Historia de la Filosofía: Programa 2º Bachillerato

FILOSOFIAREN
HISTORIA
1
FILOSOFIA II 2. BATXILERGOKO PROGRAMA OFIZIALA
1. PLATON
a. Testuingurua
i. Historikoa
ii. Filosofikoa: Filosofiaren sorrera. Antzinako filosofia. Socrates.
b. Errealitatearen teoria
c. Filosofia praktikoa
d. Testua: Politeia (Errepublika)
2. ARISTÓTELES
a. Testuingurua
i. Historikoa
ii. Filosofikoa
b. Errealitatearen teoria
c. Filosofia praktikoa
d. Testua: Nikomakoarentzako etika, bigarren atala
3. TOMAS DE AQUINO
a. Testuingurua
i. Historikoa
ii. Filosofikoa: Arrazoia eta fedea erdi aroan. Agustin Hiponakoa.
b. Arrazoia eta fedea Tomas Aquinokoarengan
c. Filosofia praktikoa
d. Testua: Suma Teologikoa: 1. eta 8. artikuluak
4. DESCARTES
a. Testuingurua
i. Historikoa
ii. Filosofikoa: Filosofia modernoa. Berpizkundea. Iraultza zientifikoa
b. Ezagutzaren teoria: arrazionalismoa, metodo, lehen egia eta analisia
c. Errealitatea. Substantzien teoria
d. Testua: Meditazio filosofikoak: bigarren meditazioa
5. HUME
a. Testuingurua
i. Historikoa
ii. Filosofikoa: Enpirismoa: Locke
b. Humeren ezagutzaren teoria
c. Emotibismo morala
d. Testua: Giza izaerari buruzko tratatua
6. KANT
a. Testuingurua
i. Historikoa
ii. Filosofikoa: Ilustrazioa.
b. Ezagutzaren teoria. Arrazionalismo eta enpirismoaren sintesia. Idealismo transzendentala.
c. Kanten etika
d. Testua: Arrazoi hutsaren kritika: hiru zati: sarrera, estetika transzendentala eta logikarenak, motzak. (ezagutzaren teoria)
2
7. MARX
a. Testuingurua
i. Historikoa
ii. Filosofikoa
b. Alienazioaren teoria.
c. Materialismo historikoa.
d. Testua: Ekonomia politikoaren kritika. Hitzaurrea
8. NIETZSCHE
a. Testuingurua:
i. Historikoa
ii. Filosofikoa
iii. XX mendeko filosofia: filosofia analitikoa; beste korronte filosofikoak. Espainiako filosofia.
b. Arrazoi ilustratuaren krisia: mendebaldeko kulturaren kritika, nihilismoa, ateismoa eta
baloreen krisia.
c. Nietzscheren proposamena: super- gizona, botere nahia, betiko itzulera.
d. Testua: Honela mintzatu zen Zaratustra: izpirituaren hiru eraldaketaz.
3
LB-2
FILOSOFIAREN HISTORIA
PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA
1. EDUKIAK
•
LEHENENGO EBALUAZIOA
1. Mitotik-Logosera:
2. Antzinako Filosofia: Presokratikoak, .Sofistak eta Sokrates
3. Antzinako Filosofia: Platon
4. Antzinako Filosfia: Aristoteles
5. Antzinako Filosofia: Helenismoa
6. Erdi-Aroko Filosofia. Agustin Hiponakoa
•
BIGARREN EBALUAZIOA
7. Erdi Aroko Filosofia: Tomas Aquinokoa
8. Errenaisantza. Gilen Ockhamgoa
9. Arrazionalismoa. Descartes
10. Enpirismoa. Hume
11. Ilustrazioa. Kant
•
HIRUGARREN EBALUAZIOA
12. Hegel
13. Marx
14. Nietzsche
15. Espainiako Filosofia
16. Filosofia Analitikoa
2. DENBORALIZAZIOA
Zortzi filosofo ditugu ikasturtean zehar azaltzeko eta lantzeko. Eskola egunak 2. Batxilergoan,
guztira, 158 dira eta filosofiari dagozkionak, berriz, 96 inguru. Azterketa egunak eta ustekabeko
zerbaitetarakoak kenduta, 77 egun ditugu zortzi filosofoak emateko. Ondorioz, gutxi gora behera 810 egun dira filosofo bakoitza azaltzeko eta bere testuak ulertu eta sakontzeko ditugunak. Hau
izango da egun hauen antolamendua,:
1. EBALUAZIOA (30 ordu)
• PRESOKRATIKOAK (3 ordu) eta PLATON (9 ordu).
• ARISTOTELES (9 ordu).
• TOMAS AKINOKOA (9 ordu).
2. EBALUAZIOA (27 ordu)
• DESCARTES (9 ordu).
• HUME (9 ordu).
• KANT (9 ordu).
3. EBALUAZIOA (20 ordu)
• MARX (9 ordu).
• NIETZSCHE (9 ordu).
• Birpasa orokorra (2 ordu) 1
1
Atal honen iraupena aurrekoaren burutzearen araberakoa izango da. Gainera, ikasturte bukatu eta gero, ekainean ematen diren eskola egunak ere gehitu behar zaizkio.
4
3. METODOLOGIA.
Filosofiak historian zehar izan duen garapenari buruzko azalpenak emango ditugu, selektibitatean sartzen diren autoreei buruzkoak sakonagoak izango direlarik. Horretaz aparte, filosofoen testuak landuko dira etxean eta klasean. Horretarako laburpenak, testuei buruzko galderak, definizioak
eta abar indibidualki eta taldeka egingo dituzue, gero klasean zuzenketak egingo ditugularik.
Klasean elkarrizketa izateari eta zalantza guztiak planteatzeari nahitaezko deritzegu aurrekoa
ongi garatzearren.
Orain arte esandakoaz gain, filosofoei buruzko frogak jarri ahalko ditugu, haien pentsamenduari
buruzko ezagutza maila neurtzeko. Froga hauek hiru motatakoak izan daitezke: testuei buruzkoak,
teoriari buruzkoak edo aurreko biei buruzkoak.
Eta azkenik, ebaluazio bakoitzaren bukaeran, eta horretarako gordeta dauden egunetan, azterketa orokorrago bat egin ahalko da. Azterketa honek selektibitatean jartzen den eredu berberari jarraituko dio:
4. SELEKTIBITATE AZTERKETA (EREDUA)
1.
TESTUARI BURUZKO GALDERAK (2 puntu, bat laburpenerako eta puntu erdi bana definitu behar diren kontzeptu edo adierazpenentzat.
a. Testuaren ideia nagusiak (5 lerro)
b. Definizio
c. Definizio
2. GARATZEKO GAIA: autore baten gai bat (ez da testuaren berbera izan behar). Programan
agertzen den bezala agertuko da. (4 puntu)
3. Testuinguru eta hausnarketa edota konparaketa (3 puntu):
a. TESTUINGURU HISTORIKO-FIOSOFIKOA.
b. KONPARAKETA/HAUSNARKETA (2 Puntu)
– Geratzen den puntuak ortografia, itxura, gaien antolakuntza eta formalak diren beste ezaugarriak baloratzeko balioko du.
Esandakoa kontuan hartuz, hiru galdera horiek izango dira gure metodologiaren ardatzak,
hiruak ahalik eta sakonkien lan egingo ditugularik.
5. EBALUAZIOA
1.
2.
Ikasgaia gainditzeko aukeratutako zortzi filosofoak gaindituak izan behar dituzte.
Notak jartzeko momentuan kontuan hartuko dira hurrengo elementuak:
a) Azterketen nota: % 70a.
b) Klaseko lana: Testuen laburpenak, kontzeptuen definizioak, paragrafo edota esaldien
azalpena, etab.: % 20a.
c) Klaseko portaera eta jarrera: % 10a.
6. GAINDITZEKO IRIZPIDEAK
1.
Pentsamendu filosofikoaren historiari buruzko ezagutza orokorra.
• Mugimendu filosofikoak eta filosoforik inportanteenak.
• Kokapen historikoa.
• Testuinguru historiko, kultural eta filosofikoa.
5
2.
Autoreen ezagutza sakona.
9 Filosofoen pentsamendu orokorraren ezagutza.
9 Autoreei dagozkien gaien sakonera. Testuak lantzea:
o Testuen laburpena.
o Terminoen azalpena.
o Esaldien interpretazioa.
o Testuinguruaren ezagutza.
ƒ Autoreen obran testuak betetzen duen papera.
ƒ Bizi zen garaiko egoera soziala, politikoa, kultural eta filosofikoa.
9 Lantzen ari den filosofoak eta beste autoreek gai filosofiko ezberdinei buruz izan duten
iritzia konparatu.
7. MATERIALA
Oinarrizko materiala, apunte hauek izango dira. Horretaz gain, eta gehiago sakondu nahi bada,
Ibaizabal Argitaletxeak eta SM argitaletxeak dituzten filosofoen bildumak daude (euskaraz).
FILOSOFOEN TESTUETAN AGERTZEN DIREN GAIAK
1. PLATON. Gaiak:
ƒ
ƒ
ƒ
Heziketa.
Errealitatea.
Ezagutza.
2. ARISTOTELES.
ƒ
Etika. Zoriontasuna: zertan datza?
3. AQUINOKO TOMAS
ƒ
Filosofia eta Teologia. Azken honen beharra.
4. DESCARTES
ƒ
Metodoaren emankortasuna. Zalantzatik niaren existentziaraino.
5. HUME
ƒ
Etika. (Etikaren sorburua: Emotibismo morala)
6. KANT
ƒ
Ezagutza. (Giza ezagutzaren ezaugarriak)
7. MARX
ƒ
Materialismo historikoa. (Historia getatzeko kausa)
8. NIETZSCHE
ƒ
Hiru eraldaketak. (Supergizakiarengana ailegatzeko bidea)
6
MITOTIK FILOSOFIARA: PRESOKRATIKOAK
GREZIAK ERAGITEN ZITUEN ZONALDEAK (ilunagoak)
Fª -MOTA
KOSMOLOGIKOA
ANTROPOLOGIKOA
SISTEMATIKOA
GAIA
ARJE:
Oinarria
Sorburu
Kausa
ORDEZKARIAK
MENDEAK
MONISTAK
Jonia
Italia
Tales (624-546)
Pitagoras (580-497)
K.a
Anaximandro (610-544)
Anaximenes (585-528)
VI-V
Heraklito (544-484) Parmenides (540-470)
PLURALISTAK
Enpedokles (492-432)
Anaxagoras (500-428)
Atomistak: Demokrito (460-370)
GIZAKIA
Sokrates (k.a. 470-399)
Sofistak
OSOTASUNA Platon (k.a. 427-347)
Aristoteles (k.a. 384-322)
V
IV
I. PENTSAMENDU GREZIARRAREN GARAPENEAN LAGUNDU ZUTEN
ZIRKUNSTANTZIAK
Filosofia zergatik Grezian, eta ez beste inon, sortu zen azaltzeko arrazoi hauek aipatzen dira:
7
1. Merkatal hedakundea. Honek greziarrei aberastasuna, mentalitate irekia eta, bidaietan segurtasuna aurkitzeko, ikerketaren bulkada eta teknologiaren aurrerapenak ekarri zizkien.
2. Ekialde hurbilekiko kontaktua. Ez dugu ahaztu behar ekonomikoki, militarki eta kulturalki
hala Pertsia nola Egipto herririk garatuenak zirela. Greziarrek, dudarik gabe, asko ikasi zuten haiengandik -Egiptotik geometria eta Pertsiatik aritmetika eta astronomia, besteak beste-.
3. Liburu sakratu eta apez-kasta indartsuaren gabezia. Hauek dira, gehienen ustez, arrazoirik
inportanteenak. Apez-kastek liburu sakratuen beharra zuten, eta dute, erlijioak bete nahi duen paper
ideologikoa aurrera eramateko. Liburu horiek existitzen ziren tokietan apezen eskuetan bakarrik
zeuden eta horregatik hauek ziren ‘egiaren’ jabeak, horrela herriaren kontrol ideologikoa eta politikoa lortzen zutelarik. Greziarrek, ordea, liburu horiek ez zutenez, apez-kasta indartsurik ere ez zen
eratu eta, horregatik, pentsatzeko eta adierazteko askatasun handia izan zuten, zentsurarik ez baitzegoen.
II. MITOTIK LOGOSERA.
Filosofia baino lehen mitoak ziren errealitatea azaltzeko zeuden bideak. Zertan ezberdintzen
dira mitoa eta filosofia edo pentsaera arrazionala -logos-?
Mitoa antzinako garaietan gertaturiko zerbait fabulosoaren kontaketa litzateke, errealitatea
azaltzen saiatzeko. Mitoa kolektiboki sortu da, fedean oinarritu da, ahozko tradizio bidez igortzen
da eta jainkozko errebelaziotzat jotzen da. Ondorioz esan daiteke mitoa irudimenezko, ez-kritiko
eta nahierarakoa (‘arbitrarioa’, hau da, jainkoen nahi aldakorraren araberakoa) dela. Horrez
gain beste fenomeno berezia gertatzen da mitoetan: antropomorfizazioa; hots, gizakien artean gertatzen diren erlazioak unibertsoari ere aplikatzen zaizkiola. Horrela, fenomenoak azaltzeko jainkoen arteko liskarrak, pasioak eta abar erabiltzen dira.
Pentsaera arrazionalak, bere aldetik, jainkozko nagusikeria eragotzi zuen eta, bide nabarrez,
kontzeptu berriak sortzeari ekin zion. Gainera zentzuen itxura eta arrazoiaren arteko oposaketa
planteatzen du, zera da, aldakorra dena eta iraunkorra denaren artean: arrazoimenaren bidez kaptatzen diren batasuna, iraupena eta benetakoa denaren aurrean, zentzuek agertzen zaizkigun aniztasuna, aldaketa eta itxura jartzen dira. Beraz, pentsaera arrazionalaren ezaugarriak laburbilduz,
arrazoimenezko (zergatiak ematen baitira), kritiko eta legeen bidez egina dela onartzen da, hots,
arbitraltasunaren ordez beharrezkotasuna kokatzen da. Hau dena lortzeko, errealitatearen sorburua
eta azken azalpena den zerbait bilatu behar zuten lehendabiziko filosofoek, zerbait hori gauza guztiekiko komuna zelarik. Eta aurkitu ere egin zuten: Natura -physis- kontzeptuan hain zuzen. Filosofatzeari hasiera eman zion galdera, hau bezalako bat izan zen: zer da Natura? Edo berdin dena: zer
da Izatea?
Mitotik Logoserako pausoa apurka-apurka gertatu zen eta esan daiteke Hesiodoren obran -k.a.
VII mendean- sumatzen dela. Izan ere, bere ‘Teogonian’ Musek Homeroren “egitxura engainagarriaren munduari egiarekin aurre egin diezaiola” agintzen diote. Egia erakusteko nahia da, beraz,
filosofatzearen lehendabiziko elementua. Horretaz aparte, filosofiarekin zerikusirik duten zenbait
galdera agertzen dira Hesiodoren obran: zein da gauzen sorburua? zein izan da sortu zenetik kosmosak izan duen bidea? Sorburuaz hitz egiteko asmoa eta osotasunari buruzko kezka dira filosofiarekin erlazionatuta dauden beste elementuak. Dena dela, bere erantzunek mitoen itxura dute, erabilitako analogiak mitoetan agertzen diren bezalakoak baitira.
Eta, aurreko guztiarekin lotuta, mirespena agertzen da, munduaren aurrean izandako sentimendu eraginkorra. Munduan bertan aurkitu behar zuten inon idatzirik ez zegoen erantzuna eta honek jakin-mina piztu zien greziar jakintsuei. Eta jakin-minari grekaraz Filosofia deritzo.
III. ARO KOSMOLOGIKOA
SARRERA
8
Natura -Physis- da Filosofia greziarraren lehenengo arazoa. Honek ez du esan nahi beste gainerako arazoei garrantzia ematen ez zitzaiela, baina lehentasuna, nolabait, gai horri dagokio: alde
batetik, VII. mendea bukatzear zegoenean, zientzian (astronomian eta matematikan, batez ere)
izandako aurrerapenen berri izan zutelako orduko greziarrek; bestetik, koloniakuntzak, nabigazioak, nekazaritzak eta teknikak izandako garapenak naturaren behaketa eskatzen zuelako.
Hala ere, natura azaltzeko greziarrek erabiltzen zituzten kontzeptuak giza munduan –Polisean:
hirian- oinarritzen ziren. Horregatik agertzen dira elementu fisikoen arteko ezkontzak, gerrak eta
garrantzi handiagoa izan zuten justizia (Dike), egozketa edo kausa (Aitia), zeinak bizi juridikotik
hartuak izan ziren. Orain ere, alegoriak -konparaketak- erabiltzen diren arren, ez dira pertsonalak
edo pertsonifikatuak -mitoetan bezala- baizik eta objektiboak, giza ingurutik aterata.
Behaketak, dudarik gabe, garrantzi handia izan zuen emandako erantzunetan salbuespen batzuk
kenduta (Parmenides, Pitagorikoak eta arrazionalistak oro har).
Historiari buruzko ideia ere aldatzen da erabat, gizakiengan jartzen baita gertakizunen kausa.
GREZIAKO GARAIKO MAPA
HIRIAK ETA BERE FILOSOFIAK
1 Elea: Parmenides
2 Crotona: Pitagorasen eskola
3 Agrigento: Enpedokles
4 Leontino: Gorgias
5 Siracusa:
6 Estagira: Aristoteles
7 Abdera: Demokrito; Protagoras
8 Atenas: Sokrates; Platon
9 Clazomene: Anaxagoras
10 Colofón: Xenofanes
11 Éfeso: Heraklito
12 Mileto: Tales; Anaximandro;
Anaximenes
Orain arte esandako guztiaz gain emakumearen baztertze egoera aipatu beharra dago zeren antzinakoen artean -Platonen zenbait testu eta Epikuro salbu- emakumea ez baitzen benetako pertsonatzat hartua, honek dakartzan ondorioekin.
MONISTAK
¾ JONIAKO FILOSOFOAK
K.a. VI. mendean Miletok bere distira handieneko aroa bizi izaten zuen, merkatalgoa eta
ezagutza zientifikoak garatuak izaten baitziren. Ingurune honetan jaio zen mendebaldeko filosofia, Naturaren Arjea gaitzat izan zuena. Naturaren Arjeaz galdetzea bere substratuaz, sorburuaz eta kausaz galdetzea da, hots, gauza guztiak batzen zituenaz eta aldaketetan irauten
zuenaz. Ematen diren erantzunak anitz izango dira eta honek, Popper filosofoaren arabera,
dogmatismo eza adierazten du. Izan ere, lehenengo filosofoek ez zuten, geroago gertatu zen
moduan, eskolarik eratu, haien jarraitzaileek edota ikasleek hausnartzeko askatasuna izan zutelarik.
Bestaldetik esperientzia da haien ezagutzaren abiapuntua eta bakarrik horrela uler daitezke
eman zituzten erantzunak, gaur sinpleegiak diruditenak. Haien meritua, beraz, erantzun zehatzetan baino egin zituzten galderetan eta erantzunak errealitatean bilatzean datza.
9
Monista guztiek duten komuna da Arjetzat elementu bat besterik ez dutela proposatzen. Lehenengo hiruak Miletokoak izan ziren eta Heraklito, berriz, Efesokoa.
9 Tales (k.a. 624-546).
• Kultur handikoa eta itsasgizon.
• Berarentzat Arjea Ura zen “hezetasuna gauza guztiak elikatzen dituena delako”.
• Urak etengabe jariotzen duenez gero, osotasunak ere betierekoz jariotzen du.
9 Anaximandro (k.a. 610-544).
• Arjea Apeiron (mugagabea) da – sortu gabea eta suntsiezina-.
• Gauza guztiak betierako mugimenduak eragindako kontrakoen bereizketaren ondorioz sortu eta desagertzen dira.
• Sortzen eta desagertzen diren munduak infinituak dira.
• Espezieen superbizipena beraiek duten organismoarekin lotuta dago.(Ikus daitekeenez Anaximandro eboluzio-teoriaren aitzindari izan zen).
9 Anaximenes (k.a 585-528).
• Arjea - gauza guztien sorburu- Aire infinitua da.
• Bereizketaren bidez Sua eta kondentsazioaren bidez haizea, hodeia, Ura eta Lurra
sortzen dira.
9 Heraklito (k.a. 504. inguruan bizi izan zen).
• Aristokrata, bakartia eta harroa zen. Ezjakituria, arrunkeria, Miletoko pentsamendua
eta mitoak ere kritikatzen zituen. Berarentzat arjea Sua zen.
• Errealitateari buruzko ikuskera kontrajarria:
o Alde batean zentzuen datuak ditugu -esperientzia-: Dena aldatzen da, deusik ez
du irauten (bilakabidea): “Ibai berberara jaisten gara eta ez; gu geu izaten
gara eta ez”.
o Beste aldean Arrazoimena dugu: Honek batasuna eskatzen du ezagutza posible
izateko: “Arrazoimenak esanda entzun ezkero, Bata gauza oro dela onartzea
jarrera jakintsua da”.
o Bi aldeen adostasuna:
ƒ Fedearen bidez nork bere buruaren ezagutza lortu behar du eta orduan ohartuko da Arrazoia (Logos) komun, dibino eta unibertsala dela. Logos honek
erakusten diguna zera da:
• Jarioaldia eta iraupenaren arteko elkarrekiko identitatea.
• Bata betiereko Sua dela, gauza guztiak Sua direlarik: “Mundu hau...
beti izan zen, da eta izango da neurriz piztu eta neurriz itzaltzen den
betiereko Sua”.
• Errealitatea kontrako elementuz osaturik dago, emaitza harmonia delarik. (Arkuan eta liran antzeman daiteke hori).
• “Gerra gauza guztien ama da...”.
• Batatik aurkakoak sortzen dira eta aurkakoetatik Bata sortzen da.
• Kontrakoek elkar baldintzatzen dute: “Bakarrik eritasunak egiten du
gozoa osasuna...”.
• Kontrakoak elkar trukatu eta identifikatzen dira: “Gauza hotzak berotzen dira eta beroak hozten dira...”. “Gugan gauza bera da bizirik
dagoena eta hila dagoena...”
• Ikusitako guztiagatik Heraklito Dialektikaren asmatzailetzat hartua izan da, zeren
dialektikan ere kontrakotasuna (Tesia eta Antitesiaren artekoa) eta adostasuna (Sintesia) agertzen baitira. Dialektikak garrantzi handia izan du Filosofia garaikidean,
Hegel, Marx eta Nietzscheren pentsamenduan batez ere.
¾ ITALIAKO FILOSOFOAK
9 Pitagorikoak (Pitagoras, Filolao eta Arquites).
10
• Pitagoras (k.a. 580-497) goratua izan zen bere garaian jakintsutzat jotzen baitzuten.
Bera izan zen ‘filosofo’ hitza erabili zuen lehena: “Gizakiaren espezierik puruena
edertasun gorenak begiratzera heltzen dena da,eta hori filosofoarena da”.
ƒ Kutsu erlijiosoa zuen Eskola filosofiko bat eratu zuen.
ƒ Arima hilezkorra eta mugimenduaren kausa zela zioen.
ƒ Arima gorputzez gorputz transmigratzen zela uste zuen.
ƒ Pitagorikoen Arjea zenbakiak ziren zeren gauzen artean erlazioak zeudela eta erlazio horiek zenbakiez adieraz daitezkeela uste baitzuten (Pitagoras lira baten
hari eta soinuen arteko erlazioaz ohartu egin zela aipatzen da hori justifikatzeko).
ƒ Zenbakien artean lehena -Bata- besteen abiapuntua zela defendatu zutelako sartuak izan dira monisten artean: “ ...eta suposatu zuten zenbakiak izaki guztien
elementuak zirela eta unibertso osoa harmonia eta zenbakia zela” (Aristotele).
ƒ Zenbakien elementuak ziren: bakoitia (mugatua) eta bikoitia (mugagabea).
ƒ Bata (batasunaren kausa dena) izan ezik zenbaki guztiak aldakorrak dira.
ƒ Zenbakiak adierazteko harritxoak erabili zituztenez, bere jarduerari kalkulu zeritzoten (kalkulu=harria).
ƒ Zenbaki triangeluarrak eta koadrangularrak bereizten zituzten, haien arteko batzuk forma geometriko horiek zituztelako:
(bat)
(bi)
(hiru)
(lau)
eta lehenengo lauen batuketaren ondorio izateagatik adoratu zena, hamarra, horrela adierazten zuten:
ƒ
Ikus daitekeenez zenbaki triangeluarra zen eta, batzuen ustez, hau da kristautasunaren izpiritu saindua adierazteko sinboloaren sorburua eta manamenduak
hamar izateko arrazoia ere bai.
ƒ Pitagorikoen eragina handia izan da, dudarik gabe:
ƒ Arima eta gorputzaren arteko dualismoa Platonengan, kristautasunean eta arrazionalismoan, besteak beste, agertzen dira.
ƒ Matematikak duen garrantzia ukaezina da, hala Platonengan nola
arrazionalismotik orain arte.
ƒ Metodo hipotetiko-deduktiboaren aitzindariak ere izan ziren pitagorikoak.
9 Eleako filosofoak.
K.a. VI. eta V. mendeetan Eleako eskola filosofikoa garatu zen Italiako hegoaldean.
Bere kideak inbasio barbaroetatik ihes egin zuten migratzaileak ziren. Jardun zituzten
gaiak mugimenduaren azalpen arrazionala eta zentzuen eta arrazoiaren arteko problematika ziren.
• Jenofanes (k.a. 570-480)
Bere garaiko sinesmen eta ohiturekiko kritikoa izan zen baina, batez ere, erlijioan
ematen zen antromorfizazioaren kontra altxatu zen, jainko bakar bat planteatu zuelarik.
• Parmenides (k.a. 540-470).
ƒ Gehienak bezalaxe familia aristokratiko batean jaio zen eta jaioterrian parte hartu
zuen politika munduan.
11
ƒ Heraklitoren kontrakotzat hartua izan da, bilakabidea eta kontraesanaren aurrean
mundua egonkorra dela defendatzeagatik.
ƒ Heideggerren ustez bera izan zen izakiaren izatea -hau da, gauzak izan daitezen
eragiten duena- pentsatu zuen lehena.
ƒ Berak idatzi zuen poema bat zeinen metafora asko agertzen diren.
ƒ Bi bide planteatzen ditu ezagutzeko:
• Egiarena: “Izatea da eta Ez-izatea ez da”. Beraz ez da posible ezerezaren
existentzia eta, honen ondorioz, ezin da onartu “Ez-izatea izan dadila eta
Izatea ez dadila izan”. Hemendik ateratzen diren ondorioak Izatearen ezaugarriak izango lirateke:
o Bakarra (bi balira haien arteko Ez-izatea litzateke eta).
o Betea (zirrikiturik balu hori bera Ez-izatea litzateke).
o Geldirik dago (mugitzeko Ez-izatean zehar izango litzateke).
o Aldaezina. Aldaketarik onartzeak Ez-izatearen existentziara garamatza –kontraesankorra litzatekeena-.
o Betierekoa (ezin da Ez-izatetik sortu ez eta Ez-izatean desagertu ere).
• Iritziarena: Zentzuen bidez lortutako informazioa litzateke. Horiek aldaketa,
aniztasuna, bilakabidea... erakusten dizkigute.
ƒ Parmenidesek baztertzen du aurreko filosofoek esandakoa. Zentzuek, beraren ustez, engainatzen gaituzte, existitzen ez den errealitatea erakusten digutelako.
Hau frogatzeko lengoaian oinarritu zen. Honetan, grekaraz, ‘izan’ aditza zentzu
absolutu batez erabili zuen, gauzak izaten ahal direla ahaztuz, hots, ‘izan’ eta
‘ez-izan’ artean ‘izaten ari’ dagokeela ukatuz.
ƒ Bestaldetik, pentsamendu eta errealitatearen arteko identitatea defendatu zuen
“izatea eta pentsatzea gauza bera direla” azpimarratuz. Honekin arrazionalismoari eta, batez ere, Hegelen Idealismo Absolutuari ateak ireki zizkien.
ƒ Parmenidesen bi ezagutza horien banatzeak, batetik, eta arrazoimenari ematen
dion lehentasunak, bestetik, eragin handia izan zuten geroztik, ez bakarrik Grezian baizik eta mendebaldeko filosofian ere. Hortik dator Platonen bi munduen
teoria hala nola Platonek eta Aristotelek bereizten dituzten bi ezagutzak, iritzia
eta zientzia edo jakintza alegia. Honek azalduko luke zergatik zientzia geldirik
geratu zen epe luze batean.
ƒ Zenon (k.a. 490ean jaioa).
Parmenidesen teoriak defendatzeko dialektika erabili zuen aporiak (egia eta faltsuak
diren arrazonamenduak) asmatu zituelarik. Haien bidez bai aniztasuna (tamainaren
argudioa) bai mugimendua (Akiles eta geziaren argumentuak) ukatu zituen. (Jesús
Mosterín, Historia de la Filosofia, 3. tomoa, 68. orr. eta hurrengoak).
PLURALISTAK
Hauen asmoa Heraklito eta Parmenidesen kontrako planteamenduak adostea zen, zera da, Heraklitoren aniztasuna eta mugimendua eta Parmenidesen izatearen aldaezintasuna bermatzea. Horretarako Arje bat baino gehiago proposatu zuten, zentzuek esandakoa eta arrazoimenak eskatua
mantentzearren. Gainera sortzapen eta usteltasuna ukatzen zituzten, haien ordez arje anizkunaren
nahasmena eta bereizketa proposatuz.
9 Enpedokles (k.a. 492-432).
• Medikua izan zen eta bere hiritarrengan eragin handia izan zuen, salbatzaile kontsideratua izan zelarik. Legendak dioenez bere burua hilezkorra zela sinestera heldu
zen eta hori mantentzeko edo, bere buruaz beste egin zuen Etna sumendira botaz.
• Arjea lau elementu ziren, Ura, Sua, Airea eta Lurra, gehi bi indar, Maitasuna eta Gorrotoa, zeinek nahasmena eta bereiztea posible egiten dituzten.
12
• Elementuen arteko nahasmen eta bereizteak azarean gertatzen dira bakarrik hoberenek irauten dutelarik - hautespen naturalaren aitzindaria kontsideratua izan da ideia
honengatik-.
• Hasieran Maitasunak menperatzen du, lau elementuak esfera bikain batean mantenduz. Gorrotoa inposatzen denean, batasuna apurtzen da izaki ezberdinak agertzen direlarik. Prozesu hau etengabe gertatzen da, itzulera ziklikoa -Nietzscheren Betierako
Itzulera izango zena- sortuz.
• Ezagutzari buruz, antzekoa antzekoaren bidez ezagutzen dela baieztatu zuen.
9 Anaxagoras (k.a. 500-428).
• Clazomenen (Asia Txikia) jaio arren Atenasera migratu zen, hango lehenengo filosofoa bilakatu eta Periklesen maisu izan zelarik. Bere etsaiak tribunaletara eraman zuten erlijiogabetasunaren argudioarekin. Zigortua izan zen baina bere lagunek atera
zuten, Joniara bizitzera joan zelarik.
• Enpedoklesek bezala, sortzapena eta usteltasuna ukatu zituen, nahasmena eta bereizketa planteatuz. Baina, haren lau elementu ordez mugagabeko Homeomeriak dira
Anaxagorasek proposatzen duen Arjea.
• Zer dira homeomeriak? Oso txikiak diren haziak -espermak antzeko zerbait- zeinak
sustantzia mota adina dauden, hasieran denak nahastuak zeudelarik.
• Gauzak partikulak elkartzerakoan sortzen dira, objektu bakoitzean partikula mota bat
nagusituz -hau dela eta gauza ezberdinak sortzen dira nahiz eta objektu guztietan
partikula mota guztiak egon-. Horrela Parmenidesen Izatearen aldaezintasuna eta
Heraklitoren aldaketaren errealitatea bermaturik geratzen dira.
• Partikulak elkartzea posible egiten duen indarra Nousa edo unibertsoko Gogamena
da. Nous hau, dena den, infinitua izateaz aparte, materiala da eta mugimendua eragiten du hasierako nahastetik gauzak bereiztuz. Nousa, bere hitzetan: “gauzarik finena
da, jakintza eta botere ororen jabe delarik”.
• Ezagutzari buruz, sentsazioan oinarritu eta kontrako elementuetatik sortzen dela defenditu zuen (beroa, adibidez, gorputzean ditugun partikula hotzen bidez ezagutzen
dira).
9 Atomistak ( Leucipo eta Demokrito -k.a. 460-370-).
• Aurrekoek bezala, Parmenidesen Izate sortu ezina, suntsiezina, aldaezina mantendu
zuten baina, berarekin batera, aniztasuna eta mugimendua ere onartu zituzten.
• Hau dena azaltzeko arje moduko bi elementu mota bereiztu zituzten errealitatean:
Betea eta Hutsa (“Ez-izatea Izatea bezain erreala da”). Lehenengoa -Betea- aipatutako Izatearen ezaugarri berberen jabe diren Atomoek osatzen dute, eta bigarrenak,
bere aldetik, horiek mugitzeko posibilitatea eskaintzen du.
• Atomo hitzak, grekaraz, zatiezina adierazten duenez garbi geratzen da zein den elementu horien lehenengo ezaugarria. Baina horretaz gain atomoak infinituak dira eta
haien arteko ezberdintasunak itxuran, tamainan eta kokapenean dautza.
• Mugimendua existitzen da atomoek berezko, betiereko eta azarosoa den mugimendua dutelako. Mugimendu horrek atomoen nahasmenak eragiten dituzte hala nola
haien bereizketak ere. Horrela azaltzen da gauza guztien sorrera eta desagerpena.
• Ezagutzaren prozesua. Sentsazioa da hasiera: gorputz guztiek atomo txikiak igortzen
dituzte, zeinak, zentzuetatik igaro eta gero arimaren kontra talka egiten duten -ez da
ahaztu behar arima ere atomoz osatuta dagoela, hots, materiala dela-.
• Atomisten eragina handia izan da materialismo osoan baina, batez ere, mekanizista
deiturikoan. Honek planteatzen duena da errealitate osoa -gizakia sartuta- kausaefektu lege pean dagoela eta kausak ezagutuz gero etorkizunean gerta daitekeena jakin daitekeela, gertakari guztiak atomoen arteko erlazioetan baitautza. Hau eta askatasunaren ukapena gauza bera da eta, noski, horrela, erantzukizuna eta morala edota
etika desagertzen dira. Dena dela, Demokritoren jarrera ez zen hori izan, zeren eti13
kari buruzko idatzi eder asko utzi baitzuen (“beharrezkoa da edo ona izatea edo ona
den bat imitatzea”; “hobe da norberaren akatsei erantzuki egitea besteenak jazartzea
baino”...).
IV. ARO ANTROPOLOGIKOA
SOFISTAK.
9 Sofisten Grezia.
Garai distiratsua hasten da Grezian V. mendean -Perikles mendea deritzona-. Pertsiarrak
garaitu ondoren askatasun politiko eta izpirituala gozatzen hasten da. Atenas hegemonikoa
bihurtzen da, demokrazia ere garatzen delarik. Demokrazia honetan, dena den, zuzentzat jotzen bada ere -zeren ordezkaritzarik ez dagoen eta posturik garrantzitsuenak zozketaz hautatzen diren- ez emakumeek, ez esklaboek, ez eta atzerritarrek ere politikan parte harmenik
zuten. Egoera hau aprobetxatuz, aberats pilo bat hirirantz abiatzen da, ardura publikoak betetzen saiatzen direlarik. Sofistak atzerritarrak ziren eta, beraz, ezin zuten hiriko asanbladetan parte hartu, baina irakasleak ziren eta Dialektika eta Erretorika irakasten zizkieten -diru
truke- Atenasko hiritarrei, zeharkako modu honetaz bizi publikoan eragina lortuz.
Sofistekin hitzarmena agertzen da lege munduan, hots, legeak ez dira naturalak izango gutxi batzuk kenduta- baizik eta akordioen bidez eginda.
9 Arazoa.
Kosmosi buruzko hausnarketa agortutzat jotzen da garai honetan, hamaika erantzun eman
eta gero akordiorik lortu ezean. Oraingo kezka gizakia izango da, ez abstraktuki hartuta, beraren arazo praktikoetan oinarrituta baizik. Bilatzen dena, beraz, gizakiaren zoriontasuna
da, zeina arrakasta politikoan jartzen den. Horregatik asanbladetan ondo hitz egitea eta lengoaiak dituen edukiak menperatzea nahitaezkoak bilakatzen dira eta horretan, hain zuzen,
Sofistak maisuak ziren zeren ‘sofista’ besteak jakintsuak bilaka daitezela lortzen duena
baita.
o Protagoras (k.a. 480-410). Abdera.
• K.a. 450an Atenasera heldu zen eta Periklesen adiskidetasuna lortu zuen.
• Egiari eta baloreei dagokienez erlatibista izan zen: “Gizakia gauza guztien neurria da” zioen eta honek hala egia nola baloreak eta arauak gizakiaren araberakoak edo konbentzionalak direla suposatzen du.
• Ezagutza sentipenezko pertzepzioan datzala uste du Protagorasek eta, horregatik,
zientziaren beharrezkotasunari eta orokortasunari uko egiten die.
• Erlijioari dagokionez bere burua agnostikotzat jotzen du (“jainkoen izaeraz eta
itxuraz ezer ez dakigu”).
o Gorgias (k.a. 483-375). Leontium.
• Gorgias erretorikaren maisua izan zen, baina historian tokia lortu bazuen Eleako
filosofoen kontrako idatziarengatik izan da. Honetan baieztapen hauek egin zituen:
ƒ “Ezer ez da existitzen”.
ƒ “Zerbait existituko balitz ezin izango genuke bururatu”.
ƒ “Zerbait hori ezagutuko bagenu ezin izango genuke komunikatu”.
Sofistek jarraitzaileak eta kritiko gogorrak izan dituzte historian zehar. Sokrates, ikusiko dugunez, haien etsai amorratu bat izan zen eta, beste askok bezala, klaseak kobratzeagatik kritikatu zituen (“hitzaren merkatariak” deitzen zituen).
SOKRATES (k.a. 470-399).
9 Bizitza
Atenasen jaio eta hil zen. Aita, Sofronisko, eskultore zen eta ama, Fenareta, emagina. Amaren lanbidek, ikusiko dugunez, eragin handia izan zuen Sokratesengan. Sofisten kritiko
14
9
9
9
9
9
amorratua izan zen eta horrek, agian, etsai asko sortarazi zizkion. Horien arteko batzuk erlijiogabetasuna eta gazteriaren usteltzea leporatu zizkioten asanbladara eraman zutelarik. Hiriko asanbladak errudun kontsideratu zuen eta heriotza zigorra ezarri zion. Sokratesek salbatzeko aukera izan zuen, zeren ikasle eta lagun batzuk ihes egiteko plana prestatu zioten
baina berak ez zuen nahi izan, beti hiriko legea errespetatu behar zela defendatu zuelako eta
ideia honekin kontsekuente izan nahi izan zuelako. Horrela, ba, ikasle eta lagunak bildu zituen eta pozoia -zikuta- hartu eta gero haiekin egon zen hizketan hil arte. Sokratesek ez
zuen ezer idatzi eta berari buruz dakigun guztia bere ikaslea zen Platonen testuen bidez ailegatu zaigu.
Filosofiaren misioa
Sokratesen helburua ez da arrakasta lortzea bertutetsua izatea baizik. Filosofia, berarentzat,
hirian ongi bizitzearen artea litzateke eta arte hori ikasi behar den artea da. Filosofoaren papera arte hori irakastea litzateke, baina ez teoriak azalduz, filosofatzen irakatsiz baizik. Horretarako, elkarrizketa ezinbestekotzat jo zuen Sokratesek eta elkarrizketa posible izateko
hitzen balioa berreskuratu behar zela zioen. Izan ere, hitz bakoitzak esanahi bakar bat izan
beharko luke sofisten erlatibismoa, ondorioz, ukatzen delarik.
Ezagutza
Bakoitzaren baitatik hasi behar da (“Ezagut ezazu zure burua”). Nork beraren burua ezagutzea arima ezagutzea da. Honi introspekzio prozesua deritzogu gaur egun. Eta, zer da arima
ezagutzen lortu behar duguna? Gure ezjakintasunaren kontzientzia. Beraz, ez da asko jakitea bilatu behar duguna baizik eta ezer ez dakigulako kontzientzia, hori baita, Sokratesen
ustez, lor daitekeen jakinduriarik hoberenaren bidea (“Norbaitek tenpluko astiari nor zen
Atenaseko gizakirik jakintsuena galdetu omen dio eta Sokrates zela erantzun dio astiak.
Zer dela eta, galdetu diot nire buruari, ni naiz gizakirik jakintsuena? Eta hauxe da lortutako erantzuna: Inork ez daki ezer, baina batzuk uste dute asko dakitela eta nik, berriz, ezer
ez dakidalakoan nago. Ondorioz besteek ez dakite ezer eta nik, gutxienez, zerbait hori dakit”).
Elkarrizketa
Filosofatzeko metodoa ironian oinarrituriko elkarrizketa proposatzen du Sokratesek. Elkarrizketa honek bi une ditu:
• Ezezko edo kritikoa. Errefusapenean, hots, jendeak dituen sinesmenak okerrak direla
frogatzean datza. Honen helburua bikoitza da: Izpirituaren erruak kentzea eta, horrela,
ikerketa bultzatzea (bakarrik oker dabilela onartzen duena ikertzeko prest egongo da
eta).
• Baiezko edo eraikitzailea. Maieutika. Maieutika zen, hain zuzen, emaginen lan-bidearen
izena, zera da, erditzen laguntzearena (bere amaren jarduera zena, lehen aipatu dudan
bezala). Hemen, berriz, haurrak jaio daitezen lagundu ordez arimatik ideiak atera daitezela da bilatzen dena. Honek ideiek aurre existentzia izan dutela suposatzen du.
Ezagutzaren gaiak
Sokratesi interesatzen zaizkion gaiak ez dira fisikarekin zerikusirik dutenak, etikarekin erlazionatuta daudenak baizik (zuzentasuna, pietatea, jakituria...). Eta balore etiko horiei buruz
bilatzen duena orokortasuna da, haien esentzia alegia. Hori lortzeko metodoa indukzioa da:
partikularretik -kasu partikularrak- orokorrera, hots, kontzeptuaren definiziora.
Etika
Etikaren xedea zoriontasuna da eta hori lortzeko bidea bertuteekin ados bizitzea da. Sokratesen etika, dena den, intelektualistatzat jotzen da, zeren, beraren ustez, gaizki aritzen dena
bertutea zertan datzan ez dakielako baita. Honekin, noski, erantzukizuna desagertzen da.
Laburbilduz, beraz, jakituria ongi bizitzeko eta jokabide zuzena izateko nahitaezko baldintza litzateke.
15
ARO KOSMOLOGIKOA. GAIA: NATURAREN ARJEA
PRESOKRATIKOAK
MONISTAK
k.a. ur- JONIAKO ESKOLAK
tea
Kezka nagusia: fisiko eta materiala
650-600 Miletoko eskola:
Arje materiala:
• TALES: Ura
• ANAXIMANDRO: Apeiron (mugagabea)
• ANAXIMENES: Airea
550
500
Efesoko eskola:
• HERAKLITO:
o Arje: Sua
o Dena aldatzen da ezerk ez du irauten
o Aniztasuna
o Logosa da batasunaren kausa
o Armonia kontrakoen ondorio da
ITALIAKO ESKOLAK
Kezka nagusia: formala edo “metafisikoa”
Pitagorikoen eskola:
Arje sasi ez materiala:
• Zenbakiak
Eleako eskola:
• JENOFANES:
o Erlatibismo erlijiosoa
o Izanaren batasuna → Jainkoarengan
• PARMENIDES:
o Arje: Izana
• Bakarra
• Betea
• Sortu ezina
• Desagertu ezina
• Mugiezina
• ZENON:
o Mugimenduaren kontrako aporiak:
• Akiles eta dortoka
• Gezia eta diana
• Espazioaren zatigarritasun mugagabea
16
PLURALISTAK
450
•
ENPEDOKLES:
o Arje:
ƒ Lau elementu: Ura, Sua,
Airea eta Lurra
ƒ Bi indar: maitasuna eta
Gorrotoa
•
•
ANAXAGORAS:
o Arje:
ƒ Homeomeriak
(zatikirik txikienak)
ƒ Nous (edo adimena) → homeomeriak ordenatzen dituena
ATOMISTAK:
o Arje:
ƒ Atomoak:
• zatiezinak
• beteak
• forma ezberdinekoak
• Berezko mugimenduarekin
ƒ Hutsunea
ARO ANTROPOLOGIKOA. GAIA: GIZAKIA ETA GIZA EKINTZAK
450-400
ƒ
Sofistak:
o PROTAGORAS:
ƒ Gizakia gauza guztien neurria da
ƒ Erlatibismoa
ƒ Agnostizismoa
o GORGIAS:
ƒ Ezer ez da existitzen
ƒ Ezer ezin da ezagutu
Eszeptizismo
ƒ Ezer ezin da komunikatu
17
ƒ
SOKRATES:
o Izaera
ƒ Bizitza eredugarria
ƒ Heriotza heroikoa
ƒ Helburua: Egia moralak
ezagutzea
(norberaren
baitan dago)
o Metodo: dialogoa
ƒ Ironia
ƒ Maieutika
ƒ Indukzioaren bidez definizioak lortu
o Etika:
ƒ Jakinduriaren bidez ongia
ezagutu (intelektualismo
morala)
ƒ Bertutearen bidez zoriontasuna lortu
PLATON
18
PLATON
(k.a. 427-347)
1. TESTUINGURU HISTORIKO FILOSOFIKOA
HISTORIKOA
Filosofia kolonietatik Atenasera igarotzen da. Honetan demokrazia da garailea eta ekonomikoki,
kulturalki zein politikoki –bakarrik Esparta monarkikoak egiten dio aurre– Grezia osoko indartsuena da. Gainera, k.a. V. mendean aipatu bi hiri horiek behin-behineko adostasunera ailegatu ziren
Pertsiaren meatsua saihesteko asmoz. Greziarrek Marathon, Salamina eta Platea gatazketan garaileak atera ezkero, haien nagusitasun militarra baieztatzen dute eta Atenasek Liga bat bultzatzen du
pertsiarren arriskuari aurre egiteko. Guzti horrek Atenasen inperio antzeko zerbait suposatu zuen
urte batzuetan zehar.
Atenasen gailurra Periklesen eraginez (499-429) ailegatu zen: demokrazia finkatzen da, merkataritza areagotzen da eta arteak eta artisautza unerik hoberenetan aurkitzen dira. Aipaturiko demokrazia, dena den, ez da guk ezagutzen dugun bezalakoa. Izan ere, gutxi batzuena da zeren ez esklaboek
ezta etorkinek -metekoak- ere politikan parte hartzerik duten. Hori bai, demokrazia erabat zuzena da
eta hiritar guztiek botere berbera eta hitz egiteko ere aukera berbera zituzten. Ordutik aurrera agertuko dira filosofian izan diren pertsonaiarik handienetakoak, hots, Sokrates, Platon eta Aristoteles.
K. a. 431 eta 404 urteen artean Esparta eta Atenasen arteko istiluak berriro agertzen dira, Peloponesoko gerrei hasiera ematen zaielarik. Esparta garaile ateratzen da eta, honekin batera, Atenasen
endekapena hasten da.
FILOSOFIKOA 1
Platon Atenasen jaio zen k.a. 427 urtean eta, beraz, aurreko filosofoen (Pitagorakoak, Eleakoak,
Heraklito eta Pluralistak) eragina jaso zuen, baina batez ere bere maisu Sokratesena, zeinaren obra
jarraitzen duen, hori bai, etikan eta politikan bakarrik geratu gabe, baizik eta izana eta jakintzaren
beste arloak ere jorratuz. Eragin filosofikoari dagokionez, matematikari eman zion garrantzian Pitagorasen eragina islatzen dela aipatu behar da, hala nola Parmenides eta Heraklitoren arteko kontrakotasuna gainditzeko Platonek sortu zuen bi munduen teoria da haiengandik jasotako eraginaren
lekuko.
2. BIZITZA
Familia aristokratiko baten semea, Atenasen edo Eginan jaio zen, Atenas, Peloponesoko gerra
eta gero, bere nagusitasun politikoa galtzen ari zen unean, hain zuzen. Hogei urte zituenean Sokrates, bere maisua izan zena, ezagutu zuen. Elkarrekiko maitasuna sortu zuela inork ez du ukatzen.
Zein puntutaraino heldu zen maitasun hori, berriz, eztabaidagarriagoa da. Garbi dagoena da, bere
maisua goraipatzeko edo, idatzi zituen elkarrizketa gehienen protagonista Sokrates izan zela. Bidai
asko egin zituen Egipto, Grezia Handia eta Sizilian zehar. Azken honetan Dion eta Dionisos tira1
Programazio ofizialean testuinguru filosofikoaren barnean Filosofiaren sorrera, Antzinako filosofia eta Socrates ere
sartzen dira. Horri erantzuna emateko 16. eta 17. orrialdeetan agertzen diren eskemak egokiak dira.
19
noak ezagutu zituen, haiekin harreman ekaiztsuak izango zituelarik. 387 urtean Atenasera itzuli eta
bere eskola -Akademia- eraiki zuen. Honetan, irakasteari jo zion hil arte, Siziliara 366an eta 361ean
egindako bidaiak salbu. Bidai hauek bere teoria politikoa praktikan jartzen saiatzeko egin zituen,
baina lortutako ondorioak ez ziren batere onak izan -azken bidaian ihes egin behar izan baitzuen-.
3. EGITASMO FILOSOFIKOA
Platonen gogoeta filosofikoak hiru eremu hartzen ditu: Izatea, Ezagutzea eta Jokatzea -bai indibidualki, bai kolektiboki-. Bere asmoa Sokratesen kontzeptu orokorrak argitzea eta azaltzea izan
zen, horretarako existentzia erreal eta objektuen kanpokoa onartu behar izan zuelarik. Honekin bi
mundu (sentipenezkoa eta adimenezkoa) sortu zituen eta bien arteko dualismoa -bereizpena- ezarri
zuen. Platonen aurretikoak Heraklito eta Parmenidesengan eta pitagorismoan aurkitzen ditugu.
4. ERREALITATEA: IDEIEN MUNDUA ETA GAUZEN MUNDUA
Platonentzat Ideiak benetako errealitatea dira eta bere existentzia sentipenezko mundutik at dago.
Ideia hauek ez dira guk gogoan ditugunak baizik eta beste mundu edo toki batean daudenak. Horrela ba, bi mundu leudeke erabat ezberdinak, biok errealak bai baina haien errealitatea ezberdina
delarik: Ideien Mundua eta Gauzen Mundua. Ideiei dagozkien ezaugarriak hauek lirateke:
• Gauzen eredu bikainak dira. Izan ere, mundu fisikoan diren objektu guztiak ideia batean oinarrituta daude eta ideiak akatsik gabekoak dira.
• Aldaezinezkoak dira -horrela mantentzen du Parmenidesen Izatearen ezaugarririk inportanteena-. Horrek zera esan nahi du, Ideiak ez direla sortzen, ez direla desagertzen eta ez dutela
aldaketarik jasaten.
• Bakarrak eta bakunak dira. Hau da honek esan nahi duena: inurri asko badago ere, inurri
guztiak ‘inurri’ ideia bakarretik datoz. Gainera, ez dago bi ideia berdinak.
• Ideiak ezin dira zentzuen bidez ezagutu, adimenaren bidez baizik; beraz, adimenezkoak
dira. Honen arrazoia da zentzuen bidez ezagutzen dena materiala dela eta Ideiak, berriz, materia gabeak.
• Ideien artean elkarrekiko batasuna dago, guztiek ezaugarri berberak dituztelako eta lengoaian, haien adierazpena egiterakoan, elkartzen ditugulako (adibidez, gizakia animalia dela
esaten dugunean “gizaki”, “animalia” eta “izan” ideiak lotzen ditugu. Aurrekoaz gain, ideiek
arima, bizi eta mugimendu dituztela dio Platonek.
• Batasuna izan arren, ideia guztien arteko komunikaziorik ez dago. Horrela izanda, badago elkartzeko balio duten ideiak -Izatearena, Batarena eta Osotasunarena- eta elkartezinak direnak
ere -aurkakoen ideiak-. Garbi dago puntu honetan lengoaiak duen eragina. Adibidez, ‘zaldi
guztiak ugaztunak dira’ esaterakoan ‘izan’ aditzaren papera ‘zaldi’ eta ‘ugaztuna’ hitzak elkartzean datza. Guk lengoaia arloan kokatzen duguna Platonek erreala bihurtzen zuen.
• Ideien artean hierarkia dago. Gauzen ideiak oinarrian leudeke, gero ideia matematikoak lirateke, gorago moralarekin loturiko ideiak eta azkenik, ideia gorena, Ongiaren ideia legoke.
Ideien zientzia edo ezagutza Dialektika 1 da.
Ideien aurrean Gauzen Mundua dago, objektu fisikoen mundua alegia. Zer dira Gauzak? Ideien
kopia inperfektuak. Duten errealitatea Ideien errealitatean parte hartzeagatik datorkie. Nabaria da
Platonek materiala denari buruz destainaz hitz egiten duela eta hau bera, ikusiko dugunez, Fisika
zientziari aplika dakiokeela. Horrela ulertzen da zergatik, batzuen ustez, Platonen filosofia eta jarrera zientziaren kontrakotzat jo izan diren.
1
Dialektikak erakusten du nola lortu ideien ezagutza. Horretarako Platonek zera dio: 1) ideia bat definitzen saiatu behar
da; 2) definizio horren akatsak agerian utzi behar dira; 3) akatsak baztertu ez gero, definizio berri bat ematen da. prozesua akatsik gabeko definizioa lortzerakoan bukatuko litzateke.
20
IDEIEN MUNDUA
Ideiak dira:
Bakarrak
Berez existitzen dira
Adimenezkoak
Betierekoak
Aldaezinak
Ereduak
GAUZEN MUNDUA
Gauzak dira:
Anitzak
Partaidetasunagatik existitzen dira
Sentipenezkoak
Galkorrak
Aldakorrak
Kopiak
•
KOSMOLOGIA. JAINKOA.
Kosmologia, kosmosi buruzko jakintza litzateke eta kosmos hitzak unibertso ordenatua adierazten du. Puntu honetan, kosmosen sorreraz hitz egingo dugu. Sorrera hori azaltzeko hiru faktore erabiltzen ditu Platonek:
• Lehenengo Ekaia edo Materia. Hau gaitza, aldakortasun eta aniztasunaren kausa litzateke.
Bere ezaugarriak hauexek dira: Ez-izatea, ezezkortasuna eta formarik gabekoa, hots, ideien
kontrakoa hain zuzen.
• Eredua: Ideiak lirateke.
• Egilea: Demiurgoa. Honek jainkoaren papera hartzen du baina ez jainko sortzaile batena,
eraikitzailearena baizik. Demiurgo Ideiak eredutzat hartuz ekaiari forma bikainak ematen
saiatzen da, baina ezin du lortu materiaren erresistentzia gaindiezina delako. Hau dela eta
gauzen mundua inperfektua da.
Jainkoa. Oso garbi ez badago ere Ideien kanpo dagoen aldaezinezko zerbait litzateke. Bere existentzia frogatzeko lehenengo motorraren argudioa erabiltzen du (mugitzeko gauza orok motorra
behar du eta honek, bide nabarrez, beste motor bat. Infinituraino ailegatzea ezinezkoa denez mugiezina den lehenengo motorrera ailegatuko ginateke: jainkoa).
5. EZAGUTZA
Ezagutzea, oro har, subjektu eta objektu baten arteko erlazioa litzateke. Erlazio honetan subjektua eragilea da eta objektua pasiboa. Platoni dagokionez, bi objektu edo errealitate mota dagoenez
(gauzak eta ideiak), bi ezagutza ere izango dira: Gauzena eta Ideiena. Lehenengoari buruz Platonek
benetako ezagutza ez dela dio zeren aldatzen denak, zera da, zentzuen bidez hautematen denak,
benetako ezagutza baztertzen baitu. Benetako ezagutzak beti berbera behar du izan eta gauzak, ikusi
dugunez, aldakorrak dira. Horrela ba, gauzei buruzko ezagutza iritzia da, besterik ez. Gauzei buruzko ezagutzan, hau da, iritzian, bi maila bereizten ditu platonek: irudimena, non ezagutzen dena
gauzen irudikapenak diren (zuhaitz baten eskultura edo pintura, adibidez) eta sinesmena edo zentzuen bidezko gauzen ezagutza zuzena (zuhaitz bat zuzen hautematea). Ideiei buruzko ezagutza,
berriz, benetakoa da, hau da, zientzia, Ideiak aldaezinak direlako eta behin ezagututa betiko ezagutzen baititugu ideiak. Zientzian ere bi maila aipatzen ditu: Arrazoimena, edo proportzio matematikoen ezagutza (zuhaitzaren neurriak, forma geometrikoak eta abar) eta adimena edo Ideien ezagutza
(zuhaitz ororen ezaugarrien ezagutza, adibidez).
Ezagutza maila bakoitzari jakintza mota bat dagokio, Platonen arabera. Horrela, Irudimenaren
jakintza arte ezberdinak lirateke; Sinesmenarena, Fisika; Arrazoimenarena, Matematika eta, azkenik, Adimenarena, Dialektika edo jakintzarik gorena.
Dena den, ideien ezagutzara ailegatzeko sentipenezko ezagutzatik abiatu behar dugu. Nola da
posible pauso hau? Oroitzapenaren bidez. Ezagutzea, beraz, oroitzea da eta honek dakarrena da
Ideiak, nolabait, aldez aurretik gure arimak ezagutzen dituela -arima, geroago ikusiko dugunez,
ideiekin aurre existitu baita-. Ondorioz, ikastea ahaztutakoa oroitzea dela esan daiteke eta, horreta-
21
rako, metodo induktiboa aplikatzen du Platonek: partikularretik (gauzen ezagutza) orokorrera
(Ideien definizioa) joatea alegia. 1
Orain arte ikusitakoa ulertarazteko Platonek mito baten bidez azaltzen digu: Haitzuloaren mitoa
(Errepublika VII, 514a-520a) 2 . Honetan, ezagutza prozesuak nolakoa beharko lukeen izan adierazten digu eta horretarako errealitate-mota eta ezagutza-mota aipatzen ditu. Eskematikoki hau izango
litzateke:
EZAGUTZA
Iritzia
Irudimena
(Arteak)
Itzalak
Irudiak
Zientzia
Sinesmena
(Fisika)
Iruditxoak
Arrazoimena
(Matematika)
Islapenak
Objektuak
Izaki matematikoak
Gauzen mundua
Adimen
(Dialektika)
Kanpoko objektuak
Ideiak
Ideien mundua
ERREALITATEA
6. ANTROPOLOGIA (GIZAKIA).
Platonek orfismoan hasia, pitagorismoan mantendu eta Sokratesekin zabaldu zen gorputza eta
arimaren arteko haustura defendatzen du. Honi ‘dualismo’ deritzon, gorputza arimaren espetxea
izango delarik. Arima eta gorputzaren arteko batasuna akzidentaltzat jotzen du Platonek. Akzidentala da nahitaezkoa ez dena hau da gertatzeko edo ez gertatzeko posibilitatea duena. Honek suposatzen duena da heriotzaren unean bereiziko direla, arimak existitzen jarraituko duelarik. Gizakia,
beraz, bere arima litzateke, bera definitzen eta gizakia egiten duena baita. Arima -Ideien ezaugarriak
dituena- biziaren printzipioa da, gorputza biziduna bilakatuz. Arimak hiru ahalmen -batzuk hiru
arima ezberdin direla diote- ditu: Arrazionala -buruan kokatuta- pentsatzeaz arduratzen dena, Suminezkoa -bularrean- grinen arloa kontrolatzen duena eta Irritsezkoa -sabelean- plazerak bilatzen dituena.
Arima, lehen aipatu dugun bezala, aurre existitu egin da (ikusi Gurdi Hegadunaren Mitoa: Fedro,
XXV-VI, 246) 3 eta, beraz, hilezkorra da eta azken hau frogatzeko lau argudio asmatu zituen, laburbilduz hauexek liratekeelarik:
• Arimak Biziaren ideian parteharmena du eta kontrajarria izango litzateke biziduna eta hilkorra batera izatea.
• Arimak Ideien antza dauka (haiek bezala, materiala ez baita) eta hauek betierakoak dira.
• Ideien oroitzapenak, arimaren gorputzarekiko aurre existentzia frogatzen du eta, horregatik,
hilezintasuna ere.
• Argudio etikoa: Mundu honetako jokabideek sariak edo zigorrak merezi dituzte eta horiek
hil eta gero eman behar dira. Izan ere, maiz gertatzen da gizakion portaerak merezitako saria edo
zigorra ez duela jasotzen bizi den bitartean eta injustua izango litzateke ona edo gaiztoa izateak ondoriorik ez izatea.
1
Adibidez, munduan dauden gauza ederrak ikusten ditugu. Gauza horiek ezberdinak diren arren (zaldi bat, paisaia bat,
arte lan bat…) denok edertzat jotzen ditugu. Zer dela eta diren ederrak azaltzerakoan komun den zerbait adierazi beharko dugu, hots, ederrak izateko behar dena definitu behar dugu.
2
Mito hau da gai honen bukaeran agertzen den testuaren ardatza.
3
Mito horretan Arima gurdi batekin parekatzen du. Gurdi horretan gidaria (auriga), eta bi zaldi (bat zuria eta bestea
beltza) agertzen dira. Auriga, arima arrazionala litzateke, zaldi zuria, suminezkoa eta zaldi beltza, irritsezkoa. Aurigak
bi zaldiak kontrolatu behar ditu bide onetik eramateko. Zaldi zuria kontrolatzeko erraza da; zaldi zuria, berriz, ez. Zaldi
beltza bada gurdia kontrolatzen duena, mundu fisikora –gauzen mundura- eroriko da eta gorputz batean sartuko da.
22
7. FILOSOFIA PRAKTIKOA
ETIKA
Etikaren eginbeharra gizakien portaera zuzentzea da, horretarako baloreak eskaini eta balore horiek lortzeko bideak -arauak- ematen dituelarik. Platonen kasuan, Ongi gorena -zeren baloreen artean hierarkia dagoen- plazerera eta jakituriaren arteko nahasketa egokia litzateke. Zoriontasuna,
beraz, horretan datza. Bestaldetik, borondatearen askatasuna defendatzen du eta, berarekin batera,
erantzukizuna. Dena den defendatzen duen askatasuna nahiko mugatua dago zeren, beraren ustez,
denok jaiotzerakoan izaera bat dugun, guk aukeratzen ez duguna. Orduan, aukera dezakegun bakarra tokatu zaigun izaera modu batez edo bestez garatzea da. Aipatu Ongi gorena lortzeko bidea bertuteak dira, arima duen ahalmen bakoitzari bat dagokiolarik:
• Arima arrazionalari Jakituria edo Zuhurtasuna dagokio. Zuhurtasuna, ekin baino lehen
hausnartzean datza, egoeraren elementu guztiak, hau da, alde onak zein txarrak ezagutuz,
eta ondorioak aurreikusiz.
• Suminezko arimari Sendotasuna edo Adorea.
• Irritsezko arimari Neurritasuna.
Hiru bertute hauez gain laugarren bat aipatzen du: Justizia, bertuterik inportanteena litzatekeena. Justizia orekaren sinonimoa da Platonentzat. Izan ere, arima edo ahalmen bakoitzak dagokion bertutearekin ados egotean suertatzen da oreka edo Justizia indibiduala eta, ikusiko dugunez,
Estatu mailan ere antzeko zerbait gertatzen da.
Platonen gizakiaren eta etikaren teoriak elitistatzat jo izan dituzte batzuk. Egiazki, jaiotzeko
izaera aipatzerakoan -eta planteamendu honek dituen ondorio moralak aztertzerakoan- ikus daiteke
askatasuna nahiko mugatua geratzen dela, askatasunik dagoen esan badaiteke. Eta, aipatu dugunez,
etika eta politika bereizi ezin direnez, Platonen ustez, bere teoria klasista bilakatzen da. Egia da heziketa aipatzen duela, eta esleitzen dion papera garrantzitsua dela zeren beraren bidez hiritarrak zuzenak izan daitezen lortu behar baita eta hiria zuzendu behar dutenak nork izan behar duen ere argitzen baita.
POLITIKA
Batzuen ustez Platonek idatzitako gehiena Estatua ongi antolatzeko zuzenduta zegoen. Politikari
buruzko libururik garrantzitsuenean -Errepublika- Estatuaren sorburu, helburu eta egituraz gain
Izateari, Gizakiari, Ezagutzari eta Heziketari buruzko teoriak agertzen dira. Honek esan nahi du
Platonen pentsamenduak -garai batekoa bederen- osotasun bat eratzen duela eta bere baitan dauden
gaiak azaltzeko bakarrik bereizten direla. Dena den, zerbait lotuta badago Platonen pentsamenduan, Etika eta Politika dira. Zergatik? Platonen arabera gizaki izatea eta hiritar izatea gauza bera
direlako: Gizakiak hirian garatu behar du bere burua eta Estatuak hori egiteko laguntza eman behar
dio.
Estatua gizakiok ditugun beharrak asetzeko elkartzen garen lur-eremu mugatua litzateke. Baina
behar horiek ez dira behar fisiologikoak bakarrik baizik eta arimaren beharrak ere. Estatuak, beraz,
bi helburu lituzke: bat, hiritarren gorakada morala erraztea eta, bi, behar fisikoak asetzea. Platonek
Estatu ideiala, ‘osasuntsu’ deitu zuena, deskribatzen digu. Honetan behar minimoak asetzeko elkartzen da jendea, nork bere ahalmenaren araberako jarduerari ekiten dio eta manten daitezkeen
seme-alabak bakarrik dituzte. Baina estatu hori irrealtzat jotzen du Platonek, batez ere jendea bizimodu arrunt horrekin ados ez dagoelako. Orduan, luxuzko gauzak agertzen dira, ekoizle gehiagoaren beharra eta, noski, horiek elikatzeko lur-eremu handiagoaren beharra ere bai. Azken honekin gerrak eta armada osatzeko premia ere etorriko dira, zeren beste herriei dituzten lurrak kendu
beharko zaizkien eta hori, maiz, haien borondatearen kontra egin beharko da. Hau lortzeko proiektua eskaintzen digu eta, aipatu dugun bezala, Etikarekin erabat lotuta gainera. Izan ere, hiru arima
mota edo izaera badago -urrezkoa, zilarrezkoa eta brontzezkoa-, hiru klase sozialak ere proposatzen ditu, bakoitzak dagokion bertutearekin. Beraz, esan daiteke bere estatua hierarkikoa eta klasista dela. Hierarkia honen gailurrean gobernariak edo filosofoak daude, haien bertutea zuhurtasuna edo jakituria izanik; beheago, gerlariak leudeke, bertutetzat adorea dutenak; eta, azkenik, lan23
gileak daude, neurritasunez aritu behar dutenak. Estatuaren antolamenduaren helburua Estatu justua eratzea da eta justizia hori Platonentzat orekan datza. Nola lortu oreka hori? Zertan datza Justizia? Nor bere bertutearekin ados bizitzean datza, esango du Platonek.
ARIMA MOTA
Irritsezkoa
Suminezkoa
Arrazionala
BERTUTEAK
Neurritasuna
Adorea
Jakinduria
KLASE SOZIALAK
Langileak
Gerlariak
Gobernariak
Beraz, ez klase nahasketarik ezta besteenaz jabetzea ere ez da gertatu behar. Aipatutako klase
horiek zeintzuk eratu behar duten jakiteko, edo, gauza bera dena, nola jakin daitekeen gizaki bakoitzari zer klase dagokion, hautapenezko heziketa egingo da, zeinak bakoitzaren ahalmena zein
den argituko baitu. Heziketa honek bi maila izango ditu: batean, soinketa eta musika irakatsiko dira
eta, bestean, matematika eta filosofia. Lehenengo maila gainditzen dutenak gerlariak, bigarrena
gainditzen dutenak, berriz, gobernariak, eta ez bata ez bestea gainditzen ez duena langilea -artisau,
merkatari, soldatapeko...- izango dira. Heziketa hiritar guztientzat -beraz, emakumeentzat ere- berbera da, estatuaren ardura delarik.
Ospetsua da Platonek aipaturiko komunismoa. Izan ere, beraren ustez, gizakiok izan ditzakegun
aberasteko tentazioak gainditzeko, hoberena da tentazio horiek ekiditea eta, horretarako, estatua
zuzendu behar dutenek estatuari haien ondasun guztiak eman behar dizkiote, seme-alabak barne.
Modu honetan, gobernari izan nahi duena aberasteko asmoarekin ez dela jakin daiteke.
Gobernu-mota ezberdin bereizten ditu Platonek: hoberena, Aristokrazia litzateke -filosofoen
gobernua-, gero Timokrazia etorriko litzateke -gerlarien gobernua-, geroago Oligarkia -aberats gutxi batzuen gobernua-, hau eta gero, berriz, Demokrazia litzateke eta, bukatzeko, Tirania demagogo batzuen gobernua-. Sailkapen honetan balorapen eskala bat dago, zera da, hoberenetik
okerrenerako bidea. Ikus daitekeenez, Demokraziari buruz duen balorapena nahiko eskasa da eta
horren arrazoia Sokratesi gertatutakoan bilatu behar da. Bere ustez herriak ez du gobernatzeko
ahalmenik eta, horregatik, boterea lortzen duenean injustiziak suertatzen dira. Dena den, azken idatzietan aristokrazia eta demokraziaren arteko nahasmen egokia proposatu omen zuen.
24
POLITIKA
Estatua
sortzen da asetzeko
beharrak
(bi mota)
oinarrizkoak
luxuzkoak
zeren bidez
Estatu eria
lanbideak
beste lanbideak
artistak, medikuak...
oinarrizkoak
nekazari
ehule
zapatagin
etxegile
osagarrizkoak
gehigarrizkoak
produkzio
gehipena
arotz merkatalgozkoak soldatapeko
abeltzain
zurgin
merkatari
salerosle
lur
gehiago
guda
zaintzaileak
bakoitzak
berea
tasunak
aukeratzeko
heziketa
hobe produzitzeko
elkartzen dira
fisikoak
psikikoak
zolitasun
arintasun
sutasuna
Estatu
osasuntsua
neurritasuna
adorea
jakinduria
JUSTIZIA
25
artisauak
nahasketarik
ez
TESTUA: Errepublika. VII liburua
−Ondoren −esan nuen− irudika ezazu gure
giza izaera, heziera eta hezierarik ezaren arabera. Kontu egizu, bada, sarrera luzea duen lurpeko bizileku bat, argitara zabalik dagoena. Bertan gizakiak umetatik bizi dira, zangoetatik eta
lepotik lotuta. Halatan, geldirik daude, aurrerantz besterik begiratu ezin dutelarik, lokarriek
ez baitiote burua jiratzen uzten. Haien atzealdean, urrutitik sute baten argitasuna atzematen
da, eta gorago, sutearen eta atxilotuen artean,
bide gora bat. Bidean barrena, ohartu beharko
duzu hesia eraiki dela, titiriteroak ikusleengandik bereizteko jarri ohi denaren antzekoa, zeinen
gainetik txotxongiloak agertzen baitituzte.
−Badakusat −esan zuen.
−Oraingo honetan, hesiaren altuera gainetik
irudika itzazu denetariko tresneria daramatzaten
gizon-emakumeak, eta giza zein abere estatuak
harrizkoak, zurezkoak, denetarikoak gainditzen
dituztenak. Eta pentsatzekoa denez, eramaileon
arteko batzuk hizketan joango dira eta beste
batzuk isilean.
−Bai arraroa zuk deskribatutako irudia eta
atxiloak −esan zuen.
−Gu bezalakoak −esan nuen−. Lehenengo
eta behin, uste al duzu han egon direnek, beren
buruez edo beren kideez, aurrez aurre dute leizean suak islatzen dituen itzalak izan ezik, besterik ikusten dutela?
−Nola -esan zuen- bizitza osoan zehar buruari mugitu barik eusten beharturik egon badira?
–Eta daramatzaten objektuez, ez al da berdin
gertatuko?
–Zer besterik ikusiko dute, bada?
–Eta elkarrekin hitz egiteko aukera balute,
ez al duzu uste hizketaldia aurretik igarotzen
diren itzalei atxikiko litzaiekeela?
–Jakina.
–Eta presondegi hartan, atxilotuen atzetik
dabilen norbait mintzo den bakoitzean, atzetik
oihartzunik baletor, igaroz doan itzala mintzo
dela ez al diote iritziko?
–Bai horixe, ala Zeus! –esan zuen.
–Beraz, dudarik ez da –esan nuen–. Horrelakoek gauzen itzalak benetakotzat hartuko dituzte.
–Besterik ezin da izan –esan zuen.
–Kontu egiozu, bada –esan nuen– zer gertatuko litzateke kateetatik askatu, beren zentzugabekeriaz osatu (sendatu) eta giza izaeraren ara26
TEXTO: República. Libro VII
–Después de eso – proseguí - compara nuestra naturaleza respecto de su educación y de su
falta de educación con una experiencia como
ésta. Represéntate hombres en una morada subterránea en forma de caverna, que tiene la entrada abierta, en toda su extensión, a la luz. En
ella están desde niños con las piernas y el cuello
encadenados, de modo que deben permanecer
allí y mirar sólo delante de ellos, porque las
cadenas les impiden girar en derredor la cabeza.
Más arriba y más lejos se halla la luz de un fuego que brilla detrás de ellos; y entre el fuego y
los prisioneros hay un camino más alto, junto al
cual imagínate un tabique construido de lado a
lado, como el biombo que los titiriteros levantan
delante del público para mostrar, por encima del
biombo, los muñecos.
–Me lo imagino.
–Imagínate ahora que, del otro lado del tabique, pasan sombras que llevan toda clase de
utensilios y figurillas de hombres y otros animales, hechos en piedra y madera y de diversas
clases; y entre los que pasan unos hablan y otros
callan.
–Extraña comparación haces, y extraños son
esos prisioneros.
–Pero son como nosotros. Pues en primer lugar, ¿crees que han visto de sí mismos, o unos
de los otros, otra cosa que las sombras proyectadas por el fuego en la parte de la caverna que
tienen frente a sí?
–Claro que no, si toda su vida están forzados
a no mover las cabezas.
– ¿Y no sucede lo mismo con los objetos que
llevan los que pasan del otro lado del tabique?
–Indudablemente.
–Pues entonces, si dialogaran entre sí, ¿no te
parece que entenderían estar nombrando a los
objetos que pasan y que ellos ven?
–Necesariamente.
–Y si la prisión contara con un eco desde la
pared que tienen frente a sí, y alguno de los que
pasan del otro lado del tabique hablara, ¿no piensas que creerían que lo que oyen proviene de
la sombra que pasa delante de ellos?
– ¡Por Zeus que sí!
– ¿Y que los prisioneros no tendrían por real
otra cosa que las sombras de los objetos artificiales transportados?
–Es de toda necesidad.
–Examina ahora el caso de una liberación de
bera, jarraian azaldu bezala arituko balira? Haietariko bat edo beste lokarrietatik askatu, batbatean zutitu, lepoa jiratu, eta argitara begiratzera behartuko balitz, hau guzti hau egindakoan
min hartuko balu, eta argi distiragatik lehen
begiztatzen zituen itzalei oraingoan begiratzerik
ez balu, zer erantzungo luke norbaitek esango
balio lehengoak alferreko itzalak zirela, eta
oraingo honetan benetakoetatik askoz hurbilago
dagoela? Bestetik, iragan diren objektuak zer
diren galdetuko balitzaie, ez al duzu uste aho
bete hortz egongo litzatekeela, eta lehen ikusten
zituenak oraingoak baino egiazkoagoak direla
erantzungo lukeela?
–Askoz ere egiazkoagoak –esan zuen.
–Eta argiari berari begiratzera behartuko
banu, ez al duzu uste begietan min hartuta alde
egingo lukeela, erraz ikus ditzakeen objektuetara itzultzearren, honakoak zehatzagoak direlako ustetan?
–Hala da –esan zuen.
–Eta nor edo nork handik indarrez eramango
balu –esan nuen– malda gogor eta latz hartatik
gora behartuz, arrastaka eguzki argiraino heldu
arte utzi barik, ez al deritzozu narraz eramanez
gero atsekabetuko litzatekeela, eta behin argitaraino helduz gero, begiak argitan blai dituelarik,
ez al duzu uste egiazko gauzetatik bat berari ere
begiratu ezinean egongo litzatekeela?
−Harixe bai, oraingoz bederen, ezindurik legoke.
−Ene ustez ohitu egin beharko luke, goialdeko gauzak ikustera ailegatu ahal izateko.
Erraz modura ikusiko lituzkeen lehenengoak
itzalak lirateke; ostean, uretan islatutako giza
irudiak eta gainerako objektuenak. Ondoren,
zerukoak eta zerua bera, ilargiaren zein izarren
argitan gauez errazago begiztatuko lituzke,
eguzkia eta ingurukoak baino hobeki.
−Jakina.
−Eta azkenik, nire ustetan, eguzkia bera den
bezalaxe ikustatzeko moduan legoke, ez, ordea,
uretan nahiz beste inon islatutako eguzkiaren
irudia.
−Hala beharko luke izan −esan zuen.
−Ostean, eguzkiari dagokionez, ebatziko
luke bera dela urtaroak eta urteak egiten dituena, mundu ikusgarria arautzen duena, bai eta
beraiek begiztatzen duten ororen egilea ere.
−Bistan da −esan nuen− pentsamendu horietara helduko litzatekeela.
–Eta lehendabiziko egoitzaz, bertan zegoen
27
sus cadenas y de una curación de su ignorancia,
qué pasaría si naturalmente les ocurriese esto:
que uno de ellos fuera liberado y forzado a levantarse de repente, volver el cuello y marchar
mirando a la luz y, al hacer todo esto, sufriera y
a causa del encandilamiento fuera incapaz de
percibir aquellas cosas cuyas sombras había
visto antes. ¿Qué piensas que respondería si se
le dijese que lo que había visto antes eran fruslerías y que ahora, en cambio, está más próximo
a lo real, vuelto hacia cosas más reales y que
mira correctamente? Y si se le mostrara cada
uno de los objetos que pasan del otro lado del
tabique y se le obligara a contestar preguntas
sobre lo que son, ¿no piensas que se sentirá en
dificultades y que considerará que las cosas que
antes veía eran más verdaderas que las que se le
muestran ahora?
–Mucho más verdaderas.
–Y si se le forzara a mirar hacia la luz
misma, ¿no le dolerían los ojos y trataría de
eludirla, volviéndose hacia aquellas cosas que
podía percibir, por considerar que éstas son
realmente más claras que las que se le muestran?
–Así es.
–Y si a la fuerza se lo arrastrara por una escarpada y empinada cuesta, sin soltarlo antes de
llegar hasta la luz del sol, ¿no sufriría acaso y se
irritaría por ser arrastrado y, tras llegar a la luz,
tendría los ojos llenos de fulgores que le impedirían ver uno solo de los objetos que ahora decimos que son los verdaderos?
–Por cierto, al menos inmediatamente.
–Necesitaría acostumbrarse, para poder llegar
a mirar las cosas de arriba. En primer lugar miraría con mayor facilidad las sombras, y después
las figuras de los hombres y de los otros objetos
reflejados en el agua, luego los hombres y los
objetos mismos. A continuación contemplaría
de noche lo que hay en el cielo y el cielo
mismo, mirando la luz de los astros y la luna
más fácilmente que, durante el día, el sol y la
luz del sol.
–Sin duda.
–Finalmente, pienso, podría percibir el sol,
no ya en imágenes en el agua o en otros lugares
que le son extraños, sino contemplarlo cómo es
en sí y por sí, en su propio ámbito.
–Necesariamente.
–Después de lo cual concluiría, con respecto
al sol, que es lo que produce las estaciones y los
jakinduriaz eta orduko gatibutasunezko lagunez
oroituko balitz, ez al duzu uste aldaketarekin
zoriontsu sentitzeaz gain haietaz errukituko litzatekeela?
–Ziur baietz.
−Lehen begira zituzten itzaletatik zeintzuk
atzetik, zeintzuk aurretik igarotzen ziren beste
inork baino zorrotzago eta hobeki barrundaturik,
gertatuko dena igartzeko gai direnentzat sariak
edota ohoreak baleude, uste al duzu omenduen
bekaizkoa izango dutela, ala, Homeroren Akilesi gertatu bezala, ez al lukete bortitzago opatuko “nekazaria izanik beste gizon txiro batentzat lanean jardun” eta jasan ahala jasan, lehengo duda-mudako bizimodura itzuli baino?
−Hala uste dut nik −esan zuen− alegia, beste
edozein biziera hasierakoa baino nahiago duela.
−Kontu egiozu orain honako honi −esan
nuen−: berriro behera bueltatzekotan, lehengo
lekura itzuliko balitz, begiak ez al litzaizkioke
itsutuko, eguzki argiari bat-batean alde egindakoan bezala?
−Bai horixe −esan zuen.
–Eta beti kateaturik egon direnekin, itzalak
ozta-ozta begiztatzen dituenak, ohitzeko aldi
luzea behar baitu, berriro mintzatu beharra balu,
eta han goian egonik, begiak makaldurik dakartzala ikusita, barrukoek ez al liokete barre
egingo, eta hara gora igotzea ez duela merezi
esango? Eta inor askatzen eta igoarazten saiatuko balitz, hari oratzeko ahalbidea izanez gero,
ez al lukete erailko?
–Noski –esan zuen.
–Izan ere –esan nuen– honako irudi hau bere
osotasunean aplikatu beharra dago, Glaukon
adiskidea, lehenago esandakoari. Begiz ikusgarria den eremua presondegiarekin alderatu behar
da, eta bertako suaren argia eguzki indarrarekin.
Gora igotzea eta horko gauzak atzematea,
mundu ulergarrirainoko arimaren igoerarekin
alderatzen baduzu, nire iritzikoa izango zara,
zuk ezagutu nahi duzun eran, nahiz eta Jainkoak
soilik dakien egiazkoa den. Azkenik, bada, hona
hemen ene iritzia. Ulergarriaren munduan atzematen den azkena ongiaren ideia da, nekez
atzeman ere. Behin susmatuz gero, gauzetan den
alderdi zuzen eta eder guztien zergatia dela ebatzi behar da; beste aldetik, mundu ikusgarrian
argia eta argiaren emailea sortu dituen eran,
mundu ulergarrian egiaren eta ezagumenaren
(adimenaren) sortzailea dugu ongia, eta berau
atzeman behar du bizitza pribatuan zein publi28
años y que gobierna todo en el ámbito visible y
que de algún modo es causa de las cosas que
ellos habían visto.
–Es evidente que, después de todo esto, arribaría a tales conclusiones.
–Y si se acordara de su primera morada, del
tipo de sabiduría existente allí y de sus entonces
compañeros de cautiverio, ¿no piensas que se
sentiría feliz del cambio y que los compadecería?
–Por cierto.
–Respecto de los honores y elogios que se
tributaban unos a otros, y de las recompensas
para aquel que con mayor agudeza divisara las
sombras de los objetos que pasaban detrás del
tabique, y para el que mejor se acordase de
cuáles habían desfilado habitualmente antes y
cuáles después, y para aquel de ellos que fuese
capaz de adivinar lo que iba a pasar, ¿te parece
que estaría deseoso de todo eso y que envidiaría
a los más honrados y poderosos entre aquéllos?
¿O más bien no le pasaría como al Aquiles de
Homero, y «preferiría ser un labrador que fuera
siervo de un hombre pobre» o soportar cualquier
otra cosa, antes que volver a su anterior modo
de opinar y a aquella vida?
–Así creo también yo, que padecería cualquier cosa antes que soportar aquella vida.
–Piensa ahora esto: si descendiera nuevamente y ocupara su propio asiento, ¿no tendría
ofuscados los ojos por las tinieblas, al llegar
repentinamente del sol?
–Sin duda.
–Y si tuviera que discriminar de nuevo aquellas sombras, en ardua competencia con aquellos
que han conservado en todo momento las cadenas, y viera confusamente hasta que sus ojos se
reacomodaran a ese estado y se acostumbraran
en un tiempo nada breve, ¿no se expondría al
ridículo y a que se dijera de él que, por haber
subido hasta lo alto, se había estropeado los
ojos, y que ni siquiera valdría la pena intentar
marchar hacia arriba? Y si intentase desatarlos y
conducirlos hacia la luz, ¿no lo matarían, si pudieran tenerlo en sus manos y matarlo?
–Seguramente.
–Pues bien, querido Glaucón, debemos aplicar íntegra esta alegoría a lo que anteriormente
ha sido dicho, comparando la región que se manifiesta por medio de la vista con la morada prisión, y la luz del fuego que hay en ella con el
poder del sol; compara, por otro lado, el ascenso
koan zentzunez jokatu nahi duenak.
y contemplación de las cosas de arriba con el
camino del alma hacia el ámbito inteligible, y
no te equivocarás en cuanto a lo que estoy esperando, y que es lo que deseas oír. Dios sabe si
esto es realmente cierto; en todo caso, lo que a
mí me parece es que lo que dentro de lo cognoscible se ve al final, y con dificultad, es la Idea
del Bien. Una vez percibida, ha de concluirse
que es la causa de todas las cosas rectas y bellas,
que en el ámbito visible ha engendrado la luz y
al señor de ésta, y que en el ámbito inteligible es
señora y productora de la verdad y de la inteligencia, y que es necesario tenerla en vista para
poder obrar con sabiduría tanto en lo privado
como en lo público.
POLITEIA edo ERREPUBLIKA: ESKEMA
1. liburua: Justizia.
(2.-4.) liburuak: Hiru klase sozialak eta gobernarien heziketa: Musika eta Gimnastika.
ƒ Justizia: indibiduala eta soziala = OREKA.
ƒ Estatuaren eraketa.
ƒ Metalen mitoa.
ƒ Klaseen bertuteak.
5. liburua: Komunismo eta eugenesia.
ƒ Filosofo eta politika.
6. liburua: benetako filosofoa.
7. liburua: Filosofoaren heziketa.
ƒ Haitzuloaren mitoa.
ƒ Gobernari-filosofoari aplikazioa.
ƒ Arima zuzentzeko ikasketa egokiak.
ƒ Dialektika.
8. eta 9. liburuak: Gobernu motak: Timokrazia, Oligarkia, Demokrazia eta Tirania.
10. liburua: Arimaren hilezkortasuna.
ERREPUBLIKA. VII. LIBURUA: ESKEMA
1. Gobernarien heziketa.
1.1. Haitzuloaren alegoria.
1.1.1. Presoen egoera.
1.1.2. Presoen ezagutza mota.
1.2. Preso baten askatzea.
1.2.1. Haitzulotik irtetea.
ƒ Presoari kateak kentzen zaizkio.
ƒ Presoa haitzulotik egotzia da.
ƒ Presoak haitzulotik kanpokoa aurkitzen du.
1.2.2. Haitzulorako itzulera.
ƒ Beste presoenganako gupida.
ƒ Gupidak ez du presoen bizitzarekiko nostalgia suposatzen.
ƒ Desabantailak izan arren preso gisa itzuliko da.
29
TESTUARI BURUZKO GALDERAK
1. Testuaren laburpena egin.
2. Zergatik konparatzen du gizakia preso batekin?
3. Nortzuk izan daitezke objektuak eramaten dituztenak?
4. Zer ezagutza mota kokatzen da haitzulo barruan?
5. Zergatik behartu behar dugu buelta ematera? Zer izango du orduan errealtzat?
6. Onartuko al dute ongi errealitate berria? Zergatik?
7. Haitzulotik atera ezkero, zer ikusiko luke? Zergatik itsutuko litzateke?
8. Zer uste du ikusten dituen gauza berriei buruz? Eta eguzkiaz?
9. Gizakiak heziketa jasotzeko behartuak izan behar al dira?
10. Ikusten duena kanpoan ikusitakoarekin konparatuz, zer nolako ondorioetara helduko da?
11. Zer pentsatuko du barruko laudorio, sari, poza eta tristuraz?
12. Noren antza du haitzulora bueltatzen denak?
13. Zer uste dute presoek kanpotik etorritakoak kontatzen duenaz?
14. Zergatik haserretuko lirateke berarekin?
15. Zer dira itzalak, iruditxoak (estatuak), eramaileak, sua, haitzulotik kanpokoa eta eguzkia?
DEFINITZEKO KONTZEPTUAK:
1. Arima. 2. Ideia. 3. Gauzak. 4. Ongia. 5. Zientzia. 6. Adimenezkoa. 7. Iritzia. 8. Egia. 9. Ezagutza. 10. Jakinduria. 11. Askatasuna. 12. Heziketa. 13. Matematika.
30
HAITZULOAREN IRUDIA
31
ARISTOTELES
32
ARISTOTELES
(k.a. 384-322).
1. TESTUINGURU HISTORIKO FILOSOFIKOA
HISTORIKOA.
K. a. IV. mendeko gizarteak merkatal garapen handia bizi zuen, hiri-estatu egitura indartzen
delarik. Azken honek Atenas, Esparta eta Tebasen arteko borrokak eragin zituen eta Mazedonia
honetaz baliatuz bere nagusigoa inposatuz joan zen. Filipo II. eta, batez ere, Alexandro Handiarekin nagusigo hori gailurrera ailegatzen da Helenismo garaiari hasiera emanez.
Aristoteles, jaiotzez mazedoniakoa, botere berriarekin erlazionatua zegoenez –bera izan baizen Alexandroren irakaslea- atzerritartzat hartua izan zen Atenasen eta Demostenesek –
mazedoniarren kontrako mugimenduaren burua- kolaboratzaile izatea leporatu zion. Egoera sozio-politiko honek Aristotelesen bizitza baldintzatu zuen eta, horregatik, hiru etapa bereiz daitezke: Platonen Akademian egona, Atenasetik kanpo pasatutako hamaika urteak eta bertarako
itzulera Lizeoko zuzendari bezala.
FILOSOFIKOA.
Aipaturiko Lizeoa Aristotelesek sortu zuen 49 urte zituenean eta bertan zeuden arazoei erantzuna ematen saiatzen da. Hauek ziren aipatutako arazoak:
1. Parmenidesen monismo mugiezinak errealitate anitzaren kontra jotzen du.
33
2. Heraklitoren mugikortasunak zientzia egiteko oztopoa da.
3. Platonek bi mundu ontologikoki ezberdinak ezartzen ditu eta honek konpondu gabe uzten
du:
ƒ Izate bakarra eta anitzaren arazoa.
ƒ Zientzia “gehiegizko matematismoan” geratzen da sentipenezko esperientzia aldenduz.
ƒ Ezagutza arazoa edukirik gabe geratzen da baldin eta zentzumenen datuak mesprezatzen badira.
ƒ Zulo handia sortzen da errealitate fisiko eta materialari buruz.
ƒ Platonen espiritualismoa giza konposaketatik urrun dago.
ƒ Gizarteari buruzko ideal platonikoa ez dator bat giza izaerarekin.
2. BIZITZA
Estagiran -Trazia- jaio zen k.a. 384. urtean. Bere aita, Nikomako, Mazedoniako erregearen medikua zen. Hamazazpi zuelarik Atenasera joan zen Platonen ikasle bihurtuz. Akademian hogei urte
eman zituen, Platon maisua hil arte alegia (347.ean). Gero bidaiatzeari ekin zion, Asia Txikira joan
zen eta bertan ezkondu egin zen eta mazedoniako erregea zen Filiporekin kontaktuan jarri zen. K.a.
343. urtean Alexandroren tutorea izendatua izan zen, honek hamahiru urte zituenean eta berarekin
adinez nagusia izan arte egon zen. Geroago, 335. urtean, Alexandro boterera ailegatu zenean, Atenasera itzuli eta bere eskola eraiki zuen eta Apolo Lizeo tenpluaren ondoan zegoenez eta klaseak
zuhaitzen artean paseatzen ematen zituenez Lizeo edo peripatetikoa deitua izan zen. Bere eskola
honetan klaseak emateaz gain, liburuak bildu eta idatzi ere agin zituen. Alexandro hil zenean (323)
atenastarrak iraultzatu ziren eta enperadorearen lagunak eraso zituzten, Aristoteles barne zegoelarik.
Sokratesi bezala, erlijiogabetasuna leporatu zioten Atenaseko alderdi nazionalistakoek (Demostenesena) baina, hark ez bezala, Kaltzidiara ihes egin zuen hurrengo urtean, 62 izanik, hil zelarik.
3. EGITASMO FILOSOFIKOA
Bere sistema helduan Parmenides eta Heraklitoren arteko antitesia eta Platonen bi munduen
dualismoa gainditzen saiatu zen. Horretarako, errealitate bakarraren existentzia defendatu zuen,
hots, sustantzia edo subjektu indibidualarena. Unibertsalik, hau da, Ideiarik, ez dago beste inongo
mundu batean; dagoen bakarra indibiduoak dira. Eta benetako eta faltsua diren munduak ez badira,
ezagutzaren objektua ere bakarra izango da nahiz eta, errealitate hori anitza denez, zientzia arlo partikularretan banatu beharra dagoen.
o Bere asmo bat zientzia enpirikoa garatzea da, metodo egoki bat aplikatuz.
o Aurrekoaz gain zientzia praktikoak ere interesatu zitzaizkion Etika eta Politikari buruzko liburuak idatzi zituelarik.
4. ERREALITATEA (IZATEA)
Platonek esandakoarekiko kritika
Gogoratuko duzuenez, Platonen ustez benetako errealitatea ez zegoen mundu fisiko honetan
(Gauzen munduan) baizik eta ideietan. Horren aurrean Aristotelesek, kritika gogorra egin zion bere
maisuari hondokoa esanez:
- Ideiak zentzugabeko gauzen gehikuntza -bikoizketa- dira. Existitzen den bakarra gauzak
dira. Hauek esentzia bat dute, hau da, zertan dautzan adierazten duena, baina esentzia
hori ez dago, Platonek zioen moduan, beste mundu batean, gauzetan beraietan baizik.
Aristotelesek Platonen Ideiak edo esentziei gauzen formak deitu zien. Laburbilduz:
Esentziak (gauzak zer diren) eta existitzen diren gauzak bereiztea ezinezkoa da.
- Platonen teoriak zentzu onak onartzen ez dituen ideiak (adibidez, existitzen ez denarenak, hala nola, izaki fantastikoak) errealtzat jotzera garamatza.
34
- Ideiek ez dute sentipenezko mundua ezagutzeko azalpenik ematen.
‘Izate’ hitzaren esanahiak
Bere errealitateari buruzko teoria Metafisika liburuan agertzen da. ‘Metafisika’ fisika baino haratago doan zientzia litzateke. Horregatik Metafisika edo lehendabiziko filosofia jakintzarik gorena da
zeren beste jakintzak izate zehatzei buruz (Fisika, gauza materialei buruz; psikologia, bizidunei buruz…) aritzen diren bitartean, Metafisika, ordea, gauza guzti horiek komun dutenari buruz aritzen
da, hau da, izateari buruz.
‘Izate’ hitzak, batetik, esentzia eta existentzia indibiduala aditzera ematen du, hau da, sustantzia
(subjektua lengoaian) eta, bestetik, dauden akzidenteak (‘atributuak’ lengoaian) -sustantziak izan
ditzakeen ezaugarri ezberdinak edo izateko moduak-: kantitate, kalitate, erlazio, lekua, denbora,
egoera, janzkia, aktibitate, pasibitate. Lehendabiziko Izatea, Aristotelesen arabera, sustantzia da,
hau da, bere baitan existitzen dena edo, beste modu batez esanda, existitzeko ezeren beharrik ez
duena. Horrela adierazten du Aristotelesek: “Sustantzia lehendabiziko izatea da, eta ez edozein
izate, baizik eta izatea”. Atributuak edo akzidenteak, berriz, izateak dira substantziari dagozkiolako;
hots, atributuak edo akzidenteak ez dira haien baitan existitzen, sustantzia batean baizik. Ikus daitekeenez, atributu guzti horiek edozein gauza -substantzia- deskribatzeko behar ditugun elementuak
lirateke.
Bi sustantzia mota bereizten ditu Aristotelesek: lehendabizikoa edo sustantzia indibiduala (Jon)
eta bigarrena edo espezie (gizakia) eta generoa (animalia). Lehendabiziko sustantziek izate erreal
mugatu bat (indibiduo bat) izendatzen dute eta, horregatik, sustantzia nagusiak dira 1 . Espezieak eta
generoak, berriz, bigarren sustantziak ddeitzen die.
LENGOAIA
SUBJEKTU
ERREALITATEA
ATRIBUTUAK
JON
(GIZAKIA
ANIMALIA)
SUSTANTZIA
AKZIDENTEAK
1.
2.
JON (GIZAKIA/ANIMALIA)
GIZAKIA
(ANIMALIA
BIZIDUNA)
1,80 zmkoa
jatorra
pisuan ertainekoa
institutuan
gaur
eserita
bakeroz jantzita
idazten du
entzuten du
kantitatea
nolakotasuna
erlazioa
lekua
denbora
kokaera
egoera (janzkera)
jarduera
pasibitatea
Sustantzia eta akzidenteak KATEGORIAK deitu zituen Aristotelesek
1
Sustantzia hitzak lau erabilera ezberdin ditu: esentzia (“Andoni gizakia da”), unibertsala (“gizaki oro arrazionala da”),
generoa (“gizaki guztiak animaliak dira” eta subjektua (“Andoni ikaslea da”. Subjektua besteak predikatzen diren zera
da; bera, berriz, ez da inoiz beste baten predikatua.
35
Substantziaren osagaiak
Esan bezala, lehenengo sustantzia indibiduoa da (adibidez, zuhaitz bat edo zurezko eskultura bat)
eta bigarrena espezie eta generoa. Substantziaren osagaiak hauek lirateke:
ƒ Materia. Substantziarekiko ahalmen, posibilitatea eta ez-aktu litzateke. Zuhaitza eta eskulturaren kasuan zura litzateke beraien materia. Ulertuko denez ez da posible formarik gabeko zura egon, hau da, zura beti zerbaiten osagaia da.
ƒ Materia ez-izate erlatiboa da zeren berez ez baita existitzen baina izaten ahal da,
forma izateko, hau da, sustantzia bat osatzeko joera baitu. Materia, bestaldetik, aldaketa ororen aurretik nahitaez existitzen dena da zeren eta zerbait aurre existitzen ez
bada aldaketarik ere ez dago. Adibidez, zuhaitzaren zurarekin eskultura egin dugu.
Zer da aldaketa horretan mantendu dena eta aldatu dena? Mantendu dena, garbi
dago, materia da (zura) eta aldatu dena da geroago azalduko dugun ‘forma’ 1 , zeinarekin zur horrek sustantzia osatzen duen.
ƒ Bi materia mota nagusiak bereizten ditu Aristotelesek:
− Lehena. Sortuak diren gauza guztien printzipioa da. Hau onartu behar izan zuen
Aristotelesek zeren zura, urrea, haragia etab. materia dira baina ezberdinak ere
forma bat dutelako (zurarena, urrearena, haragiarena…). Lehendabiziko materia
hori mugatu gabekoa izango litzateke. Dena den, nahiko iluna da honi buruzko
Aristotelesen azalpena.
− Bigarrena. Gauza bakoitzak daukana (mahai baten zura). 2
ƒ Forma. Aktu, existentzia erreala, materiari errealitatea ematen diona da. Forma da zura zuhaitza edo eskultura izateko behar dena. Zuhaitz edo eskultura bat definitzerakoan esaten
duguna bere forma da. Forma gauzen esentzia da eta bizidunen kasuan espeziearekin bat
dator. Adibidez, Jon gizakia dela definitzerakoan, bere forma adierazten dugu zeren eta gizakia izateko zer den beharrezko adierazi behar dugu eta, hori egiterakoan, edozein gizaki
definitzen ari gara, hau da, giza espeziean sartua egoteko behar dena.
Substantzia, beraz, ez da ez materia ez da forma ere, bien batasuna baizik 3 . Horrek zera esan
nahi du: ez da posible materiarik gabeko forma edo formarik gabeko materia existitzerik (hau
izango litzateke, hain zuzen, Platonek defenditzen zuena, bere ideien mundua).
Substantziaren kausak
Substantziak, existitzeko, lau kausa behar ditu: Materiala -zerez egina dagoen-, formala -bere
itxura edo izaera-, egilea -zerk edo nork eman dion izatea- eta xedezkoa -zertarako egina izan den
edo zein den bere helburua-. Bizidunen kasuan, lau kausa hauek bi bilakatzen dira: material gorputza eta formala -arima-. Eskulturaren kasuan, kausa materiala marmola edo brontzea (edo
beste materiala) litzateke; kausa formala, eskultura izateko behar dena, hau da, edozer eskultura
definitzen duena; kausa egilea, eskultorea eta xedezko kausa edo kausa finala, eskultoreak eskultura
egiterakoan izan duen asmoa.
Ikusiko dugunez, Aristotelesek edozer gauzaren ezagutza zientifikoa izateko lau kausa hauek
ezagutu beharko liratekeela defenditzen zuen.
Aurrekoaz gain, lehen kausa bat dagoela dio eta, beraz, izakien kausak ez dira infinituak, zeren
lehendabiziko kausarik ez bada, kausarik ez baitago eta, ondorioz, ezagutzarik ere ez. Esandakoa
frogatzeko mugimendua erabili zuen Aristotelesek. Izan ere, mugikari oro motor batek mugitua
bada eta hau beste batek, mugimenduaren lehendabiziko kausa den zerbaitek egon beharko du. Mugikarien kasuan lehen motor hori berezko mugimendu duena da eta Unibertso osoarena, berriz, motor geldia da. Motor geldia eternoa, aktu hutsa eta bere burua baino ezagutzen ez duen adimena hutsa da (Jainkoa).
1
Orain, adibidez, zura hilda dago eta zuhaitza zenean bizirik zegoen.
Beste bi materia mota onartzen du: Sentipenezkoa, mugi daitekeen edozein materia eta, Adimenezkoa, sentipenezko
gauzetan dagoena baina sentipenezkoa izan gabe (ezaugarri matematikoak, hau da neurriak, proportzioak, etab.).
3
Materia eta formaz gain Aristotelesek ‘sinolo’ delakoa aipatzen du. Honi buruz zera dio: Materia eta formaren arteko
batzea da eta baita aktua ere.
2
36
Fisika
Fisika, mugimenduari edota aldaketari buruzko jakintza litzateke. Mugimenduaren existentzia,
naturan, ukaezina zeritzon Aristotelesi eta bere asmoa ez da, beraz, bera frogatzea baizik eta azaltzea, hau da, zergatik edo nola gertatzen den deskribatzea. Mugimendua gertatzeko espazioa nahitaezkotzat jotzen zuen Aristotelesek eta, horregatik espazioari buruz esan zuenarekin hasiko gara.
- Espazioa.
1. Izakiek betetzen duten lekutzat jotzen du.
2. Ez da ez gorputza ezta materia eta formaren batasuna ere.
3. Mugiezina da.
• Mugimendu edo aldaketa
Aldaketa azaltzeko sustantzia bizidunak hartu zituen adibidetzat. Nola gertatzen da bizidun
baten sorrera eta usteltzea?
ƒ Aldaketa zer den azaltzeko bi modu erabili zituen:
a) Ahalmenean dagoen izakiren aktua. Adibidez: zuhaitz-hazia zuhaitza izateko ahalmena
da; aktura pasatzean, hots, zuhaitza izateko pausoa ematean, aldaketa bat jasan behar
izan du.
b) Substratuak ez zuen forma batez jabetzea. Adibidez: marmol-bloke batek ez duen eskultura baten forma hartzean, aldaketa gertatzen da. Prozesu honetan substratua da irauten
duena (marmola) eta forma aldatzen dena (bloke izatetik eskultura izatera pasatzea).
ƒ Aldaketa-mota.
a) Substantziala. Substantzia bat izatetik beste bat izatera pasatzea. Hemen, adibidez, sorkuntza eta ustelkeria edo heriotza lirateke.
b) Akzidentala. Orain aldatzen direnak substantziaren atributuak dira. Hauek izan daitezke
kualitatiboa (hotza izatetik beroa izatera), kuantitatiboa (txikia izatetik handia izatera)
eta lokala (lekuz aldatzea).
Unibertsoaren ikuskera
Aristotelesek unibertsoari buruzko ikuskera geozentrikoa du. Lurra erdigunean kokatuta litzateke, lau elementuak -lurra, ura, airea eta sua- dituelarik. Goian bosgarren elementua -eterra- kokatzen du. Honetan ilargia eta orduan ezagunak ziren planetak daude eta gorago oraindik kristalezko
esfera bat, izar mugiezinezko esfera, hain zuzen. Lurra ez diren beste gainerako zeru gorputz guztietan mugimendu bikaina gertatzen da, hots zirkularra. Lurrean, berriz, bi mugimendu-mota bereizten
ditu: naturala -gorputz orok, duen konposaketagatik, dagokion lekura joateko joera (adibidez, lur
gehiago duenak erortzeko joera du, bero dagoenak gora joateko joera du, etab.)- eta bortxatuta jaurtigailuena-. Azken hau azaltzeko -hau da, nola den posible jaurtigailu bat ez erortzea bat bateanairearen bulkadaren teoria asmatu zuen 1 .
1
Erdi aroan ‘Inpetus’ teoria deitu zen. Adibidez, gezi baten mugimendua azaltzeko Aristotelesek uste zuen geziak berak
mugitzen duen aireak atzera jotzen du eta berriro bultzatzen du gezia.
37
Lurra
Ilargia
Merkurio
Artizarra
Eguzkia
Martitza
Jupiter
Saturno
Izar geldien
esfera
5. EZAGUTZA
Mailak.
Ezagutza arloan maila edo gradu ezberdinak bereizten ditu: sentsazioa, oroimena, esperientzia,
artea, zientzia eta adimena. Dena den bi arlo nagusi azpimarratzen ditu:
a. Sentipenezko ezagutza edo Esperientzia. Honen bidez gauzen ‘zera’ ezagutzen dugu. Aristotelesentzat hau ez da inolako jakinduria edo zientzia zeren beraren objektuak kontinjenteak 1 eta partikularrak baitira eta zientziak nahitaezkoa eta unibertsala behar du izan.
b. Jakinduria: honek gauzen ‘zergatia’ aditzera ematen digu, hots, kausak eta printzipioak.
Honen barruan bi jakinduria-mota bereiz daitezke:
• Zientzia edo jakintza frogagarriak. Zientzia betikoari buruzko ezagutza da, aldatzen ez
denari buruzkoa alegia. Beraz, ezin da zientzia egin indibidualari buruz, baizik eta komunari, unibertsalari buruz eta komuna edo unibertsala esentzia da. Honetan ados dago
Platonekin baina Aristotelesentzat esentzia gauzetan dagoenez gauzei buruzko zientzia
egin daiteke, Platonek inola zere onartu ez zuena.
ƒ Zientzia-motak dira: Teoretikoak (Fisika -kantitateari buruz-, Matematika nolakotasunei buruz- eta Lehenengo Filosofia 2 , -Izateari buruz-), Praktikoak
(Etika, Ekonomia eta Politika) eta Poetikoak (Arte Ederrak).
ƒ Zerbaiti buruzko zientzia egiteko hiru galdarari eman behar diegu erantzuna:
1. ea den, hau da, ea existitzen den.
2. zer den (bere esentzia adierazi behar da, zertan datzan alegia).
1
Kontinjentea izateko eta ez izateko posibilitatea duena da, hau da, nahitaezkoa ez dena. Sorrera edota bukaera daukan
oro kontinjentea da.
2
Lehenengo Filosofia. Eternoa, mugiezina eta materiatik bereizia dena teorikoa den zientzia batek ezagutu behar du:
lehendabiziko zientzia edo Filosofia. Honek, beraz, izana edo izatea izaten den aldetik ikasten du eta beste gainerako
zientziek, berriz, izanaren edo izatearen akzidenteak. Filosofiari ere axiomak eta frogatzeko printzipioak ezartzea dagokio.
38
3. zergatik den (existitzeko behar diren kausak adierazi behar dira).
Hiru galdera horiek ezagutzeko bidea demostrazioa da eta demostrazioa silogismoen bidez lortzen da. Demostrazioa eta silogismoa zertan dautzan Logikari buruzko puntuan
aurkituko da.
• Adimena: Zientzien Lehenengo printzipioen (axiomak eta demostrazio printzipioak)
ezagutza. Printzipio hauek, lehenbizikoak izateagatik, ezin dira beste printzipioetan oinarritu edo justifikatu. Horregatik, beraiei buruz ez dago azalpenik, ez eta kausarik ere,
haiek beste edozein printzipioren zergatia baitira- beraz, intuizio bidez bakarrik ezagutu
ahal dira.. Printzipio hauek hiru dira Aristotelesentzat:
ƒ Identitate printzipioa: A≡A
ƒ Ez-kontraesanaren printzipioa: ¬ (A ∧ ¬ A)
ƒ Hirugarrena baztertzearena: A ∨ ¬ A
Logika. Organon.
‘Organon’ hitzak, grekaraz, tresna adierazten du. Kasu honetan, zientzia egiteko tresna litzateke
eta, horregatik, aurretiko zientziatzat jotzen du Aristotelesek, jakintza zientifiko guztien egituraketa zuzenaren tresna delako. Bere helburua pentsamendu zuzenaren formak eta hauen adierazpena ezartzea da.
ƒ Forma logikoak:
a. Kategoriak: Isolaturik hartuak eta esanahi duten terminoak dira (adib., izenak). Kategoria hauek, dena dela, bi esanahi dituzte bere filosofian: Logikoa (pentsaerazkoa) eta
Ontologikoa (izaerazkoa). Adibidez: 'zaldia' hitza da baina errealitatean dagoen zerbait
ere bai.
b. Enuntziatua (Proposizioa edo Judizioa): Subjektu bati, aditzaren bidez, predikatu bat
atribuitzea, egoztea, da. Dauden mota guztiak azaltzeko behean dagoen irudia erabiltzen da. Adibidez: “Zaldia zuria da”.
c. Silogismoa: Diskurtso bat da zeinean gauza batzuk -premisak- finkatu ondoren beste
batzuk -ondorioak- nahitaez jarraitzen duten. Premisen ezagutza indukzioaren bidez
lortzen da. Silogismoa zientzia egiteko tresna da. Adibidez: “Animalia guztiak (B) hilkorrak (A) dira”; “zaldiak (C) animaliak (B) dira”, beraz, “zaldiak (C) hilkorrak (A)
dira”. Silogismoa zientzia egiteko egitura logikoa litzateke. Hau da silogismoaren
forma grafikoa:
A
B
B C
1. premisa:
2. premisa
‘Animalia guztiak hilkorrak dira’ ‘zaldiak animaliak dira’
dira’
A
B C
ondorioa
‘zaldiak
hilkorrak
Ikus daitekeenez hiru elementuk parte hartzen dute silogismo batean: ‘A’ edo nagusia,
‘B’ edo ertainekoa eta ‘C’ edo txikia.
d. Definizioa: “gauza bat zer den azaltzen duena”.
e. Demostrazioa: “gauza bat beste gauza bati buruz zergatik egia den edo ez argitzen duena”.
39
Ezagutza prozesua
ERLAZIOA
OBJEKTUA
SUBJEKTUA
Zentzumenak
Zentzua
Irudimena
Adimena
jasolea
(paziente)
(sagar bat)
ikusmen
entzumen
usaimen
ukimen
dastamen
batzen
ditu
irudia
forma
hartzen du
eragilea
(ajente)
forma (kontzeptua)
sotzen du
('sagar')
Hau izango litzateke grafikoan adierazten denaren azalpena:
Ezagutzaren hasieran objektu bat behar da (zaldi bat, adibidez), objektu hori materiala delarik.
Objektua sentimen ezberdinek ezagutzen dute objektuak duen sentipenezko forma hartuz (usaina,
kolore, forma geometrikoa, soinua…). Sentimen ezberdinen datuak batu egiten dira (zeren sentimenen informazioa ezberdina baita) zentzuaren bidez, sentimenezko ezagutza lortuz. Sentimenak
utzitako informazioarekin irudimenak irudi bat sortzen du. Irudi hori da adimen eragilea edo ajentea martxan jartzen duena (potentzian egotetik aktura pasatuz). Adimenak, azkenik, irudiari buruzko kontzeptua sortzen du.
Aristotelesek jatorrizko ideien existentziari uko egiten dio. Ideia guztiek hasieran sentsazio bat
behar dute. Ezagutza oro, beraz, sentsazioan hasten da, nahiz eta berean ez gelditu, zeren adimenaren ezagutza (kontzeptuen bidezkoa) ere baitu gizakiak.
6. ANTROPOLOGIA
Gizakia izaki naturala da, substantzia bat alegia. Substantzia guztiak bezala bereiztezinezko materia eta formaz eraturik dago, baina, biziduna izateagatik, bere materia antolatua dago zeren dituen
elementu guztiek funtzio bat duten 1 eta horregatik organismoa da (gorputza) eta bere forma arima
da. Materia ahalmena den bitartean, arima aktua da, izaki gizatiar biziduna bilakatzen duena. Arima
elikadura, zentzumen, pentsamendu eta mugimenduaren printzipio edo kausa litzateke. Gorputza,
berriz, arimaren tresna bezala agerrarazten du Aristotelesek, hots, arima motorra den bitartean gorputza motor horren mugikaria litzateke. Arimak hiru ahalmen izan ditzake bizidun motaren arabera.
a. Hazkorra -begetatiboa-. Beragatik bizidun guztiek bizia dute eta bere funtzioak ugaltzea
eta elikatzea dira. Gaitasun hau, esan bezala, bizidun guztiek dute (landareek, animaliek
eta gizakiek) baina landareen kasuan duten gaitasun bakarra da.
b. Sentipenezkoa: sentsazioak izateko ahalmena. Ahalmen hau duten bizidunek apetitu,
irudimen, oroimen eta mugitzeko ahalmena dituzte. Ahalmen hau animaliek eta gizakiok
ditugu
c. Adimenezkoa. Pentsatzeko ahalmena da. Beraren bidez gizakiok -arima hau bakarrik
guk baitugu- kontzeptuak eta haien arteko loturak sortzen ditugu eta, gainera, gure jokabidea zuzentzen dugu.
Ikusitakoaren arabera ulergarria da Aristotelesek planteatzen duen hierarkia, hau da garrantziaren
araberako ordena.
7. FILOSOFIA PRAKTIKOA
1
Bere ikuskera finalista –dena zerbaitetarako dago-, bizidunei ere aplikatzen die. Horrela, ez dugu entzuten belarriak
ditugulako baizik eta entzuteko belarriak ditugu.
40
ETIKA
Aristotelesen etika helburuzkoa da eta izakien naturan oinarritzen da, hau da, izaki orok xede
bat daukala eta xedea eta ongia gauza bera direla ustean datza. Honekin erlatibismoa (sofistek bultzatu zutena) gainditu nahi izan zuen. Bere Etika Nikomakeoan Aristotelesek gure egintzak ere xede
batera bideratuak daudela defenditzen du, xede hori ongia delarik. Baina egintza ezberdinak direnez, ongiak ere ezberdinak izango dira. Dena den, ongien artean, denek ez dute garrantzi berbera eta
garrantzi-eskala honetan zoriontasuna da gailurra, hots, ongirik gorena. Zergatik? Beste ongiak
(adibidez, jatea) beste helburu bat lortzeko egiten direlako (elikatzeko, edo dastatzen gozatzeko,
jatearen kasuan) eta zoriontasuna ez da bilatzen beste ezertarako. Izan ere, ez dugu zoriontsuak izan
nahi beste zerbait lortzeko, aldrebez, beste gainerako ongiak, azken finean, zoriontsuak izateko nahi
ditugu. Beraz, zoriontasunaren ezaugarriak hauek lirateke:
ƒ Ongi bikaina da zeren ez baita bilatzen beste ezertarako berau lortzeko baizik.
ƒ Berezko ongia da zeren eta lortu ezkero ez da beste ezer nahi.
Zertan datza zoriontasuna? Aristotelesek zoriontasunari buruzko kasuistika azalduko du, mota
hauek aipatuz: plazera, ohorea, ospea eta jakinduria. Haien artean zein den zoriontasuna emango
diguna jakiteko gizakiok ditugun gaitasunen artean zein den gizaki egiten gaituena, hau da, definitzen gaituena da bilatu behar dena, zeren zoriontasuna berezko dugun gaitasuna ahalik eta gehien
garatzean datzan. Eta gizakiak egiten gaituena adimena, hots, pentsatzeko gaitasuna denez (antropologia puntuan ikusi dugun lez) zoriontasuna adimena ahalik eta gehien garatzean datza. Eta garatze
bikain hori lortzeko bidea bertutea da. Bertutea modu zehatz batez jokatzeko arimaren borondatezko jarrera da. Aristotelesk bertutea gehiegikeria eta gabekeriaren arteko erdiko terminoa (jokabidea) litzatekeela dio. Gainera bertutea izateko jarraiki mantendu behar den jokabidea izan behar
da (“enara bakar batek ez baitu uda egiten”).
Bi bertute-mota bereizten ditu -gure adimenezko arimak dituen jarduera adina-:
a. Adimenezkoak (dianoetikoak): jakinduria, zuhurtasuna...
b. Praktikoak (etikoak): sendotasuna, neurritasuna, egiazaletasuna... Etikoak direnen artean Justizia ere kokatzen du, zeren eta gizakia izaki soziala da eta justiziaren helburua
gizartearen zoriontasuna da.
Azkeneko h elb urua zor iontas una d a
Eudaim onism oa
Zer da zoriontas una ?
Zoriontasu na da
arimare n
egink izun b at
bertute perfektu
bati
atxikita
Perfekzioar en
etika da
Pentsamen dua
Onak egiten g aitu
Gizakiak eg iten ga itu
Aukeratze-o hitura b at da
Gaitasun eg onkor b at da
Bi muturren (ge hie gizko, ga bezi a)arteko
erdiko b ide a auker atzea
Nola ?
guretzat, ez objektu arekik o
POLITIKA
41
jakin duri az
neurritas unez
irmotasun ez
Politika zientzia praktikoa da, helburua gizartearen ongia izanik. Aristotelesentzat estatua naturala da eta gizakiak, izaki soziala denez, gizartean bete dezake bere helburua. Eta estatua (gizarte
antolatua) naturala da bi arrazoiengatik:
1. buruaskia balitz, gizakia, jainkoa edo basatia izango litzateke
2. animaliak ahotsa baino ez du plazera edota mina adierazteko, baina gizakiak hitza du eta,
Aristotelesek berak dioen bezala: “Hitza, ordea, komenigarria eta kaltegarria dena adierazteko da, baita bidezkoa dena eta ez dena. Eta hori da gizakiari berezkoa zaiona
gainerako animalien aurrean: berak soilik du ongiaren eta gaizkiaren, bidezkoa denaren eta ez denaren, eta gainerako balio guztien sena, eta gauza hauen parteharmen
komunak etxea eta hiria eratzen du”.
Horregatik Politikak Etikarekiko lehentasuna dauka, Platonentzat bezalaxe. Estatua sortzen da
familiak (gizarte-mota txikiena) baserritan elkartzen direnean eta hauek ere gauza bera egiten dutenean. Estatuaren helburua, aipatu dugun lez, hiritarrei bizi on eta zoriontsu erraztea da, hau da, Estatuak bitartekoak jarri behar ditu hiritarrok arrazionalki gara daitezen.
Gobernu motei dagokionez aristotelesek garaiko gobernu ezberdinak ikertu zituen eta sailkapen
hau egin zuen:
Bi gobernu-mota dago:
a. Zuzena edo Justua. Honek ongi komuna bilatzen du. Hemen Monarkia, Aristokrazia eta
Demokrazia kokatzen ditu.
b. Injustua. Interes partikularra bakarrik lortu nahi duena. Aurrekoen ukapena lirateke: Tirania, Oligarkia eta Demagogia.
Aristotelesek ez du sistema bakar bat defenditzen (justuen artean, noski) baina bai aipatzen dituela estatuak izan beharko lituzkeen baldintza batzuk ongi funtzionatzeko:
a. Biztanleen kopurua ez da oso txikia ez da oso handia izan behar, baina hori bai, hiritar
guztiek elkar ezagutu behar dute.
b. Lur eremua ere egokia izan behar da, babesteko erraza baina behar diren gauzak dituena.
c. Hiritar bakoitzak bere funtzio izan behar du estatuan eta hiritarrak direnek bakarrik gobernua eta gerraren ardura izan behar dute.
TESTUA: Etika Nikomakeoa
TEXTO: Moral a Nicómaco
42
Baina, beharbada, zoriona, kontraesanik gabe,
ongi handiena dela, ongi gorena dela gurekin bat
etorri arren, egongo da haren izaera hobeto ezagutu nahi duenik.
Nozio osoa erdiesteko modurik seguruena gizakiaren berezko lana zein den jakitea da. Musikagilearentzat, tailugilearentzat, artista guztientzat eta, oro har, lanen bat sortzen duten guztientzat eta modu jakin baten jarduten dutenentzat,
ongia eta perfekzioa, nonbait, burutzen duten lan
berezian dago; era berean, gizakiak ongia aurkitu
behar du bere lanean, gizakiak burutu beharreko
lan bereziren bat badago behintzat. Eta igeltseroak, zapatariak, eta abar lan berezi eta egintza
jakin batzuk badituzte egiteko, litekeena al da
gizakiak soilik ez izatea? Naturak jardungabeziara zigortua ote du? Edota begiak, eskuak,
oinak eta, oro har, gorputzaren atal guztiek eginkizun berezi bat duten bezala, gizakiak, eginkizun horietatik guztietatik at, berezkoa duen bat
duela sinetsi behar al dugu? Zein izan daiteke,
ordea, eginkizun berezi hori? Bizitzea gizaki eta
landare guztien eginkizuna da, eta hemen gizakiari bereziki eta soilik dagokion zerbaiten bila
ari gara; beharrezkoa da, beraz, elikadura eta
moldatze bizitza alde batera uztea. Berehala dator sentikortasunaren bizitza; hura, ordea, aldi
berean, beste izakiengan ere agertzen da, zaldia,
idia eta, oro har, animalia guztiengan, baita gizakiarengan ere. Arrazoidun izakiaren bizitza aktiboa gelditzen da, beraz. Izaki horretan, ordea,
arrazoiari obeditu besterik egiten ez dion zatia,
eta zuzenean arrazoiduna den zatia eta pentsatzeko huraz baliatzen dena bereizi beharra dago.
Gainera, arrazoimen hau bera bi zentzutan uler
daitekeenez gero, beharrezkoa da kontuan hartzea, batez ere, jardunean dagoen ahalmenaz
mintzo garela, biek duten izena bereziki gehien
merezi duena, alegia. Horrela, gizakiari berezkoa
zaiona arrazoiaren araberako arimaren egintza
izango da edo, gutxienez, arrazoirik gabe gauza
ezin daitekeen arimaren egintza. Bestalde, eginkizun jakin bat halako gizakiari dagokiola esaten
dugunean, guztiz garatua dagoen izaki beraren
eginkizuna ere badela ulertzen dugu, musikagilearen lana musikagile onaren lanarekin nahasten
den bezalaxe. Era berean kasu guztietan, salbuespenik gabe, lanaren ideia bakunari lan horrek
irits dezakeen perfekzio gorenaren ideia eransten
zaio beti; esate baterako, musikagilearen lana
musika egitea bada, musikari onaren lana musika
ona egitea izango da. Hori guztia zuzena bada,
43
Pero quizá, aun conviniendo con nosotros en que
la felicidad es, sin contradicción, el mayor de los
bienes, el bien supremo, habrá quien desee conocer mejor su naturaleza.
El medio más seguro de alcanzar esta completa noción es saber cuál es la obra propia del
hombre. Así como para el músico, para el estatuario, para todo artista y, en general, para todos
los que producen alguna obra y funcionan de una
manera cualquiera, el bien y la perfección están,
al parecer, en la obra especial que realizan; en
igual forma, el hombre debe encontrar el bien en
su obra propia, si es que hay una obra especial
que el hombre deba realizar. Y si el albañil, el
zapatero, etc., tienen una obra especial y actos
propios que ejecutar, ¿será posible que el hombre
sólo no los tenga? ¿Estará condenado por la naturaleza a la inacción? O más bien, así como el
ojo, la mano, el pie y, en general, toda parte del
cuerpo llenan evidentemente una función especial, ¿debemos creer que el hombre, independientemente de todas estas diversas funciones, tiene una que le sea propia? ¿Pero cuál puede ser
esta función característica? Vivir es una función
común al hombre y a las plantas, y aquí sólo se
busca lo que es exclusivamente especial al hombre; siendo preciso, por tanto, poner aparte la
vida de nutrición y de desenvolvimiento. En seguida viene la vida de la sensibilidad; pero ésta,
a su vez, se muestra igualmente en otros seres, el
caballo, el buey y, en general, en todo animal, lo
mismo que el hombre. Resta, pues, la vida activa
del ser dotado de razón. Pero en este ser debe
distinguirse la parte que no hace más que obedecer a la razón y la parte que posee directamente
la razón y se sirve de ella para pensar. Además,
como esta misma facultad de la razón puede
comprenderse en un doble sentido, es preciso
fijarse en que de lo que se trata, sobre todo, es de
la facultad en acción, la cual merece más particularmente el nombre que llevan ambas. Y así, lo
propio del hombre será el acto del alma conforme a la razón o, por lo menos, el acto del alma
que no puede realizarse sin la razón. Por otra
parte, cuando decimos que tal función es genéricamente la de tal ser, entendemos que es también
la función del mismo ser completamente desarrollado, así como la obra del músico se confunde
igualmente con la obra del buen músico. De
igual modo en todos los casos, sin excepción, se
añade siempre a la idea simple de la obra la idea
de la perfección suprema que esta obra puede al-
gizakiari berezkoa zaion lana, oro har, mota jakin
bateko bizitza dela onar dezakegu, eta bizitza
berezi hori arimaren jarduera eta arrazoiari lagun
egiten dioten ekintzen jarraitasun bat dela; eta
onar dezakegu ondo garatuta dagoen gizakiarengan eginkizun horiek guztiak ondo eta jarraitasunez egiten direla. Ongia, ordea, gauza bakoitzarentzako perfekzioa, aldatu egiten da gauza horren bertute bereziaren arabera. Ondorioz, gizakiari berezkoa zaion ongia bertuteak zuzentzen
duen arimaren jarduera da; eta bertute asko badaude, haietatik guztietatik gorena eta perfektuena denak zuzendua. Erants bedi baldintza hauek
bizitza oso batean zehar bete behar direla, enara
bakar batek ez baitu uda egiten, egun eder bakar
batek egiten ez duen bezala, eta ezin liteke ere
esan zorion egun bakar bat, ezta denboraldi bat
ere, nahikoa dela gizaki bat zoriontsu eta zorioneko egiteko.
canzar; por ejemplo, si la obra del músico consiste en componer música, la obra del buen
músico consistirá en componerla buena. Si todo
esto es exacto, podemos admitir que la obra propia del hombre, en general, es una vida de cierto
género, y que esta vida particular es la actividad
del alma y una continuidad de acciones a que
acompaña la razón; y podemos admitir que en el
hombre bien desarrollado todas estas funciones
se realizan bien y regularmente. Pero el bien, la
perfección para cada cosa, varía según la virtud
especial de esta cosa. Por consiguiente, el bien
propio del hombre es la actividad del alma dirigida por la virtud; y si hay muchas virtudes, dirigida por la más alta y la más perfecta de todas.
Añádase también que estas condiciones deben
ser realizadas durante una vida entera y completa, porque una sola golondrina no hace verano,
como no lo hace un solo día hermoso, y no puede
decirse tampoco que un solo día de felicidad, ni
aun una temporada, baste para hacer a un hombre
dichoso y afortunado.
TESTUARI BURUZKO GALDERAK
1.
2.
3.
4.
5.
Testuaren laburpena egin.
Zein da zoriontasunaren definizioa?
Nola jakin daiteke zertan datzan?
Zergatik gizakion zoriontasuna ez datza bizitzean edo sentitzean? Zertan datza, orduan?
Zeri buruz ari da Aristoteles hau esatean: “arrazoiari obeditu besterik egiten ez dion zatia
eta zuzenean arrazoiduna den zatia”?
6. “Ondorioz, gizakiari berezkoa zaion ongia bertuteak zuzentzen duen arimaren jarduera
da; eta bertute asko badaude, haietatik guztietatik gorena eta perfektuena denak zuzendua”. Azaldu.
7. Zer da bertutea? Zein da bertuterik gorena?
8. ...“enara bakar batek ez baitu uda egiten, egun eder bakar batek egiten ez duen bezala”.
Azaldu.
DEFINITZEKO KONTZEPTUAK
1. Kontraesana. 2. Zoriontasuna. 3. Ongia. 4. Funtzioa. 5. Bizitza aktiboa. 6. Arrazoia. 7. Arimaren jarduera. 8. Bertutea
44
FILOSOFIA HELENISTIKOA
Alexandro Handia hil zenetik Erromatarrek Mazedonia
beren inperioaren eskualde bihurtu arte (k.a. 148) iraun egin zuen Filosofia honek
Ezaugarri sozialak zein politikoak:
Greziako Polisak independentzia galdu zuen
Monarkia helenistikoek hiri estatua ordezkatzen dute
Gizabanakoak galduta sentitzen du bere burua erreferentzi marko ulergarri falta zaiolako
Filosofia helenistikoaren ezaugarriak
“Hiri animalia” izatetik “animalia soziala” izatera pasatzen da
Naturan
Non bilatu?
Etika naturalista eta kosmopolita berri batean
Gizakiaren kontzeptu berria
Segurtasun
pertsonala
Bilatzen da
Etika baten
eraikuntza
zoriontasuna
Ekidin nahi dena da
Filosofia eta zientzia existentziaren helburu praktikoen pean geratzen da
Eskola helenistikoen arteko
elkarrekikotasuna
Arazoak sortzen dira
Elkarren eragina dute
mina
zorigaitza
Helburu morala
Eklektizismoa
sortzen da
ESTOIZISMOA
Zenon Kitionekoak sorturiko eskola
Hiru zatitan bereizten du Filsofia
Logika
Fisika
Etika
Ezagutza teoria barne hartzen du
Naturaren nahitaezko ordenaren arabera pentsatzen irakasten du
Heraklitorengan oinarritua
Natura ezagutzen irakasten du
Dena lege berberak zuzenduta da
Lege naturala
Probidenzia
Materia (pasiboa)
Bielementu material baino ez dago
Jainkoa (printzipio eragilea)
Panteismo
Natura Jainkotiar eta arimaduna den osotasuna da
Munduak berezko bizitza dauka
zikloak
gorputzezkoa da bakaGizakia Unibertso armonikoaren parte da
rrik
Ondokoarekin ados bizitzen
Natura
• Osotasunarekin armonian bizi
irakasten digu
• Betebeharra burutu
Arrazoia
Baina giza natura desbidera daiteke
mina
beldurra
grina
plazerra
desio sentsuala
betebeharrak auto-kontrola
Izatera behartzen du
ikaragaiztasun
45
jakintsu
Bertutea
Beharraren onarpena
Pasio eta plazerekiko
Erabateko abstinentzia
EPIKUREISMOA
Epikurok sorturiko eskola
Hiru zatitan bereizi zuen Filosofia :
Ezagutzaren teoria
Zentzumen bidez hauteman daitekeena bakarrik da erreala
Kanonikoa
Fisika
Demokritoren atomismoan oinarritua
Materialista
Mekanizista
Arima materiala eta hilkorra da
Naturak jainkotiarra den ezer ez du
Kanonikoan eta fisikan oinarritzen da
Etika
Xede
Naturala denaz eta neurriaz gozatzen jakitea urrutiago jo gabe
Gizakia zoriontsu egiten dutenak
naturalak eta beharrezkoak
Plazerak
naturalak eta ez beharrezkoak
ez naturalak ezta beharrezkoak
Zuhurrak plazer hauetatik
ihes egiten du
Beharrezkoaz eta naturalaz neurriz gozatzen du
Apolitikoa da eta bakardadea nahiago du
Jakintsu
Beldurrik gabe bizi izaten da
ESZEPTIZISMOA
Elisko Pirronek sortutako eskola
Beste eskola filosofikoen dogmatismoaren aurreko erreakzioa da
Ezaugarriak
Ezinezkoa da egia aurkitzea
Gure hautemateek balore erlatibo dute
Baieztapenik ez da bere kontrakoa baino egiazkoagoa
Ez da
judiziorik
egin behar
(epoché)
Ikaragaiztasunaren etika planteatzen du
Denak erabateko axolagabetasunean utzi behar gaitu
Deusik ez du gure animua asaldatu behar
46
ERROMA GARAIKO FILOSOFIA
Atenas
Eskolen jarraipena
Eszeptizismoa uzten du
Akademia platonikoa
Lizeo aristotelikoa
Estoizismotik hartutako hainbat dotrina hartzen ditu
Estoizismo
Hasierako estoizismoaren materialismoarekin hausten du
Epicureísmo
Jazarpenak sufritu zituen erlijio ofiziala erasotzeagatik
Filosofiaren orientazio -mistiko erlijiosoa
Alejandria
Neoplatonismo
Oinarri platonikoa eta pitagorikoa
Uneko erlijioarekiko kezka hartzen du
Jakintsu ideiala
Kontenplaziozkoa eta mistikoa
Bere sortzailea
Plotino
Bataren Filosofia
Jarioaren Filosofia
Gizakiaren ikuspegi dualista
FILOSOFIA PATRISTIKA
Aldiak
1. aldia
Nizeako Kontzilio arte (325)
Apologistak ( fede kristauaren defendatzaileak)
Lehendabiziko eskolak agertzen dira
Gnostizismoaren kontrako eztabaidak
2. aldia
Kalzedoniako Kontzilio arte ( 451 )
Patristikaren goren aldia
Kristautasunaren dogma garrantzitsuen garapena eta kontzeptualizazioa
Arrianismo bezalako heresien kontrako eztabaida
3. aldia
Endekapena
Gaien originaltasun eskasa
Bilduma zabalak idazten dira
Ezaugarriak
Greziako filosofiaren asimilazioa (batez ere platonena)
Dogmaren garapena
Gaiak
Jainkoaren batasunaren defentsa
Jainkoak ezerezetik sortzen du
Gizakiaren ikuspegi dualista
47
AGUSTIN
HIPONAKOA
48
AGUSTIN
HIPONAKOA
(354-430)
1. TESTUINGURU HISTORIKO FILOSOFIKOA
Kristautasunarekin lotu behar da, nahitaez, Agustinen bizitza eta pentsamendua. Kristautasuna
ez da, berez, filosofia bat, erlijioa baizik, bizimodu bat, hots, bizitzeko arau multzoa.
Herri hebraitarrak jainkozko erregetzaren ideia jaso zuen ekialdetik eta Dabid eta Salomonen
obrekin Mesias baten aldeko mugimendu profetikoa zabaldu zen. Mesias horrek monarkia ideal
teokratikoa ezarriko zuen Israelen bidez mundua salbatzeko. Kristautasuna, historikoki, jaio, erromatar inperioko kolonia batean jaio egin zen, judaismotik bereiziz, Nazareteko Jesusek bere burua
jainko bakarraren semetzat jo zuenean. Jesusen mezua ez da teorikoa baizik eta praktikoa, maitasunean oinarrituz betierako zoriontasuna agintzen duena.
Kristautasunaren zabalkuntza Palestinatik urrun bizi ziren judu pobreen artean gertatu zen hasieran eta geroago Tartsoko Paukoarekin erromatar inperioaren hirietara ailegatu zen, lehendabizi pobreengana baina, pixkanaka, goi mailakoengana ere bai.
Hasieran esklabismoaren kontra egoteagatik eta enperadore ez gurtzeagatik jazarpena jasan behar izan zuen, baina 313 Konstantino enperadorea kristau bihurtu eta jazarpenak bukatu ziren.
392an Teodosio kristautasuna erlijio ofiziala ezarri zuen eta aurreko errito guztiak debekatu zituen
jazarria izatetik jazarle izatera pasatuz.
Testuinguru filosofikoari dagokionez, Erroman pentsamenduaren egoera zein zen azaldu behar
da.
ƒ Erromatar inperioaren bitartean platonismoa, aristotelismoa, estoizismoa eta epikureismoa
indarrean zeuden goi-klasekoen artean. Hiru lehenak elkarren artean hurbildu ziren epikureismoaren kontra joz, ateotzat eta libertinotzat jotzen zutelako.
ƒ Orduko filosofiaren kezkak etika eta zoriontasunaren bilaketa dira.
ƒ K.o. III mendetik aurrera, Neoplatonismoa da prestigio duen filosofia bakarra. Bera izan
zen, gainera, kristautasunak izan zuen etsairik garrantzitsuena. Neoplatonismoa k.o. III
mendean Plotinorekin hasten den filosofia platonikoa da. Platonismotik galdera batzuk sortzen dira, haien artean hauexek direlarik:
ƒ Zer erlazio dago Ongia eta Demiurgoaren artean?
ƒ Non dago Ideien Mundua?
ƒ Nola printzipio bakar batetik sortzen dira beste gainerako izakiak?
Neoplatonismoa hirugarren galderari erantzuna ematen saiatzen da, hau argituz gero aurreko
biei ere erantzuna emango zaielarik. Eta neoplatonismoak uste du printzipio gorena haraindikoa (transtzendentea) dela eta hau eta sentipenezko munduaren arteko errotiko bereizketa,
bitarteko errealitatez −zeinak sentipenezko mundura hurbiltzen diren heinean inperfektuagoak diren− osaturiko zubi bati esker gaindi litekeela. Beraz, Jainkoa (Bata) eta sentipenezko munduaren artean izpiritualak diren bitarteko errealitateak daude.
49
ƒ
ƒ
Honez gain hiritar arruntak misteriozko erlijioekin kontaktuan jartzen dira gizakiaren egoera tamalgarriari aterabide bat bilatzeko asmoz. Misteriozko erlijioak Alexandro Handiaren konkistengatik ailegatu ziren eta herri jakinduria bilakatu ziren eta
salbazioa lortzeko nahiagatik onartuak izan ziren. Beraietan jainkoak jaiotzen eta hiltzen diren izakiak dira. Honek jainkoen gizagintza eta gizakien jainkotzea suposatzen
ditu. Sarbide erritoak hala nola jatorrizko bekatua, komunioa, grazia, jainkoa hitzaren
sortzaile bezala eta abarreko ideiak ere agertzen dira (adib. Zikirapena).
II. Mendetik aurrera, kristautasuna eta filosofiaren arteko erlazioa planteatzen hasten
da kristauen artean, jakintza ezberdin horien arteko antzekotasunak harrituta. Arazoa,
filosofia paganoetan kristautasunaren antzekoa dena aprobetxatzea izango da. Honen
aurrean, baina, bi jarrera kontrajarriak agertzen dira, biak, San Pauloren obran oinarrituak. Honek, hasiera batean, arrazoiaren papera onartzen du, baina, geroago, greziarrek tesi kristauak onesteko zituzten arazoak oharturik, arrazionalismoaren kontra
jotzen du, kristau fedea adiezina zela defendatuz. Esan bezala, hemendik bi jarrera
agertu ziren elizaren aitak deituriko kristau pentsalarien artean : bata, filosofia eta
kristautasunaren arteko erlazioa uko egiten zuena, eta, bestea, erlazio horren aldekoa
zena. Une filosofiko teologiko honi Patristika deritzan.
2. KRISTAUTASUNAREN EKARPENAK
Greziako sinesmen guztien kontra, zeinek ezerezetik ezin da ezer sortu, kristautasunak, kreazioaren ideia planteatzen du, hau da, jainkoak bera ez den gainerako guztia ezerezetik sortu duelako
ideia, hain zuzen. Kreazio hori, gainera, ez da behin betikoa baizik eta jainkoaren nahiaren araberakoa. Izan ere, jainkoak bere haragiztatzea eta probidentziaren bidez, parte hartzen du historian eta,
ondorioz, giza bizitzan ere. historia hemendik aurrera ez da zirkularra izango, Grezian bezala, baizik eta lineala, norabide eta aurrerapenarekin.
Kreazioaren ideiaz aparte, kristautasunak beste jatorrizko ideiak ere planteatu zituen, hala nola:
• zerua edo infernua gizakiaren helmuga.
• gizakiarekiko jainkoaren aitatasuna.
• lege morala jainkozko legean oinarritua.
• jainkoaren antzekoa eta beraren irudia den giza izaera -zeinak azken egunean berpiztuko den
arima hilezkorra daukan-.
• gaizkia, eroritako gizakiaren izaerarengatik sortzen den bekatutzat hartzea.
3. AGUSTINEN BIZITZA
Kartago ondoan zegoen Tagasten ( erromako Numidia, gaur Argelia) jaio zen aita paganoa eta
ama kristaua zirelarik. Hamazazpi urterekin Kartagoko erretorika eskolara joan zen. Zizeronen Hortensius lana, non egia eta gaizkia gaiak planteatzen diren, irakurri eta gero filosofia munduan sartu
zen. Bere Aitortza liburuan dioen bezala, gazte nahiko libertinoa izan zen. Lehendabizi manikeismoaren jarraitzaile izan zen eta geroago Akademia Berriaren eszeptizismoa onartu zuen. Milango
Erretorika irakaslea izanik Anbrosiok kristau bihurtu eta batailatu zuen. Geroago Afrikara itzuli zen
monasterio bat fundatuz. Apeza ordenatua izan eta Hiponako egoitzaren arduraduna bilakatu zen.
Hortik aurrera, eliza antolatzeari eta heresien (manikeismo, donatismo eta pelagianismo) kontra,
ahoz zein idatziz, eztabaidatzeari ekin zion. Bandaloak Hipona setiatzen ari zirenean hil zen.
4. BERE FILOSOFIAREN ARDATZAK
Agustinen pentsamendu filosofikoan bi gai dira nagusienak: Jainkoa eta Arima. Bere hitzetan:
“Jainkoa eta Arima ezagutu nahi ditut. Ezer gehiagorik ez? Batere gehiagorik ez”. Filosofiaren
helburua, beraz, horien ezagutzan datza, nahiz eta, horrekin lotuta beste gai asko tratatu behar izan
50
zituen. Eta ezagutzaren helburua egia denez, egia bilatzeari ekin zion Agustinek. Bilaketa hori, gainera, aktiboa da, ez kontenplaziozkoa, eta ezagutzeaz gain fedea eta maitasuna eskatzen ditu.
Egia aurkitzeak zoriontasuna dakar, Agustinen ustez, bihotzari lasaitasuna emango baitio. Egia
dagoelako ideiara ailegatzeko, ordea, eszeptizismoak esandakoa gainditu behar izan zuen. Horretarako, hau da, egiarik dagoela frogatzeko, eszeptikoen planteamendua muturrera eraman zuen eta
hau izan zen ondorioa: dagoen oro zalantzan jar daiteke, baina zalantzan jarri ezin dena zalantzak
dituenaren existentzia da (si fallor, sum). Ezagutza ziur hau, ordea, ez zen aski izan Agustinentzat,
gure burua aldakorra baita eta, ondorioz, beraren existentziaren egia ere bai, eta berak bilatzen zuena betiko eta aldaezina den egia zen. Egia hori, bakarra eta absolutua dena, aldaezintasuna den
jainkoa da.
5. FEDEA ETA ARRAZOIAREN ARTEKO ERLAZIOA
Fedea eta arrazoia ezagutzeko bide ezberdinak dira. Arrazoia bere baieztapenak frogatzen saiatzen da, argudio logikoak erabiliz; Fedeak, ordea, ez du argudiorik behar bere baieztapenak frogatzeko Jainkoak esandakoan oinarritzen baita.
Agustinek egia bakarra dela uste zuenez, ezagutzeko ditugun bide ezberdinen (Arrazoia eta Fedea) helburua bera aurkitzea izango da. Ondorioz, ezin dira bereizi fedea et arrazoia egiari dagokionez, nahiz eta, hori bai, fedeak arrazoiarekiko lehentasuna izango duen zeren jainkoak errebelaturikoan oinarritzen baita.
Fedea eta arrazoiaren arteko erlazioa bere esaldi famatu honetan laburtzen da: “Intellige ut credas, crede ut intelligas” (Ulertu sinesteko, sinetsi ulertzeko). Azalduta, hau da bere esanahia:
1. Arrazoiak gizakiari fedea aurkitzen lagundu behar dio. Hau izan zen, hain justu, berari gertatu zitzaiona (ikusi bere bizitza).
2. Fedeak arrazoia zuzenduko du. Hau da, behin kristau bihurtu, egia zein den jakingo denez,
arrazoiak dituen akatsak erraz ezagut daitezke, liburu sakratuei begiratuz gero. “Sinesten ez
baduzue, ez duzue ulertuko” esan zuen Agustinek.
3. Arrazoiak fedeari laguntza emango dio honek dituen edukiak argituz eta ulergarriagoak bilakatuz.
6. EZAGUTZA PROZESUA
Aurreko galderaren 1. puntuan “arrazoiak gizakiari fedea aurkitzen lagundu behar dio” baieztapena agertu da. Zein da hori egiteko prozesua? Agustinen ustetan, egia ezagutzeko gure baitari begiratu behar diogu, gure baitan baitago. Kanpoko munduan, sentipenezkoan, ez dago bilatzen dugun
egiarik, mundu hori aldakorra baita eta egia, berriz, aldaezina. Gainera, gure arimak ideiak ezagutzen ditu, hau da, ezagutza beharrezkoak eta unibertsalak (beti eta kasu guztietan egia direnak, hala
nola, egia matematikoak), mundu fisikoan ez daudenak. Horregatik, Agustinek egia gure kontzientzian bizi dela esango digu nahiz eta, berez, gu gainditzen gaituen zeren eta bai gorputza bai arima
sortuak izan dira eta, ondorioz, ez dira nahitaezkoak. Egia, beraz, gure baitan dago baina guk ez
dugu sortu.
Nola da posible gu baino bikainagoa den zerbait ezagutzea? Gure burua transzendituz, hau da,
guk ditugun mugak gaindituz. Horretarako, bere izaera aldakorrean aldaezina den zerbait (ideiak)
dagoela ohartu behar da gizakia (ikusi Platonek esandakoa). Ideia horien sortzaileak gu ezin gara
izan, inork ezin baitu sortu bera baino perfektuagoa dena. Ondorioz, aldaezina denak, jainkoak, izan
behar du ideia horien iturria, ez sortzailea. Agustinen hitzetan: “ideiak, forma eredugarriak dira,
zeinak betidanik eta aldatu gabe jainkoaren adimenean egoten diren, eginak izan ez direlarik”.
Nola da posible guretzat ideia horiek ezagutzea? Agustinek argiztapen teoriarekin erantzuten du.
Izan ere, gure arimak ideiak ezagutzen ditu jainkoaren argiztapenarengatik. Horretarako gure ariman bi arrazoi mota bereizten ditu: behekoa et goikoa. Behekoa gorputzarekin lotuta legoke eta
bere helburua mundu fisikoa ezagutzea litzateke, hau da iritzia; goikoa edo izpiritua, berriz, jainkoarekin kontaktuan legoke eta beraren bidez lortuko genuke ideien ezagutza, hau da jakinduria.
51
7. ERREALITATEA
Bi errealitate bereziten ditu Agustinek: mundua edo errealitate aldakorra (sorrera izan eta bukaera izango duelako) eta Jainkoa edo errealitate aldaezina eta benetakoa (sorrerari eta bukaerarik
gabekoa). Jainkoak denbora eta mundua sortu zituen behin betiko sortze-une berean eta azkenari
orden hierarkikoa eman zion (aingeruak, giza arima, animaliak, landareak eta materia bizigabea).
Mundua sortzeko jainkoak bere buruan dituen ideiak erabili zituen eredu gisa. Kreazio unean, ordea, gauza guztiak ez zituen berdin eratu. Izan ere, batzuk bukatuak sortu zituen (adibidez, kreazioaren unean zeuden animaliak eta beste gainerakoak) eta beste batzuk, berriz, hazi gisan. Horrela,
denboran zehar agertzen diren izaki berriak jainkoak sortu zituen kreazio unean bertan baina denbora mugatu batean garatzeko agindua eman zien.
Horrela ba, jainkoa ororen gunea, printzipio eta gailurra da. Beraren existentzia frogatzeko bide
ezberdinak erabili zituen Agustinek:
• Adostasunarena. Munduan dauden gizaki gehienek bere existentzia onartzen dute eta gehiengoa ezin da oker egon.
• Unibertsoaren ordenarena. Unibertsoak ezin dio bere buruari ordena eman, adimenik ez duelako, beraz, bera inguratzen duen adimen batek (jainkoak) ordenatu behar izan zuen.
• Ideia aldaezinen existentzia aldaezintasuna den zerbaitetan oinarritua da, hots, jainkoarengan.
Dena den, eta normala denez, benetako froga errebelatutako liburuetan aurki daitekeela dio
Agustinek eta, zehatzago, esaldi ospetsu honetan: “Ni naizena naiz”. Horrekin bera existitzen dela
dakigu baina ez, berriz, zertan datzan. Horregatik teologia negatiboa erabili behar da zer ez den jakiteko eta, horrela, bera ezagutzera hurbiltzeko. Gainera, positiboki ere zerbait esan daiteke giza
balorerik onenak (ondasuna, edertasuna, egia…) infinitura igoz.
8. GIZAKIA
Gizakiari buruzko teoria aldakorra izan zen zeren eta, batzuetan, gizakia arima eta gorputzaren
lotura dela dio eta, beste batzuetan, berriz, Platonen teoriari darraio, gizakia bere arima baino ez
dela esanez. Dena den, arima hilezkorra eta sinple (materia gabea eta espirituala) dela defendatzen
du, baina, hori bai, ez da aurre existitzen eta bakarra da (Platonen ezberdina). Arimaren jatorria
arazo izan zen Agustinentzat eta planteamendu ezberdinak egin zituen arren, azkenean traduzianismoarena (haurren arima gurasoen arimatik sortzen dira) 1 onartzen dela dirudi. Gizakiaren teorian
Agustinek duen ekarpenik bereziena, agian, jatorrizko bekatuarena da. Bekatu hori historiaren hasieran gertatzen da (gogoratu Adan eta Ebaren historia) eta gizateri osoak bere gain hartuko du. Horregatik jainkoak gu sortzerakoan erabili zuen orea zikinduta zegoen. Hau da, gizaki guztiok, jaiotzerakoan, jatorrizko bekatuarekin jaio egiten gara eta, horregatik, kondenatuak geundeke baldin eta
jainkoak, gutaz gupidatuz, grazia eskainiko ez baligu.
Bestaldetik, gizakiak nahimena du eta beraren bidez zer egin erabaki dezake. [Agustinentzat nahimenak adimenak baino garrantzi gehiago dauka zeren maitasunaren iturria baita eta maitasuna
(eros) da gizakia mugitzen duena]. Ongia edo gaizkia erabakitzean behartuta ez egoteari hautamen
libre zeritzon. Baina bada sakonagoa den beste aukera: askatasuna. Zer da? Ba, ez nahi duguna egin
ahal izatea, jainkoa eta jainkozko gauzak beste edozer baino nahiago izatea baizik. Esan daiteke,
beraz, gizakiaren askatasuna dramatikoa dela zeren izaera ustelduak gaizkira darama, alde batetik,
eta jainkoaren grazia ongira bultzatzen du, beste aldetik.
Aurrekoarekin lotuta zoriontasuna dago. Gizakiok zoriontasuna bilatzen dugu eta horretarako
bide ezberdinak jorratzen ditugu libreak garelako. Zein, baina, da benetako zoriona emango diguna?
Dudarik gabe, jainkoa. Zergatik? Gu baino gehiago den zerbaitetan egon behar duelako, Agustinen
iritzian. Beraz gure burua transzenditzea ez da ezagutzaren afera bakarrik, nahimenak ere horrela
jokatu behar du.
1
Bere hitzetan: “antortxa bat beste baten bidez pizten den moduan, hau da, su bat itzali gabe beste su bat sortzen da”.
52
9. GAIZKIAREN ARAZOA
Arazo hau bere bizitza osoan zehar ulertu nahi izan zuen gaia da. Hasieran manikeoen 1 erantzuna onartu zuen baina geroago bazteru zuen Jainkoaren boterea kolokan jartzen zutelako.
Existitzen dela ez dago ukatzerik, baina hiru moduz adierazten dela dio: gaizkia fisikoa, gaizkia
morala eta, inportanteena, gaizkia oro har kontsideratua edo metafisikoa. Lehenak, gizakiok jasan
behar ditugun minak eta gaixotasunak biltzen ditu. Horiek, Agustinentzat, jainkoak guk gaizki jokatzeagatik ezarri dizkigun zigorrak lirateke eta, beraz, helburua ona litzateke.
Gaizkia moralari dagokionez, berriz, gure hautamen librearen ondorio litzateke eta guri letorkiguke haien erantzukizuna.
Hirugarrena, ordea, ez litzateke benetako gaizkia izango, zeren Agustinek ez baitu onartzen
jainkoa horren egilea denik. Gainera ezin da jainkoaren gainetik inolako botererik egon, manikeoen
kontra, baina, gaizkia dagoenez, azaltzeko momentuan jainkoarengandik urruntzea da azalpen bakarra. Hau da, gaizkia metafisikoa izanarengandik, kreatzailearengandik, ongiarengatik azken finean,
urruntzea da eta, ondorioz, ez litzateke sustantzia bat izango gabezia baizik.
10. DENBORA ETA HISTORIA
Denbora munduarekin batera jainkoak sortu zuen errealitatea da. Baina hori denbora objektiboa
edo historikoa litzateke. Horrez gain, subjektiboa den denbora legoke eta hau arimaren barnean
dago berak baitu iragana gogoratzeko ahalmena, hala nola orainaldia bizitzeko eta etorkizuna itxoiteko.
Historiari dagokionez, Agustin historiaren zergatiari buruzko hausnarketa egin zuen lehen filosofotzat hartua da. Zein da historiaren motorra? Agustinen erantzuna moral edo mistikoa da. Beraren ustez, historiaren motorra bi hirien arteko borroka da: zeruko hiria, jainkoa ezeren gainetik
maite duten gizakiek eratua eta, lurrekoa, beraien burua edozeren gainetik maite dutenen gizakiek
egina. Borroka hori mundua existitzen den bitartean mantenduko da, gizakiaren baitan ongia eta
gaizkiaren arteko borrokarekin gertatzen den bezala, eta bukatuko da jainkoak nahi duenean, hau
da, munduari amaiera emango dionean azken epaiketari ateak zabalduz.
Interpretatzeko unean, bi hiri horiek eliza eta estatua izan daitezkeela ulertu izan da. Helburua,
jainkoaren hiriaren garaipena izango da.
1
Manikeismoak Mani pertsiarrak fundaturiko pentsamendu mota zen. Defenditzen zuena zen bi printzipio material
zegoela, bat ona (Jainkoa edo Argia) eta bestea gaiztoa (Satanas edo Iluna) beti borrokan zeudelarik. Borroka hori,
arimaren baitan ere gertatzen dela uste zuen manikeismoak eta horrela gizakiaren erantzukizuna desagertzen zen.
53
TOMAS
AKINOKOA
54
TOMAS
AKINOKOA
(1225-1274)
1. TESTUINGURU HISTORIKO FILOSOFIKOA
HISTORIKOA
Antzinatea bukatzerakoan (V. mendean) tradizioa da mantentzen dena eta monasterioetan
transmititzen da pentsamendu filosofikoak bere independentzia galtzen duelarik.
IX. mendean hasten den aroari eskolastika deritzo. Hitz honen esanahiak ondokoak dira:
ƒ Katedraleko eta gorteko eskoletan irakastea.
ƒ Metodo bat: arazoen alde on eta txarrak ikertzen dira irtenbide batera eramanez.
Eskolastikak tradizioarekiko erlazio kritikoa eta bere transmisio didaktikoa ditu bereizgarri.
Unibertsitateak, XII. mendetik aurrera sortuak, bizitza intelektualaren ardatza bilakatzen dira.
XIII. Mendean hiriak agertzen dira eta haiekin batera klase sozial berri bat: burgesia zeinak,
Frantziako Iraultzarekin amaitzen den prozesu luze batean, aristokrazia gaindituko duen.
Erlijio-ordena berriak agertzen dira: eskekoak. Bi dira nagusienak:
ƒ Frantziskotarrak: hauen helburua Ebanjelio-pobrezia erakustea da. Ordezkaririk inportanteena: Buenaventura.
ƒ Domingotarrak: hauen zeregina mundu intelektualean kokatzen da. Ordezkaria: Aquinoko
Tomas.
Eskolastikaren antzinako iturriak Hiponako Agustin, Boecio (Aristotelesen logika helarazi ziguna) eta, geroago, Aristotelesen idatzi guztiak dira.
Hiru arotan banatzen da Eskolastika:
ƒ Goiztiarra (IX-XII):
Gai filosofiko nagusia unibertsalen arazoa da. Definizio unibertsalak (genero eta espezie)
gogotik at existitzen diren ala ez da eztabaidatzen dena.
Filosofia arabiarren eragina funtsezkoa da.
800-1200 urte artean filosofia islamekoa da Greziako filosofia eta zientzia gordetzen dituena.
Greziarren pentsamendua itzulpen arabiarren bidez ailegatu zitzaigun.
ƒ Goiz Eskolastika (XII-XIII):
Frantziskotarren (Agustinen aldekoak) eta domingotarren (Aristotelesen aldekoak) arteko
borroka gertatzen da. Aro honetakoa Aquinoko Tomas da aristotelismoa eta kristautasuna
elkartzeko saiorik garrantzitsuena egin zuena.
Elizak Aristotelesen idatzi batzuk eta Aquinoko Tomasen tesi batzuk ere debekatu zituen.
Mistikak ere goren aldia bizi izan zuen (Eckhart Maisua).
Aristotelesen idatziak Averroesen bidez ezagutzen dira. Averroesek aristotelismo garbia defendatzen zuen eta bere iruzkinak Pariseko unibertsitatean eragingarriak izan ziren, averroismo latinoa sortu zelarik. Honek hiru tesi planteatu zituen:
1. Munduaren eternitatea.
55
ƒ
2. Arima indibiduala hilkorra da (adimen eragilea bakarrik da hilezkorra).
3. Egia bikoitzaren teoria (arrazoia fedearen eraginaz libratzeko ahalegina):
Teologikoa: Arima hilezkorra eta mundu sortua.
Filosofikoa: Arima hilkorra eta mundu eternoa.
Berantiarra (XIV):
Orain, antzinako eskolen sistema metafisikoekiko kritika Occamgo Gilenekin hasten da.
Bide berria (nominalismoa) zientzia berriekin batera doa.
FILOSOFIKOA
Bere merituak, batez ere, bere garaiko gizarteari koherentzia ematea eta Aristotelesen kristautzea
dira. Honi dagokionez, kristau fedearekin ados dagoena bakarrik onartzen du:
ƒ Mugimenduaren teoria (ahalmenetik akturako pasatze bezala).
ƒ Errealitateari buruzko teoria hilemorfikoa eta lau kausena.
ƒ Mugimenduan oinarritutako Jainkoaren existentziaren froga.
ƒ Jainkoa aktu garbia, aldaezina eta perfektu bezala ulertzea.
ƒ Jainkoa bere burua objektutzat duen pentsamendua delako ideia.
ƒ Gizakia: Arima gorputzaren aktu eta forma dela.
ƒ Zoriontasuna adimenaren jardueran datzala.
2. BIZITZA
Tomas Akinokoa Roccaseccan, Napoles ondoan jaio zen. Umetan, Monte Casinoko monasterioan ikasi zuen. 1244an domingotarren abitua jantzi zen Napolesen eta, berehala, Parisa abiatu zen.
Bere anaiek, erlijio munduan sartua zela jakin zutenean Roccaseccara itzularazi zuten. Baina
1245an, jada bere anaiekiko askea zelarik, Parisa bueltatu zen non Alberto Handiaren eskutik teologia ikasi zuen. 1248ko urtean Koloniara pasatu zen bere maisuarekin. 1252an berriro Parisa itzultzen da 1256 arte. Urte honetan Erromako Ikasketa Orokorra antolatzeko enkargua hartu zuen eta,
gainera, Italiako hiri ezberdinetan irakatsi zuen berriro, 1269an Parisa itzuli arte. Honetan maisu
bezala eskola emateaz gain etsai ezberdinen kontra (Aristotelesen etsai guztiak, Averroesen jarraitzaileak…) borrokatu behar izan zuen. Gainera, bera kondenatzen saiatu zen heterodoxotzat joa.
horko Teologia Fakultatean.
Hurrengo urtean, teologia maisua onartua izan zen eta 1259 urte arte eskola emateari ekin zion.
Geroago Italiara igaro zen. Bertan Parisera, hirugarrenez, itzuli baino lehen. Frantziako hiriburuan
1272 egon eta gero Napolesera joan zen, Parisko Unibertsitatean greba orokor batengatik apezpikua eta unibertsitatearen arteko borroka izan eta gero. 1274an Lioneko Kontziliora joateko prestatzen ari zenean hil zen 49 urte zituelarik.
Erdi Aroko jakintza guztia sistematizatu zuen eta bere garaian iraultzailea izan zen heresiaren
hurbil egonik.
3. ARRAZOIA ETA FEDEA
Averroismoak planteatutako “egia bikoitza” delako teoriak pentsalari kristauak arrazoia eta fedearen arteko erlazioa planteatzera behartu zituen.
Ez dugu ahaztu behar Erdi Aroko gizartea gizarte kristaua zela eta, ondorioz, Jainkoa jakintzaren
objektu gorena zela.
Tomasek, hau guztia onartuta, Jainkoa hala arrazoiaren (filosofia) nola fedearen (teologia) objektua zela baieztatu zuen. Beraren ustez, objektua berbera bada, ezin da kontraesanik izan. Eta baldin badago oker dagoena filosofia da. Beraz, fedea arrazoiaren kanpoko irizpide litzateke eta azkena
aurrekoaren pean legoke. Hala ere, arrazoia ez da desagertzen, Tomasen arabera, fedeak ordeztua,
baizik eta hobetua ateratzen da. Dena den, bakoitzaren arloa autonomoa da, dagokien hartan, zeren
eta fedeak eta arrazoiak hala metodoa nola berezko egiak baitituzte. Eta gainera, biek arlo komun
badute, sarrera modukoa, non bien bidez ezagut daitezkeen gaiak dauden.
56
Hori bai, badira arrazoiarentzat ulergarriak ez diren egia errebelatuak (berraragiztatzea, berpizkundea etab.) eta, gainera, arrazoiak lor ditzakeenak gutxi batzuk bakarrik (ikasiak direnek) ezagutuko lituzkete, ahalegin handiz eta errorean erortzeko posibilitatearekin eta besteei irakasteko denbora mordo beharko litzatekeenez eta, Tomasen hitzetan, egia horiek salbaziorako beharrezkoak
direnez, teologiak interpretaturiko errebelazioa beharrezkoa da. Horren ondorioz, azken jakintza
teologia errebelatuari dagokio.
Zergatik, orduan, filosofiari ekitea? Misterioari eremua kentzeko eta errebelatua, ahal den neurrian, arrazoitzeko. horretaz gain, filosofiak teologiari bere metodo logikoak uzten dizkio koherente
eta arrazionala egiteko.
Laburbilduz: fedea edo errebelazioa arrazoiaren irizpide bikoitza da: negatiboa (erroreak jakinarazteko) eta positiboa (hausnartzeko materiala ematen baitio). Arrazoia, bere aldetik, fedearen laguntzailea da (adib. jainkoaren existentzia argudioen bidez frogatuz, fedeak dioena argituz edota
fedearen etsien kontra borrokatuz).
FEDEA
EGIA ERREBELATUA
(Fede artikuluak)
Teologia errebelatua
ARRAZOIA
Fede aurretikoak
EGIA NATURALA
(Munduaren ezagutza)
Filosofia
Teologia Naturala
4. ERREALITATEA. IZATEARI BURUZKO TEORIA
Filosofiaren helburua egia, hots, benetan existitzen dena, dagoena, bilatzea da zeren eta egia, lehendabizi, izaten dena da eta, bigarrenez, izate horren gure ezagutza.
Platonentzat benetako egia ideiak dira; Aristotelesentzat, forma, hau da, gauzak zer diren egiten
duena; arabiarrek (Avicena kasu) gauzak zer diren (esentzia) eta gauzen izatea (existentzia) bereizten zituzten ezberdinak irizten zituztelako jainkoa salbu. Tomasentzat, berriz, bereiztezinak dira.
Hasiera batean, hilemorfismoa onartu zuen (Sustantzia = materia+forma). Geroago, izakiaren
izatea (izakia izatea posible egiten duena) forma dela ez du onartzen eta sustantzia izakiaren benetako izatearekiko (benetan izakia izatea ahalbidetzen duena), hots, Izatearekiko potentzian dagoela
uste du. Izan ere, Izatea esentziaren aktua da, beraz, benetako izatea.
Tomas
Aristoteles
M AT E R IA
M AT E R IA
(P o te n tzia )
S U S T AN T Z IA
+
E S E N T Z IA
(P o te n tzia )
S U S T AN T Z IA
+
F O R M A (m o rfé )
(Ak tu a )
IZ AN A
(Ak tu a )
57
+
FO RM A
Hala esentzia nola Izatea errealaren osagaiak dira. Ezin da esentzia eta existentzia bereizturik eman.
Bestaldetik, esentzia nolakoa, izatearen aktuak perfekzio gehiago edo gutxiago izango du
(adimen > animalia > landarea > harria). Ondorioa: existitzen den oro kontinjentea da zeren
eta existentzia deusi ez dagokio nahitaez, jainkoari izan ezik, honek esentziarik ez duelako
(mugarik gabekoa) edo, gauza bera dena, bere esentzia bere izatean datzalako. Sortutako
beste gainerako izaki guztiek parteharmen ezberdinak dituzte Izanean haien esentzien izateko ahalmenaren arabera. Azken honi analogia deritzo.
5. JAINKOA
Bere existentziaren frogak.
Tomasen oinarrizko testua Biblian agertzen den “Ni naiz naizena” delakoa da. Beraz, batetik,
izatearen teoriak dioenez jainkoa nahitaezko izatea da eta, bestetik, Bibliak berresten digu. Falta den
bakarra frogapen arrazionala da. Tomasek ez zuen Antselmoren argudioa onartzen ideiala eta errealaren arteko jauzia ematen duelako.
Tomasen frogak errealitatetik abiatzen dira, zerbait existitzen delako egiaztapenekin hain zuzen.
Bost bide dira egitura berbera hau dutenak:
ƒ Abiapuntua→berezko azalpenik ez duen sentipenezko gertakari baten egiaztapena (mugimendua, efektua, existentzia, perfekzioa, helburua).
ƒ Azalpena beste nonbait bilatu behar da.
ƒ Infiniturako prozesua ezinezkoa da.
ƒ Jainkoaren existentziaren nahitaezkotasuna ondorioztatzen da:
−motore geldia
−kausarik gabeko kausa
−nahitaezko izatea
−perfekzio goren
−adimen ordenatzailea.
Jainkoari buruzko ezagutza.
Jainkoa ezagutzea, Izana edo Izatea ezagutzea da, beraz, egia ezagutzea. Jainkoa ezagutzeko bi
bide planteatzen ditu Tomasek, Agustinen antzaz:
ƒ Teologia negatiboa→ jainkoa zer ez den ezagutzea.
ƒ Sortutako izakien perfekzioak absolutura eramatea.
Beste aldetik, fedeari zein bost bideei esker jainkoa sortzailea dela dakigu. Honek arazo batzuk
planteatzen ditu: jainkoa Izana bada, nola da posible beste izakiak egotea jainkoa mugatua gertatu
gabe? dagoen oro, ba ote da gauza bera (panteismo)? Aipatu panteismoan ez erortzeko Tomasek
parteharmenaren kontzeptua hartzen du, hots, Platonen berbera: sortutako izakiak jainkoak izatea
emateagatik existitzen dira, baina ez dira Izana baizik eta beregan parte hartzen dute berarekiko
erabat ezberdinak direlarik.Aurrekoaz gain Tomasen ustetan sorkuntza betierekoa den ala ez jakiterik ez dago. Berriz, jakin badakigu jainkoak bere buruan dituen ideiei jarraituz sortzen duela, orden
hierarkiko bat emanez (aingeruak, gizakia, animaliak...).
6. GIZAKIA ETA EZAGUTZA
Gizakia materiaz (gorputza) eta formaz (arima) konposaturiko sustantzia da (ik. Aristoteles).
Azken honekin bereizten duena ondokoa da: Aristotelesen ustez heriotzarekin batera gizaki osoa
hiltzen da baina Tomasentzat arima sustantzia izpirituala da, esentziaz eta Izanaz konposatua, eta
horregatik gorputzetik at existi daiteke.
Arima izpiritualak gizakiari adimenezko ezagutza izateko parada ematen dio nahiz eta giza jakintza sentsazioarekin lotuta egon (arima gorputzarekin dagoen bezalaxe). Arima, dena den, ez da
58
eternoa eta ez da gurasoengandik seme alabengana transmititzen, baizik eta Jainkoak zuzen kreatua
da. Beste aldetik, gizakia, animalia arrazoiduna, jainkoaren irudi eta antzaren arabera egina dago,
hala izateari nola adimenari dagokienez.
Horrela azaltzen du Tomasek ezagutzaren prozesua: Adimenak kontzeptu unibertsalak sentipenezko hautematetik abiatuz egiten ditu abstrakzio prozesu (berezko duena) baten bidez. Abstrakzioa
adimenak dituen bi ahalmeni esker gertatzen da:
1. Sentipenezko irudikapenak unibertsalizatzeko ahalmena→ Adimen eragilea.
2. Unibertsalki ezagutzeko ahalmena→ Adimen posiblea.
Prozesua: 1) Hautemateek irudikapen partikular bat uzten dute irudimenean. 2) Adimen eragileak irudikapen horretan jarduten du osagai indibidualak kenduz. 3) Adimen posiblea martxan jartzen da kontzeptu unibertsalak sortzen ditu eta ezagutza unibertsala ematen da. 4) Unibertsala ezagutu eta gero bereizketa (indibidualizazio) prozesuari bide ematen zaio: Adimen posibleak, kontzeptuak sortu eta gero, hasierako irudira itzultzen da berezitasunak ezagutuz.
7. FILOSOFIA PRAKTIKOA
ETIKA
Jainkoak, ongi gorena izateaz gain, mundua gobernatzen du. Hau dela eta Etikak Ongi gorena
den Jainkoarengan du erdigunea eta mundua jainkoaren probidentzia (azken helburura zuzenduta)
eta aurre jakintzaren (jainkoak dena daki) pean dago.
Gizakiak, dena dela, ez du nahitaezko moduz jokatzen, irizpide askea baitu. Bere etika finalista
da eta izaki orok bere perfekzioa bilatu behar duela defendatzen du. Hau gizakiaren kasuan bere
arrazionaltasunaren perfekzioan datza (Aristotelesengan bezala). Beraz gizakiaren helburua zoriontasuna izanik bera lortzeko bidea arrazionaltasuna garatzea eta bertuteekin ados bizitzea da, hots,
jokabide onak oinarritzen diren printzipio praktikoak ezagutzen ditu ohitura edo sineresis edukiz.
Bertuteak izan daitezke teologikoak edo kardinal naturalak. Lehenak (fedea, itxaropena eta maitasuna) jainkoaren bidez bakarrik ezagut daitezke eta haien artean maitasuna da gizakia bere helburuetara hurbiltzen duena. Kardinalak (jakinduria, zuhurtasuna, justizia, sendotasuna eta neurritasuna) ahalmen naturalak egoerarik onena egotean dautza. Bertuteek jarrera bideratzeko balio duten
bitartean, legeen papera kanpoko ordena eta jokabidea zuzentzea litzateke.
Jainkoa, ororen egile bezala, unibertsoaren legegilea da bere legeak betierekoak izanik (Betiereko Legea). Gizakia bere xedeak ezagutu eta bere izaerak exijitzen duenarekin ados dauden jokatzeko arauak (Lege Naturala) formulatu ahal dituen izaki bakarra da.
Hauexek dira aipatu berri dugun Lege Naturalaren edukiak:
ƒ Sustantzia izateagatik→bere existentzia mantentzeko joera du.
ƒ Animalia izateagatik→ugaltzeko joera du.
ƒ Arrazionala izateagatik→egia ezagutzeko eta gizartean bizitzeko joerak ditu.
Betiereko Legea eta Lege Naturalaz gain beste bi lege-mota bereizten ditu Tomasek:
ƒ Jainkozko Legea→jainkoak gizakiari diktatu diona azken honek bere helburua lor dezan.
ƒ Giza Legea (lege positibo deritzona)→ gizakiak hemengo bizitzarako asmatu duena. Lege
naturalarekin ados egon behar du beti, bestela ez litzateke justua izango. Lege hau komunitateak edo honen ordezkoak (gobernaria) bakarrik egina izan behar da. Gizalege oro ongi
komuna lortzera zuzenduta egon behar da.
POLITIKA
Aristotelesek bezala gobernatzeko era ezberdinak bereizten ditu:
ƒ Justuak edo onak: demokrazia, aristokrazia eta monarkia.
ƒ Txarrak: demokrazia demagogikoa, oligarkia eta tirania.
Onenen artean monarkia hoberena dela uste du:
ƒ Gizartearen ordena hobeki bermatzen duelako.
59
ƒ Jainkozko gobernu ideialaren antza duelako.
Giza-gobernua bizi honetan ongi komuna lortzeko egina dago baina ez jainkozko ongia. Azken
ongi hau jainkoari eta lurrean dagoen bere ordezkariari bakarrik dagokie. Ondorioz, botere zibila eta
erlijiosoa elkarrekiko independenteak dira nolabait:
ƒ Zibila ezin da erlijiosoan sartu.
ƒ Erlijiosoak ezin dio gizatiarra denari bakarrik jo.
Dena dela zibilak erlijiosoaren pean egon behar du, gizatiarra jainkozkoaren pean dagoen bezalaxe.
60
TESTUA (Summa theologica. 1 q.1)
1. Artikulua. Beharrezkoa ote den zientzia filosofikoak ez bezalako doktrinarik egotea.
Zailtasunak. Ez dirudi beharrezkoa zientzia
filosofikoak ez bezalako doktrinarik egotea.
1. Gizakiak ez du bere adimenaren gainetik
dagoena erdiesten tematu behar, Eklesiastikoan
dioen moduan: Ez ezazu zure gainetik dagoena
bila. Arrazoiari eskuragarria zaiona, ordea, behar adina irakasten da diziplina filosofikoetan,
eta, ondorioz, azalekoa dirudi, haiez gainera,
beste doktrinarik egotea. (…)
Erantzuna. Gizakiaren salbamenerako beharrezkoa izan zen, giza arrazoiaren ikerketa eremua den diziplina filosofikoez gainera, jainkozko errebelazioan oinarrituriko doktrinaren
bat egon zedin. Lehenik eta behin, gizakia Jainkoari begira antolatuta dagoelako gure adimenaren ulermen gaitasuna gainditzen duen xede bati
begira bezala, Isaiasen esaten den bezala: “Zutaz
kanpo, o Jainkoa! ez zuen begiak maite zaituztenentzat prestatu zenuena ikusi.” Baina xede
baten arabera beren egintzak eta asmoak antolatu behar dituzten gizakiek ezagutu behar dute.
Hortaz, bere burua salbatzearren, gizakiak jainkozko errebelazioaren bitartez giza arrazoiaren
gaitasuna gainditzen duten egia batzuk ezagutzera iritsi behar izan zuen.
Are gehiago, beharrezkoa izan zen, gainera,
gizakiari, jainkozko errebelazioaren bitartez,
Jainkoari buruz giza arrazoiak aurki ditzakeen
egia berberak irakastea, giza arrazoiak ikerturiko
Jainkoari buruzko egiak gutxi batzuen bitartez
iritsiko liratekeelako gizakiengana, denbora
asko igaro ondoren eta hutsegite ugarirekin nahasiak, eta, nolanahi ere, haien ezagupenaren
mende dago gizakia salbatzea, eta bere salbamena Jainkoarengan dago. Beraz, salbamena
gizakiengana lasterrago eta seguruago irits zedin, beharrezkoa izan zen jainkozko errebelazioaren bitartez jainkozkoari buruz haiei irakastea.
Ondorioz, beharrezkoa izan zen, diziplina filosofikoez gainera, zeinen ikerketan adimena
trebatzen baita, errebelazio bitartez ezaguturiko
doktrina sakratu bat egon zedin. (…)
8. Artikulua. Doktrina horrek argudioak erabiltzen ote dituen.
Erantzuna. Beste zientziek beren printzipioak
frogatzeko argudiorik erabiltzen ez duten moduan, baizik eta, haietan oinarrituz, haietan dauden beste egia batzuk frogatzeko gogoeta egiten
duten, honek ere ez ditu argudioak erabiltzen
TEXTO (Suma teológica 1 q.1)
Artículo 1. Si es necesario que haya una doctrina distinta de las ciencias filosóficas.
Dificultades. No parece necesario, que exista
una doctrina distinta de las ciencias filosóficas.
1. El hombre no debe empeñarse en alcanzar
lo que está por encima de su entendimiento,
como dice en el Eclesiástico: No busques lo que
está por encima de ti. Pero lo asequible a la
razón, se enseña suficientemente en las disciplinas filosóficas, y, por consiguiente, parece superfluo que, aparte de éstas, haya otra doctrina.
(...)
Respuesta. Fue necesario para la salvación
del género humano que, aparte de las disciplinas
filosóficas, campo de investigación de la razón
humana, hubiese alguna doctrina fundada en la
revelación divina. En primer lugar, porque el
hombre está ordenado a Dios como a un fin que
excede la capacidad de comprensión de nuestro
entendimiento, como se dice en Isaías: «Fuera
de ti, ¡oh Dios!, no vio el ojo lo que preparaste
para los que te aman.» Ahora bien, los hombres
que han de ordenar sus actos e intenciones a un
fin deben conocerlo. Por tanto, para salvarse
necesitó el hombre que se le diesen a conocer
por revelación divina algunas verdades que exceden la capacidad de la razón humana.
Más aún, fue también necesario que el hombre fuese instruido por revelación divina sobre
las mismas verdades que la razón humana puede
descubrir acerca de Dios, porque las verdades
acerca de Dios investigadas por la razón humana
llegarían a los hombres por intermedio de pocos,
tras de mucho tiempo y mezcladas con muchos
errores, y, sin embargo, de su conocimiento depende que el hombre se salve, y su salvación
está en Dios. Luego para que con más prontitud
y seguridad llegase la salvación a los hombres,
fue necesario que acerca de lo divino se les instruyese por revelación divina.
Por consiguiente, fue necesario que, aparte de
las disciplinas filosóficas, en cuya investigación
se ejercita el entendimiento, hubiese una doctrina sagrada conocida por revelación. (...)
Artículo 8. Si esta doctrina emplea argumentos.
Respuesta. Así como las otras ciencias no argumentan para demostrar sus principios, sino
que, basadas en ellos, discurren para demostrar
otras verdades que hay en ellas, así tampoco ésta
emplea argumentos para demostrar los suyos,
61
bereak frogatzeko, fedezko artikuluak, alegia,
baizik eta, haietatik abiatuz, beste gauza batzuk
frogatzeari ekiten dio, Apostoluaren antzera,
Kristoren pizkundean oinarrituz, gu guztion pizkundea frogatzeko gogoeta egiten duena.
Kontuan har bedi, ordea, zientzia filosofikoetan, behe mailakoek beren printzipioak frogatu
gabe uzteaz gainera, ez dutela ukatzen dituztenekin ere eztabaidatzen eta beste zientzia goragoko baten esku uzten dituzte; aldiz, haien artean gorenak, metafisikak, eztabaidan dihardu
bere printzipioak ukatzen dituenarekin, aurkariak betiere ezer onartzen badu, zeren eta ez
badu ezer onartzen, ez baitago harekin eztabaidatzeko modurik, haren eragozpenak ebatz badaitezke ere. Horrela, zientzia sakratuak goragokorik ez duenez gero, bere printzipioak ukatzen
dituztenekin ere eztabaidatzen du; eta aurkariak
jainkozko errebelaziotik ezer onartzen badu,
argudioak erabiliz egiten du. Horregatik erabiltzen dugu doktrina sakratuaren aginpidea herejeen kontra argudiatzeko eta fedearen artikulu
bat erabiltzen dugu beste bat ukatzen dutenen
aurka. Jakina, aurkariak ez badu Jainkoak errebelaturiko gauza bakar bat ere sinesten, ez da
bitartekorik geratzen arrazoiekin fedezko artikuluak ikustarazteko; badaude, ordea, bere eragozpenak ebazteko, hark hala edukiz gero, fedea
egia hutsezinean oinarrituta dagoenez gero eta
egiari aurkako zaiona frogatzea ezinezkoa denez
gero, nabaria delako fedezkoa denaren aurka
argudiaturiko frogak ez direla frogapenak, irtenbidea duten argudioak baizik.
Irtenbideak 1. Giza asmamenaren arrazonamenduak ez badira fedezko egiak frogatzera
iristen, hala ere, errebelaturiko artikuluetatik
beste egia batzuk ondorioztatzen ditu doktrina
honek, esan dugun bezala.
Doktrina honi hobekien egokitzen zaiona
aginpidearen bidetik argudiatzea da, bere printzipioak errebelaziotik hartzen direnez gero,
beharrezkoa baita errebelazioa egin zitzaien
haien aginpidean sinestea. Hori ez da, ordea,
beren aginpidearen kaltetan izaten, oinarritzat
giza arrazoiaren aginpide batean funtsaturiko
argudioa guztiz ahula izan arren, guztiz eraginkorra delako jainkozko errebelazioan oinarrituriko aginpide batean funtsatzen dena.
Eta, hala ere, doktrina sakratuak giza arrazoia
ere erabiltzen du, ez noski dogma frogatzeko,
horrek fedearen meritua ezabatuko bailuke, baizik eta zientzia horrek irakasten dituen beste
que son los artículos de fe, sino que, partiendo
de ellos, procede a demostrar otras cosas, como
lo hace el Apóstol, el cual, apoyado en la resurrección de Cristo, discurre para probar la resurrección de todos nosotros.
Pero adviértase que, en las ciencias filosóficas, las inferiores no sólo no prueban sus principios, sino que tampoco discuten con quienes los
niegan dejando esto a cargo de otra ciencia superior: y, en cambio, la suprema entre ellas, la
metafísica, mantiene controversia con el que
niega sus principios, siempre que el adversario
admita algo, puesto que, si nada admite, no queda medio de discutir con él; no obstante lo cual,
se pueden resolver sus objeciones.. Así, pues,
como la ciencia sagrada no tiene superior a ella,
discute también con quienes niegan sus principios; y si el adversario admite algo de la divina
revelación, lo hace argumentando; y por eso
empleamos la autoridad de la sagrada doctrina
para argüir contra los herejes y utilizamos un
artículo de la fe contra los que niegan otro.
Claro está que, si el adversario no cree cosa alguna de lo revelado por Dios, no quedan medios
para hacerle ver con razones los artículos de fe;
pero si los hay para resolver sus objeciones en
caso de que las ponga porque, asentada como
está la fe en la verdad infalible y siendo imposible demostrar lo que es opuesto a la verdad, es
evidente que las pruebas aducidas contra lo que
es de fe no son demostraciones, sino argumentos
que tienen solución.
Soluciones 1. Si bien los razonamientos del
ingenio humano no alcanzan a demostrar las
verdades de fe, sin embargo, de los artículos
revelados deduce esta doctrina otras verdades,
según hemos dicho.
Lo que mejor cuadra a esta doctrina es argüir
por vía de autoridad, debido a que, como sus
principios se toman de la revelación, es necesario creer en la autoridad de aquellos a quienes la
revelación se hizo. Mas no por esto sufre menoscabo su autoridad, porque, si bien el argumento apoyado en una autoridad que tiene por
base la razón humana es debilísimo, es eficacísimo el que se apoya en una autoridad fundada en la revelación divina.
Y, sin embargo, la doctrina sagrada utiliza
también la razón humana, no ciertamente para
demostrar el dogma, lo cual suprimiría el mérito
de la fe, sino para esclarecer otras cosas que esta
ciencia enseña; pues como la gracia no anula la
62
gauza batzuk argitzeko; graziak natura ezereztu
ez duenez gero, hobetu baizik, komenigarria da
arrazoi naturala fedearen zerbitzura egotea, borondatearen joera naturala karitatearen zerbitzura dagoen neurri berean. Horregatik dio
Apostoluak: “Pentsamendu oro gatibutasunera
azpiratzea Kristoren opari moduan”; eta hortik
dator doktrina sakratuak filosofoen aginpideaz
ere baliatzea egiatik berezko ahaleginez erdietsi
zuten horretan. Horrela, San Pablok Aratoren
esaldi hau aipatzen du: “Zuen poeta batzuek
esan zuten moduan, jainkozko arraza gara.”
Ohar bedi, hala ere, doktrina sakratuak aginpide hauek erabiltzen dituela argudio arrotz eta
gertakor gisa: Eskrituretakoak, bere argudio
erabakigarriak bezala, eta Elizako beste doktoreenak bere argudio gisa, baina gertakorrak besterik gabe; gure fedea liburu kanonikoak idatzi
zituzten apostoluei eta profetei eginiko errebelazioan funtsatzen baita, eta ez beste doktore batzuei egin ahal izan zaizkien errebelazioetan:
Horregatik dio San Agustinek: “Kanoniko izeneko Eskrituraren liburuetan soilik ikasi nuen
nik sendo eta irmo sinesten haien egileetako
ezeinek ez zuela idatzitakoan huts egin. Beste
liburuak irakurtzeko orduan, dena dela zientzia
eta egileen aginpidea, ez dut horregatik ziurtzat
hartzen haiek pentsatu edo idatzi zutena.”
naturaleza. sino que la perfecciona, conviene
que la razón natural esté al servicio de la fe, lo
mismo que la natural inclinación de la voluntad
sirve a la caridad; y por esto dice el Apóstol:
«Reduciendo a cautividad todo pensamiento en
obsequio de Cristo»; y de aquí viene que la doctrina sagrada utilice también la autoridad de los
filósofos en lo que por natural esfuerzo alcanzaron de la verdad; y así San Pablo cita esta frase
de Arato: «Como dijeron algunos de vuestros
poetas, somos raza divina.»
Adviértase, sin embargo, que la doctrina sagrada utiliza estas autoridades como argumentos
extraños y probables: las de las Escrituras, como
argumentos propios y decisivos, y las de los
otros doctores de la Iglesia como argumentos
propios, pero sólo probables; pues nuestra fe se
apoya en la revelación hecha a los apóstoles y
profetas que escribieron los libros canónicos, y
no en revelaciones que hayan podido hacerse a
otros doctores. Por eso dice San Agustín: “Sólo
a los libros de la Escritura llamados canónicos
aprendí yo a conceder la prerrogativa de creer
firmísimamente que ninguno de sus autores erró
en lo que escribió. Los otros libros los leo con
tal disposición, que, sea cual fuere la ciencia y la
autoridad de sus autores, no por ello me muevo
a tener por cierto lo que ellos pensaron o escribieron.”
TESTUAREN AZALPENA
Gaia: Doktrina sakratua (teologia errebelatua).
1. Artikuluan ea beharrezkoa den planteatzen du, hau da, zergatik ez den nahiko filosofia egotea.
• Batzuk uste dute doktrina sakratua ez dela beharrezkoa. Ematen dituzten arrazoiak hauek
dira:
a. Jainkoa ezin dugu ezagutu gure gaitasuna gainditzen duelako.
b. Jainkoa ez diren beste gaiak filosofiak azal ditzakeelako.
• Berak uste du doktrina sakratua beharrezkoa dela arrazoi hauengatik:
a. Jainkoa eta berarekin lotutako egiak ezagutu behar direlako salbatu ahal izateko
eta gure kabuz (arrazoiaren bidez) hori ezinezkoa denez (misterioak deiturikoak,
hala nola, ama birjintasuna, berpizkundea etab., ulertezinak baitira), Jainkoaren
laguntza (errebelazioa) behar dugu.
b. Arrazoiaren bidez ezagut ditzakegun jainkoarekiko egiak (bere existentzia, munduaren sorrera...) ezagutzeko errebelazioa ere behar delako, zeren eta gutxi batzuk lor litzakete (filosofoak), besteei jakinarazteko denbora asko beharko litzateke eta, gainera, akatsez beteta egon litezke (arrazoia akastuna baita). Berriz,
errebelazioaren bidez azkarrago eta seguruago ailegatuko litzaizkieke gizaki guztiei.
8. Artikuluan planteatzen dena da ea doktrina sakratuak (teologia errebelatua) argudioak erabiltzen dituen. Hau da bere erantzuna:
63
a. Beste zientziek ere ez dute argudiorik erabiltzen haien printzipioak frogatzeko
printzipio horiek justifikaziorik (frogapenik) ez dutelako (printzipioak izateko aurrekorik ez dute izan behar eta frogatzeko aurreko zerbait aipatu behar delako).
Gauza bera gertatzen da doktrina sakratuarekin, hau da, fede artikuluak dira beraren printzipioak eta hauek ezin dira frogatu.
b. Zientzia filosofikoek (fisika, logika, etika...) ez dituzte eztabaidatzen printzipioei
buruz lan hori metafisikari uzten diotelarik. Doktrina sakratuak, ordea, eztabaidatzen du beraren printzipioei buruz (fede artikuluak) argudioak erabiliz. Bi argudio
mota ditu horretarako:
o Aginpidea (zerbait egiatzat hartu, kasu honetan testu sakratuak).
o Fede artikuluak erabiliz.
Aurrekoaz gain teologia errebelatuari dagokion argudiatzeko modua zein den aipatzen du azken zatian. Bertan, bere argudiatzeko modua aginpidea dela dio zeren eta profeten hitzak
jainkoak esanak dira. Baina horretaz aparte giza arrazoia ere erabiltzen duela dio, ez dogmak
(ulertu ezin diren egiak) azaltzeko, baizik eta bestelako egiak (uler daitezkeenak) argitzeko.
Bukatzeko, aginpideen hierarkia egiten du non lehendabizikoak Eskriturak diren (liburu kanonikoek eratuak, hau da egiazkotzat jotzen direnak) eta bigarrenak elizako beste jakintsuen
iritziak (elizako doktoreak deritzonenak).
TESTUARI BURUZKO GALDERAK
1. Zergatik ez dirudi beharrezkoa Teologia bezalako doktrinarik egoteak?
2. Zein dira Tomasek ematen dituen argudioak Teologiaren beharra ikustarazteko?
3. Teologiak erabiltzen al ditu argudioak bere printzipioak frogatzeko? Zein dira printzipio
hauek?
4. Zertarako erabiltzen ditu argudioak?
5. Zein kasutan eztabaida daiteke Teologiaren printzipioen aurka daudenekin?
6. Zein da doktrina honen egiaren irizpidea?
7. Zertarako erabiltzen du doktrina sakratuak giza arrazoia?
DEFINITZEKO KONTZEPTUAK
1. Diziplina filosofikoak. 2. Errebelazioa. 3. Arrazoia. 4. Egia. 5. Doktrina sakratua. 6. Zientzia
espekulatiboa. 7. Zientzia praktikoa. 8. Ziurtasuna. 9- Adimena. 10. Argudio. 11. Printzipioak.
12. Dogma. 13. Aginpide. 14. Fedea. 15. Kanoniko.
64
ESKOLASTIKA BERANTIARRA: GILEN OCCAMGOA
Aurreko orrialde batean aipatzen den bezala, XIV. mendean hasten da erdi aroko filosofiaren amaiera. Mende honetan krisialdi sozial zein erlijiosoa gertatzen da eta honekin batera aurreko filosofiarekiko kritika ere bai.
Testuinguru hau da Gilen Occamgoak (1300-1350) ezagutuko duena. Bere ustez filosofiaren jarduera ez da sistematikoa izan behar, hots, errealitatea azaltzen saiatzen den ezagutza
mota itxia, baizik eta kritikoa. Filosofatzea, beraz, jarrera kritikoa izatean datza.
Aurreko guztia egia bada ere, salbuespen pare bat ezartzen ditu Gilenek, bere bi axiomak
edo ukaezinezko printzipioak alegia: ahalguztiduntasunekoa (Jainkoak dena egin dezake) eta
ekonomiakoa (zerbait azaltzeko arrazoirik gutxienak onartu behar dira bakarrik).
Gilenek arrazoia (filosofia) eta fedea (teologia) bereizi zituen eduki ezberdinak zituzten
ezagutzeko era ezberdinak zirela baieztatuz. Honekin batera hala Jainkoa nola arimaren frogapen arrazionala ezinezkotzat jo zuen bakarrik intuizioa edo ezagutza zuzenari arrazionala zeritzon eta.
Beste arlo batean, komunak diren esentziei uko egiten die indibiduoak bakarrik direla defendatuz. Honekin kontsekuente izateko, unibertsalen (“gizakia”, “edertasuna”...) existentzia ere
baztertu zuen buruan ditugun kontzeptuak besterik ez direla baieztatu zuelarik.
65
DESCARTES
66
DESCARTES
(1596-1650)
1. TESTUINGURU HISTORIKO FILOSOFIKOA
HISTORIKOA. XVII. MENDEKO EGOERA
Krisi mendea dugu hau, non arlo guztietan nabaritzen den, hala nola:
• Ekonomian. Nekazaritza-ekonomia da oinarrizkoena baina honek ez du gosea zabal dadin
eragozten.
• Gizartean. Estamentuzko gizarte-mota mantentzen bada ere, gero eta istilu gogorragoak gertatzen dira gizarte-multzoen artean berdintasunean oinarrituriko orden juridiko berriari ateak
irekiz.
• Estatuan. Estatuen arteko etengabeko gerrak dira baina horretaz aparte estatuen barneko
egoera ere latza da, deskontentamendua noblezia, burgesia eta, oro har, herriaren artean zabaltzen delarik.
67
•
•
•
Erlijioan. Mende honetan zehar eliza eragin eremuak pixkanaka galtzen ari da. Sinesmen
ezberdinak agertzen dira estatuetan jendearen arteko borroken arrazoi bat gehiago izanik.
Ezagutzan. Krisi orokorra ezagutza arloan ere adierazten da ziurtasuna eta Bibliak mundua
azaltzeko zuen gaitasuna desagertzen direlarik. Filosofian eskolastikaren azken hasperenak
bizi izaten dira eta, honekin batera, zientziaren eredu aristotelikoa hondoratu egiten da.
Kulturan. Barrokoa da inposatzen den joera artistikoa, krisia estetikan edo sentsibilitatean
ere dagoela adieraziz. Artean gizakiok ezkortasuna irudikatzen dute. Bestalde, eta aurrekoaren ondorioz, errealitatea iheskorra hautematen da denborak garrantzi handia lortzen duelarik. Izan ere, dena kontinjentea, hots, behin-behinekoa da eta bakarrik gauzen itxura ezagut
daiteke ez haien benetako izaera edo zerizana.
FILOSOFIKOA
9 Berpizkundea (errenazimendua)
Trantsizio aroa da non desegiten ari den Erdi Aroak sortzen ari den Aro Modernoarekin topo egiten duen.
Ezaugarriak:
a. Itsas teknikaren hobekuntzek (iparorratza) aurkikuntza bidaiak bultzatu zituzten, Europako zabalkuntza eta mundu berrien ezagutza ahalbidetuz.
b. Unibertsoari buruzko teoria ezberdinak agertzen dira Nikolas Kusakoa, G. Bruno eta,
batez ere, Kopernikoren bidez, zeinak geozentrismoarekin bukatu zuen heliozentrismoa ezarri zuelarik.
c. Gutenbergen inprimatzeko asmakizunak jakintzaren zabalkuntza suposatu zuen.
d. Elizaren apurketak suertatzen dira (protestantismo, kalbinismo, anglikanismo) gizarte mailan aldaketa asko eraginez.
e. Nazio-estatuak hala nola monarkia absolutuak sortzen dira eta pixkanaka burgesiaren
garapena gertatzen da.
f. Pentsamendu arloan fedearekiko arrazoiaren autonomia defendatzen da pentsatzeko
askatasuna erraztu zelarik. Arrazoiaren autonomiarekin batera humanismoa ere agertzen da gizakia hausnarketen gunea bilakatuz eta antzinateko ideiak berpiztuz.
Errenazimenduan ez dira sistema filosofiko handiak sortzen baizik eta bide berriak urratzen
saiatzen dira.
9 Joera filosofikoak.
Aristoteles zein Platonen teoriak dira gehien jarraitzen direnak batez ere Italian.
Saioa (saiakera) zabaltzen da estatua eta zuzenbidea filosofiaren lan-gaiak izanik. Saiogilerik
ospetsuenak Makiavelo (bere “Printzea” lehenengo teoria politikotzat jotzen da) eta Tomas Moro
(“Utopia”) dira.
Giordano Bruno (1548-1600) −errenazimentuko filosoforik inportanteena−. Nikolas Kusakoak
bezala unibertso infinitua defendatu zuen baina Bruno urrunago joan zen zeren heliozentrikoa zela
baieztatu baitzuen. Honek eta panteismoa defendatzeak ere arazo larriak ekarri zizkioten inkisizio
aurrean zeren eta atzera ez egiteagatik heriotza zigorra ezarri zioten errea izan zelarik.
9 Unibertsoa eta zientziari buruzko ikuskera berria.
Pentsatze libreak unibertsoari buruzko teoria ezberdinak ekarri zituen Aristotelesena, hainbeste
urte iraun zuena, eta bere jarraitzailea izan zen Ptolomeorena gaindituz.
Aristotelesek geozentrismoa defendatu zuen. Beraren ustez unibertsoaren erdigunea lurra zen
eta honen inguruan esfera multzo bat zegoen zeinak mugimendu uniforme eta zirkularra zuen. Halaber, bi zatitan banatzen zuen unibertsoa: ilargiz gaindiko mundua (eterrez osatua) eta ilargipeko
mundua (lau elementuz osatuta) non bi mugimendu diren: naturala (gorputzen erorketarena) eta
bortitza (jaurtigailuena).
Ptolomeoren ekarpena Aristotelesen teoriari oinarri matematikoa ematea izan zen haren planteamendua errespetatzeko eta, batera, behaketen “itxura” gainditzeko (zeren ikusten dena planeten
mugimendu ez-zirkularrak baitira).
68
Aurreko pentsalarien teorien kontra jo zuen lehena Nikolas Kusakoa (1401-1464) izan zen. Honen iritziz unibertsoa infinitua eta zentrorik gabekoa zen, etengabeko mugimendua zuelarik.
9 Iraultza zientifikoa
Geroago zientzialariak agertu ziren eta haiekin batera unibertsoaren ikuskera hala nola zientziarena ere eraldatuak suertatu ziren. zientzialaririk ospetsuenak ondokoak izan ziren:
• Koperniko (1473-1543). Bera izan zen lurraren ordez eguzkia kokatu zuena unibertsoaren erdigunean nahiz eta hau zirkularra zela pentsatuz jarraitu zuen. Honek unibertsoari
ikuspegi ireki eta dinamikoagoa eman zion erdi aroko ikuspegiarekin konparatuz.
• Kepler (1571-1630). Behaketari garrantzi handiagoa eman zion bere metodoa kuantitatiboagoa izan zelarik. Bere ekarpenik inportanteenak hiru lege ospetsuak dira: 1) Planeten ibilbidea eliptikoa da ez zirkularra; 2) Planeten erradioek azalera berbera estaltzen
dute denbora berberean −honekin erdi aroko aurreiritzi batekin apurtzen da, hots, mugimendu uniforme delako ideiarekin−; 3) edozein diren bi planeten biraketa periodoak (p,
p’) eguzkietarako duten bataz besteko distantziarekiko (d, d’) proportzionalak dira. Kepleren beste ekarpen garrantzitsua ‘indar’ kontzeptuarena izan zen. Izan ere, zeruko objektuen mugimendua adierazteko zerbait fisikoa, gorputzezkoa, izan behar zela baieztatu
zuen, ‘indar’ izena jarriz.
• F. Bakon (1561-1626). Zientziaren filosofia sortu zuen. Bere helburua zientziaren bidez
gizartea eraldatzea zen. Eta horretarako zientzia beraren helburu nahiz metodoak aldatu
behar zirela uste zuen.
• Helburua, orain, praktikoa izango da: gizakia hobe bizitzea. Honek natura hobe ezagutzea eskatzen du geroago bera menperatzeko. Bere hitzetan: “natura menperatzeko natura bera obeditu behar da”. Hau dena lortzeko bi zatitan banatzen zuen metodoa proposatu zuen Bakonek: 1. Erroreak (“idoloak”) kendu; 2. Indukzioa ezarri gertakarien legeak aurkitzearren. Indukzioa aurrera eramateko hiru tauletan (presentziarena, faltarena
eta graduena) ordenatu behar dira bildutako behaketak.
• Galileo (1564-1642). Pentsalari honen garrantzia astronomian, mekanikan nahiz zientzia
egiteko metodoan eginiko ekarpenetan datza.
ƒ Astronomia. Heliozentrismoa defendatzeaz gain, teleskopioa ere erabili zuen,
eguzki-orbanak, ilargi-mendiak eta Jupiterren sateliteak, besteak beste, aurkitu zituelarik. Honen ondorioak sakonak ziren oso, lurtarra eta zerutarra izaera berekoak zirela frogatuz.
ƒ Mekanika. Honetan inertzia-printzipioa, gorputzen erorketa eta jaurtigaien ibilbide
parabolikoen azalpena eta mugimendua erreferentzi puntuarekiko erlatiboa delako
baieztapena izan ziren bere ekarpenik garrantzitsuenak.
ƒ Metodo hipotetiko-deduktiboa. Hiru pauso ditu: 1) Ebazpena: 1. Behaketa eta 2. abstrakzioa eta idealizazioa; 2) konposaketa: 1. hipotesi bat egiten da eta gero hipotesi
horien ondorioen dedukzioa dator; 3) baieztapen esperimentala (ez beti). Metodo hau
oinarri batzuetan finkatzen da: a) natura sinplea da eta beraz lege gutxirekin azal daiteke; b) naturak orden bat dauka matematikoki adieraz daitekeena; c) ezagut daitekeena fenomenoak, gertakariak, dira eta haiek duten erregulartasuna da ezagut dezakeguna, ez besterik (azken kausak, etab.).
2. BIZITZA
Descartes Frantziako familia noble batean jaio zen. Bere ama bera jaio eta berehala hil zen eta aitak, hori gainditzen laguntzearren, haurtzain paregabe baten esku utzi zuen Rene. Ahul eta serio
hazi egin zen baina, hori bai, gauza ororen zergatiak jakiteko irrikarekin.
Bere ahulezia dela eta, aitak Reneren heziketa atzeratu zuen eta zortzi urte bete zituenean jesuiten La Flèche eskolara eraman zuen. Bertan garaiko irakasgaiak (logika, etika, metafisika, historia,
zientziak eta literatura) ikasi zituen. Geroago, eta bere kabuz, algebrari eta geometriari ekin zien
“haien probak ziurrak baitira”. Ondoren, Poitiersen Unibertsitatera joan zen bere ikasketak jarrai69
tzeko. Honetan, zuzenbidea ikasi zuen. Titulua lortu eta “bere burua eta munduko libururik handienak ezagutzeari ekitea erabaki zuen, gainerako letretako zientziak ahaztuz”.
Aurrekoa burutzeko Parisa abiatu zen non matematika ikasi zuen. Hogeita bi urterekin Printze
baten armadan sartu zen boluntario eta Holandara bidalia izan zen. Bertan hango matematikari baten laguna bihurtu zen eta lau hilabete geroago geometria ikasteko metodo berri bat eskaini zion
bere lagun berriari.
Greziako geometrilarien metodoak ikasi zituen eta lerroak eta hiru dimentsiozko irudien bidez
hobetzeko asmoa bete zuen.Horretarako koordenatuak erabili zituen geometria analitikoa sortuz.
1629an Holandara bizitzera joan zen eta filosofia eta matematikaz gain optika, fisika, kimika,
anatomia eta medikuntza ikasi zituen. 1634an ikasitako guztiarekin “Mundua” deituriko tratatua
idazten hasi zen. Argitaratzeko prest zegoenean, Galileok Inkisizioarekin izandako arazoen berri
izan zuen.
1637ko Ekainaren 8an Metodoaren Diskurtsoarekin batera, eta gehigarri gisa, bere geometria
analitikoa eman zion munduari.
Descartesen ospea zabalduz joan zen eta Ingalaterra eta Frantziako gorteetara gonbidatua izan
zen. 1646an, Holandako Edmond herriko lasaitasunean bizitzen zegoenean, Suediako erregina zen
Kristinak bere gortera joateko erregutu zuen. 1649aren udazkenean abiatu zen eta erreginaren ohiturei jarraitzeak (goizeko 5etan esnatzea gela handi eta hotz batean filosofia ikasteko) gaixotzea eta
hiltzea erakarri zion.
3. EGITASMO FILOSOFIKOA
Descartesen asmoa gizakion zoriontasuna da. Baina horretarako nola jokatu behar dugun jakiteari nahitaezko deritzo. Honek ezagutza ziurra izatea exijitzen du zeren eta errealitate batean jokatu
behar dugu eta errealitate hori zertan datzan jakin behar dugu, hau da egia. Horregatik bere lehen
urratsak ezagutza ziurra lortzeko asmoarekin emango ditu. Hau izan zen bere Metodo ospetsua proposatzeko arrazoia. Metodo horrekin zer existitzen den eta nolakoa den azaltzeari ekingo dio. Bertan Jainkoa, Mundua eta Arima agertuko dira eta baita gizakion errealitatea ere. Orain izango da
une egokia bere portaera planteatzeko, hau da, zoriontsua izateko nola jokatu behar den proposatzeko.
4. EZAGUTZA
Arrazionalismoa
• Arazorik inportanteena ezagutza da, hots zer eta nola ezagutzen dugun eta nola ezagut
dezakegun errealitatera hurbiltzeko.
• Ezagutzea, Arrazionalismoaren ustez, ideiak ezagutzea da, horien batzuk jatorrizkoak direlarik.
• Arrazoia baliozko ezagutzaren iturri bakartzat hartzen da.
• Arrazionaltasunaren ezaugarriak dira: objektibotasuna, nabaritasuna, doitasun deduktiboa, beharrezkotasuna eta unibertsaltasuna.
• Matematika jakintza arrazionalaren eredutzat jotzen da.
• Erabateko ziurtasuna jakintzaren arlo guztietan nahi du. Horretarako matematikak duen
bezalako ebidentzia metodoa bilatzen du, intuitiboki ezagunak diren printzipio arrazionaletatik abiatzen den dedukzioan oinarrituta.
• Esperientziaren balioaren gutxipena ezagutza zientifikoa lortzeari begira, zentzumenen
datuekiko duen mesfidantzarengatik.
• Jakintzaren batasunaren bilaketa: zientzia, moral eta politika filosofia orokor batean sartuak dira, beti ere, arrazoimen autonomoak gidatuta.
• Aurreko guztiaren arrazoia, gizabanakoen bizitza modu ziur bat bideratzeko nahia da.
70
Metodo
Ezagutza ziurra lortu nahi zuela aipatu dugu arestian. Descartesek uste zuen denok arrazoi komun bat dugula eta, beraz, egia ere komun izan beharko zela. Berriz historiak kontrakoa erakusten
zuen, Filosofia arloan bederen. Izan ere, filosofo adina teoriak barreiatuak agertzen dira pentsamenduaren historiari erreparatuz gero. Matematikariak, aitzitik, ados jartzen zirela konturatu zen Descartes eta horrela izateko arrazoia matematikariek metodo egoki bat erabiltzen zutela ondorioztatu
zuen. Beraz Filosofiarako bakarrik ez, edozer ezagutzarako baliagarri izango zatekeen metodo bat
bilatzeari jo zion. Honetarako Matematikak erabiltzen zuena hartu zuen ardatz.
Metodo eraikitzeko abiapuntua gizakiok ezagutzeko ditugun bi moduak izan ziren. Bi modu
hauek intuizioa eta dedukzioa dira. Intuizioa sinple, zuzena, bitartekaritzarik gabekoa eta ziurra da.
Bere hitzetan: “arrazoi berberetik jatorrizko kontzeptuak (izaera sinpleak) hartzen dituen sen naturala” litzateke. Kontzeptu hauek erabat egiazkoak eta errua onartzen ez dutenak lirateke. Haietatik
abiatuta ezagutza osoa garatuko da. Dedukzioa, aldiz, intuizioen arteko loturak aurkitzen dituen
gaitasuna litzateke.
Matematikan bezala, egia ez da gauzetan aurkitzen Arrazoian baizik. Hau frogaezinak diren
axioma batzuetatik abiatzen da beste edozer ezagutza garatzeko.
Laburbilduz: Descartesen pentsamenduak hiru pausu hauei darraie:
• Metodoaren arauak adierazi.
• Metodoaren balioa metafisikoki oinarritu.
• Metodoaren emankortasuna frogatu jakintza arlo ezberdinetan.
9 Metodoaren arauak
Lau dira:
1. Ebidentzia araua. Ez hartu egiatzat gure intuizioarentzat erabat nabaria eta ziurra ez
dena. Hau da, onartu bakarrik ideia argiak (zuzen aurrean daudenak) eta bereiziak (erabat ongi mugatuak direnak), berez inposatzen direnak eta zalantza izateko posibilitaterik
ez dutenak.
2. Analisi araua. Arazoa mugatu zailtasun bakoitza ebazteko behar diren bere elementu
sinpleenetan zatituz.
3. Sintesi araua. Pentsamenduak antolatu sinpleenetatik hasiz konplexuenetara, pixkanaka,
ailegatzeko orden bat mantentzen delarik.
4. Egin zenbaketak (analisia egiaztatzeko) eta berrikuspenak (sintesia egiaztatzeko) horren
osoak ezen ezer ahaztu ez zaigula baitakigu.
9 Metodoaren balioaren oinarripena
Lehendabiziko arautik abiatuta Descartesek dakien orori kritika erabatekoa egitea eta arau horrekin ados ez dagoen ezer ez onartzea erabaki zuen. Honi zalantza metodiko deritzo. Horren arrazoia hau da: Descartesek gehienok bezala, munduaren existentzian eta matematiketako egietan sinesten zuen baina sinestetik haratago joan nahi zuen -hots, ebidentziaraino-, berak eraiki nahi zuen
zientziak horrela eskatzen duelako. Helburua esana dago, erabat egiazkoa eta zalantzarik gabekoa
den ideia baten bila joatea da.
Zalantza metodiko horrek bi une ditu:
• Teorikoa. Honetan ezagutza orok duen ziurgabetasuna onartzen da arrazoi ezberdinetatik:
o Filosofoen arteko eztabaida bukaezinak eta egindako argudio faltsuak.
o Sentipenen engainuak.
o Esnatuta edo lotan gauden erabat ziur egoteko ezintasuna.
o Matematikako egiak zalantzan jarriko lituzkeen Jenio Maltzur baten balizko existentzia.
• Praktikoa. Nabaria ez den oro onartzea ekiditen da.
Horrela zalantza unibertsalera heltzen da eta horren ondorioz eszeptizismoaren ondoan kokatuta
geundeke.
71
Lehen egia: “Cogito”-aren aurkikuntza
Eszeptizismoa ez da ailegatzen lehendabiziko egia aurkitzen duelako Descartesek. Izan ere, zalantzan jar dezaket oro (bai munduaren existentzia, bai nire ideien egia…) baina zerbaitetaz badut
nabaritasun argia eta bereizia: zalantza edukitzeaz hain zuzen. Eta zalantza orok zalantzak dituen,
engainatuta dagoen, irudikatzen duen norbaiten (subjektu baten) existentzia suposatzen duenez, hau
da ondorioa: zalantzak dituen subjektu bat existitzen da edo, Descartesen hitzetan, “cogito ergo sum” (pentsatzen dut beraz banaiz). Zalantzak izateak, beraz, gure existentzia frogatzen du eta, gainera, zer nolako existentzia mota dugun adierazten digu: gu gara irudikatu, ulertu, maite izan, zalantzak eduki egiten duen gauza zeren eta Descartesentzat pentsatzea subjektuaren baitan gertatzen den
oro da. Dena den, pentsatzen dut beraz banaiz delako proposizioak adierazten duena da existitzen
naizela baldin eta pentsatzen badut, hau da proposizio horrek adierazten duena egia da pentsatzen
dudan bitartean. Beraz pentsatzea eta existitzea batera gertatzen dira: pentsatzen dudalako kontzientzia daukat eta, batera, existitzen naizela zuzenki dakit.
Pentsamendua jarduera denez jarduteko zerbait behar da eta hori “nia” edo arima da. Arima, beraz, sustantzia da eta, ikusiko dugunez, Jainkoak sortua eta, ondorioz, finitua.
Sustantzia, Descartesentzat, “existitzeko ezeren beharrik ez duena” da.
9 Ziurtasun irizpidea
Pentsamenduaren existentzia Metodoaren lehenengo arauarekin ados dagoen egia da. Izan ere,
argia eta bereizia den egia da. Argia da gardena, garbia eta nabaria delako; bereizia da ezertan oinarritzen ez delako, independenteki agertzen delarik. Horregatik egia hori beste edonolako egiaren
irizpidea litzateke, hau da, beste edozer egia onartu ahal izateko lehendabiziko egia horren ezaugarri
berberak izan beharko ditu.
Analisia. Ideiak
Dugun egia bakarra pentsamenduaren existentzia denez bere jarduera analizatu behar dugu ea
beste egia aurki dezakegun. Eta analisi horrek dakarkiguna ideiak dira. Pentsamenduak ideiak ditu,
alegia. Eta, nolakoak dira ideia horiek? Zenbat mota dago? Ideietan bi eite bereizi behar da: subjektiboa eta objektiboa. Subjektiboki ideia guztiak gogoaren egiteak dira eta, horrela ikusita, berdin
berdinak dira. Objektiboki, ordea, beraien ezberdina den zerbait adierazten dute (eduki objektiboa
duten heinean). Eite honi dagokionez, Descartesek hiru ideia mota bereizten ditu: Kanpokoak (adbentiziak, bere hitzetan), egindakoak (faktiziak, Descartesen arabera) eta jatorrizkoak.
• Kanpokoak gure kanpoko edo barneko esperientziaren bidez ailegatzen zaizkigunak dira.
Lehendabizikoek suposaturiko kanpoko munduaren berri ekartzen digute; bigarrenek, berriz,
gure gorputzaren barnean gertatzen omen zaigunaz (min, gose, plazer eta abarreko sentsazioetaz, hain zuzen).
• Egindakoak giza gogoa sortzeko gai direnak dira, irudimena erabiliz eta ditugun beste ideiak
nahasiz (zentauro batena, adibidez).
• Jatorrizkoak ez dira, Platonek zioen bezala, jaiotzerakoan ditugunak baizik eta gure pentsamenduan daudenak baina ez kanpotik, ez barrutik, ez gure gogoaren eraginez eratorriak ez
direnak (pentsamenduarena, munduarena, existentziarena, infinituarena, perfekzioarena).
Jatorrizko ideiak dira ezagutza ziurraren bidean aurrera egiteko balio duten bakarrak baina matematikako egiak eta munduaren existentzia ez dituzte bermatzen. Horretarako fede gaiztoz jokatzen
ez duen Jainko baten beharra dugu. Jainkoaren existentzia frogatuz gero, metodoaren lehengo egia
eta beretik ondorioztatzen den oro oinarrituta izango da.
• Jainkoa
Jainkoaren ideia jatorrizkoa da zeren eta ez mundutik ez da irudimenetik ez dator, hau finitua
baita eta ideia baten kausak ideia beraren maila edo perfekzio berbera, gutxienez, eduki behar du.
Beraz, infinitua eta perfekzioaren ideiek infinitua eta perfektua den kausa eduki behar dute eta hori
Jainkoa bakarrik izan daiteke. Horrela frogatu zuen Descartesek Jainkoaren existentzia, baina, gainera, beste bi argudio erabili zituen. Hauek dira:
72
•
Argudio ontologikoa: Existentzia perfekzioari dagokio triangelu bati 180º dagozkion bezala. Izan ere, pentsa dezakegun gauza perfektuena denari ezin zaio ezer falta eta, ondorioz, existentzia izan behar du zeren horrela ez izatekotan posible litzateke perfektuagoa
den zerbaitetaz pentsatu eta,ondorioz, ez litzateke perfektuena izango kontraesanetan
eroriko ginakeelarik.
• Ni finitua eta inperfektua naiz, zalantzak baititut; nire buruaren kausa banintz, perfekzio
guztiak emango nizkiokeen; horrela ez denez, beste norbaitek sortu ninduen ditudan perfekzio zein inperfekzio guztiekin.
Jainkoa ere sustantzia da, edo hobeki esanda, benetako sustantzia bakarra, aipaturiko definizioarekin bat datorren bakarra. Kasu honetan gainera, infinitua da perfekzio guztiak bere baitan gordetzen dituelarik.
5. METODOAREN EMANKORTASUNA. MUNDUA
Descartesek, Jainkoaren existentziaren bidez, beste gainerako egiak ziurtatzen ditu. Jainkoa bikaina denez erabat ona izango da eta, ondorioz, ezin gaitu engainatu, nabaritasun ororen bermea
bilakatzen delarik. Beraren bidez jenio maltzurraren posibilitatea desagertzen da eta metodoaren
lehendabiziko araua zein pentsamenduaren existentzia finkatuak geratzen dira. Baina ez hori bakarrik, kanpoko munduaren existentzia nabaria denez guretzat (lehendabiziko arauak exijitzen duenarekin bat dator eta), Jainkoak horren egia ere ziurtatzen digu. Dena den, zerbait argitu behar dugu:
munduaren existentziari buruzko nabaritasuna aipatu dugu baina Descartesek nabaritasun hori
ezaugarri primarioei bakarrik esleitzen die, hau da, neurri daitezkeenei. Beraz, zabalera eta mugimendua dira munduak (eta bere baitan dauden gorputzek) dituen ideia argi eta bereizi bakarrak, ez
ordea, kolorea, zaporea, usaina, ukimena eta soinua (ezaugarri sekundarioak liratekeenak). Mundua
ere sustantzia da, kasu honetan finitua, eta bere atributuak (nahitaezko ezaugarriak) mugimendu eta
zabalera dira.
Mundu fisikoa, Descartesentzat, determinista da eta bertan mekanizista da funtzionatzeko era.
Jainkoak munduari mugimendua eman zion sortu zuenean eta, makina baten antzera, gorputzez
gorputz transmititzen da, gorputz horiek organikoak zein ez organikoak direlarik. Horrek espazio
hutsaren existentzia ukatu arazten du dena beteta egonik. Mugimendua konstante mantentzen da
Jainkoa aldaezina delako eta munduan, sortu ez geroztik, parte hartzen ez duelako.
6. ERREALITATEAREN TEORIA: SUSTANTZIA
Cogitoren existentzitik abiatuta, Descartesek hiru definizio proposatzen dizkigu, errealitatea
osatuko liratekeenak. Euklidesek geometrian egin zuen bezala definizio hauek ez dira demostratu
behar, aitzitik, beraiek dira beste zerbait justifikatzeko printzipioak.
• Lehen definizioa edo errealitate mota Sustantziarena da. Sustantzia berez existitzen
dena da, hots, existitzeko ezeren beharrik ez daukana. Bi sustatzia mota legoke: Infinitua
edota sortzailea –Jainkoa- eta finitua edota sortua –arimak eta gorputzak-.
• Bigarren definizioa edo errealitate mota Atributuarena da. Atributua sortutako sustantziek duten nahitaezko ezaugarria litzateke, hau da, bere esentzia edo zerizana. Arimaren
atributua pentsamendua da, eta gorputzena zabalera. Hauek lirateke, beraz, ezaugarri
objektiboak denontzat berdinak liratekeenak. Bestelako ezaugarriak -kolorea, zaporea,
usaina, etab.- subjetiboak, hau da, pertsonen araberakoak lirateke.
• Hirugarren definizioa edo errealitate mota Moduarena. Modua sustantziek -edo, berdin
dena, haien atributuek- hartzen dituzten adierazpen ezberdinak dira. Adibidez, gorputzen
moduak irudiak -errektangularra, triangeluarra…- eta mugimendua (edo gelditzea) diren
bitartean, arimenak juzkatu, arrazoitu, irudikatu…dira.
73
7. GIZAKIA
Gizakiari dagokionez, zera dio Descartesek: Jainkoak sortutako bi errealitate edo sustantziaz
osaturikoa da. Bata, arima litzateke (sustantzia pentsakor), pentsatzeko gaitasuna duena eta hilezkor
eta askea dena eta, bestea, gorputza litzateke (sustantzia zabala), munduak dituen ezaugarri berberak dituena. Biak ere, sustantziak izateagatik elkarrekiko independenteak dira baina nolabaiteko
haien arteko erlazioa eta eragina dute. Nola da posible erlazio edo komunikazio hori? Beste modu
batez esana, nola da posible arimak gorputzari aginduak eman edota gorputzak dituen sentsazioak
arimari igorri? Arazo hau konpontzeko Descartesek guruin pineala erabili zuen. Izan ere, guruin
horrek, zerebroan kokatuta dagoenak, bitartekaritzaren lana egiten du arimaren aginduak gorputzari
transmitituz eta gorputzak dituen sentsazioak, pasioak eta abar arimari helaraziz. Edonork ulertuko
duenez, Descartesen proposamenak ez du arazoa gainditzen zeren eta glandula pineala materiala da
eta arima, esan bezala, materiagabea.
Baina gorputza eta arimaren arteko erlazioa arazoa bada, askatasunarena ere bai. Jainkoak askeak egin gaituela dio Descartesek baina gure portaera erabat determinatuta dagoen gorputzaren
bidez gauzatzen da eta mundu fisiko eta determinatu batean. Nola da posible, orduan, askatasuna?
Eta askatasuna ez izatekotan, non geratzen da gure erantzukizun morala? Askeak garela berresten
du Descartesek eta horretarako argudioa zalantzaren existentzia da: zalantzak izateko libreak behar
dugu izan eta zalantzak ditugunez libreki erabakitzeko aukera gugan dago aldez aurretik. Baina askatasun hori eta mundu determinatuaren existentzia nola den posible Jainkoaren ahalguztiduntasunean uzten du.
8. ETIKA
Descartesek ezagutza bakarrik ez ekintza ere oinarritu nahi zuen. Bere ideala gure portaera bideratzeko printzipio funtsezkoenak aurkitzea zen. Horretarako proposatzen duen lehendabiziko arau
praktikoa arrazoiaz gidatzea da, zuhurtasun (prudentzia) bertutearen bidez alegia. Hau pasioen
munduko argitasun eta bereizitasun araua litzateke. Kontura gaitezkeenez, bere proposamena gurpil
zoroa baino ez da, zeren eta moralak printzipio arrazionalei jarraitu behar die baina morala da, batera, printzipio horiek aurkitzeko gida.
Laburbilduz: morala egia bilatzean datza, baina horretaz gain pasioak kontrolatzen dituen bertutea ere nahitaezkoa da. Dena den Descartesek ez zuen lortu bere morala zehaztasunez idatzi, gazte
hil baitzen baina behin behineko moral bat utzi zigun, hiru arauetan laburbilduta:
1. Herri bakoitzeko legeak eta ohiturak errespetatu behar dira.
2. Hartutako erabakietan tinko mantendu behar da.
3. Pasioen aurrean arrazoiari jarraitzen saiatu behar da.
74
TESTUA: Meditazio metafisikok. Bigarren
meditazioa
Giza naturari buruz, gorputza baino errazagoa ezagutzen dena.
Atzoko Meditazioak adimena zalantzaz bete
dit, eta hainbeste dira, gainera, zalantza horiek,
non ezin ahaztuko ditudan aurrerantzean. Baina,
hala ere, ez dut ikusten nola aurki diezaiekedan
irtenbiderik; eta harrituta nago, bat-batean oso ur
sakonetan erori izan banintz bezala, hondoa
ukitu ezinik edo ur gainean mantentzeko igeri
egin ezinik. Saiatuko naiz, hala ere, eta atzo sartu
nintzen bide berari eutsiko diot, zalantzarik txikiena bururatzeko aukera eskain diezadakeen
guztitik urrunduz, guztiz faltsua dela bainekien;
eta aurrera egingo dut zerbait ziurra aurkitu arte,
edo gutxienez, besterik ez bada, ziurtasun osoz
jakin arte ez dagoela ziurra den ezer.
Arkimedesek lur osoa bere lekutik mugitzeko
puntu bat eskatzen zuen, finkoa eta higiezina,
besterik ez. Horrela nik ere itxaropen handiak
izan ditzaket aurkitzen badut gauza bakar bat
egia eta zalantzezina dena.
Ikusten ditudan gauza guztiak faltsuak direla
suposatuko dut; pentsatuko dut nire oroimen
engainakorrak agertzen didan guztia ez dela existitzen; ez dudala inolako sentipenik; gorputza,
irudia, hedadura eta lekua kimerak besterik ez
direla. Zer izango da, orduan, egia? Agian ez
dela ezer egia dena, hori bakarrik.
Baina nola jakingo dut nik ba ote dagoen ezer
aipatu ditudan gauza horietaz gain, zalantzarako
motiborik txikiena ere emango ez duena? Ez al
da Jainkoa izango -edo beste edozein izen ematen diogun izakiren bat- pentsamenduok gogoan
sartu dizkidana? Hau ez da beharrezkoa, agian ni
neu ere izan naiteke eta horiek ekoizteko gauza.
Ez al naiz ni, orduan, zerbait izango gutxienez?
Alabaina, ukatu egin dut nik sentipenik edo gorputzik dudanik. Hemen zalantzak sortzen zaizkit,
zer ondorio ateratzen da hortik? Nire gorputzarenganako eta sentipenenganako mendekotasuna
dela eta, ezin al dut horiek gabe existitu? Nire
burua konbentzitu dut munduan ezer ez dagoela,
ez zerurik, ez lurrik, ez adimenik, ez gorputzik;
ez al da hortik ateratzen ni ez naizela existitzen?
Ez ba; nik existitu behar dut ni neu zerbaitetaz
konbentzitua banago. Baina badago ez dakit zer
bat engainatzailea dena, ahalguztiduna eta guztiz
zuhurra, bere artezia guztia ni beti engainatzeko
erabiltzen duena. Ez dago, beraz, zalantzarik
existitzen naizela, huts egiten dut eta. Eta berak
TEXTO: Meditaciones metafísicas. Segunda
meditación
Acerca de lo que en la naturaleza humana se
conoce más fácilmente que el cuerpo.
Mi meditación de ayer ha llenado mi espíritu
de tantas dudas, que ya no está en mi mano olvidarlas. Y, sin embargo, no veo en qué manera
podré resolverlas; y, como si de repente hubiera
caído en aguas muy profundas, tan turbado me
hallo que ni puedo apoyar mis pies en el fondo ni
nadar para sostenerme en la superficie. Haré un
esfuerzo, pese a todo, y tomaré de nuevo la
misma vía que ayer, alejándome de todo aquello
en que pueda imaginar la más mínima duda, del
mismo modo que si supiera que es completamente falso; y seguiré siempre por ese camino,
hasta haber encontrado algo cierto, o al menos, si
otra cosa no puedo, hasta saber de cierto que
nada cierto hay en el mundo.
Arquímedes, para trasladar la tierra de lugar,
sólo pedía un punto de apoyo firme e inmóvil;
así yo también tendré derecho a concebir grandes
esperanzas, si por ventura hallo tan sólo una cosa
que sea cierta e indubitable.
Así, pues, supongo que todo lo que veo es
falso; estoy persuadido de que nada de cuanto mi
mendaz memoria me representa ha existido
jamás; pienso que carezco de sentidos; creo que
cuerpo, figura, extensión, movimiento, lugar, no
son sino quimeras de mi espíritu. ¿Qué podré,
entonces, tener por verdadero? Acaso esto solo:
que nada cierto hay en el mundo.
Pero ¿qué sé yo si no habrá otra cosa, distinta
de las que acabo de reputar inciertas, y que sea
absolutamente indudable? ¿No habrá un Dios, o
algún otro poder, que me ponga en el espíritu
estos pensamientos? Ello no es necesario: tal vez
soy capaz de producirlos por mí mismo. Y yo
mismo, al menos, ¿no soy algo? Ya he negado
que yo tenga sentidos ni cuerpo. Con todo, titubeo, pues ¿qué se sigue de eso? ¿Soy tan dependiente del cuerpo y de los sentidos que, sin ellos,
no puedo ser? Ya estoy persuadido de que nada
hay en el mundo; ni cielo, ni tierra, ni espíritus,
ni cuerpos, ¿y no estoy asimismo persuadido de
que yo tampoco existo? Pues no: si yo estoy persuadido de algo, o meramente si pienso algo, es
porque yo soy. Cierto que hay no sé qué engañador todopoderoso y astutísimo, que emplea toda
su industria en burlarme. Pero entonces no cabe
duda de que, si me engaña, es que yo soy; y,
engáñeme cuanto quiera, nunca podrá hacer que
75
nahi adina nahasten banau ere, ez du lortuko ni
ezer ez izatea zerbait pentsatzen dudan artean.
Horrela, gogoeta egin eta gero, ondorioztatu behar dut ni naiz, ni existitzen naiz esaldiak derrigorrez egia izan behar duela ahoskatzen dudan
bakoitzean edo nire adimenean bururatzen dudan
guztietan.
Baina ez dut ulertzen oraindik oso argi zer
naizen, ni banaizela seguru nagoen arren. Horregatik arretaz jokatu behar dut eta oharkabean ez
dut nitzat hartu behar ni ez naizen beste zerbait,
eta honela ez dut hutsik egingo nire ezaguera
honetan, nire ustez ziurrena eta ebidenteena
dena.
Beraz, azken gogoeta hauetara heldu aurretik
nire naturaz pentsatzen nuena hartuko dut kontutan berriro, eta nire lehenagoko iritzien artetik
ezabatuko dut eskaini berri ditudan arrazoiekin
zalantzatan jar daitekeen guztia, ezer ez geratu
arte ziurra eta zalantzaezina ez dena. Zer izan
naiz ni, orduan, nire iritzirako orain arte? Gizakia, jakina. Baina, zer da gizakia? Animalia arrazionala dela esango al dut? Ez, bestela animalia
zer den eta arrazionala zer den aztertu beharko
nuke eta. Horrela, galdera bakar batetik abiaturik, oharkabean, hamaika galdera zailagotan
murgilduko ginateke, eta ez dut nire asti urria
galdu nahi halako xehetasunetan. Horren ordez
gehiago arduratuko naiz nire adimenean (nire
naturari buruz gogoetatzen hasten naizenean),
bat-batean eta berez sortzen zaizkidan pentsamenduez. Hasteko bururatzen zait aurpegia dudala, eskuak, besoak...; eta hezurrez eta haragiz
(gorpu batean aurkitzen diren moduan) osatutako
makina honi gorputza deritzot. Bururatuko zait
gainera elikatzen naizela, mugitzen naizela, sentitu eta pentsatzen dudala, ekintzak arimari atxikitzen dizkiodalarik. Baina ez naiz geldituko
arima hau zer den pentsatzen, edo geldituta ere
irudikatuko dut oso bakandutako haizea, sua edo
etera dela, nire gorputzeko parterik sendoenetan
zabaltzen dena. Gorputzei dagokienez, ez dut
euren naturaz zalantzarik egingo, bera oso bereiziki ezagutzen dudala uste dut eta; natura hori
azaldu nahiko banu zera esango nuke: "gorputz
hitzaz ulertzen dut irudi batek mugatzen duen
guztia; leku batean sartzen dena; espazio bat
betetzen duena beste edozein gorputz baztertuz
espazio horretatik; senti daitekeena ukituz, ikusiz, entzunaz, dastatuz edo usainduz; era askotara
mugi daitekeena, ez berez, bera ukitzen duen
beste zerbaiten indarrez baino". Zeren mugi-
yo no sea nada, mientras yo esté pensando que
soy algo. De manera que, tras pensarlo bien y
examinarlo todo cuidadosamente, resulta que es
preciso concluir y dar como cosa cierta que esta
proposición: yo soy, yo existo, es necesariamente
verdadera, cuantas veces la pronuncio o la concibo en mi espíritu.
Ahora bien: ya sé con certeza que soy, pero
aún no sé con claridad qué soy; de suerte que, en
adelante, preciso del mayor cuidado para no confundir imprudentemente otra cosa conmigo, y así
no enturbiar ese conocimiento, que sostengo ser
más cierto y evidente que todos los que he tenido
antes.
Por ello, examinaré de nuevo lo que yo creía
ser, antes de incidir en estos pensamientos, y
quitaré de mis antiguas opiniones todo lo que
puede combatirse mediante las razones que
acabo de alegar, de suerte que no quede nada
más que lo enteramente indudable. Así, pues,
¿qué es lo que antes yo creía ser? Un hombre, sin
duda. Pero ¿qué es un hombre? ¿Diré, acaso, que
un animal racional? No por cierto: pues habría
luego que averiguar qué es animal y qué es racional, y así una única cuestión nos llevaría insensiblemente a infinidad de otras cuestiones más
difíciles y embarazosas, y no quisiera malgastar
en tales sutilezas el poco tiempo y ocio que me
restan. Entonces, me detendré aquí a considerar
más bien los pensamientos que antes nacían espontáneos en mi espíritu, inspirados por mi sola
naturaleza, cuando me aplicaba a considerar mi
ser. Me fijaba, primero, en que yo tenía un rostro, manos, brazos, y toda esa máquina de huesos
y carne, tal y como aparece en un cadáver, a la
que designaba con el nombre de cuerpo. Tras
eso, reparaba en que me nutría, y andaba, y
sentía, y pensaba, y refería todas esas acciones al
alma; pero no me paraba a pensar en qué era ese
alma, o bien, si lo hacía, imaginaba que era algo
extremadamente raro y sutil, como un viento,
una llama o un delicado éter, difundido por mis
otras partes más groseras. En lo tocante al cuerpo, no dudaba en absoluto de su naturaleza,
pues pensaba conocerla muy distintamente, y, de
querer explicarla según las nociones que entonces tenía, la hubiera descrito así: entiendo por
cuerpo todo aquello que puede estar delimitado
por una figura, estar situado en un lugar y llenar
un espacio de suerte que todo otro cuerpo quede
excluido; todo aquello que puede ser sentido por
el tacto, la vista, el oído, el gusto, o el olfato; que
76
tzeko, sentitzeko eta pentsatzeko ahalmenei dagokienez, ez dut uste eurak berez izatea gorputzaren ezaugarritzat har litekeen abantaila denik;
haatik, harritzen nau gorputzen bat egon dadila
ahalmen horiek izango lituzkeena.
Baina zer izango naiz ni, behin suposatu dudanez gero badela norbait ahalguztiduna dena eta
-horrela esan badezaket- maltzurra eta engainatzailea ere, eta bere ahalegin guztiak egiten dituena ni nahasteko? Baiezta al dezaket gorputzaren
naturaren ezaugarritzat jo ditudan horietatik bakarra ere dudala? Arreta jartzen dut eta pentsatzen dut gauza hauetaz, bueltak ematen dizkiot
nire buruari, eta ez zait ezer bururatzen, eta ez da
beharrezkoa gauza horien artetik guztiak zehaztea. Jo dezagun, orduan, arimaren atributuetara,
eta begira dezagun ea badagoen horietako baten
bat nire baitan. Lehenak elikadura eta higidura
dira, baina egia bada gorputzik ez dudala egia da,
halaber, ezin naizela higitu eta ezin naizela elikatu. Beste bat sentitzea da, baina ezin dut sentitu gorputzik gabe; gainera, ametsetan sentitu
izan ditut zenbait gauza, eta gero, iratzartzean,
konturatu naiz sentitu ez ditudala. Beste bat pentsatzea da, eta jabetzen naiz hemen pentsamendua niri dagokidan atributua dela, bera da niregandik banaezina den bakarra. Ni naiz, ni existitzen naiz, hau egia da orduan, baina noiz arte?
Nik pentsatzen dudan artean. Izan ere, baliteke
nik pentsatzeari utziz gero existitzeari erabat
uztea ere. Zehaztasunez hitz eginda, beraz, pentsatzen duen zerbait besterik ez naiz, hau da,
gogoa, adimena edo arrazoimena naiz (hitzon
esanahia orain arte ezezaguna zitzaidalarik), eta
honekin ez dut ezer onartzen beharrezko egia
baino. Benetako gauza naiz orduan, benetan
existitzen dena, baina zer gauza? Esana dut: pentsatzen duen gauza. Eta zer gehiago? Nire irudimena erabiliko dut. Ez naiz giza gorputza deritzon gorputz-adar multzoa; ez naiz bere gorputzadar guztietan hedatzen den aire fin eta sarkorra;
ez naiz haizea, ez sua, ez lurruna, ezta nik burura
edo irudika dezakedan ezer ere, hau guztia ez
dela ezer suposatu baitut, eta suposapenez aldatu
gabe aurkitu dut zerbait naizela.
puede moverse de distintos modos, no por sí
mismo, sino por alguna otra cosa que lo toca y
cuya impresión recibe; pues no creía yo que fuera atribuible a la naturaleza corpórea la potencia
de moverse, sentir y pensar: al contrario, me
asombraba al ver que tales facultades se hallaban
en algunos cuerpos.
Pues bien, ¿qué soy yo, ahora que supongo
haber alguien extremadamente poderoso y, si es
lícito decirlo así, maligno y astuto, que emplea
todas sus fuerzas e industria en engañarme?
¿Acaso puedo estar seguro de poseer el más
mínimo de esos atributos que acabo de referir a
la naturaleza corpórea? Me paro a pensar en ello
con atención, paso revista una y otra vez, en mi
espíritu, a esas cosas, y no hallo ninguna de la
que pueda decir que está en mí. No es necesario
que me entretenga en recontarlas. Pasemos, pues,
a los atributos del alma, y veamos si hay alguno
que esté en mí. Los primeros son nutrirme y andar; pero, si es cierto que no tengo cuerpo, es
cierto entonces también que no puedo andar ni
nutrirme. Un tercero es sentir: pero no puede uno
sentir sin cuerpo, aparte de que yo he creído sentir en sueños muchas cosas y, al despertar, me he
dado cuenta de que no las había sentido realmente. Un cuarto es pensar: y aquí sí hallo que el
pensamiento es un atributo que me pertenece,
siendo el único que no puede separarse de mí.
Yo soy, yo existo; eso es cierto, pero ¿cuánto
tiempo? Todo el tiempo que estoy pensando:
pues quizá ocurriese que, si yo cesara de pensar,
cesaría al mismo tiempo de existir. No admito
ahora nada que no sea necesariamente verdadero:
así, pues, hablando con precisión, no soy más
que una cosa que piensa, es decir, un espíritu, un
entendimiento o una razón, términos cuyo significado me era antes desconocido. Soy, entonces,
una cosa verdadera, y verdaderamente existente.
Mas ¿qué cosa? Ya lo he dicho: una cosa que
piensa. ¿Y qué más? Excitaré aún mi imaginación, a fin de averiguar si no soy algo más. No
soy esta reunión de miembros llamada cuerpo
humano; no soy un aire sutil y penetrante, difundido por todos esos miembros; no soy un viento,
un soplo, un vapor, ni nada de cuanto pueda fingir e imaginar, puesto que ya he dicho que todo
eso no era nada. Y, sin modificar ese supuesto,
hallo que no dejo de estar cierto de que soy algo.
77
TESTUARI BURUZKO GALDERAK
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Zergatik ez dugu onartu behar zalantzazkoa den ezer?
Zer da zalantzan jarri behar dena?
Zeren exixtentzia ezin da ukatu? Zergatik?
Zalantzazkoak al dira gorputzaren ezaugarriak eta gorputza bera ere? Zergatik?
Zein dira arimaren jarduerak?
Zalantzazkoak dira arimaren jarduera guztiak? Azaldu.
Zein da Descartesek ematen duen bere buruari buruzko definizioa?
KONTZEPTUAK
Zalantza. Arima. Ziurtasun. Pentsatu. Jainko. Existitu. Ni. Gorputza.
78
HUME
79
HUME
(1711-1776)
1. TESTUINGURU HISTORIKO FILOSOFIKOA
HISTORIKOA
Hume bizi zen garaian Ingalaterran burgesiaren iraultza garaile atera izan zen nobleziarekin batera monarkia absolutuarekin bukatu zuelarik. Bere ordez monarkia parlamentarioa -gaur egun indarrean dagoena- ezarri zen.
Bestaldetik, XVIII. mendea Ilustrazioaren mendea da eta, beraz, Kanten gaian honi buruz esandakoa aplika dakioke Humeren testuinguru historiko filosofikoari.
FILOSOFIKOA
9 Enpirismoaren ezaugarriak
• Arrazoia, ezagutzeko unean, pasiboa da ez arrazionalismoan bezala non eragilea edo
aktiboa den.
• Ezagutza ideien ezagutza da baina arrazionalismoan ez bezala jatorrizko ideiarik ez
da.
• Esperientzia da ezagutzaren oinarria, hots, ezagutza oro esperientzian hasten da.
• Ezagutzen dena fenomenoa da, zera da, gauzen ezaugarriak zeinak subjektiboak diren.
• Sustantziari dagokionez enpiristen arteko diferentziak izango dira zeren batzuk (Hobbes, Locke eta Berkeley) sustantzia ezberdinen existentzia defendatzen duten bitartean
Humek sustantziarik ez dagoela dio.
• Metafisika zientziatzat hartua izatea kolokan jartzen da.
• Erabiltzen duten metodoa, gehien bat, indukzioa da.
• Fisikak ezin du unibertsala eta beharrezkoa den baliozko ezagutzarik lortu.
• Etika, enpirismoaren arabera, elkarrekin bizitzeko sentimenduz edota ohituraz egindako arauak dira, arrazoiak zer ikusirik ez duelarik.
9 Locke (1632-1704)
Lockek arrazionalismoaren jatorrizko ideien existentzia uko egiten du. Horretarako argudio nagusi hau erabiltzen du: Egongo balira denok izango genituzke jaiotzen garenetik -eta hau ez da gertatzen-. Ondorioz, esperientziatik dator gure ezagutza osoa eta esperientziak mugatzen du gure ezagutza.
Nola sortzen dira, orduan, gure ideiak esperientziatik? Ideien genesia ulertzeko egin behar duguna da:
1. Ideia konplexuak ideia sinpleetan deskonposatu.
2. Ikertu nola elkartzen diren ideia sinpleak ideia konplexuak eratzeko.
Baina, zer dira ideiak? Lockeren ustez, ideiak bi moduz uler daitezke:
1. Berehalako pertzepzioaren objektua (adibidez, kolore bat, mina, oroitze bat…)
80
2. Kanpoko errealitatearen irudikapenak.
Ideiak bi multzo nagusitan sailka daitezke:
™ Ideia sinpleak zeinak adimenak pasiboki hartzen dituen. Bi jatorri dute
1. Sentsazioa edo kanpoko esperientzia. Bertan egongo lirateke:
• Nolakotasun primarioen ideiak (irudia, tamaina). Hauek objektiboak izango
lirateke.
• Nolakotasun sekundarioen ideiak (kolorea, zaporea…) subjektiboak izango
liratekeenak.
2. Hausnarketa edo barruko esperientzia (pentsamenduaren ideiak)
™ Ideia konplexuak zeinak sinpleetatik sortuak diren elkarte edo konbinaketaren bidez. Honetan, adimena aktiboa da bera baita elkarte zein konbinaketa horiek egiten dituena. Ideia konplexuak izan daitezke:
1. Sustantziak. Ideia sinpleetatik eratutako ideiak dira baina guk ideia sinpleak baino ez ditugu hautematen. Zer dira sustantziak, orduan? Locke ez da ailegatzen bere existentzia
ukatzera -geroago Humek egingo duen bezala- eta ‘ez dakit zer’ delako bat direla esango
digu.
2. Moduak: sustantzietan ematen diren ezaugarriak dira (Aristotelesen akzidenteak deiturikoak bezalakoak).
3. Erlazioak: ideien arteko konparaketak lirateke.
Errealitateari dagokionez, hau da Lockek dioena:
Kanpoko errealitatearen irudikapenak izateak kanpoko errealitatearen existentzia suposatzen du
zeren eta ideiak zerbaiten irudikapen badira zerbait horrek existitu beharko baitu. Horregatik, nahiz
eta Deskartesen jatorrizko ideiak ez onartu, errealitate berberak defenditzen ditu.
Nia: nia existitzen da berarai buruzko ziurtasun intuitiboa (zuzena) dugulako.
Jainkoa: Jainkoaren existentziari buruzko ziurtasun frogagarria (kausala) dugu, lehendabiziko
kausa bat onartu behar delako.
Gorputzak: Gorputzen existenziaren ziurtasuna sentipenezkoa da -gorputzak baitira sentsazioen
zergatia-.
2. EZAGUTZA
Humek eduki mental guztiei pertzepzio edo hautemateak deitzen dizkie. Pertzepzio hauek bi motatakoak izan daitezke: inpresioak eta ideiak.
Inpresioak sentipen, grina eta hunkipen edo emozioak lirateke, gure buruan zuzenki agertzen
zaizkigunak.
Esandakoaren arabera, beraz, inpresioak kanpokoak zein barnekoak izan daitezke.
Badira inpresio sinpleak eta konplexuak.
Ideiak inpresioen irudiak dira, normalki aurrekoak baino ahulagoak direlarik.
Ideiak oroimenezkoak edo irudimenezkoak izan daitezke segun eta zein ahalmen den ideien egilea.
Ideiak, inpresioetatik datorrenez gero, sinpleak eta konplexuak izan daitezke, azkenak sinpleen
konbinaketa edo batuketaren bidez sortuak izanik.
Ideien elkartea. Arestian aipatu bezala, ideiak elkar daitezke ideia konplexuagoak sortzeko.
Baina elkarte hori ez da edonola gertatzen baizik eta, Hume-ren ustez, lege batzuei jarraitzen dizkiete. Elkarte legeak antzekotasuna, hurbiltasuna eta kausa- efektu erlazioa dira.
Arestian aipatu elkarte lege horietan Newtonen grabitate legearen antzekoa aplikatzen du Humek
zeren berak ideien arteko erakarpen indarra distantziarekiko proportzional dela uste baitzuen.
Ezagutza-mota
9 Ideien erlazioak: Kantitate eta proportzioetan oinarriturik eta intuizio bidez ezaguturiko
proposizioak dira. Ideien arteko erlazioak egia analitikoak eta “a priori” dira, ondorioz,
tautologiakoak (beti egia), ukapenik ez baitute onartzen. Hauek dira zientzia formalen
81
edukia (aritmetika, geometria, algebra). Ezagutza ziurra bai baina ez digute errealitateari
buruz informaziorik ematen.
9 Gertatzezko arazoak: kanpoko munduari buruzko proposizioak dira, haien egia enpirikoa
delarik, hots, inpresioetan oinarritzen da. Hauek informazio berria ematen digute baina
ziurtasunik gabe. Proposizio hauen ukapenak ez du kontraesanik sortzen gertakari baten
kontrakoa posible delako. Proposizio hauek zientzia fisikoek erabiltzen dituzte.
Zientziaren posibilitatea.
Kanpoko errealitateari buruzko ezagutza zientifikoren posibilitatea aztertzeko kausalitate printzipioa ikertu behar da zeren eta hau suposatutako lege zientifiko guztien oinarria da.
Kausalitate printzipioa ezartzen duena bi gertakarien arteko nahitaezko lotura da lehenengoa
kausa eta bigarrena efektua deitzen ditugularik. Kausalitatea, dena den, bi moduz har daiteke: erlazio filosofiko bezala eta erlazio natural (enpirikoa) bezala.
Erlazio filosofiko bezala. Filosofikoki kausalitate printzipioak hau dio: “efektu orok badu bera
sortu duen kausa bat”. Proposizio hau ez da, batzuk uste duten bezala, intuizio bat, hots, zuzenki
ezagut daitekeena, azalpenik behar ez duena, zeren intuizio bakarra sentipenezko gertakariei buruz
duguna baita. Baina frogapenik ere ez da, frogapen guztiak kausalitate printzipioan oinarritzen baitira eta hori eginez gero frogatu behar dena frogatzeko erabiliko genuke.
Erlazio natural (enpirikoa) bezala. Kausalitatea a priorizko arrazonamendu baten bidez lortzen ez
bada, esperientzia izango da berara ailegatzeko bidea. Baina esperientziak erakusten diguna bi gertakari ezberdinen arteko asoziazio konstantea da, zera da, haien arteko espazio-denborazko hurbiltasuna eta denbora-jarraipena eta inolaz ere ez nahitaezko loturarik. Gainera hala deitutako kausa nola
deitutako efektua gertakari ezberdinak dira, haien arteko erlazioa ustezkoa delarik. Zein da, orduan,
kausalitate printzipioaren oinarria? Ohitura, esango du Humek. Izan ere, ohituragatik, gertakari batzuk etengabe elkartutik agertzen direnean, beti horrela izan, izaten eta izango dela sinesteko joera
dugu. Laburbilduz, kausalitate printzipioak balio psikologikoa dauka ez erreala.
Zientzia fisikoari begira aurreko guztiak ondorio garrantzitsuak dakartza. Izan ere, Naturari buruzko zientzien legeek kausalitatean oinarrituriko inferentzia induktiboak erabiltzen dituztenez inferentzia horiek probabilitate bat ezartzen dituzte eta inola ere ez beharrezkotasuna.
Kontzeptu metafisikoei kritika
Descartesek hiru sustantzien existentzia onartu zuen (zabalera edo mundua, pentsamendua eta
jainkoa), Lockek hiruak berberak ere baina zertan dautzan jakiteko posibilitaterik onartu barik eta
Berkeleyek, beste enpirista zenak, bakarrik arima eta jainkoa ontzat ematen zituen. Jarraian Humeren planteamendua azalduko dugu.
Sustantziaren ideia. Garbi dago oinarrizko eta bigarren mailako ezaugarrien inpresioak ditugula
baina ez, berriz, hauek sostengatzen dituen ustezko oinarri batena. Nola sortzen da, orduan, sustantziaren ideia? Alde bereko inpresioen multzo baten elkarteari esker −hurbiltasun legeari esker, hain
zuzen−. Honengatik usain atsegin, petalo, kolore eder...batzuen pean “arrosa” deitutako zerbait dagoela suposatzen dugu. Baina Humek gure inpresioen kausa sustantzia dela ukatzen du, zeren sustantzia eta kausa benetako ezagutzak ez baitira. (Inkoherentzia bat izan daiteke Hume-ren planteamenduan: inpresioak ba ote dira ideien kausak?).
Niaren ideia. Descartesek niaren existentzia frogatzeko ez zuen kausalitatea erabiltzen baizik eta
gure jarduera psikikoen oinarria zen berehalako intuizioa zela zioen. Baina orain ere jarduera psikiko zehatz batzuen inpresioak ditugula bakarrik eta ez haien oinarri batena baiezta dezake. Elkarteak, kasu honetan, elkarren segidan agertzen diren ideien oroimenean datzanak, oinarria litzatekeen
arima, gogamen edo ni baten ilusioa sortzen du gugan. Berari buruz, ordea, inpresiorik ez dugunez,
ezagutzarik ere ez.
Jainkoaren ideia. Jainkoari buruzko inpresio zuzenik ez da eta, ondorioz, berari buruzko ideia ez
dator inpresio batetik guk sortutako ideia litzatekeelarik. Baina horretaz gain jainkoaren existentzia
frogatzeko argudio guztiak kausalitate printzipioan oinarritzen dira. Kausalitate printzipioari egin82
dako kritikari jarraituz, argudio guztiak deuseztatzen ditu Humek. Esandako guztiaren ondorioa
Hume-ren eszeptizismoa da.
3. ETIKA: EMOTIBISMO MORALA
Etika, bertutearekin ados biziz, ongia eta zoriontasuna lortzeko jarraitu behar diren arauen ezagutza litzateke Hume-ren ustez. Honetan ere bere enpirismoak, hots, esperientzian oinarritzeak, jainkoa, betiereko egiak eta arau unibertsalak baztertzera darama.
Arrazoia ere ez da morala oinarritzen duena izango, zeren arrazoiaren papera ezagutzea baita ez
zerbait egitera behartzea. Arrazoiak arauak ezagut ditzake eta adierazi ere bai, baina inolaz ere ez da
zerbait egiteko edo ez egiteko kausa.
Morala, beraz, ez da ideien arteko erlaziorik zeren egintza bat asko ikertu arren bizioa edo bertutea, arrazionalki, ondorioztatu ezin baitugu eta, horregatik, morala ez da zientzia formalen objektua.
Baina morala ez da zientzia fisikoen objektua ere ez, inolako egitezko arazorik ez delako. Izan
ere, egintzetan ez dugu inoiz hautematen bizio edo bertuterik.
Non, orduan, bilatu behar al dugu moralaren oinarria? Sentimenduetan, izango da Hume-ren
erantzuna. Egintza bat ona edo txarra den jakiteko gure baitara bideratu behar ditugu egindako
hausnarketak, gure sentimenduetara haiek erantzuna emango baitigute: sentimendua atsegina bada
egintza ontzat joko dugu eta sentimendua ezatsegina bada txartzat.
Humek dio moralarekin gustuekin gertatzen denaren antzeko zerbait suertatzen dela, zera da, instintiboki zer den atsegina eta zer ez dakigula edo, moralari aplikatuta, zer den ona eta zer txarra.
Aurrekoari jarraikiz, bertutea ere sentimenduek finkatuko dute eta horregatik erabat subjektiboa
izango da zeren, gauzen ezaugarriekin gertatzen den bezala, pertsonaren araberakoak izango baitira.
Horrela definitzen du Humek bertutea: “edozein egintza edo tasun mentala da, ikusten duenari sentimendu atsegina edo onespenekoa ematen diona”. Bertuteen sailkapena hauxe litzateke:
Erabilgarriak:
a) hurkoarentzat eta komunitatearentzat→ borondate ona eta justizia.
b) guretzat→ adimena, borondate indarra, ardura, eskastasun eta agudezia.
Atseginak:
a) guretzat→ alaitasuna, adorea, ausartasuna, lasaitasuna, ontasuna eta izaeraren duintasuna.
b) besteentzat→ modestia, portaera ona, gizabidea, kortesia eta agudezia.
Baina bere planteamendu morala ez da subjektibotasunean geratzen zeren eta aurretik aipaturiko
sen moralak zentzu berekoirik edo pertsonalik ez du baliagarritasun orokorra ere bilatzen baitu. Laburbilduz, kode morala ezartzeko irizpidea gizaki guztion berbera den sen morala eta ohitura −lege
moralak inposatzen dituena− dira.
83
TESTUA: Giza izaerari buruzko tratatua
Bereizketa moralak sentimendu moral batetik
eratortzen dira. Era horretan, argudiaketak honako ondorio honetara garamatza: bizioa eta bertutea arrazoimenaren edo ideien konparazioaren
bitartez bakarrik aurki ezin daitezkeenez gero,
soilik gugan sor lezaketen inpresio edo sentimenduren baten bitartez zehaztu ahal izango
dugu bien arteko aldea. Zuzentasun edo gaiztakeria moralari buruzko geure erabakiak hautemateak dira argi eta garbi; eta geure hautemate guztietan -inpresioak edo ideiak- gertatu bezalaxe,
batzuen bazterketa besteen aldeko argumentu
konbentzigarri bihurtzen da. Esan genezake, horrenbestez, moraltasuna sentitu egiten dela juzgatu baino gehiago. Hala ere, sentipen edo sentimendu hau gehienetan oso ahula izaten denez
gero, ideiatzat hartu ohi dugu, oso antzekoak
diren gauzak gauza bera direla aintzat hartzeko
dugun ohituragatik.
Hurrengo arazoa honako hau litzateke: nolakoak dira inpresio horiek eta zein modutan eragiten dute gugan? Ez genuke zalantza izpirik eduki
behar. Berehala ohartzen gara bertutetik sorturiko inpresioa atsegingarria dela, eta biziotik
sortutakoa, berriz, desatsegina. Uneoroko esperientziak horixe erakusten digu. Ez dago egintza
noble eta eskuzabal baten ikuskizuna baino
gauza ederragorik. Eta, alderantziz, ez dago egintza krudel eta desleial baten esperientzia baino
gauza higuingarriagorik. Ez dago pertsona maiteen lagunarteak ematen duen poztasuna baino
plazer handiagorik; era berean, ez dago gorroto
ditugun pertsonekin bizi behar izatea baino zigor
handiagorik. Komedia edo nobela on batek bertuteak eragindako plazer honen adibideak eman
diezazkiguke, baita bizioak sorturiko oinazearenak ere.
Hala eta guztiz ere, esan genezake, ongia edo
gaizkia moralaren inpresio bereizgarriak oinaze
edo plazer partikular batean oinarritzen direnez
gero, nahikoa dela -bereizketa moral horien inguruko ikerketa guztietan- izaera baten aurrean
poza edo atsekabea sentiarazten diguten printzipioak azaltzea, izaera hori goraipatu edo zentsuratzeko arrazoi sendo bat edukitzeko. Zergatik da
biziotsu edo bertutetsu egintza, sentimendu edo
izaera bat, haren azterketak plazer edo ondoez
jakin bat sortzen duelako ez bada? Horrenbestez,
plazer edo ondoez horren arrazoi bat ematen dugunean, bizioa eta bertutea behar beste esplikatzen ari gara. Bertutearen sentimendua izatea
TEXTO: Tratado de la naturaleza humana
Las distinciones morales se derivan de un
sentimiento moral. El curso de la argumentación
nos lleva de este modo a concluir que, dado que
el vicio y la virtud no pueden ser descubiertos
simplemente por la razón o comparación de
ideas, sólo mediante alguna impresión o sentimiento que produzcan en nosotros podremos señalar la diferencia entre ambos. Nuestras decisiones
sobre la rectitud o depravación morales son evidentemente percepciones; y como todas nuestras
percepciones, sean impresiones, o ideas, la exclusión de las unas constituye un convincente
argumento en favor de las otras. La moralidad es,
pues, más propiamente sentida que juzgada, a
pesar de que esta sensación o sentimiento sea por
lo común tan débil y suave que nos inclinemos a
confundirla con una idea, de acuerdo con nuestra
costumbre de considerar a todas las cosas que
tengan una estrecha semejanza entre sí como si
fueran la misma cosa.
El problema siguiente es: ¿de qué naturaleza
son estas impresiones y de qué modo actúan sobre nosotros? No nos es posible tener dudas a
este respecto por mucho tiempo. Es preciso reconocer, en efecto, que la impresión surgida de
la virtud es algo agradable, y que la procedente
del vicio es desagradable. La experiencia de cada
momento nos convence de ello. No existe espectáculo tan hermoso como el de una acción
noble y generosa, ni otro que nos cause mayor
repugnancia que el de una acción cruel y desleal.
No hay placer comparable a la satisfacción que
nos proporciona la compañía de aquellos a quienes amamos y apreciamos, de igual modo que no
hay tampoco mayor castigo que el verse obligado
a vivir con quienes odiamos o despreciamos.
Una buena comedia o novela puede ofrecernos
ejemplos de este placer proporcionado por la
virtud, igual que del dolor producido por el vicio.
Ahora bien, dado que las impresiones distintivas del bien o el mal morales no consisten sino
en un particular dolor o placer, se sigue que, en
todas las investigaciones referentes a esas distinciones morales, bastará mostrar los principios
que nos hacen sentir satisfacción o desagrado al
contemplar un determinado carácter, para tener
una razón convincente por la que considerar ese
carácter como elogiable o censurable. ¿Por qué
será virtuosa o viciosa una acción, sentimiento o
carácter, sino porque su examen produce un determinado placer o malestar? Por consiguiente, al
84
izaera baten aurrean dugun poztasun jakin bat
sentitzean datza. Sentimendua bera da geure gorespena edo mirespena taxutzen duena. Ez dugu
haratago jotzen eta ez diogu geure buruari poztasun horren arrazoiaz galdetzen. Ez dugu izaera
baten bertutea inferitzen izaera bera atsegina
delako; alderantziz, modu berezi batean atsegin
dugula sentitzean hasten gara hura bertutetsu
gisa sentitzen. Hala, gauza bera gertatzen zaigu
era guztietako gustu, sentipen eta edertasunei
buruzko geure judizioetan. Geure onespena haiek
eskaintzen diguten berehalako plazerarekin bat
etortzen da.
dar una razón de este placer o malestar explicamos suficientemente el vicio o la virtud. Tener el
sentimiento de la virtud no consiste sino en sentir una satisfacción determinada al contemplar un
carácter. Es el sentimiento mismo lo que constituye nuestra alabanza o admiración. No vamos
más allá ni nos preguntamos por la causa de la
satisfacción. No inferimos la virtud de un carácter porque éste resulte agradable; por el contrario, es al sentir que agrada de un modo peculiar
cuando sentimos de hecho que es virtuoso. Sucede en este caso lo mismo que en nuestros juicios relativos a toda clase de gustos, sensaciones
y belleza. Nuestra aprobación se halla implícita
en el placer inmediato que nos proporcionan.
TESTUARI BURUZKO GALDERAK
1. Nola aurki dezakegu bizio eta bertutearen arteko diferentzia?
2. Zer dira zuzentasun eta gaiztakeria moralei buruz hartzen ditugun erabakiak: hunkipenak ala ideiak? Azaldu.
3. Zer da moraltasuna Humerentzat? Zer nolako inpresioak dira moralarenak?
4. Nola jakin dezakegu izaera bat goraipagarria ala zentsuragarria dela?
5. Zer egin behar dugu bertutea eta bizioa zer diren azaltzeko?
6. Ba al da beharrezkoa gure pozaren kausa zein den jakitea bertutea zer den jakiteko?
7. Inferitzen al dugu bertutea izaera atsegin batetik? Zer da, orduan, egiten duguna?
AZALTZEKO KONTZEPTUAK
1. Argumentazio. 2. Sentimendu. 3. Bizio. 4. Bertute. 5. Inferitu. 6. Moralitate. 7. Esperientzia.
8. Hautemate-
85
KANT
86
KANT
(1724-1804)
1. TESTUINGURU HISTORIKO FILOSOFIKOA
Kanten bizitza XVIII. mendean zehar gertatzen da, gehien bat. Mende hori Ilustrazio mendea da
eta, horregatik, Ilustrazio filosofotzat jotzen zaio nahiz eta bere ekarpenak mugimendu hori baino
haratago joan zirela onartzen den.
HISTORIKOA
XVIII. mendean gertakari garrantzitsu batzuk gauzatu ziren, hala nola:
o Utrecht Tratatua
o Ingalaterra eta Espainiaren arteko gerra
o Versailles Tratatua
o EEBBen konstituzioa
o Frantziako iraultza
o Giza Eskubideen Aldarrikapena
FILOSOFIKOA. ILUSTRAZIOA
Enpirismoa ilustrazio garaian garatzen da eta, ondorioz, bere testuinguru historikoa ezagutzeari
nahitaezko deritzot. Hauexek lirateke ilustrazioaren ezaugarririk inportanteenak:
a. Giza arrazoiarekiko konfiantza. Izan ere, XVIII. mende honetan arrazoia errealitate azaltzeko
gai dela uste izaten da. Fedea eta teologiaren papera zokoratua gertatzen da.
b. Erlijioari dagokionez, misterio guztiak desagertzearen aldekoak direnez, aurreko puntuan
esandakoari jarraituz, deismoa edo erlijio naturala deitutakoa da, gehien bat, onartzen dena.
Jainkoa, teoria honen arabera, sortzailea da, arrazoiak hau erakusten digulako, baina mundua
sortuz gero ez du berean parte hartzen gertakariak giza arrazoimenaren pean uzten dituelarik.
Beraz ez dira onartzen jainkoaren gobernua eta probidentzia. Honetaz gain agnostizismoa eta
ateismoa ere nahiko hedatuak daude.
c. Materialismoa agertzen da eta berarekin lotuta sentsismoa, hots, ezagutza sentipenezko esperientzian oinarritzen dela defendatzen duen teoria. Gizakia ere materialtzat jotzen zuten batzuk, makina baten antzeko funtzionamendua daukana.
d. Diderot-ek eta D’Alambert-ek Entziklopedia sortu zuten garai honetako jakintza guztia biltzeko eta ahalik eta gehien zabaltzeko asmoarekin.
e. Gizarteari begira berdintasunaren aldeko bulkada agertzen da ilustrazioan, honek monarkien
kontrako altxamenduak ulertzeko laguntza ematen digularik.
f. Emakumeen papera nabarmena da eta gizarte mailan batzuk lortzen duten ospea aurrekoaren
froga da. Haiek ziren oso zabalduta zeuden pentsalarien arteko elkarrizketak antolatzen zituztenak haiek ere protagonismo izanik.
87
g. Zientziak izugarrizko garapena izan zuen batez ere Newtonen ekarpenekin. Bere grabitazio
legeak eragina izan zuen, ikusiko dugunez, Hume-ren ezagutzaren teorian.
o NEWTON (1642-1727)
Newtonen helburua Naturan dauden gertakarien kausak azaltzea da. Honetarako bi
printzipio ezarri zituen:
Sinpletasun printzipioa: “gertakariak azaltzeko egiazkoak eta nahikoak diren kausak
bakarrik bilatu behar dira”.
“kausa berberak efektu berberei aplikatzen saiatu behar da”. Azken printzipio honetatik Grabitazio Unibertsalera (Unibertsoa azaltzeko kausa) ailegatu zen zeren hau
gertakarietan oinarritzen ez den azken kausa baita.
Metodoa:
• Abiapuntua→ gertakariak (fenomenoak) aztertzea.
• Arazoaren analisia [a) efektuetatik kausetara ailegatzeko; b) kausa partikularretatik orokorretara pasatzeko; c) azken kausa ezagutzeko]
• Esperimentazioa eta behaketak.
• Indukzioaren bidez ondorioak atera esperimentuetatik eta egia ziurretatik
sortutako objekzioak bakarrik onartu. Salbuespenik ez izatekotan ondorioak orokortzat joko lirateke.
• Sintesia: Aurkitutako kausak suposatzea.
• Kausa horien bidez gertakariak azaltzea.
Kanten filosofiak aurrekoaz gainera eragin batzuk izan zituen: batetik, Arrazionalismoarena
(Wolff eta bere jarraitzaileek nagusigoa izan zuten mendearen hasieran) eta Enpirismoarena (Humeren eszeptizismoa); bestetik, Ilustrazioarenak (askatasunaren aldeko mugimendua den heinean) eta,
azkenik, talde protestante (pietistak) baten jarraitzailea izan zenez, talde honetan zeuden filosofoen
(Crusius kasu) ideienak (adib. ezagutzak mugak dituela).
2. BIOGRAFIA
Inmanuel Kant 1724an jaio zen, Prusiako Königsberg hiriburuan, eta bertan hil zen 1804an. Hiri
hartan bizi izan zen ia bizitza osoan, aldi bakar batzuetan zenbait familiaren "prezeptore" gisa lan
egiteko hiritik aldendu bazen ere. Luteranismoaren adar pietistan hezia izan zen eta haren joerak
eragin handia izan zuen Kantengan, nahiz eta beronen kritika erlijioaren eta elizen esparruetara ere
hedatu.
Kant ez zen bere jaioterriko probintziatik behin ere urrundu. Königsbergeko Unibertsitatean egin
zituen bere goi-mailako ikasketak, lehenik Filosofia eta gero Matematika, Fisika eta Natur Zientziak
ikasi zituen. 1755ean doktoratu eta bertan unibertsitateko ikastaroak hasi zen ematen, baina 1770
arte ez zuen Logika eta Metafisikari buruzko katedraren bidez lanpostu finkorik lortu. Familia erdimailako burgesiakoa zenez gero, bizitzeko lan egin behar izan zuen Kantek gaztetatik; horrela,
Unibertsitateko ikasketak eta ikerkuntza filosofikoa zenbait familiaren "prezeptore" lanekin bateratu
behar izan zituen.
Kantek Königsbergeko unibertsitatean irakatsi zuen 40 urtetan zehar. Batez ere, Logika,
Metafisika, Geografia, Morala eta antropologia eman zituen, baina baita Matematika, Fisika, Natur
Zientziak edota Pedagogiari buruzko ikastaroak ere. Ikusten denez, Ilustrazioko izpiritu
entziklopedikoak bultzaturik, ezagutzaren esparru anitzetara iritsi ziren bere interesak.
Kantek Ilustrazioko ideiak defendatu zituen eta gertutik jarraitu zituen bere garaiko gertaera nagusiak: Prusiako Federiko II. Handiaren politikaren alde agertu zen, baita Estatu Batuen Independentziaren eta Frantziako Iraultzaren alde ere, eta zientzietan egiten ziren aurkikuntzak gertutik jarraitzen zituen. Baina beti kritika teorikotik, ez praktikatik, ezta politikatik ere. Ez zuen apenas bizitza publikorik izan, bizimodu metodiko, lasai eta diziplinatua izan zuen beti, bere arrakasta bizitzan
zehar areagotuz joan zen arren.
88
3. BERE ASMOA
Kanten helburua gizakia askatzea da baina horretarako bideak eskaini nahi ditu, ez soluzioak, eta
bidea gizakiak berak bere bizitzaren gidari dela, hau da, autonomoa dela kontura dadila da. Beraz,
Ilustrazioaren helburu bera hartzen du gain gure filosofoak.
Autonomia hori lortzeko, dena den, gure burua ezagutu behar dugulakoan dago Kant, hau da,
zertan datzan gizaki izatea. Galdera horri erantzuna emateko, hiru azpi-galderei erantzun eman behar zaie aldez aurretik:
1. Zer jakin dezakegu?
2. Zere egin behar dugu?
3. Zer espero dezakegu?
Galdera hauei erantzutean ‘zer den gizakia’ delako galderari erantzuten ari gatzaizkio.
4. EZAGUTZAREN TEORIA
JAKINTZA (Zer jakin 1 dezakegu?)
Bere garaian, bi korronte filosofiko nagusiek elkarren kontra jotzen zuten gai honi dagokionez:
Arrazionalismoa, zeinak arrazoimenaren bidez dena ezagut dezakegula defenditzen zuen -Wolff
kasu-, eta pietismoa eta enpirismoa -zeinek gure ezagutza mugatua zela uste zuten -Hume, adibidezAzken finean jokoan zegoena zen ea Metafisika -zeinaren gairik inportanteenak Jainkoa, Arima
eta Mundua diren- zientzia denentz. Baina, zer da zientzia, Kanten arabera?
9 ZIENTZIA
Zientzia da judizioez (baieztapen eta ezeztapen) osaturiko jakintza (edo egiazko ezagutza). Zientziaren judizioek hiru baldintza bete behar dituzte:
1. Gure ezagutza zabal dezaten (ez genekien zerbait jakinaraz diezaguten).
2. Nahitaezkoa izan daitezen (ez izateko posibilitatea onartzen ez dutena).
3. Unibertsala izan daitezen (kasu guztietan bete daitezen).
Zenbat judizio mota dago eta, haien artean, zien dira zientifikoak? Galdera honi Kantek erantzun
erabat originala eta eztabaidagarria eskaini zion, ikusiko dugunez. Aurretiko filosofoek judizio mota
hauek bereizi zituzten subjektu eta predikatuaren arteko erlazioari dagokionez:
a. Judizio Analitikoak (A B da) edo azaltzeko baliozkoak. Hauetan predikatua (B) subjektuan (A) sartuta dago (Adib.: ‘Osotasuna zatia baino handiagoa da’) eta, horregatik, nahitaezkoak dira baino gure ezagutza ez dute zabaltzen.
b. Judizio Sintetikoak. Hauetan predikatua ez dago subjektuan sartuta (Adib.: ‘Gizaki
batzuk futbolariak dira’) eta, beraz, ezagutza zabaltzen dute (‘gizaki’ kontzeptuan ez
baitago sartuta ‘futbolari’ izatea).
Eta, gainera, subjektu eta predikatuaren arteko lotura kontuan hartuta, beste bi judizio mota bereizi zituzten:
a. A priori: Subjektu eta predikatuaren arteko lotura esperientzian oinarritzen ez denean, hau da, judizioek esana egia dela frogatzeko esperientzia behar ez denean
(Adib.: ‘bi gehi bi berdin lau da’).
b. A posteriori: lotura hori esperientzian oinarritzen denean, hau da, judizioak esana
egia dela frogatzeko esperientziara jo behar denean. (Adib.: ‘metalak beroarekin dilatatzen dira’).
Aipatutako lau judizio motak bitan gera daitezke laburbilduta Kanten aurreko filosofo gehienen
ustez (Hume, Leibniz):
a. Judizio analitikoak eta a priori. Hauek beharrezkoak eta unibertsalak dira, hau da
zientifikoak nahiz eta gure ezagutza zabaltzen ez duten.
1
‘Jakin’ eta ‘ezagutu’ ez dira gauza bera Kantentzat. ‘Jakitea’ nahitaezkoa eta unibertsala den ezagutza litzateke, hau
da, zientziak izan behar dituen ezaugarri berberak dituen ezagutza.
89
b. Judizio sintetikoak eta a posteriori. Hauek gure ezagutza zabal dezakete baina ez
dira ez unibertsalak ezta beharrezkoak ere. Ondorioz, ez dira zientifikoak.
Kanten jarrera, gai honi dagokionez, erabat originala da -lehen esan dugun lez-. Beraren ustez
zientifikoak izateko judizioek sintetikoak eta a priori behar zuten izan.
9 BA AL DA METAFISIKA ZIENTZIA BAT?
Lehen komentatu dugun bezala, arrazionalistek dena ezagut dezakegula uste zuten eta, beraz,
baita metafisikaren gaiak diren Jainkoa, Arima, eta Mundua bere osotasunean ere. Enpiristek kontrakoa uste zuten. Zein da Kanten jarrera?
Berak Matematika eta Fisika zientziak zirela uste zuen, baina nola lortzen duten hori jakiteko
gure ezagutzaren funtzionamendua ikertu behar dugulakoan zegoen Kant eta hori egingo du bere
Arrazoi hutsaren kritika delako obran.
• Ezagutza prozesua
Kantentzat, ezagutza oro esperientzian hasten da baina ez da esperientziatik sortua izan
behar 1 . Ezagutzerakoan badago esperientziatik datorrena (a posteriori da Kantentzat),
eta gizakiok jartzen duguna (a priori). ‘A priori’, kasu honetan, ez da esperientzia baino
lehenagokoa baina bai esperientzia orori ezartzen zaion zerbait. Gainera ‘a priori’ diren
elementuak komunak dira gizaki guztiontzat, hau da unibertsalak, Kanten iritziz, kanpotik datozkigun esperientziak, berriz, partikularrak direlarik.
•
Ezagutza motak
o Sentimena
Ezagutzeko dugun lehen gaitasuna da, ezagutzaren hasiera delarik. Beraren bidez objektuen errepresentazioak (inpresioak) jasotzen ditugu. Sentimena kanpokoa (zuhaitz
bat ikustea) edo barrukoa (gertakizun eder bat gogoratzea) izan daiteke. Lehendabizikoa gertatzeko espazioa beharrezkoa da (ezin da objekturik ikusi espazioan kokatu
gabe) eta bigarrena posible izateko denbora beharrezkoa da (barnean sentitzen duguna denboran kokatzen dugu, hau da, iraganean, orainaldian edo etorkizunean).
Espazio eta denbora ez dira esperientziatik ezagututako zerbait (nork hauteman ditzake?) baina, esan bezala, haiek dira ezinbesteko baldintzak edozein esperientzia barneko zein kanpokoak- izan ahal izateko.
Laburbilduz, sentimenezko ezagutzan bi elementuk hartzen dute parte:
1. Sentipenak, antolamendurik gabekoak izango liratekeenak (sentimenaren
materia).
2. Espazio eta denbora zeinek sentipenei ordena ematen dieten (sentimenaren
forma).
Bi elementuen baturak fenomenoa sortzen du. Fenomenoa objektuek adierazten digutena da baina espazio eta denboran guk kokatuta. Zer lirateke, berez, objektuak
espazio eta denborarik gabe edota gure sentimenik gabe? Horri Kantek noumeno benetako errealitatea- deitu zion, guk ezagutu ezingo duguna.
o Ulermena (edo Adimena)
Animaliekin komunean dugun sentipenaz gain gizakiok sentitua pentsatzeko eta berari buruz judizioak egiteko gaitasuna ere dugu eta honi ulermena edo adimena zeritzon Kantek. Pentsatzeko, beharrezkoa da, alde batetik, ‘zeri buruz’ pentsatu nahi
dugun (objektuek sentimenaren bidez gugan uzten dutena espazio edota denboran
kokatuta, hau da, intuizioa edo fenomenoa) eta, bestaldetik, adimenak jartzen duena,
hots, kontzeptuak. “Edukirik gabeko pentsamenduak kaskalak (hutsak) dira, adigai-
1
Halako moduz, arrazionalista eta enpiristen artean kokatzen da lehenengoek benetako ezagutza a priori dela eta bigarrenek ezagutzak hasiera eta bukaera esperientzian duela uste zutelako
90
rik (kontzepturik) gabeko begiespenak (intuizioak) itsuak dira”. Ezagutzak, ondorioz,
biak behar ditu izan ahal izateko.
Kontzeptuak, dena den, bi motatakoak dira Kanten arabera:
1. Enpirikoak (esperientziatik datorrenak), hau da, antzekoak diren objektuak
izendatzeko sortu ditugunak (Itsaso, mendi, belar…).
2. A priori edo Kategoriak. Hauek adimenak sortuak dira berez, eta esperientzia
ulertzeko erabiltzen ditu, gizaki guztiok -akatsik ezean- berberak ditugularik.
Errealitateari buruzko pentsamenduak adierazteko judizioak erabiltzen ditugunez, judizio adinako kategoriak egongo direlakoan zegoen Kant (gai hau
nahiko eztabaidagarria da) eta hamabi judizio mota dagoenez, lau multzotan
sailkatuta, halako kategoriak ere egongo dira. Hau litzateke kategorien sailkapena:
a. Kantitatearen arabera: Batasun, aniztasun, osotasun.
b. Nolakotasunaren arabera: Errealitate, ukapen, mugapen.
c. Erlazioaren arabera: Substantzia-akzidente, kausa-efektu, elkarrekiko
eragina (eragile-jagole).
d. Modalitatearen arabera: Posibilitate-ezintasun, existentzia-ez existentzia, beharrezkotasun-kontingentzia.
Laburbilduz: errealitatetik ailegatzen zaiguna ulertzeko lau multzo horien bakoitzeko
kategoria bat (kontzeptu hutsak ere deituak dira) gutxienez erabili behar dugu.
Adibide batekin saiatuko naiz hau adierazten. Esango banu: ‘mahai hau zuria da’
ondoko kategoria hauek, besteak beste, erabili ditut:
• ‘batasuna’ (mahai bat baino ez baita)
• ‘errealitate’ (aurrean dudan eta errealtzat jotzen dudan mahai bati buruz
ari bainaiz, ez nik irudikatuta)
• ‘sustantzia’ (mahaia berezko existentzia duelakoan nagoelako) eta ‘akzidente’ (‘zuria’ mahaian gertatzen da eta bera gabe ez litzateke existituko)
• ‘efektu’ (objektu naturala ez dela dakidanez, norbaiten lanaren efektua
dela badakit.
• ‘existentzia’ (halako mahaia, hitz egiten dudan unean, existitzen dela baieztatzen ari bainaiz)……
o Arrazoimena
Arrazoimenaren zeregina dakiguna, ahalik eta gehien, batzea da. Sentimenen bidez
ailegatzen zaigun anabasa espazio eta denboraren bidez ordenatzen dugu fenomenoak eratuz. Fenomenoen aniztasuna ordenatzeko kontzeptuak eta judizioak erabiltzen ditu gure adimenak. Kontzeptu anitzen bidez ezagutzen dugun errealitate anitza
ordenatzeko, azkenik, arrazoimena dugu. Arrazoimena errealitate osoa ideien (kontzeptu orokorrenak) bidez adierazten saiatzen da.
Ideiak ere, kategoriak eta espazio eta denbora bezala, a priori dira, hau da, gizakiak
ditu bere baitan esperientziatik eratorriak ez direlarik. Ideia horiek hiru dira:
1. Arima: gure barne esperientzia edo bizitza (sentipenak, sentimenduak,…) batzen dituen kontzeptu orokorra da.
2. Mundua: kanpoko gertakari guztiak batzen dituena.
3. Jainkoa: aurreko biak batzen dituena (erabateko osotasuna adierazten duena).
Hiru ideia hauek, lehen esan bezala, metafisikaren edukia dira eta jokoan dagoena da
ea beraiei buruzko zientzia (ezagutza unibertsal eta beharrezkoa) posible den, hau da,
ea Metafisika zientzia izan daitekeen.
•
Zein dira zientziak?
91
Kanten ustez -eta horretan ados daude pentsalari gehienak- zientzia, ezagutza unibertsala eta beharrezkoa da eta bere judizioak -honetan berriz berarekin ia inor ez dago
ados- sintetikoak eta a priori izan behar dira.
o Matematika
Matematikak ez du esperientziarik behar gure arrazoimenaren fruitua delarik. Kanten
ustez –pentsalari gehienen kontra zeinentzat analitikoak diren- bere judizioak a priori
eta sintetikoak dira, eta horregatik zientziatzat hartua da.
Matematika egiteko espazio (geometria) eta denbora (aritmetika) erabiltzen dira eta,
horregatik, esperientziari aplika dakioke zeren esperientzia oro espazio edota denboran gertatzen baita.
o Fisika
Fisika fenomenoei buruzko zientzia da. Fenomenoak isolatuak edo osotasun bezala
(honi Natura zeritzon Kantek) hartuak izan daitezke. Lehenengoak ikertzen dituena
Fisika Esperimentala deitu zuen eta bigarrenei ekiten diena Fisika Hutsa. Garbi dago
bere judizioak sintetikoak direla, baina zientzia izateko a priori ere izan behar dira.
Kanten arabera, Fisika Hutsa (Printzipio orokorrenak biltzen dituena) delakoaren judizioak sintetikoak eta a priori dira. Zergatik? Gu garelako lege edo printzipio orokor
horiek Naturari ezartzen dizkiogunak (hau da, hain zuzen, a priori delakoak esan
nahi duena) Naturarenak ez liratekeelarik. Nola egiten dugu hori? Kategorien bidez.
Izan ere, kategoriak erabili behar ditugu fenomenoak ulertzeko -lehen aipatu dugun
bezala- eta horrela ere antolatu behar dugu errealitatea zeren eta haiek –kategoriakpentsatzeko legeak dira eta guk errealitatearen legeak bilakatzen ditugu 1 . Hori bai,
legeak dira Natura osoari aplika dakizkiokeen printzipioak bakarrik.
o Metafisika
Metafisikaren osagaiak –Jainkoa, Mundua eta Arima- ez dira fenomenoak (haiei buruz ez baitugu espazio edota denboran koka dezakegun sentipenik) eta, beraz, ezin
ditugu ezagutu. Ondorioz, zientifikoki ere ezin ditugu ezagutu, horretarako beharrezkoak diren kategoriak fenomenoei bakarrik aplika dakizkielako.
Dena den, Kantek ez du Metafisikaren desagerpena planteatzen, beraren ustez orokorrenaren bila jotzea giza naturaren ezaugarri baita. Jainkoa, Mundua eta Arima ezin
izango ditugu ezagutu baina beraien bila aritzean gure ezagutza zabaltzen joango
gara etengabe. Horretan datza haien balioa.
5. ETIKA (Zer egin behar dugu?)
Zientzia Arrazoi Teorikoaren gaia den bitartean, Morala Arrazoi Praktikoaren gaia da. Etika
portaera bideratzeko Moral bat proposatzen duen Filosofiaren atala da. Zientziak judizioak erabiltzen dituen bitartean, Moralak aginduak erabiltzen ditu.
Kanten ustez, aginduek beharrezkoak eta unibertsalak behar dute izan -judizio zientifikoak bezala- hala nola Arrazoimenak berak eginak.
Historian zehar izandako moral guztiak -Kanten iritziz- materialak izan dira arrazoi hauengatik:
9 Gizakiontzat berez onak diren ‘ongiak’ daudela planteatzen dute eta haien arteko bat
onena litzateke (zoriontasuna, plazera, salbazioa…) gizakion jokabidearen helburu delarik.
9 Helburu hori lortzeko bide zehatzak -jokabide arauak- ezartzen dituzte (‘arrazoia garatu
behar’, ‘kezkak aldendu behar’, ‘ez hil’…)
9 Etika hauek, kanten ustez, ezin izango dute lege unibertsalik proposatu ondoko arrazoiengatik:
o Enpirikoak direlako. Deitutako ‘ongiak’ esperientziaren bidez aurkitzen direlako
(plazerak moderazioz dastatzea atsegina dela esperientziak erakusten digun zer1
Adibide bat kausalitate legea da. Efektu oro kausa bat daukala ezin da ukatu, Kanten ustez. Zailtasuna kausa edo
efektu zehatza zein den jakitean datza.
92
bait da) eta esperientziatik datorrenarekin ezin dugu printzipio unibertsalik egin,
Kanten arabera (batentzat atsegina dena, beste batentzat desatsegina izan daitezkeelako).
o Hipotetikoak direlako. Haien aginduek helburua lortzeko baldintzak baino ez
dira (adibibidez: ‘zerura joan nahi baduzu, Jainkoa maite behar duzu ezer baino
gehiago’). Baina helburua ez onartzean bere balioa galtzen dute unibertsalak
izango ez direlarik.
o Heteronomoak direlako. Arauak ez ditu gure arrazoimenak sortzen baizik eta
kanpotik datozkio (jainkoarengandik, gorputzaren desioetatik…).
Kanten Etika formala da. Izan ere, ez du zer egin behar dugun ezartzen baizik eta nola jokatu
behar dugun. Eta, nola jokatu behar dugu Kanten ustez? Betebeharrarengatik. Betebeharra gure
arrazoimenak ezarri behar du gure borondate askea bideratzeko. Horregatik bete behar dugu -guk
egina delako- eta ez beste ezer lortzeko -zoriontasuna, kasu-.
Gure betebeharra aginduen bidez adierazi behar dugu, baina agindu horiek ezin dira hipotetikoak izan -etika materialenak bezalakoak-, kategoriakoak baizik (baldintzarik gabekoak, alegia).
Horrela lege morala izatera ailegatuko da (lege fisikoak bezala, unibertsala izango baita).
Kantek maximak eta legeak bereizi zituen, lehenak, nork bere buruari ezartzen dizkion arauak
liratekeenak eta, bigarrenak, guztiontzat baliagarriak izango liratekeenak. Gure pentsalariaren proposamena hau da: kasu guztietan eta beti baliagarria den maxima bat bilatu behar dugu erabakiak
hartzeko unean. Horregatik, hau da berak proposatzen duen Agindu Kategorikoa 1 : “Ekin ezazu
maxima baten arabera, zeina, batera, lege unibertsala bilakatzea nahi ahal dezazun”.
6. ARRAZOI PRAKTIKOAREN POSTULATUAK
Natura lege fisikoen menpe dago eta, beraz, gure gorputza ere naturala delako. Baina, orduan,
ez al gara askeak? Askeak ez izatean moral oro desagertzen da gure portaera lege fisikoen araberakoa izango litzateke eta. Morala, ordea, existitzen da eta, ondorioz, askatasunaren existentzia suposatu behar dugu. Suposaketa horren adierazpena postulatua da 2 .
Gainera, mundu honetan jokabideen sariak zein zigorrak ez dira beti ematen eta erabateko ontasuna ezin da eman dugun denbora mugatua delako. Horregatik, suposatu behar dugu beste errealitate bat non jokabideen ondorioak jasotzen diren eta erabateko ontasuna betetzen den eta horrek
arimaren hilezkortasuna eskatzen du.
Azkenik, sariak zein zigorrak ezartzen dituen zerbait -erabat justua dena, hots, zeinarengan izatea eta izan behar izatea bat datozen- egon behar dela suposatu behar da, eta hori jainkoaren ideiarekin bat dator.
Jainkoa, arimaren hilezkortasuna eta askatasuna moralaren postulatuak dira, suposatu behar ditugun errealitateak nahiz eta, hori bai, haien existentziaren frogapena ezinezkoa izan.
7. ZER ESPERO DEZAKEGU?
Kantek uste du historia errealitate kulturala izango dela oposizio batzuen artean -beharrezko legeak/askatasuna; borondate/natura; obedientzia itsua/arrazionaltasun- gertatuko dena. Oposizio horien bidez perfekzio naturaleranzko prozesua ematen da zeina, espezie bezala, bukaeran gertatuko
da eta indibiduo bezala hilezkortasunean. Beraz, giza errealitateak historiaren helburu arrazionalarekin bat egingo du Kanten arabera -geroago, bakoitzak bere moduz, Hegelek eta Marxek defendituko duten antzekoa-.
1
Beste bi formulazio ezberdin proposatu zituen Kantek:
• “Ekin ezazu halako moduz, ezen borondateak, bere maximaren bitartez, legegile unibertsaltzat jo ahal dezan
bere burua”.
• “Ekin ezazu halako moduz, ezen gizatasuna zure pertsonarengan zein beste edonoren pertsonarengan, beti helburu bezala eta inoiz ez bitarteko bezala erabil dezazun”.
2
Postulatuak frogatu ezin diren baina onartu behar ditugun errealitateak lirateke, Kanten teorian.
93
Prozeso honen gidaria Estatua izango da, baina, izan ahal izateko, prozesuak aurreko gizadi
osoaren lorpenak aprobetxatuko duen gizarte perfektua izan beharko du helburu. Gizarte perfektu
hori mundu honetan emango da eta gizarte zibilan burutuko den zuzenbidearen administrazio unibertsalaren araberakoa izango da.
Gizartearen helburua historiaren bukaerarekin lortuko dela ikusi eta gero, gure buruarekin zer
gertatuko den jakitea falta zaigu, hau da, zein izango den gure xedea, ea posible izango den zorintasuna lortzea…Tradizioan erlijioa izan da zoriontasun indibidual horen promesa egin duena. Kanten
kasuan, moralean datza erantzuna. Izan ere, jakin badakigu zoriontasun erreinuaren itxaropena ez
dela sartzen morala eratzeko unean -betebeharrarengatik ekin behar dugu eta- baina, hilezkortasuna
eta jainkoa halabeharrez postulatzerakoan agindu moralak borondate perfektutik datozela atera behar dugu eta agindu horiek betetzearen ondorioa zoriontasuna baino ezin da izan. Horrela, erlijioak erlijio arrazionala 1 - zoriontasuna espero dezakegula esaten digu.
1
Erlijio hau ez da errebelatua (hau ez baita ez unibertsala ezta beharrezkoa ere zeren eta enpirikoa den errebelazioaren
araberakoa da) eta ezta ere erlijio positiboa (tradizioarengatik onartzen diren erritoak eta dogmak) baizik eta fede arrazional hutsean oinarritzen da, zeina fedea da erakutsi ezin delako eta arrazionala da jokabide moralaren -arrazio praktikoaren- postulatuen ondorioa delako.
94
Kant
SINTESI I
FILOSOFIAREN ARAZOAK = ARRAZOIAREN posibilitateak
ezagutza unibertsal eta beharrezkoa
Jakintza
Zientzia
judizio sintetiko eta a priorizkoak
gaitasunak
Sentsibilitatea
Fenomenoak
+
katego-
Sentimenak
A posteriori
+
+
Espazio/denbora
A priori
Posible dira
Arrazoimena
Adimena
Ideiak
Posible da
Matematikak
Ezinezkoa da
Fisika purua
Metafisika
SINTESI II
FILOSOFIAREN AR AZO AK = ARR AZOI AR EN posibilitateak
Betebeharra
Unibertsal
oinarripen a
EZ
BAI
Moral
Materialar en bide z
Moral
Formalaren bidez
Ongirena eta enpirikoa
delako eta
agindu hipotetikoak
ezartzen dituelako
Betebeharrare n
errespetuarena eta
a priori delako
inperatibo kategorikoa
ezarri z
Jainkoa
Postul atzen hilezkortasuna
ditu
askatasuna
Zoriontasuna
Itxarotea
Erlijio naturala
Ongiaren gara ipena
95
Ezagut daitezke
Sinesmen arrazio nalaren
bidez
(ez da eza gutza)
TESTU: Arrazoi hutsaren kritika. Sarrera.
Ezagutza hutsa eta enpirikoaren arteko bereizketaz.
Ez dago zalantzan jartzerik gure ezagutza oro
esperientziarekin hasten dela; izan ere, zeren
indarrez iratzarriko litzateke bestela ezagumena ,
gure sentsuak ukitzen dituzten objektuen bidez
ez bada, zeinek, aldez, berenez errepresentazioak
sortzen dituzten, aldez, gure adimen-ekimena
higitzen duten errepresentazioak alderatzeko,
elkarlotzeko edo bereizteko eta, horrela, sentsuen
zirraren ekai soila esperientzia izena duen objektuen ezagutza batean bihurtzeko? Denboraren
arabera, beraz, ezein ezagutza ez doa gugan
esperientziaren aurretik, eta honekin hasten da
dena.
Hala ere, gure ezagutza guztia esperientziarekin hasten bada ere, ez da den-dena esperientziatik sortzen. Izan ere, baliteke gure esperientziaezagutza bera ere zirraren bidez jasotzen dugunaren eta gure ezagumen berak sortzen duenaren
elkarketa izatea (gure ezagumenak sortzen duena
sentsuzko zirraren bitartez suspertua besterik ez
da) , eta orduan guk gehitze hau ez dugu bereizten, harik eta ariketa luzeak hori ohartarazi eta bi
osagai hauen banaketarako trebe bihurtzen gaituen arte.
Beraz, gutxienez azterketa zehatzagoa behar
duen eta lehen begiradan berehala konpondu ezin
den galdekizuna da ea halako esperientziatik eta
sentsuen zirrara orotatik beregaina den ezagutza
badagoen. Halako ezagutzei apriorizkoak deitzen
zaie eta ezagutza enpirikoetatik ezberdintzen
dira, beren iturburuak a posteriori, hots, esperientzian dituzten ezagutzetatik.
(…)
Estetika transzendentala. Denboraz.
Hasteko, oro har sentsuzko ezagutzaren oinarrizko antolaerari buruzko gure iritzia zein den
ahalbait nabarien argitzea beharrezkoa izango da,
honela bere sasi-interpretazio oro saihestearren.
Zera esan nahi genuen, beraz, gure begiespen
oro agerpenen errepresentazioa besterik ez dela;
begiesten ditugun gauzak ez direla beren baitan
guk begiesten ditugun modu berean, eta beren
hartu-emanak ez daudela beren baitan guri agertzen zaizkigun eran antolatuta, eta guk geure
subjektua edo baita oro harrezko sentsuen antolaera subjektiboa ere ezeztatzen badugu, orduan
espazioan eta denboran dauden objektu guztien
antolaera, hartu-emanak eta espazioa eta denbora
TEXTO: Crítica de la razón pura. Introducción.
De la distinción del conocimiento puro del empírico.
No se puede dudar que todos nuestros conocimientos comienzan con la experiencia, porque,
en efecto, ¿cómo habría de ejercitarse la facultad
de conocer, si no fuera por los objetos que, excitando nuestros sentidos de una parte, producen
por sí mismos representaciones, y de otra, impulsan nuestra inteligencia a compararlas entre sí,
enlazarlas o separarlas, y de esta suerte componer la materia informe de las impresiones sensibles para formar ese conocimiento de las cosas
que se llama experiencia? En el tiempo, pues,
ninguno de nuestros conocimientos precede a la
experiencia, y todos comienzan en ella.
Pero si es verdad que todos nuestros conocimientos comienzan con la experiencia, todos, sin
embargo, no proceden de ella, pues bien podría
suceder que nuestro conocimiento empírico fuera
una composición de lo que recibimos por las
impresiones y de lo que aplicamos por nuestra
propia facultad de conocer (simplemente excitada por la impresión sensible), y que no podamos
distinguir este hecho hasta que una larga práctica
nos habilite para separar esos dos elementos.
Es, por tanto, a lo menos, una de las primeras
y más necesarias cuestiones, y que no puede resolverse a la simple vista, la de saber si hay algún conocimiento independiente de la experiencia y también de toda impresión sensible. Llámase a este conocimiento a priori, y distínguese del
empírico en que las fuentes del último son a posteriori, .es decir, que las tiene en la experiencia.
(…)
Estética trascendental. Sobre el tiempo.
Con el fin de evitar errores y malas interpretaciones en este asunto, debemos explicar claramente nuestra opinión sobre la naturaleza fundamental del conocimiento sensible en general.
Hemos querido probar que todas nuestras intuiciones son sólo representaciones de fenómenos, que no percibimos las cosas como son en sí
mismas, ni son sus relaciones tal como se nos
presentan, y que si suprimiéramos nuestro sujeto,
o simplemente la constitución subjetiva de nuestros sentidos en general, desaparecerían también
toda propiedad, toda relación de los objetos en
Espacio y Tiempo, y aun también el Espacio y el
Tiempo, porque todo esto, como fenómeno no
96
berak ere desagertuko liratekeela, eta agerpen
gisa ezin dutela beren baitan existitu, baizik eta
gure baitan besterik ez. Guretzat erabat ezezaguna dirauen gauza da bere baitango objektuei
eta gure sentimenaren harmen guztitik bereizitako objektuei zer gerta lekieken. Ez dugu hauek
hautemateko era baino ezagutzen, gure bereizgarria dena, eta hau zerizan bakoitzari halabeharrez
ez badagokio ere, bai, ordea, gizakiei. (…)
puede existir en sí, sino solamente en nosotros.
Es para nosotros absolutamente desconocido
cuál pueda ser la naturaleza de las cosas en sí,
independientes de toda receptividad de nuestra
sensibilidad. No conocemos de ello más que la
manera que tenemos de percibirlos, manera que
nos es peculiar, pero que tampoco debe ser necesariamente la de todo ser, aunque sea la de todos
los hombres.(…)
Logika transzendentala. Sarrera.
Gogamenak nolabait afektatua den heinean
errepresentazioak jasotzeko duen harmenari sentimena deitzen badiogu, orduan norberak errepresentazioak sortzeko ahalmena edo ezagutzaren berezkotasuna adimena da. Gure izaerak
berekin dakar begiespena sentsuzkoa soilik izan
daitekeela, h. d., honek gu objektuen bidez afektatuak garen era baino ez duela barnebiltzen.
Aitzitik, sentsuzko begiespenaren objektua pentsatzeko ahalmena adimena da. Ezin da bietako
berezitasun bat hobetsi. Sentimenik gabe ez litzaiguke objekturik emango eta adimenik gabe
ezingo lirateke pentsatu. Edukirik gabeko pentsamenduak kaskalak (hutsak) dira, adigairik
(kontzepturik) gabeko begiespenak (intuizioak)
itsuak dira.
Lógica trascendental. Introducción.
Si llamamos sensibilidad a la capacidad que
tiene nuestro espíritu de recibir representaciones
(receptividad) en tanto que es afectado de una
manera cualquiera, por el contrario, se llamará
Entendimiento, la facultad que tenemos de producir nosotros mismos representaciones o la espontaneidad del conocimiento. Por la índole de
nuestra naturaleza, la intuición no puede ser más
que sensible, de tal suerte, que sólo contiene la
manera como somos afectados por los objetos. El
Entendimiento, al contrario, es la facultad de
pensar el objeto de la intuición sensible. Ninguna
de estas propiedades es preferible a la otra. Sin
sensibilidad, no nos serían dados los objetos, y
sin el entendimiento, ninguno sería pensado.
Pensamientos sin contenido, son vacíos; intuiciones sin concepto, son ciegas. (…)
97
TESTUARI BURUZKO GALDERAK
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Zergatik ezin da zalantzan jarri “gure ezagutza oro esperientziarekin hasten dela”?
Eta orduan, zergatik ez dira gure ezagutza guztiak esperientziatik sortzen?
Zein dira apriorizko ezagutzak?
Ba al ditugu begiesten gauzak diren bezalakoak? Zergatik?
Existitzen al dera espazioa eta denbora gugandik at?
Zer da adimena? Zein da bere papera?
Posible al da aditu begietsi gabe?
Zer dira begiespenak (intuizioak) kontzepturik gabe?
98
HEGEL
SINTESI (I)
Osotasuna
Espiritu
infinitua
da
bilakaera
Kontrakoen kontziliazioa
ontologia
Dialektika
metodo
Arrazoia
garatzen da
Historian
etapaka
( Espirituaren Fenomenologia)
1. º Espiritu subjektibo
2. º Espiritu objektibo
3. º Espiritu absolutua
Alienazioa
eta, kontzeptualki adierazten da
Sisteman
SINTESI (II)
Sistema
(En-tziklo-pedia )
Espirituaren Filosofia
Espiritu subjektibo :
Antropologia
Fenomenologia
Psikologia
Logika
Izate
Espiritu objektibo:
Zuzenbidea
Moralitatea
Etizidadea
Kontzeptu
Espiritu absolutua :
Arte
Erlijio
Filosofia
Naturaren
Filosofia
99
Esentzia
MARX
100
MARX
(1818-1883)
1. BIOGRAFIA
Treverisen jaio zen, 1881ko Maiatzaren 5ean, Prusiako gobernuak semitismoaren kontra ezarritako neurriak ekiditeko protestantismora aldaturiko familia judu batean. Arbaso juduak eta errabinoak izateak, batetik, eta protestantismora aldatzeak, bestetik, eragina izan omen zuten bere pertsonalitatean. Bere adimenaren agudezia, maisutasun dialektikoa eta gaitasun elkarkor paregabea teori
lanean eta interpretatzeko analisietan hezitako errabino jakintsuen ondorioa lirateke. Nekaezintasuna, munduko gainerakoei aurre egiteko eta bereari eusteko gaitasuna, erradikalismoa eta ebazpen
absolutuak eta unibertsalak bilatzeko grina, gizakiaren bestelakatzea igartzeko sentsibilitatea eta
bere dotrinaren eite kosmopolita bere jatorri juduaren ondorioak lirateke.
Protestantismora aldatzeak, berriz, juduen tradizioarekiko independentzia eman eta erlijioarekiko askapena suposatu zion.
Bere emaztearen aita zen Westphalen baroiaren adiskidetasunetik literaturarekiko kezka eta
Frantziako sozialistekiko hasierako harremana sortu ziren.
Bonneko egonaldi labur bat eta gero Berlinera jo zuen zuzenbidea ikastearren. Han ezker hegeliarrarekin harremanetan jarri ezkero filosofia munduan sartu zen nahiz eta, gero, beratik aldendu
idealismo eta metafisika ororen kontra joz.
Gaixo zelarik, Hegel alderik alde irakurri zuen eta ia hasieratik bere filosofia abstraktua eta espekulatiboa kritikatu arren, bere filosofian eragin handia utzi zuen (osotasuna, dialektika, bestelakatzea eta lanaren esanahian besteak beste).
“Rhineko egunkaria” debekatu zutenean, bera zuzendaria izanik, Parisa abiatu zen. Han Saint
Simon, Fourier eta Blanquiren jarraitzaileen arteko tirabira politikoak eta sozialak bizi izan zituen
komunista bihurtuz (1843).
Hegelianismoaren kritikari ekin zion orduan, bere dogmatismoa baztertuz baina bere dialektika
onartuz.
1884ean, “Urte-liburu frankoalemandarrak” delakoen zenbaki bakarrean Marxen bi eta Engelsen artikulu bat agertu ziren bien arteko elkarlanari hasiera emanez. Honen ekarpenarekin, Frantziako historiagileenarekin (noblezia eta monarkiaren kontrako burgesiaren borrokaren ikerketa),
teoriko sozialistenarekin (utopia-markarik gabe), Blanqui iraultzailearekin (bere dotrina eraikitzailearen gabezia kenduz gero) eta dialektika hegeliarrarenarekin Marxek barne kontraesanetan oinarritutako kapitalismoaren suntsipenaren teoria egin zuen, materialismo dialektikoa alegia. Honen
printzipioak “Eskuizkribu ekonomiko-filosofikoak” (1844) eta Engelsekin batera idatzitako “Ideologia alemaniarra” (1845) liburuetan agertzen dira. Azken urte honetan “Feuerbachi buruzko tesia”
idatzi eta “Familia Sakratua” argitaratu zuen, non antzinako lagunen (bereziki Bauer) jarrera politikoa eta erlijiosoa kritikatzen zituen.
1847an, Bruselan, “Filosofiaren miseria” argitaratu zuen, Proudhonen “Miseriaren filosofia” liburuari erantzunez, hau teorikoa, abstraktua, praktikatik eta borroka errealetik aldenduta egoteagatik. Honen aurrean Marxek langile-klasearen antolakuntza ekonomikoa eta politikoa eta langileklasea gailenduz gero bestelakatze guztiak ezabatuko dituen klase borroka proposatzen zituen. Ideia
101
guzti hauek “Manifestu komunista” liburuan (Londres, 1847) argiago eta indartsuago berragertuko
dira.
Geroago Koloniara eta berriro Frantziara bidaia egin zuen eta azkenean eta behin-betiko
1850ean Londresen kokatu zen. 1857-1871 denboraldia emankorrena izango da zeren “Kapitala”
liburuaren lehen zatia, “Ekonomia Politikoari sarrera eta ekarpena”, agertu baitzen eta “Langileen
Nazioarteko Elkartea” (Lehendabiziko Nazioartekoa) sortu baitzuen (1864).
1883ko Martxoaren 14ean hil zen.
2. TESTUINGURU HISTORIKO FILOSOFIKOA
HISTORIKOA
Marx bizi zen garaian Frantziako Iraultzaren kontrako mugimendua zen garaile, oro har, Europan. Frantzian eta Prusian Antzinateko Erregimen berrezarpena gertatu zen eta, berarekin batera,
Absolutismoa, aristokrazia eta tradizioa. Prusian, non Marx jaio eta bizi izan zen bere gaztaroan,
joera politiko berri hori errepresio ideologiko eta autoritarismoarekin lotuta zegoen. Izan ere, egitura feudala mantentzen zen bertan, burgesiak, industrializazioak eta langile mugimenduak indar
gutxi zutelarik.
Egoera horren kontra intelektual batzuk bakarrik altxatu ziren: idazleak eta Ezker Hegeliarra
osatu zuten filosofo batzuk (esan bezala, langile mugimendua oso ahula zen eta).
1848an nobleziaren kontrako iraultza sozialak gertatu ziren Europan zehar (Frantzian, Prusian,
Austrian, Italian...) eta 1871an Parisen Herri gobernamendua inposatu zen Komunaren bidez. Biek
porrot egin arren gerorako aldaketarako bidea irekiago utzi zuten zeren eta langile mugimendua,
industrializazioarekin batera, garatzen ari zen.
Marx, iraultza horien ondorioz erbesteratu egin zen Ingalaterrara non errealitate soziala ezberdina zen. Industrializazioa askoz garatuago zegoen eta langileen egoera tamalgarria zen, lan baldintzak jasanezinak zirelako (16 orduko laneguna, miseriazko soldatak, bizi baldintza penagarriak...).
Langile mugimendua antolaketa eta oinarri ideologiko faltagatik galduta zegoen eta hori zuzentzea
izan zen Marxek bere gain hartu zuen eginbeharra.
FILOSOFIKOA
Hiru izan ziren bere pentsamenduan eragin zuten filosofoak: Hegel, Feuerbach eta sozialista
utopikoak. Horrez gain, orduko langile mugimenduaren antolamendu faltak ere eragin zuen bere
pentsamanduan.
• Hegel
Honengandik, hainbat kontzeptu hartu zituen nahiz eta, ikusiko dugunez, beste modu batez interpretatu zituen: dialektika, bestelakatzea, lana eta helburu historikoa.
o Dialektika
Hegelentzat errealitatea dialektikoa da, Marxentzat bezala, baina errealitate ezberdinak proposatu zituzten biek: Hegelen ustez, Ideia da benetako errealitatea eta bertan gertatzen da prozesu dialektikoa eta Marxentzat, berriz, materiala eta historikoa.
o Bestelakatzea (alienazioa).
Hegelentzat bestelakatzea Ideiaren azaleratzea edo objektiboa bilakatzea zen. Hau
Ideia Natura bilakatzean gertatzen zen, Ideia izatetik gauza izatera aldatuz. Baina hori
guzti hori, ez da ezezkoa baizik eta hobetzeko nahitaezkoa den pausoa (Izpiritu Absolutura ailegatzeko). Marxen kasuan, berriz, bestelakatzea ezezkoa da, gizatasuna gizakiari
kentzen zaiolako.
o Lana.
Hegelen ustez, gizakiak lanean Natura itxuratzen du eta bere burua eratzen du. Lehenbizi, lantzen duen objektua itxuratzen du, honek zuen forma kenduz eta berak (gizakiak) bere baitan duen forma berri bat emanez. Horrela gizakia bare baitatik atera eta
Naturan objektibatu egiten da. Baina nahiz eta objektuari emandako forma bere baitatik
102
atera honen jabea izaten jarraitzen du. Horregatik gizakiak lantzen duen objektuan ezagutzen du bere burua, Natura baino gehiago dela konturatzen da eta bere buruaren jabetza kontziente lortzen du zeren eta bere baitan dena bere baitarako ere bada egindako objektua ulertzerakoan. Garbi ikusten da azalpen honetan Hegelen dialektikaren aplikazioa:
bere baitara ailegatzea bere baitatik ateratzearen bidez, hots, auto-errealizazioa autoazaleratzearen bidez.
Marxen iritzia bestelakoa da honi buruz. Izan ere, Hegelen gizakia abstraktua da eta
aipaturiko prozesua Izpirituaren, kontzientziaren garapenaren unea da eta Marxen ustez,
autorrealizatzen dena gizaki zehatza da, erreala alegia.
o Helburu historikoa.
Hegelen ustez historia Ideia, Natura bilakatua izan eta gero, Izpiritura ailegatzeko
nahitaezko prozesua da. Beraz Historiaren helburua Izpiritu Absolutura ailegatzea da eta
horregatik gertatzen den oro osotasunaren unea da ez besterik.
Marxen ustez historiak helburua dauka baina gizakiarekin eta bere baldintza materialekin erlazionatua dago. Helburua, gizakia benetako gizakia izatera ailegatzea da hau
eragozten duen klaseen arteko mendekotasun erlazioa desagertuz gero.
• Feuerbach
Ezker hegeliarraren partaidea, bere kideekin batera idealismoaren kontra altxatu zen eta
Hegelen metodo dialektikoa onartu arren, bere jarrera kritikoa eta iraultzailea da materialismora bihurtu zelarik.
Feuerbach-ek ideia ez, gizaki zehatza, sentipenezkoa da garrantzitsua, bera baita benetako errealitatea. Ideia irudia da, irudipena alegia. Berorrek azaltzen digu bere pentsamenduaren bilakaera: “Jainkoa izan da nire lehendabiziko pentsamendua; arrazoia bigarrena; gizakia, hirugarrena eta azkena”. Zeren eta “egia gizakia da eta ez arrazoi abstraktua, egia bizia da eta ez paperean gelditzen den eta paperean dagokion existentzia aurkitzen duen pentsamendua”.
Gizakiak, uste du Feuerbach-ek, bere burua ezagutu behar du, Jainkoa bere buruaren,
hots, bere baitatik kanpoko existentzia eman dion bere esentzia ideiala, perfektua eta mugagabearen proiekzioa besterik ez dela ohartuz. Bere hitzetan: “Jainkozko esentzia giza esentzia baino ez da edo, hobeto esanda, gizabanakoen mugetatik, hots, gizaki bizidun errealengandik bereizia den gizakiaren esentzia objektibatua”. Horregatik gizakiak bere izana galtzen du, jainkozko izaki batengan utziz hau bestelakatzea, alienatzea, delarik. Eta honekin
dago lotuta, hain zuzen, Feuerbach-en asmoa: gizakia askatzea beraien esklabutzaren arrazoiez kontzienteak bihurtuz
Marxek Feuerbachek esandakoari kritika zorrotza egin zion. Izan ere, honek gizakiaren
esentzia edo zerizan abstraktua –betierakoa- baieztatzen zuen, denontzat berdina eta erlijioan
adierazia. Izan ere, gizakia zertan datzan jakiteko erlijioan jainkoaren ideia nola adierazten
den begiratu beharko genukeela zioen. Marxek, ordea, eta geroago ikusiko dugunez, gizakiaren esentzia absoluturik ez dagoela zioen, esentzia hori historikoa delako.
Marxen arabera, bestaldetik, eta kritika hau ez da bakarrik Feuerbach eta Hegelen kontra, baizik eta izandako filosofo guztien kontra, filosofoek errealitatea interpretatzea besterik
ez dute egin eta egin behar dena errealitatea eraldatzea da, horretarako filosofia tresna baino
ez delarik. Aipatu errealitate hori enpiriko eta materiala litzateke Marxentzat eta eraldatzeko
praxia elementu garrantzitsua bada ere, teoria beharrezkoa litzateke praxi hori bideratzearren.
Aurreko guztiaren xedea gizaki konkretua askatzea litzateke. Askapen hori, dena den,
prozesu historikoan burutuko da langile-klasearen bidez eta horretarako nahitaezkoa da egoera historikoa aztertzea metodo zientifiko egoki bat erabiliz. Hau izango da Marxen ahaleginen erronka.
• Sozialista utopikoak.
Frantzian, batez ere, Ingalaterran eta Errusian ideial sozialisten aldeko pentsalariak agertu ziren.
Lehendabizikoan Babeuf, Saint Simon, Fourier eta Proudhom, bigarrenean Owen eta Errusian Ba103
kunin dira ordezkaririk garrantzitsuenak. Marxek hauek guztiak utopikotzat jo zituen arrazoi ezberdinengatik. Babeuf-ek berdintasuna eta sozialismoa aldarrikatzen zuen baina Marxen ustez baldintza ekonomikoak ez zituen kontuan hartu. Saint Simonen ustez sozialismoa prozesu historikoaren
emaitza da eta berara ailegatzeko egitura piramidala proposatzen zuen non goian bankeroak zeuden.
Marxek utopikotzat jo zuen planteamendu hau klaseen arteko borroka ebazteko denen borondate
ona proposatzen duelako ekintza politiko eta iraultzailea ahaztuz. Gauza bera esan daiteke Fourier-i
buruz, zeinak berdintasunean eta askatasunean oinarritutako gizartea –falansterioz osatuta- proposatzen zuen. Proudhom, berriz, anarkismoaren aitzindari har dezakegu bere mutualismoarekin. Izan
ere, berak proposatzen duen gizartea elkargoen arteko lankidetza librean oinarritzen zen jabegoen
banaketa proposatzen zuelarik. Honi egindako kritika aurrekoen ezberdina da: bestelakatzearen
kausa ez da, Marxen ustez, batzuk besteak baino gehiago izatea baizik eta edukitzea bera, zera da,
edukitzea da alienazioaren kausa eta alienazioa desagerrarazteko jabego ororekin bukatu behar da
ez bakarrik jabego kapitalistarekin.
Kritika zorrotz horiek planteatu arren utopikoek –batez ere Saint Simonena- Marxengan izandako eragina ukaezina da, adibidez, honek industriari ematen dion garrantzian, hots, gizartea tailer
moduan hartzeko ideian, eta gizartea eta estatuaren arteko erlazioei buruzko doktrinan –estatua gizarte industriala garatzeko oztopo izan daitekeela eta gizartea, egitura ekonomikoa batik bat, estatuaren oinarria dela-.
MATERIALISMO
HISTORIKO
MATERIALISMO DIALEKTIKOA
AURRETIKOAK
FEUERBACH
1814-1872
HEGEL
1770-1831
dialektika
SOZIALISMO
UTOPIKOAK
materialismo
S. SIMON 1760-1825
bilakaera
ateismo
FOURIER 1772-1837
garapena
alienazio
alienazioa
PROUDHON 1809-1865
MARX 1818-1883
Materialismo dialektiko eta historikoa
Mugimendu paraleloak
utilitarismo
positibismo
indibidualismo
anarkismo
liberala
104
eboluzionismo
natural & sozial
liberalismo
boluntarismo
indibidualista
nihilismo
• XIX. Mendeko langile- mugimendua.
Langileen egoera tamalgarria zen industrializazioa hasi zenean. Hamalau orduko lan-eguna nahiko zabalduta zegoen, hala nola emakume eta umeen ustiaketa, hau guztia miseriazko soldata baten
truke. Aurrerakuntza teknologikoek ekarri zuten makinen erabilera gaizki interpretatua izan zen
hasiera batean langileen aldetik, zeren haien langabeziaren kausa izan zitekeela uste izan baitzuten.
Horregatik haien kontra altxatu egin ziren makinen apurketak eragin zituztelarik. Marxek, hori ezagututa, langile mugimenduan antolamendu falta nabaritu zuen eta horregatik teoria zuzen batean
oinarrituriko antolaketa egokia izan zen bere jardueraren helburua.
3. GIZAKIARI BURUZKO IKUSKERA. ALIENAZIOA
• Gizakia.
Gizakia izaki natural gizatiarra definitzen du Marxek. Izakia da naturan, unibertsoan dauden
beste izakiak bezalakoa delako, berezitasunez horniturik bai, baina bere izana ez da beste izakiena
baino gehiago, eta bere sorrera ez da inongo jainkorengan kokatu behar. Natura da bere sorburua,
eta bera ere naturala da. Dena dela, arestian aipaturiko berezitasunik inportanteena gizatiarra izatea
da. Zer esan nahi du honek? Ez al dugu esan lehenago esentzia abstrakturik ukatzen zuela? Gizatiarra izatea, Marxen arabera, natura eraldatzean datza. Gizakia, beste animaliek ez bezala, lan egiten
du, hots, tresnen bidez natura eraldatu eta produktuak ateratzen ditu. Horregatik gizakiaren zerizana
edo esentzia lana dela esan daiteke. Lan egitean beste gizakiekin erlazioan sartzen da eta bere jarduera, beraz, soziala da eta gizakia gizaki egiten duena jarduera hori denez gero, “gizakia bere harreman sozialak direna da”. Baina hala jarduera nola berarekin lotutako harremanak denboran zehar
aldatuz doaz eta ondorioz, gizakiaren izaera ere aldatuko da, historikoa delarik.
GIZAKIA
GIZAKIA
IZAKI
IZAKI
NATURAL
URAL
NAT
EBOLUZIOAREN
EBOLUZIOAREN
ONDORIO
ONDORIO
GIZATIARRA
IARRA
GIZAT
LANEGITEN
EGITENDU
DU
LAN
BESTEGIZEKIEKIN
GIZEKIEKIN
BESTE
ERLAZIONATZENDA
DA
ERLAZIONATZEN
NATURA
URAERALDATZEN
ERALDATZENDU
DU
NAT
PRODUKZIOERLAZIOAK
ERLAZIOAK
PRODUKZIO
PRODUKTUAK
PRODUKTUAK
EKOIZTENDITU
DITU
EKOIZTEN
PRODUKZIOBIDEAK
BIDEAK
PRODUKZIO
LANINDARA
INDARA
LAN
PRIBATUAK
PRIBATUAK
KLASESOZIALAK
SOZIALAK
KLASE
ALIENAZIOA
ALIENAZIOA
• Bestelakatzea (alienazioa).
Bestelakatzea, oro har, gauza bat berez dena ez izatea da, beste gauza bat bilakatuz. Hegelen
pentsamenduan alienazioa Ideiak pairatzen zuen prozesua zen baina alienazio hori nahitaezkoa zen
Izpiritura, prozesuaren helmugara, ailegatzeko. Marxen ustez alienatuta dagoena gizakia da. Honek
gizakia benetako gizakia ez dela adierazten du. Zer dela eta dago alienatuta? Marxek alienazio-mota
ezberdinak aipatu zituen gizakiengan.
ƒ Ekonomikoa.
Lehenago esan dugunez, lana da gizakia gizaki egiten duena. Gizakia animaliengandik bereizi zen natura eraldatzen hasi zenean. Aurrekoari jarraiki, gizakiak egiten duen produktuan
105
berarena den zerbait uzten duela onartu beharra dago, zeren eta produktua halakoa da gizakiak lanaren bidez, hots, bere energiaren zati baten bidez, egin duelako, objektu naturala izateari utziz. Soldatapeko lanean, ordea, produktua, langileak egindakoa, beste baten kapitala
izatera pasatzen da beraren zapalkuntzaren kausa bihurtuz. Izan ere, kapitalista langilearen
lanaren bidez aberasten da eta zenbat eta lan gehiago egin langileak are eta aberatsagoa
izango da kapitalista. Ondorioz, bere gizatasuna, produktuetan adierazia, beste baten esku
gelditzen da, produktua bere etsaia bihurtuz.
Aurrekoaz gain, langilea alienatuta dago lanaren jardueran zeren kapitalismoan lana ez baita
jarduera sortzailea, non gizakiak gizakia autoproduzitzen duen, baizik eta soldata baten truke
indarrez, eta ez nahita, egin behar duen zerbait dituen beharrak asetzearren.
Naturarekin dituen harremanean ere alienaturik agertzen da gizakia zeren eta natura ez da
gizakiaren produktu ezorganikoa, gizakiari gizaki izateko laguntza ematen dion tresna alegia, ustiatua izateko kapitalak bereganatu eta erabiltzen duen bitartekoa baizik.
ƒ Soziala.
Alienazio ekonomikoaren ondorioa litzateke. Izan ere, kapitalismoan ustiaketaren kausa
produkzio bideen jabego pribatua da non jabeek klase bat eta langileek beste bat osatzen duten. Klase horien interesak ezberdinak bakarrik ez kontrakoak ere dira gizartea konponezinak diren bi taldetan banatuz
ƒ Politikoa.
Estatua, Hegelen teorian, gizarte zibilaren gainditzea litzateke, bere papera denon zerbitzuan
egotea litzatekeelarik. Gizarte zibilean gizakien arteko erlazio pribatuak gertatuko lirateke
interes partikularrak adieraziz eta Estatua erlazio publikoen eremua litzateke interes orokorrak adieraziz. Kapitalismoan, ordea, Estatua klase menperatzaileen zerbitzuan dagoen
tresna baino ez da. Izan ere, Estatua eta bere baitan dauden hiru botereak bere egoera pribilegiatua mantentzeko erabiltzen du klase menperatzaileak eta, modu honetan, Estatu oro diktadura da Marxen ustez. Horregatik, ikusiko dugunez, bere desagerpena, anarkismoak bezala
baino modu ezberdinez, planteatuko du.
ƒ Erlijiosoa.
Erlijioaren kritika ia filosofia bazain zaharra da. Epikurok, adibidez, beldur izateko kausatzat jo zuen eta, horregatik, jainkoak ahaztu behar zirela zioen. Hegelek berak ere erlijioan
agertzen diren jarrerak irudikapenak besterik ez direla uste zuen eta, beraz, gainditu beharrekoak kontzeptu arrazionalen bitartez. Feuerbach-ek, bere aldetik, jainkoa gizakiaren irudipen, asmakizuna litzatekeela zioen. Hau egiteko gizakiak bere izaera proiektatzen du ilusio
horretan eta hau egitean bere izana galtzen du.
Dakigunez, Marxek hiruen eragina jaso zuen eta gainera bere garaiko estatu kristauarena
non alienazioa gertatzen den. Erlijioa, beraren ustez, gizakiak pairatu behar duen egoera penagarriari aurre egiteko baliabidea litzateke. Baina erlijioak eskaintzen diona ez da mundu
honetako bizimodu hoberik, zeruan, hau da, hil eta geroko mundu ideialean baizik. Gainera
hau lortzeko bidea etsipena da, egoera latzaren onarpena alegia. Honen ondorioa, injustiziaren justifikazioa da. Marxen hitzetan: erlijioak “zitalkeria guztien konpentsazioa zerura darama eta, horrela jokatuz, lur gaineko zitalkeria hauen betikotasuna justifikatzen du”. Erlijioa, beraz, askapen bidea izan ordez, lilurakeria da, hots, gezurrezko askapena zeinak benetakoaren atzerapena eragiten baitu. Ospetsua den esaldiak dioenez, “erlijioa herriarentzako
opioa da”.
ƒ Filosofikoa.
Filosofiaren papera, historian zehar, errealitatea interpretatzea izan da. Idealismoa jarrera
honen gailurra litzateke zeren errealitatea ideiak bihurtzen baitu gizakia benetako errealitatetik baztertuz. Filosofoen eragina ere ezezkoa izan da, Marxen ustez, kontenplazio hutsean
106
geratu delako eta beraien jarduera bakarra pentsamendu mailan eman delako. Honen kontra
jarduera praktikoa da Marxek proposatzen duena, hots, filosofia teorikoaren burutze erreala.
Honek ez du esan nahi pentsamenduaren kontra dagoela, baizik eta ideien mailan geratzen
denaren kontra. “Filosofiaren papera, orain arte, mundua interpretatzea izan da; gakoa, ordea, mundu hori eraldatzean datza”.
AL IEN AZ IO A
E K ONOM IK OA
SOZ IALA
POLIT IK OA
ER LIJIOSOA
P R O D U K TU A R E K IK O
JA R D U E R A R E K IK O
N A TU R A R E K IK O
B E S TE G IZA K IE K IK O
FILOSOFIK OA
4. MATERIALISMO HISTORIKOA
• Bere esanahia
Materialismo Historikoak adierazten duena da errealitatea, funtsezko errealitatea, materiala dela,
baino ez materia hutsa, ez fisika zientzian ikertzen den materia, baizik eta gizakiak, lanaren bidez,
eraldatzen duena. Erlazio hau, lanaren bidez gizakia eta naturaren artean gertatzen den erlazioa da
Marxi interesatzen zaion errealitatea.
Baina, aurrekoaz gain Marxek aktibitate produktiboak gizakiaren bizitza politikoa, legala, morala, erlijiosoa, artistikoa eta filosofikoa mugatzen zituela uste zuen. Lehendabizikoari azpiegitura
ekonomikoa deitu zion eta beste gainerakoek gainegitura ideologikoa eratuko lukete. Ekonomia eta
ideologia dira Produkzio Modua osatzen duten elementuak.
• Gizartearen analisia
Produkzioa, produktuak sortzeko prozesua alegia, gizarte mailan gertatzen da, zera da, produkzio soziala da. Produkzio sozial honetan gizakiek produkzio-indarren garapenaren araberako produkzio-harreman determinatuak dituzte. Produkzio-indarrak produkzio-bideez (lan-objektua edo
materiala eta lan-bideak edo tresnak) eta lan-indarrez (langileak) osaturik daude. Produkzioharremanak, berriz, produkzio prozesuan dauden gizakien arteko harremanak lirateke, produkziobideen jabegoak mugatuta direlarik.
Produkzio-harremanen multzoak (produkzio prozesuan eta trukaketetan ematen direnak) ekonomia osatzen du. Lehen aipatu dugunez ekonomiak gainegitura juridiko-politikoa mugatzen du eta,
ondorioz, gizakien kontzientzia zeren pentsa daitekeena, gizarteak ematen dizkigun posibilitateek
baldintzatzen baitute eta gizakien pentsamendua arlo juridiko-politikoan adierazten baita. Beste
modu batez esanda ekonomiak prozesu sozial, politiko eta intelektual baldintzatzen du eta, beraz,
kontzientzia era bai.
Arestian esan dudanez, produkzio-harremanak produkzio-indarren araberakoak dira. Honek zera
esan nahi du: produkzio-indarren garapenak (teknologiaren hobekuntza eta beraren ondorioa den
produkzioaren gehikuntza) produkzio-harremanekiko kontraesana eragiten du zeren egitura soziala,
hots, gizakien arteko erlazioak, produzitzeko erarekin erabat lotuta baitaude. Hau da esan nahi dudana: makinen asmakuntzak eta erabilerak produkzio gehipena ekarri zuten eta berarekin batera
107
gizakien arteko harreman berriak (adibidez, feudalak izatetik kapitalistak izatera pasatu ziren).
Noski, harreman batzuetatik beste batzuetara pasatzeko klase-borroka eta honen ondorioa den iraultza gertatu behar dira, baina hau guzti hau ez da posible izango ekonomiarekin batera ideologia eta
ideologiarekin batera jendearen kontzientzia aldatzen ez badira. Izan ere, aro batetik bestera pasatzeko behar da: 1., aro zaharrak garatzeko zituen posibilitate guztiak agortuak izatea eta bertan agertzea aro berriaren produkzio-indarrak eta, 2., gehiengoa, zapalduta daudenak, horretaz ohartzea eta
aldatzeko prest egotea.
Lau dira, Marxen arabera, denboran zehar izandako produkzio-moduak: asiarra, antzinakoa,
feudala eta burgesa. Hauek guztiak antagonikoak izan direla dio, hots, kontrako klasez eratuak. Horregatik, haiek ez dute benetako historia osatzen baizik eta historiaurrea. Gizakiaren historia alienazio guztien desagerpenarekin, hau da, produkzio-bideen jabego pribatuen desagerpenak ekarriko
duen klaseen eta estatuaren ezabapenarekin etorriko da, orduan izango baita benetako gizakia, gizaki askea alegia.
G A I L A NDUG A B EA
L AN
O BJEKT UA
P R O D U K Z IO
B ID E A K
P R O D U K Z IO
PRO ZESUA
L AN
B ID E AK
(
)
PRO DU KZI
O
LAN
IN D A R R A (L a n g ile a )
P R O D U K Z IO
H AR R E M AN
S O Z IAL AK
A Z P IE G IT U R A
(E k o n o m ia )
PRO DUK Z IO B IDEEN G A S TUA ( K te .)
+
M E R K A N T Z IA
(T ru k e b a lio a )
L A N INDA RRA REN G A S TUA K
MERKATU
K A P IT A L IS T A
K a p ita lis mo a u rr e ko
+
J U R ID IK O
P O L IT IK O A
G A IN E G IT U R A
IN T E L E K T U A L
ES TA TU FO RMA K
ERL A Z IO JURIDIK O A K
JA B EG O ERL A Z IO A K
IDEIA
IDEIA
IDEIA
IDEIA
IDEIA
JURIDIK O A K
PO L ITIK O A
A RTIS TIK O A K
ERL IJIO S O A K
FIL O S O FIK O A K
P R O D U K Z IO M O D U A
108
M -D -M '-tik D -M -D '-ra
p a s a tz e n d a .
L EHENG A IA
6. EKONOMIA POLITIKOARI BURUZKO KRITIKA
• Proletalgoaren egoera eta jabego pribatua
Kapitalismoan ematen zen proletalgoaren egoera, hau da, zapalduta egon behar duelako sinesmena nahiko zabalduta zegoen Marxen garaian (gaur egun bezala). Izan ere, batzuk asko edukitzea
eta beste batzuk ez normala zela edo, hobeto esanda, naturala zela uste zen, lehenengoek bigarrenek
baino merezimendu handiago egin zutelakoan edo bere gaitasuna handia zelakoan egoten baitzen.
Sinesmen horren eragina nabaria zen oso, zeren langileen egoera penagarria onartzeko balio baitzuen beraren kontrako altxamendurik saihestuz.
Marxek kapitalismoa batere ez naturala baizik eta garapen historikoaren fruitua zela baieztatu
zuen. Bera, produkzio-bideen jabego pribatuaren agerpenarekin batera agertu zela zioen, produkziobideen jabeek klase menperatzailea eta besteek klase menperatua eratzen zituztelarik. Gainera, langilea lanaren zatiketarengatik eta produkzioan gertatzen den bestelakatzearengatik produktua bilakatzen da, hots, merkantzia, eta duen balioa, ondorioz, eskaintza-eskariaren pean dago edozein
merkantziarekin gertatzen den bezala.
• Erabilera-balioa eta truke-balioa. Gainbalioa (Plusbalioa).
Ekonomia kapitalistaren oinarria merkatua da. Honek aberasteko merkantziak ekoiztu eta saldu
behar direla esan nahi du. Baina, nondik edo nola lortzen dira irabazi ekonomikoak? Horretarako
Marxek merkantzien balioa ikertu zuen. Berean bi balio bereizten zituen: erabilera-balioa eta trukebalioa. Lehendabizikoa zertarako balio duen, hau da, erabilgarritasunean datza, eta merkantzia produzitzeko sozialki beharrezkoa den lan denborak, hots, giza lan abstraktuak mugatua da. Trukebalioa, ordea, merkantziak trukean lortzen duen balioan edo proportzio kuantitatiboan datza. Bere
balioa kuantifikatzeko unean zirkunstantzia batzuk kontuan hartzekoak dira, esaterako, produktuaren urritasuna, garraioa eta, inportanteena, eskaintza-eskaria legea. Erabilera-balioa (EB) konstantea
den bitartean bigarrena, truke-balioa (TB), aldakorra da eta, gainera, TB>EB kapitalismoan. Zergatik?
Industriaurreko sistemetan merkatuaren funtzionamendua horrela zen: M-D-M’ non M merkantzia zen, D dirua eta M’ merkantzia ezberdina. Diruaren papera, kasu honetan, bitartekoarena egitea
zen, hau da, bera trukeak errazteko erabiltzen zen, merkatura produktu guztiak eraman behar ez
izateko. Industria sisteman, berriz, funtzionamendua honela da: D-M-D’. Hemen, hasiera dirua da
zeina merkantziak ekoizteko erabiltzen den hauek gero saltzeko hasierako dirua baino diru gehiago
lortuz. Sistema honetan merkantziak fetitxe misteriotsuak, hots, berezko balioa duten gauzak bilakatzen dira, balio hori ez dirutik baizik eta lanetik datorkiela ahaztuz. Lortutako diruari (D’) hasieran
jarritakoa (D) kenduz gainbalioa dugu emaitza, hau da, irabaziak. Gainbalioa nola lortzen den ulertzeko analizatu behar da zer den kapitalistak gastatzen duena zeren eta hau da saltzean merkatuan
lortutako diruari kendu behar zaiona. Kapitalistak gastu hauek ditu: lehengaiak, makinak eta garraioa, batetik, eta soldatak, bestetik. Lehendabizikoak gutxi gora behera konstanteak direnez aldakorra dena soldatak dira, beraz, soldatetatik, lan-indarraren gastuetatik alegia, ateratzen ditu irabaziak kapitalistak eta, noski, zenbat eta gutxiago gastatu soldatetan hainbat eta irabazi handiagoak
izango dira.
7. SISTEMA KAPITALISTAREN KRISIA
Kapitalismoa, izandako sistema ekonomiko guztiak bezala, bukatuko da, Marxen ustez, eta bukatzeko arrazoiak beraren baitan berorrek sortzen dituen kontraesanak izango dira. Lehendabiziko
eta garrantzitsuena produkzio-indarren garapena eta produkzio-harremanen artekoa da, hots, produkzio soziala eta jabetze formaren artekoa, 5. puntuan azaldu den bezala. Izan ere, feudalismoan
jendea bere lanaren bidez lortutakoaz jabetzen zen baina kapitalismoan lana, produkzio-indarrak eta
produktua ere sozialak dira eta horregatik ez du zentzurik soziala den zerbaiten jabetza pribaturik
109
izateak. Baina, honetaz aparte badira kapitalismoa sortzen denetik beraren baitan garatzen diren
beste kontraesanak ere:
a) Produkzioa anarkikoa da zeren eta ez da beharren arabera ekoizten kapitalisten interesen
arabera baizik. Horrela, lantegietan antolakuntza handia dagoen bitartean, gizartean desantolaketa osoa dago produkzioari dagokionez.
b) Makineriaren garapenak superprodukzioa dakar baina berarekin batera langabezia eta miseria.
c) Superprodukzioa, gainera, ez dator bat merkatuen zabalkuntzarekin, hau da, gero eta produktu gehiago ekoizten dira baina saltzeko merkaturik ez da. Horregatik kapitalisten arteko
tirabirak suertatzen dira merkatuarekin geratzeko eta lehia hori irabazteko kapitalak kontzentratzera jotzen du kapitalisten arteko akordioak bultzatuz. Borroka honen ondorioa kapitalisten kopuruaren txikiagotzea eta proletarioen gehitzea da.
Aurreko guztia da iraultza gertatzeko elementu objektiboa, agian inportanteena Marxentzat,
baina berari elementu subjektiboa, egoera eraldatu behar delako proletalgoaren kontzientziazioa
alegia, gehitu behar zaio. Helburua, aipatua dagoenez, klasez osaturiko gizarte ororekin bukatzea
litzateke, komunismoa ezarriz. Azken hau lortzeko lehendabiziko pausoa botereaz, estatuaz jabetzea
litzateke, proletalgoaren diktadura, hau da, gehiengoaren diktadura ezartzeko. Diktadura honen
eginkizuna produkzio bideen jabego pribatua ezabatzea eta ekonomia beharren arabera planifikatzea
litzateke estatua desagertu arte.
110
TESTUA: Ekonomia politikoaren kritika. Hitzaurrea
Iritsi nuen emaitza orokorra eta, lortu eta
gero, ari nituen estudioen gidatako balio izan
zidana, laburkiro honela formula daiteke: Beren
bizitzako produkzio sozialean, gizonak harreman determinatu, nahitaezko eta beren borondatetik askeak diren harreman batzuetan murgiltzen dira. Produkzio-harreman hauek produkzioindar materialen garapen-gradu jakin bati dagozkionak dira. Produkzio-harreman hauen multzoak eratzen du gizartearen egitura ekonomikoa, eta egiazko oinarri honexen gainean jaso da
gainegitura juridiko-politikoa, honi loturik kontzientzi forma sozial jakin batzuk agertzen direlarik. Bizitza materialeko produkzio-moduak,
oro har, baldintzatu egiten ditu bizi-prozesu sozial, politiko eta intelektuala. Errealitatea ez du
gizonen kontzientziak determinatzen; aitzitik,
gizarte-errealitatea da haren kontzientzia determinatzen duena. Garatu ahala, gizartean, bertako
produkzio-indarrak kontraesanean sartuko dira
bertako produkzio-harremanekin, edo, hauen
adierazpen juridikoa baizik ez direnekin, hots,
gizarte horren barnean ordura arte mugituriko
jabetasun-harremanekin. Harreman hauek, berriz, produkzio-indarren garapen-forma batzuk
izatetik indar horien traba izatera iritsiko dira.
Orduan ateak irekiko zaizkio iraultza sozialeko
aro bati. Oinarri ekonomikoan eman den aldaketak, poliki-poliki edo azkarrago, gainegitura
erraldoi osoa nahaspilatuko du. Aipatu nahaspila
hauetaz hitz egitean, dena den, ondo-bidez bereizi egin behar dira, batetik, produkziobaldintza ekonomikoetan suertatzen den nahaspila materiala -hau zientzia fisiko eta naturalen
laguntzarekin zintzo egiaztatu beharrekoa-, eta,
bestetik, forma juridiko, politiko, erlijioso, artistiko nahiz filosofikoak; hauek, hitz bitan, forma
ideologikoak ditugu, eta berauen arabera jabetuko dira gizonak bizi duten gatazka honetaz eta
irtenbide bat emanen diote. Guk ez dugu indibiduo bat juzkatzen horrek bere buruaz izan dezakeen ideiaren arabera. Era berean, ezin dugu
nahaspila-aro bat juzkatu bere buruaz agertzen
duen kontzientziaren arabera. Aitzitik, kontzientzia hori esplikatzeko beharrezkoa gertatzen da
bizimodu materialeko kontraesanak erabiltzea,
produkzio-indar sozialen eta produkzioharremanen arteko gatazka erabiltzea. Gizarte
bat ez da inoiz desagertuko bere baitan izan ditzakeen produkzio-indar guztiak garatzen diren
TEXTO: Contribución a la crítica de la economía política. Preámbulo
El resultado general a que llegué y que, una
vez obtenido, me sirvió de guía para mis estudios puede formularse brevemente de este
modo: en la producción social de su existencia,
los hombres entran en relaciones determinadas,
necesarias, independientes de su voluntad; estas
relaciones de producción corresponden a un
grado determinado de desarrollo de sus fuerzas
productivas materiales. El conjunto de estas relaciones de producción constituye la estructura
económica de la sociedad, la base real, sobre la
cual se eleva una superestructura jurídica y
política y a la que corresponden formas sociales
determinadas de conciencia. El modo de producción de la vida material condiciona el proceso de vida social, política e intelectual en general. No es la conciencia de los hombres la que
determina la realidad; por el contrario, la realidad social es la que determina su conciencia.
Durante el curso de su desarrollo, las fuerzas
productoras de la sociedad entran en contradicción con las relaciones de producción existentes,
o, lo cual no es más que su expresión jurídica,
con las relaciones de propiedad en cuyo interior
se habían movido hasta entonces. De formas de
desarrollo de las fuerzas productivas que eran,
estas relaciones se convierten en trabas de estas
fuerzas. Entonces se abre una era de revolución
social. El cambio que se ha producido en la base
económica trastorna más o menos lenta O rápidamente toda la colosal superestructura. Al
considerar tales trastornos importa siempre distinguir entre el trastorno material de las condiciones económicas de producción -que se debe
comprobar fielmente con ayuda de las ciencias
físicas y naturales- y las formas jurídicas, políticas, religiosas, artísticas o filosóficas; en una palabra, las formas ideológicas, bajo las cuales los
hombres adquieren conciencia de este conflicto
y lo resuelven. Así como no se juzga a un individuo por la idea que él tenga de si mismo, tampoco se puede juzgar tal época de trastorno por
la conciencia de si misma; es preciso, por el
contrario, explicar esta conciencia por las contradicciones de la vida material, por el conflicto
que existe entre las fuerzas productoras sociales
y las relaciones de producción. Una sociedad no
desaparece nunca antes de que sean desarrolladas todas las fuerzas productoras que pueda contener, y las relaciones de producción nuevas y
111
arte. Gainera, gizarte horretan, produkzioharreman berri eta goragokoak ordeztuak izan
daitezen, aurretik harreman horiek existitzeko
beharrezkoak zaizkien baldintza materialek itsatsirik egon behar dute gizarte zahar hori beraren
baitan. Arrazoi honegatik, gizadiak ez die inoiz
konpon ditzakeen arazoei baizik ekiten. Hain
zuzen ere, eta hurbilagorik begiratuz, arazoa
bera ez da agertuko berau konpontzeko baldintza materialak jada badirenean edo izateko egokieran direnean baino. Oso zabal harturik zirriborratzen baditugu, produkzio-modu asiarra,
antzinakoa, feudala eta burges modernoa, erakuntza sozial-ekonomikoan zehar eman diren
aro aurrerakoiak izan direla esan behar dugu,
halaber. Produkzio-harreman burgesak ditugu
produkzio sozialaren prozesuko azken forma
antagonikoa. Antagonismo hau, ordea, ez da
antagonismo indibidual bat, indibiduoen existentziako baldintza sozialetatik sortzen den antagonismoa baizik. Gizarte burgesaren baitan
garatzen ari diren produkzio indarrak berak dira,
aldi berean, antagonismo hori erabakitzeko baldintza materialak sortzen ari direnak. Eta gizarte-erakuntza honekin bukatutzat ematen da,
beraz, gizartearen prehistoria.
superiores no se sustituyen jamás en ella antes
de que las condiciones materiales de existencia
de esas relaciones hayan sido incubadas en el
seno mismo de la vieja sociedad. Por eso la humanidad no se propone nunca más que los problemas que puede resolver, pues, mirando de
más cerca, se verá siempre que el problema
mismo no se presenta más que cuando las condiciones materiales para resolverlo existen o se
encuentran en estado de existir. Esbozados a
grandes rasgos, los modos de producción asiáticos, antiguos, feudales y burgueses modernos
pueden ser designados como otras tantas épocas
progresivas de la formación social económica.
Las relaciones burguesas de producción son la
última forma antagónica del proceso de producción social, no en el sentido de un antagonismo
individual, sino en el de un antagonismo que
nace de las condiciones sociales de existencia de
los individuos; las fuerzas productoras que se
desarrollan en el seno de la sociedad burguesa
crean al mismo tiempo las condiciones materiales para resolver este antagonismo. Con esta
formación social termina, pues, la prehistoria de
la sociedad humana.
112
TESTUA: Materialismo historikoa
¾ Harreman juridikoak
Eta
Estatu-formak
Berez ez
Giza-izpirituaren historiaren bidez ez
Existentzia baldintza materialen bidez bai.
Azalpena
Ekonomia
¾ Gizartearen analisia.
Harreman determinatuak
ƒ
Produkzio sozialean
Produkzio-indarren garapena
Gainegitura juridiko politikoa
ƒ
Produkzio-harremanen multzoa =
ƒ
Bizitza materialeko Produkzio Modua = Ekonomia
Kontzientzia
Egitura Ekonomikoa
Baldintzatu
Prozesu sozial, politiko eta intelektuala
•
Determinatu
Errealitateak(Ekonomia)
ƒ
Produkzio-indarren garapena
Kontzientzia
Produkzio-harremanekiko kontraesana
Klase-borroka
Iraultza
•
Ekonomia aldatu
Ideologia aldatu
Kontzientziazioa
ƒ
•
Gizarte batek produkzio-indarrak garatu
Gizarte aldaketa
Gizarte zaharrak izan behar ditu, bere baitan, gizarte berriak beharko dituen elementu materialak (produkzioindarren garapena).
ƒ
Produkzio-aroak: a)Asiarra; b)Antzinakoa; c)Feudala; d)Burgesa
Antagonikoak
Aurre historia
113
TESTUARI BURUZKO GALDERAK
1. Nolakoak dira produkzioan gizakiek ezartzen dituzten harremanak? Nola egokitzen dira
produkzio-indarrekin?
2. Zer harreman-mota ezartzen du Marxek egitura ekonomikoa eta gainegituraren artean?
Eta produkzio modua eta kontzientziaren artean?
3. Zer arazo sortzen du produkzio-indarren garapenak? Zer konponbide sortarazten du?
4. Nola eragiten dituzte aldaketa ekonomikoek ideologia-erak?
5. Zein dira aro historiko bat epaitzeko baliagarriak izango zaizkigun funtsezko gertaerak?
6. Zer arazo-motak planteatzen ditu gizadiak?
7. Zeintzuk dira suertatu diren historiaren epoka progresiboak?
8. Zein da aurrerapen honetan gizarte burgesak betetzen duen papera?
9. Zein zentzutan dira antagonikoak produkzio-harreman burgesak?
10. Zein dira aro batetik beste batera pasatzeko baldintza objektiboak eta subjektiboak? Nola
adierazten du hau Marxek testuan?
AZALTZEKO KONTZEPTUAK
1. Estatua. 2. Estatu-formak. 3. Harreman juridikoak. 4. Kontzientzia 5. Produkzio-indarrak. 6. Produkzio-moduak. 7. Egitura ekonomikoa. 8. Gainegitura. 9. Produkzio-harremanak. 10. Ideologia.
11. Baldintza materialak. 12. Gizarte zibila.
114
NIETZSCHE
115
F. NIETZSCHE
(1844-1900)
1. TESTUINGURU HISTORIKO FILOSOFIKOA
HISTORIKOA
XIX. mendeari iraultzen mendea deitzen zaio. Iraultza industrialak aldaketa sakonak ekarri zituen ekonomian eta gizartean. Gizarte estamentala klaseen gizartea bilakatuko da eta berarekin batera giza multzo berriak, hala nola, burgesia eta proletalgoa. Mendearen erdian, Nietzsche jaio zenean, gutxi gora behera, Aintzinako Erregimena bersartzeko saioen kontrako iraultza mugimenduak
gertatu ziren, hasieran Frantzian eta geroago Europa osoan zehar. Mugimendu horien protagonistarik nagusienak liberalismoa, sozialismo eta anarkismoa izan ziren.
Aurreko mugimendu iraultzaileekin batera, nazionalismoa agertu zen. Nazionalismoak aurpegi
ezberdinak ditu liberalismotik inperialismora joanez tradizionalismotik igaroz. Oinarri teorikoa Hegelengan eta, batez ere, Fichterengan bilatu baher dira, baina ez bakarrik haiengan.
Kultura arloan, mendearen lehendabiziko erdian, Erromantizismoa da zabaltzen dena eta, berarekin batera, errealitateari buruzko ikuspegi berria. Erromantizismoak irrazionalaren lehentasuna,
subjektibismoa eta askatasuna defenditzen ditu, aurrekoaren kontra eta balore horiek Nietzschek
ere bereak egingo ditu, ikusiko dugunez.
FILOSOFIKOA
Filosofian, Hegelek ordezkatzen duen idealismoarekin hasi zen mendea, idealismo horren aldekoen zein kontrakoen filosofiekin jarraituz (Schopenhauer, Kierkegaard eta ezker eta eskuin hegeliarrak, besteak beste).
Mendearen bigarren erdian, ordea, ikuspuntu positibista da garaile. Zientziak gero eta garrantzi
gehiago du arlo guztietan eta hori filosofian ere islatzen da, Comptek, filosofo frantziarra, Positibismo korrenteari hasiera eman ziolarik.
• Jasotako eraginak
Filosofia arloan urrutira joan behar dugu Nietzscheren aintzindaria aurkitzeko. Heraklito da,
bere esanetan, pena merezi duen filosofo bakarra. Bere idazteko era –aforismoen bidez- eta errealitateari buruzko ikuskera (aldakortasuna, kontrakoen arteko etengabeko borroka…) dira Nietzschek
onartuko dituen eraginak.
Ilustraziotik antiklerikalismoa, antidogmatismoa, arraziolari emandako garrantzia eta zientziaren gorespena dira positibotzat jo zituen jarrerak. Berriz, feudalismoak defenditzen zituen baloreak
(ohore, hierarkia, burujabetasuna, bereiztasuna…) ez zituen ilustrazioak onartu baina bai Nietzschek.
Heine idazlea ere goraipatu zuen Nietzschek, bera bezala, Kanten kontrakoa izan zelako eta
Jainkoaren heriotza aldarrikatu zuelako. Shopenhauer 1 -ekin Nietzschek bi etapa ezberdin bizi izan
1
Shopenhauer idealismoaren kontrakoa zen. Berarentzat, gainera, mundua, errealitatea, berari buruz dugun errepresentazioa eta existitzeko borondate itsua da. Gizakion existentzia desioz eta minez beterik dago eta hori gainditzeko edo
Nirvana proosatzen du.
116
zituen. Lehendabizikoan bere jarraitzailea izan zen borondateari eman zion garrantziarengatik, batez
ere, baina geroago gogor kritikatu zuen, ezkortasuna aldarrikatzen zuelako eta bizitza baliogabetzen
zuelako.
Wagner musikaria izan zen gehien maite eta gorrotatu zuena. Maite izan zuen ezagutu zuenean
bere musika supergizakiaren baloreak adierazten zituelakoan zegoelako; gorrotatu zuen bere musikak balore horiek traizionatu zituenean (Parsifal operatik aurrera) kristaua bilakatuz gero.
2. BERE BIZITZA
F. Nietzsche Prusiako Röckenen jaio zen 1844an familia erlijioso batean (aita apez protestantea zen). Aita jaiotzez poloniakoa zen eta Nietzschek beti poloniartzat jo zuen bere burua. Bera
baino bi urte geroago eragin haundia izango zuen bere arreba jaio zen. Umetan bere izaera serio,
uzkur eta ordenantzekin errespetutsua zen. Hamabi urtekin bizitzan zehar jasan behar izan zuen
buruko mina hasi zitzaion.
Hamabost urtekin Pfortako eskolan heziketa humanistikoa jaso zuen. Hogei urtekin Bonn hiriko unibertsitatean Teologia eta Filologia ikasi zituen.
1868an Wagner ezagutzen du bere jarratzaile amoratua bilakatuz. Urte berean Basileako unibertsitateko katedra lortu zuen. 1871 bere lehendabiziko liburua argitaratzen dute, Trajediaren sorrera izenburukoa.
1873 eta 1876 artean Ezgaraiko iritziak idatzi zuen eta berarekin modernitateari eta aurrerakuntzari kritika egin zien.
1878an Wagnerekin apurtzen du eta hurrengo urtean bere osasunak behera jotzen du eta bere
katedra utzi behar izan zuen.
1882an bizitzeko indarrak eta gogoak suspertu zizkion Lou von Salome ezagutzen du berarenganako elkarrekikotasunik gabeko maitasuna sentitu zuelarik 1 . Bere osasunak okerrera jotzen du eta
drogak eta bestelako botikak hartu behar izan zituen. Hurrengo urtean Zientzia alaia (non betiereko
itzulerari buruzko ideia agertzen den) idatzi zuen. 1884 eta 1886 arteko urteetan bere obrarik famatuena idatzi zuen, hots, Horrela hitz egin zuen Zaratustra. 1886 eta 1888 urteen artean Ongia eta
gaizkia baino haratago, Idoloen gainbehera, Ecce homo eta Kristoren kontrakoa idatzi zituen.
1889an Turingo enparantzan konortea galdu eta klinika psikiatriko batean sartu zuten. Bertan
hil zen 1900 urtean azken hamaika urteak burua erabat galduta izan zituelarik.
3. ARRAZOI ILUSTRATUAREN KRISIA
Europako kultura ustelduta dagoela usted du eta horren zergatia arrazionaltasunari eman zaion
garrantzian datza. Horren hasiera Parmenidesi eta moral arloko jarraipena Sokratesi legokieke,
baina gailurra Platonekin ailegatuko da. Honek bigarren mundu espirituala eta geldia eta berezko
Ongiaren kontzeptua asmatu eta aldarrikatu zituen, lurreko munduaren gainean jarriz eta azken hau
gutxietsiz. Horrekin batera egia bakarraren ideia agertzen da zeina arrazoiak bakarrik aurki bait lezake. Hau jarrera dogmatikoaren adierazpena izango litzateke Nietzscherentzat.
Dogmatismo hau, ordea, endekapenaren sintoma da, Nietzscheren ustez, bizitzaren kontrakoa
delako zeren eta, bizitzan, irrazionalak, hau da, senekoak (instintiboa) paper handia betetzen du.
Hooregatik, Nietzschek dogmatismoaren adierazpenak diren aurreko filosofia (metafisika, logikaepistemologia eta zientzia), erlijioa eta morala kritikatzeari ekin zion bere proposamenak ere aurkezten dizkigularik.
Mendebaldeko kulturaren kritika
9 Metafisikari kritika
1
Dirudienez, ezkontzeko eskatu zion Nietzschek Lou von Salome-ri baina honek ez zuen onartu.
117
Filosofiaren historiak Platonen pentsamenduaren garaipena adierazten du. Izan ere, pentsalari
gehienek Platonek proposaturiko bi munduen errealitatea (zeinen artean mundu ideiala, bikaina,
aldaezina, geldia denak, aldakorra eta anitza den lurreko munduaren aurrean lehentasuna duen)
onartu dute. Beste era batez esanda: Parmenidesen aldaezintasunak Heraklitoren aldakortasuna,
bilakaera, garaitu du. Horrela, Izatea ezin da sortua izan, bere buruaren sortzeailea baizik (aldaezintasuna mantentzeko) eta ondorioz Jainko bakarraren ideia agertu eta inposatuko da. Ideia hau kristautasunak onartu zuen iraupen historikoa eman ziolarik.
Aurreko guztia Greziako tragedian adierazten dela uste zuen Nietzschek eta horrela azaldu
zuen bere lehendabiziko obran, Tragediaren sorrera izenburukoa.
Honetan, bizitza gogorra, irrazionala dela eta berari aurre egiteko artea dugula plantetzen digu.
Antzinako Grezian, arte hori antzerkia zen eta, zehatzago, tragedia. Bertan agertzen dira Greziako
espirituaren bi osagai: apolineoa eta dionisiakoa. Lehendabizikoa dialogoa eta poesiaren bidez adierazten da eta dionisiakoa dantza eta musikaren bidez. Apolo arrazoia, edertauna, ordena, oreka, alaitasuna eta neurritasunaren ordezkaria den bitartean, Dionisos irrazionala, mozkorkeria, neurrigabetasuna, mina, pasioa eta instintiboarena izango litzateke. Dionisos dagoen bizitza bakarra maite
duena litzateke, bizitza hori gogorra izan arren, eta Apolo bizitza gogorretik ihes egiteko aukera
ematen diguna.
Nietzscheren ustez dionisiakoa zen filosofia sortu baino lehen greziarrek hartzen zuten eredua,
baina filosofiaren hasierarekin, eta batez ere Sokrates eta Platon ordezkatzen duten filosofiarekin,
aldatzen da eredua apolineoa aukeratzen delarik, bigarren mundu ideal eta irreal bat sortuz eta bizitza baztertuz. Haiekin, bizitza arrazoiaren pean eta mundu erreala, etangabe bilakatzen ari dena,
mundu ideiala, estatikoa eta adimenezkoaren pean geratzen dira. Platon izan zen, Nietzscherentzat,
okerrena zeren eta berak berezko ongia, mundu bikain eta ideiala asmatu zuen errealitatea bitan
zatituz eta hori izan da gizakiarentzat arriskurik okerrena. Horregatik, bere tarea akats honetatik
ateratzen laguntzea izango da eta horretarako bere botere borondatearen teoria proposatzen digu.
9 Ezagutza
Gizakia, zentzumenez gain, adimentsua da. Adimena da kontzeptuak sortzeko gaitasuna eta, Nietzscheren arabera, bizirauteko tresna. Baina adimenak sorrera izan du unibertsoan (gizakiak sorrera
izan duen bezalaxe) eta horrek zera esan nahi du: bera baino lehen kontzepturik ez zegoela, ezta
giza ezagutzarik eta, ondorioz, ezta egiarik ere. Honekin garbi geratzen da ezagutza eta egia gizakiak sortutako zerbait direla eta gizakiaren desagerpenarekin haiek ere desagertuko direla.
Mundua aldakorra, anabasa bada, ez da posible betiko ezagutzarik, aurreko filosofoek uste izan
duten bezala. Ez dago denontzat baliogarria den egiarik. Gertatu dena hau izan da: filosofoak errealitate aldakorra kontzeptuen bidez harrapatzen saiatu dira baina errealitateak ez du uzten bere burua
kontzeptuetan sartzea. Horregatik, filosofoek transmititutakoa ez da errealitatearen egia, existitzen
ez den errealitatea baizik. Hitzak, buruan ditugun ideien adierazpenak dira eta ideiak zentzumenen
bidez kanpotik etorritako energiaren adierazpena. Beraz, bi metafora gertatzen dira ezagutza prozesuan eta metaforak direnez ez dute errealitatea den bezalakoa adierazten.
Egia lortzerik dagoela uste izan dutenek ahaztu egin dute metafora bikoitzaren prozesua.
‘Egiazko izatea’ esaterakoan balorapen subjektiboa baino ez dugu egiten, inolaz ere egia absolutua
den ezer ez.
Zientzia, bestaldetik, ezagutzarik gorena izaten saiatu da, aurreko mitoen eta sinesmen irrazionalen garailea. Zientziak, erlijioaren papera ordezkatuz, egia absolutu eta bakarra lortzerik dagoela
defenditu du baina bera ere oker dago. Zientziak ez du benetako errealitatea interpretatzen, hori
posible ez delako. Zientzia existitzen da gizakiak anabasari beldur diolako eta mundu ordenatua
nahi duelako.
Zientzari kritika egiten dionean positibismo eta determinismo guztien kontra ari da Nietzsche,
ez edozer zientziaren kontra.
Ba al da, orduan, errealitatea ezagutzerik? Bai, baina modu aldakor batez, ikuspuntu ezberdinez,
dogmatismorik gabe eta ahaztu gabe gure ezagutza metaforez egina dagoela eta horregatik metaforaz egindako artea izan daiteke modurik onena gure ezagutza adierazteko.
118
Baloreen krisia
Bere teoria etikoa Moralaren genealogia liburuan azaldu zuen. Izenburuak dioen bezala, etika
mailan gertatutakoa ulertzeko bere sorrera eta garapena ezagutu behar direla esango du Nietzschek
eta hori bera da ‘genealogia’ hitzak adierazten duena.
Jatorrian zegoen ‘on’-‘txar’ oposiziotik ‘on’-‘gaizto’ opasiziora pasatu izan da historian zehar.
Honek baloreen zeharraldaketa suposatu du eta ‘ez-egoista’ edota ‘urrikalpen-sena’ ontzat hartuak
izan dira gure moralaren oinarria bilakatuz. Bi balore horiek ‘ona’ adierazi dute ‘gaiztoari’ kontrajarriz eta hau baino goragokoa dela azpimarratuz. Baina berak uste du horrek endekapenaren hasiera
suposatu duela, hots, nihilismoaren etorrera. Zer gertatuko litzateke egia kontrakoa izango balitz?
Nietzscheren arabera ‘on’-‘gaizto’ oposaketak esanahi ezberdina zuen hasieran, lehen aipatu
den bezala. Izan ere, ‘ona’ zen: “nobleak, boteretsuak, goiko posizio gizonak…zeinek haien buruari
eta ekintzei onak deitzen zizkieten, menpekoa, arrunta eta plebeioari -hau da, txarrari- kontrajarriz”.
Hau da, ‘ona’ eta’txarra’ (‘gaiztoa’ aldatu eta gero) hitzek bi izaera ezberdin adierazten zituzten eta
goiko giza espezieak asmatutako kontraposizioa zen menperatutako giza espeziearekin zuten erlazioa adierazteko. ‘Egoista’-‘ez-egoizta’ oposizioak, berriz, artaldean, menpekoengan du sorrera.
Aurrekoaren ondorioz zera esan daiteke: ‘on’ eta ‘gaizto’ hitzek ez zuten esanahi moralik baizik
eta izaerazkoa. ‘Onak’ nagusiko klasekoak, gerlariak ziren ‘gaiztoak’ horien menpe zeudelarik.
Baina bi klase edo estamentu horietaz gain hirugarren bat zegoen: apez-kastarena. Bere konstituzioarengatik ekintzari ekin ezin diotenak lirateke eta, horregatik, ideal aszetikoa (isolamendua,
lurreko plazeretatik ihesa...) asmatzen dute. Baina, gainera, onenen bekaizti ziren eta haien kontra
borrokatu zuten plebeioekin elkartuz eta garaile atereaz.
Historikoki, esango du Nietzschek, juduak izan dira ideial aszetiko hori hoberen ordezkatu izan
dutenak erromatarrek zituzten baloreak eraldatuz:
Ordutik aurrera ‘ona’ izango da ‘behekoa’, ‘arrunta’, ‘plebeioa’; eta ‘gaiztoa’, ordea, ‘noblea’,
‘boteretsua’, ‘aristokratikoa’, hau da, benetako ‘ona’.
‘Esklabuen morala’ ‘Jauntxoen moralaren’ gainean jarri da haien baloreak ezarriz: “ahultasuna
meritu izango da, ezintasuna ontasun, zitalkeria umiltasun, menpekotasuna obedientzia, espirituaren
pobretasuna dohatasun eta, guztiaren atzean, justizia, azken epaiketa non ‘onak’ sarituak eta ‘gaiztoak’ zigortuak izango diren”.
Nietzscheren papera, dena den, ez da izango endekapen egoera etikoa salatu bakarrik. Berak balore guztien zeharraldaketa proposatzen digu ondoko balore hauek eskaintzen dizkigularik: harrotasuna, pertsonalitate kreatzailea, arriskuaren maitasuna, krudeltasuna, oilarkeria..., supergizakiarengan haragituak.
Ateismoa
Jainkoaren ideia zorraren kontzeptuarekin lotuta dagoela dio Nietzschek. Izan ere, aitzineko gizakiek arbasoek utzi zietena zen jaiotzerakoan aurkitzen zutena. Horregatik zordunak sentitzen ziren eta desagertutakoei ordaintzerik ez zutenez, jainkotu zituzten gurtzeko eta horrela politeismoaren hasiera dugu. Denbora pasa ahala, zorra handituz joango zen eta ordaintzeko ezintasunaren
ideiarekin batera zor hori infinitu bezala sentitzera ailegatu ziren monoteismoaren ateak irekiz.
Baina Ilustrazioan antzeman zen jainkoaren heriotza 1 errealitatea bilakatzen da bere garaian,
Nietzscheren esanetan, eta horrela adierazten du Zientzia alaia liburuan: “jainkoa hil da, jainko kristauaren fedea mantentzea ezinezkoa izan da...”
Jainkoaren heriotzarekin batera beraren aginduak, eragozpenak, zerua..., desagertu egingo dira
gizakiaren energia kreatzaileari bidea zabalduz. Orain, gizakiak bere begirada mundu errealera eta
bakarrera zuzenduko du, ez mundu irreal batera.
Dena dela, batzuen ustez, jainkoa hil arren berak ordezkatzen zituen baloreak, eta batez ere
‘berdintasun’ balorea, mantentzen dira. Hortik datoz ‘demokrazia’ eta ‘sozialismo’ kontzeptuen
1
‘Jainko’ ideiaren heriotza ulertu behar da.
119
jatorria, gure filosofoarentzat. Baina honek uste du balore horiek ere desagertuko direla eta haiekin
batera moral absolutu eta unibertsal baten ideia 1 .
Baloreen desagerpenarekin batera, nihilismoan erortzeko arriskua agertzen da eta hori ekiditeko
Nietzschek onartzen ez dituen baloreetan heziak izan garela dio, itxaropena mantentzearren. Baina,
berak uste du bi nihilismo mota dagoela: pasibo edo ezezkorra, bata, eta eragilea edo baikorra, bestea. Lehendabizikoa, jainkoa eta bere baloreak desagertzerakoan haien ordez ezerezean erortzean
datza eta bigarrena, berak proposatzen duena, balore berriak proposatzean datza.
4. NIETZSCHEREN PROPOSAMENA
Botere nahia
Nietzschek bizitza Botere Nahiaren teoria proposatzen digu. Aurreko metafisika gizakiak asmatu duen gauzarik abstraktuena eta hutsena da, ezerezaren sinonimoa delarik. Errealitatea indar
ezberdinen konbinaketa da berarentzat. Jainkoa hil da eta berarekin batera berak ordezkatzen zituen
egia eta baloreak. Baina horrekin, agerian geratu da benetako egia, hots, indarraren sentimendua
handitzen duena: botere borondatea.
Mundu bakar honetan izaki ezberdin asko existitzen dira eta izaki horiek tentsioan dauden indarren konbinaketak baino ez dira, haietariko batzuk dominatzaileak eta beste batzuk dominatuak
direlarik. Indarrak, beraz, ezberdinak dira –indar bakar bat izaterik ez baita- eta indarren artean tentsio erlazioak daude. Ondorioz, mundua ez da kosmos bat, ez dago ordenatua betiko; aitzitik, mundua anabasa da.
Zer da botere nahia? Botere nahia indar ezberdinen funtsezko osagaia da, osagai esentziala
alegia. Bera da indarren arteko kualitate zien kantitatezko ezberdintasunak posibilitatzen dituena eta
anabasa eta etengabeko mugimendua eragiten dituena. Gertatzezko errealitatean, beraz, aurretiko
helmugarik, helbururik, justifikaziorik, erregulartasunik gabeko indarra dago. Ondorioz, ez legerik
ez da behartasunik ere ez dago. Botere borondatea oreka eragozten du hedatzeko borondatea delako
eta ez, Shopehhauer-ek defenditzen zuen bezala, irauteko borondatea.
Indar guztiek beraietan duten indarraren garapen handiena nahi dute, hau da, boterea nahi dute,
horrela, desoreka eta aniztasuna adieraziz.
Bizitza da botere borondatearen garapenik handiena eta bizidunen artean gizakia da gailurra.
Gainera elkarrekikotasuna dago botere borondatea eta boterearen artean zeren eta gero eta botere
gehiago izan orduan eta botere borondatea handiagoa izango da. Azken finean, botere borondatea
kreatzean eta ematean datzala esangu digu Nietzschek.
Supergizakia
Supergizakia gizakiaren ideiala litzateke, zeren eta gizakia gainditu behar den zerbait da, Nietzscheren ustez. Baina bere lanetan ez da beti berbera izan gizakiaren ideialari buruz izan zuen
irudia. Izan ere, hiru eredu ezberdin maneiatu zituen Nietzschek:
• Lehendabizikoa, tragiko greziarrena zen. Tragedian, lehen aipatu dugun bezala, dionisiakoa eta apolineoa harmonizatzen dira, bakoitzak bizitzaren ezaugarri ezberdinak adieraziz: dionisiakoak bizitzeko mugarik gabeko nahia eta apolineoak, berriz, lasaitasuna,
formen harmonia eta edertasuna, besteak beste. Nietzsche dionisiakoaren aldekoa da
baina, geroago, tragedia bizitzatik ihes egiteko balio izan zezakeelakoan egonik, bere
eredua aldatu zuen.
• Bigarren eredua jakintsuarena izan zen. Jakintsua, baina, ez da asko dakiena, besterik
gabe, baizik eta bere jakintza ongi erabiltzen dakiena ere; hau da, jakintsua ezagutza
handia lortu duena da eta, ondorioz, baita errealitateak duen alde negatiboak ere. Eta
ezezko errealitate ezagutu arren jakintsuak errealitate osoa maite izaten du. Baina eredu
1
Ideia hau filosofiaren historian zehar, salbuespen batzuk izan ezik, defenditu den ideia izan da, Sokratesengandik
Hegelenganaino, hau da, beti eta toki guztietan baliogarria izando litzatekeen moralaren ideiarena.
120
•
•
hau baztertu zuen arrazoiari garrantzi gehiegi ematen delako zientzia arloan instintiboa
ahaztuz.
Supergizakia izango da hirugarren eta behin betiko eredua. Supergizakia botere borondatea sen garrantzitsuen daukana da. Lurreko izakia da zeinak bere burua eta beste gainontzeko gizakiak menperatzen dituen. Hauek izango lirateke supergizakiaren beste ezaugarriak:
o Bulkada eta nahi handienak dituen izakia da.
o Argia eta maltzurra da.
o Ez ditu inposaturiko baloreak onartzen, ongia eta gaizkia baino haratago dagoelarik. Bera da bere buruaren araua.
o Gogorra da bere buruarekin eta lausengu, gorespenak eta gupida ez ditu onartzen.
o Gizakia baino ez da, lurrerako izaki bat, jainkoaren ordezkoa.
Supergiakiarengana ailegatzeko hiru eraldaketa edo faseak proposatzen ditu Nietzschek:
o Lehendabizikoa gameluaren fasea da: gamelua esklaboen moralaren adierazle da
zama, errua, bere gain hartu eta garraiatzen duena. Bere leloa ‘’egin behar duzu’
delakoa da.
o Bigarrena lehoiaren fasea litzateke: honetan lehoia altxatzen da eta aurre egiten
dio betebeharrari. Aske izan eta antzinako baloreak desegin nahi ditu.
o Hirugarrena eta azkena, umearen fasea da. Umea inozoa da, tolesgabetasunaren
eredua. Umeak ez du balorerik jaiotzerakoan eta hori da Nietzschek proposatzen
diguna: supergizakia izango da umeak bezala, bere baloreak sortu behar dituena.
Amaigabeko itzulera
Teoria hau Horrela hitz egin zuen Zaratustra liburuaren hirugarren zatian agertzen da. Gaia
Greziako mitologian eta presokratikoen idatzietan islatzen da eta judaismoak denbora linealaren
teoria agertu arte iraun zuen. Nietzschek berrartzen du amaigabeko itzuleraren ideia lurreko bizitza bakarra azpimarratu nahi duelako erlijio eta metafisikaren aurrean.
Amaigabeko itzuleraren ideia bere garaiko teoria fisikoetan oinarrituta zegoen. Izan ere, teoria horiek ziotena zen unibertsoa elementuen (indarrak, atomoak...) kopuru mugatu batez eratua
dagoela. Baina denbora infinitua denez, elementu horien arteko konbinaketa posibleak, handiak
izan arren, mugatuak ere izango dira. Ondorioz, ailegatuko da momentu bat non konbinaketa
horiek errepikatuko diren, eta horrela betiko.
Errepikapen horiei buruz, dena den, bi interpretazio ezberdin eman dira: batak, ‘berberaren’
errepikapena emango dela uste du; besteak, errepikapen bakoitzean hautapen antzeko zerbait
gertatu eta mundua hobera joango litzatekeela errepikapen bakoitzean defenditzen du.
Hala eta guztiz ere, Nietscheren mezua morala delakoan nago eta esan nahi diguna dela lurra
edozeren gainetik maite behar dugula eta gu gure moralaren sortzaileak eta gure erabakien erantzulea garen heinean haien ondorioak onartu behar ditugula bizitzari beti ‘bai’ esaten diogularik.
121
TESTU: Honela mintzatu zen Zaratustra.
Hiru eraldakuntzez.
Izpirituaren hiru eraldakuntzez mintzatuko
natzaizue: izpiritua nola gamelu bihurtzen den,
eta gamelua lehoi, eta lehoia azkenean haur.
Zama asko jasaten ditu izpirituak, izpiritu
irmo eta eramanekoak, begirunearen jabe denean: bere irmotasunak zamarik handien eta
astunenak eskatzen ditu.
Zer da astuna, honela galdetzen du eramaneko izpirituak, honela belaunikatzen da eta
ongi zama dezaten nahi du.
Zer da astunena, heroiok! honela galdetzen
du eramaneko izpirituak, neure gainean har dezadan eta nire irmotasuna poz dadin.
Hori ez al da: apaltzea, hantusteari min emateko? Norbere zorotasunari argi egiten uztea,
norbere jakituriaz iseka egiteko?
Edo ez ote da: guretarrengandik aldentzea,
guztiak garaitia ospatzen ari direnean? Edo
mendi garaietara igotea, tentatzailea tentatzera12?
Edo ez ote da: jakintzaren ezkur eta belarrez
elikatzea eta ariman egiarengatiko gosea pairatzea?
Edo ez ote da: gaixorik egotea eta kontsolatzaileak bidaltzea eta gorrekin adiskide bihurtzea, norberak nahi duenik inoiz entzuten ez
dutenekin?
Edo ez ote da: ur zikinetara jaistea, bera egiaren ura denean, igel hotzak eta apo beroak norberagandik saihestu gabe?
Edo ez ote da: arbuiatzen gaituztenak maitatzea eta izutu nahi gaituzten mamu guztiei eskua
luzatzea?
Zama astunen guzti hauek hartzen ditu bere
gainean eramaneko izpirituak: basamortuan zamaturik dabilen gameluaren gisara, horrela dabil
bera ere bere basamortuan barna.
Baina basamorturik bakartienean gertatzen da
bigarren eraldakuntza: lehoi bihurtzen da hemen
izpiritua, askatasuna eskuratu nahi du eta bere
basamortuan jaun izan.
Bere azken jauna bilatzen du hemen: beraren
eta bere azken Jainkoaren etsai izan nahi du,
garaitia lortzeko herensuge handiarekin burruka
egin nahi du.
Zein da izpirituak aurrerantzean jaun eta
Jainko deitu nahi ez duen herensuge handi hori?
"Behar duk" deritzo herensuge handiari. Baina
lehoiaren izpirituak "nahi diat" esaten du.
"Behar duk" horrek ixten dio bidea, urre-
TEXTO. Así habló Zaratustra. De las tres
transformaciones.
Tres transformaciones del espíritu os menciono: cómo el espíritu se convierte en camello, y
el camello en león, y el león, por fin, en niño.
Hay muchas cosas pesadas para el espíritu,
para el espíritu fuerte, paciente, en el que habita
la veneración: su fortaleza demanda cosas pesadas, e incluso las más pesadas de todas.
¿Qué es pesado? así pregunta el espíritu paciente, y se arrodilla, igual que el camello, y quiere que se le cargue bien.
¿Qué es lo más pesado, héroes? así pregunta
el espíritu paciente, para que yo cargue con ello
y mi fortaleza se regocije.
¿Acaso no es: humillarse para hacer daño a la
propia soberbia? ¿Hacer brillar la propia tontería
para burlarse de la propia sabiduría?
¿O acaso es: apartarnos de nuestra causa
cuando ella celebra su victoria? ¿Subir a altas
montañas para tentar al tentador?
¿O acaso es: alimentarse de las bellotas y de
la hierba del conocimiento y sufrir hambre en el
alma por amor a la verdad?
¿O acaso es: estar enfermo y enviar a paseo a
los consoladores, y hacer amistad con sordos,
que nunca oyen lo que tú quieres?
¿O acaso es: sumergirse en agua sucia cuando
ella es el agua de la verdad, y no apartar de sí las
frías ranas y los calientes sapos?
¿O acaso es: amar a quienes nos desprecian y
tender la mano al fantasma cuando quiere causarnos miedo? Con todas estas cosas, las más
pesadas de todas, carga el espíritu paciente: semejante al camello que corre al desierto con su
carga, así corre él a su desierto.
Pero en lo más solitario del desierto tiene lugar la segunda transformación: en león se transforma aquí el espíritu, quiere conquistar su libertad como se conquista una presa, y ser señor en
su propio desierto.
Aquí busca a su último señor: quiere convertirse en enemigo de él y de su último dios, con el
gran dragón quiere pelear para conseguir la victoria.
¿Quién es el gran dragón, al que el espíritu no
quiere seguir llamando señor ni dios? «Tú debes» se llama el gran dragón. Pero el espíritu del
león dice «yo quiero».
«Tú debes» le cierra el paso, brilla como el
oro, es un animal escamoso, y en cada una de
sus escamas brilla áureamente el « ¡Tú debes! »
122
distiratan, animalia ezkatatsu bezala, eta ezkata
bakoitzean urre-distiratan ageri zaio "Behar d
k!"
Milaka urtetako balioek dir-dir egiten dute
ezkata hauetan, eta herensugerik ahaltsuena honela mintzatu zen: -gauzen balio guztiek nigan
dir-dir egiten dute.
Balio guztiak dagoeneko sortuak daude -eta
sorturiko balio guztiak- ni naiz. Zinez, gehiago
ez du izan behar "nahi diat" batek. Honela mintzatzen zen herensugea.
Ene senideok, zer premia dago lehoiarenik
izpirituan? Ez al da aski animalia zamariarekin, denari uko egin eta begirunea dionarekin?
Balio berriak sortzea -lehoiak ere ezin du
hori: baina sorketa berrietarako askatasuna sortzea- lehoiaren ahalmenak badezake hori.
Askatasuna sortzeko eta betebeharraren aurrean ezetz sakratu bat esateko: horretarako, ene
senideok, lehoiaren premia dago.
Balio berrietarako eskubidea izatea -horixe da
izpiritu eramaneko eta begirunetsuaren lorpenik
errespetagarriena. Zinez, harrapaketa bat da hori
berarentzat, eta piztia harraparien gauza.
Bere gauzarik sakratuentzat maitatu zuen behinola bere "behar duk" hura: orain sakratuenean ere nahikundea eta apeta aurkitu behar ditu,
bere maitasunetik askatasuna harrapatzeko: lehoiaren premia dago harrapaketa horretarako.
Baina esaidazue, ene senideok, zer egin lezake haurrak, lehoiak berak ere egin ahal izan ez
duenik? Zergatik bihurtu behar du orduan lehoi
harrapariak haur?
Errugabetasuna da haurra eta ahazmendua,
haste berri bat, jolas bat, bere baitan biraka dabilen gurpil bat, lehen mugimendu bat, baietz
esate sakratu bat.
Bai, sortzearen jolaserako, ene senideok, beharrezko da baietz esate sakratu bat: bere nahia
nahi du orain izpirituak, bere mundua irabazten
du mundutik aldenduak.
Izpirituaren hiru eraldakuntza aipatu dizkizuet: izpiritua nola gamelu bihurtu zen, eta gamelua lehoi, eta lehoia azkenik haur.Honela mintzatu zen Zaratustra. Eta orduan
"Behi Nabarra" zeritzan hirian geratu zen.
Valores milenarios brillan en esas escamas, y
el más poderoso de todos los dragones habla así:
«todos los valores de las cosas — brillan en mí».
«Todos los valores han sido ya creados, y yo
soy — todos los valores creados. ¡En verdad, no
debe seguir habiendo ningún 'Yo quiero!'». Así
habla el dragón.
Hermanos míos, ¿para qué se precisa que
haya el león en el espíritu? ¿Por qué no basta la
bestia de carga, que renuncia a todo y es respetuosa?
Crear valores nuevos — tampoco el león es
aún capaz de hacerlo: mas crearse libertad para
un nuevo crear — eso sí es capaz de hacerlo el
poder del león.
Crearse libertad y un no santo incluso frente
al deber: para ello, hermanos míos, es preciso el
león.
Tomarse el derecho de nuevos valores — ése
es el tomar más horrible para un espíritu paciente y respetuoso. En verdad, eso es para él robar, y cosa propia de un animal de rapiña.
En otro tiempo el espíritu amó el «tú debes»
como su cosa más santa: ahora tiene que encontrar ilusión y capricho incluso en lo más santo,
de modo que robe el quedar libre de su amor:
para ese robo se precisa el león.
Pero decidme, hermanos míos, ¿qué es capaz
de hacer el niño que ni siquiera el león ha podido hacerlo? ¿Por qué el león rapaz tiene que
convertirse todavía en niño?
Inocencia es el niño, y olvido, un nuevo comienzo, un juego, una rueda que se mueve por sí
misma, un primer movimiento, un santo decir sí.
Sí, hermanos míos, para el juego del crear se
precisa un santo decir sí: el espíritu quiere ahora
su voluntad, el retirado del mundo conquista
ahora su mundo.
Tres transformaciones del espíritu os he mencionado: cómo el espíritu se convirtió en camello, y el camello en león, y el león, por fin, en
niño.
Así habló Zaratustra. Y entonces residía en la
ciudad que es llamada: La Vaca Multicolor.
Honela mintzatu zen Zaratustra, Klasikoak,
1992, orr.45-47
123
Friedrich Nietzsche.- Así habló Zaratustra
TESTUARI BURUZKO GALDERAK
1. Zer esan nahi du gameluak?
2. Zer da gameluak nahi duena? Zergatik?
3. Zer esan nahi digu Nietzschek esaldi honekin: “Edo mendi garaietara igotea, tentatzailea
tentatzera?”. Nor da tentatzailea?
4. Zer adierazten du lehoiak?
5. Nor izan daiteke dragoia?
6. Zer adierazten dute ezkatek?
7. Zein da lehoiaren papera moral arloan?
8. Zer adierazten du haurrak? Zer da berak maite duena?
124
XX. MENDEKO
FILOSOFIA
125
1. FILOSOFIA ANALITIKOA
Toki askotakoa izan arren 2. mundu gerra dela eta pentsalari europar askok EEBBetara joan behar izan zuen filosofia analitikoa mugimendu filosofiko angloamerikarra bilakatuz.
Filosofia honen partaideek elementu komun bat dute: lengoaiarekiko kezka. Bere sorrera, Moore-ren zentzu komunaren filosofian 1 , Frege-ren analisi logikoetan eta Russell-en atomismo logikoan bilatu behar da. Azken honek filosofiaren elementurik garrantzitsuena logika dela eta honen
helburua lengoaia bikaina eratzea dela zioen. Ondoan filosofia analitikoaren ezaugarri inportanteenak aipatuko ditugu:
• Enpirismo eta positibismo onartzen dute.
• Metafisika balorerik gabeko zerbait dela uste dute.
• Filosofia ‘jarduera’ da, batez ere, eta jarduera hori kontzeptu filosofiko zein zientifikoak,
analisiaren bidez, argitzean datza.
o Lengoaia, beraz, ez da ikerketaren ‘objektua’ analisia egiteko tresna edo bitartekoa
baizik.
o Analisiak zera frogatuko du: arazo filosofiko gehienak lengoaiak sortutako arazo faltsuak direla.
o Metafisikaren ukapena ez dator ezagutzak dituen mugengatik, lengoaiaren mugengatik baizik: Proposizio metafisikoak ezin dira esan esanahirik ez dutelako.
• Filosofiaren arazoak bi motatakoak dira: zientifikoak eta hitzen nahasmenak.
• Esanahia da filosofiak jorratu behar duen bidea. Berari dagokio erabakitzea zerk duen esanahi zuzen eta zerk ez.
• Enuntziatuen esanahia ezartzeko modua egiaztapen metodoa da, zeinak zera dio: Enuntziatu
atomikoen atzean sentipenezko datuak egon behar dute zuzenak izateko.
• Subjektibismoa gainditzeko enuntziatuek subjektuen artekoak behar dute izan.
• Egiaren arazoa ez datza enuntziatu eta egiteen arteko erlazioan, lengoaia logikoaren koherentzian baizik.
• Hiru korronteak sartzen dira Filosofia Analitikoaren barruan:
o Atomismo logikoa (edo 1. Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus idatzi zuenean).
o Positibismo logikoa.
o Filosofia Analitiko berria (edo 2. Wittgenstein).
Hemen Wittgensteinen pentsamendua azalduko dugu.
1. Wittgenstein (Tractatus)
Kanten arazoa (ulergarriaren mugak) lengoaiaren mugak bilakatzen da Wittgensteinen arabera
(obra honetan). Beraren ustez, ditugun arazo filosofikoen zergatia gure lengoaiaren logika gaizki
ulertzean datza.
Berak ‘esan daitekeena’ eta erakutsi daitekeena’ bereizten ditu. Gainera, mundua ez da gauzen
osotasuna ‘egiteen’ osotasuna baizik.
1
1903an “Idealismoaren errefutazioa” argitara eman zuen eta errealimoaren itzulerari hasier emango dio.
126
•
Gertatzen dena, egitea, egite atomikoen multzoa da eta egite atomikoa objektuen konbinaketa da.
Wittgensteinek planteatzen du nola den posible munduaren egitura ezagutzea logikaren lengoaiaren bidez, hau da, zer erlazio dagoen egite bat (proposizioa) eta beste egite (errealitate fisikoa)
baten artean. Bere erantzunak lengoaiaren teoria figuratiboari emango dio hasiera zeren proposizioaren ikerketak ondorio honetara darama: errealitatearen irudia -eredua- dela. Beraz, proposizioek
egiteak deskribatzen dituzte (adibidez, idazkera hieroglifikoan). Horrez gainera:
• Proposizio guztiak proposizio atomikoetara murritz daitezke zeinak egiazkoak edo faltsuak
izan daitezkeen.
• Proposizio atomikoak egiteen irudiak izango dira lengoaian.
• Proposizio eta egiteen arteko elementu komuna ‘forma logikoa’ da.
• Egite atomikoak izango dira proposizioa egiazkoa edo faltsua egingo dutena.
• Proposizioak izan daitezke zentzuzkoak (eta orduan egiazkoak edo faltsuak izan daitezke)
eta zentzurik gabekoak. Azken hauek egitura okerrekoak dira -esaten dutena ezin baita irudikatu- Metafisikaren gaiak barne direlarik zeren eta Metafisikak munduaren mugak gainditzen ditu.
• Lehen esan dugun bezala, Wittgensteinek esan daitekeena eta erakutsi daitekeena bereizten
ditu. Munduari buruz zerbait esan daiteke baina ezin da ezer esan lengoaia eta munduaren
arteko erlazioei buruz.
• Filosofia jarduera da, ez teoria, eta esan daitekeena mugatu beharko luke, Metafisikaren
proposizioak zentzugabekoak direla frogatuz.
1. Wittgenstein (Koadernoak -marroia eta urdina-)
Gai berbera tratatzen du obra hauetan -ikasleek hartutako apunteekin eratuak-: zer esan daitekeen. Baiana orain lengoaia ez da errealitatearen irudikapena, ez da irudikatzailea, baizik eta
bere barnean joko ezberdinak gertatzen dira bizi moduen araberakoak.
Lengoaia ez da uniforme, ez dago esanahi finkorik, joko linguistiko anitzak baizik. Ondorioz, analizatu behar dena lengoaia arrunta da bere egiturak barne.
Lengoaiaren jokoen bidez zerbait egin daiteke eta ez bakarrik hitzek zer esan nahi duten jakin.
Lengoaia jarduteko era bat da eta hitzek jardueran parte hartzen dute. Lengoaiaren funtzioak
ez dira deskribatzailea eta adierazpenezkoa bakarrik, agintzeko, eskatzeko, jolasteko…ere balio
baitu.
Lengoaiaren esanahia ezagutzeko erabilera zuzena ezagutu behar da eta lengoaia ikasteko
bere erabilera arauak ikasi behar dira.
Lengoaiaren adierazpenek esanahia lortzen dute erabilera ematen zaienean, arauak eratuz,
zeinek lengoaiaren jokoetan adierazpen ezberdinen erabilera zuzentzen duten.
Lengoaiaren jokoek duten esanahia gertatzen diren bizimoduen araberakoa da.
Ez dago, beraz, lengoaia ideial bat, nork berea duelarik eta filosofiaren papera bizimodu ezberdin horiek ezagutzea da.
2. BESTE KORRONTE FILOSOFIKOAK
XX. mendean aniztasun filosofikoa da nagusi korronte ezberdin eta batzuetan kontrajarriak garatu zirelarik. Lehen azaldu den Filosofia Analitikoaz gain, hauek izan ziren filosofia motarik inportanteenak:
9 Fenomenologia
Husserl izan zen fundatzailea. Proposatzen duena da Filosofia zientzia bilaka dadin eta horetarako metodo fenomenologikoa proposatu zuen. Beraren bidez fenomenoen esentziak -hau
da, benetan direna- deskribatzen da murrizpen prozesu bati esker (teoria filosofikoen murrizpena, fenomenoak dituen elementu indibidualak zein kontingenteen murrizpena…). Eta
127
fenomenoen esentziaz aparte, inguratzen gaituen oro murriztuz -murrizpen transzendentalageratuko zaiguna kontzientzia hutsa izango da.
9 Existentzialismo
Metodo fenomenologikoa erabiliz, gizakia esentzia izan baino lehen, existitzen hasten den
izaki bakarra dela defenditzen du. Izan ere, gizakiak bere burua egiten du jaiotzerakoan erabat librea delako. Askatasun horrekin batera erantzukizun eta larrimina sortzen dira. Existentzialistak izan ziren, besteak beste, Heidegger eta Sartre eta, esan beharra dago, izugarrizko
arrakasta eta eragina lortu zuten mendearen erdiaren inguruan.
9 Franfurteko Eskola
Marxismoan oinarrituz eskola honen partaideek bide filosofiko berriak jorratu zituzten.
Dogmatismo ekiditeko asmoarekin Teoria Kritikoa sortu zuten dagoen txar oro kritikatuz
mundua hobetzeko bidea zelakoan bai zeuden. Eskola honen partaideak Horkheimer fundatzailea-, Adorno eta Marcuse izan ziren.
9 Azkenik, beste filosofia motak hauek izan ziren: Hermeneutika, Estrukturalismo, Neomarxismo eta Postmodernismoa.
3. ESPAINIAKO FILOSOFIA
UNAMUNO ETA EXISTENTZIALISMOA
Miguel de Unamuno oinarrizko pertsonaia da espainiar pentsamenduan, baina pertsonaia publiko
polemikoa ere izan zen: sozialista bere gaztaroan, hasiera batean ideia errepublikanoen alde agertu
zen, matxinatuekin harreman bitxia izanez amaitzeko. Bere obretan, estilo erraz eta zehatzarekin
idatziak, giza existentzia hilezkortasun sentimendua eta Jainkoa eta arrazoian fedearen arteko etengabeko gatazka bezala islatzen da.
9 Bere filosofia proposamena
Arrazoi ugari direla eta, Unamuno ezaugarri bakarraz definitzea oso zaila da, errealitate baten
aurrean jartzen badugu. Hala ere, bere filosofia proposameneko ondorengo puntuak nabarmendu
daitezke:
• Unamunoren interesa, bereziki banakako indibidualtasunean eta norberekiko zintzotasun
eta zuzentasunean kokatuta dago.
• Filosofiak giza existentziaren zentzuari espresioa eman eta munduko zein bizitzaren kontzeptu bateratu eta erabatekoa eratzeko dugun beharrari erantzuna eman behar dio.
• Existentziaren sentimenduak barneko jarrera eta ekintza sortzen ditu; kontzeptu haren
arrazoia da.
• Egiak, bizitza bultzatzen duen neurrian, haren menpe egon beharra dauka.
• Bizitza egiaren irizpide garbia da eta "ez adostasun logikoa", zein arrazoiarena soilik baita.
9 Jainkoa eta existentzia
Giza existentziako arazoentzako irtenbiderik erakargarriena betirako bizitzarenganako esperantza da, zein "hilezkortasun gose" eta "Jainko gosea"n espresatzen baita. Biak ere ezin dira arrazoiarekin konpondu, bere helburuaren fede sortzailearengatik soilik baizik.
Unamunoren fedearen ezaugarriak hauek dira:
• Irudimenaren potentzian atsekabetuta dagoen konfiantza aktiboa da.
• Hilezkortasunarekiko fedea ez dator kanpotik eta bizitzeko nahiz existentziala den beharrari erantzuten dio.
• Hilezkortasunarekiko fedea ez dator kanpotik eta bizitzeko nahiz existentziala den beharrari erantzuten dio.
9 Subjektibotasuna
Subjektibotasunari buruzko bere trataeratik ateratzen ditugun ondorioak hauek dira:
• Gizakiaren dimentsiorik garrantzitsuena bere banakakotasun zehatza da, gizaki orokorraren aurrean.
• Gizakia unibertsala egiten da bere izaeran iraunez.
128
ORTEGA Y GASSET: BIZITZEKO ARRAZOIA ETA IKUSPUNTUA
Unamunok bezala, José Ortega y Gassetek garrantzi berezia dauka bere garaiko politika eta gizarte bizitzan, politiko eta Revista de Occidente-ko sortzaile bezala adibidez. Filosofiarekin eginiko
ekarpen garrantzitsu eta zabalarekin batera egin zuen lana da.
9 Arraziobitalismoa
Ortegaren pentsamenduko oinarrizko ezaugarrietarikoa da. Bizitzeko arrazoiaren ideian oinarrituriko kontzeptuari dagokio. Horrek esan nahi du, bizitzak, nola jokatu jakitea eskatzen duenez,
arrazoiaren beharra duela.
Arrazoia ez da printzipio edo axioma talde bat, zeinen aurrean bizitzak amore eman behar baitu.
Bizitza erabateko errealitate bezala kontsideratzean, beste instantzia guztiak, arrazoia barne, bere
menpe daude. Ez da jarrera irrazionala, historiaren barnean arrazoia eta bizitza disolbaezinak
egiteko joera duen postura baizik. Bizitzako arrazoia, arrazoi historikoa ere bada.
9 Perspektibismoa
Perspektibismoa, Gure garaiko gogoeta bat liburuan garatutako bere ezagutza teoriaren gunea
da. Ideia nagusia, errealitateak dimentsio bakarra ez duela da. Ikuspuntu bakoitza bakarra, ordezka
ezina eta beharrezkoa da eta guztiak egiazkoak dira. Ikuspuntu taldea historiaren esparruan deskubritzen da. Ikuspuntu posible eta eraginkor guztien batzeak, gauza bakoitzaren benetako irudia
ematen du eta horixe litzateke erabateko egia.
Gizaki bakoitzak, bere banakakotasunetik, errealitatearen zati bat aukeratzen du, eta, aldi berean, belaunaldi bakoitza ezagutza era baten espresio bilakatzen da.
9 Ideiak eta sinismenak
Ideia eta sinismenen arteko ezberdintasuna ez da zorrotza, Ortegaren helburua, biak gizakien
bizitzan nola portatzen diren eraren berri ematea baita.
• Ideiak: bururatzen zaizkigun pentsamenduak dira, aztertu, onartu eta imita ditzakegunak.
• Sinismenak: guregan daude eta gure bizitzako substantzia dira. Ekintza hau bi eratan sinistu daiteke:
o Batetik, sinesmenak guregan daudela esaten denean, gizabanako bezala egituratzen
gaituztela azpimarratzen da.
o Bestetik, beregan gaudela esaten dugunean, sinesmenen dimentsio komun kolektiboa azpimarratzen da.
Ortegaren konklusioa ondorengoa da: nahiz eta zenbait ideia guretzat oso garrantzitsuak izan,
gure bizitzan ezin sustraituko dira ideiak izateari utzi eta sinesmenetan bihurtu arte. Sinesmenen
ezaugarria, beraiei esker bizi eta beraiekin konta daitekeela da.
129