Errenteriako Txistulariak euskal irratiaren hastapeneko izarrak

Errenteriako Txistulariak
euskal irratiaren
hastapeneko izarrak
Koldo Ordozgoiti Juanenea
2
012ko mart xoaren 2an laurogei urte bete
dira Joseba Zubimendik eta Ander Arzelusek
bult zatuta aireratu zenetik lehen Euskal
Irrat saioa. Hor dugu euskal irratiaren mugarria,
egun horretan sortu zen euskarazko irratia, ez zen
izan lehen aldia euskara uhinetatik hedat zen zela,
baina irrat saio horrekin eman zit zaion hasiera euskarazko irratigint zaren bide oparoari.
Beste berrikunt za bat zuk ez bezala, irratia
garaian irit si zen gurera, Euskal Herrira, eta beste
hizkunt zen denbora bert suan hartu zuen euskarak
uhinen bidea. “Irratia dela ta dabil gure euskera
kuttuna, arranoa baiño erosoago, arranoa baiño
kement suago egaz dabilkigu”, idat zi zuen Ander
Arzelus Luzearrek 1925an, egindako lehen emanaldien harira.
Irratiaren garrant ziaz hasieratik jabetuak
ziren garaiko euskalt zaleak, baina bakarrik 1932ko
martxoaren 2an gauzatu ahal izan zuten aukera hori,
asteroko euskarazko programazioari hasiera emanez,
Union Radio Donostian, garaian Euskal Herrian zen
irrati bakarrean. Asteazkeneroko irratsaioa ordubetekoa zen eta astero egin zuten, etenik gabe, are eta
Errepublikako gobernuak 1934ko urrian debekatu
zuen arte. Egin zituzten 137 emanaldi horietan dugu
euskarazko irratiaren sorrera.
Errepublikako eskumaren gobernuak agindutako etenak ez zuen euskal saioen amaia ekarri.
Zubimendi, Luzear eta enparauek, jada ez Eusko
Gaztediaren izenean, bere kasa baizik, irratian segitu
zuten eta 1935aren hondarrean Donostiako Euskal
Pizkundea elkartearen t xapelpean irrat saioen berpiztea lortu zuten. Lehentxeago, Joseba Zubimendik
1935eko Donostiako arraun estropadak zuzenean
eman zituen, euskaraz, kirol eta ikuskizun horren
oarSo 12
lehen irrati emanaldian, eta 1936ko ekainean Ander
Arzelus Luzearrek prestatutako metodoan oinarrituta irrati bitarteko euskara ikasteko eskolak emititzen hasi ziren. Uztailaren 18an piztu zen gerra eta
Euskadi matxinatu frankisten esku geratzeak, erbestera bidali zuen aitzindari haiek abian jarri zuten euskarazko irratigintza, baina katea ez zen inoiz eten.
Joseba Zubimendik zuzentzen zuen Luzearren
lagunt zarekin Donostiako Union Radio bitartez
hedat zen zen irrat saioa eta bertan hasi zen bere
aitarekin batera speaker eta aktore moduan Amale
Arzelus, euskal irratiko lehen emakume esatari eta
aktorea. Amalek zort zi urte egin berriak zituen
1932ko mart xoaren 16an irratian hasi zenean; bere
aitak, Ander Arzelus Luzearrek idat zitako bakarrizketak eta elkarrizketak gauzat zen zituen mikrofonoaren aurrean, arrakasta handiarekin, irratiko izarra
izateraino. Donostiako Eusko Gaztedik eman zion
babesa irratsaioari, Gipuzkoako Aldundiak finantziazioa, Angel Lizarragak jendea eta behar zen guztia
bilat zen zuen, Txomin Olanok eta Bruno Imazek
zuzeneko musika jartzen zuten, pianoa joz.
Euskal irrat saioak arrakasta lortu zuen
garaiko ent zuleen artean, horren lekukoa dugu
Estepan Urkiaga Lauaxetak irrat saioaren lehen
urteurrenean idat zitakoa: “Art zeluztar Amalet xu
edonork darau bere abot sa ent zun dogulako ez
bein, sarritan baino. Zubimendi azkarra, Luzear
eta abar geure adiskide egin dira. Eta zelan gero?
Irratijaren bidez! Olakorik ent zuteko bere!”
Euskalt zaleen lagunt zarekin gauzatu zen beti
zuzenean egin behar zen irrat saioa. Garaian, hit za,
abestia eta musika dena zuzen zuzenean gauzatu
behar zen irratiaren mikrofono aurrean. Eta mikrofonotik mint zat zen, gaur egunean sinestezina
711
7
lit zatekeen harrigarrizko lagun taldea: Zubimendi
eta Arzelus, ‘Luzear’, Joxe Ariztimuno ‘Aitzol’, Xabier
Lizardi, Telesforo Monzon, Emeterio Arrese, Orixe,
Hemandorena, Toribio Alzaga, Beorlegi, Basarri,
Elbira Zipitria, Dunixi, Tomas Garbizu, Aita Donostia,
Aita Migel Altzo, Jean Lafitte, Oxobi… saioko izarra
izan zen Amale Arzelus umea eta hauekin batera
emakume ugari, andrazkoak hizlari, abeslari, errezitatzaile, andereño mugimendu sortu berrikoak…
Eta hori gut xi balit z, punta puntako abesbat zak (bereziki aipat zekoa Gabirel Olaizolak
zuzent zen zuen Eusko Abesbat za), t xistulariak
(Errenteriako t xistulariak eta Isidro Ansorenaren taldea, bi aipat zearren), akordeoi eta trikitixa joleak,
musika talde eta bakarlariak (Nicanor Zabaleta,
harpajolea esaterako), bert solariak (Basarri
irrat saioen lagunt zaile ohikoa izan zen, baina
mikroetatik pasa ziren bert solari zahar eta gazteak,
Mat xin Irabola senpertarra edo eta ArizmendiAtarrene donostiarra edo Joxe Mari Lopetegi
irundarra, hiru besterik ez apait zearren) bandak,
musikariak eta musika joleak, eta Ramon Laborda
apaizaren Poxpolina ume mugimenduaren babesa
eta lagunt za izan zuen irrat saioak.
Txistua eta eskusoinua ohikoak izan ziren
irrat saioan eta horien present zia nabarmena da
saioen ondoren egin ziren argazkietan. Irrat saioen
“talde argazkiak” egitea Zubimendik eta Luzearrek
sartu zuten beste berritasuna izan zen, bit xia bada
ere horiek dira Euskal Herrian denbora horretan
egin zen irratiaren argazki lekuko bakanetakoak,
bakarrak ez esatearren.
Zubimendiren funt sean, Joseba Zubimendik
egin zuen irrat saioen jarraipen dosierrean egun
Koldo Mit xelena Kulturunean zaindua dena, gordeak dira argazkiak, horietako batean t xalapartaren lehen irrati emanaldiaren lekukotasuna jasoa
da. Lasarteko taldeak 1934ko mart xoaren 14an
egin zuen irrat saioari dagokio eta bertan berritasun moduan, t xalaparta emanaldia eskaini zuten:
“Numero encantador y novedad deliciosa fue la
“Txalaparta”. Los hermanos Zuaznabar del caserío
Sasueta fueron los ejecutantes. Con suma destreza
y gran habilidad interpretaron con sus “makillas”
una bella canción, haciéncose acreedores por su
brillante ejecución de grandes muestras de simpatía somo igualmente el gran irrint zilari Fernando
Macazaga”. Kronikatik aparte, irrati estudioan
jasotako argazkian, han at zean ikusi daiteke t xalapartaren oholetako bat. Gisa horretako harribit xiz
betea da, euskal irratiaren hastapenen benetako
alt xor kut xa den Joseba Zubimendiren funt sa.
Argia aldizkariaren irratsaioa, 1932-02-15.
Argazkian: Ezeiza, Zugasti eta Kortajarena
abeslariak. Isidro Ansorena eta bere txistulari
taldea. Telletxea, Argiako zuzendaria. Enekotegi,
apaiza eta kantaria. Joseba Zubimendi
irratsaioaren speaker eta zuzendaria.
Lezotarren irratsaioa. 1932-2-22. Argazkian, Joseba Zubimendi,
irratsaioaren speaker eta zuzendaria, bere semea Iñaki
Zubimendi, mikrofonoari heldua eta Lezoko: Tomasa Iñarra,
Candida Elustondo, Imanol Garbizu, Jon Garbizu, Reparaz
apaiza eta tenorea, Liborio Garbizu, Tomas Garbizu musiko eta
organista. Gezala anaiak, txistulariak.
72
Lasarteko irratsaioa. 1934-03-14. Irratsaioan partaide: “Euzko
Batzokiko abeslari bikainak, Antonio Mercero abertzale eta
abeslari handiak zuzenduak”. Batzokiko antzerki taldea. Venancio
Azkarate, soinujolea. Andoni Arozena hizlaria, Zuaznabar anaiak
txalaparta joleak, Fernando Makazaga irritzilaria. Ander Arzelus
Luzear irratsaioaren speaker eta zuzendaria.
oarSo 12
Zuzen zuzeneko irrati emanaldia
Euskal Irrat saioa asteazkenero, arrat saldeko
zort zietan hasi eta bederat ziak arte egiten zen,
Joseba Zubimendik eta Luzearrek diseinatu, mantendu eta zuzendu zuten. Eusko Gaztedik antolat zen zuen irrat saioan Angel Lizarragak jendea
eta behar zen guztia bilat zen zuen, Txomin Olanok
eta Bruno Imazek pianoaren bitartez jarraipena
eta saioa gauzat zen zuten eta aipatu moduan,
Luzearrek eta Zubimendik, orduko hit zez esateko,
speaker lanak egiten zituzten.
Ordubete horretan, hizlariak eramaten zituzten, t xistulariak, bert solariak, soinujoleak, olerki
errezitat zaileak, abeslariak eta abar, Gipuzkoako
herri guztietakoak, noizean behin Nafarroakoak
eta inoiz Ipar Euskal Herrikoak, Hendaiakoak esaterako. Errenteriakoak behin baino gehiagotan
izan ziren bertan. Saioak ezinbestez zuzenean egin
behar zirela kontuan hartuta, lan gait za egin behar
zuten arduradunek estudioan bertan ez ezik astean
zehar ere, jendea inplikat zeko, saioak prestat zeko,
parte-hart zaileak garaiz eramateko. Ez zen
ahunt zaren gauerdiko eztula, Joseba Zubimendik
El Día egunkarian gaztelaniaz egindako elkarrizketa
batean azaldu zuen moduan.
Irrat saioa astero berritu behar da eta ez
da erraza zort zi egunen buruan artista berriak
aurkit zea, arrat saldeko 8etatik 9etarako ordu
bete hori betet zeko. Egia da inork gut xik egin
diola uko parte hart zeari, baina, gauza batengatik edo besteengatik, azken orduko hut s egiteak
gertat zen dira. Eskaint za interesgarria lort zeko
lan horretan, paper garrant zit sua jokat zen du
Angel Lizarragaren eskarmentuak. Berari eta
gure piano-jole ofizialari, Txomin Olanori eta
konposat zaile eta pianista den Bruno Imazi zor
diete eskert zea irrati ent zuleek. Gutun ugari
jasot zen ditugu Euskal Herri osotik animo emanez. Asko Lapurdi eta Zuberoatik iristen zaizkigu,
baita Ameriketatik ere, handik aipat zen digute
gure emanaldiak, ordu diferent ziagatik edo, goizeko hirurak direnean ent zuten dituztela. Irrati
ent zuleek gogoan dute gure “speakerra” Ander
Arzelus eta bere alaba zoragarria, biak mutu
azken aldi honetan aitaren gaixotasuna dela bide.
Hit zaldiak hamar minutukoak ziren, horrek
bat zuen kexa eragin zuen, hala nola Basarrirena,
laburregiak ziren bere irit ziz. Ez dago emanaldien
grabaziorik, bai ordea horietako aipamen ugari
garaiko egunkari eta astekarietan. 1934ko urrian,
Errepublikako gobernuak emisioa eten zuenean, El
Díak gogora ekarri zuen mikrofonoetatik pasatako
lagunen zerrenda.
Raros fueron el Bat zoki o la entidad musical vasca de nuestra ciudad o de los pueblos
oarSo 12
comarcanos que no hubieran colaborado en el
éxito de estas manifestaciones de arte, de cultura
y de vasquismo.
¿Quién no recuerda las agradables horas
que nos proporcionaron los elementos del Batzoki
Ulialde y también los del Antiguo, los de Pasajes
de San Pedro y de San Juan, el grupo “Jostallu” de
Donostia y los abeslaris de los Bat zokis de Irún y
Rentería, de Oyarzun y de Hernani, de Andoain y
de Lasarte e idéntico los de Ordizia? Hendaya, la
amena ciudad del otro lado del Pirineo, hija también de Euskadi, acudió a estas reuniones de colorido vasquista.
Pero además han contribuído, entidades
culturales y artísticas. Por ejemplo, las poxpolinas donostiarras que cumplidamente satisficieron los anhelos aún del exagerado peticionario.
El Orfeón Vasco, o Eusko Abesbat za, que en
la fiesta del centenario de estas emisiones dio
un concierto notabilísimo desde el micrófono
de Unión Radio instalado en el Gran Kursaal.
También realizó un lindo programa la “Schola
Cantorum”, tan renombrada, de Pasajes, bajo la
dirección de su maestro don Gelasio Aranburu,
que por dos veces colocó muy alto el pabellón
de las emisiones euskéricas. No fue menos feliz
la actuación de la “Schola Cantorum” de Hernani,
dirigida por don Jesús de Zubimendi.
Del gran número de artistas de renombre
merecido que desfilaron por el micrófono de la
emisora donostiarra, citaremos al gran bajo ernaniarra, director de la punjante masa coral “Eusko
Abesbat za”, don Gabriel de Olaizola, juntamente
con el señor Lizarraga y los solistas del mismo
Orfeón, el bajo señor Corjarena, el tenor Eceiza
y las señoritas Embil y Zabalbeaskoa. También
figuró la excelente cantante señorita Ana María
Hernández y los excelentes solistas del Orfeón
Donostiarra, los aplaudidos artistas Linazasoro y
Aguirret xe.
Meritísimos ant zeslaris también participaron en estas emisiones, entre los cuales se cuentan los afamados artistas Beorlegui y Eguileor,
que hicieron pasar ratos inolvidables de contento
y sana alegría a los numerosos oyentes.
Bert solaris se presentaron muchos y buenos. Un botoncito de muestra, los conocidos
Arizmendi, Arostegi y el popular “Azcoiti” de
amenidad considerable. Así mismo los acordeonistas dieron siempre una nota destacable al par
que entretenida. Fueron innumerables los que
en la sesión vespertina de cada miércoles alegraban con sus festivas piezas musicales al público
oyente.
No ha mucho, los radioescuchas euskeldunes tuvieron la fortuna de escuchar una emisión
que dejó en todos vivo recuerdo. Fue aquélla en
73
que actuaron los animosos mutiles del simpático
pueblecito de Narvarte. La melodía de las hermosas dant zas baztanesas y del Ingurut xo de Leiza,
interpretada por los Txistularis del citado rinconcito, causaron delicia suma. Era la misma reunión
en que intervino el Padre Aguirre, entusiasta euskalt zale, dedicando una amena charla en castizo
euskera.
También constituyó un fausto suceso
la emocionante despedida de los t xistularis de
Rentería antes de partir para la capital de Méjico.
Dieron un hermoso concierto que repitióse a su
llegada de aquellas lejanas tierras, donde pusieron tan encumbrado el pabellón euskadiano. Y
hablando de t xistularis, digno es de destacar los
magníficos conciertos que repetidas vesces nos
brindaron los celebrados t xistularis donostiarras
que dirige el maestro Ansorena. ¡Cuántos éxitos
cosecharon las emisiones euskéricas!
De pianistas anduvieron bien las emisiones.
Los que más se distinguieron fueron entre otros
el compositor Bruno Imaz, el señor González,
director de la Banda municipal de Hernani, como
también el señor Garbizu, meritísimo organista
de la iglesia parroquial de Pasajes de San Pedro.
Tantos fueron los triunfos obtenidos por
estas emisiones, cada vez más brillantes y divertidas, y tales los artistas que en ellas tomaban
74
parte, que el Ateneo Guipuzcoano, como digno
remate a las conferencias que sobre temas vascos
en sus lujosos salones se pronunciaron, acordó
solicitar a Unión Radio y a Juventud Vasca, organizadora de las emisiones euskéricas una emisión
de carácter vasquista, en la que desarrollaron un
excelente programa ante el micrófono instalado
en su misma tribuna.
Errenteriako Txistulariak Euskal Irratsaioko izarrak
El Día egunkariko albistean azalt zen den
moduan, Errenteriako Txistulariak irrat saioko izarrak
izan ziren. Egindako emanaldiaz gainera, ugariak izan
baitziren Euskal Irratsaioan Alexander Lizaso eta Pedro
Lizardi buru zuten Errenteriako Txistularien emanaldiak, eta artikuluan aipatuta azaltzen diren Mexikora
joan aurreko eta bueltatu ondorengo saioez gain,
Errenteriako Txistulariak Euskal Irrat saioaren ekitaldi
nagusietako txistu jole izan ziren.
Errenteriarrak Euskal Irrat saioan egindako
emanaldien artean 1933ko ekainaren 10ekoa
adibide moduan hartu dezakegu. Hona hemen,
Luzearrek zuzent zen zuen El Díako Euskal Orrian
jaso zuten LXVII. Irrat saioaren kritika:
oarSo 12
“Txistulariak aitatu bearko aurrena.
Bat zaldi guzitan aurreneko saria eman oi dioten
t xistulari talde bikain oni onenbeste zor diogu,
noski. Gorasarriren “Goizeresia”, Urteagaren
“Kontrapasa” ta Olaizolaren “Erriko jaietan”
ent zunarazi zizkiguten. Nola? Hainbeste sari
et xeratu arazi dizkien era berezian. Lizasoren
jot zeko erreztasuna ez degu, esanak esan, bear
baño gehiago goratuko.
Olaizolatar Pilare andereñoak, bere abot s
at segin eta abeskera egokiz liluratu gindun.
Udalait zen “Nik badut maiteño bat”, Otañoren
“Kunkun” ta Aita Donostiren “Urrexinola ta eria”
berak abestu zituan arteraño ent zun gabeak
genitula iruditu zit zaigun, ain ederki abestu zitun.
Abeskoren polita duzute errenderiar adiskideok.
Albisutar Nikanor, abot zolia ta Lizasotar
Pilipa abespetia, lagun zarrak ditugu. Alare
ez genun bigarrenaren abot sik oraindaño
ent zun ta oso gogoko izan zit zaigun. Guridiren
“Mañaritik asita”, ta Udalait zen “Lili eder bat”
eta “Gaztetasunak bainera bila” abestu zituan
arek, eta onek Udalait zen “Argizariak zerutik” eta
Almandozen “Txakur galdua”. Biok oso egoki.
Azkenik Litargik [Gilermo Lizasok]
“Astuaren larritasunak” edestu zizkigun. Esale
jator eta abeslari bikain, bert so zar errikoi
bat zuek oñarri zituela, orrialde ontat xe aurki
oarSo 12
dezakezuten lant xoa irakurri zigun. Beti gazte
gure “Litargi”. Ori izan zan errenderiarren asteazkeneko lana.”
Euskal Irrat saioan Errenteriako t xistulariek
izan zuten nagusitasunaren bi adibide ezin hobeak
ditugu, arestian aipatutako Ateneo Guipuzcoanok
programazioaren baitan 1934ko maiat zaren 16an
egin zen euskal musikaren irrat saio berezian,
Errenteriako Txistulariak jo zuten eta berdin gertatu zen Kursaalen zuzenean egin zen Euskal
Irrat saioaren 100. irrat saio berezian. 1934ko urtarrilaren 28an, Kursaaleko areto nagusia lepo beteta
eta irrati bitartez Union Radio Donostiaz gain Radio
Estudio Bilbao Bilbao Irradiot sa emisora bitartez
zuzenean eskaini zen bi orduko zuzeneko emanaldi
hartan, Eusko Abesbat zarekin batera, Errenteriako
Txistulariak izan ziren nagusi.
Euskal Irrat saioak izan zuen berrizaletasun
eta ait zindaritasunaren baitan, ez da harrit zekoa
han estreinatu izana, saio horretan kantatu izana,
lehen aldiz irratitik, Alexander Lizasoren musika
moldaketari zor zaion Eusko Gudariak, urteekin
himno bilakatu den abestia. Horren lekukotasuna jaso dugu hemerotekan, aldiz ez zaigu irit si
inongo argazkirik Errenteriako Txistularien eta oro
har errenteriarren parte hart ze Euskal Irrat saioan.
Agian, baten batek izango horren oroit zarik?
75
Errenteriako Txistulariak, 1927. Foto Marín.
Errenteriako Txistulariak Donostiako Konstituzio plazan, 1931.
Errazkin, Evaristo Goñi, Perico Lizardi, Alexander Lizaso. Foto Marín.
76
oarSo 12