númeroun - Criaturas

criaturas
abril 2015 · #númeroun
antagonismosi
criaturas
#númeroun
#monográfico
#monográfico
o humor na lix galega
8
#monográfico
28
18
o humor na obra de paula carballeira
#monográfico
#monográfico
o humor no teatro infantil
34
cara a cara
44
38
de cando o humor volveu para quedar
#monográfico
constelacións
54
paula carballeira | francisco castro
#monográfico unidade didáctica
gorentosas castañas en abril
crítica
A galiña azul
crítica
64 Osos
76
74 Boy (relatos de infancia) / voando só
crítica
crítica
crítica
Janosch
crítica
a filla do grúffalo
72
78 Agustín Fernández paz
82
onde viven os contos
el pozo de los tres deseos
#reportaxe
salón do libro infantil e xuvenil de pontevedra
80
86
94
CRIATURAS.GAL
#númeroun
A revista Criaturas é unha publicación dixital dedicada á Literatura Infantil e Xuvenil de Galicia. Os contidos publicados
pertencen as súas correspondentes autoras e autores.
Portada:
Recueil des modes de la cour de France, ‘Arlequin’ , Nicolas Bonnart (France, 1637-1717)
Coordinación
Ledicia Costas · Daniel Landesa
Contacto
[email protected]
Consello Editorial
Fran Alonso · Burghard Baltrusch · Carlos Nogueira
Nuria Díaz · Agustín Fernández Paz · María Jesús
Fernández · Mar García Pérez · María Lado · Montse
Pena Presas · Xabier P. Docampo · Mercedes Queixas
Zás · Laura Sáez · Gracia Santorum · Miguel Vázquez
Freire
Coordinación sección crítica
Montse Pena Presas
Deseño
Daniel Landesa ([email protected])
Deseño web
Daniel Landesa, María Longa e Diego Oca
Tipografías
Myriad (Robert Slimbach, Carol Twombly 1992)
Caslon (William Caslon 1725 / Carol Twombly 1990).
Editada en Vigo por Revista Criaturas
ISSN 2386-9119
imaxe: Nisha Gill, India. Licenza libre
Monográfico
1
O HUMOR NA LIX GALEGA
TEXTO: MARÍA JESÚS FERNÁNDEZ
Ilustración de Walter Crane en The song of
sixpence picture book. (Public Domain)
O humor na literatura
infantil e xuvenil galega
C
Texto: María Jesús Fernández
omezarei citando a autoridade de
quen considero un incuestionable referente da literatura para a infancia, o
galés Roald Dahl, autor de enorme éxito entre varias xeracións de lectores de todo o mundo. Pois
ben, cando Roald Dahl especifica o que considera
esencial da Literatura infantil, este gran coñecedor dos gustos dos pequenos lectores sinala que,
independentemente do tema que se trate, o que
nunca debe faltar nos libros para este público é o
humor.
Sen dúbida os nenos e nenas gozan co humor
desde moi novos, mesmo antes de adquirir a
linguaxe obteñen gran pracer das situacións
humorísticas que nestas temperás idades están relacionadas coa xestualidade e os sons. E
isto vai evolucionando, facéndose máis rico e
complexo na medida que medran, acadan o
dominio da expresión verbal e adquiren novas
capacidades.
Pero non todas as formas e manifestacións do
humor na literatura son axeitadas para o público infantil. O humor é por definición unha
distorsión da realidade coñecida e polo tanto
presupón estar nas claves desa realidade para
poder comprender en que consiste a transgresión humorística. Así pois, os recursos utilizados deberán adaptarse á madurez dos receptores.A lgúns destes recursos como a ironía,
a sátira ou a parodia, que aparecen frecuentemente en libros para adultos e mozos, non
son axeitados para o lectorado infantil que
sen embargo gozará coas esaxeracións hiperbólicas, as analoxías impropias, a transgresión
das normas (lingüísticas e sociais), os equívocos,as situacións disparatadas… Neste artigo
tentaremos facer unha análise, que en ningún
caso se pretende exhaustiva, da presenza do
humor e as súas formas na Literatura que se
fai en Galicia e en galego para a infancia e a
mocidade
O humor do absurdo e o disparate
Xa nos inicios do que consideramos a moderna Literatura Infantil de Galicia aparece
un libro singular en moitos aspectos. A peza
teatral escrita por Carlos Casares As laranxas
máis laranxas de tódalas laranxas (1973) utiliza con gran mestría os recursos humorísticos
do absurdo. Este humor, inglés na súa orixe,
recollido nas Nursery Rhymes e desenvolvido polos mestres do “nonsense” como Lewis
Carroll e Edward Lear, atopa unha excelente
representación nesta peza teatral que mestura
personaxes e ambiente do rural galego coas
fórmulas disparatadas desta modalidade de
humor. Aquí o riso vén provocado polas situacións absurdas que rachan coa lóxica do
esperado e que polo tanto supoñen un forte
contraste coa realidade coñecida.
Despois deste brillante comezo, outros autores e autoras galegos seguiron e seguen optando por esta variante do humor. Ben coñecidos
son os traballos do tándem artístico formado
por Carlos López e David Pintor, Pinto &
Chinto, que, tanto como autores de cómics,
de álbums ilustrados ou narracións, utilizan
con gran acerto os recursos do humor absurdo. Calquera dos seus libros editados podería
servir como exemplo do seu ben recoñecible
estilo no que se mesturan parodia, surrealismo, sorpresa, disparate … Podemos citar
moitos exemplos: Minimaladas, Nicomedes o
pelado, Contos para nenos que dormen deseguida,
A peripecia de Roi, Circo Rigatoni, entre outros
que contribúen a conformar o estilo propio
desta parella de autores.
Na mesma liña traballa tamén Antón Cortizas, sobre todo como autor de poesía; nos seus
poemarios o humor vén dado en gran medida
polos xogos de linguaxe, nos que a propia palabra e tamén a rima e os sons, son os principais elementos humorísticos. Falamos de
títulos como Era unha vez na Quimbamba ou
Vaia tropa!, libro este último no que a composición estrófica preferente é o “limerick”, forma popular do folclore inglés, moi utilizada
por Edward Lear nas súas composicións burlescas e que se adapta perfectamente as peculiaridades do noso idioma. Humor, fantasía
e “nonsense” son os ingredientes que tamén
utiliza con acerto Daniel Ameixeiro, tanto en
verso, Piratas, bruxas e outros amigos, como en
prosa no seu delicioso O capitán da baía.
Un exemplo de relato no que atopamos como
principal recurso humorístico a esaxeración
hiperbólica atopámolo no conto titulado Bolsas e máis bolsas que forma parte do libro O
armario novo de Rubén, de Xabier P. Docampo. Nesta ocasión, un acontecemento tan cotián como é a tendencia a acumular bolsas de
plástico nas casas é levado a extremos delirantes que rachan coa realidade e provocan
situacións de gran comicidade. Este mesmo
Revista Criaturas
9
escritor, apoiándose nas imaxes creadas por
Xosé Cobas, volve a utilizar o ridículo por
esaxeración no álbum para primeiros lectores
titulado O home que inventou unha maneira
de andar, ou presenta ao pai da protagonista buscando desesperadamente uns calzóns
limpos nun dos episodios de libro Adelaida,
Henrique e demais familia, que tamén supón
unha benhumorada crítica de certas condutas
masculinas respecto dos traballos domésticos.
Un caso singular é o da escritora Gloria Sánchez, autora dunha extensa e recoñecida obra.
Tanto en prosa como en verso, na narrativa e
no teatro, xéneros que Gloria cultiva, posúe
unha indiscutible capacidade para este tipo de
humor consistente en romper a coherencia do
discurso introducindo o elemento inesperado
e chocante, cambiando bruscamente o
rexistro no que se desenvolve a historia para
provocar así a sorpresa e a risa. Seguidora
avantaxada da arxentina María Elena Walsh,
os seus poemas supoñen un continuo xogo
coa linguaxe que neles se descobre como
un material lúdico cheo de posibilidades.
Influenciada tamén polas Nursery Rhymes,
como podemos observar no libro A raíña
de Turnedó, todos os seu libros teñen un
inconfundible selo persoal que os caracteriza.
Noutras ocasións, o humor da historia recae
nos personaxes protagonistas de situacións
absurdas, como é o caso de Chinto e Tom,
historia na que estes dous personaxes tentan
por todos os medios meter na súa pequena
casa a gran cama que herdaron da súa tía,
tarefa imposible na que a precipitación
e inxenuidade dos protagonistas choca
unha e outra vez coa teimuda realidade.
E así poderiamos seguir citando
outros títulos desta autora,
como O Grande Tronante,
Dez piratas, Manual para
unha pequena meiga, Sete casas,
sete bruxas e un ovo, Bichos con
gaseosa,… En moitos deste libros cabe
salientar a complementariedade tan
axeitada que supoñen texto e ilustracións
10 Revista Criaturas
xa que, adaptándose ao discorrer humorístico
e disparatado de Gloria Sánchez, atopamos
artistas tan excelentes e vangardistas como
Xan López Domínguez ou Pablo Otero
“Peixe”.
Outros recursos propios do humor absurdo
son a distorsión e os equívocos. Recursos estes
que aparecen utilizados con mestría no álbum
ilustrado dirixido a primeiros lectores titulado
Manu, obra de Irene Pérez Pintos e Ramón
Trigo, historia versificada na que un problema
de audición do pequeno protagonista converte
en divertidos disparates a lista de encargos
que a nai lle encomenda. Unha idea similar,
e tamén excelentemente resolta, contén
o álbum Animais de compañía do que son
autores Manuel Lourenzo e Enjamio, nesta
ocasión o equívoco prodúcese cos nomes
de pacíficas mascotas que, ao ir pasando de
boca en boca, se transforman en terroríficos e
estraños animais.
O uso da ironía.
O libro máis paradigmático da moderna literatura infantil galega é tamén unha excepcional mostra de humor. Das cousas de Ramón
Lamote, escrito por Paco Martín e publicado no ano 1985, supón unha exhibición desa
especial forma de sutil ironía que en Galicia
chamamos retranca. O protagonista da historia é un ser idealista e sensible nun mundo
de individuos groseiros, corruptos e ignorantes, acumuladores de riquezas e
desprezativos da cultura. É a
maneira de presentar este
contraste onde se dan
as claves do humor
que comentamos,
Ramón Lamote aparece como
un elemento estraño
nun mundo de persoas
vulgares e deshonestas e é
simplemente a súa presenza
a que os fai ridículos e caricaturescos. Moi
ilustrativa do que dicimos resulta a lectura da
que posiblemente sexa a mellor escena dialogada da literatura infantil-xuvenil galega, un
prodixio de humor irónico é o diálogo entre
Ramón Lamote e unha muller que está sentada nas escaleiras da casa onde el ten que ir
dar unha clase de chairego e que non lle permite pasar. Os lectores sufrimos co personaxe,
identificámonos coa súa educada impaciencia
e aborrecemos a señora , ao tempo que non
podemos deixar de rir pola disparatada situación que o autor nos amosa.
Outra maneira de facer crítica por medio
do humor é utilizando o recurso do estrañamento. Este recurso permite retirarse todo o
posible do obxecto ou realidade que se describe co fin de gañar obxectividade e poder
presentar a vida cotiá desde un novo punto
de vista esclarecedor, desprovisto de prexuízos e carga cultural. Deste xeito conséguese
reducir ao ridículo crenzas e situacións que
moitas veces non se cuestionan porque xa
están fortemente arraigadas. Un autor que
utiliza moi ben este recurso é Pepe Carballude en libros como O deus desaparecido, escrito
en colaboración con Andrés García Vilariño,
no que se presenta ao deus Apolo aparecendo de repente, e con gran asombro pola súa
parte, nunha das grandes cidades galegas da
actualidade. E volve utilizar o recurso do estrañamento no libro O home can, que amosa a
sociedade actual observada desde o punto de
vista deste animal.
Humor de ultratumba
Unha das máis notorias, e saudables, características do humor é que nos permite tratar
con irreverencia e comicidade asuntos e situacións que na vida real nos producen respecto
e mesmo temor, como é o caso da morte e os
mortos.
A morte e os mortos, presentes con frecuencia na literatura galega tanto na popular como
na culta, tratados desde un punto de vista
humorístico, tamén teñen representación na
moderna LIXGA. Para mozos e mozas escribe Pepe Carballude a novela Romaxe de desventuras, que ten como protagonista a ánima
dun defunto que volve do outro mundo para
levar a cabo a peregrinación a San Andrés de
Teixido, e que pasa por unha serie de grotescas e divertidas aventuras derivadas da súa excepcionalidade no mundo dos vivos. Tamén
para este público lector, e moi enraizada na
tradición, está a novela breve de Ana Prado
e Suso Cubeiro A costureira das ánimas, que
presenta de maneira desenfadada o trato cotián cos defuntos a través do personaxe da
costureira especializada en ir polas casas facendo mortallas para a última viaxe.
Nun libro que xa é un clásico de terror na Literatura xuvenil galega, Cando petan na porta
pola noite de Xabier P. DoCampo, atopamos
o ingrediente humorístico na última das historias, a única das catro que non se axusta ao
modelo narrativo imposto pola tradición oral.
O cumpremortes mantén en todo o seu desenvolvemento o ton dramático que require o
tema do home que tenta fuxir do seu destino
inapelable, para rematar cun xiro inesperado,
sorpresivo, que engade un toque de frivolidade
e deixa un sorriso na expresión dos lectores.
Realmente arriscado e novidoso é tratar este
tema para o público infantil como o fai Ledicia Costas no seu moi recoñecido e premiado libro Escarlatina a cociñeira defunta, que
se desenvolve con absoluta naturalidade nun
mundo de ultratumba e que ten como principal protagonista a unha encantadora nena
morta. Cun estilo claramente inspirado na
estética e procedementos de Tim Burton, a
autora xoga con elementos humorísticos que
distorsionan e suavizan, sen agachalo, o que a
historia puidera ter de macabro.
Tamén para o público infantil están dirixidos os dous libros escritos por Jacobo Fernández Serrano Mil cousas poden pasar (I e
II). Nestas historias nas que o humor surrealista e a sorpresa son parte fundamen-
Revista Criaturas
11
seus libros para a infancia se concreta nas
formas de vinganza dos máis débiles sobre
os prepotentes por medio do ridículo e do
escarnio. O riso cómplice e liberador dos
pequenos lectores xorde mediante o mecanismo de ridiculizar a aqueles que representan a autoridade, o abuso e o egoísmo.
E deste escarnio non se libran os propios
nenos, como no caso dos outros rapaces gañadores do billete dourado no libro Charlie
e a fábrica de chocolate, pero sobre todo o sofren certos adultos, que poden ser profesores
como vemos en Matilda, ou mesmo familiares próximos como os impresentables pais
no xa citado Matilda, ou os avós como sucede en La maravillosa medicina de Jorge. No
seu libro Os cretinos, Roald Dahl presenta a
estes seres repugnantes pasados polo filtro
da comicidade, amosando con gran pracer
como gozan co escatolóxico e coas maldades
que se prodigan mutuamente.
tal da trama, aparecen como personaxes os
alegres e coloristas defuntos do cemiterio
local.
Un tanto excepcional, ao ser un álbum ilustrado que ten como destinatario o público
de máis de doce anos, é O ano en que os pitos
perderon a cabeza, obra traducida da que son
autores Pablo Albo e Mikel Mardones, unha
divertidísima e irreverente historia de zombis
que contén moito humor negro.
Humor derivado de escarnecer a autoridade.
Comezamos o artigo citando a Roald Dahl
e agora é o momento de volver a este autor
tanto polo que representa a súa obra como
pola influencia que exerceu noutros autores
e autoras de todo o mundo e, xaora, tamén
de Galicia. Tense dito que R.D. é un gran
especialista en humor negro que no caso dos
12 Revista Criaturas
Entre os autores galegos seguidores desta “comicidade vingativa” na estela de Roald Dahl,
atopamos a Agustín Fernández Paz que utiliza o recurso en historias como No corazón do
bosque, na que a nena protagonista válese da
amizade co trasno para ridiculizar e poñer en
evidencia aos compañeiros abusóns, ou en A
escola dos piratas, onde é algún profesor quen
sae mal parado. Gloria Sánchez no libro Matapitos.com fai aparecer unha profesora cunha
gran semellanza coa terrible Trunchbull de
Matilda e que tamén como ela atopa o seu
merecido castigo. Así mesmo, Xabier P. DoCampo amosa a súa faceta “Roaldiana” cando no libro Os ollos de Ramón utiliza a visión
diverxente do protagonista para escarnecer
comicamente e tomar xustiza dos abusóns e
prepotentes.
Co álbum ilustrado Dinosauro Belisario, escrito por Pepe Cáccamo con ilustracións de
Carles Arbat , historia rimada que vai retratando a un tipo déspota que abusa da forza
para impoñer a súa autoridade caprichosa e
que como castigo é despoxado dos seus atri-
butos e amosado espido, ridículo na súa nudez para escarnio propio e ledicia dos pequenos lectores.
A elección da voz narradora.
Non son infrecuentes as historias nas que o
humor deriva da elección do punto de vista narrativo e, fundamentalmente, das características da voz narradora. Temos, por
exemplo, os relatos narrados en primeira
persoa polos seus protagonistas infantís. Na
literatura universal o exemplo mellor coñecido é o de Le petit Nicolas, xenial creación
dos franceses Sempé e Goscinny, e en Galicia a autora que mellor utiliza este recurso é Fina Casalderrey. Esta voz e este punto
de vista permiten amosar a implacable mirada dos nenos sobre o comportamento dos
adultos, unha mirada lúcida e desprovista de
hipocrisía que, mesmo sen pretendelo, ridiculiza condutas, desmontando os convencionalismos, as verdades a medias, os lugares
comúns, os falsos argumentos de autoridade
que as persoas maiores usamos como bastóns
para andar pola vida. Tamén xoga coa confusión que na aínda precaria comprensión dos
nenos se pode producir entre o sentido literal
e o sentido figurado da linguaxe, dando lugar
malos entendidos que propician situacións
cómicas. Estas características atopámolas en
moitos dos títulos de Fina Casalderry: O estanque dos parrulos pobres, Unha raíña negra,
Alas de mosca para Anxo, O misterio dos fillos de
Lúa, entre outros.
Este mesmo recurso é tamén utilizado por
outros autores e autoras nas súas obras para
este público, como é o caso de Breogán Riveiro co libro Tonecho de Rebordechao, Concha
Blanco con Boris , ou Cándido Casal con
Eu, coma sempre, por citar algúns dos máis
representativos.
moi común en libros para prelectores e primeiros lectores, cando se utiliza en libros dirixidos a nenas e nenos de máis idade acostuma ter carácter humorístico. É o caso do libro
de María Solar A verdadeira historia da mosca
da tele , no que este familiar insecto ademais
de protagonista é a narradora da historia o
que permite, a través dos seus comentarios,
ver o mundo “con ollos de mosca” e propicia
peripecias e reflexións realmente divertidas.
A parodia
Xa dixemos que algúns recursos do humor requiren certa madurez por parte dos receptores. Un recurso moi eficaz, pero tamén difícil
é a parodia, ridiculización caricaturesca e desmitificadora dun heroe ou dunha situación
establecida ou que se pretende exemplarizante. A súa dificultade estriba en que é imprescindible que os lectores coñezan o referente e
sexan quen de comprender, e admitir, o xogo
de sustitución.
Como exemplo ben coñecido de parodia
volvemos a citar a Roald Dahl e o seu libro
Cuentos en verso para niños perversos, no que os
“heroes” que se poñen en cuestión de maneira absolutamente humorística e irrespectuosa
son os archicoñecidos personaxes dos contos
tradicionais. Os nenos e nenas,
que ata pouco tempo antes,
esixían absoluto rigor na
narración destes contos, gozan agora coa
burla e transgresión
que supón a parodia.
Na LIXGA atopamos moitos
Con frecuencia a literatura infantil recorre á
personificación, atribuíndo calidades humanas
a seres inanimados ou a animais. Isto, que é
Revista Criaturas
13
exemplos de autores e obras que utilizan este
recurso. De novo citaremos a Agustín Fernández Paz, esta vez co libro O laboratorio
do doutor Nogueira, unha das súas historias
máis divertidas na que presenta a un personaxe millonario e “filantrópico”, parodia do
coñecido heroe Batman . O relato, que tamén
utiliza eficazmente a ironía, supón unha ridiculización das perigosas actitudes mesiánicas
, e faino amosando os sucesivos fracasos do
doutor Nogueira que cada vez que pretende
solucionar un problema ocasiona outro aínda
meirande.
Os heroes e heroínas dos contos clásicos son
tamén na nosa LIXGA frecuente obxecto de
revisión paródica. O autor Manuel Lourenzo
retoma o personaxe do príncipe azul nos seus
libros Tanis I, O Mocos e Estanislao , príncipe
de Sofrovia, presentando un modelo de anti-príncipe, maleducado, caprichoso, un tanto
porco, cunha imaxe física pouco convencional
e unha linguaxe máis propia do argot xuvenil das tribos urbanas, e que mesmo acaba
renunciando á súa condición de herdeiro do
trono porque opina que a monarquía non é o
que cómpre nas modernas sociedades democráticas.
Este mesmo personaxe do príncipe azul é
obxecto de parodia burlesca en outros contos dirixidos a lectores máis novos como
Florentino, o príncipe Quino de Gloria Sánchez e O porco centelludo de Irene Pérez Pintos. Tamén Paula Carballude, unha autora
con gran capacidade para o humor, fai unha
recreación humorística e paródica dos temas que aparecen nos contos marabillosos e
dos seus personaxes no poemario As outras
historias.
Tampouco se libran da desmitificación os
personaxes do folclore, mesmo aqueles que
tradicionalmente están dedicados a poñer
medo. O libro O aprendiz de home do saco
está escrito por Antonio Reigosa, un dos
maiores especialistas en historias procedentes da tradición oral, que retoma humoris-
14 Revista Criaturas
ticamente a figura do “home do saco” para
traelo aos tempos actuais e desposuílo dos
seus temibles atributos.
Un can retranqueiro e nada épico é a testemuña que pon a voz narradora no libro de Pere
Tobaruela As viaxes dun can de palleiro. Nesta ocasión o que se parodia é un dos grandes
clásicos da literatura universal, “A Odisea,” o
paradigma dos relatos de aventuras, e é precisamente a mirada do can, un tanto escéptica
e mesmo un chisco cínica, a que introduce no
relato o elemento desmitificador.
Para o lectorado xuvenil o escritor Jaureguízar ten escritas dúas novelas paródicas, unha
continuación da outra: Rutina corsaria e Balea
morta ou lancha a pique!. As dúas son relatos
humorísticos, mesmo de “sal gordo”, que retoman as clásicas historias de aventuras no
mar e os personaxes de piratas e bucaneiros.
E tamén cómpre falar, xa para poñer remate, do estupendo relato de Gonzalo Navaza
Santos e difuntos, que cun humor moi sutil e
respectuoso toca un tema realmente dramático como é o da emigración e o desarraigo
que esta supuxo para a sociedade galega. O libro presenta o personaxe dun vello emigrante
baixo a figura dun entrañable pícaro que busca tirar partido dos lacrimóxenos programas
televisivos que explotan a vea sentimental dos
reencontros familiares.
Neste repaso da presenza do humor na LIXGA quedan sen citar moitas e interesantes
obras e, sobre todo, prescindiuse de comentar
tres manifestacións literarias que contan con
notables obras de carácter humorístico, refírome á literatura popular de tradición oral,
ao teatro e á banda deseñada. As tres teñen
suficiente entidade e importancia para que no
futuro se lles dedique a cada unha delas un
número específico de Criaturas e poidamos
darlles o tratamento que neste e noutros aspectos se merecen.
BIBLIOGRAFÍA. Libros que se citan neste artigo:
As laranxas máis laranxas de tódalas laranxas. Carlos Casares. Galaxia, Vigo. (1973)
Minimaladas. Carlos López / David Pintor. Edicións Xerais de Galicia, Vigo (2007)
Nicomedes o pelado. Pinto & Chinto. Edit. Kalandraka, Pontevedra (2014)
Contos para nenos que dormen deseguida. Pinto & Chinto. Kalandraka, Pontevedra (2010)
A peripecia de Roi. Carlos López / David Pintor. Edit. Tambre (2009)
Circo Rigatoni. Pinto & Chinto. Edit. Everest-Galicia , A Coruña (2008)
Era unha vez na Quimbamba. Antón Cortizas. Edit, Tambre (2006)
Vaia tropa!. Antón Cortizas.Edicións Xerais de Galicia, Vigo (2011)
Piratas, bruxas e outros amigos.Daniel Ameixeiro. Edit. Galaxia, Vigo (2007)
O capitán da baía. Daniel Ameixeiro. Edit. Rodeira, A Coruña (2005)
O armario novo de Rubén. Xabier P. Docampo. Edic. Xerais de Galicia, Vigo (2008)
O home que inventou unha maneira de andar. Xabier P.Docampo/Xosé Cobas. Galaxia,Vigo (1998)
Adelaida, Henrique e demáis familia. Xabier P. Docampo. Edit. Galaxia, Vigo (1996)
A raíña de Turnedó. Gloria Sánchez/Pablo Otero. Kalandraka, Pontevedra (2014)
O Grande Tronante. Gloria Sánchez/Xan López Domínguez. Xerais, Vigo.
Dez Piratas. Gloria Sánchez. Edit. Obradoiro (2007)
Manual para unha pequena meiga. Gloria Sánchez/Mª Fe Quesada.Rodeira,A Coruña (1998)
Sete bruxas, sete casas e un ovo. Gloria Sánchez/Xan López Domínguez. SM (2005)
Bichos con gaseosa. Gloria Sánchez / Fran Jaraba. Edit. Bruño (1992)
Manu. Irene Pérez Pintos / Ramón Trigo. Edit. Kalandraka, Pontevedra (2005)
Animais de compañía. Manuel Lourenzo / Enjamio. Edit. Kalandraka (1998)
Das cousas de Ramón Lamote. Paco Martín. Edit. Galaxia, Vigo (1ª edición en 1985)
O deus desaparecido. Andrés García Vilariño/Pepe Carballude.Everest-Galicia,A Coruña (2011)
A historia do home can. Pepe Carballude. Everest-Galicia, A Coruña (1993)
Romaxe de desventuras. Pepe Carballude. Edit. Rodeira, a Coruña (1997)
A costureira das ánimas. Ana Prado / Suso Cubeiro. Everest-Galicia, A Coruña (2012)
Cando petan na porta pola noite. Xabier P. Docampo. Edicións Xerais de Galicia, Vigo (1994)
Escarlatina, a cociñeira defunta. Ledicia Costas. Edicións Xerais de Galicia, Vigo (2014)
Mil cousas poden pasar (I). Jacobo Fernández Serrano. Edicións Xerais de Galicia,Vigo, (2009)
Mil cousas poden pasar (II). Jacobo Fernández Serrano. Edicións Xerais de Galicia,Vigo (2011)
O ano que os pitos perderon a cabeza. Pablo Albo/Mikel Mardones. OQO, Pontevedra (2011)
Charlie e a fábrica de chocolate. Roald Dahl. Edicións Xerais de Galicia, Vigo.
Matilda. Roald Dahl. Edit. Obradoiro (1995)
La maravillosa medicina de Jorge. Roald Dahl. Edit. Alfaguara.
Los cretinos. Roald Dahl. Edit. Alfaguara.
No corazón do bosque. Agustín Fdez. Paz. Edic. Xerais, Vigo (2002)
A escola dos piratas. Agustín Fdez. Paz. Edit. Rodeira , A Coruña (2005)
Matapitos.com. Gloria Sànchez. Edic. Xerais de Galicia, Vigo (2001)
Os ollos de Ramón. Xabier P. DoCampo. Edit. Everest-Galicia, A Coruña (2001)
Dinosauro Belisario. Pepe Cáccamo/Carles Arbat. Kalandraka, Pontevedra (2001)
El pequeño Nicolás. Sempe / Goscinny. Edit. Alfaguara.
O estanque dos parrulos pobres. Fina Casalderrey. Edit. Rodeira, A Coruña (1995)
Unha raíña negra. Fina Casalderrey. Edit. Rodeira, A Coruña (2005 – 5ª edición)
As de mosca para Anxo. Fina Casalderrey. Edicións Xerais de Galicia, Vigo (1998)
O misterio dos fillos de Lúa. Fina Casalderrey. Edit. SM (1995)
Tonecho de Rebordechao. Breogán Riveiro. Edit. Galaxia, Vigo (2005)
Boris. Concha Blanco. Edit. Galaxia, Vigo (2004)
Eu, coma sempre. Cándido Casal. Edit. Sotelo Blanco (2002)
A verdadeira historia da mosca da tele. María Solar. Edit. Galaxia, Vigo (2012)
O laboratorio do doutor Nogueira. Agustín Fernández Paz. Edicións Xerais de Galicia (1998)
Tanis I, O Mocos. Manuel Lourenzo. Edicións Xerais de Gallicia, Vigo (1998)
Estanislao, príncipe de Sofrovia. Manuel Lourenzo. Edicións Xerais de Galicia,Vigo.(2002)
Florentino, o príncipe quino. Gloria Sánchez. Edicións Xerais de Galicia, Vigo (2010)
O porco centelludo. Irene Pérez Pintos/Lázaro Enríquez. Xerais, Vigo (2003)
As outras historias. Paula Carballeira. Edit, Galaxia, Vigo (2011)
O aprendiz do home do saco. Antonio Reigosa. Edicións Xerais de Galicia, Vigo (2013)
As viaxes dun can de palleiro. Pere Tobaruela. Edicións Sotelo Blanco (1999)
A rutina corsaria. Jaureguízar. Edicións Xerais de Galicia, Vigo (1998)
Balea morta ou lancha a pique!. Jaureguízar. Edicións Xerais de Galicia , Vigo (2002)
Santos e defuntos. Gonzalo Navaza. Edicións Xerais de Galicia (2001)
Algúns enlaces para saber máis do humor na Literatura Infantil.
Revista Barataria. El humor en la literatura infantil y juvenil: un asunto serio.
Luis Pescetti. Apuntes sobre el humor, los niños y lo infantil.
Peonza. Revista de literatura infantil y juvenil. Nº 86. El humor en la literatura
infantil.
imaxe: galos (©criaturas)
Monográfico
2
O HUMOR NA LITERATURA INFANTIL E
JUVENIL PORTUGUESA
CARLOS NOGUEIRA
O humor na literatura
infantil e juvenil portuguesa
Detalle de cartel publicitario: Plasma Phosphatado. Litografía a Cor, 1917 Empresa
Técnica Publicitária. (Biblioteca Nacional de
Portugal -Welcome Library Collection)
Texto: Carlos Nogueira
O
filósofo francês Henri Bergson publicou em 1900 três artigos sobre
o riso na Revue de Paris, editados
em livro nesse mesmo ano. As suas noções,
muitas vezes exageradas e sobrevalorizadas,
foram sucessivamente revistas, corrigidas e
enriquecidas, mas cabe-lhe o mérito de ter
sido o único na sua época a elaborar uma
teoria geral do cómico, aplicável ao gesto, ao
movimento, ao caráter, à ação e à palavra.
A essência do cómico está, segundo Bergson,
na oposição entre o ser humano e a sociedade
em que vive: “O que a vida e a sociedade exigem
de cada um de nós é uma atenção constantemente
desperta, pondo a claro os contornos da situação
presente; uma certa maleabilidade do corpo e do
espírito que nos ponha em condições de a ela nos
adaptarmos. Tensão e elasticidade, eis duas forças complementares uma da outra que a vida faz
entrar em ação”1. Recorde-se que a sua célebre
tipologia – “cómico de situação”, “cómico de
caráter” e “cómico de linguagem” – tem presidido a múltiplas propostas de análise minuciosa, sobretudo as que, na crítica literária
portuguesa, têm incidido sobre a obra de Gil
Vicente.
Seguiu-se, em 1905, o sentencioso livro de
Freud Der Witz und seine Beziehung Zum
Unbewussten (O Chiste e a sua Relação com o
Subconsciente). Nele, o autor, à força de querer
atribuir a zombaria exclusivamente ao trabalho do subconsciente, acabou por esquecer a
vastidão do cómico. As teorias sobre o tema
evoluíram muito desde esses dois marcos, até
se constituírem nos nossos dias numa autêntica indústria em crescimento contínuo, que
inclui uma extensa organização profissional, o
ISHS (International Society for Humor Studies), revistas académicas (Humor e Humor
Studies), assim como numerosos e concorridos congressos anuais em lugares tão díspares
como Birmingham, Sydney ou Paris.
Para lá das diferenças individuais, responsáveis pela variação e vitalidade do riso,
esta manifestação exclusiva do homem é,
em grande parte, um ato sociocultural, cuja
rede de significados depende dos códigos
de comunicação de cada grupo. Donde a
observação bergsoniana de que o homem
não é apenas um “animal que ri” (homo ridens) ou que “sabe rir”, mas também um
“animal que faz rir”2 (homo risibilis). Sempre que os padrões da risibilidade coletiva
sofrem, em contexto literário, uma estilização programada em função de determinadas intenções autorais, gera-se um novo
território de prazer e de descoberta de outros ângulos de observação do real.
O humor, que constitui para muitos estudiosos a forma mais refinada do cómico, não é
fácil de definir. No vasto território coberto
pelos termos humor ou humorismo, há espaço para matizes muito diversos e contraditórios. Segundo a perspetiva mais comum e
mais abrangente, oriunda da Psicologia e extensível até à Literatura, o humor português,
ou a graça portuguesa, é um sistema de signos organizados por uma imaginação jocosa
menos intelectualizada e mais risonha do que
o gracioso e elevado esprit francês, o humour
cinicamente sério, cruel e calculado dos ingleses ou o humor sarcástico poucas vezes alegre
da literatura espanhola3.
Neste artigo procuramos identificar e discutir as principais características do humor da
literatura infantil e juvenil portuguesa (que
não se deixa definir em sínteses fáceis como
as que enunciamos acima). Partimos da definição lata de humor enquanto processo cognitivo e emocional de construção de um objeto, e a partir daqui tentaremos determinar
e compreender tanto quanto possível quer o
que leva um autor a querer produzir humor
nos seus textos (e que tipo de humor), quer
as sensações e pensamentos desencadeados
no receptor, quer ainda os efeitos produzidos, no plano das subjetividades (pessoais ou
coletivas) e no das objetividades empíricas
(referimo-nos aos sinais cinésicos imediatos,
à comunicação corporal: gestos, movimentos, posturas e expressões faciais que revelam
emoção, hilaridade, repulsa, reforço ou mudança de ideias ou comportamentos, etc.).
Apesar da importância de que se revestiu a
revista de Lisboa Biblioteca Familiar e Recreativa, Oferecida à Mocidade Portuguesa (duas
séries, uma de 1835 a 1841, com oito volumes,
a outra de 1842 a 1845, com dois volumes), é
sobretudo em finais do séc. XIX, princípios
do séc. XX, que começa a haver em Portugal
(e um pouco por toda a Europa) uma preocupação efetiva com os textos destinados ao
público infantil e juvenil. Mas o humor, seja
o de situação, de caráter ou de linguagem,
Revista Criaturas
19
não é ainda praticamente admitido nos livros
de João de Deus (Cartilha Maternal, 1876),
Guerra Junqueiro (Contos para a Infância,
1877) ou Antero de Quental (Tesouro Poético
da Infância, 1883), nem nas versões de contos
populares de Maria Amália Vaz de Carvalho
(Contos para os Nossos Filhos, 1882), Ana de
Castro Osório (Histórias Maravilhosas da Tradição Popular Portuguesa, s.d.; coleção Para as
Crianças, 1897-1899) ou F. Xavier de Ataíde
Oliveira (Contos Infantis. Coleção de Pequenas
Narrativas Tendentes a Imprimir no Espírito
das Crianças os Princípios mais Convenientes à
Sua Educação Religiosa e Social, 1897). Entendia-se que as crianças e os jovens (aqueles que
frequentavam a escola) deveriam receber ensinamentos morais e normas de conduta, não
recrear-se a ponto de rir (a Nova Pedagogia
instituída pelos vários governos da efémera
Primeira República não puderam alterar, no
essencial, esta visão). Escritora, professora,
conferencista e feminista militante, Emília
de Sousa Costa (1877–1959) ilustra perfeitamente este pensamento, que vigorou até à
Revolução de Abril de 1974.
Tanto nos contos da sua autoria como nas
versões de contos tradicionais e de fadas, mas
também nas obras mais extensas a que podemos chamar novelas juvenis ou memórias
(ficcionais), Emília de Sousa Costa promove princípios morais, normas e padrões de
comportamento considerados exemplares.
Esta é uma literatura que visa, antes de
mais, uma pragmática. Os livros da série Polichinelo são talvez aqueles que,
de entre os textos mais extensos da
autora, poderiam ainda hoje ser
lidos com proveito por crianças
e jovens. Polichinelo em Lisboa
(1918), Polichinelo em Trás-os-Montes (1918) e Polichinelo no
Minho (1921) são uma espécie
de narrativas de aventuras
em que a finalidade formativa aparece equilibrada
por situações imprevistas
que prendem a atenção dos
20 Revista Criaturas
leitores. O leitor, que acompanha, em cada
uma destas obras, uma viagem de Polichinelo,
Giorgio e o professor, é seduzido pelas notas
relativas a paisagens, costumes, tradições, escritores e outras personalidades, monumentos
e outros aspectos da história dos espaços onde
a ação vai decorrendo. Apesar das constantes
repreensões moralistas do adulto, há boa disposição e aprendizagem, mas o humor quase
não existe, nem nas atitudes nem na linguagem. Acentua-se constantemente a dimensão
didática e utilitarista destas narrativas, nas
quais o narrador e os adultos aconselham e
advertem, censuram e castigam os mais novos. O estilo da série Polichinelo, ora solto e
familiar ora mais formal, permite a precipitação dos acontecimentos. As frases mais longas e espetaculosas do narrador ou do professor (“Uma fitazinha luminosa penetrava pelos
interstícios da janela, fazendo revolutear, em
sarabanda, uma poalha dourada”4) alternam
com as falas de Polichinelo, cujo humor (se
assim se pode dizer) é claramente regrado:
“Venha um beijinho, que estou curado deste,
paizinho do mais meigo dos bonecos! – galhofou Polichinelo”5.
Mas esta não era a posição de Aquilino Ribeiro (1885-1963), que em 1924 publicou aquele que é um dos grandes clássicos da literatura
para a infância e a juventude: o Romance da
Raposa. É um livro, improvável na época em
que apareceu, que está bem dentro do espírito
de toda a escrita de Aquilino. Nesta obra, livre
de moralismos e preocupações estritamente
formativas, o autor expõe uma experiência que tem tanto de desconforto
e indignação perante todos
os tipos de injustiça
e perante as ingerências do ser humano na
natureza e no ambiente
como de deslumbramento
perante a beleza do mundo
natural e de esperança num
tempo livre dos totalitarismos
e da ignorância do humano sobre o não humano. A célebre de-
finição de André Breton – “révolte supérieure
de l’esprit” – acentua bem o caráter aberto do
humor de Aquilino, neste livro mas também
na Arca de Noé, III Classe (1936) e n’O Livro
da Marianinha (1967); um humor sem limites nem imposições de qualquer espécie, que
liga o corpo e a inteligência do leitor ou do
ouvinte.
O humor de Aquilino, que se vê em personagens e em cenas mas sobretudo na linguagem,
é sempre um ato estético, vinculado a uma característica essencial da linguagem poética: a
sua funcionalidade própria e o seu fechamento, condições imprescindíveis para a autonomia artística e discursiva do texto. A função
estética prende-se com a utilização da palavra
como objeto, com a capacidade do significante suplantar o significado e produzir literariedade, através da sua materialidade, densidade
e estranhamento. No incipit do Romance da
Raposa atualiza-se imediatamente este princípio: “Havia três dias e três noites que a
Salta-Pocinas – raposeta matreira, fagueira,
lambisqueira – corria os bosques, farejando,
batendo mato, sem conseguir deitar a unha
a outra caça além duns míseros gafanhotos,
nem atinar com abrigo em que pudesse dormir um soninho descansado”6. Nesta inscrição
no literário que se vale do humor adquirem
relevo particular o prazer articulatório da linguagem (muito mais do que a sua decifração
referencial), mais ou menos intensificado pela
especificidade da arte poética convocada, e a
perceção da vertente marcadamente ficcional
do texto. Esta perceção liga-se ao conceito
de fingimento artístico enquanto modelação
estético-verbal que constrói um mundo imaginário, detentor de uma verdade imanente e
intrínseca.
N’O Livro da Marianinha, em que se ouve o
eco das rimas infantis e de outros textos tradicionais populares, que Aquilino conhece e
recria com a mestria da tradição oral, é ainda
mais saliente o jogo de um humor que promove a fantasia e a evasão, o prazer e a liberdade;
um humor que contraria os preconceitos mais
enraizados no indivíduo e na sociedade, e que,
fundindo realidade e imaginação, dá ao leitor
(ou ao ouvinte) a possibilidade de contrariar
a sua solidão, revertida em espanto, admiração e euforia perante um mundo complexo
e continuamente desafiador: “– Serrobico,
Serrobico,/ Com esse pontudo bico,/ farda de
general/ e uma petulante crista/ de ministro
ou flautista,/ a gula não desarmas”7.
Os livros de Aquilino Ribeiro constituem uma
exceção no que diz respeito ao humor (e não
só) na literatura infantil e juvenil portuguesa
do séc. XX. Com Virgínia de Castro e Almeida (1874-1945), que foi primeiro partidária do
“ideário iluminista positivista da Primeira República”8 e depois defensora convicta do Estado Novo, o humor volta à literatura produzida
pensar no público mais jovem, mas em termos
muito diferentes dos de Aquilino Ribeiro. No
“Prefácio” do romance juvenil (ou infanto-juvenil) História de Dona Redonda e da Sua Gente
(1942), a autora refere-se com convicção a esta
atitude de espírito e de linguagem, e confessa
que é seu objetivo “criar uma obra que tenha
sobre os pequenos portugueses o efeito e a
influência que Alice in Wonderland teve e tem
sobre aqueles para quem foi escrito”9. Nesta
fase Virgínia de Castro e Almeida já deixara,
segundo as suas próprias palavras, o “patético
dogmatismo” que a levara a afirmar, num outro
prefácio de um seu livro, mais de trinta anos
antes: “Não contes nem deixes contar ao teu filho histórias inverosímeis… Divertir as crianças é povoar-lhes a imaginação de fantasias
mentirosas”10. O maravilhoso “foi-se-lhe revelando a pouco e pouco através de muitos
e muitos anos de vida intensamente e
duramente vivida”, e a leitura das obras
de Lewis Carrol Alice’s Adventures
in Wonderland (1865) e Through the
Looking-Glass and What Alice Found
There (1871) fez com que ela se rendesse ao nonsense e ao “mais subtil
sense of humour, – essa tábua
de salvação ou válvula de
segurança do convencionalismo inglês”11.
Revista Criaturas
21
Virgínia de Castro e Almeida parece estar
mais do lado daqueles que, como o brasileiro Sílvio Romero, veem nos portugueses um
povo cultor da “rude chalaça e da pilhéria sem
elevação” e incapaz do “riso delicado e artístico”12. Por isso, com a História de Dona Redonda e da Sua Gente, a autora não pretende uma
inflexão brusca e integral do riso nacional, já
que, “Nós, os latinos, tão hábeis na piada ou
no jeu de mots, entendemos dificilmente o humour, essa varinha de condão que toca nas almas simples e robustas e provoca o lindo fogo
de artifício do riso sem malícia”13. Virgínia de
Castro e Almeida quer que a “História de Dona
Redonda seja um ensaio de humour ao alcance
das crianças latinas”14, e quer ainda que o livro
seja “um ensaio de princípios tónicos, estimulantes e duros, adaptados aos tempos modernos nos quais a Vida toma imprevista feição e
as lutas são já diferentes das que se pelejavam
há pouco; princípios que arvoro em contraposição à moral adocicada, à goody-goodyness
já dessorada e sem efeitos construtivos, mas
que ordinariamente envolve e domina ainda a
nossa literatura infantil”15.
História de Dona Redonda cumpre, enquanto
texto atravessado pelo cómico, o destino que
Virgínia de Castro e Almeida lhe quis atribuir. Nesta obra, mais do que o humor fino
22 Revista Criaturas
ou discreto, encontramos o chiste, a piada, o
comentário de que se espera uma risibilidade
aberta, e vemos, em todos estes registos, um
certo grau de orgulho, ambição, violência e
autoridade que se liga a uma vontade de educar mais energicamente e de afastar a “moral
adocicada”16. Não sabemos se esta escritora
conhecia as opiniões de Bergson e de Freud
sobre o riso (a que aludimos acima), nem sabemos se procurou compreender o efeito do
humor dos seus textos (ou de outros) junto
dos leitores. Mas parece óbvio que reconhecia e valorizava a marca comum a todo o tipo
de humor: a percepção súbita de uma incongruência entre duas realidades distantes
ou dissemelhantes, para sintetizarmos o que
Schopenhauer disse sobre o humor no livro
O Mundo como Vontade e Representação (1819);
ou, dito de outro modo, “a ruptura do determinismo”, na expressão de Jean Fourastié, que
vê numa manifestação de humor uma inflexão
súbita no curso habitual dos acontecimentos,
determinada por um impulso momentâneo,
um corte (“Le rire naît d’une rupture de déterminisme. On s’attende à une chose, une
autre survient”)17.
Não por acaso, portanto, o humor, na História
de Dona Redonda e da Sua Gente e nas Aventuras de Dona Redonda (1943) inscreve-se diretamente numa das áreas mais universais do
cómico: o burlesco, que desconstrói os jogos
de poder e engano, e cuja ação, atuando sobre a integridade física, a moral e as palavras,
é total. Vejamos um exemplo, retirado das
Aventuras de Dona Redonda: Sarapantão, uma
personagem que representa o capitalismo (e é
ridicularizada logo a partir do nome), esforça-se por convencer Dona Maluka a vender-lhe uns versos que ela inventara de repente
e a trabalhar para ele como “principal figura”
da sua publicidade. Perante a insistência dele,
que usa frases como “Sou tenaz na minha
vontade”18, a resposta é contundente: “Dona
Maluka levantou o braço e ouviu-se um estalo… mas um estalo de tal ordem que mais
parecia a explosão de um morteiro. E o Sarapantão foi projetado contra a parede uivando
de dor e com ambas as mãos apertadas contra a bochecha esquerda”19. Humor (burlesco)
pelo humor, mas também um humor satírico
que visa combater o poder, o dinheiro, a sociedade mercantilista, a “vaga de materialismo e de positivismo na qual os homens do
século XIX se afogaram”20.
O humor, que nega a lei, explora a amplificação das consequências da rigidez do normativo; e percorre um caminho que conduz inevitavelmente a um ponto de ruptura, a uma
crise de perspetivas que confronta a lei com
o seu absurdo. É em grande parte o humor
que faz com que estes livros de Virgínia de
Castro e Almeida, que de outro modo seriam
ilegíveis para crianças e jovens, não sejam
apenas mais dois livros para adultos destinados a leitores infantis e juvenis por erro ou
teimosia. O humor destas obras, visível, como
no exemplo que vimos, nas ações das personagens e na linguagem, está, antes de mais,
como n’As Aventuras de Alice no País das Maravilhas (1865), no nonsense. Tudo é possível
nestes livros, que surgem como uma reação à
“moral adocicada” da literatura infantil e juvenil portuguesa, para retomarmos a expressão
de Virgínia de Castro e Almeida no “Prefácio” da História de Dona Redonda e da Sua
Gente; uma reação, também, como escreveu
Miguel Esteves Cardoso a propósito de Alice
no País das Maravilhas, “Ao tédio da vida e
dos livros infantis”21 (recordemos que Alice,
no início da narrativa, ainda tentou ler o livro que a sua irmã lia, mas desinteressou-se
rapidamente, porque nele não havia imagens
nem diálogos). Mas não nos iludamos demasiado relativamente à oposição da autora à
“moral adocicada”, porque, apesar do humor
pronunciado e saudável, estes dois livros de
Virgínia de Castro e Almeida não deixam de
promover uma moral; e essa moral é a do Estado Novo, que nestas obras surge camuflada
(mas não menos atuante) pelo maravilhoso,
que, como bem mostrou Manuel António
Teixeira Araújo no estudo A Emancipação da
Literatura Infantil, atrás citado, “corresponde
a uma pretensa despolitização do texto, afinal
conformado às estratégias (…) do discurso
salazarista”22.
Nestes livros tudo é possível, dizíamos: personagens humanas interagem com animais que
falam, incluindo seres da mitologia, como um
dragão, Dona Redonda fica do tamanho de
uma formiga e entra num formigueiro, Bruno
e Iria fazem uma viagem no tempo acompanhados pelo Tempo, etc. Podemos perguntar
que sentido faz todo este sem-sentido quer
para um leitor jovem da década de 40 do século passado, quer para os leitores das décadas seguintes. A memória (possível) da nossa
própria experiência de leitura infantil e juvenil ajuda-nos a dar uma resposta, mas temos
estudos sobre experiências de leitura a que
recorrer. Baseada em inquéritos, entrevistas e
grupos de discussão, a tese de doutoramento
A Descriptive Study of How Humor in Literature Serves to Engage Children in their Reading
(The Ohio State University, 2003), de Matthew David Zbaracki, sublinha a importância
do inesperado das aventuras e do humor, que
mantém o interesse da leitura porque dele advém o poder de visualização e de presentificação das personagens e dos acontecimentos.
“As crianças precisam de ser espantadas. Pode
ser por maravilha. Ou medo. Ou curiosidade”23.
Estas palavras de Miguel Esteves Cardoso, no
posfácio a uma edição portuguesa de Alice no
País das Maravilhas a que já nos referimos, são
um bom mote para a continuação desta nossa
Revista Criaturas
23
síntese das manifestações e dos significados do
humor na literatura infantil e juvenil portuguesa. Depois de Aquilino Ribeiro e, em parte, de Virgínia de Castro e Almeida, podemos
dizer que só com o 25 de Abril de 1974 passa
a ser possível deslumbrar de novo os leitores
mais novos através do humor. Seria injusto dizer que antes de Aquilino não havia riso nos
textos literários dirigidos à infância e à juventude, mas não há dúvida de que é ele quem,
em Portugal, primeiro põe em prática na literatura infanto-juvenil uma verdadeira explosão
carnavalesca de energias interiores essenciais
à vida. Aquilino Ribeiro não se submeteu ao
contexto sociocultural, político e religioso que
determinava o controlo dos vários registos do
cómico na literatura de receção infantil e juvenil, e é, por isso, o grande antecessor de escritores que, a partir das décadas de 70 e 80, alguns
com uma carreira que chegou até ao séc. XXI,
fazem de cada um dos seus textos um encontro
lúdico de prazer e conhecimento.
E é assim porque esses autores são capazes
de criar um magnetismo que vem muito da
linguagem e das atitudes de espírito dos narradores ou das personagens; um magnetismo
que se materializa num riso que ora é sobretudo um fim em si mesmo (o que já não é
pouco), ora acompanha uma das missões mais
antigas e elevadas da literatura: a crítica social, a denúncia das injustiças e a construção
de um mundo mais humano. Estes elementos
aparecem sempre na medida certa, às vezes
quase imperceptivelmente, às vezes mais dilatados mas nunca ostensivos nem demasiado
azedos, e em muitos casos nada ficam a dever
em qualidade ao chamado humor britânico.
Em António Torrado (1939), por exemplo, o
humor acompanha sempre a ironia e a sátira,
dando-lhe ares de inteligência e racionalidade.
Num conjunto muito significativo de textos
deste escritor temos a valorização dos desprotegidos e marginalizados, e a ridicularização
dos poderosos, como o nobre de Dom Pimpão
Saramacotão e o Seu Criado Pimpim (1985) e o
rei de Zaca Zaca (1987). O primeiro parágrafo
24 Revista Criaturas
de Dom Pimpão anuncia bem o tom do texto,
que se vai ocupar da desfiguração caricatural burlesca da personagem “nobre” do título:
“Dom Pimpão Saramacotão era um grande e
nobre senhor, de imensos bigodes fartos e ar
de nenhuns amigos. Tinha um enorme castelo, onde vivia. E tinha muitas terras à volta: pinhais, trigais, milheirais, hortas, bosques, pomares e muito dinheirame arrecadado à beira
de sobreiros, que só ele sabia quais eram, ora
pois”24. No verso, podemos ter o improviso irreverente dos poetas populares, como em Zaca
Zaca (canta Tibúrcio: “Havia um rei doutro
tempo/ que comia todo o tempo/ alheio ao
pouco sustento/ de quem de seu tinha pouco.// Era o rei um talharoco/ de tudo gostava
muito/ de nada gostava pouco,/ mas por ovos
era louco.// Vejam que teve o descoco/ de molestar mais o povo/ com um estranho imposto
novo:/ por cada cidadão, um ovo”25).
Também Álvaro Magalhães (1951) é exímio
na construção de um humor que é, muitas
vezes, subtil, mas que não deixa de ser compreendido e suscitar o pensamento reflexivo
e problematizante sobre temas muito sérios.
Nos Contos da Mata dos Medos, série de quatro narrativas publicada entre 2003 e 2010, o
Chapim explica nestes termos aos outros ani-
mais o que é morrer: “– O problema é esse:
nunca mais vai [a coruja] a lado nenhum. (…)
Morrer é isso: nunca mais ir a lado nenhum”26.
Nesta definição, ele lamenta e simultaneamente aceita o ciclo de vida e de morte. Esta
leitura configura uma tese cuja clareza de expressão contrasta com a obscuridade de muitas teorias filosóficas que sustentam a mesma
ideia: morrer é ficar parado, “sem se mexer”27,
é deixar de existir. O humor é a tonalidade que
acompanha, discretamente mas em profundidade, estas meditações: um humor inteligente
e perturbante que dialoga com a ironia e até
com o riso satírico (na caricatura do caçador,
que representa a absurda e irracional ferocidade humana contra a natureza animal); um
humor que, um pouco à maneira surrealista,
pode desafiar o destino e a ordem cósmica: “–
E eu escapei por pouco – acrescentou o Coelho. – A esta hora, onze menos um quarto, podia ser um coelho morto”28.
A grande literatura infantil e juvenil portuguesa é, como qualquer literatura, linguagem
sem qualquer limitação ou censura. Ao humor
que a anima deve-se muita da sua liberdade
humanista sem fronteiras, da sua autonomia
absoluta, da sua heterodoxia escandalosa e
subversiva da falsa civilidade (social, cultural,
religiosa, política, etc.).
- Notas-
1 O Riso. Ensaio sobre o Significado do Cómico, 2.ª ed.,
tradução de Guilherme de Castilho, Lisboa, Guimarães
Editores, 1993 (1.ª ed., 1900), pp. 26-27.
2 O Riso. Ensaio sobre o Significado do Cómico, p. 18.
3 Néstor Luján, O Humorismo, Rio de Janeiro, 1979, p. 91.
4 Emília de Sousa Costa, Polichinelo no Minho, ilustrações
de Alfredo de Morais, Livraria Clássica Editora, Lisboa,
1921, p. 30.
5 Idem, p. 93.
6 Romance da Raposa, ,ilustrações de Benjamim Rabier,
Venda Nova, Bertrand Editora, 1961, p. 13.
7 O Livro de Marianinha, ilustrações de Maria Keil, Venda
Nova, Livraria Bertrand, 1967, p. 33.
8 Manuel António Teixeira Araújo, A Emancipação da Literatura Infantil, Porto, Campo das Letras, 2008, p. 183.
9 6.ª ed., Lisboa, Clássica Editora, 1987, p. XI.
10 Idem, p. VII.
11 Idem, p. X.
12 Carlos Duarte, A Graça Portuguesa, Lisboa, Livraria
Clássica Editora, 1923, p. 8.
13 História de Dona Redonda e da Sua Gente, p. X.
14 Idem, p. XI.
15 Idem, pp. XI-XII.
16 Idem, p. XII.
17 Jean Fourastié, “Réflexions sur le rire”, in Diogène, n.º
121, 1983, p. 132.
18 5.ª ed., Lisboa, Clássica Editora, 1990, p. 125.
19 Ibidem.
20 “Prefácio”, in História da Dona Redonda e da Sua Gente,
p. VII.
21 Miguel Esteves Cardoso, “Posfácio”, in Lewis Carrol, As
Aventuras de Alice no País das Maravilhas, tradução e
notas de Margarida Vale do Gato, pinturas de Diogo
Muñoz, fotografias de António Homem Cardoso, s.l.,
Zero a Oito, 2010, p. 95.
22 P. 184.
23 Miguel Esteves Cardoso, “Posfácio”, in Lewis Carrol, As
Aventuras de Alice no País das Maravilhas, p. 94.
24 António Torrado, Vem Aí o Zé das Moscas e Outras
Histórias, ilustrações de Maria João Lopes, Porto, Livraria Civilização Editora, 2006, p. 25.
25 António Torrado, Zaca Zaca, Lisboa, Edições Rolim,
1987, pp. 34-35.
26 Um Problema Muito Enorme – Novíssimos Contos da
Mata dos Medos, ilustrações de Cristina Valadas, Cacém, Texto Editores / Câmara Municipal de Almada,
2008, p. 52.
27 Idem, p. 53.
28 Ibidem.
Revista Criaturas
25
Imaxe: Open mic de Ed Schipul (2007)
Monográfico
3
O QUE SE AGACHA
TRAS A RISA
TEXTO: MIGUEL VÁZQUEZ FREIRE
“O que se agacha tras a risa”
Notas arredor do teatro de Paula
Carballeira
Representación de O refugallo (de Paula
Carballeira) por Berrobambán no ano 2013.
Foto de culturagalega.gal
O
Texto: Miguel Vázquez Freire
teatro é un xénero mal tratado (mesmo
maltratado) e non só no ámbito da literatura infantil. As editoriais, con boas razóns,
considérano un produto dificilmente vendible. Os
prescritores lémbranse raramente dos textos dramáticos á hora de recomendar lecturas e nas bibliotecas,
escolares e públicas, por non falarmos das privadas familiares, ocupan sempre un lugar marxinal. Por fin, os
grupos teatrais escolares (que son máis numerosos do
que se pensa) adoitan recorrer ás fotocopias. Destas
premisas conclúese que comprometerse na escrita do
xénero teatral ten algo próximo ao heroico. A heroína de que nos imos ocupar é unha das máis teimudas
cultivadoras do xénero: falamos de Paula Carballeira.
Paula Carballeira
Título: Boas noites
Título: O lobishome
Título: O refugallo
Idade: a partir de 7 anos.
Idade: a partir de 7 anos.
Idade: a partir de 7 anos.
Ilustrador: Noemí López.
Ilustrador: Pablo Otero.
Ilustrador: Dani Padrón.
Editorial: Xunta de Galicia
/ Xerais. Biblioteca Dramática Galega.
Editorial: Planeta Oxford.
Colección Camaleón.
Editorial: Xunta de Galicia
/ Xerais. Biblioteca Dramática Galega.
Dirase que a súa teima ten explicación ben
doada. Paula é tamén intérprete e directora de espectáculos teatrais, animadora
xunto con Chiqui Pereira do grupo Berrobambán, ademais de afamada contacontos. Non comparto eu a concepción, que
nalgún intre tivo certa acollida no espazo
crítico galego, segundo a cal a debilidade
da nosa escrita dramática tería que ver coa
preferencia dos grupos teatrais por recorrer a operacións de dramaturxias de textos
ou historias non concibidas inicialmente
para a representación. Un punto de vista
que fai esquecemento da historia do teatro,
coma se Shakespeare non fose el mesmo,
ademais de autor, actor e director dunha
compañía. Cómpre mellor laiarse de que a
ampla e valiosa obra de autores vinculados
a grupos teatrais, como Paula Carballeira,
atope dificultades para pasar das táboas ao
libro. Aquí ocuparémonos dos únicos tres
(deixamos de lado tanto os dirixidos ao
Revista Criaturas
29
público adulto como A cabana de Babaiagá, adaptación dun conto popular ruso) que
viron a luz, prescindido da súa extensa obra
inédita.
Sen dúbida, o humor é un dos recursos
fundamentais do teatro dirixido á infancia
e nestas tres obras está ben presente. Un
humor que se sostén tanto no xogo verbal
como nun intelixente dominio dos recursos
escénicos, remitindo neste último caso a figuras xestuais que, naturalmente, o texto só
suxire porque ha ser a realización escénica
quen materialice esa suxestión. Cando falamos de xogo verbal cómpre advertir que
non se debe confundir co “chiste”, a broma
graciosa que, non estando de todo ausente,
case nunca ocupa o primeiro plano nos textos de Carballeira. Estes constrúen espazos
dialóxicos onde se xoga con varios niveis
de tensións contraditorias das que se fará
nacer a risa.
Está, en primeiro lugar, a tensión entre o
que cada personaxe dialogante quere amosar e o que quere agochar. Así, en Boas noites
temos a unha nena que non quere durmir
por non desaproveitar o tempo e empregalo en xogar; e a Pedro Chosco, cuxo traballo é xusto facer que a nena durma. “Pois eu
30 Revista Criaturas
non quero durmir”. “Pois tes que durmir”.
“Pois non”. “Pois si”.
N’O lobishome, un cazador e unha cazadora
de lobishomes que non queren recoñecerse entre eles. “Estás esperando a alguén”.
“Non, non, pasaba por aquí”. “Aquí? No
medio da nada?”. “É un sitio ben bonito.
Co seu cruceiro e... (decátase de que non hai
nada máis) co seu cruceiro.”
Finalmente, n’O refugallo esa tensión acada
a máxima complexidade e abstracción porque nos sitúa entre a realidade de quen nada
ten (cada un dos nenos protagonistas só é
posuidor dun obxecto) e a infinda potencia da imaxinación e o desexo. O refugallo,
onde viven, é “un monstro que cheira mal”
pero é tamén “a nosa casa”. E aquí a risa
fica xa embazada, coma se non soubese se
é ese o seu lugar. Porque o humor de Paula
Carballeira de ningún xeito se deixa levar
pola facilidade das figuras superficiais do
ridículo (esa risa que se alimenta da burla
do outro) nin elude afrontar a dureza do
real, aínda que esta poida chegar a limitar o
estourar da gargallada. Ben ao contrario, a
súa obra amósase coma un excelente exemplo de como é posible comunicar cos nenos
e nenas sen menosprezalos senón dignificando a súa intelixencia. Ou de como baixo
a risa se poden agochar cousas moi serias.
No universo dramático de Paula Carballeira o real cotiá convive coas presenzas simbólicas do fantástico, nunha nova tensión
que non só devén motor do xogo cómico
senón que ademais se traduce nunha lúcida
e crítica revisión das convencións sociais
que afogan as potencias do imaxinario.
Nunha dialéctica con recoñecibles ecos do
teatro do absurdo, os personaxes infantís
resístense a deixárense someter pola lóxica dos mandatos adultos, coma acontece de
xeito evidente en Boas noites, onde a nena
protagonista opón o tempo libre do xogo
ao tempo acoutado que os pais lle queren
impoñer. Mais o que nesta peza pode verse
aínda como unha simple variante do ideal
peterpanista (co Monstro dos medos infantís lembrando ao pai que tampouco el
ten por que renunciar a volver a xogar), nas
dúas restantes acada unha dimensión máis
ampla. É a tensión final entre a palabra
mesma, a linguaxe, co seu potencial produtivo, inventivo, e as resistencias do real
codificado. Así, vemos aos dous cazadores
d’O lobishome atrapados na súa función baldeira de axexadores do monstro, cal novos
Vladimir e Estragón, recoñecer: “Abúrrome”, “Eu tamén”.
A referencia a Beckett é aínda máis notoria n’O refugallo, prodixiosa (por dificilmente concibible a priori) translación ao
universo infantil do nihilismo devastador
de Ou, os fermosos días do mestre irlandés.
As palabras son o poderoso refuxio fronte á privación dun mundo onde nada hai
senón restos dunha abundancia pasada. Os
nenos d’O refugallo cantan unha canción
para viaxar aínda que sexa a modiño, como
as tartarugas. “E onde?”, “Onde queres ir?”,
“Non sei”, “Aquí estamos ben”. Tamén eles
cansarán de seren tartarugas e aparecerá o
aburrimento. E de novo acudirán á palabra
para fuxir, para viaxar nun barco imaxinario
dirixido polo neno pirata Lustrecú. Cantando: “Que máis ten, / que nos importa /
o lugar, / o que nós queremos / é viaxar /
entre o refugallo / e poder escapar.”
A risa, como a linguaxe, é tamén un medio
para escapar. Mais, Paula Carballeira nolo
demostra, sen por iso dar costas á dureza
do real. A linguaxe e a risa como medios
para escapar dos códigos inanes e embrutecedores das rutinas sociais. Como lle di
o pequeno vampiro Ludovico ao seu irmán Anastasio: “Non sexas bruto, pareces
un humano!” A risa do teatro de Paula ben
pode ser unha contribución para sermos
humanos menos embrutecidos.
Revista Criaturas
31
Imaxe: Tres actores representando un drama, tinta sobre
táboa 1857 (autoría: Kunisada)
Monográfico
4
AS VERTENTES DO HUMOR NO TEATRO
INFANTIL E XUVEIL CONTEMPORÁNEO
TEXTO: ROBERTO PASCUAL
As vertentes do humor no
teatro infantil e xuvenil
contemporáneo
‘The merry Andrew’ por W.J. Taylor. 1792.
(Welcome Library Collection)
Texto: Roberto Pascual
O
34 Revista Criaturas
humor é en todos os contextos e en todas as súas vertentes, unha poderosa ferramenta comunicativa e emancipadora.
Canto máis diversos son os usos e tipoloxías humorísticas que emprega a escena para o público familiar ou infanto-xuvenil, máis eficaz acostuma ser o
encontro escénico en termos de fomento do pensamento crítico, desmitificación, transgresión ou enfoque creativo arredor de temas decotío afastados da
educación, protexidos da mirada infantil ou connotados con valores negativos e polo tanto comunmente prexulgados como inapropiados, feos, toscos ou
mesmo traumatizantes.
O desenvolvemento do sentido do humor
leva da man o da intelixencia, o respecto e a
autoestima, como ten amosado e explicado, por
exemplo, Ángel Calvante, director andaluz de
obras como La vida de un piojo llamado Matías
ou El fantástico viaje de Jonás el espermatozoide,
a través dos códigos escénicos do xénero dos
monicreques, o teatro físico, a música e a
normalización de conceptos e expresións
vinculadas á sexualidade, onde o humor non
consiste na risa pacata sobre a denominación
das personaxes e dos espazos dramáticos, coma
o “pantano vaxina” ou o “testículo esquerdo”,
senón que a risa vén dada polas peripecias
de elementos maioritariamente eufemísticos
tratados con normalidade no xogo escénico.
Nestas breves liñas, daquela, queremos dar a
coñecer algúns dos usos máis innovadores do
humor que o público miúdo poderá atopar nos
escenarios hoxe e, polo tanto, que responden
tamén á arte escénica máis sorprendente,
experimental ou evolucionada.
Fóra de toda dulcificación e asepsia está
a obra dramática da quebequesa Suzanne
Lebeau, unha das autoras máis recoñecidas e
estimulantes da literatura dramática infantil
actual e cuxa obra O ogrocho chegou á escena
galega da man de Teatro de Ningures. O humor
negro mestúrase coa tenrura e situacións
poéticas dun protagonista que desexa superar
as tres probas que lle permitan superar a súa
ogridade e así non vivir refuxiado coa nai na
soidade do bosque. Os desafíos dun personaxe
que comparte a idade do espectador, as súas
incertezas, os seus desexos e curiosidades, son
aquí amosados dende o extremo dun personaxe
que se move entre a subversión e o desexo por
conquistar autonomamente o saber: “Por que
estás a mirarme outra vez con eses ollos que
fan as preguntas e ao mesmo tempo dan as
respostas?” (replícalle o ogriño á súa nai) e,
por outra banda, un humor terrorífico que
evidencia o desexo da autora por transcender as
fronteiras do politicamente correcto á vez que
entronca a violencia implícita e ameazante das
forzas antagonistas da tradición popular coa
forza da liberdade de se encontrar e dominar
todo o salvaxe. Deste xeito remata a peza: “para
termos ocupadas as mans e a mente, Pamela
e mais eu modelabamos dediños gordos do
pé coa cera das candeas [...] A deda gorda
de Pamela, a verdadeira, mordina, pero non a
traguei. Consérvoa no peto coa pinguiña de
sangue seco que non quere desaparecer.”
Sobre a(s) monstruosidade(s) e o
descubrimento e superación das fontes do
medo tamén fala Ra, ra, ra de Cańdido
Pazó, se ben o humor principalmente recae
na
metateatralidade,
elemento
recorrente
na obra do autor e na
dos sistemas artísticos,
coma o de Lebeau, que
procuran a renovación da
escrita poñendo en crise
a cuestión da ilusión
teatral. Deste xeito, a
personaxe da Corrente
adoptará o brechtiano
rol
de
narradora,
empregando a ironía ou
apelando á complicidade
do espectador: “A noite
non sempre é escura, o que sempre é escuro
é o medo” ou “son as vantaxes que ten isto do
teatro, que o público ve máis e sabe máis que
as personaxes”.
Rir co espermatozoide ou co piollo e non
del, rir da desgraza máis tétrica, espertar a
consciencia de que o teatro é un artificio lúdico
que nos esperta o sorriso e a comprensión
das inxustizas, do intrigante ou simplemente
enfrontarse a aquilo para o que ás veces non hai
unha soa e certa explicación, son os convites
que nos fan estas novas e refrescantes escenas
de humor diverso, dende Abrapalabra a
Tanxarina, dende Suzanne Lebeau a Cándido
Pazó.
Revista Criaturas
35
Imaxe: Tres membros da Comisión da Campaña contra a
Malaria levando o seu equipo. Amedeo John Engel Terzi.
1900 (Welcome Images - London)
Revista Criaturas
36
Monográfico
5
DE CANDO O HUMOR VOLVEU PARA
QUEDAR
TEXTO: MONTSE PENA PRESAS
Revista Criaturas
37
De cando o humor volveu para
quedar na literatura infantil
e xuvenil (con Roald Dahl e
Christine Nöstlinger ao fondo)
‘Home moendo cacao’ por Nicolas de Blegny.
1687. (Welcome Library Collection)
Texto: Montse Pena Presas
“Con los libros me pasa un poco lo mismo: estoy
dispuesta a contemplar cualquier posibilidad,
a tragarme kilómetros de frases, a condición
de que el texto muestre un desfase con lo
cotidiano, de una manera u otra. El humor es
mi segundo aliado, si es gracioso, consigo leer...”
-Agnès Desarthe. Cómo aprendí a leer-
A
cita que precede este artigo é da
autora francesa Agnès Desarthe, para
min descoñecida ata que caeu nas
miñas mans esa marabilla que é Comment
j'ai aprris à lire, unha obra cunha grande
parte autobiográfica na que, esa muller que
hoxe escribe volver ser a nena que foi. Unha
rapaza que odiaba ler, que desprezaba mesmo
esta actividade e que non entendía o pracer
que outras persoas da súa familia atopan en
debullar letras como se fosen mazarocas de
millo e que pasaban páxinas ata que o libro só
quedaba en carozo, esencia da historia que se
gozou. E á moza Agnés, ademais da fantasía,
houbo algo que indubidablemente a achegou
finalmente ao goce da literatura: a posibilidade
de sorrir, de rir, a través do que outra persoa
escribía. Quizais porque o vencello con alguén
que provoca en nós a gargallada ou o sorriso
tímido é dificilmente substituíble, como se
unha intimidade inquebrantable se formase
nese momento en que dous humores, ou o
que é o mesmo, dúas sensibilidades, se atopan.
Mais en realidade, a sensación experimentada
por Desarthes debese ter tida en conta cada vez
que os mestres e as profesoras tentamos que a
rapazada goce da lectura, sobre todo porque,
se o riso é contaxioso, tamén o pode ser a
lectura, ou porque, como nos lembra Cervera
(1991: 78): “el humor es tan comunicativo,
que cuando el niño 'aprende' un chiste, o una
adivinanza, lo repite inmediatamente a otros
niños o adultos de su confianza”. O mesmo
ocorre coas obras humorísticas, cando unha
cativa se divirte con elas, prodúcense dúas
situacións: por unha banda deixa pouso en
ela mesma (a historia repítese para unha) e
pola outra, a lectura adquire o seu carácter
máis social. Compártese o que se gozou, para
revivilo.
Porén non sempre ás nenas, aos nenos, se lles
deu a posibilidade de rir na literatura infantil
e xuvenil. O humor estaba xa en moita
literatura popular -e cómpre non esquecer que
boa parte da literatura para a infancia provén
desa póla, tamén marxinal, dentro do universo
literario- e alí manifestábase, en non poucas
ocasións, na súa forma máis irreverente e dura:
o humor negro. Non por acaso, os primeiros
pedagogos axiña se encargaron de prohibir as
historias de cerna popular como lectura das
nenas e mozos, quizais porque os achegaban
a dúas cuestións controvertidas, como eran
o mal nas súas diferentes manifestacións e a
liberdade (Carranza, 2009: 258). A pesar disto,
existiron unha serie de obras que superaron
esas barreiras e seguiron amosando que o riso
supoñía un xeito de enfrontarse á realidade.
Quizais os exemplos máis paradigmáticos,
dende diferentes perspesctivas sexan As
aventuras de Pinocho de Carlo Collodi, Alicia
no país das marabillas de Lewis Carroll e os
39
Revista
Criaturas
Imaxe:
EFStig (2012)
versos satíricos protagonizados polos pícaros
Max e Moritz creados por Wilhem Busch.
Aínda así, tratouse de illas que, inda sendo moi
significativas, non conseguiron transformar a
concepción xeral que se tiña da LIX como
unha ferramenta para educar moralmente á
infancia e a mocidade.
Así, non foi ata os anos 60 do S. XX cando
os textos para mozas e nenos se liberaron de
maneira colectiva da súa carga moral máis
forte, como resultado dos ideais xurdidos no
maio do 68. Nesta etapa, as obras pareceron
unirse na tarefa de buscar a praia debaixo dos
adoquíns, desterrando así os vellos valores
-esa idea de que a literatura para infancia era
practicamente un manual de comportamento
para cativos obedientes- para que a fantasía
e a problemática das relacións persoais
comezasen a ocupar o primeiro lugar como
materia narrativa. A importancia de poñer
palabras aos problemas, a tentativa de negociar
a autoridade, a adaptación aos cambios e a
minimización da fronteira mundo adulto/
mundo infantil serán moitos dos novos valores
que proclamarán os textos. En consonancia
con isto, temáticas anteriormente non tratadas
por considerárense inadecuadas para este
público, como o amor ou a guerra, e outras
non abordadas por pensárense inapropiadas,
como os conflitos ou a escatoloxía pasarán
a ser agora as protagonistas (Colomer,
1998: 109-110). E por riba de todas elas,
a imaxinación e o humor coparán case
todas as ficcións, nunha sorte de feliz
revolución silenciosa. Quizais, unha
maneira de dotar ao lectorado con
instrumentos con que afrontar a
realidade, amosada agora con todas as
súas caras e os seus matices, sen a tona
protectora doutros tempos.
Dentro do panorama renovador que se inicia
nesta etapa, hai un nome que se erixe como
pioneiro desta revolución do humor1, presente
40 Revista Criaturas
en moitas das nosas biografías lectoras
cando pensamos naqueles textos que, nalgún
momento, provocaron en nós o engado
do sorriso. Por iso, pronunciar o nome do
británico Roald Dahl (Gran Bretaña, 19161990) é convocar todo un abano de sensacións
para aquelas que nalgún momento nos fixemos
comedoras de palabras porque conseguimos
crear intimidade cun dos seus textos. Como
sinalou Martín Ortiz (2009: 88-89):
El humor es una de las piezas clave en la
literatura de Dahl. El autor, reflexionando
sobre su propia creación, reconoce cómo el
elemento humorístico es fundamental para
el lector infantil. A través de esta vía el
autor establece una complicidad con el
niño, le hace guiños desde las páginas de
los libros, establece una relación de empatía
con él, y de esta forma el adulto/escritor ya
no pertenece al mundo de los enemigos/
adultos, presidido por la corrección y la
seriedad, caracterizado por las normas que
hay que acatar- donde se incluyen los profesores y los padres- sino que pasa a
formar parte del universo infantil...
Nesta altura son xa moitas as páxinas escritas
sobre como o autor galés manexa os fíos
da comicidade, polo que estas liñas van
encamiñadas a lembrar este elemento en
dúas das súas obras mellor coñecidas, coa
esperanza de que sexan recuperadas nas
aulas, convencida como estou de que
o riso e a lectura son elementos para
seren compartidos. Así, mostra
singular da nova literatura infantil
xurdida dos anos 60, Charlie e a
fábrica de chocolate (1964)2, é a obra
perfecta para comezar a analizar como
o galés emprega a compoñente humorística.
Porque en Dahl o humor nunca contén o
pracer de rir polo simple feito de rir, senón
que sempre vai aparellado a unha tentativa
de querer cambiar o mundo dunha ou doutra
maneira, de enfrontar unha realidade que
non sempre é de agrado. Máis alá da potente
compoñente fantástica que ten a obra, entre o
conto de fadas e a ciencia-ficción (quen non
quixese coñecer aos Oompa-Loompas, os
diminutos traballadores da fábrica de Willy
Wonka?), desa capacidade para facernos
soñar a través da fervenza de chocolate que
xurariamos ter probado algunha que outra vez,
a historia contén unha interesante ensinanza:
se se é egoísta, lapadoiras e antolladizo, como
o son os compañeiros de Charlie na visita
á fábrica, dificilmente se conseguirá o que
se soña. O humor vólvese entón nun arma
para ridiculizar actitudes presentadas como
inadecuadas, porque para que este funcione
deben existir as regras. Despois, el elixe se se
prega ou non a elas.
Non obstante, non todo foi doado para Dahl
no mundo da literatura, pois foron varios os
editores británicos que comezaron rexeitando
os seus textos. Non por acaso estes supoñían
unha importante ruptura coa literatura
infantoxuvenil anterior e tocaban temas de
xeitos e maneiras que non se consideraban
adecuados para a infancia. Aínda que isto
se superase no mundo editorial, a polémica
sobre a conveniencia ou non de que moitos
dos seus textos fosen axeitados para a
rapazada, continuou moito tempo despois
no mundo da crítica (Mangan, 2014). Isto
contrasta, sen dúbida, coa capacidade para
convocar lectorado de Dahl, que xa en 1972
vendera máis de 200.000 copias dos seus
tres primeiros libros. Sen dúbida cómpre
relacionar isto non só coa súa habilidade para
conectar cos máis novos, senón tamén polo
gusto deste lectorado polo prohibido, polo
subversivo, polo que ofrece unha nova orde
social e transgrede a existente.
No caso de moitas rapazas lectoras, esa
obra que cambiou o establecido foi Matilda
(1988), pois por vez primeira un autor nos
daba a oportunidade de recoñecernos naquela
nena que lía e lía e lía e non tiña medo nin
de soñar nin de apoñerse ás circunstancias
adversas que lle tocaban vivir. Lembro aquela
forza como se fose unha sorte de misterio
e unha admiración profunda cara a aquela
protagonista de cinco anos precisamente
porque se negaba unha e outra vez a baixar
a cabeza. Coa axuda da maxia, os poderosos
son desautorizados con dureza, reducidos a
unha caricatura aceda acaída para facer sátira
social contra a incultura e os malos modais
(exemplificados no pai de Matilda, o señor
Wormwood) e os prexuízos e as apariencias
(respresentados da nai de Matilda e na súa
famosa frase: “looks is more important than
books”), mais tamén contra o abuso de poder
e as inxustizas (cuxa maior expoñente é a
temible directora, a señorita Trunchbull).
A tenrura gárdase para os personaxes máis
indifensos da obra: a señorita Honey, mestra
de Matilda e alter ego da mesma na idade
adulta, sometida ao poder da súa directora; e
por suposto, para a propia protagonista. Ese
novo valor, a negociación da autoridade, polo
tanto, tórnase aquí fundamental. A defensa da
cultura, da sensibilidade e dunha educación
aberta tamén compoñen ideoloxicamente a
obra, dado que o lectorado comproba como
os personaxes que simbolizan os valores
contrarios son vítimas da deformación
propia do esperpento e dun agudizado
sentido da ironía. O humor negro,
perdido na tradición popular ou
nas obras que bebían directamente
dela, torna aquí aparecer: non importa
o que vivan os personaxes marcados
como negativos, o destino vólvese contra
eles, porque a crueldade que amosaron
anteriormente parece xustificar, no seu
caso, calquera final. A realidade contada
sen ambaxes, con toda a súa dureza.
Neste caso, tamén para explicar
cuestións consideradas tabús.
Revista Criaturas
41
Como por exemplo, como nos lembra un
dos fragmentos iniciais da obra, que hai pais
que senten tal adoración polos seus fillos que
promulgan que son uns xenios, mais que hai
outros, moito peores, que non amosan ningún
tipo de interese por estes, abandonándoos
emocionalmente.
A escrita de Dahl, a súa capacidade para
transgredir co obxectivo de devolver a “orde
xusta” a un mundo case por definición inxusto
e de facelo ademais deleitando, marcou
profundamente non só ao seu lectorado, senón
a escritoras e escritores posteriores, supoñendo
un antes e un despois nas historias da literatura
infantil. Porén, non sería xusto esquecer que
existiron outras autoras coetáneas que tamén
se valeron do humor para transitar novos
camiños literarios. Non por casualidade, a
investigadora Teresa Colomer (1999: 212213)3, chega á conclusión de que a segunda
innovación temática dos libros deste tempo
é precisamente o xogo de transgresión das
normas sociais e literarias, como resultado
da crise dun modelo moral único e da
flexibilización das normas. Evidentemente,
a compoñente humorística é fundamental
para aboardar esta temática cun mínimo de
éxito. Curiosamente, os novos temas sociais
e os conflitos psicolóxicos son, á súa vez, a
primeira e a terceira innovación temática
rexistrada nas obras deste tempo. Unha
autora que combina nas súas obras estas
tres vertentes é Christine Nöstlinger
(Austria, 1936), sen dúbida unha das
clásicas vivas da LIX, considerada
unha das pioneiras en abordar as novas
realidades sociais que estaban a vivir as
rapazas e rapaces. Xustamente nesa
tarefa, a de amosar unha colectividade
en transformación, na que se relata
literariamente como a infancia asume
e enfronta situacións conflitivas (como
poden ser a separación dos pais, as
42 Revista Criaturas
problemáticas entre iguais, a marxinación
de certas persoas, o amor adolescente ou a
tolerancia a diferentes niveis), Nöstlinger
emprega o humor o para destramatizar e
normalizar situacións que son xa habituais
nas novas sociedades. A diferenza é que
anteriormente non foran narradas, o que é
tanto como negar a súa existencia. Non por
acaso, polo seu ideario fondamente progresista,
a súa obra tamén vai ter que pasar a barreira
dos mediadores, un obstáculo que supera -do
mesmo xeito que ocorría con Dahl- grazas ao
éxito que os seus textos acadan cos lectores e
lectoras.
Así, a cuestión dos ciumes entre iguais
son materia narrativa en dúas obras que
constitúen as primeiras entregas dunha serie
protagonizada por Susi e Paul: Diario secreto
de Susi, Diario secreto de Paul (1984) e Querida
avoa... a túa Susi (1985). No primeiro caso,
porque Paul non atura que a súa eterna
mellor amiga teña outro compañeiro de
aventuras, Ali (que ademais é marroquino,
polo que se aborda tamén deste xeito o tema
da integración); no segundo, porque é agora
Susi a que non pode soportar a nova amiga
que Paul botou nas vacacións en Grecia,
antes de que ela chegara. A linguaxe sinxela
e coloquial de Nöstlinger aupa ao humor
colocándoo da beira da tenrura, e son os
propios protagonistas dos ciúmes, a través das
súas descricións hiperbólicas das maldades e
dos defectos dos seus “opoñentes” os que se
van decatando da absurdo da situación. As
voces narrativas, transmitidas no primeiro
caso grazas a dous diarios de vivencias e a
través do xénero epistolar no segundo, parecen
facerse cómplices do lectorado sen se decatar
para deixarse en evidencia, desdramatizando
así as situacións vividas. Isto tamén se
consegue a través das irreverentes e frescas
ilustracións pensadas pola propia autora
que, cun aire infantil e inxenuo, delimitan
tamén visualmente aos seus personaxes
achegándolles credibilidade.
Algo semellante ocorre coa separación dos
pais de Paul: o rapaz lévao francamente mal
e mesmo soña que os tres volven vivir xuntos.
Non obstante, isto non ocorre -como era
de esperar- e o riso corrosivo volve aquí ser
empregado para deixar en evidencia a aquel
personaxe que máis o “merece”, neste caso
o pai do protagonista, cuxa actitude deixa
moito que desexar. Quizais por finais “reais”
coma estes, en que non se acaba cun esperable
“e comeron perdices para sempre”, a literatura
de Nöstlinger ten sido tan controvertida
dende este punto de vista. Quizais tamén polo
mesmo motivo, a súa é un dos expoñentes
máis claros da retomada función do humor
nesta nova etapa:
La risa es corrosiva y herética, y por esta
razón se lleva muy mal con el optimismo
de la literatura infantil. Existe una
literatura (y no se trata de un hallazgo
contemporáneo) que no ve al niño como
un receptor de certezas, sino como un
compañero inteligente de ruta. Una
literatura que no ofrece respuestas, que no
construye estatuas, sino que las destruye, las
corroe para poder siempre pensar las cosas
de otro modo. (Carranza, 2009: 272-273)
Pensar. Velaí a palabra clave. Inda que o
humor non sexa un elemento exclusivo da
LIX coetánea, parece evidente que houbo
que agardar aos textos de finais dos anos
60-principios dos anos 70 do século XX para
que o riso como axente de cambio, como
saboteador de certezas, entrase de novo para
darlle unha reviravolto a uns textos, ou a mundo
que, esta vez si, quería ser outro. E o elemento
principal desa outredade: a posibilidade de
que a infancia e a mocidade se enfrontasen á
realidade e a observasen criticamente a través
do humor, convén non esquecela nunca.
NOTAS
1 Refírome aquí á pegada do humor máis
contemporáneo na LIX e non á tradición de humor
negro que, como expliquei, provén das orixes da
LIX e do seu vencello coa literatura popular. Para
saber máis sobre isto, fundamental é o artigo de
Carranza (2009).
2 Os anos de publicación referidos son os da edición
orixinal en lingua inglesa, se ben na bibliografía
aparecen referenciadas as obras na súa versión
galega.
3 Que analiza 150 obras publicadas entre 1977 e 1990.
BIBLIOGRAFÍA
Carranza, Marcela (2009). “El humor negro: una
poética de la irreverencia en la literatura para niños”.
En VV. AA, Literatura infantil y matices. I Encuentro
Internacional de Estudio y Debate. Zaragoza: Fundación
Tarazona Monumental. 245-277.
Cervera, Juan (1991). Teoría de la literatura infantil.
Bilbao: Universidad de Deusto-Ediciones Mensajero.
Colomer, Teresa (1999). La formación del lector literario.
Madrid: Fundación Germán Sánchez-Ruipérez.
Colomer, Teresa (1998). Introducción a la literatura
infantil y juvenil. Madrid: Editorial Síntesis.
Dahl, Roald (1996, 1964). Charlie e a fábrica de
chocolate. Vigo: Edicións do Cumio.
Dahl, Roald (1989, 1988). Matilda. Madrid: Alfaguara
Ediciones.
Desarthe, Agnès (2014). Cómo aprendí a leer. Cáceres:
Editorial Periférica.
Mangan, Lucy (2014). “Charlie and the Chocolate
Factory at 50”. The Guardian, 30-9-2014. Dispoñible
en liña
Martín Ortiz, Patricia (2009). “Presencia del humor en
la literatura de Roald Dahl”. Anuario de Investigación
en Literatura Infantil y Juvenil 7: 87-98.
Nöstlinger, Christine (1989, 1984). Diario secreto de
Susi, Diario secreto de Paul. Vigo: Edicións SM.
Nöstlinger, Christine (1990, 1985). Querida avoa... a
túa Susi. Vigo: Edicións SM.
Revista Criaturas
43
cara a
PAULA CARBALLEIRA
Entrevista
a cara
FRANCISCO CASTRO
fotografías:
Lucía Estévez
Daniel Landesa
(@srlandesa)
“S
on as sete e media da tarde. Sopra un vento que xoga a inflar
e desinflar os toldos das tendas
facendo voar todo o que atopa ao seu paso.
Subimos pola rúa Carral observando de
esguello os edificios que se elevan como as
cicatrices dun Vigo que xa non existe. Os
negocios daquela zona, a principios do século XX eran cosmopolitismo e prosperidade, eran luz, papel brillante, escaparates
de ciencia ficción. Agora parecen cambalear
por momentos.
Mais na metade da rúa, hai un lugar que
sempre nos acolle con sorrisos e tenrura: A
despensa de Castilla.
Paula Carballeira e Francisco Castro xa
están agardando por nós. Miguel, o dono
do local, entre as larpeiradas e delicatessen
que rodean o mostrador, énchenos de bicos e
apertas. Logo de contarlle en poucos minutos que pasou nas últimas semanas, o ritmo
que seguen as nosas vidas, sentamos e colocamos as gravadoras sobre a mesa. Paula e
Francisco intercambian un par de miradas
cómplices. Chegou o momento de que eles,
os protagonistas desa tarde, empecen a falar
do humor na LIX. Dámoslle ao botón vermello e calamos para que eles falen.
46 Revista Criaturas
Francisco Castro. Hai algo que eu boto
de menos na literatura para adultos.
Observo continuamente como desaparece a temática do humor e que, cando aparece esta temática, é claramente caricatura. Porén, cando escribimos
para o público infantil o humor semella
moi natural. No meu libro Chamádeme
Simbad, que é un intento de presentar o
alzheimer aos pequenos, un dos obxectivos que eu tiña era que fose un libro
moi simpático. De feito é o que comenta a rapazada cando vou aos centros de
ensino, que ademais de comprender a
dureza da enfermidade, gozan cos momentos tan divertidos que hai ao longo
da obra. Supoño que está no ADN da
nosa maneira de contar. Un libro fundacional como é Alicia no país das marabillas é un libro de humor. Podemos
facer moitas lecturas, pero é unha obra
tremendamente simpática. A min o
personaxe da raíña que quere decapitar
a Alicia e a todo aquel que ouse gañarlle ao críquet paréceme moi cómico.
Paula Carballeira. Eu, na literatura
galega, si que considero que hai unha
grande tradición de humor. Desde
Castelao ata Cunqueiro, pasando por
outros clásicos. E logo hai moitos antecedentes na literatura infantil galega
(Fina Casalderrey, Xabier P. Docampo…) que foron os que abriron as portas, e que tamén botaron e botan moitas
veces man do humor. Os grandes clásicos da literatura infantil galega son libros cunha compoñente de humor moi
importante. Imaxino tamén porque é,
como ti dicías, Fran, unha maneira moi
rápida de achegarse á rapazada.
Revista Criaturas
47
Francisco Castro. A literatura en xeral
eu creo que sempre nos pon no punto do
disparate. Eu nunca souben moi ben o
que significa literatura realista. Probablemente toda a literatura, mesmo a que intenta ser realista, é fantástica. A linguaxe
natural dos pequenos e das pequenas é
a fantasía. Logo parece que andando os
anos estamos obrigados a perder esa dose
de fantasía. Para eles é moi automático
que todo se poida interpretar en clave de
humor. Creo que ese ingrediente é algo
que lle deberiamos pedir a toda a literatura infantil e xuvenil. Ten que existir
sempre a perspectiva do disparate, fainos graza o que é disparatado. A esencia
do chiste é que, de súpeto, pase algo que
normalmente non acontece.
Paula Carballeira. Hai que ter en conta
tamén o propio xogo. Eu son unha defensora total do xogo. E na literatura,
que é xogar con palabras, para min hai
un referente clarísimo: Gloria Sánchez.
Ela xoga continuamente coas palabras,
fai contrastes sorprendentes. Eu concordo contigo, Fran, en que na literatura de
adultos, se cadra falta esa compoñente.
Francisco Castro. Falta absolutamente.
E á literatura galega fáltalle máis que a
outras. Á literatura galega o que lle pasa
é que ten que demostrar continuamente
que é unha gran literatura. Eu isto entendino hai anos nun Galeúsca. Recordo un escritor vasco explicando que a
literatura galega, vasca e catalana nace
nun contexto de resistencia e desde o
primeiro momento temos que demostrar que somos James Joyce. E iso é terrible. Iso é o que fai que os escritores e
escritoras que escriben para adultos se
poñan terriblemente trascendentes. É
48 Revista Criaturas
algo que a min me provoca unha certa sensación de ridículo alleo. Creo que
hai que desmitificar a literatura e non
hai nada máis desmitificador que o humor. Un le Merlín e Familia e abráiase
de todo o que atopa nesa obra. Do realismo máxico, dese galego
marabilloso. Pero, ademais,
é un libro moi divertido.
Eu creo que os escritores e
escritoras galegas que non
cultivan o xénero infantil
e xuvenil pecan de serios.
Na escrita e na actitude.
Pasa tamén cos poetas. Ás
veces parece que hai poetas
empeñados en que absolutamente ninguén entenda
o que están dicindo. Ten
que ver coa necesidade tráxica de seguir
demostrando que somos unha gran literatura.
de moita xente, empecei escribindo para
persoas adultas e logo pasei á literatura
xuvenil, á infantil, e rematarei traballando o campo do álbum ilustrado. Para min
é moito máis complexo achegarme ao
mundo infantil que escribir para persoas
adultas. Suponme un esforzo moi grande. Gloria Fuertes é unha autora coas
que moitos nos criamos porque a víamos na televisión. Todos os días saía nun
programa da tele recitando poemas. Hai
pouco, Fina Casalderrey lembrábame
un poema de Gloria Fuertes: “yo como,
tú comes, él come. Nosotros comemos,
vosotros coméis, ellos no”. É moi difícil
dicir tanto, facerlle unha radiografía ao
planeta, neses poucos versos.
Paula Carballeira. Ao fío disto que
contas venme a cabeza Conta atrás, que
é un libro meu de poesía inclasificable.
Está editado nunha colección de Positivas de poesía para adultos, pero esa
obra trabállana nos centros de ensino
en todas as franxas de idade, porque é
un libro inxenuo e fácil de ler. Non é
simple, é sinxelo, que son cousas distintas. E iso desconcerta. Parece menos
poesía se é para nenas e para nenos. Eu
creo que perviven uns tópicos que non
conseguimos deixar atrás, aínda que esteamos no camiño.
Francisco Castro. Son tópicos e tamén
son complexos. A todas as persoas que
escribimos LIX, nalgún momento vannos preguntar cando escribirá unha obra
de verdade. Eu fixen o camiño ao revés
Revista Criaturas
49
Paula Carballeira. O que pasa é que entramos en terreos que imos esquecendo
cando nos facemos persoas adultas. Eu
creo que, se non temos conta, a medida
que medramos podemos perder o humor como esencia do xogo, a capacidade
de sorpresa, que é outro elemento propio do humor. Falo do humor surrealista, dese humor que é propio dos nenos
e que ás veces nós non comprendemos.
Francisco Castro. Isto para min conecta cunha traxedia que é o fracaso do
sistema educativo. Cando vas facer un
obradoiro con pequerrechos que ás veces case nin saben ler, é xenial levarlles
papel e darlles pinturas e dicirlles: imos
debuxar. Todos saben debuxar. Ti colles nenos de 7,8, 9 anos e lles dis “imos
cantar” e ningún che di que non sabe
cantar. Non son conscientes de que non
teñen sentido da perspectiva, ou de que
desafinan. Pero hai un momento en que
interiorizan un canon de corrección e,
de súpeto, pensan que non serven para
debuxar, ou para cantar, ou para imaxinar. Toda a literatura é unha actividade
política. As escritoras e escritores ima-
50 Revista Criaturas
xinan mundos alternativos porque non
lles vale aquel no que viven. O humor é
unha arma, unha forma de transgresión.
Paula Carballeira. vivimos nun mundo
tan globalizado, tan preocupado en que
todas as persoas sexamos iguais, que esquecemos quen somos en realidade. Para
ser universais hai que saber de onde vimos, coñecer a nosa cultura. A rapazada
rapidamente colle as cousas. A morte,
por exemplo, para o público infantil non
é nada tráxica. Para eles é ciencia ficción.
Dan por sentado que só morren os vellos e non o viven de xeito tráxico. Todo
o que sexa xogar con eses tabús sempre
funciona, porque ti es unha adulta xogando cos seus propios tabús.
Francisco Castro. E xa es transgresora
só por iso.
Paula Carballeira. Efectivamente. E hai
distintos niveis do humor. O riso da escatoloxía, por exemplo, ou o riso que provoca unha caída, pasa. Pero o outro humor,
o que é máis elaborado, que é tamén o
humor que ten que ver con nós, perdura.
Francisco Castro. Tamén é certo que o
humor non se percibe en todos os lugares da mesma maneira. Isto levaríanos a
un debate sobre se existe ou non o humor galego.
Paula Carballeira. Eu creo que existe un
humor universal e logo matices propios
de cada cultura. Como a nosa retranca,
ou o humor inglés, que hai xente que
non comprende… As grandes empatías
veñen polo sentido do humor.
Francisco Castro. De feito, unha das categorías que establecen os nenos e nenas
para valorar un libro é se lles pareceu divertido ou non. Iso non o facemos as persoas
adultas cando lemos unha obra. Buscamos outras cousas. Para o público infantil
un libro ten que ser divertido. Eu creo que
o mérito está en conseguir un equilibrio.
Traballar a profundidade da historia, que
sexa literatura, e logo o humor haberá que
dosifícalo, meténdote no mundo da festa
que é o mundo infantil. Se un cativo non
ri, hai motivos serios para preocuparse. A
súa esencia é a festa, o xogo.
Paula Carballeira. Pero ollo: o xogo ten
unhas reglas. Iso as nenas e os nenos sábeno. Como tamén saben que hai que
respectar as reglas do xogo, iso é básico
e tamén moi serio. Eles teñen isto moi
claro, tanto no teatro coma na literatura.
Por moi realista que sexa a historia que
se conta nun libro, os cativos saben que
é ficción, que todo o que hai nese libro
é xogo. A partir desta premisa, sabendo isto, as autoras e os autores xogamos
co lectorado. En adultos non se xoga co
lector. Moitas veces, nestoutro rexistro,
soltamos o que temos na cabeza perdendo de vista o lectorado.
Francisco Castro. Hai unha dicotomía
que se pode plantexar dentro do tema
do humor, diferenciando o humor que
se emprega como ferramenta para facer
pensar e humor coma disfraz da traxedia. E agora mesmo estou pensando
no noso grande humorista Alfonso D.
Revista Criaturas
51
Rodríguez Castelao. Se vemos a representación de Os vellos non deben de
namorarse fundamentalmente hai riso,
hai diversión, gargallada. Pero o pouso
que hai debaixo desa historia non é en
absoluto cómico. Pasa tamén con Memorias dun esquelete. Pode resultar moi
graciosa a historia que vai contando o
esquelete, pero a pouco que rañemos, o
que atopamos debaixo é unha traxedia.
Ás veces, a única maneira que hai de narrar algo tráxico é desde o cómico. No
cine faise moi ben. Estou pensando na
película La vida es bella. Nese filme non
paras de rir, aínda que o espectador está
contaminado todo o tempo polo contexto do tempo histórico e aínda que
sexa unha película sobre o fanatismo,
un filme de denuncia. Cando un libro
consegue isto, cando unha traxedia está
rodeada polo envoltorio do riso, dixírese
moito mellor.
Paula Carballeira. É tamén unha cuestión de distanciamento. Ao pensar que
unha obra é ficción, o lector sitúase nun
plano afastado, alleo. O humor, aínda
que conte cousas moi serias, no fondo é
unha menciña, co cal produce un certo
alivio. Tamén hai veces que se confunde o que ti escribes co que ti es. Podes
52 Revista Criaturas
ser unha tipa que manexa moi ben o
humor na literatura e logo, na túa vida
real, ser unha muller moi seria. Pasa, por
exemplo, con Xabier Puente Docampo.
Manexa moi ben o humor e por iso se
lle presupón unha enorme simpatía. E,
certamente, Xabier é un home simpático pero, en principio, el tampouco vai
diso, a priori é unha persoa seria. Moitas
veces confúndese o autor coa obra.
Francisco Castro. Son planos distintos
que convén distanciar, unha cousa é a
obra e outra ben distinta a persoa. O
feito de ir pola vida de escritor ou de
escritora, iso tamén é bastante cómico.
Mesmo ridículo. E habelos hailos.
Paula Carballeira. DPois cos nenos e
nenas, se tes un disfraz de escritor, poeta, artista ou do que sexa, desaparece ao
momento. A eles iso non lles importa
nada porque van á esencia.
Francisco Castro. Si. É verdade. Podes
ter centos de premios e centos de obras
que, aos nenos, pouco lles importa. Cando estás, por poñer un exemplo, nunha
sesión de contacontos, o que eles valoran
non é quen es, senón o que transmites.
Paula Carballeira. Velaí o fantástico do
público infantil!
Francisco Castro. A xeito de conclusión,
á literatura galega fáltalle humor.
Paula Carballeira. Si! Queremos máis
humor. Necesitámolo.
ler é soñar
criaturas
Foto da Biblioteca da Kungliga Tekniska högskolan
-Real Instituto de tecnoloxía Estocolmo- [KTH Library]
Monográfico
CONSTELACIÓNS
Ao igual que no número cero de Criaturas
queremos recoller a nosa propia constelación
de lecturas relacionadas co humor. Nunha revista non poden coller todas as palabras impresas que nos fixeron sorrir, máis sirva esta
pequena supernova para encher algún espazo máis de divertimento. Como un libro nos
leva a outro, así naceu esta sección.
Sabemos que moitos dos nosos lectores atopan nesta constelación de títulos unha ferramenta moi útil, ben sexa para coñecer novos
universos literarios, ben como instrumento
de traballo na aula, no obradoiro, no acompañamento lector na casa. Queda aquí poís ao
voso dispor.
Mar García Pérez
Título: Un canguro polo Nadal
Autor: James Flora
Ilustradora: James Flora
Tradutor: Rafa Salgueiro
Editorial: Lata de sal
Ano: 2012
Lugar: Madrid
ISBN: 978-84-940584-1-7
Colección: Vintage
Público destinado: de 0 a 6
(prelectorado/lectorado inicial)
56 constelacións
Un sorprendente agasallo de
Nadal vai poñer patas arriba a
casa de Catarina e toda a vila.
Un magnífico álbum do ilustrador James Flora que se publica
por primeira vez en España 50
anos despois de que saíra á luz.
Título: Luis vai á praia
Autor e ilustrador: Guy Delisle
Editorial: Faktoria K de libros
Ano: 2010
Lugar: Pontevedra
ISBN: 978-84-96957-85-5
Público destinado: de 11 a 14
(lectorado xuvenil)
O pequeno Luís quere gozar
dun día de praia. Xunto co
seu cubo, unha pelota e o seu
moneco divertirase neste día
onde sucédenlle unha morea de
aventuras. Un cómic exento de
palabras e cheo de accións para
rir lembrando eses días de verán.
Título: 28 Historias para rir
Autora: Ursula Wölfel
Ilustrador: João Vaz de Carvalho
Tradutor: Franck Meyer
Editorial: Kalandraka
Ano. 2006
Lugar: Pontevedra
ISBN: 978-84-8464-599-3
Público destinado: de 7 a 11
(lectorado autónomo)
Título: Un burro dous gatos e
máis cousas
Autor: Xabier P. Docampo
Ilustrador: DNL
Editorial: Everest Galicia
Ano: 2013
Lugar: A Coruña
ISBN: 978-84-403-1225-9
Colección: Ler é vivir
Público destinado: de 11 a 14
(lectorado xuvenil)
Conxunto de pequenas historias que nos presentan uns
personaxes moi especiais ao
que lles acontece todo tipo de
disparatadas aventuras. Este libro forma parte da triloxía de
microcontos xuto con “27 historias para tomar a sopa” e “29
historias disparatadas”
Doce contos para ler e contar.
Contos de animais de estraños
obxectos que nos levan as lareiras
e aos contos dos avós, cheos de
sabedoría e retranca.
Título: A fraga Milmañas
Autora: Carlos Amil
Ilustrador: Manel Cráneo
Editorial: Demo
Ano: 2013
Lugar: A Coruña
ISBN: 978-84-940349-7-8
Público destinado: de 11 a 14
(lectorado xuvenil)
As aventuras da raposa Fonsa e
o lobo Ferocio volven dez anos
despois de ser publicadas na revista Golfiño. Por primeira vez
as peripecias destes personaxes
da fraga aparecen nun compendio para que os nenos e os non
tan nenos gocen coas historias
desta parella espelida.
Título: O capador de boinas
Autor: Xerardo Neira
Ilustrador: Dani Padrón
Editorial: Galaxia
Ano: 2013
Lugar: Vigo
ISBN: 978-84-9865-510-0
Colección: Árbore.
Público destinado: de 11 a 14
(lectorado xuvenil)
Un bo día tras esperta don Arximiro, o párroco de San Breixo da Torrevedra, descobre
que alguén arrancoulle o rabo
da súa boina. Pero esta e a primeira de outras moitas boinas
capadas da vila. Conmocionado
polos feitos don Arximiro pon
en marcha un plan para descubrir ao pillabán.
Título: A verdadeira historia da
mosca da tele
Autora: María Solar
Ilustradores: Ana Francisco e
Jorge Vázquez
Editorial: Galaxia
Ano: 2012
Lugar: Vigo
ISBN: 978-84-98654-58-5
Colección: Árbore
Público destinado: de 11 a 14
(lectorado xuvenil)
Un orixinal punto de vista
que constrúe unha disparatada historia na que unha mosca
cóntanos como por accidente
pasou de ser unha mosca común da tele a viaxar en avión e
formar unha ONG para axudar
aos insectos que se perden nas
viaxes. Ao redor do mundo.
Título: A nai do heroe
Autores: Roberto Malo e Francisco Javier Mateos
Ilustradora: Marjorie Pourchet
Tradutor: Paco Liván
Editorial: Oqo
Ano: 2011
Lugar: Pontevedra
ISBN: 978-84-9871-311-4
Público destinado: de 0-6
(prelectorado e lectorado inicial)
Unha historia clásica de reis,
cabaleiros ogros e trasnos...
ata que chega a nai do heroe e
pon toda historia patas arriba.
Preocupada en todo momento do seu fillo esta muller non
Título: O paseo de Rosalía
Autor e ilustrador: Pat Hutchins
Tradutora: Silvia Pérez tato
Editorial: Kalandraka
Ano: 2011
Lugar: Pontevedra
ISBN: 978-84-8464-747-8
Público destinado: de 0 a 6
(lectorado inicial)
A galiña Rosalía sae despreocupada a dar unha pequena volta
pola granxa, lonxe de decatarse
de que moi preto dos seus pasos están os do raposo disposto a devorala . Este libro posúe
unha dobre lectura, xa que as
imaxes dotan ao texto doutra
historia paralela na que vemos
ao pobre raposo como é incapaz de cazar a galiña.
gafas e algo regordecho que
mostra con humor como vive
unha familia normal do barrio
madrileño de Carabanchel. Barrio no que hai case de todo segundo o noso protagonista: “ hai
unha cárcere, autobuses, nenos,
presos, nais, drogadictos e panaderías, pero non hai cornos para
as trencas”.
Título: A peripecia de Roi
Autor: Carlos López
Autor: David Pintor
Editorial: Tambre
Ano: 2009
Lugar: Vigo
ISBN: 978-84-92404-57-5
Público destinado: de 11 a 14
(lectorado xuvenil)
O día que Roi foi a feira non
sabía a viaxe tan extraordinaria na que se embarcaría. Oitos
globos de helio con forma de
animais levarano ata as estrelas
polo que o noso protagonista
terá que atopar o xeito de regresar.
Título: Manolito Catrollos
Autora: Elvira Lindo
Ilustrador: Emilio Urberuaga
Tradutor: Antón Palacio
Editorial: Alfaguara
Ano: 2009
Lugar: Santiago de Compostela
ISBN: 978-84-8224-051-0
Colección: Obradoiro
Público destinado: de 11 a 14
(lectorado xuvenil)
Título: A escola de Briador
Autor: Antonio Reigosa
Ilustrador: Noemí López
Editorial: Everest
Ano: 2007
Lugar: A Coruña
ISBN: 84-403-0535-4
Colección: Montaña encantada
Público destinado: de 11 a 14
(lectorado xuvenil)
A primeira entrega da saga protagonizada por este neno con
As memorias dun trasnos e as
súas aventuras e desventuras
Revista Criaturas 57
deixará so nin por un intre ao
protagonista o que lle dificulta
enormemente a súa tarefa de
espadachín.
cos humanos é o punto de partida para que Briador asesore
aos seus de como deben actuar
no misterio que agarda tras a
estraña doenza da filla do inspector xefe de policía da Parroquia. Unha divertida historia
que nos mostra a tradición que
existe na literatura galega sobre
os trasnos.
58 constelacións
Título: Os xogos olímpicos de
Ningures
Autores e ilustradores: Pinto
& Chinto
Editorial: Galaxia
Colección: Árbore
Ano: 2012
Lugar: Vigo
ISBN: 978-84-9865-416-5
Público destinado: de 11 a 14
(lectorado xuvenil)
Cincuenta historias breves nas
que se nos presentan a cincuenta deportistas do máis estrambótico. Dende un saltador de
trampolín que non salta se non
que voa, ata unha nadadora fachendosa que afogou por non
deixar na casa as súas medallas
todos participan nestes Xogos
olímpicos de Ningures.
Título: As costureiras das
ánimas
Autores: Suso Cubeiro e Ana
Prado
Ilustrador: Suso Cubeiro
Editorial: Everest
Ano: 2012
Lugar: A Coruña
ISBN: 978-84-403-1217-4
Colección: Punto de encontro
Público destinado: máis de 15
(lectorado mozo)
Lugar: Pontevedra
ISBN: 978-84-9871-074-8
Público destinado: de 0 a 6
(lectorado inicial)
Humor negro acompaña a esta
vella costureira ao tempo que
lle conta a unha amiga como
foi a súa vida cosendo de vila
en vila ata que se atopou cunhas ánimas que precisaban do
seu traballo.
Divertido álbum que nos ensina que ao mal tempo boa cara.
E mal tempo é o que ten o
pobre de Ernesto esa tarde de
domingo na que se dirixe a merendar a casa da súa moza. Un
fermoso libro que nos amosa ao
tempo o que lle sucede o pobre Ernesto e o que acontece na
casa de Henriqueta.
Título: O Deus Desaparecido
Autores: Pepe Carballude e
Andrés García
Ilustradora: Beatriz García Trillo
Editorial: Everest
Ano: 2011
Lugar: A Coruña
ISBN: 978-84-403-1163-4
Colección: Punto de encontro
Público destinado: de 11 a 14
(lectorado xuvenil)
Título: Nano
Autores e ilustradores: Jorge Quiroga e Cristina Pérez
Navarro
Editorial: Quitapenas
Ano: 2009
Lugar: Sevilla
ISBN: 978-84-92608-18-8
Público destinado: máis de 15
(lectorado mozo)
Un fenómeno paranormal ou
unha sabotaxe? O detective
Sito Pescudo ten que descubrir
todo o acontecido en relación a
desaparición do Deus Apolo
do famoso cadro de Velázquez.
Unha sorprendente novela policial onde ficción, pintura e
mitoloxía únense ao humor.
Título: Ernesto Bo Día
Autor: José Campanari
Ilustrador: Joâo Vaz de Carvalho
Editorial: OQO
Ano: 2008
Nano é un gnomo pechado entre as liñas que forman os cadros da banda deseñada. Todo
o seu universo está marcado por
estas liñas das que quere fuxir.
Un xogo de rebelión gráfica no
que nos mergullamos xunto a
este personaxe estrafalario.
Título: Pingueiras e tarteiras
Autora: Teresa González Costa
Editorial: Xerais
Ano: 2009
Lugar: Vigo
ISBN: 978-84-453-4816-1
O día día aburrido do Castelo Grisallo muda cando chega
ata as súas portas o Circo do
Paraugas. Música e diversión
acompañan a este circo. Divertida peza teatral galardoada co
IIIº Premio Manuel María de
Literatura Dramática Infantil.
Título: Sopa de xarope
Autor: Xosé A. Neira Cruz
Ilustradora: Marta Álvarez
Miguens
Editorial: Xerais
Ano: 2010
Lugar: Vigo
ISBN: 978-84-9914-147-3
Colección: Biblioteca dramática galega
Público destinado: de 11 a 14
(lectorado xuvenil)
Unha peza cómica na que o
pobre Doutor Amorodo vese
obrigado a facer feitizos para
que as Princesas Resistentes ao
amor se namoren, mentres que
el soamente quere facer unha
cousa na vida... realizar a sopa
de xarope de amora que fai
dona Chismunda, a súa namorada. Comedia de enredos onde
a crítica social está presente
como transfondo.
da revisión do conto clásico de
Carapuchiña que nos propón
o conto narrado dende un día
frío de inverno.
Título: Nicomedes o pelado
Autores e ilustradores:
Pinto & Chinto
Editorial: Kalandraka
Ano: 2013
Lugar: Pontevedra
ISBN: 978-84-8464-697-6
Colección: MareMar
Público destinado: de 0 a 6
(lectorado inicial)
Divertido xogo visual neste álbum onde o noso protagonista
Nicomedes loita contra a súa
nudez na cabeza. Cambios surrealistas, visten a cabeleira ata
que atopa unha solución ao seu
problema.
Título: As manoplas de Carapuchiña
Autora: Inés Almagro
Ilustrador: Mikel Mardones
Tradutora: Marisa Núñez
Editorial: OQO
Ano: 2010
Lugar: Pontevedra
ISBN: 978-84-9871-286-5
Colección: O (Oqo)
Público destinado: de 0 a
6(prelectorado e lectorado inicial)
A Carapuchiña non lle sae
nada ben neste conto... Esta
nevando, vai frío, non hai flores,
non está o cazador, nin o lobo e
nin sequera ten a súa cesta para
levarlle a comida a súa avoa e
para remata cando chama a
porta ninguén lle abre. Que
está a acontecer?. Unha diverti-
Título: A toupiña que quería
saber quen lle fixera aquilo na
cabeza
Autor: Werner Holzwarth
Ilustrador: Wolf Erlbruch
Tradutor: Franck Meyer
Editorial: Kalandraka
Ano: 2000
Lugar: Pontevedra
ISBN: 978-84-8464-643-3
Colección: Tras os montes
Público destinado: de 0 a 6
(lectorado inicial)
Un álbum cómico e escatolóxico que narra a historia dunha
pequena toupiña que vai por
toda a granxa intentando descubrir que lle fixera tal cousa
enriba da súa cabeza.
Título: As bruxas
Autor: Roald Dahl Pearson
Ilustrador: Quentin Blake
Tradutora: Xela Arias
Editorial: Xerais
Lugar: Vigo
ISBN: 978-84-9782-499-6
Público destinado: de 11 a 14
(lectorado xuvenil)
O clásico da LIX na que James
e a súa avoa teñen que loitar
contra o maléfico plan das bruxas para rematar con todos os
nenos. Unha hilarante historia
que nos aloxan do terror das
bruxas para introducirnos no
Revista Criaturas 59
Colección: Biblioteca dramática galega
Público destinado: de 11 a 14
(lectorado xuvenil)
fantástico mundo da ironía e
do absurdo imaxinado por Roald Dahl.
Título: Instrucións para espertar
a unha cadeira durmida
Autor e ilustrador: Pablo Prestifilippo
Editorial: Faktoria K
Ano: 2007
Lugar: Vigo
ISBN: 978-84-935804-2-1
Público destinado: de 11 a 14
(lectorado xuvenil)
60 constelacións
O método científico proposto
polo profesor Roxelio Troncoso
para domesticar unha cadeira
salvaxe. Unha revisión a historia das cadeiras, con diferentes advertencias e explicacións
sobres as utilidades e funcións
que poden ofrecer estes seres
salvaxes.
Chapas da revista Criaturas. Nuria Díaz (2014)
Título: A guía necsia de marcas,
misterios, sucesos incribles, inventos e outras marabillas
Autor: David Wapner
Ilustrador: Marc Taeger
Tradutor: Ramón Nicolás
Editorial: Faktoria K
Ano: 2013
Lugar: Pontevedra
ISBN: 978-84-15250-54-8
Público destinado: de 11 a 14
(lectorado xuvenil)
soñar é vivir
criaturas
Imaxe: “chestnuts” (Randi Hausken)
Monográfico
GORENTOSAS CASTAÑAS
EN ABRIL
ANIMACIÓN LECTORA E INTERDISCIPLINAR
A PARTIR DE O CASTAÑEIRO DE ABRIL
‘Castiñeiro’ por J. Laporte. 1796. (Welcome
Library Collection)
Gorentosas castañas en
abril: animación lectora e
interdisciplinar a partir d’O
Castañeiro de Abril
Texto: Patricia Gil Otero, Noemí González
López, Celia Méndez Veiga, Icía Rey Porta
N
o ano 2013 O castañeiro de abril
acadou o premio Merlín de literatura infantil. O xurado destacou as tres condiciones “máxicas” que se poden
agardar dunha obra: “lese dunha tirada, está
magnificamente escrita e os seus personaxes
permanecen no recordo”. Hoxe en criaturas
queremos facer vixente esta magnífica novela
coa seguinte proposta didáctica multidisciplinar para traballar na aula.
64 Revista Criaturas
Algúns apuntamentos sobre O castañeiro de
abril
Presentamos este proxecto de fomento e
animación á lectura, baseado no libro O
castañeiro de Abril, gañador do Premio Merlín
de Literatura Infantil 2013, escrito por
Antonio Manuel Fraga e ilustrado da man de
Antonio Seijas.
O libro relata as aventuras de Baltasar, un
neno cego e orfo de nai que malvive coas súas
malvadas tías e ao que sempre acompaña o seu
can Barriga Branca. O punto de partida de
toda trama é a aparición en escena, na praza
do pobo, do 'Castañeiro de abril'. Durante
todo o libro, o protagonista amosa un incrible
afán de superación ante todas as adversidades,
mostrando así unha personalidade forte,
loitando día a día e soñando con que algunha
vez o pai, embarcado, tornará ao seu carón e
será feliz de novo.
A idea principal do libro é a aceptación de que
as cousas pequenas, que poucas veces temos
en conta, son as que fan mover ao mundo, e
ás persoas, sendo a base da nosa vida: “A xente
xamais lles dá importancia ás cousas miúdas,
aínda que estas adoitan ser a principal orixe
dos nosos desgustos e satisfaccións. Unha rapaza
a chorar porque se lle estragou unha torta? Que
parvada!” (Fraga, 2013: 146).
A trama xira arredor do valor da tolerancia
e da amizade, representado este a través do
seu mellor amigo Buto, un home de 50 anos
que traballa como zapateiro no barrio. É un
home insolente e maleducado cos clientes e
intolerante cos namorados. Aínda así, será a
persoa que axude a Baltasar cada vez que se
lle presente un problema.
Ademais, a obra deixa ver as relacións do ser
humano cos animais, neste caso a relación
de Baltasar co seu can Barriga Branca, do
que nunca se separa, presentándose fiel e
leal, defendéndoo e axudando ao neno na
súa vida diaria. Igualmente, hai unha crítica
tanto á diferenza de clases coma aos medios
de comunicación, xa que presenta a televisión
coma un medio que, ademais de enganar
aos espectadores, utiliza medios e técnicas
reprochables para gañar audiencia.
As ilustracións axudan a marcar esta crítica,
utilizando xogos de luces e sombras recollidas
con cores laranxas e amarelas para representar
aos personaxes con máis valores e os cales
contrastan con aquelas que presentan tons
grises e negros utilizadas en momentos de
tensión.
O libro ofrece dous planos ou espazos ben
diferenciados entre si: o mundo máxico e
fantástico caracterizado pola aparición do
Castañeiro en Abril que toma forma de
profeta adiviño do futuro; e o mundo real,
no que ten lugar toda a trama. Asóciase este
personaxe do castañeiro coa frase: “Castañas!
proben as miñas gorentosas castañas! Nunca
probaron nada semellante!” (Fraga, 2013: 62) e
tamén cunha adiviña que recita cada vez que
fala con Baltasar.
Proposta didáctica
Para traballar este libro na Educación Primaria
presentamos o seguinte proxecto cuns
obxectivos baseados no Decreto 130/2007, do
28 de xuño polo que se establece o currículo
da Educación Primaria na Comunidade
Autónoma de Galicia e cun enfoque
interdisciplinar moi amplo, introducindo
as áreas de Matemáticas, Ciencias Socias,
Ciencias Naturais, Educación Plástica
e Música, así como a Lingua Galega e a
Educación Física.
En liñas xerais, pretenderase que o alumno
sexa quen de desenvolverse no ámbito da fala,
da lectura, da escritura e da escoita así coma
no coñecemento e distinción dos diferentes
tipos de texto que existen na nosa literatura.
Revista Criaturas
65
Fomentamos o coñecemento, a valoración e o
respecto cara a música do folclore tradicional
galego como parte do noso patrimonio
ademais de adquirir unha linguaxe musical
axeitada á idade dos lectores. Ademais de
todo isto, perséguese que o discente sexa
quen de adquirir conceptos relacionados coas
proporcións e as escalas.
Alén destes obxectivos, co conxunto da
proposta preténdese que o alumno sexa quen
de comprender e valorar todos e cada un
dos temas sociais tratados no libro como a
solidariedade e a tolerancia.
Unha achega á clase de lingua: “Coñece a
Baltasar”
Tendo en conta os obxectivos, traballaremos o
libro mediante unha asemblea na que se traten
temas relacionados coa obra, introducindo o
debate con preguntas relacionadas coa vida
cotiá, animando así aos alumnos a mergullarse
na personalidade do neno protagonista
tocando puntos como o maltrato, as
discapacidades e a fame. O que se pretende
é coñecer a sensibilidade dos nenos cara este
tipo de situacións que se sofren, e cada vez con
máis frecuencia, no mundo actual.
Unha vez que os nenos teñan unha idea xeral
de toda esta temática, propoñemos a creación
de adiviñas por parte do alumnado facendo
fincapé na importancia que ten este tipo de
texto na obra, acompañándoas con algún
debuxo que representen o seu contido.
Posteriormente a isto, para un maior
achegamento a “O castañeiro de abril” e
mediante a visualización da ilustración do
libro que se pode ver na marxe esquerda,
pódense traballar os sentimentos e as
emocións que crean as irmás Carabullo
nos nenos. O papel do mestre debe ser o
de condutor do debate, tendo incidencia
66 Revista Criaturas
nas respostas do discente e tomando como
punto de partida un pensamento do discurso
efectivo, fomentando así o desenvolvemento
de microhabilidades cognitivas no alumnado
como pensar o discurso e producir a resposta.
Despois disto, proponse a lectura individual e
autónoma do libro escollido, pretendendo que
o alumno leve a cabo unha lectura intensiva
para ter claras as ideas que se manifestan na
obra; ademais dunha lectura reflexiva para
logo poder intervir de forma coherente nunha
posta en común na que os alumnos expoñerán
todas aquelas novas ideas.
Unha perspectiva dende a educación
musical: “Sexamos músicos”
Dende a área de Educación Artística e, máis
concretamente, dende a clase de música, por
grupos, os nenos farán o acompañamento
vocal e instrumental dalgúns momentos
da representación teatral baseándose na
“Melodía do Castañeiro de Abril”.
Se puideses ver, verías
no outro extremo do
cadrado
un home que cambalea
e vai ser atropelado.
Chorarao o barrio todo
pois éche moi apreciado,
por taberneiros alegres,
polas donas do mercado.
(Fraga, 2013: 32)
Se puideses ver, verías
na casa grande do ensino
onde agroma a
intelixencia
cultivada con gran tino,
un lume que medra
oculto
nun agocho clandestino.
A súa intención é mala,
e o seu nome: asasino
(Fraga, 2013: 64)
Axudados de frautas doces,o acompañamento
á guitarra do mestre e diverso instrumental
Orff como o xilófono, o metalófono e a caixa
chinesa, poñeranlle música ás tres adiviñas
que aparecen ao longo do libro. Así pois, o
obxectivo da elaboración desta melodía é un
achegamento entre a música e a literatura
amosando ao mesmo tempo os diferentes
ámbitos dende os que se pode traballar un
libro de literatura infantil e xuvenil.
Se puideses ver, verías
como cae desde as alturas
un branco e precioso
círculo
e bate na pedra dura.
Desde a casa Carabullo
verías toda a amargura
da incosolábel traxedia
o venres, na noite escura.
(Fraga, 2013: 79)
O agrupamento instrumental que se
propón é o seguinte: cinco alumnos tocarán
a caixa chinesa, moi importante para o
desenvolvemento do ritmo na partitura;
outros cinco tocarán o xilófono e outros
cinco o metalófono. Por último, xa que
a parte máis melódica a leva a guitarra,
tocarán a parte da frauta doce tres nenos
e os sete restantes cantarán as melodías.
Unha vez fóra da aula, os agrupamentos
Revista Criaturas
67
cambiarán dependendo do número de
alumnos necesarios para levar a cabo a
representación teatral que se propón ao
final deste proxecto.
Unha proposta dende a educación física
inclusiva: “Non ver, sentir”
- Atopa a pelota.
Os nenos agruparanse en equipos de catro
persoas, cada un cunha pelota dunha cor
diferente. Un dos membros levará os ollos
vendados que representará á persoa con
discapacidade visual. Colocaranse todas as
pelotas nun espazo limitado e cadrado, con
cada equipo situado ao redor do mesmo, que
darán as indicacións pertinentes para que o
compañeiro atope a pelota.
- O tren cego.
Formaranse grupos de entre catro e seis
alumnos e colocaranse en fila uns detrás dos
outros agarrándose polos ombros. Todos eles
terán os ollos vendados agás un, o último
da fila (maquinista) o cal terá que guiar ao
tren mediante sinais táctiles no resto dos
compañeiro como, por exemplo, un toque no
ombro dereito, virar á dereita.
Ao final da sesión dedicaremos un tempo
á reflexión grupal, na que se comentarán as
distintas experiencias vividas, os sentimentos
e que utilidade cren que teñen.
Un achegamento á obra dende as Ciencias
Sociais: “Coñecemos a vila de Baltasar”
Propoñemos unha actividade motivadora,
unha saída didáctica ao centro dunha vila que
conteña lugares semellantes aos que aparecen
no libro co fin de recrear un contorno parecido
ao da historia de Baltasar.Así,centrarémonos en
elementos tales como os soportais, xeralmente
68 Revista Criaturas
feitos en pedra e situados na zona vella da
cidade, onde podemos observar o movemento
continuo do núcleo; as prazas principais da
vila, onde se aparecía o Castañeiro; as tendas
de barrio situadas nas zonas baixas dos
edificios con mobiliario antigo semellantes ás
das tías do protagonista do libro, a carpintaría,
o local do zapateiro Buto, etc. Diferentes vilas
galegas como Chantada, Noia, Betanzos ou
Mondoñedo poderían servir de escenario para
realizar esta actividade.
Desta maneira pretendemos que os nenos
sexan capaces de reconstruír a historia nas
súas mentes, o cal axudará á comprensión
lectora e ao mesmo tempo permitirá que
teñan máis información de como era a cidade
de Baltasar facilitando así a resolución dos
demais exercicios. Ademais, faremos pequenas
recreacións dalgunhas escenas do libro nas
cales os nenos indiquen, posteriormente á
lectura deste, en que lugares se situaría o
protagonista nos diferentes momentos ao
longo da historia.
Despois da excursión levarase a cabo a
explicación da paisaxe facendo referencia á
cidade visitada e, ao mesmo tempo, tratarase
de comparar o contorno do colexio co lugar
onde transcorre a historia do libro para
logo facilitar a construción do escenario na
representación teatral.
Unha encrucillada entre a educación
artística, as matemáticas e a literatura:
“Sexamos monicrequeiros”
Nesta actividade estará presente a
interdisciplinariedade coa área de Educación
Artística na construción das marionetas,
e coa de Matemáticas nas proporcións.
Fomentaremos desta maneira a iniciativa
persoal e o traballo autónomo, sen esquecer o
traballo cooperativo.
Nun primeiro momento, explicaranse as
proporcións en Matemáticas co obxectivo
de ter unha noción xeral do tema para
logo poder construír as marionetas de
forma correcta e coherente: o tamaño do
can ten que ser diferente ao dunha persoa
ou ao dunha casa, intentando así indicar a
importancia das proporcións á hora de facer
unha construción.
Logo de ter claros os distintos personaxes
e as súas características, propoñeremos
a construción das marionetas para
posteriormente empregalas na representación
teatral. Os alumnos recompilarán todas
aquelas
características
sobre os personaxes da
obra máis salientables co
fin de escoller, a posteriori,
os materiais necesarios
para a construción da
maqueta, desenvolvendo
así, o traballo autónomo e
individual.
Agora toca construír entre
todos o escenario, neste
caso sería o lugar onde vivía
o protagonista do libro
diferenciando os soportais, a carpintaría ou
a tenda das tías entre outros, promovendo o
traballo cooperativo.
Posteriormente á construción do escenario,
repartiranse unhas tarxetas para recordar as
características físicas e psíquicas do personaxe
que elaborou cada rapaz, para que logo eles
desenvolvan un guión tendo en conta o que
van dicir cada un dos personaxes segundo as
características e as ideas que eles adquiriron.
CONCLUSIÓN
Cabe destacar o seu valor como ferramenta
interdisciplinar así como as súas múltiples
posibilidades de traballo. Nos libros para nenas
e nenos coma este que se propón, pódense
tratar conceptos matemáticos, lingüísticos,
sociais, colaborativos, ou incluso tecnolóxicos
tal e como se pode observar neste proxecto.
Os mestres e mestras teñen un obxectivo
fundamental, xerar no alumnado gusto e
interese pola lectura en si mesma. O correcto
sería procurar unha literatura adaptada ao
nivel de destrezas lectoras dos nenos, así como
investigar sobre os seus gustos e preferencias
persoais para recomendarlles lecturas que os
motiven e interesen.
A partir de aquí poderase ampliar o
imaxinario do neno, o espectro e os temas
de lectura, así como incrementando o nivel
de dificultade das mesmas, facendo que eles
mesmos constrúan unha opinión crítica a
cerca da literatura, investigando e aprendendo
cousas novas que non poderían lograr doutro
modo. Consideramos pois que esta obra sería
un gran recurso para fomentar a reflexión e,
consecuentemente, a crítica libre baseada nos
gustos persoais dado que trata diversos temas,
xa indicados con anterioridade, que permiten
ao lector establecer relación entre estes. Un
exemplo disto, e o cal nós consideramos
moi proveitoso, é a imaxe dos medios de
comunicación que presenta O Castañeiro de
abril, así pois actualmente existe unha gran
dependencia destes medios considerados
pola gran maioría totalmente verídicos e
irrefutables. Deste xeito, cremos que esta
negativa e indesexable presenza dos medios
de comunicación na obra poden ser un bo
comezo á formación dunha mente crítica e
reflexiva.
A literatura é un medio de aprendizaxe e
socialización que inculca valores positivos e de
interese para o desenvolvemento das persoas.
Revista Criaturas
69
Sección da Crítica
crítica
María Jesús fernández
osos
de ruth krauss e maurice sendak
M
oitos de nós recordamos con claridade as primeiras imaxes do libro Onde viven os monstros
(Where the wild things are) onde podemos ver
a clase de trasnadas que Max, vestido co seu traxe de lobo,
fixo aquel día e que lle valeron que a súa nai o mandase
para a cama sen cear.
Ruth Krauss e
Mauice Sendak
Ruth Krauss e Maurice Sendak colaboraron en multitude
de títulos como Bears,
A very special house,
Open house for butterflies, I’ll be you
and you be me, etc.
72 Revista Criaturas
Seguramente estas imaxes estaban tamén na cabeza de
Maurice Sendak (1928 – 2012) cando no ano 2005 a escritora Ruth Krauss (1901-1993) lle propuxo ilustrar unha
nova edición do seu libro Osos (Bears), que xa fora editado
por primeira vez no ano 1948, naquela ocasión con imaxes
de Phyllis Rowand. O xenial debuxante tivo entón a feliz
idea de recuperar a figura de Max e continuar amosándonos as extraordinarias, e salvaxes, cousas que ocorren no
seu cuarto.
O texto de Ruth Krauss é moi breve,tan só unas poucas
frases e varias onomatopeas que non gardan relación directa coa historia visual que se desenvolve ante os nosos
ollos grazas as imaxes creadas por Maurice Sendak que
amplían extraordinariamente o significado deste texto.
Diremos ademais que se trata de imaxes de trazo rápido,
feitas a lapis, perfiladas con trazo groso e coloreadas con
acuarelas.
A xeito de prólogo, na páxina interior na que figuran o título e a dedicatoria, (despois dunhas fermosas gardas que
reproducen o papel pintado do cuarto de Max), atopamos
dúas imaxes que enlazan directamente esta historia con
Onde viven os monstros: Na da esquerda, Max vestido co
seu traxe de lobo, garfo en man, semella pasalo moi ben
toleando na compaña do seu canciño amarelo; na da dereita, ademais de Max e o can, aparece o osiño de peluche
colgado dunha corda polo pescozo. Nas imaxes seguintes,
que se sitúan tamén en páxinas preliminares, en catro ilustracións secuenciadas vemos que Max se arrepinte desta
Ficha técnica
crueldade, rescata o osiño e se deita con el na cama; tamén
vemos que o can, moi contrariado ao verse postergado nos
afectos do rapaz, rapta o osiño e emprende con el unha
tola carreira sempre perseguido polo neno que quere recuperar o seu xoguete. (Todas estas imaxes previas aparecen
debuxadas directamente sobre o fondo branco)
Aquí é onde empeza propiamente o texto de Ruth Krauss,
que se inicia cun reiterado “Osos, osos, osos, osos, osos” na
parte superior da dobre páxina, mentres vemos aparecer
unha fileira de enormes osos con aspecto de poucos amigos. Max persegue o can entre as súas patas. Nas seguintes sete páxinas vai proseguir a carreira, que se apoia nun
texto rimado (rima que figura no orixinal en inglés e que
conserva a tradución de Xosé Ballesteros) e que vai presentando en distintas situacións de gran riqueza visual os
enormes osos entre os que foxe e se agacha o can ladrón:
“Osos estirados, osos ben sentados, osos aseados, osos enfadados,
osos viaxeiros, osos apurados, osos
fachendosos…” É precisamente
entre estes “osos fachendosos”,
cos seus sombreiros, tocados e
colares, cando Max consegue recuperar o seu osiño. Fin da carreira, fin do xogo. Na dobre páxina seguinte aparece de novo o
reiterado “Osos, osos, osos, osos,
osos”, onde estes animais semellan pouco contentos con
que remate a historia, amosan unha actitude ameazante e
Max ten que facerlles fronte, como xa fixera cos monstros.
Tampouco o can parece moi feliz coa fin do xogo.
Título
Osos
Autores
Ruth Krauss
Maurice Sendak
Tradución
Xosé ballesteros
Editora
Kalandraka, 2015
Chegamos así as últimas páxinas que nos levan de volta á
casa, ao cuarto de Max, con aquela ventá na que lle gusta
asomarse a lúa (nesta ocasión con cara de oso). E alí, cun
texto que di “Osos … amorosos”, e , nun novo xiro da historia, cando o canciño triste pensa que vai volver ser rexeitado, Max, deixando o peluche no chan, o colle e o mete
na cama con el. Unha vez máis, restableceuse o equilibrio.
E unha vez máis tamén, estamos ante un libro exemplar,
unha fermosa mostra da frutífera colaboración de dous
creadores que suman as súas respectivas artes para acadar
un álbum ilustrado modélico, outro xeito de linguaxe caracterizada precisamente pola súa natureza mixta.
Ademais da autoría deste libro, Ruth Krauss e Maurice
Sendak colaboraron por espazo de dúas décadas con títulos como A hole is to dig (1952) ou A very special house
(1953).
Revista Criaturas
73
crítica
Montse Pena Presas
Unha relectura d’A
galiña azul con ollos de
hogano
E
de Carlos Casares
Carlos Casares
(Ourense 1941-Nigrán
2002) escritor destacado pola
súa contribución á novela
galega con títulos fundacionais como Vento ferido ou
Cambio en tres. Contribuiu
de modo substancial ao inicio
da literatura infantil moderna con títulos como A galiña azul ou A laranxa máis
laranxa de todas as laranxas.
74 Revista Criaturas
scrita nunha época en que os libros infantís e xuvenís galegos eran practicamente un soño, A galiña azul (1968) de Carlos Casares funcionou como
unha obra-pioneira e unha obra-revulsivo a un tempo.
Obra-pioneira, porque foi a gañadora do I Concurso de
Contos Infantís organizado pola Asociación O Facho da
Coruña, concibido como un xeito de estimular a produción
para o público infantil; obra-revulsivo, porque nun panorama literario en que dominaba o existencialismo pesimista
e obxectalista da Nova Narrativa e o socialrealismo poético
tan necesario como reiterativo para combater a longa noite
de pedra, A galiña azul xurdiu cunha luz especial, que combinaba a fantasía cunqueiriá, a forza poderosa da narración
oral e un subtil humor absurdo, sen esquecer o seu contexto: o dos tempos delongadamente grises que se seguían a
vivir na Galicia de finais dos anos 60.
Estruturada en cinco pequenos contos, estes relaciónanse entre si por dous personaxes-fío, que funcionan
como un perfecto nexo de unión. Un deles é Leoncio, que
encarna ao tolo da vila, sendo un enlace entre a realidade e
a fantasía, mais tamén entre o mundo adulto e o universo
infantil. Un ser capaz, a un mesmo tempo, de evitar que
castiguen a un neno e de inventar o papapío, a lingua para
falar cos paxaros e coas formigas. A outra é Ana, a nena
que aparece na dedicatoria inicial, tan fermosa que “parece
unha mazá”. Para ela, para que non esqueza a súa lingua, di
o autor que escribe estas historias, sendo á vez a imaxinada
lectora implícita á que parece dirixirse en diversas ocasións.
Fan a súa presenza xa, nesta primeira obra infantil de
Casares, varias pegadas da súa poética para o lectorado en formación que caracterizarán a produción futura: o respecto e o
interese polas ilusións e os soños infantís; a posibilidade de
facer unha dupla lectura dos textos (unha dirixida para o público adulto, outra focalizada nos receptores primixenios deste
grupo de historias); a potencialidade do humor como posicionamento dende que o ollar o mundo critica e ironicamente (a
pesar das prohibicións, o enxeño e o sorriso preséntanse como
as mellores armas para encarar a realidade); o rexeitamento
da violencia (tan claro no veciño da escopeta d’As laranxas
máis laranxas de todas as laranxas); o poder da narración oral
(especialmente evidente n’”O peixe da fonte do xardín”); a
aparición de personaxes minusvalorados polas comunidades
para transmitir verdadades alternativas (“Os avións non son
paxaros e polo tanto non poden voar”, afirma Leoncio), a importancia dos animais que axudan a comprender a realidade e
interaccionan no universo humano (como ocorre n’O can Rin
e o lobo Crispín) e mesmo a presenza da bomba de xoguetes
e caramelos, posiblemente un precedente desas laranxas enormes que estoupan regalando todo tipo de obxectos a Anxa e
os seus veciños n’As laranxas...
Mais se algo diferenza este texto do resto da produción infantil casariana é a súa condición de ser a obra máis
combativa de entre todas as súas. A galiña azul resulta unha
convincente arma contra a inxustiza, unha clara defensa da
diversidade. Porque a maioría dos personaxes relevantes que
van pasando por estas páxinas fanno para lembrar que aínda
é posible loitar contra a homoxeneidade cando esta vén imposta, que formas alternativas de resistencia seguen existindo
aínda que sexa pintando galiñas de azul e organizándose de
xeito colectivo. Xa sexas un paxaro que se sacrifica por axudar
a alguén diferente (un peixe), ou alguén loitador que teima
e teima en chegar á súa meta aínda que non o consegue (a
formiga esquiadora) ou un dos veciños que soñou con arrepoñerse ao poderoso (Manolito Listón) e o conseguiu ideando a
súa realidade dunha cor distinta, esta é a túa obra. Unha obra
que non só resiste poderosamente ben o paso do tempo, senón
que ademais as actuais condicións sociais fan que estea de plena actualidade ao convidarnos a estar activos, a non deixarnos
agochar baixo o gris. Unha obra que, permítanme que o diga,
debera ser lectura recomendada (lembren: o verbo ler non soporta o imperativo, como deixou dito Pennac) en todas as escolas e institutos do país, porque obriga a pensar, a respectar á
outra e a valorar o que é diferente a nós. Todo isto á vez que se
reiventaba unha literatura infantil na que entraban a fantasía
e o humor sen esquecer a realidade.
Ficha técnica
Título
A galiña azul
Autor
Carlos Casares
Editora
Galaxia
Este texto publicouse orixinalmente no blog
da Editorial Galaxia en xuño de 2012. A
versión que agora se presenta contén modificacións sobre a primixenia
Revista Criaturas
75
crítica
Mario Regueira
Boy
Voando só
de Roald Dahl
A
Roald Dahl
Un dos máis importantes
autores de literatura infantil do século XX con títulos
tan coñecidos como Charlie
e a fábrica de chocolate ou
Matilda. Este ano 2015
Sushi books deitou ao galego os seus dous títulos autobiográficos, Boy (relatos de
infancia) e Voando só
76 Revista Criaturas
s autobiografías son aburridas, iso é algo
que Roald Dahl deixa perfectamente claro no comezo dos seus dous volumes de
memorias. E se cadra non lle falta razón, a aposta por
contar a propia historia habitualmente vese tinguida dunha sorte de competición coa memoria, na que
rescatar o máis mínimo detalle e deixar unha especie
de testemuño dos tempos son a miúdo os obxectivos
principais. Unha tentación da que non se libran nin
os grandes escritores pero á que o autor galés renuncia
para quedar só con aquilo que interesa aos bos narradores: o relato, a impresión inesquecíbel, a anécdota
que se conta saboreando a tensión narrativa, ás veces
simplemente polo gozo de crear esa mesma tensión.
Dahl non precisa nin forzar o recordo para ofrecernos
as súas historias, se cadra porque, como ben di o subtítulo de Boy son antes relatos dun momento da vida que
memoria precisa do vivido.
Eses momentos que non se lle foron da memoria ao
autor son, naturalmente, ben distintos en cada un
dos libros. Boy relata os seus primeiros anos de vida,
dende as primeiras lembranzas até a fin do seu proceso
educativo e a súa marcha a África como empregado da
Shell. Aínda que é certo que a propia historia familiar
de Dahl, fillo dunha familia norueguesa asentada en
Gales, é suficientemente curiosa como para dedicarlle
un libro, a maior parte deste céntrase nesas pequenas
fazañas da infancia que nunca esquecemos na vida
adulta. Trasnadas, por suposto, algunhas delas épicas
e capaces de deixar unha lembranza duradeira tamén
na memoria do lector mozo. Polo medio, as outras
impresións de calquera neno: os traumas médicos, os
veráns luminosos (que os Dahl pasaban en Noruega),
ou a aventura do primeiro paseo en coche. Porén,
destaca especialmente neste libro a relación coas
institucións educativas. Sendo Roald Dahl un autor que
brillou pola súa xestión do sinistro en libros pensados
para a infancia, non deixamos de ver no tratamento
desta parte unha técnica semellante. Porque o paso
do autor por escolas e liceos afeccionados ao castigo
físico e a humillación tería moito de tétrico se non fose
peneirado pola forza do relato
e a capacidade de Dahl de sacar
un sorriso e unha chiscadela
cómplice até do suceso máis
duro.
Ficha técnica
Título
Boy (relatos de infancia) / Voando Só
Autor
Roald Dahl
Ilustracións
Quentin Blake
Editora
Sushi books, 2015
Voando só, pola súa parte entra
máis no clásico libro de lembranzas. Sorprendido pola II
Guerra Mundial mentres traballaba na África Oriental,
Dahl dedica case todo o libro
a narrar a súa mobilización e a
súa formación como piloto de guerra, así como o seu
papel na aviación aliada. Os escenarios, entre África,
Oriente Medio e a campaña de Grecia, dotan ao relato
dun certo exotismo e, aínda que non faltan anécdotas
curiosas e intranscendentes, fano avanzar tamén pola
senda dos libros de aventuras. Dahl non se reserva nel
ningún papel heroico, e aínda que as súas historias son
trepidantes por momentos, temos a sensación constante de que está a dar un punto de vista honesto, do que
non aforra a confusión, o medo, a inconsciencia e o
absurdo que envolven calquera guerra.
Dous volumes para asomarse á vida dun dos grandes
nomes da literatura xuvenil do pasado século e facelo
coa guía certa da súa man de narrador, a mesma que
sempre tivo esa capacidade de marabillarnos.
Revista Criaturas
77
crítica
Gracia Santorum
Janosch
sobre a obra de Horst Ecker ( Janosch)
H
Janosch
Ilustrador e
escritor en lingua alemá
nacido en Zabdre
(Polonia). Comezou a
publicar nos anos 60
iniciando unha dilatada
carreira como autor de
literatura infantil.
orst Ecker naceu en 1931 nunha vila en Alta
Silesia, preto da fronteira polaco-xermana.
Nas súas palabras: “nacín ás 5:25 da mañá,
a non ser que o reloxo non funcionase, o que é moi
probable, porque a miña avoa só tiña un espertador de
metal medio roto; pesaba 5,5 Kg, igual ca un ganso ben
alimentado”. Viviu unha infancia de extrema pobreza;
cando rematou a escola empezou a traballar nunha
ferraría e cerrallaría e logo nunha fábrica de téxtiles. En
1953 mudouse a Múnich e inscribiuse na Academia da
Arte pero botárono por falta de talento.
Logo, estableceuse como artista independente. Un seu
amigo, o editor George Lenz, foi quen lle recomendou
dedicarse á Literatura infantil e propúxolle o seu nome
artístico: Janosch. Asemade, foi el quen lle publicou o
seu primeiro libro en 1960.
Porén, o éxito tardou en chegar: non sería ata 1979
cando publicou o seu primeiro libro de sona internacional: “Que bonito é Panamá”.
Os seus libros son amados polo lectorado máis novo e
o máis adulto, xa que transmite valores como a amizade e a tolerancia cun toque de ironía e de humor. Os
seus personaxes máis emblemáticos son Pequeno Oso
e Pequeno Tigre, onde a tenrura e a simpatía combí-
78 Revista Criaturas
nanse á perfección, xunto coa inocencia. As ilustracións
desprenden ese pouso de humor sentimental que amosan
inocencia e optimismo.
A editorial Kalandraka ten publicado no noso idioma:
.- Que bonito é Panamá!
.- Correo para Tigre
.- Imos buscar un Tesouro
.- Eu curareite, dixo oso pequeno
Este último presenta a doenza de Tigre Pequeno que requirirá os coidados máis cariñosos do seu amigo Oso Pequeno. Porque cando un enferma precisa mimos, e entre
amigos isto é ben doado. Ou cando menos iso é o que nos
Ficha técnica
Autor
Janosch
(Horst Ecker)
Obra
A súa obra supera
os corenta títulos.
En galego traducíronse catro deles,
todos publicados
por Kalandraka:
Que bonito é Panamá!
Correo para Tigre
Imos buscar un Tesouro
Eu curareite, dixo oso
pequeno
amosa Janosch cos seus personaxes, onde a amizade é o
valor máis digno que se pode ter. Todos os veciños amosan esta mesma actitude, e solidarízanse coa dor -ollo ao
humor presente sobre
todo no hospital!- dun
dos seus amigos, por-
que estar enfermo é o
peor que a un lle pode
pasar.
Destacamos a Janosch
como un autor que so-
bresae pola súa habilidade de imprimir tenrura combinada
con humor nos seus libros, de que aquela saiba espertar
emoción no lector e de que sutilmente os nosos beizos
debuxen un sorriso calmo. Unha mestura perfecta.
Revista Criaturas
79
crítica
Armando Requeixo
amañando
o mundo
sobre o humor na obra de Agustín
Fernández Paz
M
isterio, humor, sensibilidade. Velaí tres sinais de identidade da escrita toda de Agustín Fernández Paz, voz
referencial da nosa literatura nas últimas décadas.
Que a intriga (esa necesidade de desvelar segredos, razóns
ocultas e avesos plans) e mais a sensibilidade (no individual,
co imperio dos sentimentos, no colectivo coa memoria do
pobo, os seus dramas, as súas alegrías) son ingredientes indispensables para ben comprender a obra do escritor vilalbés é
doado de comprobar abrindo calquera dos seus moitos libros,
nos que se amosa como un auténtico virtuoso do mistérico
e, tamén si, das máis literais (e literarias!) adhesións cordiais.
Agustín Fernández Paz
Vilalba (1947) é un dos
nomes clave na literatura
infantil e xuvenil contemporánea, non só pola
cantidade de títulos senón tamén polo seu éxito
entre o lectorado máis
novo.
80 Revista Criaturas
Mais desta volta quero determe nesoutro pé da trepia que
percorre, transversalmente, a práctica totalidade dos títulos
do autor: o humor. Nas súas máis variadas manifestacións
(ironía, retranca, rexouba, hilaridade, humor conceptual),
agás aquelas máis virulentas (sarcasmo, mordacidade, burla
feroz), é unha bandeira narrativa que distingue a escrita de
Fernández Paz, quen ten asinado libros nos que a súa pegada se fai notoria e mesmo se converte na columna vertebral. Por citar só algúns exemplos, son unha mostra acabada
do que afirmo Contos por palabras (1991) ou O raio veloz
(2010), no eido xuvenil, e Fantasmas no corredor (1993) ou
A pastelaría de dona Remedios (2008), no infantil.
Ende ben, estou convencido de que a proposta de Fernández Paz que máis nidiamente se inscribe no xénero do humorístico é a que representa a novela curta xuvenil O laboratorio do doutor Nogueira, publicada vai para vinte anos
na colección Merlín de Edicións Xerais de Galicia con
ilustracións -fantásticas- de Francisco Bueno Capeáns.
Cando en 1998 Fernández Paz ideou o disparatado e entrañable doutor Roberto
Nogueira e mais a súa inseparable axudante Rosa Novoa procuraba a homenaxe aos
grandes do cómic humorístico, tamén aos caricaturistas, viñetistas e outros grandes
do xénero que, dende as imaxes en xogo coa palabra, nos achegaron, de sempre, a
máis complexa realidade ollada a través do filtro do sorriso. Neste sentido, a dedicatoria do libro fala por si soa: “A Benejam, Coll, Escobar, Vázquez... e a todos os que,
nos meus anos de neno, me ensinaron que o humor pode ser un xeito privilexiado
de enfrontar a realidade. A Xaquín Marín, que segue a aprendermo cada día. E ó
Profesor Franz de Copenhagen”.
O laboratorio do doutor Nogueira instálase no territorio do humor por un desprazamento de realidades ou, máis ben, un desenfoque respecto da proxección da
vontade e a comprensión do real social. Polo breve: a novela presenta as aventuras
dun atípico científico que, no seu desexo por librar a Humanidade dos males que a
aprisionan, encérrase no soto da súa mansión e, co concurso da súa axudante, inventa químicos remedios para tamaños males: contra a alopecia, un milagroso crecepelo que acaba transformando en lobishomes as persoas; contra o empobrecemento
da linguaxe, un marabilloso fármaco que proporciona unha fluidez oratoria inicial
que, ao final, rematará transformando as xentes en monstros verborreicos; contra o
racismo, unha apócema que fai que todos os humanos de cor viren de raza branca,
o que termina por causar o colosal enfado dos que non queren mudar de raza, pois
senten que iso é a negación da súa esencia e, no fondo, a constatación dunha discriminación racial polo feito mesmo de seren convidados ao cambio.
Daquela, o humor procede no libro do desenfoque entre o que semella unha boa
solución e o que sabemos que é un auténtica barrabasada. É máis, hai un pouso de
melancólico sorriso en todo, pois no proceso de lectura somos conscientes da actitude admirablemente quixotesca dos protagonistas, quen, como na célebre historia
de Cervantes, pretenden amañar o mundo sen decatarse de que están fóra del, da
comprensión das súas leis, do recoñecemento das súas dinámicas.
O absurdo, a ignorancia do elemental e dos desastres que unha actitude errónea
pode causar, explican por que o doutor Nogueira e Rosa Novoa (unha sorte de
Batman e Robin hilarantes) non ven o que para os demais é evidente: que as súas
solucións aos enormes problemas que presupoñen e que, xaora, non son tales, provocan un desaguisado de dimensións monumentais.
O laboratorio do doutor Nogueira é un clásico do humor galego porque nel este xoga
o papel revelador, didacta e hermenéutico ao que move sempre o mellor riso: a
reflexión e a comprensión das razóns, causas e consecuencias do que nos rodea. E
nese terreo, como en tantos outros, Agustín Fernández Paz é todo un mestre.
Revista Criaturas
81
crítica
Daniel Landesa
A filla do
Gruffalo
de Julia Donaldson e Axel Scheffer
U
Julia Donaldson
Nacida o 16 de setembro
do 1948 é unha das autoras de literatura infantil
británica máis recoñecidas
na actualidade. Comezou
escribindo cancións para
programas infantís de televisión.
82 Revista Criaturas
nhas semanas antes de O Grúffalo (Patasdepeixe editora) saír do prelo chegoume á caixa
do correo unha versión non definitiva da tradución que con tanto atino realizaron Laura Sáez,
Piño Sáez e John Rutherford. Atopeime ante un deses
libros que axiña entran na categoría de clásico moderno, esa etiqueta que tan a miúdo se encarga de acomodar libros de estrutura e fórmulas clásicas publicados na actualidade. Mais resulta que este exemplar
realmente o é. É clásico porque emprega todos eses
artificios dos que bebe calquera relato popular (oralidade, ritmo, rima, fabulación,...) mais cunha vestimenta de actualidade que vai máis aló da súa data de
publicación. O Grúfalo é unha posta en escea renovada desaliteratura astuta (como non) que se transmite
de xeración en xeración.
Este ano o Grúfalo volve a Patasdepeixe, no seu
empeño en achegar ao noso idioma pezas singulares
do álbum ilustrado europeo, da man da súa filla
na secuela do popular libro de Julia Donaldson
e Axel Scheffer. Se no primeiro volume, editado
orixinalmente no ano 1999, atopamos no camiño un
astuto rato que xoga cos medos dos seus predadores
para evitar formar parte do seu menú cun xeito de
imaxinación intelixentísima, neste segundo volume
Ficha técnica
Título
A filla do Grúfalo
faremos o camiño de volta acompañando á pequena
Grufaliña nunha procura chea de inocencia e, sobre
todo, valente curiosidade. Volve estar presente o medo
nas criaturas do bosque mais sempre acompañada
cun fino sentido do humor que a narración non perde
nesta segunda entrega. O grúfallo xa non é a fera máis
temida do bosco malia as súas evidentes condicións
naturais. O relato d’A filla do Grúfalo comeza cun
evidente cambio de roles, agora é o feble rato o animal
misterioso e temido e será a
curiosidade da cativa quen
faga de fío condutor.
Autora
Julia Donaldson
Ilustracións
Axel Scheffer
Tradutores
Laura Sáez e Piño
Sáez
Editora
Patasdepeixe, 2015
Resulta moi interesante a
elección do título da tradución
ao galego. Na versión inglesa
orixinal (The Gruffalo’s child),
non hai flexión de xénero, polo
que child pode referirse tanto
a filla como a fillo. As linguas
da nosa contorna máis próxima (castelán e portugués)
escolleron que a crianza do Grúfalo fose un neno
mentres que a edición galega opta pola considerala,
como no caso da tradución italiana, unha nena. No ano
2009, coincidindo co décimo aniversario da primeira
edición do Grúfalo, a propia Julia Donaldson recoñece
en varias entrevistas, que se trata dunha cativa e que,
ademais, foi unha elección consciente e meditada. O
acerto da tradución galega fai resaltar o traballo de
enorme coidado que este selo dedica a cada un dos
seus volumes.
Revista Criaturas
83
imaxe: ‘Old corner book store’. (Boston) [imaxe da Biblioteca Pública
de Boston]
librarías
Onde viven
os contos
O mundo do libro non só son os libros. En
Criaturas queremos saber como son as
súas casas, as paredes que os acollen mentres non chegan as mans dos seus lectores.
El pozo de los tres deseos (Cangas do Morrazo) é unha desas singulares pequenas
librarías especializadas que lle dan unha
vida chea de vida a cada un dos seus habitantes.
86 Revista Criaturas
E
sta aventura comezou no ano
2008, cando dúas amigas xuntaron as súas emocións para
crear un lugar único en Galicia. Giovanna Chapela e Carmen Montes son
de Cangas, e por aquel entón, Carmen
traballaba no mundo da publicidade en
Vigo, e Giovanna, logo dunha tempada
traballando en Londres, coidaba do seu
pequeno, de volta en Galicia.
O fastío do mundo empresarial, das
présas e da cidade, por unha banda, e
a necesidade desesperada de atopar
cousas para educar o
seu fillo pola outra,
fixeron que Carmen
e Giovanna decidiran deixalo todo
para comezar a darlle voltas a un novo
proxecto. Aínda non
sabían cal, pero sabían que tiña que ter
libros, arte, e que tiña que ser algo diferente.
Como eran dúas persoas alleas ao mundo da LIX, pensaron que o máis importante era informarse. Pasaron case un
ano na casa buscando información sobre
o sector, contactando editoras, visitando
librarías… E todo este esforzo fixo que
chegaran a saber o que querían: Unha
libraría especializada baseada nos libros,
nos obradoiros e nos xogos.
Despois chegou a aventura da busca
dun fogar para o proxecto. Percorreron
Cangas de arriba abaixo para buscar o
lugar. A única condición: os nenos tiñan que ter espazo para ir andando ata
a libraria e espazo para xogar diante
sen coches que os molestasen (Tonucci
asentiría compracido). Logo de moito
buscar, chegaron á rúa do
Sol, onde un local sombrizo e chamicento que
non facía honra ao nome
da rúa acabou por namoralas. O interior era
vello, escuro e húmido, e
tiña un almacén na parte
traseira cheo de refugallos. Porén, estas mozas
deixaron voar a imaxinación e alí sentiron que alí habían quedar.
Meses despois, as paredes negras deixaron
ver o fermoso granito, o chan transformouse nunha tarima de madeira noviña
de todo, as paredes cubríronse de andeis,
e os andeis enchéronse de libros. Por fin o
sol entrara naquela casiña de pedra.
Revista Criaturas
87
A librería abriu as súas portas en outubro de 2008, ofrecéndolle á zona vella
de Cangas un lugar único non só no seu
deseño, senón pola proposta cultural
que El pozo implicaba.
A selección do libro.
Lembro perfectamente a primeira vez
que entrei no Pozo de los tres deseos. Debeu ser ao pouco de abriren, e non podía
dar crédito que alí… en Cangas! puidese ver o que estaba vendo. Supoño que
ao vir da cidade (é dicir, do outro lado
da ría), dábame moitos aires, e non concibía que naquel recunchiño branco e
verde duns dez metros cadrados vivisen
os Media Vaca, os Jimmy Liao, os Suzy
Lee, os Barbara Fiore, os Zorro Rojo,
todos, todiños eles alí nos andeis agardando polos seus lectores.
Pero iso non foi todo. Mentres limpaban
o almacén, que había de converterse no
salón para facer obradoiros e contacontos, atoparon… Un pozo! Un pozo de
verdade, dos de antes, no que guindabas
unha pedriña e ao cabo duns segundos
oes… glub!
Aló foi o nome que tiñan pensado para
a libraría, porque este pozo había converterse na seña de identidade do local.
Un pozo onde por suposto, habita un
duende, que concede desexos aos pícaros e pícaras que guindan nel fabas e pedriñas.
Daquela naceu El pozo de los tres deseos. Carmen e Giovanna xa tiñan unha
idea, un local, e un pozo!
88 Revista Criaturas
A selección de libros daquela librería
impactoume. A aposta tan forte polo álbum ilustrado para nenos e para adultos
fixo que Carmen e Giovanna ganaran o
meu respecto en medio segundo.
Ademais, creo que foi das primeiras librerías que visitei en Galiza que por
aquel entón non mandaban o libro galego ao andel-ghetto do “Gallego”. Nos
andeis de El Pozo mesturábanse os libros de Kalandraka cos de Kókinos, os
de OQO cos de Ekaré, e todos así, ben
mesturadiños e revoltos.
Os criterios de clasificación eran outros:
por idades, por temas, por tamaños…
como tiña que ser, vaia.
Cando lle preguntei a Giovanna polos
criterios de selección dos libros para a librería, a resposta foi breve: “A nós o que
nos interesa e nos moveu desde o comezo é a arte. Queremos mostrar os camiños da arte, e a
arte como forma de entender
o mundo desde as primeiras
lecturas. E así,
con ese criterio,
seleccionamos
os nosos libros. Mesmo tiñamos un eslógan, para facelo máis fácil: “Mundo
Disney e Mundo Tele, Non!” Hai tanto
que ver, que hai cousas que sobran, polo
menos aquí”.
O xoguete.
Outra cousa sorprendente aló polo 2008
é que esta era unha das poucas librarias
que dedicaban tanto esforzo á selección
do libro como á selección do xoguete. Hoxe é máis fácil atoparmos librarías-xogueterías, pero daquela, El pozo
de los tres deseos foi pioneira tamén nisto.
Por suposto, tampouco lles valía calquera
xoguete. Carmen
e Giovanna fixeron un enorme
esforzo por buscar xoguetes por
toda Europa que
contasen
coas
mellores valoracións pedagóxicas, e só ofrecen
obxectos que teñan un desenvolvemento
pedagóxico de fondo. De feito, quen visite El Pozo darase conta de que os xoguetes que alí venden non son xoguetes
normais, primeiro, porque non se atopan
Revista Criaturas
89
∏
Se a túa criatura non ve aquí unha mesa. Falamos.
@juegamates
en ningún outro sitio. E
segundo, porque sempre
hai algún cativo espatarrado polo chan, xogando
cos xoguetes que teñen de
mostra.
Os obradoiros.
Desde os seus comezos, El
pozo de los tres deseos desenvolveu unha forte liña
de obradoiros de arte. Estes tiñan lugar na parte de
atrás da libraría, un espazo
enorme cuxas paredes teñen árbores, cunha porta
que dá a unha pequena
leira e por se fora pouco,
cun pozo no medio do
cuarto.
Os obradoiros tiveron
tanto éxito que mesmo
acabaron por facer no ano
seguinte unha exposición
na sala de exposicións do
concello, pois Giovanna e Carmen converteran a metade dos pícaros
de Cangas en artistas en
potencia, e iso había que
mostralo!
Na parte de atrás da librería non só hai obradoiros
de arte. Hai contacontos,
presentacións de libros,
reunións de editores independentes de todas partes,
debates…
É un lugar escondido e
máxico, onde calquera
cousa pode pasar.
A experiencia vital de seren libreiras.
No ano 2014, a librería pasou por un cambio estrutural e agora é Giovanna
quen leva as rédeas deste
recuncho máxico. Segundo ela, ser libreira só ten
unha desvantaxe, común
a todo canto autónomo/a
hai neste país: A tiranía
da burocracia e as ataduras dos horarios. Polo de-
máis, é o mellor traballo
do mundo. Ver pasar os
cativos polo escaparate
e os sorrisos desde a rúa,
como turran dos seus pais
para entraren na libraría
mentres eles van apurados
porque lles pecha o súper.
Ver medrar os nenos e nenas da vila, non só fisicamente, senón ver como o
pouso das lecturas que alí
axudan a formalos como
persoas. As amizades cos
pais, sentir afinidades entre a xente, coñecer milleiros de persoas cada
día. Aprender a lidiar cos
clientes repunantes e cos
encantadores. Todo, todo
son vantaxes.
E para rematar… un libro.
Para rematar, a pregunta do millón. Pregunteille
a Giovanna cal era o seu
libro favorito. Non o pensou nin medio minuto:
“Érase 21 veces caperucita roja”, de Media Vaca, e
calquera de Olivia. Olivia,
por suposto.
E co sorriso que nos
deixou o recordo desta
porquiña tan linda, rematamos a entrevista e fomos
por un café.
Revista Criaturas
91
imaxe: fotografía dunha das actividades do Salón do Libro de Pontevedra. ©Alba Sotelo e Edu Banga
librarías
O salón que
non quixo ser
feira
Texto: Ana López. Pontevedra
©Alba Sotelo e Edu Banga
S
on as dez da mañá do 27 de
febreiro. A rúa Alexandre Bóveda
quedou en relativo silencio despois
de que a habitual procesión de
coches e autobuses para os colexios
e institutos se fose desfacendo pouco a pouco.
Os estudantes están nas aulas e os pais, os máis
afortunados nos tempos que corren, nos seus
postos de traballo. Ata dentro das oficinas do
Pazo da Cultura comezan a chegar as voces
de nenos. Lonxanas primeiro, co ton alto dos
berros da infancia minutos despois. Son os
nenos do CEIP Pedro Antonio Cerviño de
Campo Lameiro. Eles non son conscientes ,
pero son uns privilexiados: serán os primeiros
en coñecer a XVI edición do Salón do Libro
Infantil e Xuvenil de Pontevedra, un evento
que nunca quixo ser feira. Na porta, agárdaos
o lobo Orbil (a palabra ‘libro’ escrita do revés),
a mascota de tan especial cita coa lectura; un
animal que esperta paixóns entre os máis
pequenos. Non sei como será o rato Mickey
de Euro Disney, pero podo asegurar que o
noso personaxe local ten un tirón incrible.
Poucas veces vin tanto ‘selfie’ por minuto.
Diso pasou xa máis dun mes e agora o Pazo
da Cultura volve estar baleiro, agardando
por algunha exposición, feira ou evento
singular. Foron máis de catro semanas
adicadas en exclusiva ás letras -en galego
maioritariamente-, aos libros e a máis de 300
actividades para tódolos gustos que enredaron
a 34.000 persoas. Contacontos, obradoiros,
teatro, danza, cinema, charlas, presentacións
de libros… formaron parte dun programa que
este ano levou por título ‘Da ciencia á ficción’.
A desmontaxe non durou nin dous días, canta
rapidez para un traballo que levou semanas á
Asociación Paspallás! Begoña Paz, unha das
directoras artísticas do traballo de decoración
xunto con María Paz, asoma a cabeza pola
oficina de Prensa e saúda sorrindo: “Ola! Canto
tempo!”. Certo, parece que pasara moito dende
que ela e os seus compañeiros se afanaban en
pintar as paredes da sala de exposicións do
Pazo, “inspirándonos en películas como Star
Wars, Alien ou 2001, Odisea no espazo”,
como ela mesma recoñecería aos xornalistas.
Levan unha década adicando o seu tempo a
pensar o mellor xeito de sorprender a nenos
e adultos en cada edición do Salón do Libro.
Non é unha tarefa fácil, pero a realidade é que
consiguen deixar coa boca aberta ao público
ano tras ano. Neste fixérono, entre outras
cousas, cun ovni de grandes dimensións
‘aparcado’ no teito e do que un alieníxena
xurdía entre unha néboa de luces de cores.
O Salón do Libro ten tocado moitas temáticas,
pero sen dúbida a deste ano, baseada na ciencia
e na ficción, prometía moito, e tanto foi así
que ata Pontevedra chegaron, para colaborar,
persoas e institucións doutros puntos de
España e tamén do extranxeiro. Rosana
Largo foi unha delas. A vallisoletana aportou
unha exposición con estruturas de seis contos
clásicos: Carapuchiña Vermella, As viaxes
de Gulliver, Pinocho… O espazo que o seu
traballo ocupou, recibindo ao público, foi dos
máis aplaudidos e fotografados.
Tamén participaron con mostras a Fundación
Museo de la Ciencia de Valladolid, o museo
Nacional de Ciencia y Tecnología (Muncyt) e
a Fundación Barrié, entre outros.
O listado de colaboradores é longuísimo,
polo que entre libros e contos se sucederon
os obradoiros e charlas do Centro Superior
Revista Criaturas
95
de Investigacións Científicas (CSIC), das
universidades de Vigo e Santiago, do Consello
da Cultura Galega, do Parque Tecnológico de
Galicia (Tecnópole), das asociacións galegas
de Escritores en Lingua Galega, de Editores
e de Ilustradores, que se uniron a outros
colectivos a nivel local, como o Seminario
Permanente de Jazz, a Banda de Música de
Pontevedra, orquestras da cidade, a Galería
Sargadelos ou a Biblioteca Pública Antonio
Odriozola.
Pero ese listado quedaría incompleto se non
se nomease a persoeiros recoñecidos como
o psicopedagogo italiano Francesco Tonucci
ou o músico portugués Paulo Lameiro, que
tamén estiveron na cidade do Lérez para
esta ocasión. E, coma sempre, os habituais
do Salón do Libro, eses escritores sen os
cales este evento non tería sentido: Agustín
Fernández Paz, Marilar Aleixandre, Luis Rei,
María Solar, Ledicia Costas, Lucía Aldao,
María Lado, Elena Gallego…
Non fai falla falar coa organización para
saber que os colexios son os verdadeiros
protagonistas do Salón do Libro. Sobra con
botar un ollo á sala de exposicións para ver
que o lugar privilexiado estaba ocupado polos
traballos que os nenos aportaron. O resultado
nunca é perfecto -de ter sido sería para
sospeitar!-, pero non hai mellor recompensa
que velos chegar ao Pazo da Cultura collidos
das mans ou agarradiños a unha corda
buscando cos seus mestres o espazo específico
no que se atopa a súa creación. Aí xurde
sempre algún flash.
96 Revista Criaturas
Cada ano o número de centros escolares
que participa coa cita coa lectura vai en
aumento. Nesta edición foron 40 e as súas
visitas serviron para que os rapaces chegasen
ás súas casas contando mil e unha aventuras
que animaron aos seus pais a levalos de volta
un día tras outro. Non hai público máis fiel
que o infantil. “Había nais que me contaban
que os seus fillos lles preguntaban o resto
do ano cando comezaba o Salón do Libro”,
asegura Luz Pérez, encargada do posto de
información instalado á entrada do Pazo.
Entre as novidades do Salón para este ano
figurou a súa extensión tanto en tempo
como en espazo. A XVI edición durou unha
semana máis que as anteriores e ocupou
tamén o Recinto Feiral. Houbo días nos que
as instalacións eran un auténtico fervedoiro
de nenos, horas dignas de tirar de ibuprofeno
ou paracetamol, pero tamén outros, non
vexo razón algunha para negalo, moito máis
tranquilos, tardes desas nas que o bo tempo
gaña a partida á cultura, que pasa a ocupar un
segundo plano.
Coméntase polos corredores do Pazo da
Cultura que a vindeira entrega xa está
comezando a xestarse. Aos xornalistas, nestes
casos, cóntasenos o xusto. É cuestión de ir
coller un café disimuladamente e poñer a
orella a ver se cae algunha palabriña que nos
dea unha pista sobre a temática do ano que
vén, unha cuestión que cada ano xera un
titular de apertura nas seccións de Cultura
dos xornais locais. Entre os papeliños que os
asistentes depositaron na furna de suxestións
estes días, algúns nenos pediron “que
trate de animais”. Creo que me uno á súa
petición. Non sei de que maneira se podería
materializar este título, pero se me ocorren
varios xeitos de facelo sen que anoxemos aos
amigos ecoloxistas nin convirtamos isto nun
circo, nin zoolóxico nin nada parecido. Iso si,
xa avanzo que calquera parecido deste desexo
meu e dos pequechos coa realidade sería pura
casualidade.
97
Revista
Criaturas
©Alba
Sotelo
e Edu Banga
98 Revista Criaturas
Entrevista
Anxos Riveiro responsable do Salón do Libro e
concelleira de Cultura de Pontevedra
Revista Criaturas
99
Falamos con anxos riveiro responsable do Salón do libro
de Pontevedra
“
En 2016 o Salón do
Libro mudará de mes e
celebrarase en abril”
Texto: Ana López. Pontevedra
Remata un novo Salón do Libro de
Pontevedra. Que balance fai?
Moi positivo. Tendo en conta sobre todo
que é un Salón que vén dunha serie de
cambios que comezamos no 2014 e que
se consolidaron este ano. O proxecto vai
cara un formato moi diferente no 2016,
cando nos gustaría iniciar unha nova
etapa.
Cantos ‘salóns’ ten Anxos Riveiro detrás?
Con este, levo catro anos, un tempo durante o cal o Salón do Libro foi mudando
igual que o fixo a cidade de Pontevedra.
Neste período tamén mudaron as editoriais e os hábitos de lectura.
O que a xente non sabe é que organizar
cada edición leva case un ano enteiro.
100 Revista Criaturas
De feito, a edición XVII xa comezou…
Si. É fundamental organizalo con tempo
porque queremos que sexa un proxecto
serio, que agrade e introduza novidades.
A idea é que sexa algo diferente ao que
os nenos poden atopar nas actividades
extraescolares ou nos propios centros de
ensino. Iso require un traballo de moito
tempo e de falar con moita xente, porque
a participación é fundamental nesta iniciativa.
E parece que xa están a falar da temática do Salón do Libro 2016…
Aínda non está claro a día de hoxe o
tema porque estamos agardando tamén
a aportación de ideas dos editores galegos e doutros colectivos moi vinculados ao Salón. O que si podo avanzar é
o cambio de data, xa que terá lugar en
abril. Tamén hai algunha novidade máis
que aínda non podo contar. Vai todo
nese camiño de seguir dándolle unha
volta ao Salón, tanto ao espazo como á
filosofía. Será algo moi fermoso que fará
que o de Pontevedra se diference aínda
máis doutros deste estilo.
Porque hai moita xente que pensa que
isto é unha feira do libro.
Claro, pero non o é porque naceu coa
finalidade de achegar e promover a lectura entre os máis pequenos, pero nunca
quixo ser unha feira do libro. Quen sabía
no 1999 que era un contacontos? Foron
xurdindo propostas nun espazo divertido
e diferente.
A cara visible do Salón do Libro son os
monitores, pero hai máis persoas detrás…
Quen está ao pé do canón son os monitores, son unha parte fundamental, pero
si que é certo que hai outras persoas imprescindibles, dende a xerencia ata a producción, mantemento… pasando polo
gabinete de prensa e de atención aos centros de ensino, cuestión esta última que
leva moitísimo traballo. Tamén hai que
ter en conta a todas esas asociacións que
colaboran aportando contidos, ideas ou
actividades.
Pódese cuantificar a repercusión do Salón do Libro?
Para nós é moi importante que se vexa
que Pontevedra é unha cidade vizosa
na que tratamos marabillosamente aos
nenos, esas persoas principais. É difícil
cuantificar en cultura; o importante é
sacar proxectos adiante. Para min non
hai maior cuantificación que o feito de
que de cada Salón do Libro quede pouso e que sirva como motivación para
achegarse á cultura.
Coñécese fóra de Galicia esta labor?
Bueno, isto é un traballo de formigas.
Darnos a coñecer fóra e poñernos en
valor é un obxectivo.
Hai algún tipo de dato ou estatística
que demostre que
o Salón do Libro
axudou ao fomento da lectura entre
os máis pequenos?
Non. Iso é moi difícil. Ao final co que
nos movemos é coas
sensacións, que son
difíciles de cuantificar, pero que falan
de que por aquí pasan miles de nenos.
O Salón do Libro axuda á apertura a
cultura, a que en tódalas familias estea
presente a literatura dalgún xeito.
Os nenos len en galego?
Len perfectamente. As barreiras ao idioma poñémolas os adultos. O 99 por cento dos libros que hai no Salón están en
galego e os rapaces o pasan estupendamente. Os nenos non teñen ningún tipo
de prexuizo. Os prexuizos están fóra,
arriba de todo.
Revista Criaturas
101
.gal