PROGRAMA di GOBERNASHON: 2013 – 2016 ‘SPERANSA i KONFIANSA’ Un Resúmen Introdukshon Un programa di gobernashon ta un dokumento ku ta splika kiko e ophetivonan ta ku gobièrnu tin pa goberná nashon durante e periodo di gobernashon i kon lo ehekutá esaki. E título ‘Speransa i Konfiansa’ ta indikativo di e situashon mental ku ta reina den komunidat di Pais Kòrsou, kaminda e reto pa krea un futuro sostenibel i hustu pa un i tur, ta parse mashá difísil. Ta pa esei mes e título ta ekspresá e ‘speransa’ ku tin pa por logra un mihó futuro pa e komunidat di Kòrsou, basá riba e ‘konfiansa’ den nos kapasidat pa saka máksimo probecho pa un i tur, a base di e potensial di nos hendenan. Den e introdukshon di e ‘Programa di Gobernashon: 2013 – 2016’ gobièrnu ta splika e punto di salida di e programa, ku ta ankrá den e siguiente aspektonan básiko: - Bon enseñansa - Salubridat públiko - Un medioambiente salú - Seguridat - Kuido/sosten sosial Ehekushon di e Programa di Gobernashon ta basá riba 5 meta stratégiko: 1. ‘Nation Building’ (Formashon di Nashon) 2. Rekuperashon Ekonómiko Duradero i Invershon 3. Mehorá kalidat di bida 4. Promové Bon Gobernashon 5. Maneho responsabel i kouteloso di Presupuesto Kada un di e 9 ministerionan lo enfatisá e 5 metanan stratégiko akí, di kual ‘Nation Building’ ta e punto di salida: un Kòrsou uní den amor pa 1 patria i determiná pa realisá e desaroyo nesesario pa mehorá kalidat di bida di henter komunidat. Importante den e ehekushon di e ideal aki ta e nesesidat – por papia di obligashon - pa kada ministerio traha estrechamentu ku otro, pa asina krea un maneho ku ta surpasá e ministerio individual i konhuntamente ta yuda krea sinergia i efisiensia pa logra máksimo progreso di nashon. Tambe gobièrnu lo krea e kondishonnan pa inisiativa partikular i talentonan individual duna nan aporte pa konhuntamente henter e komunidat yuda realisá e programa di gobernashon akí. 1. ‘Nation Building’ (Formashon di Nashon) E punto di salida akí ta importante pa reforsá identidat i konsientisashon nashonal. Koherensia sosial ta un proseso real i kontinuo, fundá riba prinsipionan básiko, manera demokrasia partisipativo, solidaridat i toleransha. ‘Formashon di Nashon’ ta un instrumento fuerte pa desaroyo di un nashon hóben manera Kòrsou, pa por krea un poblashon ku sa kon di yuda su mes i ku ta mira futuro ku konfiansa pa por enfrentá e retonan di siglo 21, i konbertí oportunidat den posibilidat real pa desaroyo di e potensial humano di Kòrsou. E plan di implementashon ta konsistí di: Partisipashon di pueblo den e proseso demokrátiko: e.o. pa medio di un ‘Diálogo Nashonal’ pa duna kontenido na e konsepto di demokrasia direkto i partisipativo den koperashon. Fondo pa Deporte i Desaroyo Sosial: e.o. pa medio di Institutonan Nashonal di Kultura i pa Deporte. Formashon di un pueblo krítiko i bon informá: e.o. dor di stimulá Papiamentu komo idioma di instrukshon i mihó komunikashon entre gobièrnu i pueblo Demokrasia Partisipativo por keda implementá e.o. pa medio di diálogo nashonal. E ser humano ta sentral den e proseso di formashon di nashon. P’esei konosementu, sabiduria, posibilidatnan i kalidat di e Yu di Kòrsou i su amor pa patria ta esensial i lo pone énfasis riba e fundeshi di komunidat, ku ta e mucha, e famia, skol i bario. 2 2. Rekuperashon ekonómiko duradero i invershon Lo inisiá un diálogo habrí ku partnernan den i pafó di Reino, spesialmente Latinoamérika i region Karibense, pa yega na un desaroyo ekonómiko. Ministerionan di Asuntunan General, di Desaroyo Ekonómiko i di Maneho di Gobernashon, Planifikashon i Servisio Públiko lo hunga un ròl pionero konhuntamente. E proyekto UNPD (United Nations Plan of Development), lo tin un aporte importante den e ophetivo stratégiko akí. Riba tereno di Desaroyo Sosial, Labor i Bienestar (SOAW), akseso na trabou ta un punto di akshon importante. A base di komunikashon habrí ku pueblo i informashon via Internet p.e. info riba ‘banko di vakatura’ - por logra un desaroyo positivo. E plan di implementashon ta konsistí di: Relashon konstruktivo ku Reino, region i mundu: e.o. via un plan di maneho pa diplomasia ekonómiko den region i den mundu Konfiansa den relashon ku Sektor Privá: e.o. mediante ‘Trayekto di UNDP’ den estrecho sintonía ku DEO (Dept. Desaroyo Ekonómiko) pa realisá un Plan Mayó (Masterplan) – Desaroyá maneho industrial ku bista riba eksportashon – Reforsá Fundashon pa Konsumidó – Duna sosten na sektor agríkola Atraé invershonista: e.o. Instalá Curaçao International Financial Board – Evaluá introdukshon di ‘Herstelbank’ i posibilidat pa Curaçao Economic Development Board / Offshore Board – Evaluá i adaptá lei di ‘Tax Holiday’ i otro insentivo fiskal Promové empleo: e.o. Krea posibilidatnan finansiero pa kombatí pobresa – Formashon sosial obligatorio (SOAW) – Kontrolá kumplimentu di leinan sosial i di labor – Inventarisá proyektonan eksitoso pa kombatí pobresa. Pa sostené tur e inisiativanan akí, un desaroyo ekonómiko ta nesesario. Empresanan chikí i mediano ta pilánan importante, i gobièrnu lo stimulá un ekonomia dinámiko pa krea posibilidatnan nobo pa inisiativa lokal. Reforsá ‘bankonan di rekuperashon’ (herstelbanken) eksistente pa empresarionan talentoso lokal haña mas oportunidat pa desaroyo. 3 3. Subi kalidat di bida Mester atendé e problemanan ku ta afektá kalidat di bida di e poblashon di Kòrsou, manera kriminalidat, muchanan ku no ta kaba skol, un sentido di inseguridat i un formashon ku no ta adekuá. Esaki ta responsabilidat di tur e ministerionan huntu. Lo siguiente ta un enumerashon limitá di muchu mas puntonan di akshon: - - - - Promové kalidat i akseso di enseñansa/formashon riba tur nivel: Enseñansa liber pa tur mucha Inkorporá obligashon pa enseñansa serka tur fundashonnan pa enseñansa Legalisá supervishon riba kumplimentu ku kalidat di Enseñansa Spesial Formalisá meta núkleo i término final di Enseñansa Spesial Formulá reglamento i kalidat di maestronan den enseñansa sekundario Akordá CAO pa personal den enseñansa Establesé lei pa enseñansa superior firmemente Optimalisá salubridat públiko - Traha un maneho efektivo di prevenshon pa salubridat - Lanta un Instituto di Salú - Kòrta den listanan di espera serka spesialistanan - Realisá Hòspital Nobo - Introdusí kuido sosial den bario Kombatí i prevení Kriminalidat (di hubentut) i violensia doméstiko: - Plan di maneho pa Polis pa mehorá tareanan di mantenshon di òrdu - Areglo nobo pa posishon hurídiko di polis - Subi ‘kastigu di tarea’ imponé riba hubentut - Lanta “Kas di Seguridat” 4 - Mehorá Sentro di Detenshon i Korekshon Kòrsou - Inisiá proyektonan pa prepará regreso di detenidonan den komunidat Formulá vishon di largo plaso pa desaroyo di siudat - Formalisá relashon entre Gobièrnu i FKP - Formulá un vishon di largo plaso pa desaroyo di siudat - Renobá EOP - Plan pa desaroyo komersial di siudat di terenonan i edifisionan den mal estado (Urban Growth Boundary) - Adaptashon di reglanan legal pa planifikashon espasial - Desaroyá maneho duradero pa siguridat den tráfiko Enseñansa di un nivel haltu i pagabel ta esensial. Pa esei mester usa tur e ekspertisio disponibel pa mehorá enseñansa i pa konekt’é ku e desaroyo di Kòrsou. Mester konsiderá konseptonan nobo di formashon pa krea siudadanonan yen di konfiansa ku por enfrentá e retonan den un mundu ku ta avansá rápidamente. Enseñansa moderno ta muchu mas orientá riba inspirá e studiante pa e progresá. E studiante Kurasoleño ku kaba skol sekundario mester ta sigur di su mes, ku un fuerte sentido di hustisia i un konfiansa den su propio abilidat i potensial; ku konosé su propio forsa i limitashon, ku ta fleksibel i kapas pa enfrentá e mundu rònt di dje, ku ta asumí su responsabilidat, ku ta hasi pregunta, ku ta reflehá, tuma inisiativa, ku ta demostrá un sentido sosial fuerte i ta aktivo den yuda mehorá kalidat di bida di su próhimo. Salubridat i sosten di gruponan vulnerabel tin prioridat haltu. P’esei ofisinanan den bario, dirigí riba bario, ta di gran prioridat pa e ministerio di Desaroyo Soshal. Medioambiente, Naturalesa, kalidat di nos ambiente di biba i polushon di medioambiente ta puntonan di lansa importante. Eliminashon di polushon i identifikashon di áreanan di naturalesa tin prioridat. Pa trata e futuro di Refineria di Kòrsou, a instituí un tim multidisiplinario. Un grupo ta traha pa subi e kalidat di e refineria segun norma i standard moderno i riba negoshamentu di un kombenio nobo ku benefisio pa Kòrsou. Grupo dos ta trahando riba un senario den kaso 5 di siere di e refineria, siguí pa desmantelashon i limpiesa di e terenonan i e desaroyo sosio-ekonómiko nobo di e tereno rònt Schottegat. Mester plania tur kos riba 444 km², kaminda infrastruktura, naturalesa, komersio i bibienda ta ingredientenan importante. Pa garantisá un Kòrsou agradabel, mester duna prioridat na un plan riba término largu di un manera konsiente i kouteloso ku bibiendanan pagabel den barionan agradabel. Esaki ta responsabilidat di ministerio di Tráfiko, Transporte i Planifikashon Espasial, huntu ku Salubridat, Medioambiente i Naturalesa. 4. Promové bon gobernashon Gobièrnu a aseptá e rekomendashonnan den e investigashon di Transparancy International tokante kombatimentu di korupshon i subi integridat, e.o. via mehoramentu di e kapasidat di instanshanan pa mantenshon di lei, ku lo keda inkluí den un plan di implementashon. Tin un prioridat grandi pa optimalisá organisashonnan di gobièrnu dor di mehorá e prosesonan interno i inter-konektá nan pa hasi aparato públiko mas efisiente i efektivo, pa e por kumpli ku e ekspektativanan di e siudadano. Tambe gobièrnu ke traha riba transparensha i promoshon di partisipashon di e siudadano, e.o. dor di pone tur informashon públiko riba Internet i krea posibilidatnan interaktivo, ku ta fasilitá kontakto direkto ku e siudadano i alabes ta fortifiká e transparensha. Aktividatnan relevante pa promové bon gobernashon ta: 1. Evaluá e struktura i e plan di ehekushon di tareanan di Seguridat Nashonal; 2. Desaroyá e masterplan; 3. Desaroyá i ehekutá un maneho di HRM- I HRD pa promové un aparato di servisio, efisiente i efektivo; 4. Re-instalá Konseho pa Salubridat; 5. Oumentá konfiansa den integridat i kalidat di Gobernashon pa medio di e.o. implementashon di varios areglo - hudisial i organisatorio - pa mehorá koperashon entre ministerionan i pa 6 redusí repitishon di tareanan; determiná i ehekutá un plan pa mehorá servisio interno i eksterno, deshasí di tur aktividat ku no ta parti di tarea di gobièrnu. 5. Implementashon responsabel i kuidadoso di maneho di presupuesto Gobièrnu ta mantené e maneho pa yega na un presupuesto (mas) balansá via pasonan fèrfelu pero responsabel. Lo no tuma pasonan a kosto di inisiativa ekonómiko i desaroyo di potensial humano. E presupuesto mester proyektá un bista kompleto i konfiabel. Lo kompilá e resultado final den un ‘dash-board’, ku lo usa pa guia e proseso na un manera responsabel. Aktividatnan relevante pa implementashon responsabel i kuidadoso di maneho di presupuesto: 1. Revisá e sifranan aktual pa un bon bista di e situashon finansiero aktual 2. Departamentu Sentral di Planifikashon 3. Introdukshon di e tèrmino ‘Human Development Índise’ (HDI*) komo parti di e programa i publikashon di statistik 4. Fushon di CPB i CBS, entidat independiente (BPD) 5. Manehá gastu operashonal/ Implementá pasonan pa baha gastu 6. Mehorá inspekshon i kontròl di impuesto (FIN) 7. Studia fuente di entrada inovativo i kreativo (FIN) 8. Optimalisá entrada dor di registrá barku (VVRP) 9. Mehorá maneho di erfpacht i tereno di hür (VVRP) 10. Evaluashon Union Monetario ku SXM (FIN) 11. Establesé un kámara presupuestario (FIN) 12. Kontené hür di edifisio di gobièrnu en espera di un edifisio gobernamental sentral (BPD). 13. Fortifiká kompra sentral den kuadro di funshon optimal di gobièrnu (BPD). 14. Mehorá inspekshon i kontròl (FIN) 15. Introdusí Algemene Basis Ziektekosten Verzekering (Seguro Básiko di Malesa). 16. Formulá maneho pa institutonan di enseñansa pa dividí trabou, eliminashon òf integrashon (OWCS). 7 17. Formulá plan di maneho i aserkamentu basá riba indikadó di prestashon pa sinkronisá òf integrá kompania di gobièrnu (FIN) 18. Formulá plan di maneho pa paga dividènt di kompania di gobièrnu (FIN). E programa di gobernashon ta ilustrá e inisiativanan mas importante ku ta surpasá ministerio i ta apelá na koperashon entre ministerionan i ku otro entidatnan interesá. E gastunan di Ministerio di Salubridat, Medio Ambiente i Naturalesa, Ministerio di Desaroyo Soshal, Labor i Bienestar i Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte ta pone hopi peso riba e rekurso finansiero di gobièrnu di Kòrsou. Pasonan nesesario den e ministerionan mester relatá ku invershon den nos ekonomia i komunidat. Dor di funshonamentu mas efisiente di ministerionan i otro pasonan, lo krea rekurso pa invertí. E situashon finansiero di hopi instituto i fundashon den kuido i enseñansa ta deplorabel i e ta afektá kalidat di kuido, enseñansa i bienestar di komunidat. Mester fortifiká e institutonan akí via fiansa ‘suave’ pa mantenshon i pa kumpli ku eksigensia di inspekshon. Tradukshon finansiero di e programa E presupuesto ta e dokumento di maneho mas importante di Nashon, pasobra e ta un proyekshon di un proseso integral, ku alokashon di e tiki rekurso general komo base. E presupuesto mester duna un bista kompleto i konfiabel di e maneho pa e añanan di presupuesto. Tambe e presupuesto mester ta realista: e gastunan planiá mester kuadra ku e finansiamentu. Transparensha di e presupuesto ta esensial pa mehorá e análisis finansiero-ekonómiko. Ora a presupuestá tur e sumanan di e programa di gobernashon, por hasi un kálkulo di loke ta alkansabel. Por traha prioridat nobo den e presupuesto òf buska otro fondo. Gobièrnu a purba di traha un balansa entre e situashon mashá prekario di presupuesto públiko i e nesesidat sosial di komunidat. Indikadó Den e siguiente kapítulo ta indiká e prioridatnan di kada ministerio den e akuerdo di gobernashon i e metanan di maneho di e ministerionan. Lo menshoná aktividat spesífiko, proyekto konkreto, i intervenshon di maneho. 8 Lo duna kontenido na e ambishon pa indiká meta i prestashon i lo menshoná e departamentu òf persona responsabel. Finalmente, lo duna atenshon na supervishon i evaluashon pa asina klarifiká kua akshon di maneho ta duna e resultado deseá. Ku ayudo di e ‘dash-board’ i a base di informashon tokante di e aktividatnan den e programa di gobernashon, lo klarifiká e presupuesto di 2013 i e kambionan den futuro presupuesto(nan) komo konsekuensha di e aktividatnan implementá. (3). E HDI di Nashon Uní ta midi pobresa, analfabetismo, edukashon i speransa di bida den un nashon òf área; pues un índise kompilá tokante e nivel di edukashon, salú i entrada. Ekonomista Pakistani Mahbub ul Haq a desaroy’é na 1990 i UNDP ta us’é den su rapòrt anual for di 1993. E índise ta midi e prestashon averahe di un nashon, dividí den tres kategoria: 1). salú públiko, pa medio di ekspektativa di bida averahe despues di nasementu. 2). konosementu pa medio di e analfabetismo i e parti di e poblashon ku ta sigui edukashon primario, sekundario i avansá. 3). ekspektativa di bida dor di Produkto Bruto Nashonal per capita. Metanan Stratégiko i Aktividatnan di e Nuebe Ministerionan Den e kapítulo akí ta elaborá riba e metanan stratégiko i e aktividatnan spesífiko, proyektonan konkreto i intervenshon di maneho di e 9 ministerionan pa e periodo di gobernashon 2013-2016. 9 E puntonan di salida ta e Akuerdo di Gobernashon 2012-2016 (desèmber 2012), e Deklarashon di Gobièrnu (24 yüni 2013), e plan anual 2013 (yüli 2013), Landsverordening Ambtelijke Bestuurlijke Organisatie (A.B. 2010 nr. 87) i e Business Plan di kada ministerio (2010). Pa kada Ministerio ta duna un resúmen di e aktividatnan ku mester keda implementá i na ki manera. Lo duna mas detaye si esaki ta kontribuí na mas klaridat den e proseso di gobernashon. Asuntunan General Ministerio di Asuntunan General ta responsabel pa kontaktonan den i pafó di reino, pa komunikashon interno – huntu ku otro ministerionan – pa maksimalisá interkambio di informashon ku e siudadano, pasobra pa realisá kambionan importante den maneho di nashon, e kontribushon di e siudadano ta indespensabel. Pa e motibu akí e konsepto ‘nation building’ - identidat nashonal i patriotismo - ta un punto di salida importante pa realisá un Kòrsou sano i stabil ku ta konsiente di loke ta pasa rondó di dje; un Kòrsou, orguyoso di su propio identidat, i su potensial humano. Lo reforsá komunikashon den i pafó di reino pa ekspandé kontaktonan balioso pa desaroyo ekonómiko. Tambe ta buska e mihó manera pa yega na un diálogo konstruktivo, habrí i transparente entre gobièrnu i e suidadano, e.o. via Internet. Pa maksimalisá e konsepto di ‘Nation-building’ un Task Force lo guia e proseso ku asistensia di Reda Soshal. Gobièrnu ta konsiderá ‘nationbuilding’ un instrumento fuerte pa desaroyá hubentut, krea un pueblo efisiente i konsiente ku ta enfrentá su futuro ku konfiansa den su mes i ku por konfrontá e retonan di siglo 21. Dor di nation building nos por transformá oportunidat den posibilidat konkreto pa desaroyá e potensial humano di Kòrsou. Aktividatnan ku Ministerio General ta enkargá ku n’e ta e.o. 10 ‘Nation Building’ – ‘Desaroyo ekonómiko duradero i invershon’ – ‘Promové bon gobernashon’. E aktividatnan akí ta keda ehekutá pa medio di gruponan di trabou, huntu ku otro ministerio i ku asistensha di ‘Human Capital Development’ di UNDP i/òf den estrecho koperashon ku entidatnan privá i tambe pa medio di koperashon ku pueblo via diálogo nashonal, Internet, of otro pasonan ku lo keda desaroyá pa mehorá e interkambio ku pueblo. Detaye di aktividatnan di implementashon: - Promové uso di Internet: formulá i implementá maneho - Implementá maneho di demokrasia di partisipashon huntu ku organisashon lokal i internashonal - Relashon konstruktivo ku Reino, region i mundu: > Evaluá lei di konsenso - Plan di maneho pa diplomasia ekonómiko den region i mundu: > Inventarisá i evaluá programa i proyekto huntu ku organisashon lokal, regional i internashonal - Oumentá konfiansa den e integridat i kalidat di Gobernashon i Estado: > Evaluá struktura i plan di implementashon di Seguro Nashonal i Introdusí manual hurídiko pa promové bon gobernashon den tumamentu di desishon - Implementá rekomendashon di Transparency Internashonal - Traha Masterplan 2015 - Mehorá koperashon entre e ministerionan Ministerio di Gobernashon, Planifikashon i Servisio E Ministerio akí ta traha un vishon pa Nashon Kòrsou, huntu ku tur ministerio i komunidat, ku mester sostené e vishon. Pa e motibu ei – meskos ku ta e kaso pa TUR e 9 ministerionan - lo organisá diskushon den i ku komunidat i tambe lo duna atenshon na promoshon di 11 integridat di gobernashon pa oumentá konfiansa di komunidat. Spesífikamente e ministerio akí ta responsabel pa organisá elekshon independiente, konfiabel i transparente, publiká sifra konfiabel i kompilá un bon archivo di datonan bon protehá. Lo ehekutá e siguiente ophetivonan: traha un masterplan sientífiko pa por krea un planning i siklo di kontròl pa medio di un maneho di presupuesto responsabel i efisiente; un plan anual i un struktura di reportahe pa monitor i guia kalidat di servisio pa tur programa i proyekto na un manera responsabel. Finalmente, lo optimalisá e diferente sekshonnan di tur ministerio pa krea un aparato públiko bon motivá i harmonisá ku ta duna servisio efektivo. E aparato públiko lo sigui un trayekto di evaluashon pa duna i haña oportunidat pa sigui kurso básiko. Pa mehorá servisio eksterno lokèt di pèrmit lo amplia su servisio dor di tuma i duna mas pèrmit. Aktividatnan komplementario: - Inventarisá tur ámtenar non-aktief i tuma desishon riba nan - Implementá maneho HRM i HRD pa promové un aparato efisiente i servisial. - Implementá rekomendashonnan den e rapòrt “Integriteit en gedragscodes ambtelijk apparaat”. - Yena vakatura a base di e businessplan adaptá - Evaluá tur otro Businessplan pa loke ta tarea i outoridat di HRM - Institushonalisá Centraal Planbureau - Manehá gastu operashonal dor di e.o. manehá hür di edifisio di gobièrnu den kuadro di su futuro bibienda. Ministerio di HUSTISIA Punto di Salida i Mishon Kombatimentu i prevenshon di kriminalidat ta surpasá ministerio i mester konsider’é den konteksto mas grandi: ròl di famia, bario i skol. Teniendo kuenta ku e tarea multi-fasétiko di Ministerio di Hustisia “implementá órden hurídiko, mantené órden públiko i garantisá 12 siguridat” - e ministerio akí ta hunga un ròl grandi den e temanan ‘Nation Building’, Invershon Soshal, Oumentá kalidat di bida, Rekuperashon Ekonómiko i Invershon. No por aserká e retonan di Hustisia riba Kòrsou sektoralmente. Dor di duna koherensha entre e aktonan kriminal i entre i organisashon enkargá ku e tarea di prevenshon, kombatimentu, ehekushon i resosialisashon, ta purba promové i realisá un aserkamentu integral. Awor ku e “Medida di altu supervishon” a keda kanselá, por ehekutá e ‘Implementatieplan KPC’ i e ‘Geïntensiveerde Plan van Aanpak SDKK’, ku ta kontené hopi proyekto, ku ta eksigí hopi di e potensial humano di aparato públiko i eksterno. Pa eesei Minister di Hustisia a amplia su prioridatnan di e asuntunan urgente den e kadena di organisashonnan di Hustisia, ku mesora tin konsekuensia riba e struktura di e Ministerio. Organisashonnan di implementashon: Korps Politie Curacao - Controle & Beveiliging (SKS i Transporte Públiko) - Brantwer Kòrsou i Organisashon di Atmishon (ántes Vreemdelingendienst) Sektor kuido Hurídiko, Ehekushon i Resosialisashon: Gevangeniswezen Curaçao - Justitiele Jeugdinrichting (ántes GOG) – Reclassering – Voogdijraad - Gezinsvoogdij i Bureau Slachtofferhulp Algun di e (hopi) proyekto- i aktividatnan: Kampaña ‘polis di bario’, ku pueblo mester akseptá Kampaña turismo i seguridat (Politur) Promové koperashon entre prizònnan den region Promové embolbimentu di suidadano den prevenshon i kombatimentu di kriminalidat (tarea di ‘wowo i orea pa polis’) Resultado: bahada den kriminalidat i sentido di insiguridat; mas polis riba kaya i detenshon legal a subi. Introdusí regla nobo di posishon hurídiko di polis Koperashon entre ministerionan pa prevení violensha doméstiko i abusu di mucha, énfasis ta riba ròl di skol i famia Establesé HALT, kas di seguridat, guia intensivo pa mucha 12-18. Optimalisá GOG/JJIC pa guia e muchanan bon promé ku nan regresá komunidat. Resosialisashon: desaroyá programa atministrativo i di fishi; ‘Atmishon i Ekspulshon’: aselerá prosedura pa pèrmit di estadia . 13 Finansa Punto di Salida Mester fortifiká e posishon finansiero di Kòrsou, p.e. dor di un aparato públiko mas chikí i efisiente ku ta pisa ménos riba ekonomia i por suavisá karga di peso. Gobièrnu ke ofresé mas libertat pa sektor privá hasi negoshi, i lo fasilitá inisiativa privá mas tantu, i duna atenshon na kambio integral di e sistema di belasting. E base di e maneho di reforma ta pa eliminá défisit struktural den e presupuesto dor di implementá pasonan pa oumentá entrada i baha gastu. Ta spera ku e dos trayektonan akí – sanashon finansiero i maneho pa stimulá ekonomia, inkluyendo invershon den área soshal/ekonómiko i edukashon – lo rekuperá konfiansa den maneho i finansa di gobièrnu dor di kual ekonomia lo rekuperá mas lihé. Aktividatnan ku no a keda menshoná ainda: Rekuperashon ekonómiko duradero: Atraé invershonista/proyekto Maneho di presupuesto responsabel i efisiente Presupuesto balansá pa término largu (pa por fia i invertí) Revisá sifra aktual i pone gobièrnu su situashon finansiero aktual riba mapa. Traha plan basá riba prestashon pa sinkronisá/integrá kompania di gobièrnu. Plan di maneho pa paga dividendo di kompania di gobièrnu. Baha gastu den aparato públiko dor di traha mas efisiente. > A baha gastu ku 45 mion den 2013, lo baha gastu ku 73 m. den 2014, 100 m. den 2015 i 130 m. den 2016 Simplifiká sistema atministrativo di belasting via mas IT input: sistema moderno, integral, online na di dos parti di 2014 Mehorá koperashon entre inspekshon i implementashon: un organ. integrá (impuesto, kontrol i duana): operashonal den 2014 Studia fuente di entrada inovativo/kreativo. Estudio: kla 2014 Instalá un kámara presupuestario Loke ya ta konosí: Pasonan fèrfelu, kreativo i efektivo - Baha gastu operashonal/implementá pasonan nesesario (TUR ministerio) - Fondo 14 pa Deporte i Responsabilidat Sosial (FDRS: 1-1-2014) - Evaluá i adaptá Tax Holiday i otro insentivo - Baha gastu den sektor di kuido i seguridat sosial - Evaluá i implementá pasonan fèrfelu: e.o. AOV edat 65 i baha gastu di medisina: Gastunan kolektivo ta keda na % di BBP. Edukashon, Siensia, Kultura i Deporte Punto di salida Edukashon di kalidat haltu, pagabel i aksesibel ta esensial komo instrumento primordial pa desaroyo di Kòrsou. Konseptonan inovativo di edukashon ta determinante pa formashon di e Yu di Kòrsou i tin un ròl krusial den ‘Invershon Soshal’, ‘Kalidat di Bida’, ‘Rekuperashon Ekonómiko i Invershon’ i spesialmente den ‘Nation Building’. Implementashon Dominio di idioma nashonal Papiamentu: esensial pa diálogo nashonal i pa desaroyo kultural i di identidat Amplia oranan di skol pa fasilitá tempu i partisipashon maksimal. Regla supsidio pa institutonan nashonal pa deporte i kultura Eduká komunidat pa krea un públiko krítiko/bon informá e.o. via kanal di gobièrnu i programa edukativo – Renobá Sentro Pro Arte Aktualisá Papiamentu komo idioma di instrukshon> Lei nashonal di FO i supervishon pa kumpli ku e lei. Legalisá ‘Enseñansa Liber’: proposishon finansiero – Landsverord. A firma protokòl ku Hulanda pa garantisá valides di diploma i oportunidat pa sigui ku skol avansá. Fortifiká skol di fishi, partikularmente skol tékniko. Promové i garantisá kalidat/aksesibilidat di edukashon via integrashon brigada di info. i kontròl di empleado públiko. Mehorá funshonamentu di inspektor pa supervishon adekuá i efikas di kalidat di edukashon via adaptashon di e base legal Formalisá maneho, meta núkleo i término final di edukashon speshal Akuerdo nobo pa kondishon di labor personal di edukashon Baha gastu: integrá tareanan di institutonan supsidiá A implementá pasonan HR i finansiamentu di transporte pa skol 15 Salubridat, Medio Ambiente i Naturalesa Punto di salida Meta prinsipal ta pa garantisá kalidat i seguridat di kuido di pashènt i kalidat di medio ambiente i polushon. Lo duna prioridat na realisashon di seguro médiko general i un hòspital nobo, na kalidat, akseso i mantenshon di salú, mientras restrukturashon di kuido mester hasi e gastunan preokpante manehabel, ku un kontrol rígido di parti di e Ministerio. E dedikashon di gobièrnu na bienestar di salubridat públiko ta evidente den introdukshon di ‘Primary Health Care’, huntu ku invershon den prevenshon pa konsientisá pueblo di su mes responsabilidat. Efisiensia, edukashon di salú i promoshon di e noshon di salú ta esensial. Gobièrnu su responsabilidat pa kuido médiko ta keda demostrá tantu den konstrukshon di e hòspital nobo komo den realisashon di estudio empíriko i epidemiológiko. Tur esaki ta nesesario pa maneho di salú relevante. Mester finalisá e trayekto di legislashon ku a keda implementá den e promé lunanan di 2013, i lo sera protokòl di koperashon ku varios ministerio i/òf instansha pa realisá redukshon di polushon i identifikashon di área di naturalesa. Lo tuma akshon pa kumpli ku e rekomendashonnan di Transparency International, spesialmente pa splika desishon-, tarea-, kompetensia- i responsabilidatnan relevante. Aktividat pa logra e metanan stipulá: Alohamentu/infrastruktura adekuá pa mehorá motivashon, prestashon, efisiensia i seguridat na trabou Reforsá kapasidat di personal dor di yena e vakaturanan i ofresé training i estudio pa mehorá kapasidat Mantené supervishon legal via Inspekshon efisiente Kuentanan di kuido (2008-2011, 2012): kla mas lihé posibel Institushonalisá i legislá “outoridat di kuido” Adaptá lei adishonal di Seguro Básiko pa garantisá aksesibilidat, pago i kalidat di kuido Regla interkambio demokrátiko via “Faces, Voices and Places” Koperashon supraministerial pa: “Limpia 7 playa públiko” Mehorá yudansa propio, i sentido komun pa mihó salubridat Koperashon supraministerial entre GMN, Tayer Sosial, Proyekto ‘eksperensha di trabou’ pa esnan di ménos rekurso 16 Koperashon supraminsterial entre GMN, VVRP, proyekto “Purifikashon Awa di Riol” pa kunukeronan Banda Bou Aktivá tratado di LGO pa optené miembresia di WTO den koperashon ku MEO Formulá un maneho agrario i di peska den koperashon ku MEO ‘Public Private Partnership’: pa bida salú i prevenshon di enfermedat venéreo Aktualisá Plan di maneho pa prevenshon integral Establesé Instituto di Salú pa hasi estudio i implementá i mantené Lei di Salú Públiko A establesé un sentro pa prevení obesitas, mal nutrishon, preshon di sanger haltu, malesa di kurason i ader, kanser, i otro malesa króniko i informashon pa mehorá kalidat di kuminda Introdusí fail elektróniko den kuadro di kuido di salú di hóben Implementá Plan pa kuido mental integral Mehorá kuido di hende grandi: 3 rapòrt ‘Grandi ku Orguyo’ Informá i eduká públiko tokante di salú i malesa Evaluá, registrá i rekonosé medisina natural Finalisá desishonnan pa implementashon (indiká kiko nan ta) Optimalisá/Revisá leinan di medio ambiente, protekshon di animal, di importashon i eksportashon, lei di fytosanitario Pasonan pa ISLA kumpli ku norma di polushon Tarifa kuido básiko: Lei pa adaptá seguro médiko básiko Kuido genériko efisiente: Landsbesluit ‘Kontrato di kuido genériko’ Desaroyo Soshal, Labor i Bienestar Punto di salida SOAW su meta ta basá riba e puntonan di lansa den e akuerdo di Gobernashon: ‘trabou duradero pa trahadó lokal, mehorá partisipashon den labor, kombatí pobresa i desaroyá bario’. E meta akí ta rekerí un vishon dirigí na empleo i kon mehor’é, a base di análisis di e problemanan soshal-ekonómiko, ku partisipashon di gruponan di enfoke i un programa ku vishon. Mester kombiná desaroyo ekonómiko, labor i edukashon i forma un organisashon interministerial kompakto pa konektá e sektornan akí. 17 Traha riba labor ta nifiká traha riba desaroyo soshal i kombatí kriminalidat i pobresa a base di diferente instrumento, manera un Kas di Bario efektivo, finansiamentu di proyektonan soshal i un bon maneho di supsidio i konsultá ku aktornan eksterno. E elemento stratégiko ta aktivashon. Lo enkurashá habitantenan pa ta mas pro-aktivo den solushoná problema den komunidat. Gobièrnu ta spera un aktitut koperativo di pueblo pa yuda otro resolb’é relashonnan di labor i kombatí pobresa konhuntamente. Aktividatnan pa logra e metanan stipulá: Stimulá partisipashon di hóben den merkado di empleo via e.o. Revisá instrukshonnan pa duna pèrmit di trabou na estranhero pa protehá trahadó lokal i promové klima di invershon Aselerá proseso di pèrmit di trabou; mas klaridat mediante informashon, traha sita i trata reklamo online Establesé netwerk entre SOAW, otro ministerio, sektor di labor di OWCS, MEO, GMNT i Hustisia Optimalisá banko di vakatura multifunshonal via netwerk ku diferente dunadó di trabou Inventarisá trayekto di edukashon i labor pa match oferta ku demanda Restrukturashon i invershon ekonómiko duradero via e.o. Promové ambiente di labor sigur i salú i traha legislashon Proyekto di stimulashon i training ku partnernan Fasilitá stagiair lokal (via Banko di Vakatura) Inspekshon, kontròl riba kumplimentu di lei i rekomendashon Lei di labor konforme norma di ILO Mehorá kalidat di bida via e.o. Divishon hustu di bienestar soshal i mehorá abilidat pa bo yuda bo mes Introdusí trahadó soshal den 3 bario marginalisá Trein personal Kasnan di Bario den tur bario (Com. Developm. Análisis di/i Mediashon den Bario, Trabou di Proyekto) Koperashon ku otro ministerio i organisashon privá: studia, plania i realisá konstrukshon di kas pa ansiano i kas adaptá 18 Oferta amplio di kuido soshal i yuda esnan ku mester di ayudo Plan di implementashon: X kas den 2 bario di piloto Mihó kuido: for di ‘bruki te entiero’ >20% ménos kobradó di ònderstant pa kada bario Proyekto di trabou/ hasi negoshi den bario Guia èkstra pa famia problemátiko den bario Adaptá nivel di AOV i edat di penshun Kombatí pobresa Plan pa kombatí pobresa 2014, huntu ku otro instanshanan Inventarisá/evaluá proyektonan pa kombatí pobresa i fundashonnan pa determiná nan éksito, efektividat i resultadonan konkreto. Mehorá kordinashon di trabou riba fèlt pa ansiano, famia i hóben. Mediashon, p.e. den bario, na trabou, ku OM. Sentro pa trata violensha doméstiko, krímen bou di hóben Prevení probl. sosial-emoshonal i desaroyo atrasá di hóben Prevení i/òf redusí kolokashon den internat (progr. di eksigen.) Pasonan pa baha gastu: Plan di maneho di supsidio i fondo 2014 Desaroyo Ekonómiko Punto di Salida Ministerio pa Desaroyo Ekonómiko ta enfoká riba Stimulashon di Rekuperashon Ekonómiko i Invershon den un plan di término largu. P’esei rekuperashon ekonómiko i invershon ta un di e 4 metanan stratégiko di e gobièrnu akí. Kòrsou ta un nashon próspero danki na nos kreatividat, spiritu pa hasi negoshi i nos abilidat pa inová. Pa preservá i oumentá nos prosperidat nos empresanan mester eksportá, invertí den inovashon, tuma rísiko i usa e oportunidat di nos posishon geográfiko i relashon ku Hulanda. Gobièrnu ta fasilitá e proseso akí dor di krea un klima di invershon den kual invershonista lokal i internashonal ta sinti nan mes na kas. E puntonan di lansa pa 2013-2016 ta turismo, servisio finansiero internashonal, transporte, logístika i zona liber, miéntras ta stimulá e sektor privá pa e por kompetí ku produktonan i servisio di un kalidat haltu. E ministerio ta realisá e ambishon akí ku servisio optimal na 19 empresa i konsumidó, fortifikashon di e struktura ekonómiko i uso efektivo di desaroyonan internashonal. Aktividatnan pa logra e metanan stipulá: Stagiair lokal: pa perisia lokal laga studiante lokal kore stage Establesé Central Planbureau, pa hasi estudio i investigashon Fortifiká Struktura Ekonómiko i mehorá klima di invershon Establesé Banko di Restrukturashon pa promové kresementu ekonómiko Plan di implementashon pa agrikultura, kria di bestia i peska Plan di implementashon desaroyo ekonómiko pa 5 aña: akordá! Establesé Curaçao Economic Development Board pa promové i atraé invershonista lokal i internashonal Promové invershon, pa stimulá merkado potensial: akordá! Organisá mishonnan ekonómiko i di komersio, seshon di bolsa i mehorá diplomasia ekonómiko Monitòr proyektonan di gobièrnu, NV, fundashon i sektor privá pa stimulá ekonomia (Snowball) A regulá kordinashon den gobièrnu pa desaroyo ekonómiko Fortifiká konsumidó ku info., protekshon i konsientisashon A fasilitá kontakto entre negosiante di Kòrsou i otro pais Tráfiko, Transporte i Infrastruktura Punto di salida E efekto makro ekonómiko di transporte for di i pa Nashon Kòrsou ta enorme i ta influenshá tur sektor ekonómiko riba e isla. Regla internashonal di transporte den airu i riba laman ta stipulá kondishon pa e diferente manera di transporte. Ademas e sektor ta konsentrá riba protekshon di komunidat i propiedat kontra sirkunstansianan klimatológiko i geofísiko. Huntu ku e posishon klave den área di Restrukturashon Ekonómiko i Invershon, e ministerio akí di Tráfiko, Transporte i Infrastruktura tin un ròl importante den stimulashon di Invershon Soshal i Kalidat di Bida. Aktividatnan pa logra e metanan stipulá 20 Rekuperashon ekonómiko duradero i invershon: Mehorá konfiansa den relashon ku sektor privá i oumentá servisio na públiko. Optimalisá distribushon di pèrmit pa konstrukshon Mehorá mantenshon di tereno di gobièrnu, awa, i edifisio Renobá maneho di lei tokante pèrmit espasial i mantenshon di propiedat di gobièrnu Formulá plan pa Urban Growth Boundary Sòru pa e espasio riba Kòrsou ta bon usá Drecha infrastruktura físiko i garantisá aksesibilidat i ambiente habitabel na Kòrsou Project Inhaalslag mantenshon di via Aselerá i optimalisá servisio: Duna pèrmit i trata aplikashon mas lihé A mehorá registrashon básiko Aktua kontra konstrukshon ilegal Redusí lista di espera Aktua kontra okupashon ilegal di tereno di gobièrnu Finalisá restrukturashon di Fundashon Wegenfonds Kòrsou Aktualisá lei pa haf, CPA i aviashon Optimalisá organisashon di aviashon i nabegashon pa kumpli ku norma internashonal Formalisá relashon di maneho entre Kòrsou i FKP Desaroyá maneho duradero pa garantisá seguridat den tráfiko Evaluashon di implementashon di e programa di gobernashon Lo usa un online dash-board tool pa evaluá programa di gobernashon. Pa medio di e tool akí Konseho di Minister lo monitoriá progreso i opstákulo, redusí rísiko i aktua si ta nesesario. Tur ministerio mester aktualisá informashon riba e dash-board. Un empleado di Asuntu General lo kordiná e dash-board i supervisá e aktualisashon di e informashon dor di e diferente ministerionan. 21 Pa tur proyekto, aktividat, intervenshon di maneho e dash-board ta duna informashon tokante di: Progreso di e inisiativa: Midi/Resultado versus prestashon aktual Adaptashon di e planning Adaptashon di Human Resources Adaptashon di e fondo nesesario. Gobièrnu ta indiká ku e presupuesto tin un input karakter. Gobièrnu tin intenshon di kambia e presupuesto den un presupuesto di maneho ku mas énfasis riba resultado. Esaki lo hasi e presupuesto mas transparente i aksesibel. Gobièrnu lo hañá bista riba su maneho (meta, instrumento i finansa) pa hasi e efektividat di e maneho mas visibel. 22