arte-objeto en las representaciones de dos artistas

Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 241-253. ISSN: 1409-4746
ARTE-OBJETO EN LAS REPRESENTACIONES
DE DOS ARTISTAS CENTROAMERICANOS:
ENTRE LO LOCAL, LO “GLOCAL” Y LO GLOBAL
Henry O. Vargas Benavides*
,iVi«Vˆ˜\ÊÊÎÊ`iÊ>}œÃ̜Ê`iÊÓääÇÊÊÊÊÊÊUÊÊÊÊÊÊ«ÀœL>Vˆ˜\ÊÊÈÊ`iʓ>ÀâœÊ`iÊÓää™
RESUMEN
Ê È}Ոi˜ÌiÊ >À̉VՏœÊ Vœ“«>À>Ê œLÀ>ÃÊ `iÊ `œÃÊ >À̈ÃÌ>ÃÊ
Vi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜œÃÊVœ˜Ìi“«œÀ?˜iœÃ\Ê,>֏Ê+Ո˜Ì>˜ˆ>Ê
`iÊ ˆV>À>}Õ>Ê ÞÊ >À‰œÊ ÃVœL>ÀÊ `iÊ Õ>Ìi“>>°Ê iÊ
>“LœÃÊ>À̈ÃÌ>ÃÊÃiÊ>˜>ˆâ>À?ÊÃÕÊ«Àœ`ÕVVˆ˜Ê>ÀÌi‡œLi̜]Ê
>`i“?ÃÊ `iÊ œÃÊ «ÀœViÜÃÊ `iÊ VˆÀVՏ>Vˆ˜Ê ÞÊ ÀiVi«Vˆ˜Ê
Ài}ˆœ˜>°Ê -iÊ Vœ“«>À>˜Ê «œÀÊ “i`ˆœÊ `iÊ >ÃÊ ÌiœÀ‰>ÃÊ `iÊ
œÃÊiÃÌÕ`ˆœÃÊVՏÌÕÀ>iÃÊÞÊÃÕÊ>«ˆV>Vˆ˜Ê`ˆÀiVÌ>ÊVœ˜ÊœÊ
>̈˜œ>“iÀˆV>˜œ°Ê
Palabras clave: ÃÌÕ`ˆœÃÊVՏÌÕÀ>iÃ]Ê>ÀÌiÊVœ˜Ìi“«œÀ?˜iœ]Ê>À̈ÃÌ>ÃÊVi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜œÃ°Ê
ABSTRACT
/…iÊ vœœÜˆ˜}Ê >À̈ViÊ Vœ“«>ÀiÃÊ Ãœ“iÊ >ÀÌܜÀŽÃÊ œvÊ
ÌÜœÊ Vœ˜Ìi“«œÀ>ÀÞÊ i˜ÌÀ>Ê “iÀˆV>˜Ê >À̈ÃÌÃ\Ê ,>֏Ê
+Ո˜Ì>˜ˆ>ÊvÀœ“Ê ˆV>À>}Õ>Ê>˜`Ê>À‰œÊÃVœL>ÀÊvœÀ“Ê
Õ>Ìi“>>°Ê /…iˆÀÊ >À̇œLiVÌÊ «Àœ`ÕV̈œ˜]Ê Ì…iÊ VˆÀVՏ>̈œ˜Ê «ÀœViÃÃ]Ê >˜`Ê Ì…iÊ Ài}ˆœ˜>Ê ÀiVi«Ìˆœ˜Ê ܈Ê LiÊ
>˜>Þâi`ʈ˜ÊÌiÀ“ÃʜvÊ̅iÊ̅iœÀˆiÃʜvÊVՏÌÕÀ>ÊÃÌÕ`ˆiÃÊ
>˜`ʈÌÃʈ““i`ˆ>ÌiÊ>««ˆV>̈œ˜Êˆ˜Ê̅iÊ>̈˜Ê“iÀˆV>˜Ê
VՏÌÕÀi°Ê
Key words: CՏÌÕÀ>Ê -ÌÕ`ˆiÃ]Ê œ˜Ìi“«œÀ>ÀÞÊ ÀÌ]Ê
i˜ÌÀ>Ê“iÀˆV>˜ÊÀ̈ÃÌð
IÊ
*ÀœviÜÀÊ `iÊ `ˆÃišœÊ i˜Ê >Ê ÃVÕi>Ê `iÊ
ÀÌiÃÊ*?Ã̈V>ÃÊÞʏ>Ê-i`iÊ`iÊ"VVˆ`i˜ÌiÊ
`iʏ>Ê1˜ˆÛiÀÈ`>`Ê`iÊ
œÃÌ>Ê,ˆV>ÊQ…Û>À}>ÃLJ}“>ˆ°Vœ“R
242
Introducción
ÊÀiVˆi˜ÌiÊV>“«œÊ`iʏœÃÊ`i˜œ“ˆ˜>`œÃÊ
iÃÌÕ`ˆœÃÊ VՏÌÕÀ>iÃÊ ˜>Vˆ`œÃÊ i˜Ê ˜}>ÌiÀÀ>Ê
ÞÊ `iÃ>ÀÀœ>`œÃÊ i˜Ê ÃÌ>`œÃÊ 1˜ˆ`œÃ]Ê «iÀ“ˆÌi˜Ê >«ˆV>ÀÊ >}՘>ÃÊ …iÀÀ>“ˆi˜Ì>ÃÊ >Ê
Õ˜Ê `iÌiÀ“ˆ˜>`œÊ œLiÌœÊ `iÊ iÃÌÕ`ˆœ°Ê -ÕÊ
`iÃ>ÀÀœœÊ i˜Ê œÃÊ >šœÃÊ œV…i˜Ì>]Ê «œÃˆLˆˆÌÊ µÕiÊ ˆ˜ÛiÃ̈}>`œÀiÃÊ >̈˜œ>“iÀˆV>˜œÃÊ
vœ“i˜Ì>À>˜Ê ՘>Ê >“«ˆ>Ê ÛˆÃˆ˜Ê `iÊ vi˜“i˜œÊ VՏÌÕÀ>]Ê «>À>Ê «Àœ«œÀVˆœ˜>ÀÊ Õ˜>Ê
«iÀëiV̈Û>Ê`iÃ`iÊÃÕÃÊۈȜ˜iÃÊÞʘiViÈ`>`iÃÊ«ÀÝˆ“>ðÊ
ÃÌiÊ ˆ˜ÌiÀV>“LˆœÊ i«ˆÃÌi“œ}ˆVœÊ …>Ê
ˆ˜VœÀ«œÀ>`œÊ >}՘>ÃÊ `ivˆ˜ˆVˆœ˜iÃ]Ê µÕiÊ
ÃiÀ?˜Ê`iÊ}À>˜Ê«iÀ̈˜i˜Vˆ>Êi˜ÊiÃÌ>ʈ˜ÛiÃ̈}>Vˆ˜°Ê *œÀÊ iœ]Ê ÃiÊ «ÀˆÛˆi}ˆ>À?˜Ê >Õ̜ÀiÃÊ
Vœ“œÊ jÃ̜ÀÊ>ÀV‰>Ê
>˜Vˆ˜ˆÊi˜ÊÃÕÃÊiÃÌÕ`ˆœÃÊÜLÀiʏ>ʅˆLÀˆ`iâ]ʏœÊœV>]ʺ}œV>»ÊÞÊ
}œL>ÆÊ-iÀ}iÊÀÕ∘ΈÊÜLÀiÊÃÕÃÊiÃÌÕ`ˆœÃÊ
`iÊ“iÃ̈â>iÊi˜ÊiÊj݈VœÊVœœ˜ˆ>ÆʜÃjÊ
œ>µÕ‰˜ÊÀ՘˜iÀÊi˜ÊVÕ>˜ÌœÊ>ÊÀ>✘iÃÊ`iÊ
«Àœ`ÕVVˆ˜]ÊVˆÀVՏ>Vˆ˜ÊÞÊÀiVi«Vˆ˜Ê µÕiÊ
i˜ÛÕiÛi˜Ê iÊ vi˜“i˜œÊ VՏÌÕÀ>]Ê Õ˜ÌœÊ
Vœ˜ÊiÃÖÃÊ>À̉˜Ê>ÀLiÀœÊÞʏ>ÊVՏÌÕÀ>Ê}œL>ÆÊvˆ˜>“i˜Ìi]Ê>ÀˆœÊ,œLiÀ̜ʜÀ>iÃ]ÊÞÊ
œÃÊV`ˆ}œÃÊ`iʘi}œVˆ>Vˆ˜ÊVՏÌÕÀ>°Ê
ˆV…œÊiÃÌÕ`ˆœÊÃiÊVœ˜Vi˜ÌÀ>À?Êi˜ÊÛiÀˆvˆV>Àʏ>ÃÊV>À>VÌiÀ‰Ã̈V>ÃÊ>˜ÌiÀˆœÀiÃÊi˜Ê>ÃʜLÀ>ÃÊ
`iÊ `œÃÊ >À̈ÃÌ>ÃÊ Vi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜œÃÊ Vœ˜Ìi“«œÀ?˜iœÃ\Ê,>֏Ê+Ո˜Ì>˜ˆ>Ê`iÊ ˆV>À>}Õ>ÊÞÊ
>À‰œÊÃVœL>ÀÊ`iÊÕ>Ìi“>>°Ê*>À>ÊÌ>Êvˆ˜ÊÃiÊ
…>˜ÊÃiiVVˆœ˜>`œÊ`œÃʜLÀ>ÃÊ«œÀÊ>À̈ÃÌ>]ÊVœ˜Ê
iÊvˆ˜Ê`iʈ˜`>}>ÀÊi˜Ê>ÃÊÀi>Vˆœ˜iÃʈ`iœ}ˆV>ÃÊ`iÊ«Àœ`ÕVVˆ˜Ê`iʏ>ÃʜLÀ>ÃÊÞÊÃÕÊÀi>Vˆ˜Ê
Vœ˜ÊiÊ“iÀV>`œÊ`iÊVœ˜ÃՓœ°
-iÊ «>À̈À?Ê `iÊ Ài>Vˆœ˜iÃÊ `iÊ V`ˆ}œÃÊ
ۈÃÕ>iÃÊ «>À>Ê Õi}œÊ `iÃ>ÀÀœ>ÀœÊ i˜Ê ÃÕÃÊ
v՘Vˆœ˜iÃÊÜVˆ>iðÊ-iÊ«ÀiÌi˜`iÊ>ViÀV>ÀÊ>Ê
>ÃÊ«iÀVi«Vˆœ˜iÃÊ`iʏœÃÊ>Õ̜ÀiÃʅ>Vˆ>Ê՘Ê
«ÖLˆVœÊ`iÌiÀ“ˆ˜>`œ]Ê«iÀœ]ÊȘʜLۈ>ÀÊiÊ
«Õ˜ÌœÊ`iÊۈÃÌ>Ê`iÊˆ˜ÛiÃ̈}>`œÀ°Ê
œÃÊ >À̈ÃÌ>ÃÊ ÃiÊ …>˜Ê ÃiiVVˆœ˜>`œÊ «œÀÊ
`iÃ>ÀÀœ>ÀÊ iÊ >ÀÌi‡œLiÌœÊ i˜Ê >Ê “>ޜÀ‰>Ê
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 241-253. ISSN: 1409-4746
Henry O. Vargas Benavides
`iÊ ÃÕÊ «Àœ`ÕVVˆ˜Ê >À̉Ã̈V>°Ê *>À>Ê iÃ̜]Ê ÃiÊ
ÌÀ>Ì>À?Ê`iÊ`ivˆ˜ˆÀÊiÊVœ˜ÌiÝ̜ÊÞʜÀˆ}i˜Ê`iÊ
V>`>Ê՘œÊ`iʏœÃÊV>ÜÃ]Êi˜ÊœLÀ>ÃÊ«Àœ`ÕVˆ`>ÃÊ i˜Ê œÃÊ ÖÌˆ“œÃÊ Vˆ˜VœÊ >šœÃ]Ê >ÃÊ VÕ>iÃÊ
…>˜Ê«>À̈Vˆ«>`œÊi˜Ê“ÕiÃÌÀ>Ãʈ“«œÀÌ>˜ÌiÃÊ
Ì>˜ÌœÊi˜ÊiÝ«œÃˆVˆœ˜iÃʈ˜`ˆÛˆ`Õ>iÃÊVœ“œÊ
VœiV̈Û>ÃÊ Þ]Ê i˜Ê ÀiVœ˜œVˆ`œÃÊ ië>VˆœÃÊ `iÊ
i˜ÌÀœ>“jÀˆV>°Ê
Breve mirada al arte objetual
,>֏Ê+Ո˜Ì>˜ˆ>Ê`iÊ ˆV>À>}Õ>ÊÞÊ>À‰œÊ
ÃVœL>ÀÊ `iÊ Õ>Ìi“>>Ê qVœ“œÊ >À̈ÃÌ>ÃÊ
Vi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜œÃqÊ …>˜Ê `i`ˆV>`œÊ }À>˜Ê
«>ÀÌiÊ `iÊ ÃÕÊ «Àœ`ÕVVˆ˜Ê >Ê >ÀÌi‡œLi̜°Ê
*œÀÊ ÃÕÊ «>ÀÌi]Ê iÊ «Àˆ“iÀœÊ œÊ …>Ê …iV…œÊ
ÀiVÕÀÀˆi˜`œÊ >Ê >Ê Vœ˜Õ˜Vˆ˜Ê `iÊ «ˆiâ>ÃÊ
«ÀiVœœ“Lˆ˜>Ã]Ê Vœœ˜ˆ>iÃÊ ÞÊ `iÊ “iÀV>`œ°Ê Ê Ãi}՘`œ]Ê «ÀivˆiÀiÊ >Ê ˆ˜ÌiÀ>VVˆ˜Ê
`iÊ «ˆiâ>ÃÊ `iÊ Vœ˜ÃՓœÊ >ÌiÀ>`>ÃÊ «œÀÊ >Ê
ˆ˜ÌiÀÛi˜Vˆ˜ÊqÃi>˜ÊVœÀÌ>`>Ãʜʫˆ˜Ì>`>Ãq]Ê
>ÃÊ VÕ>iÃÊ `iÃÌ>V>˜Ê «œÀÊ >Ê >«ˆV>Vˆ˜Ê `iÊ
V>«>ÃÊ «ˆV̝ÀˆV>ÃÊ `i “L>ÀÀœVœÊ Vœœ˜ˆ>Ê
}Õ>Ìi“>ÌiVœ»ÊÜLÀiʏœÃʜLi̜ð
˜ÌiÃÊ`iÊVœ˜Ìˆ˜Õ>ÀÊVœ˜Ê>Ê`iÃVÀˆ«Vˆ˜Ê
`iʏ>ÃÊ«ˆiâ>ÃʵÕiʈ˜ÌiÀiÃ>Ê>˜>ˆâ>ÀÊi˜ÊiÃÌiÊ
`œVՓi˜Ìœ]ÊiÃʘiViÃ>ÀˆœÊ«>À̈ÀÊ`iʏ>ÊVœ˜Vi«Vˆ˜ÊœÊiÊœÀˆ}i˜Ê`iÊ>ÀÌi‡œLi̜Êi˜Ê>ÃÊ
>ÀÌiÃÊۈÃÕ>iÃÊ`iʏ>ÃÊ«Àˆ“iÀ>ÃÊÛ>˜}Õ>À`ˆ>ÃÊ
`iÊ È}œÊ 88°Ê É]Ê >Ê ºÀÕi`>Ê `iÊ LˆVˆViÌ>»Ê
­£™£Î®Ê `iÊ >ÀViÊ ÕV…>“«Ê ÃiÊ …>Ê Vœ˜ÛiÀ̈`œÊ i˜Ê iÊ «>À>`ˆ}“>Ê µÕiÊ ˆ˜>Õ}ÕÀÊ
iÊ >ÀÌi‡œLiÌÕ>]Ê `œ˜`iÊ >ÃÊ Ê Ài«ÀiÃi˜Ì>Vˆœ˜iÃÊ i˜Ê ÌÀiÃÊ `ˆ“i˜Ãˆœ˜iÃÊ ÃiÊ ˆ˜ÃiÀÌ>˜Ê
i˜Ê ՘>Ê ˜i}>Vˆ˜Ê `iÊ >ÀÌiÊ “ˆÃ“œ°Ê *œÀÊ
œÌÀ>Ê «>ÀÌi]Ê iÊ “ˆÃ“œÊ ÕÀˆ˜>ÀˆœÊ ̈ÌՏ>`œÊ
Vœ“œÊºÕi˜Ìi»Ê­Õ˜ÊÕÀˆ˜>ÀˆœÊvˆÀ“>`œ\ʺ,°Ê
ÕÌÌ]Ê £™£Ç»Ê ÞÊ œLÀ>ÃÊ Vœ“œÊ º·*œÀÊ µÕjÊ ˜œÊ
iÃ̜À˜Õ`>À]Ê,œÃiÊ-j>ÛÞ¶»Ê­Õ˜>ʍ>Տ>ʵÕiÊ
Vœ˜Ìˆi˜iÊ £xÓÊ `>`œÃÊ `iÊ “?À“œÊ Vœ“œÊ
VÕLˆÌœÃÊ `iÊ >âÖV>À]Ê Õ˜Ê ÌiÀ““iÌÀœÊ ÞÊ Õ˜Ê
iõÕiiÌœÊ i˜Ê Ãi«ˆ>®]Ê Ãœ˜Ê >}՘œÃÊ `iÊ œÃÊ
œLi̜ÃÊVœ˜œVˆ`œÃÊVœ“œÊÀi>`އ“>`i]ʵÕiÊ
Ãi}֘Ê>˜vÀi`Ê-V…˜iVŽi˜LÕÀ}iÀÊÀi>ˆâ>Àœ˜Ê ºÕ˜>Ê >«œÀÌ>Vˆ˜Ê ˆ˜Vœ˜ÃVˆi˜ÌiÊ «iÀœÊ
Arte-objeto en las representaciones de dos artistas centroamericanos: Entre lo local, lo “glocal” y lo global
v՘`>“i˜Ì>Ê >Ê >Ê …ˆÃ̜Àˆœ}À>v‰>Ê `iÊ >Ê
iÃVՏÌÕÀ>ʓœ`iÀ˜>]ʵÕiÊ>LÀˆÊ՘>ʘÕiÛ>Ê
`ˆ“i˜Ãˆ˜Êi˜Ê>ÊVœ˜Vˆi˜Vˆ>ÊiÃÌj̈V>°»Ê>ÃÊ
œLÀ>ÃÊ `iÊ >ÀÌiÊ >˜ÌiÀˆœÀiÃÊ >Ê iÃÌiÊ «iÀ‰œ`œÊ
Ü˜Ê «ÕiÃÌ>ÃÊ i˜Ê `Õ`>Ê Þ]Ê >Ê «>À̈ÀÊ `iÊ iÃÌ>Ê
iÌ>«>]ÊÃi}֘Ê-V…˜iVŽi˜LÕÀ}iÀʺ«>˜Ìi>˜Ê
VÕiÃ̈œ˜iÃÊ VÀ‰ÌˆV>ÃÊ ÞÊ ÃÕLÛiÀÈÛ>ÃÊ ÃœLÀiÊ >Ê
Vœ˜`ˆVˆ˜Ê`iÊ>ÀÌiÊi˜ÊÉʓˆÃ“œ» ­7>Ì…iÀ]Ê
Óää£\Ê {xÇ®.Ê iÊ >µÕ‰Ê Vœ“œÊ œÃÊ œLi̜ÃÊ
VœÌˆ`ˆ>˜œÃÊܘÊiiÛ>`œÃÊ>Ê«>˜œÊiÃÌj̈Vœ°Ê
Ê iœÊ ÞÊ iÊ “?À“œÊ Ü˜Ê ÃÕÃ̈ÌՈ`œÃÊ «œÀÊ
“>ÌiÀˆ>iÃʵÕiʈ˜VœÀ«œÀ>˜Ê՘>Ê>Ì>ÊV>À}>Ê
Vœ˜Vi«ÌÕ>°
œÃÊ >À̈ÃÌ>ÃÊ Vœ“i˜â>Àœ˜Ê >Ê Ṏˆâ>ÀÊ
œLi̜ÃÊVœÌˆ`ˆ>˜œÃ]ʏœÃÊVÕ>iÃÊȓ«i“i˜ÌiÊ Ãœ˜Ê VœœV>`œÃÊ `i˜ÌÀœÊ `iÊ Õ˜Ê ië>VˆœÊ
}>iÀ‰Ã̈VœÊ œÊ Ü˜Ê i˜Ã>“L>`œÃÊ «>À>Ê `>ÀÊ
vœÀ“>Ê>Ê՘>ʘÕiÛ>ÊvœÀ“>Ê`iÊȓLœˆÃ“œ°Ê
ÃÌ>Ê ÀÕ«ÌÕÀ>Ê Vœ˜Ê iÊ >ÀÌiÊ >˜ÌiÀˆœÀÊ iÛÊ >Ê
>À̈ÃÌ>ÃÊ Vœ“œÊ >˜Ê ,>ÞÊ ÞÊ ÕÀÌÊ -V…܈ÌÌiÀÃÊ
>Ê «Àœ`ÕVˆÀÊ œLÀ>ÃÊ Ãˆ“ˆ>ÀiÃÊ `i˜ÌÀœÊ `iÊ Õ˜Ê
“œÛˆ“ˆi˜ÌœÊVœ˜œVˆ`œÊVœ“œÊiÊ`>`>‰Ã“œ°Ê
-ÕÊ Vœ˜i݈˜Ê Vœ˜Ê œÊ œ˜‰ÀˆVœÊ }i˜iÀÊ ՘Ê
œLi̜ÊÃÕÀÀi>ˆÃÌ>Ê«Àœ«ÕiÃ̜ʫœÀÊ->Û>`œÀÊ
>‰Ê i˜Ê ÃÕÊ º/ijvœ˜œ‡œ“>À`»]Ê ViÀV>Ê
`iÊ £™ÎÈ]Ê ÞÊ iÊ º*>̜]Ê Ì>â>Ê ÞÊ VÕV…>Àˆ>Ê
vœÀÀ>`œÃÊVœ˜Ê«ˆi»Ê`iÊiÀiÌÊ"««i˜…iˆ“]Ê
Ì>“Lˆj˜Êi˜ÊiÃiʓˆÃ“œÊ>šœÊ­7>ÌiÀ]ʘ}œ]Ê
Óää£\Ê {Èή°Ê ÃÊ ˜iViÃ>ÀˆœÊ ˆ˜`ˆV>ÀÊ µÕiÊ
iÃ̜ÃÊ “œÛˆ“ˆi˜ÌœÃÊ ÃiÊ ˆ˜ÃVÀˆLi˜Ê `i˜ÌÀœÊ
`iÊ `iÃ>ÀÀœœÊ `iÊ >ÃÊ ˆ˜`ÕÃÌÀˆ>ÃÊ “Õ˜`ˆ>iÃ]Ê >ÃÊ VÕ>iÃÊ Ûi˜‰>˜Ê `iÃ>ÀÀœ?˜`œÃiÊ
`iÃ`iÊ՘ÊÈ}œÊ>ÌÀ?Ã]ÊÞ>Êi˜ÊiÃiʓœ“i˜Ìœ]Ê
Vœ“œÊ«>ÀÌiÊ`iÊ՘ÊÌÕÀLՏi˜ÌœÊ«iÀ‰œ`œÊ`iÊ
i˜ÌÀi}ÕiÀÀ>ÃÊ­*Àˆ“iÀ>ÊÕ>ÀÀ>Ê՘`ˆ>ÊÞÊ
-i}՘`>ÊÕiÀÀ>Ê՘`ˆ>®1°
£°Ê
>ʓ>ÈwV>Vˆ˜Ê`iʏœÃʜLi̜ÃÊVÀi>`œÃÊ«œÀʏ>ʈ˜`ÕÃÌÀˆ>Ê«iÀ“ˆÌiÊ>ʏ>ÊÛiâÊ՘Ê`iÃ>ÀÀœœÊ>“«ˆœÊ`iʏœÃÊ>«>À>̜ÃÊ>À“>“i˜Ì‰Ã̈VœÃ°Ê*Õi`iÊÛiÀÃiÊÀiyi>`œÊi˜Ê>ÃÊ
œLÀ>ÃÊ`iÊiÃÌiÊ«iÀ‰œ`œÊ՘>Ê>“«ˆ>ÊV>À}>Ê`iÊii“i˜ÌœÃÊ Ãˆ“LˆVœÃ]Ê µÕiÊ `iÃVÀˆLi˜Ê iÊ `œœÀ]Ê VÀÕi`>`]Ê
“ÕiÀÌiÊ œÊ ȓ«i“i˜ÌiÊ œÌÀœÃÊ >À̈ÃÌ>ÃÊ µÕiÊ Àiyi>˜Ê
՘Ê}À>˜ÊiÃVi«ÌˆVˆÃ“œÊœÊ˜i}>Vˆ˜ÊÀœÌ՘`>Ê>˜ÌiÊÌ>iÃÊ
>Vœ˜ÌiVˆ“ˆi˜ÌœÃÊ`iÊÀi«iÀVÕȝ˜Ê}œL>°Ê
243
Sobre las obras que se analizarán
>ÃÊ œLÀ>ÃÊ `iÊ >“LœÃÊ >À̈ÃÌ>ÃÊ Vi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜œÃÊ ­,>ÖÊ +Ո˜Ì>˜ˆ>Ê ÞÊ >À‰œÊ
ÃVœL>À®Ê …>˜Ê È`œÊ iÝ«ÕiÃÌ>ÃÊ i˜\Ê iÊ
ÕÃiœÊ`iÊÀÌiÊÞʈÃišœÊ
œ˜Ìi“«œÀ?˜iœÊ
­
2®]Ê >Ê }>iÀ‰>Ê >VœLÊ >À«ˆœÊ ÞÊ i˜Ê
/iœÀÉj/ˆV>]Ê Ìœ`œÃÊ i˜Ê ->˜Ê œÃjÊ `iÊ œÃÌ>Ê
,ˆV>ÆÊi˜ÊÕ>Ìi“>>]Êi˜Ê>Ê}>iÀ‰>Ê-œÊ`iÊ
,‰œ]Ê i˜ÌÀiÊ œÃÊ >šœÃÊ Óää£Ê >Ê ÓääÎ°Ê ˆV…œÃÊ
È̈œÃÊ «œÃii˜Ê ̜`>Ê Õ˜>Ê ÌÀ>ÞiV̜Àˆ>Ê ÃœLÀiÊ
iÊ>ÀÌiÊVœ˜Ìi“«œÀ?˜iœÊVœ˜Êj˜v>ÈÃÊi˜ÊœÊ
Vi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜œÊ ÞÊ œÊ >̈˜œ>“iÀˆV>˜œ°Ê
˜ÌÀiÊ iÃ̜ÃÊ ië>VˆœÃ]Ê iÊ Ê iÃÊ Õ˜Ê
“ÕÃiœÊ `iÊ «iÀëiV̈Û>Ê Vi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜>Ê
iÊ ˆ˜ÌiÀ˜>Vˆœ˜>ÆÊ /iœÀÉj/ˆV>Ê Õ˜Ê ië>VˆœÊ
«ÀˆÛ>`œÊ `i`ˆV>`œÊ >Ê >ÀÌiÊ ÞÊ >Ê Àivi݈˜Ê
>À̉Ã̈V>ÊVœ˜Ìi“«œÀ?˜i>Æʏ>Ê}>iÀ‰>Ê>VœLÊ
>À«ˆœÊ «œÃiiÊ V>À?VÌiÀÊ >̈˜œ>“iÀˆV>˜œÊ
iÊ ˆ˜ÌiÀ˜>Vˆœ˜>ÆÊ ÞÊ >Ê }>iÀ‰>Ê -œÊ `iÊ ,‰œÊ
i˜Ê Õ>Ìi“>>]Ê ÃiÊ `i`ˆV>Ê >Ê >À̈ÃÌ>ÃÊ `iÊ >Ê
Ài}ˆ˜°Ê Ã̜ÃÊ ÖÌˆ“œÃÊ Ãœ˜Ê `œÃÊ ië>VˆœÃÊ
`i`ˆV>`œÃÊ >Ê >Ê Ûi˜Ì>Ê iÝVÕÈÛ>Ê `iÊ œLÀ>Ê
Vœ˜Ìi“«œÀ?˜i>°
œ>µÕ‰˜Ê À՘˜iÀÊ i˜Ê ÃÕÊ >À̉VՏœ
º/À>`ˆÌˆœ˜>ˆÃ“Ê >˜`Ê œ`iÀ˜ˆÌÞÊ ˆ˜Ê >̈˜Ê
“iÀˆV>˜Ê
ՏÌÕÀi»Ê«Àœ«œ˜iʵÕiÊiÊ>˜?ˆÃˆÃÊ`iʏœÃÊÌiÝ̜ÃÊVՏÌÕÀ>iÃÊ`iLiÊiviVÌÕ>ÀÃiÊ `i˜ÌÀœÊ `iÊ Vœ˜ÌiÝÌœÊ `iÊ «Àœ`ÕVVˆ˜]Ê
VˆÀVՏ>Vˆ˜Ê ÞÊ ÀiVi«Vˆ˜Ê ­ÓääÓ\Ê È®°Ê Ã̜Ê
Ài뜘`iÊ >Ê “ˆÃ“œÊ «Àˆ˜Vˆ«ˆœÊ `iÊ “>ÌiÀˆ>ˆÃ“œÊ …ˆÃ̝ÀˆVœ]Ê VÕ>˜`œÊ >˜>ˆâ>Ê V>`>Ê
՘œÊ`iʏœÃÊ«>ÜÃÊ`iʈ˜ÌiÀÛi˜Vˆ˜Ê`iÊÃiÀÊ
…Õ“>˜œÊi˜Ê՘ʫÀœViÜʫÀœ`ÕV̈ۜ]ÊVœ“œÊ
՘>ÊV>`i˜>Ê`iÊ«À?V̈V>ÃÊÜVˆ>iðÊ
˜Ê >ÃÊ «ˆiâ>ÃÊ `iÊ ˜ˆV>À>}Øi˜ÃiÊ ,>֏Ê
+Ո˜Ì>˜ˆ>Ê «Ài`œ“ˆ˜>˜Ê >ÃÊ «ˆiâ>ÃÊ
>ÀµÕiœ}ˆV>ÃÊÞÊi˜Ê՘>Ê`iÊi>Ã]ÊÃiÊ>Vœ«>Ê
Õ˜Ê “œÌœÀÊ ˆ˜`ÕÃÌÀˆ>°Ê ˜Ê >ÃÊ «ˆiâ>ÃÊ `iÊ
}Õ>Ìi“>ÌiVœÊ>À‰œÊÃVœL>ÀÊ«Ài`œ“ˆ˜>˜Ê
Ó°Ê
LÀiۈ>ÌÕÀ>Ê`iÊÕÃiœÊ`iÊÀÌiÊÞʈÃišœÊ
œ˜Ìi“«œÀ?˜iœ]Ê
œÃÌ>Ê,ˆV>ÊÞÊi“«i>`œÊi˜Ê>`i>˜Ìi°
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 241-253. ISSN: 1409-4746
244
œÃʜLi̜ÃÊ`iʏ>ʈ˜`ÕÃÌÀˆ>ÊÞÊiÊ“iÀV>`œÊÞÊ
iÃ̜ÃÊܘʈ˜ÌiÀÛi˜ˆ`œÃÊ«œÀÊ՘>ÊVœ«ˆ>ÊvˆiÊ
`iÊ >Ê «ˆ˜ÌÕÀ>Ê L>ÀÀœV>Ê Þ>Ê Ãi>Ê «?̈˜>Ê `iÊ
œÀœ]ÊÞ>ÊÃi>˜Êˆi˜âœÃ°Ê
Sobre los elementos de producción
>ÃÊ œLÀ>ÃÊ `iÊ +Ո˜Ì>˜ˆ>Ê «ÀiÃi˜Ì>˜Ê
՘>Ê ÀˆV>Ê “iâV>Ê `iÊ ii“i˜ÌœÃÊ «ÀiVœœ“Lˆ˜œÃ]Ê `iÊ >Ê Vœœ˜ˆ>Ê ÞÊ >Ê ˆ˜`ÕÃÌÀˆ>]Ê
«Àˆ˜Vˆ«>“i˜Ìi°Ê*œÀÊÃÕÊ«>ÀÌi]ʏ>ÃʜLÀ>ÃÊ`iÊ
ÃVœL>ÀÊ Vœ“Lˆ˜>˜Ê œLi̜ÃÊ `iÊ Vœ“iÀVˆœÊ
Vœ˜Ê Vœ«ˆ>ÃÊ `iÊ >ÀÌiÊ L>ÀÀœVœÊ >̈˜œ>“iÀˆV>˜œ]Ê œÊ iëiV‰vˆV>“i˜ÌiÊ >ÀÌiÊ L>ÀÀœVœÊ
}Õ>Ìi“>ÌiVœ°Ê ÃÌ>Ê “iâV>Ê `iÊ ÃiÀiÃÊ œÊ `iÊ
ˆ“>}ˆ˜>ÀˆœÃÊiÃÊV>À>Ê«>À>Ê-iÀ}iÊÀÕ∘ΈÊ
µÕˆi˜Ê œÊ ˜œ“LÀ>Ê Vœ“œÊ “iÃ̈â>i°Ê Ê
“iÃ̈â>iÊ ÃiÊ «Õi`iÊ Ài>Vˆœ˜>ÀÊ Vœ˜Ê iÊ ºo
Õ˜Ì>À]ʓiâV>À]ÊÌÀ>“>À]ÊVÀÕâ>À]Êi˜vÀi˜Ì>À]Ê
ÃÕ«iÀ«œ˜iÀ]ÊÞÕÝÌ>«œ˜iÀ]ʈ˜ÌiÀ«œ˜iÀ]ÊÌÀ>Ï>«>À]Ê «i}>À]Ê v՘`ˆÀ]Ê iÌVo»Ê ­Óäää\Ê {Ó®°Ê
ÃÌ>ÃÊ Vœ“Lˆ˜>Vˆœ˜iÃÊ «Àœ`ÕVi˜Ê ˜ÕiۜÃÊ
È}˜ˆvˆV>`œÃÊ Þ]Ê }i˜iÀ>“i˜Ìi]Ê ÃiÊ `iÃ>ÀÀœ>˜Ê «œÀÊ >Ê ˆ“«œÃˆVˆ˜Ê `iÊ Õ˜>Ê …i}i“œ˜‰>Ê ÃœLÀiÊ œÊ ÃÕL>ÌiÀ˜œ°Ê *œÀÊ Ì>˜Ìœ]Ê iÃ̜ÃÊ
“iÃ̈â>iÃÊ ˜œÊ Ü˜Ê iÊ ÀiÃՏÌ>`œÊ `iÊ Õ˜>Ê
Vœ“Lˆ˜>Vˆ˜ÊÃ>̈Ãv>V̜Àˆ>Êi˜ÌÀiʏ>ÃÊ«>ÀÌiÃÊ
ˆ“«ˆV>`>Ã]Ê Ãˆ˜œ]Ê Vœ˜iÛ>Ê Õ˜>Ê V>À}>Ê `iÊ
}À>˜`iÃÊVœ˜vˆV̜ÃÊÜVˆœ‡VՏÌÕÀ>ið
ÃÌ>ÃʓiâV>ÃÊiÃÌ?˜ÊV>À}>`>ÃÊ`iʈ`iœœ}‰>Ãʈ“«ˆV>`>ÃÊi˜ÌÀiÊ՘ʓ՘`œÊÞʜÌÀœ]Ê
i˜ÌÀiÊ՘>ÊÞʜÌÀ>ʓ>ÌiÀˆ>°Ê>ÀV‰>Ê
>˜Vˆ˜ˆÊ
i˜Ê ÃÕÊ «Àœ«ÕiÃÌ>\Ê º
ՏÌÕÀ>ÃÊ …‰LÀˆ`>ûÊ
­Óä䣮ʈ˜`ˆV>ʵÕiÊiÊœLi̜Ê`iÊiÃÌÕ`ˆœÊ˜œÊ
iÃʏ>ʅˆLÀˆ`iâ]ÊȘœÊœÃÊ«ÀœViÜÃÊ`iʅˆLÀˆ`>Vˆ˜°ÊÃ̜ʏœÊi˜Ìˆi˜`iÊVœ“œÊ՘ʫÀœViÃœÊ `iÊ ˆ˜ÌiÀÃiVVˆ˜Ê ÞÊ `iÊ ÌÀ>˜Ã>VVˆ˜Ê µÕiÊ
iۈÌ>ʏœÊÃi}Ài}>`œÊ`iʏ>ʓՏ̈VՏÌÕÀ>ˆ`>`Ê
«>À>ʵÕiÊ«Õi`>ÊVœ˜ÛiÀ̈ÀÃiÊi˜Êˆ˜ÌiÀVՏÌÕÀ>ˆ`>`°Ê>ÃÊ«À>V̈V>ÃʜÊiÃÌÀÕVÌÕÀ>ÃÊÜVˆ>iÃ]Ê µÕiÊ i݈Ã̉>˜Ê `iÊ “>˜iÀ>Ê Ãi«>À>`>]Ê ÃiÊ
Vœ“Lˆ˜>˜Ê«>À>ÊVœ˜ViLˆÀʘÕiÛ>ÃÊiÃÌÀÕVÌÕÀ>Ã]ʜLi̜ÃÊÞÊ«À?V̈V>ÃÊ­Óää£\Ê£{®°
>`>Ê Õ˜>Ê `iÊ >ÃÊ «ˆiâ>ÃÊ `iÊ >“LœÃÊ
>À̈ÃÌ>ÃÊÀi뜘`iÊ>ʏ>ÊÃiÀˆiÊ`iÊiÃÌÀÕVÌÕÀ>ÃÊ
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 241-253. ISSN: 1409-4746
Henry O. Vargas Benavides
ÞÊ «À?V̈V>ÃÊ `ˆviÀi˜ÌiÃÊ `i˜ÌÀœÊ `iÊ Vœ˜ÌiÝÌœÊ Vi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜œÆÊ jÃÌ>ÃÊ ÀiVœ˜œVi˜Ê
՘>Ê `iÌiÀ“ˆ˜>`>Ê iÝ«Àiȝ˜Ê `iÊ >Õ̜ÀÊ ÞÊ
>ÃÊ Vœ˜ÛˆiÀÌi˜Ê i˜Ê œLi̜ÃÊ Ö˜ˆVœÃ°Ê *iÀœ]Ê
Ài뜘`i˜Ê >Ê “iV>˜ˆÃ“œÃÊ ÃœVˆ>iÃ]Ê Ãi>˜\Ê
œV>iÃ]Ê ˜>Vˆœ˜>iÃÊ œÊ Ài}ˆœ˜>iÃ°Ê Ã̜Ê
iÛ>Ê Ì>“Lˆj˜Ê >Ê >Ê «Ài}՘Ì>Ê ÃœLÀiÊ >ÃÊ
ˆ˜Ìi˜Vˆœ˜iÃÊ `iÊ >Õ̜ÀÊ >Ê Ài>ˆâ>ÀÊ iÃÌiÊ
̈«œÊ `iÊ iÝ«Àiȝ˜Ê ­Ãi>˜Ê iÃÌj̈V>ÃÊ œÊ `iÊ
“iÀV>`œ®]Ê >Ã‰Ê Vœ“œÊ «œÀÊ >Ê ÀiëÕiÃÌ>Ê
`iÊ «ÖLˆVœ]Ê iÃÊ `iVˆÀÊ «œÀÊ ˆ`iœœ}‰>ÃÊ «ÀiÃi˜ÌiÃÊ i˜Ê iÃÌiÊ Ìˆ«œÊ `iÊ ºÌiÝ̜û]Ê œÊ µÕiÊ
ÃiÊ Vœ˜œViÊ Vœ“œÊ v՘Vˆœ˜iÃÊ ÃœVˆ>iÃ°Ê *œÀÊ
Ì>˜Ìœ]Ê V>LiÊ «Ài}՘Ì>ÀÊ ·-iÊ «Õi`i˜Ê œV>ˆâ>ÀÊ V>À>VÌiÀ‰Ã̈V>ÃÊ œV>iÃ]Ê ˜>Vˆœ˜>iÃÊ
œÊ Ài}ˆœ˜>iÃÊ i˜Ê iÃÌ>ÃÊ iÝ«ÀiȜ˜iÃÊ œÊ “?ÃÊ
Lˆi˜ÊÀi뜘`i˜Ê>ÊV>À>VÌiÀ‰Ã̈V>Ê}œL>iÃÊÞÊ
º}œV>iû¶Ê9Ê·
Õ?iÃÊÃiÀ‰>˜Ê`ˆV…>ÃÊV>À>VÌiÀ‰Ã̈V>ÃÊ œV>iÃ]Ê Ài}ˆœ˜>iÃÊ ­i˜Ìˆj˜`>ÃiÊ
«œÀÊ i˜ÌÀœ>“jÀˆV>®Ê œÊ >̈˜œ>“iÀˆV>˜>Ã]Ê
œÊÃi>ʏ>ÃÊ}œL>iÃÊÞʺ}œV>iû]ʵÕiʏœ}À>À‰>˜Ê i˜ÌÀiÛiÀÊ iÃ̜ÃÊ ºÌiÝ̜ÃÊ >À̉Ã̈VœÃ»¶Ê
·+ÕjÊ µÕˆiÀi˜Ê «Àœ˜Õ˜Vˆ>À¶Ê ·+ÕjÊ v՘Vˆœ˜iÃÊÜVˆ>iÃÊVՓ«i˜Ê`ˆV…>ÃʜLÀ>ö
-i}Ö˜Ê jÃ̜ÀÊ>ÀV‰>Ê
>˜Vˆ˜ˆ]ʏ>Ê}œL>ˆâ>Vˆ˜Ê VœÀÀi뜘`iÊ >Ê >Ê ˆ˜ÌiÀ>VVˆ˜Ê
`iÊv՘Vˆœ˜iÃʓ֏̈«iÃÊi˜ÌÀiʏ>ÊiVœ˜œ“‰>Ê
ÞÊ >Ê VՏÌÕÀ>]Ê `œ˜`iÊ `ˆÛiÀÜÃÊ Vi˜ÌÀœÃÊ «Àœ`ÕVi˜ÊiÃ̜ÃÊLˆi˜iÃÊÞÊÃiÀۈVˆœÃÊ`iʓ>˜iÀ>Ê
`ˆÃ«iÀÃ>]Ê >Ê }À>˜`iÃÊ ÛiœVˆ`>`iÃÊ >VÌÕ>˜ÌiÃ]Ê`iÃ`iʫ՘̜ÃÊ}iœ}À?vˆVœÃÊiëiV‰vˆVœÃÊ
­£™™x\ÊÎÓ®°Ê˜Ê«Àˆ“iÀÊÌjÀ“ˆ˜œÊÞÊVœ“œÊ՘Ê
ii“«œ]Ê i˜Ê iÊ ÛiÃ̈À\Ê >ÃÊ V>“ˆÃ>Ã]Ê LÕÃ>Ã]Ê
«>˜Ì>œ˜iÃʜÊâ>«>̜ÃÊ`iÊÀiVœ˜œVˆ`>Ãʓ>ÀV>Ãʓ՘`ˆ>iÃÊÃiʈ“«œ˜i˜Êi˜Ê>ÃÊ`ˆviÀi˜ÌiÃÊ ÃœVˆi`>`iÃÊ `iÊ “Õ˜`œÆÊ iÃÌ>ÃÊ “ˆÃ“>ÃÊ
ˆ˜ÃÌ>ÕÀ>˜Ê i˜Ê iÊ Vœ˜ÃՓˆ`œÀÊ >ÃÊ “œ`>ÃÊ œÊ
>Ãʓ>˜iÀ>ÃÊ`iÊ>Ì>ۈ>ÀÃiÊi˜Ê՘>Ê`iÌiÀ“ˆ˜>`>Ê Ìi“«œÀ>`>°Ê `i“?Ã]Ê >Ê Vœ˜viVVˆ˜Ê
`iÊiÃÌ>ÃÊ«ˆiâ>ÃÊÃiÊÀi>ˆâ>Êi˜Ê«>‰ÃiÃÊÌiÀViÀÊ
“Õ˜`ˆÃÌ>Ã]Ê`œ˜`iʏ>ʓ>˜œÊ`iʜLÀ>ÊiÃʓ?ÃÊ
L>À>Ì>]ʏÕi}œÊܘÊïµÕiÌ>`>ÃÊÞÊ`iÛÕiÌ>ÃÊ
>ÊVœ˜ÃՓˆ`œÀÊ>Ê«ÀiVˆœÃÊiiÛ>`œÃ°
œÊœV>ÊÃiÊ`iÌiÀ“ˆ˜>Ê«œÀʏœÃÊLˆi˜iÃÊÞÊ
ÃiÀۈVˆœÃÊ`iÊ՘ÊÃiV̜ÀʜÊië>VˆœÊiëiV‰vˆVœÊ
Arte-objeto en las representaciones de dos artistas centroamericanos: Entre lo local, lo “glocal” y lo global
­Ãi>Ê ˜>ÌÕÀ>Ê œÊ >À̈vˆVˆ>®Ê ÞÊ µÕiÊ ÃœÊ ÃiÊ
«Àœ`ÕVi˜]Ê i˜VÕi˜ÌÀ>˜Ê iÊ ˆ`i˜ÌˆvˆV>˜Ê >Ê
iÃiÊ`iÌiÀ“ˆ˜>`œÊÃiV̜À°ÊÉ]Êi˜ÊiÊÃiV̜ÀÊ
ÌÕÀ‰Ã̈VœÊVi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜œ]ʏ>ÊiÝ«œÌ>Vˆ˜Ê
`iÊ >ÃÊ «>Þ>ÃÊ `iÊ *>V‰vˆVœÊ ÞÊ `iÊ >ÀˆLiÊ
VœÃÌ>ÀÀˆVi˜ÃiÊÃiÊ«ÀiÃi˜Ì>˜ÊVœ“œÊ«>À>‰ÃœÃÊ
֘ˆVœÃÊi˜Ê>Ê“Õ˜`œÊÞ]Êi˜ÊœÌÀœÊ«Õ˜ÌœÊ`iʏ>Ê
Ài}ˆ˜]ʏ>ÃÊ«ˆÀ?“ˆ`iÃÊ`iÊ/ˆŽ>Êi˜ÊœÀiÃ]Ê
Õ>Ìi“>>]Ê ÃiÊ i݅ˆLi˜Ê >Ê vœÀ?˜iœÊ Vœ“œÊ
>ÊiÃi˜Vˆ>ÊÞÊiëi˜`œÀÊ`iʏœÃʺ“>Þ>û°Ê
*œÀʜÌÀ>Ê«>ÀÌi]ÊÃi}֘Ê>ÀV‰>Ê
>˜Vˆ˜ˆÊ
vÕiÀœ˜ÊœÃÊi“«ÀiÃ>ÀˆœÃʍ>«œ˜iÃiÃʵՈi˜iÃÊ
ˆ˜ÌÀœ`ՍiÀœ˜ÊiÊ˜iœœ}ˆÃ“œÊglocalize,Ê«>À>Ê
ˆ˜`ˆV>ÀÊ >µÕiÊ ºi“«ÀiÃ>Àˆœ‡“Õ˜`œ»Ê µÕiÊ
“œÛˆˆâ>Ê ÃÕÊ VՏÌÕÀ>]Ê VÀii˜Vˆ>Ã]Ê ÀˆÌÕ>iÃÊ
i˜ÌÀiÊ œÊ œV>]Ê œÊ ˜>Vˆœ˜>Ê ÞÊ œÊ ˆ˜ÌiÀ˜>Vˆœ˜>°Ê "ÌÀœÊ ii“«œÊ iÃÊ i˜Ê œÃÌ>Ê ,ˆV>]Ê
`œ˜`iÊ ÃiÊ …>˜Ê iÃÌ>LiVˆ`œÊ ÀiÃÌ>ÕÀ>˜ÌiÃÊ
ÌÀ>˜Ã˜>Vˆœ˜>iÃÊ `iÊ Vœ“ˆ`>ÃÊ À?«ˆ`>Ã]Ê œÃÊ
VÕ>iÃÊ ˆ˜VœÀ«œÀ>˜Ê `i˜ÌÀœÊ `iÊ ÃÕÊ “i˜ÖÊ
Vœ“ˆ`>ÃÊ œV>iÃÊ Vœ“œÊ iÊ º}>œÊ «ˆ˜Ìœ»Ê œÊ
>ÃÊ̜À̈>Ã]ÊVœ˜ÊiÊvˆ˜Ê`iÊ>ÌÀ>iÀʏœÃÊ}ÕÃ̜ÃÊ
`iÊ Õ˜>Ê VˆÕ`>`>˜‰>Ê }œV>ˆâ>`>°Ê ˜VÕÜÊ
i݈ÃÌi˜ÊV>ÜÃÊ`œ˜`iʏœÃʘœ“LÀiÃÊ`iÊiÃ̜ÃÊ
«Àœ`ÕV̜ÃÊ ÃiÊ …>˜Ê …ˆLÀˆ`ˆâ>`œÊ Vœ˜Ê œÃÊ
˜œ“LÀiÃʵÕiÊ>«ˆV>ʏ>ÊÌÀ>˜Ã˜>Vˆœ˜>°Ê
}՘œÃÊ `iÊ œÃÊ œLi̜ÃÊ µÕiÊ Ṏˆâ>Ê
,>ÖÊ +Ո˜Ì>˜ˆ>Ê i˜Ê ÃÕÃÊ i˜Ã>“L>iÃÊ Ãœ˜Ê
œÃÊ vÀ>}“i˜ÌœÃÊ `iÊ ViÀ?“ˆV>Ê «ÀiVœœ“Lˆ˜>Ê `iÊ ?Ài>Ê Vi˜ÌÀ>Ê `iÊ i˜ÌÀœ>“jÀˆV>°Ê
Ã̜ÃÊ«Õi`i˜Ê«ÀœVi`iÀÊi˜ÊÃÕʓ>ޜÀ‰>Ê`iÊ
>ÊÀi}ˆ˜Ê`iÊ,ˆÛ>Ç ˆVœÞ>]ʏ>ÊVÕ>Ê>V>˜âÊ
ÃÕÊ “?݈“>Ê iÝ«Àiȝ˜Ê >À̉Ã̈V>Ê `iÊ nääÊ
>Ê £ÓääÊ `°
°Ê œÃÊ “œÌˆÛœÃÊ i˜Ê iÃiÊ Ìˆ«œÊ `iÊ
«ˆiâ>ÃÊqÞʜLÃiÀÛ>`œÃÊÌ>“Lˆj˜Êi˜Ê>ÃʜLÀ>ÃÊ
`iÊ>À̈ÃÌ>ʘˆV>À>}Øi˜Ãi‡]Ê`iÃÌ>V>˜Ê«œÀʏœÃÊ
`ˆÃišœÃÊ`iÊ}ÀiV>ÃÊ`iʈ˜vÕi˜Vˆ>ʓi݈V>˜>Ê
ÞÊ “>Þ>3Ê ­>Ãi“>˜˜Ê ÞÊ >À>Ê *ˆ˜Ìœ]Ê £™™Î\Ê
ΰÊ
6iÀÊ iÊ V>«‰ÌՏœÊ `iÊ >Ê ÃiÀ«ˆi˜ÌiÊ `iÊ >Ê ÌiÈÃ\Ê 6>À}>ÃÊ
i˜>ۈ`iÃ]Êi˜ÀÞÆÊProyectualidad del arte prehispánico
costarricense.Ê/iÈÃÊ`iÊ}À>`œÊ«>À>ʜ«Ì>ÀÊ«œÀʈVi˜Vˆ>ÌÕÀ>Êi˜ÊÀÌiÃÊ*?Ã̈V>ÃÊVœ˜Êj˜v>ÈÃÊi˜ÊÀÌiÃÊÀ?wV>Ã]Ê
>VՏÌ>`Ê`iÊi>ÃÊÀÌiÃÊ`iʏ>Ê1˜ˆÛiÀÈ`>`Ê`iÊ
œÃÌ>Ê
,ˆV>]Ê£™™™°
245
£ÇÓ®°Ê -iÊ `iLiÊ ÀiVœÀ`>ÀÊ µÕiÊ œÃÊ ˆ˜vÕœÃÊ
iÃ̈‰Ã̈VœÃÊÞÊVՏÌÕÀ>iÃ]Ê`iÊ«iÀ‰œ`œÊ«ÀiVœœ“Lˆ˜œÊ«ÀœVi`‰>˜ÊÌ>˜ÌœÊ`iÊ˜œÀÌiÊVœ“œÊ
`iÊÃÕÀ]Ê«œÀÊi˜`i]ÊiÊ“iÃ̈â>iÊVՏÌÕÀ>ÊÃiÊ
“ÕiÃÌÀ>Ê`iÃ`iÊÈi“«ÀiÊi˜Ê>ÊVœ˜Õ˜Vˆ˜Ê
`iÊ œÃÊ ÃiÀiÃÊ …Õ“>˜œÃÊ ÞÊ …>L>ÀÊ `iÊ º«ÕÀiâ>ûÊÃiÀ‰>Êȓ«i“i˜ÌiÊ՘>Êv>>Vˆ>°Ê
>ÃÊ «ˆiâ>ÃÊ `iÊ >ÀÌiÊ Àiˆ}ˆœÃœÊ Vœœ˜ˆ>iÃ]Ê µÕiÊ iÊ >Õ̜ÀÊ ˆ˜VœÀ«œÀ>Ê i˜Ê
º/À>˜ÃÕÃÌ>˜Vˆ>Vˆ˜»ÊÞʺ->˜“>À̈Àˆœ»]Ê«Õi`i˜ÊVœÀÀi뜘`iÀÊ>ÊÌ>>ÃÊÌÀ>‰`>ÃÊ«œÀʏœÃÊ
ië>šœiÃʜÊÌ>>ÃʏœV>iÃÊ­Ãi>Ê«œÀÊiÃVՏ̜ÀiÃÊ}Õ>Ìi“>ÌiVœÃʜÊ`iʏ>ʓˆÃ“>Ê«ÀœÛˆ˜Vˆ>Ê
˜ˆV>À>}Øi˜ÃiÊ `ÕÀ>˜ÌiÊ >Ê Vœœ˜ˆ>®°Ê *iÀœ]Ê
i˜Ê ՘>Ê `iÊ >ÃÊ «ˆiâ>ÃÊ ÃiÊ Vœ“Lˆ˜>˜Ê Vœ˜Ê
Õ˜Ê ˆ˜ÃÌÀՓi˜ÌœÊ `iÊ ÌœÀÌÕÀ>°Ê *œÀÊ ÖÌˆ“œ]Ê
܏>“i˜ÌiÊ >Ê œLÀ>Ê º/À>˜ÃÕÃÌ>˜Vˆ>Vˆ˜»Ê
ˆ˜VœÀ«œÀ>ʏ>ÊL>ÃiÊ`iÊ՘ʓœÌœÀÊVœ˜Ê՘ÊiiÊ
}ˆÀ>̜Àˆœ°
·+ÕjÊ µÕˆiÀiÊ Vœ“Õ˜ˆV>ÀÊ iÊ >Õ̜ÀÊ Vœ˜Ê
iÃÌ>Ê “iâV>Ê `iÊ ii“i˜ÌœÃ¶Ê ·
“œÊ ÃiÊ
«Õi`i˜Ê ˆ˜ÌiÀ«ÀiÌ>ÀÊ iÃ̜ÃÊ “iÃ̈â>iÃ¶Ê ˜Ê
«Àˆ“iÀ]Ê ÃiÊ `iLi˜Ê œLÃiÀÛ>ÀÊ >ÃÊ «ˆiâ>ÃÊ «œÀÊ
Ãi«>À>`œ°Ê˜Ê>ʜLÀ>ʺ/À>˜ÃÕÃÌ>˜Vˆ>Vˆ˜»]Ê
՘>Ê Ì>>Ê `iÊ Õ˜Ê VÀˆÃÌœÊ `iëÀi˜`ˆ`œÊ `iÊ
ÃÕÊ VÀÕâÊ iÃÊ ˆ˜ÌÀœ`ÕVˆ`œÊ `i˜ÌÀœÊ `iÊ Õ˜>Ê
Û>ȍ>Ê«ÀiVœœ“Lˆ˜>]ÊjÃÌiʘœÃÊ`i>ÊÛiÀÊÃÕÊ
̜ÀÜÊÞÊi˜Ê՘>Ê`iʏ>Ãʓ>˜œÃÊÃiʏiÊ>}Ài}>Ê
՘>Ê «Õ“>Ê `iÊ «>ÛœÊ Ài>°Ê Ê œÃÊ œLi̜ÃÊ
i˜Ã>“L>`œÃÊ ÃiÊ i˜VÕi˜ÌÀ>˜Ê VœœV>`œÃÊ
i˜Ê>ÊL>ÃiÊ`iÊ՘ʓœÌœÀÊ`iÊ՘>ʏˆVÕ>`œÀ>]Ê
iÊ VÕ>Ê iÊ …>ViÊ }ˆÀ>À°Ê É]Ê iÊ >ÀÌi‡œLi̜Ê
«œÃiiÊ՘>Ê>VVˆ˜Ê“iV?˜ˆV>ÊÜLÀiÊ՘Êii°Ê
+Ո˜Ì>˜ˆ>Ê ÃiÊ …>Ê `ˆÃ̈˜}Ո`œÊ «œÀÊ VÀi>ÀÊ
…‰LÀˆ`œÃÊ>ÊÌÀ>ÛjÃÊ`iʏ>Ê՘ˆ˜Ê`iʜÌÀœÃʜLi̜ÃÊÞ>ʅˆLÀˆ`ˆâ>`œÃÊ`iÊ«œÀÊɰʘÊiÃÌiÊV>ÜÊ
œÊ «Ài…ˆÃ«?˜ˆVœ]Ê œÊ Vœœ˜ˆ>Ê ÞÊ iÊ “Õ˜`œÊ
`iÊ >Ê ÌiV˜œœ}‰>Ê ˆ˜`ÕÃÌÀˆ>Ê ÃiÊ Vœ“Lˆ˜>˜]Ê
iÃÊ `iVˆÀ]Ê >Ê Õ˜ˆ˜Ê `iÊ Û>Àˆ>ÃÊ iÌ>«>ÃÊ ÃœVˆœ‡
…ˆÃ̝ÀˆV>ÃÊ`iʓjÀˆV>ÊÀi՘ˆ`>ðʏʜLi̜Ê
˜ÕiÛœÊ ÃiÊ Vœ˜ÛˆiÀÌiÊ i˜Ê ՘>Ê ˆÀœ˜‰>Ê `iÊ œÃÊ
i˜ÌÀ>“>`œÃÊ “Õ˜`œÃÊ µÕiÊ Vœ˜vœÀ“>˜Ê >Ê
“jÀˆV>Ê >̈˜>°Ê iÊ Ì>Ê “œ`œ]Ê “?ÃÊ µÕiÊ
՘>Ê ˆÀœ˜‰>]Ê iÃÌiÊ }iÃÌœÊ œÊ ÜLÀi«œÃˆVˆ˜Ê
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 241-253. ISSN: 1409-4746
246
ˆ˜`ˆV>ʏœÃÊv>V̜ÀiÃʅi}i“˜ˆVœÃÊ`iÊV“œÊ
՘>Ê VՏÌÕÀ>Ê iÝÌiÀ˜>Ê ­ië>šœ>®Ê ˆÀÀՓ«iÊ `ÕÀ>˜ÌiÊ iÊ È}œÊ 86Ê ÞÊ ÃiÊ ˆ˜ÌiÀ«œ˜i˜ÊÜLÀiÊ՘>ÊVՏÌÕÀ>Ê«ÀiVœœ“Lˆ˜>Ê`iÊ
`i˜œ“ˆ˜>`œÊ º ÕiÛœÊ Õ˜`œ»°Ê >Ê vÕiÀâ>Ê
`iʏœÃÊ>}i˜ÌiÃÊiÝÌiÀ˜œÃÊÃiÊVœœV>Êi˜Vˆ“>Ê
`iÊ>µÕi>Ê`i˜œ“ˆ˜>`>ʺœÌÀi`>`»]ÊVœ“œÊ
œÃÊÃՍi̜Ãʈ˜viÀˆœÀiÃ]ʏœÃÊÃÕL>ÌiÀ˜œÃ°Ê
º/À>˜ÃÕÃÌ>Vˆ>Vˆ˜»]Ê Óää£°Ê œÌœ}À>v‰>Ê VœÀÌiÉ>Ê `iÊ
°Ê "LiÌœÊ >À̉Ã̈Vœ°Ê ˆ“i˜Ãˆœ˜iÃÊ Û>Àˆ>ð
œiVVˆ˜Ê`iÊ
°
˜Ê ÀiÃՓi˜]Ê iÊ >Õ̜ÀÊ …>ViÊ i˜ÌÀiÛiÀÊ >µÕi>Ê ˆ“«œÃˆVˆ˜Ê ië>šœ>Ê ÃœLÀiÊ
iÊˆ˜`‰}i˜>Ê`iÃ`iÊiÊ«iÀ‰œ`œÊ`iÊ
œœ˜ˆ>Ê
…>ÃÌ>Ê >Ê >VÌÕ>ˆ`>`°Ê *iÀœ]Ê iÃiÊ “œÌœÀ]Ê iÃiÊ
vÀ>}“i˜ÌœÊ`iÊ՘ʜLi̜Ê`iÊVœ˜ÃՓœÊÌ>˜Ê
Vœ“Ö˜Êi˜ÊœÃʅœ}>ÀiÃʓœ`iÀ˜œÃÊ`iëÕjÃÊ
`iÊ >Ê Ãi}՘`>Ê “ˆÌ>`Ê `iÊ È}œÊ 88]Ê ·>Ê
µÕjÊ Ài“ˆÌi¶Ê Ã̜ÃÊ >ÀÌiv>V̜ÃÊ }ˆÀ>˜Ê ÜLÀiÊ
ÃÕÊ iiÊ }À>Vˆ>ÃÊ >Ê >Ê >VVˆ˜Ê iiVÌÀ˜ˆV>°Ê Ê
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 241-253. ISSN: 1409-4746
Henry O. Vargas Benavides
iiÊ ˆ˜`ˆV>Ê iÊ Vi˜ÌÀœÊ `iÊ Õ˜Ê Ìœ`œ\Ê Õ˜Ê >݈ÃÊ
“Õ˜`ˆ°Ê ÃÌ>Ê >VVˆ˜Ê ˜œÃÊ ÀiVÕiÀ`œÊ œÃÊ
}œLœÃÊ ÌiÀÀ?µÕiœÃ°Ê Ê œÀLiÊ `ÕÀ>˜ÌiÊ >Ê
“œ`iÀ˜ˆ`>`Ê iÃÊ Ài«ÀiÃi˜Ì>`œÊ Vœ“œÊ ՘>Ê
iÃviÀ>ÊÞ]Êi˜Ê>ÊVˆ“>]Ê՘>ÊVÀÕâÊVœÀœ˜>ÊiÃÌiÊ
՘ˆÛiÀÜ°Ê >Ê ÌˆiÀÀ>Ê iÃÊ iÃ>Ê iÃviÀ>Ê `œ˜`iÊ
ÃiÊ VœœV>Ê >Ê iÃÕVÀˆÃÌœÊ ÃœLÀiÊ iÃiÊ }œLœÊ
Ài«ÀiÃi˜Ì>`œÊ«œÀʏ>ÊVÀÕâÊ`iÊVÀˆÃ̈>˜ˆÃ“œ°Ê
1˜>Ê iVÌÕÀ>Ê `iÊ œLiÌœÊ `iÊ +Ո˜Ì>˜ˆ>Ê
ÃiÀ‰>ÊiÃ>ʈ“«œÃˆVˆ˜ÊÌÀ>˜ÃVՏÌÕÀ>Ê`iÊ՘>Ê
vÕiÀâ>ÊÜLÀiʏ>ʜÌÀ>ʜ]ÊiÊµÕiÀiÀÊVœ˜ÛiÀ̈ÀÊ
՘>ÊVœÃ>Êi˜ÊœÌÀ>]ÊVœ“œÊiỂÌՏœÊœÊˆ˜`ˆV>Ê
º/À>˜ÃÕÃÌ>˜Vˆ>Vˆ˜»ÆÊ vÀ“Տ>Ê µÕiÊ ˜œÊ ÃiÊ
>«ˆV>Êi˜Ê“jÀˆV>Ê>̈˜>]Ê«ÕiÃÊiÊÀiÃՏÌ>`œÊVœÀÀi뜘`iÊ>Ê«ÀœViÜÃÊ`iʓiÃ̈â>iÃÊ
“ÕÞÊVœ“«iœÃ°Ê>ÊiÃviÀ>ÊiÃÊiÃ>ÊÛ>ȍ>Ê«ÀiVœœ“Lˆ˜>]ÊiÃiʓ՘`œÊ>LœÀˆ}i˜ÊÜLÀiÊiÊ
VÕ>Ê ÃiÊ ˆ“«œ˜iÊ Õ˜>Ê VՏÌÕÀ>Ê iÝÌiÀ˜>\Ê >Ê
iÕÀœ«i>°Ê ÃÊ iÊ VÀˆÃÌœÊ µÕiÊ Vœ˜Ê ÃÕÃÊ LÀ>âœÃÊ
È}ÕiÊ vœÀ“>˜`œÊ ÃÕÊ VÀÕâÊ ÞÊ iÛ>Ê Vœ“œÊ
Ãiš>Ê Õ˜Ê ÌÀˆÕ˜vœÊ ˆ˜Vœ˜VÕÜ]Ê Õ˜>Ê «Õ“>Ê
`iÊ«>ۜÊÀi>]ÊVœ“œÊ>ÃÊ«>“>ÃÊɓLœœÊ`iÊ
ۈV̜Àˆ>Êiʈ˜“œÀÌ>ˆ`>`Ê­
…iÛ>ˆiÀ]Êi>˜ÊÞÊ
…iiÀLÀ>˜Ì]ʏ>ˆ˜]Ê£™nÈ®ÆÊ«iÀœÊµÕi]Êȓ«i“i˜Ìi]ÊÃiʈ˜ÌiÀ«œ˜iÊÜLÀiÊiÊœÌÀœ°
·-iÀ?Ê iÃ>Ê Õ˜>Ê Ö˜ˆV>Ê ÛˆÃˆ˜Ê `iÊ >Ê
œLÀ>Ê `iÊ +Ո˜Ì>˜ˆ>¶Ê ˜Ê œÃÊ >˜?ˆÃˆÃÊ `iÊ
-iÀ}iÊ ÀÕ∘ÎˆÊ ÜLÀiÊ œÃÊ “ÕÀ>iÃÊ `iÊ
ݓˆµÕˆ«?˜Êi˜Êˆ`>}œ]Êj݈Vœ]ÊiÊ>Õ̜ÀÊ
>`ۈiÀÌiʵÕiÊ՘>ʜLÀ>Ê«Õi`i]ÊVœ“œÊ>Ê`iÊ
iÃ̜ÃÊ vÀiÃVœÃ]Ê Ìi˜iÀÊ Õ˜>Ê œÊ Û>Àˆ>ÃÊ iVÌÕÀ>ÃÊ
ˆ˜ÌiÀ«ÀiÌ>̈Û>ÃÊÞ>ÊÃi>ÊÜLÀiÊi>ʜÊ>Ài`i`œÀÊ `iÊ ÃÕÃÊ Vœ˜ÌiÝ̜ÃÊ ­ÀÕ∘Έ]Ê Óäää\Ê
££Î‡£ÎÈ®°Ê ÃÌœÊ œÊ Vœ˜vˆÀ“>Ê iÊ iÃÌÕ`ˆœÃœÊ
i˜Ê >ÃÊ iVÌÕÀ>ÃÊ `iÊ iÜÃÊ “ÕÀ>iÃÊ >ViÀV>Ê
`iÊ“œ˜œÊÞʏ>ÊVi˜Ì>ÕÀiÃV>°Ê6>ÀˆœÃÊÀi>̜ÃÊ
`iÊ >Ê Vœ˜µÕˆÃÌ>Ê ÞÊ >Ê Vœœ˜ˆ>Ê qVœ“œÊ œÃÊ
`iÊ ->…>}Ö˜Ê ­£™™™®Ê ÞÊ œÌœˆ˜‰>Ê ­£™Ç™®‡Ê
ˆ˜`ˆV>˜Ê µÕiÊ >Ê «iÃ>ÀÊ µÕiÊ œÃÊ ië>šœiÃÊ
«ÀiÌi˜`ˆiÃi˜Ê V>“Lˆ>ÀÊ Õ˜>Ê `ˆÛˆ˜ˆ`>`Ê «œÀÊ
œÌÀ>]Ê œÃÊ ˆ˜`‰}i˜>ÃÊ Vœ˜Ìˆ˜Ö>˜Ê œLÃiÀÛ>˜`œÊ >Ê ÃÕÃÊ `ˆÛˆ˜ˆ`>`iÃÊ >˜ÌiÀˆœÀiÃÊ i˜Ê >ÃÊ
Ài«ÀiÃi˜Ì>Vˆœ˜iÃÊVˆÀÃ̈>˜>ðÊ6>ÀˆœÃÊܘʏœÃÊ
Ài>̜ÃÊ µÕiÊ i“«>Ài˜Ì>˜Ê >Ê iÃÕVÀˆÃÌœÊ Vœ˜Ê
Arte-objeto en las representaciones de dos artistas centroamericanos: Entre lo local, lo “glocal” y lo global
>Ê ÃiÀ«ˆi˜ÌiÊ i“«Õ“>`>Ê œÊ +ÕiÌâ>V>̏]Ê
>“LœÃÊÃiÊ>Õ̜Ã>VÀˆvˆV>˜Ê«>À>ÊÀi`ˆ“ˆÀÊ>ÊÃÕÊ
«ÕiLœÊÞʏÕi}œÊÀi}ÀiÃ>À°Ê˜Ê“ÕV…>ÃÊ`iʏ>ÃÊ
ViÀ?“ˆV>ÃÊ`iʏ>ÊÀ>˜Ê ˆVœÞ>]ʏ>ÊÃiÀ«ˆi˜ÌiÊ
i“«Õ“>`>Ê «œÃiiÊ Õ˜>Ê >“«ˆ>Ê Û>Àˆi`>`Ê
`iÊVœœÀiÃÊi˜ÊÃÕÊVÕiÀ«œ°Ê˜Ê>ʓ>˜œÊ`iÊ
VÀˆÃÌœÊ `iÊ >Ê œLÀ>Ê `iÊ ˜ˆV>À>}Øi˜Ãi]Ê ÃiÊ
VœœVÊ ՘>Ê «Õ“>Ê `iÊ «>ÛœÊ Ài>]Ê «Õ“>Ê
̜À˜>܏>`>°Ê ·*Õi`iÊ iÊ >Õ̜À]Ê ÀiviÀˆÀ˜œÃÊ
Ì>“Lˆj˜]ʵÕiÊiÃÌ>Ê«ˆiâ>ʏ>Ê«œ`i“œÃʏiiÀÊ
Vœ“œÊiÃ>Ê«iÀ“>˜i˜Vˆ>Ê`iʏ>Êۈȝ˜Êˆ˜`‰}i˜>¶Ê·V>ÜÊ`iÊ՘>ÊÃiÀ«ˆi˜ÌiÊi“«Õ“>`>]Ê µÕiÊ >Ö˜Ê ÃÕLÈÃÌiÊ i˜Ê iÊ ˆ˜Vœ˜ÃVˆi˜ÌiÊ
Vi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜œÊ œÊ `iÊ “?ÃÊ >?¶Ê ·*œ`À‰>Ê
՘ʈ˜`‰}i˜>Ê>vˆÀ“>ÀÊiÃÌ>Ê«ÀiÃi˜Vˆ>Êi˜Ê՘Ê
œLiÌœÊ >À̉Ã̈VœÊ Vœ“œÊ iÃÌi¶Ê ˆiÀÌ>“i˜Ìi]Ê
˜œÊ «œ`i“œÃÊ >vˆÀ“>ÀÊ ˜ˆÊ ˜i}>ÀÊ iÃÌ>ÃÊ ˆ˜ÌiÀÀœ}>˜ÌiÃÊÞʓi˜œÃÊVœ˜Ê՘>Êۈȝ˜Êˆ“«Ài}˜>`>Ê `iÊ «i˜Ã>“ˆi˜ÌœÊ œVVˆ`i˜Ì>°Ê >ÃÊ
«Ài}՘Ì>ÃÊ ÞÉœÊ ÀiëÕiÃÌ>ÃÊ «œÃˆLiÃÊ µÕi`>˜Ê >LˆiÀÌ>ÃÊ >Ê `iL>ÌiÊ >Ài`i`œÀÊ `iÊ >Ê
Vœ“«iˆ`>`Ê`iʘÕiÃÌÀœÃʓiÃ̈â>ið
iÊ iÃ̜ÃÊ œLi̜Ã]Ê Vœ“œÊ Ã>ˆ`œÃÊ `iÊ
ÃÕLVœ˜ÃVˆi˜ÌiÊ œÊ `iÊ “Õ˜`œÊ `iÊ œÃÊ ÃÕišœÃÊ`iÊ+Ո˜Ì>˜ˆ>]ÊÃiʜLÃiÀÛ>Êi˜Ê>ʜLÀ>Ê
º->˜“>À̈Àˆœ»]Ê`œ˜`iÊiÊ>À̈ÃÌ>ʍÕi}>ÊVœ˜Ê
œÃÊ `ˆÃVÕÀÜÃÊ …i}i“˜ˆVœÃÊ Vœœ˜ˆ>iÃ\Ê >Ê
ˆ}iÈ>ÊÞÊiÊ«œ`iÀʈ“«iÀˆ>Êië>šœ°ÊÉ]ÊiÊ
ÌiÝÌœÊ «ˆV̝ÀˆVœÊ i˜>â>Ê >Ê œÃÊ Ã>˜ÌœÃÊ “?À̈ÀiÃÊ ­µÕˆi˜iÃÊ `ÕÀ>˜ÌiÊ œÃÊ «Àˆ“iÀœÃÊ Ãˆ}œÃÊ
`iʏ>ʈ}iÈ>ʓÕiÀi˜Ê«œÀÊÃÕÊvi]ʏ>ʓ>ޜÀ‰>Ê
̜ÀÌÕÀ>`œÃ®Ê Vœ˜Ê œÌÀœÃÊ “?À̈ÀiÃÊ `iÊ >Ê …ˆÃ̜Àˆ>Ê >̈˜œ>“iÀˆV>˜>Ê Vœ“œÊ œÃÊ ÃՍi̜ÃÊ
“>Ã>VÀ>`œÃÊ«œÀʏ>ÃÊvÕiÀâ>ÃÊië>šœ>ÃʜʏœÃÊ
“?À̈ÀiÃÊ `iÊ >ÃÊ }ÕiÀÀˆ>ÃÊ Vi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜>ÃÊ`iʏœÃÊ>šœÃʜV…i˜Ì>°ÊÉ]ʏ>Êi݈ÃÌi˜Vˆ>Ê
`iÊ՘ʫœ`iÀ‰œÊiÕÀœ«iœÊiÃÌ?Êi˜“>ÃV>À>`œÊ
>Ê ÌÀ>ÛjÃÊ `iÊ ii“i˜ÌœÊ Àiˆ}ˆœÃœ]Ê Vœ˜Ê iœÊ
ˆ˜Û>`iÊ ÞÊ Vœ˜µÕˆÃÌ>Ê >Ê œÌÀœÃÊ «ÕiLœÃ°Ê œÃÊ
ii“i˜ÌœÃÊ i˜Ê œ«œÃˆVˆ˜Ê ÃiÊ …>Vi˜Ê Ì>˜}ˆLiÃÊi˜ÊiÊœLi̜\Ê՘>ʈ}iÈ>ÊVœœ˜ˆ>Êi˜Ê
“jÀˆV>Ê>̈˜>]ʏ>ÊVÕ>ÊÀivˆiÀiÊ`œœÀÊ«>À>Ê
“ÕV…œÃÊ «ÕiLœÃÊ ˆ˜`‰}i˜>ÃÊ œÊ “iÃ̈âœÃÆÊ
iÃÌœÊ ÃiÊ iۈ`i˜Vˆ>Ê i˜Ê >ÃÊ Vœ˜ÌÀ>`ˆVVˆœ˜iÃÊ
247
`iÊ «œ`iÀ]Ê `œ˜`iÊ viÊ ÞÊ vÕiÀâ>Ê Vœ˜ÛiÀ}i˜Ê
Þ]Ê iÊ œÌÀœ]Ê >ÃÊ }ÕiÀÀˆ>ÃÊ «œÀÊ >ÃÊ µÕiÊ …>˜Ê
>ÌÀ>ÛiÃ>`œÊœÃÊ«ÕiLœÃÊVi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜œÃÊ
`ÕÀ>˜Ìiʏ>ÃÊ֏̈“>ÃÊ`jV>`>ðÊ
º->˜Ê>À̈Àˆœ»]ÊÓäää]Ê
œ>}i]ʣǻÊÝÊ{»ÊÝÊ{»°ÊœÌœ‡
}À>v‰>ÊVœÀÌiÉ>Ê`iÊ
°
*œÀÊÃÕÊ«>ÀÌi]Êi˜Ê>ʜLÀ>Ê`iÊ}Õ>Ìi“>ÌiVœ]ʏ>ʈ˜vÕi˜Vˆ>Ê`iÊ*œ«Ê>ÀÌ4ÊiÃÊ`iVˆÃˆÛ>Ê
ÞÊ`ˆÀiVÌ>°ÊÃÌ>ÊVœÀÀˆi˜Ìiʅ>ʈ˜ÌiÀÛi˜ˆ`œÊÞÊ
È}ÕiÊ ˆ˜ÌiÀۈ˜ˆi˜`œÊ i˜Ê >ÃÊ VÀi>Vˆœ˜iÃÊ `iÊ
>ÃÊ `ˆÃ̈˜Ì>ÃÊ Ài}ˆœ˜iÃÊ `iÊ “Õ˜`œ°Ê *ÕiÃ]Ê
ÃiÊ `iLiÊ ÀiVœÀ`>ÀÊ µÕi]Ê iÊ «ÀœViÃœÊ `iÊ
“œ`iÀ˜ˆâ>Vˆ˜Ê `iÊ œVVˆ`i˜ÌiÊ `ÕÀ>˜ÌiÊ iÊ
È}œÊ 88Ê qÀiˆ˜ÌiÀ«ÀiÌ>˜`œÊ >ÃÊ «>>LÀ>ÃÊ
`iÊ iÃÖÃÊ >À̉˜Ê >ÀLiÀœÊ ­ÓääÓ®q]Ê ˆ˜ˆVˆ>Ê
i˜ÊœÃÊ>šœÃÊÌÀiˆ˜Ì>ÃÊÞÊÃiʅ>ViÊۈÈLiÊi˜ÊœÃÊ
Vˆ˜VÕi˜Ì>Ã]Ê«œÀʓi`ˆœÊ`iÊ>«>À>̜ÊiÃVœ>ÀÊ
{°Ê
Ê «iÃ>ÀÊ µÕiÊ i˜Ê œ˜`ÀiÃ]Ê Õ˜Ê }ÀÕ«œÊ `iÊ iÃÌÕ`ˆ>˜ÌiÃÊ
Vœ“i˜â>À>Ê>Ê`iëiÀÌ>ÀÊiÊˆ˜ÌiÀjÃÊ«œÀÊiÊi˜}Õ>iÊVœœÀˆ`œÊ`iʏœÃʓi`ˆœÃÊ`iÊVœ“Õ˜ˆV>Vˆ˜]ÊiÃÊi˜ÊÃÌ>`œÃÊ
1˜ˆ`œÃÊ`œ˜`iʜÌÀœÃʍÛi˜iÃÊ>À̈ÃÌ>Ã]ÊÞÊV>Èʫ>À>i>“i˜ÌiÊ>ʏœÃÊ«Àˆ“iÀœÃ]ʈ˜ÌÀœ`ÕVi˜ÊiÊi˜}Õ>iÊ`iʏ>Ê
V>iÊ>ÊÃÕÃʜLÀ>ðÊ>˜…>ÌÌ>˜ÊÃiÊVœ˜ÛˆiÀÌiÊi˜ÊiÊՓLÀ>Ê`iÊ ÕiÛ>Ê9œÀŽÊÞÊVœ“ˆi˜â>Ê>Êw}ÕÀ>ÀÊ՘>ÊÃiÀˆiÊ`iÊ
˜œ“LÀiÃʵÕiÊṎˆâ>˜Ê>ÊVՏÌÕÀ>ÊÕÀL>˜>ÊVœ“œÊ“i`ˆœÊ
iÝ«ÀiÈۜ°Ê>ÃÊ}À>˜`iÃÊVˆÕ`>`iÃ]Ê>˜Õ˜VˆœÃ]ÊV“ˆVÃ]Ê
vœÌœ}À>v‰>ÊÞÊ`ˆÃišœÊÃiʈ˜VœÀ«œÀ>˜Êi˜ÌÀiÊÃÕÃʓi`ˆœÃÊ
«?Ã̈VœÃ°Ê ÃÌ>Ê VœÀÀˆi˜ÌiÊ iÝÌi˜`ˆÊ À?«ˆ`>“i˜ÌiÊ ÃÕÃÊ
ˆ`i>ÃÊ>ÊÕÀœ«>ÊÞÊ>ÊÀiÃ̜Ê`iʏ>ÃÊ«Àˆ˜Vˆ«>iÃÊ>V̈ۈ`>`iÃÊ>À̉Ã̈V>ÃÊ`iÊÛ>˜}Õ>À`ˆ>Êi˜ÊiÊ“Õ˜`œÊ­œ˜˜iv]Ê
>ÕÃ]ÊÓää{\ÊÈ®°
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 241-253. ISSN: 1409-4746
248
Henry O. Vargas Benavides
ÞÊiÊ`iÃ>ÀÀœœÊ`iʏ>Ãʈ˜`ÕÃÌÀˆ>ÃÊVՏÌÕÀ>iðÊ
ÃÌœÊ «iÀ“ˆÌˆÊ µÕiÊ œÃÊ «Àœ`ÕV̜ÀiÃÊ VՏÌÕÀ>iÃÊ ÞÊ œÃÊ Vœ˜ÃՓˆ`œÀiÃÊ >`µÕˆÀˆiÀ>˜Ê
՘>Ê iÝ«iÀˆi˜Vˆ>Ê VœiV̈Û>°Ê >ÃÊ ˆ˜`ÕÃÌÀˆ>ÃÊ
VՏÌÕÀ>iÃÊÞʏœÃʓi`ˆœÃÊ`iÊVœ“Õ˜ˆV>Vˆ˜Ê
˜œÊ܏>“i˜ÌiÊ̈i˜i˜ÊµÕiÊÛiÀÊVœ˜Ê>Ãʈ˜˜œÛ>Vˆœ˜iÃÊÌiV˜œ}ˆV>Ã]ÊȘœ]ÊVœ“œÊvœÀ“>ÃÊ
˜ÕiÛ>ÃÊ`iÊÃi˜ÃˆLˆˆ`>`]ÊÌ>“Lˆj˜Êˆ“«ˆV>˜Ê
˜ÕiۜÃÊ Ãˆ}˜ˆvˆV>`œÃÊ i˜Ê >Ê «iÀVi«Vˆ˜]Ê
>«Àœ«ˆ>Vˆ˜Ê ÞÊ `iiˆÌi°Ê ÃÌœÊ Vœ˜iÛ>Ê Õ˜Ê
}ÕÃÌœÊ }i˜iÀ>ˆâ>`œÊ `iÊ ÀiÃÌœÊ `iÊ “Õ˜`œÊ
«œÀÊ œVVˆ`i˜ÌiÊ ­>À̉˜‡>ÀLiÀœ]Ê ÓääÓ\Ê
{{‡{x°Ê {n®° *œÀÊ i˜`i]Ê >Ê Vœ“«Ài˜Ãˆ˜Ê `iÊ
Ì>Ê ÈÌÕ>Vˆ˜Ê iÃÊ iÃi˜Vˆ>Ê «>À>Ê i˜Ìi˜`iÀÊ
>Ê œLÀ>Ê `iÊ iÃ̜ÃÊ Vi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜œÃÊ ÞÊ `iÊ
œÃÊ`i“?ÃÊ>À̈ÃÌ>ÃʵÕiÊÃiÊÛi˜Ê˜ÕÌÀˆ`œÃÊ`iÊ
Ì>iÃʈ˜vÕi˜Vˆ>Ã]ÊiÊˆ˜VœÀ«œÀ>ÀÊ«Àœ`ÕV̜ÃÊ
`iÊVœ˜ÃՓœÊ>ÊÃÕÃʜLÀ>ÃÊÞÊ`iÃ>ÀÀœ>ÀÊ՘>Ê
˜ÕiÛ>Ê«iÀVi«Vˆ˜Êi˜ÊiÊÀiVi«ÌœÀ°
>À‰œÊÃVœL>À]Ê«œÀÊÃÕÊ«>ÀÌi]ʈ˜VœÀ«œÀ>ʜLi̜ÃÊ`iÊVœ˜ÃՓœ\ÊÞ>ÊÃi>˜ÊÃ>VœÃÊ`iÊ
`œÀ“ˆÀÊ œÊ V>>ÃÊ `iÊ ViÀi>]Ê Vœ“œÊ iÊ V>ÜÊ
`iÊ œÃÊ œLi̜ÃÊ ÃiiVVˆœ˜>`œÃ°Ê ˜Ê œÃÊ `œÃÊ
V>ÜÃÊÃiÊ`>ʏ>Ê«>À̈VՏ>Àˆ`>`Ê`iÊVœ“Lˆ˜>À]Ê
«œÀʓi`ˆœÊ`iʏ>ʈ˜ÌiÀÛi˜Vˆ˜]ÊiÊL>ÀÀœVœÊ
}Õ>Ìi“>ÌiVœÊi˜Ê>ÃÊ«ˆiâ>ðʘÌÀiʍÕi}œÊiÊ
ˆÀœ˜‰>]ÊiÃÌiÊ>À̈ÃÌ>ÊÞÕÝÌ>«œ˜iÊiÊiëi˜`œÀÊ
`iʏ>Ê«Àœ`ÕVVˆ˜Ê…ˆÃ«?˜ˆV>Êi˜Ê>ʓjÀˆV>Ê
Vœœ˜ˆ>ÊVœ˜ÊœÃʓ>ÌiÀˆ>iÃʵÕiÊi˜Vœ˜ÌÀ>“œÃÊi˜ÊœÃÊ}À>˜`iÃÊ>“>Vi˜iÃʓœ`iÀ˜œÃ°Ê
ÃVœL>ÀÊ ˆ˜VœÀ«œÀ>Ê œLÀ>ÃÊ L>ÀÀœV>ÃÊ `iÊ >Ê
iÃVՏÌÕÀ>Ê ÞÊ >Ê «ˆ˜ÌÕÀ>Ê }Õ>Ìi“>ÌiV>]Ê µÕiÊ
i˜Ê >Ê Vœœ˜ˆ>Ê >V>˜â>Àœ˜Ê v>“>Ê Ì>˜ÌœÊ i˜Ê
j݈VœÊ Vœ“œÊ i˜Ê ÕÀœ«>5°Ê >ÃÊ …Õi>ÃÊ
ˆ˜VœÀ«œÀ>`>ÃÊ «œÀÊ >À‰œÊ ÃVœL>ÀÊ ÃÕLÃՓi˜Ê>`i“?Ã]ʏ>ʅÕi>Ê«Ài…ˆÃ«?˜ˆV>]Ê«ÕiÃÊ
x°Ê
-œLÀiÊiÃ̜ÃÊÌi“>ÃÊ«Õi`iÊÛiÀÃiÊVœ˜Ê`iÌ>iʏ>ÃʜLÀ>Ã\Ê
`iÊ œLˆ]Ê œÃj°Ê Historia del arte guatemalteco.Ê Õ>Ìi“>>]Ê -iÀۈ«Ài˜Ã>Ê i˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜>]Ê £™™xÆÊ ÞÊ >Ê `iÊ
,œ`>ÃÊ°]Ê°Ê>Àœ`œ°ÊPintura y escultura hispánica en
Guatemala.ÊÕ>Ìi“>>]ʈÀiVVˆ˜Êi˜iÀ>Ê`iʘÛiÃ̈}>Vˆœ˜iÃÊÞʏ>ÊÃVÕi>Ê`iʈÃ̜Àˆ>Ê`iʏ>Ê1˜ˆÛiÀÈ`>`Ê
`iÊ->˜Ê
>ÀœÃÊ`iÊÕ>Ìi“>>]Ê£™™Ó°
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 241-253. ISSN: 1409-4746
Ãi}Ö˜Ê >Àœ`œÊ ,œ`>Ã]Ê œÃÊ «Àˆ“iÀœÃÊ «ˆ˜ÌœÀiÃÊ ÞÊ iÃVՏ̜ÀiÃÊ `iÊ >Ê Vœœ˜ˆ>Ê vÕiÀœ˜Ê
ˆ˜`ˆœÃÊ ÞÊ `iëÕjÃÊ i}>Àœ˜Ê “>iÃÌÀœÃÊ ië>šœiÃ]Ê œÊ VÕ>Ê «Àœ`ÕViÊ Õ˜Ê “iÃ̈â>iÊ `iÊ
“>ޜÀÊ >“«ˆÌÕ`Ê i˜Ê >ÃÊ Ãˆ}Ոi˜ÌiÃÊ }i˜iÀ>Vˆœ˜iÃÊ `iÊ >À̈ÃÌ>ÃÊ ­,œ`>Ã]Ê £™™Ó\Ê ÈÇ®°Ê
iÊ iÃÌ>Ê œV>Vˆ˜Ê ÞÊ }œV>Vˆ˜Ê `iÊ Õ˜Ê >ÀÌiÊ
Vœœ˜ˆ>Ê}Õ>Ìi“>ÌiVœÊVœ˜ÊV>À>VÌiÀ‰Ã̈V>ÃÊ
«Ài…ˆÃ«?˜ˆV>Ã]Ê ië>šœ>ÃÊ ÞÊ “i݈V>˜>Ã]Ê ÃiÊ
…>ViÊ Õ˜>Ê º«Àˆ“iÀ>Ê }œL>ˆâ>Vˆ˜Ê Ài˜>Vi˜ÌˆÃÌ>»Ê >Ê VÕ>]Ê `ÕÀ>˜ÌiÊ >Ê œœ˜ˆ>]Ê ÃiÊ
vÕȜ˜Ê >Ê œÊ >À}œÊ `iÊ >Ê “jÀˆV>Ê >̈˜>Ê
Vœ˜Ê Ài«iÀVÕȜ˜iÃÊ i˜Ê ÕÀœ«>°Ê iÊ >‰Ê
ÃVœL>ÀÊ Ìœ“>Ê «Õ˜ÌœÃÊ `iÊ «>À̈`>Ê «>À>Ê
ˆ˜VœÀ«œÀ>ÀÊ̜`>Ê՘>ÊÌÀ>`ˆVˆ˜Êi˜ÊœLi̜ÃÊ
}œL>iÃÊ `iÊ Vœ“iÀVˆœÊ `iÊ œÃÊ Ãˆ}œÃÊ 88Ê
ÞÊ 88°Ê *œÀÊ Ì>˜Ìœ]Ê iÃÌ>Ê Vœ“Lˆ˜>Vˆ˜Ê `iÊ
œLi̜ÃÊ}Õ>À`>˜ÊÀi>Vˆœ˜iÃÊi˜ÌÀiʏœÊœV>]Ê
}œV>Ê ÞÊ }œL>Ê ÞÊ Vœ˜vœÀ“>Ê …ˆLÀˆ`ˆâ>Vˆœ˜iÃʘÕiÛ>ð
˜ÊiÊV>ÜÊ`iʏ>ʜLÀ>ʺ-ii«ˆ˜}ÊL>}»]Ê
iÊ œLiÌœÊ VÀi>`œÊ ˆ“«ˆV>Ê iÃiÊ `œL>iÊ `iÊ
«>«iiðÊ1˜>ÊVœ«ˆ>ÊvˆiÊ`iÊ՘ʝiœÊÜLÀiÊ
Ìi>]ÊiÃÌ>ÊÛiâÊ՘>ÊÌi>ÊȘÌj̈V>]ÊÞÊ̜`œÊiÃ̜Ê
`i˜ÌÀœÊ `iÊ >ÃÊ «>Ài`iÃÊ VœLiÀ̜À>ÃÊ `iÊ Õ˜Ê
Ã>VœÊ`iÊ`œÀ“ˆÀ]ÊiÊVÕ>Ê˜œÊ`i>Ê`iÊ«iÀ`iÀÊ
ÃÕÊv՘Vˆ˜Ê«Àˆ“>Àˆ>Ê«>À>ʏœÊVÕ>ÊvÕiÊVœ˜ViLˆ`œ°Ê*iÀœ]ÊÃiÊÌÀ>˜Ã“ÕÌ>Êi˜ÊœLi̜Ê>À̉Ã̈VœÊ܏œÊVœ˜ÊiÊÕi}œÊ`iÊ>LÀˆÀÊÞÊViÀÀ>Àʏ>Ê
º-ii«ˆ˜}ÊL>}»]ÊÓää£ÊV°]ʜLi̜ʈ˜ÌiÀÛi˜ˆ`œ°
Arte-objeto en las representaciones de dos artistas centroamericanos: Entre lo local, lo “glocal” y lo global
ˆ“>}i˜Ê V>«ÌÕÀ>`>Ê `iÊ >Ê ˜Õ˜Vˆ>Vˆ˜Ê `iÊ
>Ê6ˆÀ}i˜°ÊÃÌiÊ>LÀˆÀÊÞÊViÀÀ>ÀÊ`iÊ՘>ʜLÀ>Ê
Vœ˜Ìi˜ˆ`>Ê `i˜ÌÀœÊ `iÊ œÌÀ>]Ê ÀiVÕiÀ`>Ê œÃÊ
‰Vœ˜œÃÊLˆâ>˜Ìˆ˜œÃÊÞʓi`ˆiÛ>iÃ]ʏœÃÊVÕ>iÃÊ
«œÃii˜Ê«ÕiÀÌ>ÃÊVœ˜ÊLˆÃ>}À>ÃÊi˜ÊÃÕÃÊiÝÌÀi“œÃÊ «>À>Ê ViÀÀ>À>Ã]Ê }Õ>À`>ÀÊ ÞÊ ÌÀ>Ï>`>ÀÊ
v?Vˆ“i˜ÌiÊ>µÕi>ÊÀi«ÀiÃi˜Ì>Vˆ˜Ê>ʜÌÀœÃÊ
ië>VˆœÃÊÃ>}À>`œÃÊi˜ÊviV…>ÃÊviÃ̈Û>ðÊ
>ÃÊ iÃVՏÌÕÀ>ÃÊ `iÊ >ÃÊ ˆ“?}i˜iÃÊ Àiˆ}ˆœÃ>ÃÊ `iÊ «iÀ‰œ`œÊ Vœœ˜ˆ>Ê «œÃii˜Ê ÀˆVœÃÊ
iʅˆLÀˆ`ˆâ>`œÃÊ`iÌ>iÃ\ÊvœÀiÃ]ÊÀ>“>Ã]ÊvÀÕ̜Ã]Ê >âœÃ]Ê ÛœÕÌ>Ã]Ê vœÀ“>ÃÊ }iœ“jÌÀˆV>ÃÊ œÊ
>LÃÌÀ>VÌ>Ã]Ê i˜ÌÀiÊ œÌÀ>Ã°Ê ÕV…œÃÊ `iÊ iÃ̜ÃÊ
`iÌ>iÃÊ Ãœ˜Ê ÀiÃ>Ì>`œÃÊ «œÀÊ iÊ >ÌœÊ Vœ˜ÌÀ>ÃÌiÊ `iÊ VœœÀ]Ê «Àœ`ÕVÌœÊ `iÊ Õ˜Ê «>˜œÊ
`iÊ vœ˜`œÊ iÃV>À>Ì>]Ê `œÀ>`œÊ œÊ «>Ì>°Ê œÃÊ
>ÀV?˜}iiÃ]Ê Vœ“œÊ Ã>˜Ê ˆ}Õi]Ê Ãœ˜Ê ՘Ê
V>ÀœÊii“«œÊ`iÊiÃ̜ÃÊVœœÀˆ`œÃÊ`iÌ>iðÊ
ÃVœL>ÀÊ̜“>ÊiÃ̜ÃÊÀˆVœÃÊii“i˜ÌœÃÊÞʏœÃÊ
VœœV>Ê ÃœLÀiÊ œÃÊ i“L>>iÃÊ `iÊ «Àœ`ÕV̜ÃÊ
`iÊ Vœ˜ÃՓœÊ `iÃ̈˜>`œÃÊ >Ê `iÃiV…œ]Ê Vœ˜Ê
œÊ VÕ>Ê ̜“>˜Ê œÌÀ>Ê V>À}>Ê Vœ˜˜œÌ>̈Û>°Ê
>ÃÊ V>>ÃÊ `iÊ ViÀi>Ê `iÊ º
œÀ˜Ê v>ŽiÃ»Ê `iÊ
>Ê “>ÀV>Ê iœ}½Ã]Ê …>˜Ê È`œÊ vœÀÀ>`>ÃÊ Vœ˜Ê
՘>Ê «>˜Ê `iÊ œÀœÊ Vœ“œÊ ÃiÊ vœÀÀ>L>˜Ê >ÃÊ
iÃVՏÌÕÀ>ÃÊ `iÊ L>ÀÀœVœ°Ê *iÀœ]Ê `i>Ê i˜ÌÀiÛiÀʏ>ʓ>ÀV>ÊVœ“iÀVˆ>Ê`iÊ“ˆÃ“œ\ʓˆÌ>`Ê
ºxä¯Ê1*ÊÉÊxä¯Ê`œÜ˜»]ÊÓää£]ʓ>ÌiÀˆ>iÃÊ`ˆÛiÀÜÃÊ
­V>À̝˜]ʏ>“ˆ˜ˆ>Ê`iʜÀœÊÞÊ«ˆ}“i˜ÌœÃ®]Ê`ˆ“i˜Ãˆœ˜iÃÊ
Û>Àˆ>Ã°Ê œiVVˆ˜Ê ]Ê œÃÌ>Ê ,ˆV>°Ê œÌœ}À>v‰>Ê
VœÀÌiÉ>Ê`iÊ
°
249
`iÊ «Àœ`ÕVÌœÊ ÞÊ “ˆÌ>`Ê `iÊ >Ê ˆ˜ÌiÀÛi˜Vˆ˜Ê
Vœ˜Ê«?̈˜>Ê`iʜÌÀœ]ÊVœ“œÊjÊiʏ>“>Ê>ʏ>Ê
«ˆiâ>\ʺxä¯Ê1*ÊÉÊxä¯Ê`œÜ˜»°Ê
˜Ê £™È{]Ê iÊ >À̈ÃÌ>Ê iÃÌ>`œÕ˜ˆ`i˜ÃiÊ
>ëiÀÊ œ…˜ÃÊ «ÀiÃi˜ÌÊ ՘>Ê œLÀ>Ê ÌˆÌՏ>`>\Ê
ºÀœ˜ViÊ «ˆ˜Ì>`œÊ »]Ê Vœ˜Ã̈ÌՈ`>Ê «œÀÊ Õ˜Ê
«>ÀÊ `iÊ >Ì>ÃÊ `iÊ ViÀÛiâ>Ê ÃœLÀiÊ Õ˜>Ê L>Ãi]Ê
ÀiVÕLˆiÀÌ>ÃÊ Vœ˜Ê `œÀ>`œÊ ÞÊ µÕiÊ `i>L>˜Ê
i˜ÌÀiÛiÀÊ >Ê V>Vœ“>˜‰>Ê `iÊ >Ê “>ÀV>Ê ViÀÛiViÀ>Ê >>˜Ìˆ˜iÆÊ Õ˜>Ê «ˆiâ>Ê …ˆLÀˆ`ˆâ>`>Ê
i˜ÌÀiÊ«ˆ˜ÌÕÀ>ÊÞʜLi̜ÊÞÊۈViÛiÀÃ>Ê­7>ÌiÀ]Ê
˜}œ]ÊÓää£\Êx£ä®°
>Vˆ>Ê £™nn]Ê iÊ >À̈ÃÌ>Ê ivvÊ œœ˜ÃÊ Ài>ˆâÊ՘>Ê«ˆiâ>Ê`iÊViÀ?“ˆV>Ê`iÊ}À>˜ÊÌ>“>šœ\Ê £äÇÊ ÝÊ £näÊ ÝÊ nÎÊ V“]Ê >Ê VÕ>Ê ÃiÊ ÌˆÌՏ>Ê
ºˆV…>iÊ>VŽÃœ˜ÊÞÊÕLiû°ÊÃʏ>ÊiÃÌÀi>Ê
`iÊ >Ê “ÖÈV>Ê «œ«Ê Õ˜ÌœÊ Vœ˜Ê ՘>Ê `iÊ ÃÕÃÊ
“>ÃVœÌ>ÃÊ«ÀiviÀˆ`>Ã]ÊÃÕʓœ˜œÊÕLiðʜÊ
V>À>VÌiÀ‰Ã̈VœÊ `iÊ iÃÌ>Ê «ˆiâ>]Ê i˜Ê Ài>Vˆ˜Ê
Vœ˜Ê >Ê `iÊ >À‰œÊ ÃVœL>À]Ê iÃÊ iÊ ÕÃœÊ `iÊ
̜˜œÃÊ L>˜VœÊ ÞÊ `œÀ>`œÊ Vœ˜Ê «iµÕiš‰Ãˆ“œÃÊ̜˜œÃÊ`iÊÀœœÊi˜ÊvœÀiÃÊÞʏ>LˆœÃÊ`iʏ>Ê
iÃVՏÌÕÀ>°Ê Ê œÀœÊ i˜>ÌiViÊ ÞÊ `ˆÛˆ˜ˆâ>Ê >֘Ê
“?ÃÊiÃÌ>Êvˆ}ÕÀ>Ê`iÊÀœVŽÊ­œ˜˜iv]ʏ>ÕÃ]Ê
Óää{\ÊÓÇ®°
Sobre los elementos de circulación
·˜`iÊ …>˜Ê VˆÀVՏ>`œÊ iÃÌ>ÃÊ «ˆiâ>öÊ
·+ÕjÊ Ìˆ«œÊ `iÊ ië>VˆœÃÊ Ãœ˜Ê iÃ̜Ã]Ê `i`ˆV>`œÃÊ >Ê Vœ˜ÃՓœÊ œÊ ȓ«i“i˜ÌiÊ >Ê }ÕÃ̜Ê
iÃÌj̈Vœ¶Ê
˜Ê iÊ V>ÃœÊ `iÊ >ÃÊ «ˆiâ>ÃÊ `iÊ ,>֏Ê
+Ո˜Ì>˜ˆ>]Ê >ÃÊ «ˆiâ>ÃÊ ÃiiVVˆœ˜>`>ÃÊ …>˜Ê
ÌÀ>˜ÃˆÌ>`œÊ«œÀ\ÊiÊÕÃiœÊ`iÊÀÌiÊÞʈÃišœÊ
œ˜Ìi“«œÀ?˜iœÊ `iÊ œÃÌ>Ê ,ˆV>]Ê ÓääӇ
ÓääÎ]Ê/iœÀÉj/ˆV>]Ê
œÃÌ>Ê,ˆV>]Êi˜ÊiÊÓää{Ê
ÞÊiÊÕÃiœÊ`iÊi>ÃÊÀÌiÃÊ`iÊ/>ˆÜ?˜]Êi˜Ê
iÊ ÓääÓ°Ê /œ`œÃÊ iÜÃÊ ië>VˆœÃÊ Ãœ˜Ê `i`ˆV>`œÃÊ>ʏ>Ê`ˆvÕȝ˜Ê`iÊ>ÀÌiÊVœ˜Ìi“«œÀ?˜iœÊ
ÞÊ >VÌÖ>˜Ê Vœ“œÊ ië>VˆœÃÊ `iÊ Vœ˜Ã>}À>Vˆ˜Ê
`i˜ÌÀœÊÞÊvÕiÀ>Ê`iÊÃ̓œ°ÊÊ
ÊVÕi˜Ì>Ê Vœ˜Ê >Ê «ˆiâ>Ê ºxä¯Ê 1*Ê ÉÊ xä¯Ê `œÜ˜»Ê
`i˜ÌÀœÊ `iÊ >ÃÊ «ˆiâ>ÃÊ `iÊ ÃÕÊ VœiVVˆ˜Ê
«iÀ“>˜i˜Ìi°
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 241-253. ISSN: 1409-4746
250
Henry O. Vargas Benavides
-œLÀiÊ >ÃÊ «ˆiâ>ÃÊ `iÊ >À‰œÊ ÃVœL>À]Ê
iÃÌ>ÃÊ …>˜Ê ÀœÌ>`œÊ i˜ÌÀi\Ê >Ê }>iÀ‰>Ê >VœLÊ
>À«ˆœ]Ê œÃÌ>Ê ,ˆV>]Ê i˜Ê iÊ Óää£]Ê >Ê }>iÀ‰>Ê >À«ˆœ³>VV…ˆ˜ˆ]Ê ˆ>“ˆ]Ê Óää{]Ê }>iÀ‰>Ê -œÊ `iÊ ,‰œ]Ê Õ>Ìi“>>]Ê iÝ«œÃˆVˆ˜Ê
«iÀ“>˜i˜Ìi°Ê Ã̜ÃÊ ië>VˆœÃÊ ÃiÊ `i`ˆV>˜Ê
`ˆÀiVÌ>“i˜ÌiÊ>ʏ>ÊÛi˜Ì>ÊÞÊ«Àœ“œVˆ˜Ê`iÊ
>ÀÌiÊVœ˜Ìi“«œÀ?˜iœ°Ê`i“?Ã]ʅ>˜ÊiÃÌ>`œÊ
«ÀiÃi˜ÌiÃÊi˜Ê>Ê6ʈi˜>Ê`iʏ>Ê>L>˜>]Ê
ÕL>]ÊÓääÎ]Êi˜ÊiÊÕÃiœÊ`iÊÀÌiÊÞʈÃišœÊ
œ˜Ìi“«œÀ?˜iœ]ÊÓääÓÊÞÊiÃÌiÊ֏̈“œÊVÕi˜Ì>Ê Vœ˜Ê >Ê œLÀ>\Ê º/À>˜ÃÕÃÌ>˜Vˆ>Vˆ˜»Ê `i˜ÌÀœÊ`iÊÃÕÊVœiVVˆ˜Ê«iÀ“>˜i˜ÌiÈ°Ê
Sobre los elementos de recepción
·+ÕjÊ̈«œÊ`iÊ«ÖLˆVœÊ>Ãʅ>ÊÀiVˆLˆ`œ¶Ê
·˜Ê µÕjÊ “œ“i˜ÌœÃÊ …>˜Ê VˆÀVՏ>`œÊ >ÃÊ
œLÀ>ÃÊÞÊ`i˜ÌÀœÊ`iÊVÕ?iÃÊi݅ˆLˆVˆœ˜iöÊ
*œÀÊ œÀ`i˜Ê `iÊ >«>ÀˆVˆ˜]Ê >Ê }>iÀ‰>Ê
-œÊ`iÊ,‰œÊ`iÊÕ>Ìi“>>]Ê`i`ˆV>`>Ê >Ê >Ê
Ûi˜Ì>ÊÞÊ«Àœ“œVˆ˜Ê`iÊ>À̈ÃÌ>ÃÊVœ˜Ìi“«œÀ?˜iœÃ]Ê «œÃiiÊ Õ˜>Ê “ÕiÃÌÀ>Ê «iÀ“>˜i˜ÌiÊ
`iÊ œLÀ>ÃÊ `iÊ >À‰œÊ ÃVœL>À°Ê ˜ÌÀiÊ ÃÕÃÊ
œLÀ>ÃÊ ÃiÊ i˜VÕi˜ÌÀ>˜Ê >ÃÊ «>̈˜iÌ>ÃÊ `iÊ >Ê
ÃiÀˆi\Ê ºiÊ Õ}ÕiÌiÊ >Ê «>À̈ÀÊ `iÊ Õ˜>Ê «iÀÛiÀȝ˜»]Ê£™™™°Ê
Ê ÓxÊ `iÊ Ãïi“LÀiÊ `iÊ Óää£]Ê ÃiÊ ˆ˜>Õ}ÕÀÊ >Ê “ÕiÃÌÀ>Ê ˆ˜`ˆÛˆ`Õ>Ê `iÊ >À̈ÃÌ>Ê
>À‰œÊ ÃVœL>À\Ê ºÀÌÊ ˆÃÊ “ÞÊ LÕȘiÃû]Ê i˜Ê
>Ê }>iÀ‰>Ê >VœLÊ >À«ˆœ]Ê ÕLˆV>`>Ê i˜Ê ->˜Ê
œÃj°Ê iÊ iÃÌ>Ê iÝ«œÃˆVˆ˜Ê ÃiÊ …>Ê Ìœ“>`œÊ
>ʜLÀ>\ʺ-ii«ˆ˜}ÊL>}»°Ê>Ê}>iÀ‰>Ê>VœLÊ
>À«ˆœÊ œ«iÀ>Ê `iÃ`iÊ £™nn]Ê iÃÊ `ˆÀˆ}ˆ`>Ê
«œÀÊ iÊ `ÕišœÊ `iÊ ÃÕÊ “ˆÃ“œÊ ˜œ“LÀiÊ ÞÊ ÃiÊ
`i`ˆV>Ê>ʏ>Ê«Àœ“œVˆ˜ÊÞÊÛi˜Ì>Ê`iÊ>À̈ÃÌ>ÃÊ
Vœ˜Ìi“«œÀ?˜iœÃÊ >̈˜œ>“iÀˆV>˜œÃ°Ê >Ê
}>iÀ‰>ÊiÃÌ?Ê`i`ˆV>`>Ê>ʏ>ÊÀi«ÀiÃi˜Ì>Vˆ˜Ê
>À̈ÃÌ>Ã]Êi˜ÌÀiÊiœÃÊ>Ê>À‰œÊÃVœL>À°
Ê Ê Ài>ˆâ]Ê i˜Ê iÊ ÓääÓ]Ê Õ˜>Ê
“ÕiÃÌÀ>Ê `iÊ >ÀÌiÊ Vœ˜Ìi“«œÀ?˜iœÊ
È°Ê
6iÀʏ>ÊÃiVVˆ˜Ê`iÊ>À̈ÃÌ>ÃÊVi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜œÃÊi˜ÊiÊÈ̈œÊÜiLÊ`iÊ
\ÊÜÜÜ°“>`V°>V°VÀÊ
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 241-253. ISSN: 1409-4746
Vi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜œÊ `i˜œ“ˆ˜>`>Ê >ÀÌ-/"]Ê VÕÀ>`>Ê «œÀÊ ,œ>˜`œÊ >À>…œ˜>Ê
­>˜ÌiÀˆœÀÊ`ˆÀiV̜ÀÊ`iÊ
®ÊÞÊ/>…ˆÌÕiÞÊ
,ˆLœÌ°ÊÃ>ÊiÝ«œÃˆVˆ˜ÊVœiV̈Û>ÊVœ˜ÌÊVœ˜Ê
iÊ «>ÌÀœVˆ˜ˆœÊ `iÊ 6"-]Ê `iÊ œÃÊ *>‰ÃiÃÊ
>œÃÊ ­Õ˜Ê ˆ˜Ã̈ÌÕÌœÊ …Õ“>˜ˆÃÌ>Ê «>À>Ê œÃÊ
«>‰ÃiÃÊi˜Ê`iÃ>ÀÀœœ®]ÊÞÊÃiÊi݅ˆLˆiÀœ˜Ê`œÃÊ
œLÀ>ÃÊ `iÊ >À‰œÊ ÃVœL>ÀÊ ÞÊ `œÃÊ `iÊ ,>֏Ê
+Ո˜Ì>˜ˆ>]Ê`iʏ>ÃÊVÕ>iÃÊ`œÃÊÃiÊ«iÀÌi˜iVi˜Ê>ÊiÃÌiÊ>˜?ˆÃˆÃ\ʺxä¯Ê1*ÊÉÊxä¯Ê`œÜ˜Ê
ÞÊ º/À>˜ÃÕÃÌ>˜Vˆ>Vˆ˜»]Ê ÀiëiV̈Û>“i˜Ìi°Ê
>Êi݅ˆLˆVˆ˜ÊÃiʈ˜>Õ}ÕÀÊiÊÇÊ`iÊviLÀiÀœÊ
ÞÊ«iÀ“>˜iVˆÊ…>ÃÌ>ÊiÊxÊ`iÊ>LÀˆÊ`iÊÓääÓÊ
i˜Ê >ÃÊ VÕ>ÌÀœÊ }>iÀ‰>ÃÊ `iÊ `ˆV…œÊ ië>Vˆœ°Ê
À>Vˆ>ÃÊ >Ê >ÃÊ }iÃ̈œ˜iÃÊ i˜ÌÀiÊ iÊ ]Ê
iÊ ÕÃiœÊ `iÊ i>ÃÊ ÀÌiÃÊ `iÊ />ˆ«iˆ]Ê >ÃÊ
i“L>>`>ÃÊVi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜>ÃÊi˜Ê/>ˆÜ?˜ÊÞÊ
iÊˆ˜ˆÃÌiÀˆœÊ`iÊ,i>Vˆœ˜iÃÊÝÌiÀˆœÀiÃÊ`iÊ
/>ˆÜ?˜]ÊiÃÌ>Ê>“«ˆ>ÊiÝ«œÃˆVˆ˜ÊÃiÊ«ÀiÃi˜ÌÊi˜ÊiÊ“ÕÃiœÊ`iÊ/>ˆÜ?˜Ê`iÊ™Ê`iÊÃïi“LÀiÊ >Ê £xÊ `iÊ `ˆVˆi“LÀiÊ `iÊ ÓääÓÊ ­/>ˆ«iˆÊ
ˆ˜iÊÀÌÊÕÃiՓ]ÊÓääÓ®°
˜Ê ÀiÃՓi˜]Ê œÃÊ ië>VˆœÃÊ `iÊ VˆÀVՏ>Vˆ˜Ê `iÊ >ÃÊ œLÀ>ÃÊ >˜>ˆâ>`>ÃÊ «œÃii˜Ê
՘>Ê Ài`Ê `iÊ “œÛˆˆâ>Vˆ˜Ê `i˜ÌÀœÊ ÞÊ vÕiÀ>Ê
`iÊ ?Ài>°Ê -iÊ Vœ˜ÛˆiÀÌiÊ i˜Ê ºië>VˆœÃÊ `iÊ
˜i}œVˆ>Vˆ˜Ê `iÊ œÃÊ V`ˆ}œÃÊ VՏÌÕÀ>iÃÊ
`iÊ œÃÊ i“ˆÃœÀiÃÊ ÞÊ œÃÊ ÀiVi«ÌœÀiÃÊ `iÊ œÃÊ
“i˜Ã>iÃo»Ê ­œÀ>iÃ]Ê >ÀˆœÊ ,œLiÀ̜]Ê
ÓääÓ\Ê Ó™n®°Ê ÃÌ>Ê ÃiÀ‰>Ê Õ˜>Ê «Àˆ“iÀ>Ê Ài`Ê
`iʘi}œVˆœÃÊi˜ÌÀiÊ}>iÀ‰>Ã]ʓÕÃiœÃ]ʈ˜Ã̈ÌÕVˆœ˜iÃÊVՏÌÕÀ>iÃ]ÊLˆi˜>iÃ]Êi˜ÌÀiʜÌÀœÃ]Ê
`œ˜`iÊ ÃiÊ `i돈i}>˜Ê iÃ̜ÃÊ >ÀÌi‡œLi̜Ê
>Ê Õ˜Ê «ÖLˆVœ°Ê Ê ÀiVi«ÌœÀÊ iÃÊ Ì>˜ÌœÊ ՘Ê
«ÖLˆVœÊ`iÊV>Ãiʓi`ˆ>ÊÞÊ>Ì>°Ê-iʜLÃiÀÛ>˜Ê
>“ˆ}œÃÊ`iʏœÃÊ>À̈ÃÌ>Ã]ʏœÃÊVœ˜ÃÌ>˜ÌiÃÊۈÈÌ>`œÀiÃÊ>ʏ>ÃÊi݅ˆLˆVˆœ˜iÃ]ʏœÃÊVÕÀ>`œÀiÃ]Ê
}>iÀˆÃÌ>Ã]Ê VœiVVˆœ˜ˆÃÌ>Ã]Ê `ˆ«œ“?̈VœÃ]Ê
>Ê «Ài˜Ã>]Ê µÕiÊ }i˜iÀ>“i˜ÌiÊ ÃiÊ Ài֘i˜Ê
i˜Ê iÊ “œ“i˜ÌœÊ `iÊ Õ˜>Ê ˆ˜>Õ}ÕÀ>Vˆ˜°Ê
Õi}œ]Ê œÃÊ iÃÌÕ`ˆ>˜ÌiÃÊ qÛi˜iÃÊ ÞÊ ˜ˆšœÃ‡]Ê
ˆ˜ÛiÃ̈}>`œÀiÃ]Ê ÌÕÀˆÃÌ>Ã]Ê i˜ÌÀiÊ œÌÀœÃ]Ê Ãœ˜Ê
«>ÀÌiÊ `iÊ œÃÊ ÛˆÃˆÌ>˜ÌiÃÊ µÕiÊ VˆÀVՏ>˜Ê iÃ̜ÃÊ
ië>VˆœÃÊ`ÕÀ>˜Ìiʏ>ÃʓÕiÃÌÀ>ðÊ*œÀÊÌ>˜Ìœ]Ê
Arte-objeto en las representaciones de dos artistas centroamericanos: Entre lo local, lo “glocal” y lo global
i˜Ê Õ˜Ê «>‰ÃÊ «Õi`i˜Ê Vœ˜vÕˆÀÊ «ÖLˆVœÃÊ
`ˆÛiÀÜÃ]Ê Ì>˜ÌœÊ ˜>Vˆœ˜>iÃÊ Vœ“œÊ iÝÌÀ>˜iÀœÃ°Ê ˜Ê iÊ V>ÃœÊ `iÊ ˆ˜Ã̈ÌÕVˆœ˜iÃÊ Vœ“œÊ
iÊ
ʜÊ/iœÀÉj/ˆV>Êi˜Ê
œÃÌ>Ê,ˆV>]ÊiÊ
«ÖLˆVœÊ œÊ iÊ ˆ˜ÛiÃ̈}>`œÀÊ «Õi`iÊ >VVi`iÀÊ
>Ê`ˆviÀi˜ÌiÃÊiÝ«œÃˆVˆœ˜iÃÊ`iʏ>ÊVœiVVˆ˜Ê
«iÀ“>˜i˜ÌiÊ`iÊjÃ̜Ãʜ]ÊۈÈÌ>ÀʏœÃÊ>ÀV…ˆÛœÃÊ
`iÊ L>ÃiÃÊ `iÊ `>̜ÃÊ Vi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜œÃÊ Vœ˜Ê
œÃʵÕiÊVÕi˜Ì>°
˜ÊiÊV>ÜÊ`iʏ>ÃʜLÀ>ÃÊ`iÊÃVœL>À]ÊÃiÊ
VÕi˜Ì>ÊVœ˜\Ê}>iÀ‰>Ê-œÊ`iÊÊ,‰œ]ÊÕ>Ìi“>>Ê
­£™™™Ê V°®]Ê }>iÀ‰>Ê >VœLÊ >À«ˆœ]Ê œÃÌ>Ê
,ˆV>Ê­Óä䣮]Ê
]Ê
œÃÌ>Ê,ˆV>Ê­ÓääÓ®ÊÞÊ
iÊÕÃiœÊ`iÊi>ÃÊÀÌiÃ]Ê/>ˆÜ?˜Ê­ÓääÓ®°Ê
˜Ê >Ê “>ޜÀ‰>Ê `iÊ iÃÌ>ÃÊ iÝ«œÃˆVˆœ˜iÃÊ ÃiÊ
i˜VÕi˜ÌÀ>ʏ>ÊÃiÀˆi\ʺÊÕ}ÕiÌiÊ>Ê«>À̈ÀÊ`iÊ
՘>Ê«iÀÛiÀȝ˜»°Ê
>ÃʜLÀ>ÃÊ`iÊ,>֏Ê+Ո˜Ì>˜ˆ>ÊÃiʅ>˜Ê
“œÛˆˆâ>`œÊ i˜Ê œÃÊ Ãˆ}Ոi˜ÌiÃÊ ië>VˆœÃ\Ê
]Ê œÃÌ>Ê ,ˆV>Ê ­ÓääÓ®]Ê ÕÃiœÊ `iÊ
i>ÃÊ ÀÌiÃÊ `iÊ />ˆ«iˆ]Ê />ˆÜ?˜Ê ­ÓääÓ®]Ê
]Ê œÃÌ>Ê ,ˆV>Ê ­ÓääÎ®Ê ÞÊ /iœÀÉj/ˆV>]Ê
œÃÌ>Ê,ˆV>Ê­Óää{®°Ê
œÊÃiÊ̈i˜iÊiÊÀi}ˆÃÌÀœÊ`iʜÌÀœÃʫ՘̜ÃÊ
`œ˜`iÊ«Õi`>˜Ê…>LiÀÊVˆÀVՏ>`œÊ>ÃʜLÀ>ÃÊ
iÝ«ÕiÃÌ>Ã]Ê «iÀœÊ ÃˆÊ ÃiÊ “ˆÀ>Ê iÊ VÕÀÀˆVՏՓÊ
`iÊ V>`>Ê >À̈ÃÌ>]Ê iÊ À>˜}œÊ `iÊ «>‰ÃiÃÊ ÃiÊ
iÝÌi˜`iÀ?°Ê˜ÊiÊV>ÜÊ`iÊ+Ո˜Ì>˜ˆ>]ʓ?ÃÊ
`ˆÀˆ}ˆ`œÊ>ʏ>ÊÀi}ˆ˜ÊÞʓjÀˆV>Ê>̈˜>]ʏœÃÊ
Õ}>ÀiÃÊ`iÊi݅ˆLˆVˆ˜ÊܘÊ`i`ˆV>`œÃÊ>ʏ>Ê
`ˆvÕȝ˜Ê `iÊ >ÀÌiÊ Vœ˜Ìi“«œÀ?˜iœ°Ê ˜Ê iÊ
V>ÃœÊ `iÊ ÃVœL>À]Ê `ˆÀˆ}ˆ`œÊ …>Vˆ>Ê ÃÌ>`œÊ
1˜ˆ`œÃ]Ê >˜>`?Ê ÞÊ ÕÀœ«>]Ê œÃÊ ië>VˆœÃÊ
`iÊ i݅ˆLˆVˆ˜Ê `iÊ iÃÌiÊ >À̈ÃÌ>Ê ÃiÊ `iÃ̈˜>˜Ê
i˜Ê Õ˜Ê “>ޜÀÊ «œÀVi˜Ì>iÊ >Ê >Ê `ˆvÕȝ˜Ê
ÞÊ i˜Ê Õ˜Ê “i˜œÀÊ «œÀVi˜Ì>iÊ >Ê >Ê Ûi˜Ì>Ê
`iÊ >ÀÌiÊ Vœ˜Ìi“«œÀ?˜iœ°Ê >À‰œÊ ÃVœL>ÀÊ
>V>˜âÊ}À>˜Ê«œ«Õ>Àˆ`>`ÊVœ˜ÊœÃʜLi̜ÃÊ
ˆ˜ÌiÀÛi˜ˆ`œÃÊ Vœ˜Ê ?“ˆ˜>Ê `iÊ œÀœÊ “?ÃÊ >Ê
œÀ˜>“i˜Ì>Vˆ˜°Ê É]Ê œÌÀœÃÊ œLi̜ÃÊ ˆ˜ÌiÀÛi˜ˆ`œÃÊ Ãœ˜Ê œÃÊ Û>ÜÃÊ `iÊ >VÊ œ˜>`½Ã]Ê
Ìi˜ˆÃÊ ˆŽi]Ê Õ˜>Ê LˆVˆViÌ>Ê iÃÌ>Vˆœ˜>ÀˆœÊ `iÊ
iiÀVˆVˆœÊ >“>`>Ê ºÊ LiViÀÀœÊ `iÊ œÀœ»]Ê
iÌV°]ʜʏœÃʜLi̜ÃÊVÕLˆiÀ̜ÃÊi˜Ê?“ˆ˜>Ê`iÊ
251
«>Ì>\Ê «>̈˜iÌ>Ã]Ê À>µÕiÌ>ÃÊ `iÊ «ˆ˜}Ê «œ˜]Ê
Ì>LiÀœÃÊ `iÊ L>ÎiÌÊ L>]Ê V>Þ>VŽÃ] i˜ÌÀiÊ
œÌÀœÃ°Ê >Ê “>ޜÀ‰>Ê `iÊ jÃ̜ÃÊ >ÀÌi‡œLiÌœÊ ÃiÊ
i݅ˆLi˜Êi˜Êië>VˆœÃÊ`iÊ>ÀÌiÊ`i`ˆV>`œÃÊ>Ê
>Ê Ûi˜Ì>]Ê Vœ“œÊ ÃiÊ œLÃiÀÛÊ i˜Ê }>iÀ‰>Ê -œÊ
`iÊ,‰œ]ÊÕ>Ìi“>>]Ê`œ˜`iÊÃiÊVÕi˜Ì>ÊVœ˜Ê
Õ˜Ê ië>VˆœÊ `iÊ Ûi˜Ì>Ê ÛˆÀÌÕ>Ê i˜Ê >Ê Ài`]Ê >Ê
}>iÀ‰>Ê >VœLÊ >À«ˆœÊ i˜Ê œÃÌ>Ê ,ˆV>Ê ÞÊ >Ê
}>iÀ‰>Ê>À«ˆœ³>VV…ˆ˜ˆÊi˜ÊœÀˆ`>°ÊÃ̜ÃÊ
ië>VˆœÃÊ ÃÕ«œ˜i˜Ê ՘>Ê >“«ˆ>Ê >Vœ}ˆ`>Ê
i˜Ê >Ê œLÀ>Ê `iÊ iÃÌiÊ >À̈ÃÌ>Ê }Õ>Ìi“>ÌiVœ]Ê
µÕˆi˜Ê …>Ê >“«ˆ>`œÊ >Ê ÀiVi«Vˆ˜Ê ÞÊ Ûi˜Ì>Ê
`iÊÃÕÃʜLÀ>ÃÊ>Ê“iÀV>`œÊˆ˜ÌiÀ˜>Vˆœ˜>°Ê
Cierre
->ÛœÊ ÌiÝ̜ÃÊ `iÊ VÀ‰ÌˆVœÃÊ ÞÊ VÕÀ>`œÀiÃ]Ê
µÕˆi˜iÃÊ«ÀiÃi˜Ì>˜ÊœÊ`iÃVÀˆLi˜Ê`iʓ>˜iÀ>Ê
}i˜iÀ>ÊœLÀ>ÃÊ`iÊ>À̈ÃÌ>ÃÊVœ˜Ìi“«œÀ?˜iœÃÊ
`iÃ`iÊ i˜ÌÀœ>“jÀˆV>]Ê ˜œÊ ÃiÊ i˜VÕi˜ÌÀ>˜Ê
>˜?ˆÃˆÃʵÕiÊ«Àœv՘`ˆVi˜Êi˜Ê>ÃÊÀi>Vˆœ˜iÃÊ
iÃÌj̈V>ÃÊ ÞÊ œÃÊ v՘Vˆœ˜>“ˆi˜ÌœÃÊ ÃœVˆ>iÃÊ
`iÊºÌiÝ̜Ê>À̉Ã̈Vœ»°Ê>ʈ˜ÌiÀ>VVˆ˜Êi˜ÌÀiÊ
œÃÊ ÌiÝ̜ÃÊ VՏÌÕÀ>iÃÊ ÞÊ >ÃÊ ˆ“?}i˜iÃ]Ê …>Ê
«iÀ“ˆÌˆ`œÊ«Àœv՘`ˆâ>ÀÊÞÊiۈ`i˜Vˆ>ÀÊvi˜“i˜œÃÊ V>ÛiÃÊ i˜Ê iÃÌ>ÃÊ Ài«ÀiÃi˜Ì>Vˆœ˜iÃÊ
`iÊ>ÀÌi‡œLi̜ÊÃiiVVˆœ˜>`œÃ°
œÃÊ `œÃÊ >À̈ÃÌ>ÃÊ ii}ˆ`œÃÊ «iÀÌi˜iVi˜Ê >Ê `œÃÊ «>˜œÃÊ }iœ}À?vˆVœÃÊ `ˆviÀi˜ÌiÃÊ
i˜Ê i˜ÌÀœ>“jÀˆV>]Ê «iÀœÊ ˆ˜ÌiÀV>“Lˆ>˜Ê
՘>Ê ÃiÀˆiÊ `iÊ ÀiviÀi˜ÌiÃÊ >˜?œ}œÃÊ ÞÊ >Ê >Ê
ÛiâÊ `ˆÛiÀ}i˜ÌiÃ°Ê -œ˜Ê “?ÃÊ µÕiÊ œLۈ>ÃÊ >ÃÊ
Ài>Vˆœ˜iÃÊ `iÊ >ÃÊ œLÀ>ÃÊ >˜>ˆâ>`>ÃÊ «œÀÊ
œÃÊ `œÃÊ >À̈ÃÌ>ÃÊ Vi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜œÃ]Ê ÀiëiVÌœÊ Vœ˜Ê œÃÊ œÀ‰}i˜iÃÊ `iÊ >ÀÌi‡œLi̜]Ê
iÊ Ài>`އ“>`iÊ œÊ iÊ œLi̜‡ÃÕÀÀi>ˆÃÌ>°Ê
“LœÃÊ>À̈ÃÌ>ÃÊÃiʘÕÌÀi˜Ê`iÊiÃÌ>ÃʅÕi>ÃÊ
i˜Ê ÃÕÃÊ «Àœ«ÕiÃÌ>Ã°Ê ˜Ê iÊ V>ÃœÊ `iÊ >À‰œÊ
ÃVœL>ÀÊ Ãœ˜Ê ˆ“«œÀÌ>˜ÌiÃÊ >ÃÊ ˆ˜vÕi˜Vˆ>ÃÊ
`iÊ *œ«Ê ÀÌÊ `iÊ >À̈ÃÌ>ÃÊ Vœ“œÊ >ëiÀÊ
œ…˜Ã]ʘ`ÞÊ7>À…œÊœÊivvʜœ˜Ã°Ê*œÀÊÃÕÊ
>`œ]Ê >ÃÊ œLÀ>ÃÊ `iÊ +Ո˜Ì>˜ˆ>Ê Ãœ˜Ê ÃiÀiÃÊ
`iÊ “Õ˜`œÊ `iÊ œÃÊ ÃÕišœÃÊ ÃiÊ ˜œÃÊ …>Vi˜Ê
«ÀiÃi˜ÌiÃÊ i˜Ê iÃÌ>Ê “jÀˆV>Ê >̈˜>Ê Ì>˜Ê
“iÃ̈â>`>Ê`iÃ`iÊÈi“«Ài°Ê
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 241-253. ISSN: 1409-4746
252
œÃÊ ii“i˜ÌœÃÊ `iÊ «Àœ`ÕVVˆ˜Ê i˜Ê >ÃÊ
œLÀ>ÃÊ`iÊ,>֏Ê+Ո˜Ì>˜ˆ>Ê`iÊ ˆV>À>}Õ>]Ê
«œÃii˜Ê՘>ÊvÕiÀÌiÊ«ÀiÃi˜Vˆ>Ê`iÊ“iÃ̈â>iÊ
>̈˜œ>“iÀˆV>˜œ]Ê«œÀÊ՘>ÊÜLÀi«œÃˆVˆ˜Ê
VÀ‰ÌˆV>Ê iÊ ˆÀ˜ˆV>Ê i˜ÌÀiÊ >Ê ÌÀ>˜ÃVՏÌÕÀˆâ>Vˆ˜Ê ˆ˜`‰}i˜>]Ê >Ê …ˆÃ«?˜ˆV>Ê ÞÊ >Ê VՏÌÕÀ>Ê
`iʓ>Ã>ÃÊ`ÕÀ>˜ÌiÊiÊÈ}œÊ88°Ê˜Ê>ʜLÀ>Ê
`iÊ}Õ>Ìi“>ÌiVœÊ>À‰œÊÃVœL>À]Ê`iÃÌ>V>Ê
Õ˜Ê “iÃ̈â>iÊ `iÊ ÞÕÝÌ>«œÃˆVˆœ˜iÃÊ i˜ÌÀiÊ
œÃÊ œLi̜ÃÊ `iÊ “iÀV>`œÊ ÞÊ iÊ `iÏՓLÀiÊ
`iÊ L>ÀÀœVœÊ >̈˜œ>“iÀˆV>˜œ]Ê `iÃ`iÊ œÊ
}Õ>Ìi“>ÌiVœ°Ê “LœÃÊ «Àœ`ÕVi˜Ê œLÀ>ÃÊ
Vœ˜Ê՘ʓ>ÀV>`œÊ«ÀœViÜÊ`iʅˆLÀˆ`>Vˆ˜Ê
>Ê Vœ˜ViLˆÀÊ œLi̜ÃÊ ˜ÕiۜÃ]Ê iÃÌÀÕVÌÕÀ>ÃÊ
˜ÕiÛ>Ã]Ê `i˜ÌÀœÊ `iÊ ˆ“>}ˆ˜>ÀˆœÊ `iÊ >ÃÊ
>ÀÌiÃÊ ÛˆÃÕ>iÃÊ `iÊ >Ê Ài}ˆ˜°Ê >ÃÊ œLÀ>ÃÊ
ÌÀ>˜ÃˆÌ>˜Ê i˜ÌÀiÊ œÊ œV>Ê ÞÊ œÊ }œL>Ê ÞÊ
Ài֘i˜Ê >ÃÊ ˆ`iœœ}‰>ÃÊ «Àœ«ˆ>Ã]Ê Vœ“œÊ
ÃՍi̜ÃÊ«iÀÌi˜iVˆi˜ÌiÃÊ>ÊiÃÌiÊ`iÌiÀ“ˆ˜>`œÊië>VˆœÊ`i˜ÌÀœÊ`iÊVÕ>ÊÌÀ>˜ÃˆÌ>˜°Ê
˜ÌÀiÊ œÃÊ ii“i˜ÌœÃÊ `iÊ VˆÀVՏ>Vˆ˜Ê ÞÊ ÀiVi«Vˆ˜]Ê >ÃÊ œLÀ>ÃÊ ÃiiVÌ>ÃÊ `iÊ
+Ո˜Ì>˜ˆ>Ê ÃiÊ “œÛˆˆâ>˜Ê `iÊ Õ˜Ê iiÊ Vi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜œÊ …>Vˆ>Ê “jÀˆV>Ê `iÊ -ÕÀÊ iÊ
ˆ˜ÌiÀ˜>Vˆœ˜>°Ê ÃÌiÊ iiÊ œÊ Vœ˜vœÀ“>˜Ê
ië>VˆœÃÊ`i`ˆV>`œÃÊ>ʏ>Ê`ˆvÕȝ˜Ê`iÊ>ÀÌiÊ
Vœ˜Ìi“«œÀ?˜iœ°Ê ˜Ê >ÃÊ œLÀ>ÃÊ `iÊ >À‰œÊ
ÃVœL>À]Ê ÃiÊ «ÀœÞiVÌ>Ê Õ˜Ê iiÊ Vi˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜œ]Ê `iÊ >ÀˆLiÊ ÞÊ iÊ ÃÕÀÊ `iÊ ÃÌ>`œÃÊ
1˜ˆ`œÃÊ Vœ˜Ê vÕiÀÌiÊ «ÀœÞiVVˆ˜Ê ˆ˜ÌiÀ˜>Vˆœ˜>°Ê œÃÊ ië>VˆœÃÊ iÝ«œÃˆÌˆÛœÃ]Ê i˜Ê iÃÌiÊ
V>ÜÊ`i`ˆV>˜Ê՘>Ê}À>˜Ê«>ÀÌiÊ>ʏ>Ê`ˆvÕȝ˜Ê
`iÊ>ÀÌiÊVœ˜Ìi“«œÀ?˜iœÊÞʜÌÀ>Ê«>ÀÌiÊ>ʏ>Ê
Ûi˜Ì>Ê `iÊ «Àœ`ÕV̜°Ê >Ê ÀiVi«Vˆ˜Ê `iÊ
«ÖLˆVœ]Ê i˜Ê >“LœÃÊ V>ÜÃ]Ê ÌÀ>˜ÃˆÌ>Ê i˜ÌÀiÊ
iÊœV>ÊÞʏœÊiÝÌÀ>˜iÀœ]Ê>`i“?ÃÊ`iÊië>VˆœÃÊ ÛˆÀÌÕ>iÃÊ iÊ ˆ˜vœÀ“>Vˆ˜Ê ˆ“«ÀiÃ>Ê `iÊ
>ʜLÀ>°ÊÊ«>«iÊ`iÊVÕÀ>`œÀÊÞÊ`iÊVÀ‰ÌˆVœÊ
iÃÊ`iÊ՘ʏi}ˆÌˆ“>`œÀÊÞÊi`ÕV>`œÀÊ«>À>Ê՘Ê
«ÖLˆVœÊµÕiÊÀiVˆLiÊiÃÌ>ÃÊ«Àœ«ÕiÃÌ>ð
Henry O. Vargas Benavides
Latin America Writes Back. Postmodernity
in the periphery,ʜ˜`œ˜\Ê,œÕ̏i`}i°
>À“>VŽ]Ê,œLiÀÌÊ­i`ˆÌœÀ®°Ê£™™Î°ÊHistorial general
de Centroamérica, Historia Antigua,Ê /œ“œÊ
°Ê>`Àˆ`\Ê-ˆÀÕi>°
…iÛ>ˆiÀ]Ê i>˜Ê ÞÊ >ˆ˜Ê …iiÀLÀ>˜Ì°Ê £™nÈ°Ê
Diccionario de los símbolos,Ê «Àˆ“iÀ>Ê i`ˆVˆ˜]Ê>ÀViœ˜>\Ê`ˆÌœÀˆ>Ê,,°
À>˜Ž]Ê /…œ“>Ã°Ê £™™Ç°Ê The conquest of cool
Business Culture, Counterculture, and
the Rise of Hip Consumerism,Ê …ˆV>}œ\Ê
1˜ˆÛiÀÈÌÞÊʜvÊ
…ˆV>}œÊ*ÀiÃðÊ
>ÀV‰>Ê >˜Vˆ˜ˆ]Ê jÃ̜À°Ê Óää£°Ê Culturas Híbridas.
Estrategias para entrar y salir de la modernidad,Ê>ÀViœ˜>\Ê*>ˆ`Ã°
>ÀV‰>Ê
>˜Vˆ˜ˆ]Ê jÃ̜À°Ê£™™x°ÊConsumidores y ciudadanos,Êj݈VœÊ°°\ÊÀˆ>Lœ]Ê-°°
>ÀV‰>Ê >˜Vˆ˜ˆ]Ê jÃ̜À°Ê Óäää°Ê La épica de la
globalización y el melodrama de la interculturalidadÊ i˜Ê œÀ>š>]Ê >LiÊ ­i`ˆÌœÀ>®Ê
Nuevas perspectivas desde/sobre América
latina: el desafío de los estudios culturales,Ê ->˜Ìˆ>}œÊ `iÊ …ˆi]Ê *ˆÌÌÃLÕÀ}\Ê Õ>À̜Ê
*Àœ«ˆœ]ʘÃ̈ÌÕ̜ʘÌiÀ˜>Vˆœ˜>Ê`iʈÌiÀ>ÌÕÀ>Ê
LiÀœ>“iÀˆV>˜>°
œ˜˜iv]ʏ>ÕðÊÓää{°ÊPop Art,Ê
œœ˜ˆ>\Ê/>ÃV…i˜°
ÀÕ∘Έ]Ê -iÀ}i°Ê Óäää°Ê El pensamiento mestizo,
>ÀViœ˜>\Ê*>ˆ`ÃÊLjÀˆV>Ê-°°
>À̉˜‡>ÀLiÀœ]Ê iÃÖÃ°Ê Óäää°Ê Globalización y multiculturalidad: notas para una agenda de
investigación,Ê i˜Ê œÀ>š>]Ê >LiÊ ­i`ˆÌœÀ>®Ê
Nuevas perspectivas desde/sobre América
latina: el desafío de los estudios culturales,Ê ->˜Ìˆ>}œÊ `iÊ …ˆi]Ê *ˆÌÌÃLÕÀ}\Ê Õ>À̜Ê
*Àœ«ˆœ]ʘÃ̈ÌÕ̜ʘÌiÀ˜>Vˆœ˜>Ê`iʈÌiÀ>ÌÕÀ>Ê
LiÀœ>“iÀˆV>˜>°
Bibliografía
>À̉˜‡>ÀLiÀœ]Ê iÃÖÃ°Ê ÓääÓ°Ê Commnications:
Descentering Modernity, in Latin America
Writes Back. Postmodernity in the periphery,ʜ˜`œ˜\Ê,œÕ̏i`}i]°
À՘˜iÀ]Ê œÃjÊ œ>µÕ‰˜°Ê ÓääÓ°Ê Traditionalism and
Modernity, in Latin American Culture, in
œLˆ]ʜÃj° £™™x°ÊHistoria del arte guatemalteco,
Õ>Ìi“>>\Ê-iÀۈ«Ài˜Ã>Ê
i˜ÌÀœ>“iÀˆV>˜>°Ê
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 241-253. ISSN: 1409-4746
Arte-objeto en las representaciones de dos artistas centroamericanos: Entre lo local, lo “glocal” y lo global
253
œÀ>iÃ]Ê >ÀˆœÊ ,œLiÀ̜°Ê ÓääÓ°Ê La articulación de
las diferencias o el síndrome de Maximón,
Õ>Ìi“>>\Ê*>œÊ`iʜÀ“ˆ}œ°
7>ÌiÀ]Ê ˜}œÊ °Ê ­i`ˆÌœÀ®°Ê Óää£°Ê Arte del siglo XX,
œœ˜ˆ>\Ê/>ÃV…i˜°
œÌœˆ˜‰>]Ê vÀ>ÞÊ /œÀˆLˆœ°Ê £™Ç™°Ê Historia de los
Indios de la Nueva España] j݈VœÊ °Ê °\Ê
*œÀÀÖ>°
Catálogos
ÕÃiœÊ `iÊ ÀÌiÊ ÞÊ ˆÃišœÊ œ˜Ìi“«œÀ?˜iœ°Ê Óää{°Ê
MADC un museo vivo arte + diseño + contemporáneo,Ê ->˜Ê œÃj\Ê ÕÃiœÊ `iÊ ÀÌiÊ ÞÊ
ˆÃišœÊ
œ˜Ìi“«œÀ?˜iœ°
,œ`>ÃÊ°]Ê°Ê>Àœ`œ°Ê£™™Ó°ÊPintura y escultura hispánica en Guatemala,ÊÕ>Ìi“>>\ʈÀiVVˆ˜Ê
i˜iÀ>Ê `iÊ ˜ÛiÃ̈}>Vˆœ˜iÃÊ ÞÊ >Ê ÃVÕi>Ê `iÊ
ˆÃ̜Àˆ>Ê`iʏ>Ê1˜ˆÛiÀÈ`>`Ê`iÊ->˜Ê
>ÀœÃÊ`iÊ
Õ>Ìi“>>°
->…>}֘]Ê>ÀÞÊiÀ˜>À`ˆ˜œ°Ê£™™™°ÊHistoria general de
las cosas de Nueva España]Êj݈Vœ\Ê*œÀÀÖ>°
6œiŽ]ʓˆ°ÊÓääÓ°ÊChanging Reality, Changing paradigm: Who is afraid of postmodernity?, in
Latin America Writes Back. Postmodernity
in the periphery,ʜ˜`œ˜\Ê,œÕ̏i`}i°
ÀÌiÊVœ˜Ìi“«œÀ?˜iœÊ>VœLœÊ>À«ˆœÊ>iÀ‰>°ÊÓä䣰Ê
Art is my business. Darío Escobar,Ê->˜ÊœÃj\Ê
>VœLœÊ>À«ˆœ°
/>ˆ«iˆÊ ˆ˜iÊ ÀÌÊ ÕÃiՓ° ÓääÓ°Ê Contemporary
Art from Central América,Ê/>ˆ«iˆ\ʈ˜iÊÀÌÊ
ÕÃiՓ°Ê
En Internet
ÕÃiœÊ `iÊ ÀÌiÊ ÞÊ ˆÃišœÊ œ˜Ìi“«œÀ?˜iœ]Ê £™™n‡
ÓääÇ]ÊSitio web de Artistas Centroamericanos
Contemporáneos]Ê ->˜Ê œÃj]Ê ]Ê iÝÌÀ>‰`œÊiÊÓäÊ`iʘœÛˆi“LÀi]ÊÓää{]Ê`iÊÜÜÜ°“>`V°
>V°VÀ°
/iœÀÉj/ˆV>]Ê ÓääÇ]Ê ->˜Ê œÃj]Ê /iœÀÉj/ˆV>]Ê iÝÌÀ>‰`œÊ
iÊ ÓäÊ `iÊ ˜œÛˆi“LÀi]Ê Óää{]Ê `iÊ …ÌÌ«\ÉÉÜÜÜ°
ÌiœÀïV>°œÀ}°
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 241-253. ISSN: 1409-4746