Unidade 4 - Consellería de Cultura, Educación e Ordenación

Anuncio
Educación secundaria
para persoas adultas
Ámbito da comunicación
Educación a distancia semipresencial
Módulo 1
Unidade didáctica 4
Textos de instrución
Páxina 1 de 61
Índice
1.
Introdución.................................................................................................................3
1.1
2.
Secuencia de contidos e actividades en lingua galega .........................................4
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
2.8
2.9
2.10
2.11
2.12
2.13
2.14
2.15
3.
3.8
3.9
3.10
3.11
3.12
3.13
Contidos en lingua galega .......................................................................................... 38
Contenidos en lengua castellana ................................................................................ 40
Exercicios de autoavaliación .................................................................................42
Solucionarios...........................................................................................................46
6.1
6.2
6.3
7.
8.
Normas básicas para circular en una rotonda........................................................ 26
Textos de instrucción (aspectos teóricos) ................................................................... 27
Fulgores ................................................................................................................ 27
Instrucciones para subir una escalera ................................................................... 27
Recordar y almacenar el vocabulario (aspectos teóricos) ........................................... 29
Los pronombres personales (aspectos teóricos)......................................................... 30
Mecanismos de referencia interna: deixis, repetición, hiperonimia, sinónimos y elipsis
(aspectos teóricos) ..................................................................................................... 31
El Jarama .............................................................................................................. 32
Doña Perfecta ....................................................................................................... 33
Normas ortográficas: uso de la b y la v ....................................................................... 34
Talleres literarios ................................................................................................... 36
El microrrelato ....................................................................................................... 37
Un cuerpo en el hielo............................................................................................. 37
Resumo de contidos ...............................................................................................38
4.1
4.2
5.
6.
A cova de Ceza ....................................................................................................... 4
Buscamos información ............................................................................................ 5
Comunicámonos co mundo ..................................................................................... 6
Taxistas que fan de asistentas sociais..................................................................... 7
Entrevista a Teresa Moure ...................................................................................... 8
Textos de instrución (aspectos teóricos) ..................................................................... 10
Unha receita de cociña.......................................................................................... 12
A forza do vento .................................................................................................... 13
Os pronomes persoais (aspectos teóricos) ................................................................. 14
Hai monstros ......................................................................................................... 17
Para escribir mellor: mecanismos de referencia interna (aspectos teóricos) ............... 19
Normas ortográficas: uso do b e do v ......................................................................... 21
Linguas minorizadas (aspectos teóricos) .................................................................... 23
Círculo: da materia dos soños ............................................................................... 25
Lanzarote .............................................................................................................. 25
Secuencia de contenidos y actividades en lengua castellana ............................26
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
4.
Descrición da unidade didáctica ................................................................................... 3
Solución das actividades en lingua galega.................................................................. 46
Soluciones a las actividades en lengua castellana...................................................... 52
Solucións dos exercicios de autoavaliación ................................................................ 56
Glosario....................................................................................................................60
Bibliografía e recursos............................................................................................61
Páxina 2 de 61
1.
Introdución
1.1
Descrición da unidade didáctica
Esta unidade denomínase “Textos de instrución”. É recomendable que diariamente traballe
con ela entre unha e dúas horas.
Ademais, debe ter en conta as seguintes cuestións:
– A unidade contén textos e exercicios en galego e castelán, separados en dúas partes
ben diferenciadas. Ambas as linguas, xunto coa estranxeira, intégranse no ámbito da
comunicación.
– A unidade consta de dous tipos de textos ou contidos: uns que levan a etiqueta de
"aspectos teóricos", que son os que debe comprender e memorizar, e outros que carecen desa etiqueta, que son os que debe ler, comprender e comentar (aparecen precedidos do símbolo ).
– Os contidos e exercicios van clasificados en bloques ou partes, relacionados con distintos aspectos do estudo da lingua: comunicación oral, comunicación escrita, coñecemento da lingua, lingua e sociedade e educación literaria.
Logo de rematada a unidade deberá ser capaz de:
– Identificar, recoñecer e comprender textos orais de instrución.
– Organizar e redactar, en soporte dixital, textos orais e escritos de instrución.
– Comprender, organizar e resumir información extraída de páxinas dixitais para elaborar textos escritos sobre un determinado tema.
– Resumir e redactar textos de tipo académico mediante o uso de procesadores de texto (correo electrónico).
– Aprender e recoñecer as características que definen os textos de tipo instrutivo.
– Recoñecer e usar adecuadamente os pronomes persoais, demostrativos…
– Recoñecer e usar adecuadamente algúns mecanismos de referencia interna presentes
nas dúas linguas do ámbito: repeticións, sinónimos, elipses.
– Aprender e usar estratexias de autoavaliación mediante o uso de patróns establecidos.
– Aprender e usar estratexias para lembrar, almacenar e ampliar novo vocabulario.
– Coñecer as principais linguas minorizadas que existen en España e no mundo.
– Coñecer as características das principais linguas minorizadas que existen en España
e no mundo.
– Diferenciar entre obras literarias de tipo audiovisual e escritas.
– Aproveitar e manexar adecuadamente os recursos que nos ofrecen as bibliotecas virtuais.
– Consultar e utilizar talleres literarios virtuais.
Páxina 3 de 61
2.
Secuencia de contidos e actividades
en lingua galega
□
Comunicación oral
2.1
A cova de Ceza
Se ten acceso a internet vexa o vídeo que leva por título: A cova de Ceza. O enderezo é o
que se sinala a seguir. Se non ten acceso, vexa na televisión un programa de tipo
informativo, como as reportaxes sobre animais ou sobre asuntos históricos.
[http://centros.edu.xunta.es/contidos/premios/p2007/c1_cova/]
Actividades propostas
S1.
Vexa o texto 2.1 ou o programa e responda ás cuestións.
Cal é o tema principal?
É este un texto instrutivo? Por que?
S2.
Textos coma os que acaba de ver axúdannos a aprender e comprender diversos
saberes do mundo que nos rodea e pódese dicir que son máis didácticos e amenos que a maioría dos textos escritos cuxa finalidade sexa tamén ensinarnos.
Pero, sabería dicir por que sucede iso?
Páxina 4 de 61
□
Comunicación escrita
2.2
Buscamos información
Ata hai poucos anos, cando necesitabamos informarnos sobre un tema concreto,
acudiamos a unha biblioteca a consultar libros e enciclopedias, a unha hemeroteca a
consultar xornais ou directamente a persoas que podían proporcionarnos esa información.
Actualmente, os medios de información dixital, tal e como vimos en unidades anteriores,
son moi útiles para estarmos ben informados do que sucede no mundo e na sociedade na
que vivimos. Cuestións sobre política, deporte, economía, sociedade, etc, podémolas
atopar doadamente en internet.
Ademais diso, tamén temos información histórica, literaria e lingüística de moitas e
diversas linguas, entre elas, o galego e o castelán. Nesta ocasión, imos centrarnos na
primeira delas, o galego. O que debe facer deseguido é:
Actividades propostas
S3.
Se ten acceso a internet, localice as seguintes páxinas web e consulte a información que hai nelas (se non dispón dese acceso, busque información sobre a
historia da lingua galega nunha biblioteca). Tome notas da información escoitada
ou lida.
[http://cadernodelingua.wordpress.com/2007/12/09/historia-da-linguagalega/]. O debuxo “Historias de Galicia” é un hipertexto. Prema nel para ver
un vídeo relacionado coa historia da lingua galega).
[http://gl.wikipedia.org/wiki/Historia_da_lingua_galega]. Lea só ata o
apartado titulado “Séculos escuros” incluído).
S4.
Logo de ler e ver a información que se lle propuxo na actividade anterior, escriba, mediante un procesador de textos ou por medios tradicionais e coas súas
propias palabras, un texto (extensión máxima dun folio) cuxo título debe ser: “A
historia da lingua galega”. Cando o remate, páselle o corrector ortográfico e revíseo manualmente. Imprímao.
Páxina 5 de 61
2.3
Comunicámonos co mundo
Imaxine unha amiga súa que vive e traballa no estranxeiro, concretamente, en Suíza. No
tempo libre que ten acode a clases de lingua alemá para aprender o idioma.
Un día a profesora pídelle ao alumnado que realice un traballo; para cada alumno e
alumna os obxectivos son diferentes. Á súa amiga pídenlle que realice un que verse sobre
un aspecto da vida cotiá de Galicia e sobre un escritor contemporáneo, pero ela, ao estar
fóra, atópase un pouco perdida e envíalle un correo electrónico pedíndolle axuda para que
a guíe, lle indique ou lle propoña ideas para ese traballo. Vostede decide axudala.
Para iso, primeiro debe procurar información adecuada ao que ela lle pide, resumila
despois e explicarlle un pouco de que se fala. Finalmente, poderá enviarlle o correo
electrónico e ela poderá realizar o traballo satisfactoriamente.
Daquela, busque e atope estes dous textos sobre os temas propostos pola súa amiga.
Léaos e realice despois as actividades propostas.
Páxina 6 de 61
2.4
Taxistas que fan de asistentas sociais
No rural hai 800 licenzas de taxi menos que hai 15 anos
Taxistas que fan de asistentas sociais
Afonso Eiré . No rural de Galiza perdéronse máis de 800 prazas de taxis nos últimos 15 anos, segundo o Instituto Nacional
de Estatística. A causa é o descenso alarmante de poboación. Pero, para sobrevivir, a función dos taxistas e das taxistas
tamén mudou moito. Algunhas convertéronse en autenticas asistentas sociais.
Ana María do Lixeiro leva de taxista desde que o seu home se puxo enfermo e ela tivo que coller o volante. Dez anos e xa
non o deixou. O negocio funciona mellor con ela.
Ana María, taxista de Chantada, coma moitos do rural, non ten nada que ver cos taxistas das cidades.
Non só é puntual senón que cando queda para coller alguén nunha aldea, sempre aparece por adiantado. Eses cinco ou
dez minutos son unha garantía para as persoas maiores, que dormen pouco e sempre están preocupadas. Sobre todo
cando teñen que ir ao médico, ben ao ambulatorio, ben ao hospital, a maioría das súas carreiras.
Ademais non ten horarios. Sempre ten o seu móbil acendido e recibe a chamada co mesmo sorriso se lle piden que vaia
buscar a alguén ás sete, ás nove ou ás 10 de mañá do día seguinte.
Até aquí tratariamos de profesionalidade e eficacia.
Pero Ana María (como outras taxistas) dá moito máis. Acompaña as persoas maiores até o médico e, se lles fai falta, en
moitos casos, entra con elas. É a que sabe do diagnóstico e quen anota as citas cando teñen que volver ao médico e os
chama para lembrarlles que tal día a tal hora teñen que ir ao hospital e que, se queren, vai buscalos.
E non van querer!
Se a cousa se pon fea, é ela quen chama os familiares para darlles conta do enfermo e do seu estado.
Os médicos e enfermeiras de Chantada e Monforte xa a coñecen case todos e danlle a ela as instrucións e os recados.
Na vila, “se vostede ten que mercar, voulle eu en canto poida á farmacia polas menciñas”. E se non as teñen todas “xa llas
levarei eu cando me acerte pasar preto cunha viaxe e, se fai falta, vou de pé feito”.
Ana María, como tantos taxistas máis, tamén fai de confidente. Sabe dos médicos mellores, dos que teñen mal carácter e,
aínda se sería mellor ir a un privado pois a vez que lle dan no hospital vai para alá de máis de seis meses.
A Ana María, logo de levalos ao medico, chama para saber como andan e se lles fai falta algunha cousa e vólvelles insistir
en que teñen o seu teléfono e que non dubiden en chamala á hora que faga falta. Tanto que, moita xente se está mal, non
dubidan en chamar antes unha taxista que unha ambulancia.
Pois Ana María, como moitas outras taxistas que traballan no rural, non é so unha transportista, senón que fai as funcións
de asistenta social.
Ana María é só un exemplo, real.
Extraído de: http://anosaterra.org, 21-12-2010
Páxina 7 de 61
2.5
Entrevista a Teresa Moure
Teresa Moure: A globalización traerá empobrecemento cultural e lingüístico sen retorno
MANUEL VILLAR - SANTIAGO DE COMPOSTELA - 15-06-2009
Teresa Moure (Monforte, 1969) é narradora, dramaturga e ensaista. E moito máis. Activista
contra a homoxeneización cultural e do movemento contra a globalización...
Teresa Moure vai por libre nunha vida que escapa de marcas e etiquetas; esa procura constante da liberdade non é meditada, nin forzada; é tan natural coma a súa ansia por comunicar. Licenciada en Filoloxía na Universidade de Santiago de
Compostela, douorouse en Lingüística Xeral cunha tese na que investigaba a indefinición das fronteiras nas categorías lingüísticas. Das bancadas pasou ao estrado e exerce a docencia nas facultades de Filoloxía e Filosofía. Alumnos seus din
que é unha profesora diferente, que achega algo que outros non ofrecen. Hai conexión e reciprocidade; para Teresa Moure, os seus alumnos son ‘un grupo de seres alucinantes, que teiman en facer de min un ser que ame a linguaxe’. […].
Nun texto autobiográfico asegura que non lle gusta mirar cara a atrás porque non sempre se recoñece no que foi pasando
na súa vida. Por que? Non ten pinta de ser das persoas que se arrepintan.
— Todas as persoas arrastramos as cicatrices da existencia. Cando me instaron a escribir unha autobiografía non puiden
deixar de pensar nos espazos irrecuperábeis dos que xa non están, do que non volverá ser... Por suposto que hai algo de
arrepentimento... E de morriña.
Oque máis lle gusta, segundo di, é poñer o mundo patas arriba. Cando foi a última vez que o fixo (o de poñer o mundo patas arriba)? De onde lle vén esa vocación de rebeldía?
— A frase, fóra de contexto, soa grandilocuente. En realidade, eu síntoa dun xeito máis humilde. Entre todos, colectivamente, poñemos o mundo patas arriba cada vez que revisamos as nosas rutinas, cando nos negamos a aceptar convencións opresoras, por minúsculas que sexan, na nosa vida diaria. A rebeldía nace do pensamento; noutro caso sería pura
arroutada. Neste momento histórico sermos rebeldes é resultado da identificación cos oprimidos, que son lexión.
Atopa na creación literaria a mellor canle para expresar o seu pensamento alternativo?
— Cando menos nesta tempada da miña vida está a ser unha das canles máis efectivas. Non sei se a mellor mais, desde
logo, non a única. Tamén me expreso moi profundamente nas aulas, por exemplo. […]
Escribir... e recoller premios. Ten un estilo complexo pero que goza do apoio de crítica e público. Cal é o motivo polo que,
baixo o seu punto de vista, hai tan boa conexión cos lectores e lectoras?
— Xa lle dixen antes que non comento a miña obra. O meu cometido é escribila; os demais están en mellor disposición para a comentar. […]
En Galicia, creouse un problema onde non existía en materia lingüística?
— Non se creou porque xa estaba. Non é unha novidade a existencia de conflito lingüístico. O problema radica en que, tal
é como se está a xestionar politicamente, se está abrindo unha fenda que secciona a nosa sociedade en dous grupos irreconciliábeis, o cal xa é desestruturador.
Está en perigo o galego?
— Está. Coas tendencias xerais que se dan no mundo da globalización capitalista, o galego precisa unha política de protección e promoción que é todo o contrario do que se está a propor desde o actual goberno, onde se intenta presentar o
tempo dedicado a perfeccionar o coñecemento do noso idioma nacional como unha pexa que impedise abrir a mente ao
universo. Están a dicir que a nosa cultura limita... Ningunha cultura limita porque non existen os nativos da internacionalidade: ao contrario, só recoñecéndonos como galegos e galegas poderemos ser universais.
Que lle parece que a Xunta estude a posibilidade de separar os rapaces en función do idioma?
— Un proxecto abominábel, que demostra unha absoluta ignorancia en materia lingüística mais tamén en habilidades sociais, de creación de redes e solución de conflitos.
Extraído da edición dixital de Atlántico Diario, http://www.atlantico.net/noticia.php?id=80838)
Páxina 8 de 61
Actividades propostas
S5.
Supoñamos que os textos anteriores (2.4 e 2.5) son a información que atopou en
internet para enviarlla á amiga pero primeiro, debe saber ben de que fala cada
un deles; polo tanto, realice as seguintes cuestións.
Diga o tema principal dos textos 2.4 e 2.5.
Busque noutras páxinas de internet ou en xornais e enciclopedias información
sobre os problemas concretos do avellentamento da poboación en Galicia e
sobre quen é Teresa Moure, a súa obra, premios recibidos… para, deste xeito,
complementar a información dos dous textos.
Deseguido, colla un folio en branco e escriba nel (máximo unha cara) coas súas
palabras o máis importante das informacións lidas (respectiva aos textos 2.4 e
2.5 e á información complementaria). Lembre que a información que poña ten
que ser precisa e clara para que a súa amiga entenda o texto e os temas dos que
fala con claridade, pois non está familiarizada con eles.
S6.
Agora que ten todo listo e organizado, faga o seguinte:
Acceda a Gmail ou Hotmail e redacte un novo correo electrónico que conteña a
información que escribiu no folio en branco na actividade anterior. De ser
posible, debe procurar aínda resumila máis, pois esa información pretende
servir de guía e, xa que logo, non ten que ser exhaustiva.
Cando acabe de escribir o correo escriba no cadro de asunto o seguinte:
“Proposta de traballo”. Se quere, envíelle o correo a algún coñecido seu ou a si
mesmo para ver o resultado final. Imprímao.
Páxina 9 de 61
2.6
Textos de instrución (aspectos teóricos)
As instrucións están presentes na nosa vida cotiá. Pensemos en exemplos habituais como o
servizo de reparacións telefónico, a procura de información das nosas contas bancarias a
través de internet ou o caixeiro automático, entre outros moitos casos.
Cando lle explicamos a alguén unha receita de cociña, cando indicamos o xeito de
chegar a un determinado lugar, cando ensinamos a facer un punto de labor..., estamos a
producir textos de instrución. Tamén son textos de instrución as indicacións para montar
un aparello, para administrar un medicamento, etc.
Como ve, os textos de instrución teñen como obxectivo ensinarlle ao receptor a
maneira de realizar un proceso, é dicir, axudar dirixindo, ensinando, ordenando ou
aconsellando realizar determinadas accións para obter un resultado concreto.
Características, tipos, estrutura e forma lingüística dos textos instrutivos
Características xerais
– Están estreitamente relacionados coa situación en que se producen e cos coñecementos compartidos polo emisor e o receptor.
– Son textos moi variados e frecuentes na vida cotiá.
– Combínanse adoito coa exposición (cando se explica o obxectivo do texto) e coa
descrición (cando se describen os elementos que se van ensinar a manexar).
Tipos. Son textos instrutivos as regras dos xogos, as receitas de cociña, as instrucións
para o manexo dos aparellos, leis e regulamentos, instrucións para facer exercicios ximnásticos, etc…
Estrutura. Consta de dúas partes: o obxectivo que se pretende e as instrucións para logralo.
– Obxectivo: a finalidade do texto. Pode reducirse a un título (receita de cociña) ou
alongarse en forma de texto explicativo.
– Instrucións: seguindo unha orde lóxica (causa-efecto) ou cronolóxica, presentan os
pasos que deben seguirse para alcanzar o obxectivo.
– Nalgúns textos, esta orde indícase mediante numeración. Exemplo: 1. Descolgue
o auricular. 2. Insira as moedas na regaña. 3. Agarde ata escoitar o ton de
marcar. 4. Marque o prefixo da provincia…
– Esta orde pode establecerse no texto mediante o uso de marcadores temporais: en
primeiro lugar, despois, a continuación, finalmente... Exemplo: En primeiro lugar
descolgue o auricular, a continuación insira as moedas na rañura...
As ideas distribúense en parágrafos. As instrucións agrúpanse en alíneas nas que se
trata un só tema ou subtema. Adoitan ir acompañados de elementos tipográficos como números, viñetas, símbolos…
Forma lingüística
– Predominio da función apelativa ou conativa, xa que a súa finalidade é regular a
conduta futura do receptor.
– Uso de formas verbais conativas: futuro apelativo (Tomaremos unha cápsula cada
hora); imperativo (Colla unha tixola); infinitivo (Cocer as castañas) ou perífrases
(Debe cocer as castañas…).
Páxina 10 de 61
– O uso das formas impersoais suaviza as ordes (Cócense as castañas…).
– Uso da segunda persoa, xa que o texto se dirixe a un receptor.
– Léxico denotativo e preciso xa que son textos utilitarios. Abundancia de tecnicismos.
– Sintaxe simple: oracións ordenadas e non moi longas.
– Recursos tipográficos: títulos, subtítulos, sangrías, subliñados…
– Iconas, gráficos, ilustracións: a súa presenza facilita a comprensión do texto.
Páxina 11 de 61
2.7
Unha receita de cociña
Ingredientes:
- 500 g de arroz bomba.
- 1 allo porro.
- 1 cenoria.
- 1 dente de allo.
- 1 chorro de brandy.
- Azafrán.
Arroz caldoso con lumbrigante
- 1 lumbrigante mediano
- 2 cebolas medianas
- ½ pemento vermello
- 1 tomate maduro
- 1,5 l de caldo (cebola, cenoria, porro).
- Aceite e sal.
Tempo: 45 minutos
Comensais: 4 persoas
1. Cocemos o lumbrigante 15 minutos en auga con pouco sal (logo nesta auga imos facer o caldo).
2. Apartamos a cabeza do lumbrigante e pelamos a cola e mais as pinzas.
3. Na auga de cocer o lumbrigante facemos un caldo con media cebola, un porro, unha cenoria e mais a cabeza do lumbrigante. Coamos e reservamos quente.
4. Amolecemos nunha paella con aceite as verduras e o tomate, pelado e sen pebidas, todo picado miúdo, e botámoslles
sal.
5. Cando as verduras estean amolecidas engadimos o azafrán e un chorro de brandy e deixamos facer uns minutos. Logo disto engadimos o arroz e refogámolo.
6. Logo engadimos o caldo ben quente (tres veces de caldo por cada unha de arroz) e deixámolo facer primeiro dez minutos a lume forte e logo outros dez a lume suave, pero que non pare de ferver. Se vemos que queda enxoito engadimos máis caldo. O arroz ten que quedar caldoso.
7. Cando falten cinco minutos engadimos a cola do lumbrigante cortada en toros e as pinzas pola metade.
8. Deixamos repousar tapado uns cinco ou dez minutos e servimos.
Receita extraída de
[http://abibliotecadefillos.blogaliza.org/2011/04/13/arroz-caldoso-con-lumbrigante/]
Páxina 12 de 61
2.8
A forza do vento
Se ten acceso a internet, vexa o vídeo que leva por título A forza do vento. Logo, busque o
vídeo na páxina e descárgueo no seu computador para poder velo.
[http://www.youtube.com/watch?v=nYkv6k8UlAk]
Actividades propostas
S7.
Responda ás cuestións:
Cal é o tema principal de cada texto (2.7 e 2.8)?
Estes dous textos son instrutivos. Diga o por que tendo en conta a teoría
estudada na unidade.
S8.
Redacte un breve texto instrutivo escollendo algún destes temas: como funcionar
nun caixeiro automático; que é a aspirina e regras para tomala.
Páxina 13 de 61
□
Coñecemento da lingua
2.9
Os pronomes persoais (aspectos teóricos)
Os pronomes son unha clase de palabras ou categoría gramatical que nos permiten
referirnos ás persoas ou ás cousas sen nomealas directamente. Ao escribirmos ou
falarmos, os pronomes sérvennos para construír mellor os nosos textos. Con eles podemos
referirnos a cousas ou persoas xa coñecidas sen necesidade de repetir os seus nomes,
evitando así reiteracións innecesarias.
Os pronomes persoais son os que sinalan as tres persoas gramaticais que interveñen na
conversa: eu, nós, o falante/s; ti, vós, vostede/s, o oínte/s; el, ela, eles, elas, aquel ou aquilo
do que se fala. Posúen diferentes formas segundo a función que desempeñen na oración,
que serán as propias dun sintagma nominal. Segundo esta función, os pronomes poden ser
tónicos ou átonos:
Ela marchou ao cine (suxeito, forma tónica).
Irei con ela ao cine (CC, forma tónica).
Escoiteite atentamente (CD, forma átona).
Formas dos pronomes persoais en galego
Serie tónica: fórmana os pronomes que desempeñan función de suxeito (eu, ti, el…); as
utilizadas despois de preposición ou das conxuncións comparativas ca ou coma (Chegou comigo; O neno vén connosco; O agasallo era para min; Durmo máis ca vós); as
formas de cortesía (Vostedes poden saír antes).
Número
Persoa
Singular
1ª
2ª
3ª
Plural
eu
min
ti /vostede
el/ela
comigo
contigo
si
consigo
1ª
nós/nosoutros, -as
connosco
2ª
vós/ vosoutros, as / vostedes
convosco
3ª
eles, elas
si
consigo
Serie átona: forman dúas series, segundo funcionen de complemento directo ou indirecto: Ensinoulles (CI) o coche. Mercouno (CD) onte.
Para o CD de 3ª persoa hai tres formas distintas:
– lo, la, los, las utilizarémolas:
– Cando o verbo remata en –r ou –s: Vai arranxalo miña nai.
– Tras os pronomes átonos nós, vós, lles: Non nolo presentaron; Non llelo contes.
– Tras o adverbio u (onde?): -Aí vén Miguel. –Ulo?
Páxina 14 de 61
–
no, na, nos, nas, cando o verbo remata en ditongo: Levouno da man.
– o, a, os, as, nos demais casos: Eu non o fixen; Téñoas aquí.
Número
Persoa
Singular
1ª
2ª
che
te
Masc
3ª
Plural
me
o, lo, no
lle
Fem
a, la, na
1ª
nos
2ª
vos
Masc
3ª
se
os, los, nos
lles
Fem
as, las, nas
se
Normas para a colocación dos pronomes átonos
Non poden nunca iniciar unha frase: a frase * Te vin é incorrecta; a correcta é Vinte.
Van polo xeral despois do verbo (posición enclítica): Díllelo. Saudoume.
Colócanse antes do verbo nestes casos:
– Nas oracións negativas: Ninguén me viu. Eu non o fixen.
– Nas interrogativas e exclamativas iniciadas por un adverbio ou pronome: Que lle
fas? Quen che dera!
– Nas desiderativas: Deus te oia.
– Nas oracións subordinadas: Ela díxome que llo dera.
– Cando o verbo vai precedido de determinados adverbios (xa, axiña, aínda, mesmo,
sempre, tamén, acaso, seica…): Xa te vereu mañá. Eu taméin o vin.
– Cos indefinidos ninguén, nada, ningún/ningunha, alguén, algo, ambos/-as, bastante,
calquera, mesmo, todo, todos/-as: Ninguén me di a verdade.
Cos infinitivos e xerundios xeralmente van pospostos: É doado dicilo. Riu dándolle as
grazas.
Concorrencia das formas átonas (contraccións)
A concorrencia dun pronome átono de CD e un pronome átono de CI dá lugar a formas
contractas. Por exemplo:
Deixoume os cadernos: deixoumos.
Deixoulle os cadernos: deixoullos.
Deixoulles os cadernos: deixoullelos.
Páxina 15 de 61
Contraccións das formas átonas do pronome persoal
o
a
os
as
me
mo
ma
mos
mas
che
cho
cha
chos
chas
lle
llo
lla
llos
llas
nos
nolo
nola
nolos
nolas
vos
volo
vola
volos
volas
lles
llelo
llela
llelos
llelas
Pronomes demostrativos, posesivos...
Os determinantes demostrativos, posesivos, etc. (estudados na unidade 3) poden funcionar
tamén como pronomes cando non acompañan o nome senón que se refiren a el. Por exemplo:
Póñame estas laranxas (det. demostrativo), pero Póñame estas (pron. demostrativo).
Quero as miñas entradas (det. posesivo) pero Quero as miñas (pron. posesivo).
Páxina 16 de 61
2.10 Hai monstros
Hai xente que di que é mellor non falar destas cousas.
Din que non é un fenómeno tan frecuente como para lle dar tanta importancia. Din que só lle ocorre a quen o busca. “Eses
agresores son uns tolos aos que lles vemos as intencións. Se non te achegas a eles, nada che ha ocorrer.” Ou din que só
pasa en ambientes marxinais, moi deteriorados. E, ademais, non poñen moita atención no que oen. Aseguran que os
nenos teñen moito maxín e con iso queren dar a entender que din moitas mentiras.
Pero non é tal.
Logo desta aventura, falei polo miúdo co comisario Santos, do barrio, e el proporcionoume moitos datos sobre o tema. A
policía ten comprobado que neste terreo, os nenos nunca menten. Poden calar, por medo, pero, se falan, nunca menten. E
tal acontece en todos os niveis sociais. Hai máis vítimas disto que de doenzas infecciosas ou envelenamentos. Un 19%
dos adultos confesa ter sido vítima antes dos 17 anos. O 20% dos casos que chegan ao Grupo dos Menores da policía
corresponde a este tema. E no que respecta ao pervertido, o perfil é tan amplo que se pode afirmar que non existen
características definitorias deste tipo de criminais. Houbo de idades comprendidas entre os vinte e os cincuenta anos, de
todos os niveis intelectuais, licenciados e analfabetos, ricos e pobres. En máis dun 50% dos casos o agresor foi o pai ou
un parente moi achegado.
Pero aínda hai xente que di: “Non, non falemos deste tema. É inmoral!”.
Convertérono nun vergoñento tabú. Os prexuízos, a rabia e mesmo o amor dos pais, mal entendido, converten á vítima en
culpable. Mira que te teño avisado! –berran-. Mira que che dixen que non saíses! Mira que che dixen que non chegases
tarde!
Mira que che teño dito que non puxeses ese vestido! Bótanlle a culpa á coitada da rapaza ou do rapaz, cando estes aínda
non se recuperaron da terrible agresión. Ás veces, os máis irascibles chegan a castigar á vítima: “Pois agora non sairás
nunca máis!” [...]
Martín, Andreu e Ribera, Jaume,
Alfagann é Flanagan, tradución de Xavier Rodríguez Baixeras, Xerais, Vigo, 1996
Actividades propostas
S9.
Nas seguintes oracións substitúa os elementos subliñados por pronomes persoais da serie tónica (pode haber máis dunha posibilidade). Fíxese no primeiro
exemplo.
Ti e máis eu fomos ao cine./ Nós fomos ao cine.
Fun con Alexo ao médico para facer a revisión médica anual.
Con Raquel e Marta non vas ter problemas, iso seguro.
Luís fixo o exame o mellor que puido. Os amigos estiveron esperando por Luís
máis de media hora.
Faime caso, con Ánxel e Nati no medio, non imos a ningún lado.
Pedro non sabía que Antón e Felisa ían pasar por alí. De aí que Pedro quedara
todo sorprendido cando Antón e Felisa apareceron.
S10.
No texto Hai monstros, localice os pronomes persoais átonos e sublíñeos.
S11.
Neste texto hai algún pronome demostrativo. Localíceo e sublíñeo.
S12.
Nas seguintes oracións substitúa o sintagma ou sintagmas subliñados polos
pronomes átonos correspondentes. Faga as contraccións que cumpra.
Páxina 17 de 61
Coloquei os libros no andel.
Hoxe preparei a cea a meus irmáns.
Non quero contar ese segredo a ninguén.
Gastamos todos os aforros este verán.
Tiven que contar todo o asunto a Iria.
Regaloume os cadros.
Mercoulles uns libros moi interesantes.
Contei a ti unha historia de medo.
Contei a ti unha historia de medo.
Enviei un correo electrónico a vós.
Enviei un correo electrónico a vós.
Debes explicar a eles claramente as túas razóns.
Anxo mandou un regalo a seus avós.
Tiven que contar a meus pais a novidade.
Propoñémoslle uns exercicios interactivos nesta ligazón:
[http://centros.edu.xunta.es/iesoteropedrayo.ourense/dptos/gal/exercicios.htm]
Ha atopar unha fiestra co contido "pronomes persoais" e outras que lle permitirán repasar contidos xa vistos, coa posibilidade de autoavaliarse.
Máis exercicios cos solucionarios na ligazón:
[http://www.ogalego.eu/exercicios_de_lingua/exercicios/morfoloxia/pronome.htm]
Páxina 18 de 61
2.11 Para escribir mellor: mecanismos de referencia
interna (aspectos teóricos)
Ver Glosario: hiperónimo
Un exemplo de texto mal construído
Fíxese neste texto e trate de valorar se é se le con facilidade.
“O prezo dos carburantes en Galicia, unha das comunidades máis caras de España para encher o depósito de carburante, subiu en apenas catro semanas un 2%. O prezo medio para o gasóleo está agora nos 1,187 euros por litro,
dous céntimos máis que a inicios de decembro. No caso da gasolina de 95 octanos a suba do prezo de carburantes é
de algo máis dun céntimo con respecto ao prezo do mes anterior. O prezo está agora, por termo medio, en 1,264 euros.
Este incremento medio do 2% do prezo dos carburantes chega case a continuación do incremento de prezo que efectuaron as compañías en vésperas da ponte da Constitución, levantando unha polémica que chegou ata o Congreso.
Entón, a suba do prezo dos carburantes foi maior, de ata tres céntimos.
Cando se le este texto, atópanse algúns atrancos: repítense demasiadas veces as mesmas palabras: prezo, carburantes, etc.
O mesmo texto, mellorado
Agora lea o mesmo texto despois de que se lle fixeran algunhas correccións:
“O prezo dos carburantes en Galicia, unha das comunidades máis caras de España para encher o depósito, subiu en
apenas catro semanas un 2%. O prezo medio para o gasóleo está agora nos 1,187 euros por litro, dous céntimos máis
que a inicios de decembro. No caso da gasolina de 95 octanos a suba é de algo máis dun céntimo con respecto ao
mes anterior. Está agora, por termo medio, en 1,264 euros.
Este incremento medio do 2% chega case a continuación do que efectuaron as compañías en vésperas da ponte da
Constitución, levantando unha polémica que chegou ata o Congreso. Entón, a suba foi maior, de ata tres céntimos”.
Para mellorar a claridade do texto e facilitar a súa lectura, elimináronse repeticións,
utilizouse a elipse, usáronse pronomes. Son os que se chaman mecanismos de referencia interna.
Mecanismos de referencia interna: pronomes, repetición, hiperónimos, sinónimos e
elipse
Repetición: consiste na reprodución exacta da mesma palabra ou expresión en distintos
lugares do texto. Exemplo: Ninguén pode dormir sen permiso do conde. E vostede non
ten tal permiso.
Ás veces, a repetición da mesma palabra fai que o texto sexa menos claro e lexible.
Para evitar iso, utilízanse os pronomes, os hiperónimos, os sinónimos, a elipse...
Pronomes: son unha clase de palabras que nos permiten referirnos ás persoas ou ás
cousas sen nomealas directamente, evitando así a repetición dos nomes. Exemplo:
María veu onte. Ela dixo que non viría á cea.
Páxina 19 de 61
Hiperónimos: consiste en utilizar nunha oración ou texto unha palabra que designa
unha clase (hiperónimo) á que pertencen outros termos (hipónimos), evitando así
repetir literalmente o mesmo elemento. Exemplo: Aquela rosa branca, (hipónimo) que
ten Eva na man, é preciosa. Facía tempo que non vía unha flor (hiperónimo) tan
chamativa.
Sinónimos: son aquelas palabras que se escriben e pronuncian de maneira diferente
pero que teñen o mesmo ou moi parecido significado. Teñen, polo tanto, diferentes
formas ou significantes pero semellantes ou idénticos significados. Exemplos de
palabras sinónimas: Vago, folgazán, nugallán, preguiceiro, langrán...; orela, beira,
bordo, marxe, ourela...
A elipse: consiste en suprimir palabras que non son necesarias para a comprensión dun
texto. Exemplo: Ese profesor é o mellor (profesor) de todo o instituto.
Actividades propostas
S13.
No seguinte fragmento, extraído do texto Hai monstros, localice as repeticións,
os sinónimos, as elipses e os pronomes que eviten as repeticións dos nomes.
Sublíñeos e clasifíqueos.
Logo desta aventura, falei polo miúdo co comisario Santos, do barrio, e el proporcionoume moitos datos
sobre o tema. A policía ten comprobado que neste terreo, os nenos nunca menten. Poden calar, por medo,
pero, se falan, nunca menten. E tal acontece en todos os niveis sociais. Hai máis vítimas disto que de
doenzas infecciosas ou envelenamentos. Un 19% dos adultos confesa ter sido vítima antes dos 17 anos. O
20% dos casos que chegan ao Grupo dos Menores da policía corresponde a este tema. E no que respecta
ao pervertido, o perfil é tan amplo que se pode afirmar que non existen características definitorias deste tipo
de criminais.
Repeticións
Sinónimos
Elipses
Pronomes
S14.
Na seguinte táboa aparece unha lista de palabras. Escriba un sinónimo de cada
unha delas. Se o necesita utilice o dicionario.
Abrasar
Cerrado
Alto
Esférico
Broche
Exemplo
Cerimonia
Gañar
Páxina 20 de 61
2.12 Normas ortográficas: uso do b e do v
O b e o v representan en galego un son único. Isto quere dicir que se pronuncian da mesma
maneira as sílabas ba/va; be/ve; bi/vi, etc.
No galego actual, como non hai esa distinción de son, as palabras escríbense con b ou v
seguindo normalmente o criterio etimolóxico, é dicir, de acordo coa orixe de cada palabra.
Usos do b
Os verbos rematados en -bir e as formas que deles se derivan. Exemplos: escribir, percibir, recibir, prohibir, sucumbir, concibir... Son excepcións desta regra os verbos vivir
e servir, que se escriben con v.
Todos os verbos rematados en -buír e as formas que deles se derivan. Exemplos: atribuír, contribuír, imbuír, distribuír, retribuír...
Os verbos beber, caber, deber, haber, saber, sorber, e todas as formas que deles se derivan.
As terminacións do copretérito dos verbos da primeira conxugación: -ba, -bas, -ba, bamos, -bades, -ban. Exemplos: andaban, bailabamos, camiñabades, cantabas, choraba, falabamos...
As palabras que comezan con prefixos bi- e -bis. Exemplos: bicicleta, bienio, bifocal,
bilateral, bilingüismo, bimembre, bisavó, bisneto...
As palabras rematadas en -bundo, -bunda e -bilidade. Exemplos: furibunda, meditabunda, moribundo, vagabundo, amabilidade, sensibilidade, contabilidade, habilidade...
As palabras comezadas por bu-, bure bus-. Exemplos: bucal, bufanda, bulir, burato,
burbulla, burla, buscar, busto...
Escríbese b cando este son vai seguido de calquera outra consoante. Exemplos: abstracto, blasfemia, bloque, blusa, branco, breve, brisa, cable, moble, obstáculo, obstruír, obxecto, público... Hai algunhas excepcións a esta regra, como a palabra ávrego.
Tamén se escriben con b moitas palabras por fidelidade etimolóxica, isto é, porque así
se escribían en latín ou na lingua a través da que entraron no galego. Exemplos: abelá,
automóbil, baldeiro, bolboreta, inmóbil, marabilla, móbil, rebentar, trobador... Loxicamente, tamén se escriben con b todas as palabras derivadas das anteriores.
Usos do v
Os verbos rematados en -ver e os seus derivados. Exemplos: ferver, mover, volver, absolver, ver... Son excepcións desta regra os verbos: beber, caber, deber, haber, saber,
sorber e lamber.
Os verbos rematados en -servar e -versar. Exemplos: conservar, conversar, malversar,
reservar, observar...
As formas dos verbos ter e estar que levan este son. Exemplos: tivo, tivera, tivemos, tivese, estivo, estivera, estivemos, estiveches... Como excepción lembre que o copretérito
do verbo estar, como todos os da primeira conxugación, se escribe con b).
As palabras rematadas en -ava, -avo, -eve, -evo, -eva, -ivo e -iva. Exemplos: cativo,
conflictiva, escravo, leve, lonxeva, oitava, suevo... Son excepción árabe e sílaba.
Páxina 21 de 61
As palabras rematadas en -ívoro e -ívora. Exemplos: carnívora, granívora, herbívoro,
insectívoro... É excepción a esta regra a palabra víbora.
Tamén se escriben con v moitas palabras por fidelidade etimolóxica, isto é, porque así
se escribían en latín ou na lingua a través da que entraron no galego. Exemplos: avó,
avogado, chuvasco, covarde, esvarar, esvelto, garavanzo, gravar, pavillón, varrer, vasoira, verniz, voda, vulto... Loxicamente, tamén se escriben con v todas as palabras derivadas das anteriores.
Actividades propostas
S15.
Escriba tres palabras que pertenzan a cada un dos verbos seguintes. Fíxese
neste exemplo. Recibir: recibía, recibiremos, recibiches.
Prohibir – Servir – Atribuír – Contribuír – Ferver – Conversar - Atrever
S16.
Escriba unha frase con cada unha das palabras seguintes:
Observador – Marabilla – Adversario – Envolver – Baldeiro – Esvelto – Verniz Albanel
S17.
Complete as palabras das frases seguintes escribido b ou v segundo
corrresponda.
O a_ogado convidounos á súa _oda.
O automó_il do _icerrector esta_a aparcado diante do pa_illón.
O meu bisa_ó é un home moi lonxe_o.
Esti_en _arrendo a cociña cunha _asoira _ella.
Cando fer_a a auga bota os gara_anzos e _ol_e a tapar a pota.
O porco é una animal omní_oro, come de todo.
Ti_emos que facer un tra_allo _re_e sobre o ciclo _ital das _ol_oretas.
Era un home alti_o, pero co_arde.
Eses papeis a_ultan moito, van re_entar a caixa.
Poderá realizar un exercicio interactivo sobre o uso do b e do v (con autoavaliación) nesta ligazón, na ventá de ortografía:
[http://centros.edu.xunta.es/iesoteropedrayo.ourense/dptos/gal/exercicios.htm].
Páxina 22 de 61
□
Lingua e sociedade
2.13 Linguas minorizadas (aspectos teóricos)
Ver Glosario: sociolingüística; substitución lingüística; linguas minoritarias
Lingua minorizada é un termo sociolingüístico que refirea ás linguas que, compartindo
espazo xeográfico con outras, teñen usos restrinxidos. Dáse, por exemplo, cando unha
lingua só se usa no ámbito familiar, e non no público, oficial, profesional, etc. Unha das
razóns que levan a unha situación de minorización é un proceso de substitución
lingüística, pero na maior parte dos casos, as linguas minorizadas nunca chegaron
historicamente a desenvolver todos os rexistros e usos posibles. A esas linguas
denominóuselles tradicionalmente linguas minoritarias, termo erróneo, posto que a
minorización non depende do número de falantes, senón do estatus que goce a lingua.
A minorización lingüística pode ter causas predominantemente políticas, que se
manifestan nas normas de uso lingüístico explícitas ou sociais, expresadas na conciencia
ou representación social. Esa situación pode impedir a normativización ou a codificación e
o cultivo da lingua (por exemplo, a clase alta prefire e impulsa o francés en Luxemburgo e
acaba impedindo o desenvolvemento do idioma luxemburgués).
A minorización pode ser reversible como consecuencia da vontade firme dun pobo e
das políticas dos seus gobernos (é o caso do finés, húngaro, islandés, noruegués, polaco e
checo). Hai aínda casos de resurrección de linguas, como a recuperación da lingua hebrea
como vehículo de comunicación, dado que quedara reducida aos usos litúrxicos xa en
tempos de Xesucristo. En España, son linguas de carácter oficial minorizadas o galego, o
eúscaro, o catalán (e a súa variante valenciá) e o aranés.
Actividades propostas
S18.
Localice e marque no mapa os países onde se falan as seguintes linguas: finés,
húngaro, islandés, noruegués, polaco, checo e luxemburgués.
Páxina 23 de 61
S19.
Busque nunha enciclopedia ou en internet, por exemplo na Galipedia
(http://gl.wikipedia.org/wiki/Portada), información sobre as seguintes linguas
minorizadas: finés, húngaro, islandés, noruegués, polaco, checo e
luxemburgués. Na seguinte táboa, escriba de xeito resumido a información máis
salientable (en que estado se atopan na actualidade, cantas persoas a falan...)
que atopou sobre esa linguas.
Finés
Húngaro
Islandés
Noruegués
Polaco
Checo
Luxemburgués
S20.
Explique coas súas propias palabras (e sen recorrer a ningún texto de apoio) por
que o galego é unha lingua minorizada e o castelán non.
Páxina 24 de 61
□
Educación literaria
2.14 Círculo: da materia dos soños
Se ten acceso a internet, vexa o vídeo titulado Círculo: da materia dos soños, de Suso de
Toro, dispoñible nas seguintes páxinas:
[http://bvg.udc.es/index.jsp]
[http://www.youtube.com/watch?v=DJJcBWrIuro]
A primeira páxina recibe o nome de Biblioteca Virtual Galega e é unha das moitas que
existen en internet e que poñen ao noso alcance diversos recursos que nos poden ser moi
útiles (fragmentos dixitalizados de libros, vídeos, audios...).
Como pode observar, se vai á páxina da biblioteca, esta está dividida en varias
seccións. Como o que pretendemos é ver un vídeo, deberá dirixirse á sección titulada
Videoteca. Xa nela, hanlle aparecer varias opcións; como o vídeo que buscamos é unha
lectura dunha obra narrativa debe premer na opción Títulos de narrativa. A continuación,
e na nova pantalla que ten diante, prema na opción “Círculo: da materia dos soños” desde
onde será dirixido a unha nova páxina na que debe escoller a opción “Vídeo” que aparece
nela. A seguir, escolla a opción Alta cualidade para ver narrado de forma oral ese
fragmento literario de Suso de Toro.
2.15 Lanzarote
Se ten acceso a internet, vexa o vídeo titulado Lanzarote. Poema visual na seguinte
dirección de internet: http://www.youtube.com/watch?v=um0zqE2Ydu4
Actividade proposta
S21.
O vídeo Círculo: da materia dos soños é un exemplo de comunicación oral? Por
que? Indique o tema principal do fragmento escoitado. Sabe quen é a persoa
que aparece no vídeo lendo o texto?
Páxina 25 de 61
3.
Secuencia de contenidos y actividades en lengua castellana
□
Comunicación escrita
3.1
Normas básicas para circular en una rotonda
Tienen prioridad los vehículos que están dentro de la rotonda.
Siempre tiene que dejar el centro de la rotonda a su izquierda.
No se incorpore a la rotonda si no está seguro de que no entorpezca la fluidez del tráfico en la misma.
Si su intención es desviarse hacia la derecha, antes de entrar en la rotonda tiene que situarse a la derecha, e indicarlo
con las luces de dirección correspondientes.
Si su intención es seguir recto, al entrar en la misma no tiene que señalizar nada, tiene que circular por el carril de la de-
recha y, cuando esté en el último cuarto de rotonda, señalícelo con el indicador de dirección derecho.
Si su intención es desviarse hacia la izquierda, antes de entrar tiene que situarse en el lado izquierdo, y señalizarlo con
la luz indicadora correspondiente. Mientras circula por su interior lo hará por la izquierda (parte interior), y al llegar al tercer cuarto indicará su intención de desplazarse hacia la derecha, se situará a la derecha y saldrá de la misma.
Si desea dar un giro de 180º para hacer un cambio de sentido, hará lo mismo que si se desviara hacia la izquierda, y se
situará a la derecha en el último cuarto de rotonda, habiéndolo señalizado oportunamente con el intermitente derecho.
Una vez dentro, el vehículo que circula por el exterior tiene siempre prioridad para salir cuando quiera o girar hasta la sa-
lida que más le convenga.
El vehículo que circula por el carril interior siempre debe ceder antes de salir de la rotonda, por lo que será el responsa-
ble de un choque si invade el carril exterior y se produce accidente.
Es recomendable circular siempre por el carril exterior, salvo que se pretenda hacer un cambio de sentido completo o
tomar la salida de la izquierda después de otras dos salidas.
Es importante señalizar siempre con el intermitente la salida que se pretende tomar para avisar a los otros conductores.
Tomado de la página oficial del ayuntamiento de Miguelturra: [http://www.miguelturra.es/]
Actividad propuesta
S22.
Después de leer el texto (Normas básicas para circular...), responda: ¿Cuál es
su tema principal? ¿Utiliza algún elemento no verbal? ¿Qué clase de texto es?
Páxina 26 de 61
3.2
Textos de instrucción (aspectos teóricos)
Como hemos visto en lengua gallega, tienen como objetivo enseñar al receptor para regular o planificar su comportamiento en el futuro, es decir, ayudar al receptor dirigiendo, enseñando, ordenando o aconsejando realizar determinadas acciones.
Repase las características, tipos, estructura y forma lingüística de los textos instructivos
en el apartado de lengua gallega, antes de realizar las actividades que se le proponen.
3.3
Fulgores
Instrucciones para tener una experiencia rara: cómprese (mejor a plazos) una cinta de correr y andar y hágale un hueco en
el dormitorio. Las hay con diversas prestaciones, en función del precio, pero basta con que tenga dos o tres velocidades
para aumentar el ritmo una vez que se le hayan calentado los músculos. Súbase a ella, póngala en marcha y comience a
caminar. No le preocupe no ir a ningún sitio; es más, disfrute de la curiosa sensación de andar sin desplazarse. Acepte el
absurdo como parte del juego y extráñese del curioso paisaje formado por la cama, el armario empotrado, el tocador, quizá
el galán de noche con sus hombros desnudos y una corbata colgándole de cualquier parte, a la manera de una víscera.
Cuando lleve diez minutos andando, aumente un poco la velocidad de la cinta y cierre los ojos. Ahora, mientras camina a ciegas, sufrirá la experiencia más rara que quepa imaginar. Notará enseguida que, más que andar sobre una cinta
móvil, se mueve en realidad por el interior de usted mismo. No verá nada, porque no hay nada más oscuro que un cuerpo
ni más negro que la conciencia, pero enseguida comenzará a percibir sonidos familiares, quizá el ruido de un par de palas
golpeando alternativamente a una pelota. Eso quiere decir que ha llegado usted a una playa, quizá la playa de su infancia.
A medida que avance, los golpes sonarán más cerca de sus oídos. Quizá tenga suerte y se produzca dentro de usted un
fulgor, una especie de fuego fatuo que le permita ver por unos instantes a los jugadores: tal vez su padre y su hermano
mayor, tal vez usted mismo y un amigo.
Quien habla de la playa, habla del patio del colegio. Las experiencias son de lo más variado, depende de la concentración que se ponga en el paseo y de la biografía del usuario de la cinta. Hay personas que cuando llegan a uno de estos
lugares prefieren reducir (siempre sin abrir los ojos) la velocidad del aparato y caminar a ritmo de paseo. Hay, por el contrario, quienes echan a correr. Corriendo mucho, si la cinta es muy buena, puedes llegar al útero mismo de tu madre en
una sola sesión. Se recomienda volver a la realidad poco a poco. Algunas cintas tienen marcha atrás.
Artículo de Juan José Millás extraído de la edición digital de El País (01/12/2006)
3.4
Instrucciones para subir una escalera
Nadie habrá dejado de observar que con frecuencia el suelo se pliega de manera tal que una parte sube en ángulo recto
con el plano del suelo, y luego la parte siguiente se coloca paralela a este plano, para dar paso a una nueva perpendicular,
conducta que se repite en espiral o en línea quebrada hasta alturas sumamente variables. Agachándose y poniendo la
mano izquierda en una de las partes verticales, y la derecha en la horizontal correspondiente, se está en posesión momentánea de un peldaño o escalón. Cada uno de estos peldaños, formados como se ve por dos elementos, se sitúa un tanto
más arriba y adelante que el anterior, principio que da sentido a la escalera, ya que cualquiera otra combinación producirá
formas quizá más bellas o pintorescas, pero incapaces de trasladar de una planta baja a un primer piso.
Las escaleras se suben de frente, pues hacia atrás o de costado resultan particularmente incómodas. La actitud natural
consiste en mantenerse de pie, los brazos colgando sin esfuerzo, la cabeza erguida aunque no tanto que los ojos dejen de
ver los peldaños inmediatamente superiores al que se pisa, y respirando lenta y regularmente. Para subir una escalera se
comienza por levantar esa parte del cuerpo situada a la derecha abajo, envuelta casi siempre en cuero o gamuza, y que
salvo excepciones cabe exactamente en el escalón. Puesta en el primer peldaño dicha parte, que para abreviar llamaremos pie, se recoge la parte equivalente de la izquierda (también llamada pie, pero que no ha de confundirse con el pie antes citado), y llevándola a la altura del pie, se le hace seguir hasta colocarla en el segundo peldaño, con lo cual en éste
descansará el pie, y en el primero descansará el pie. (Los primeros peldaños son siempre los más difíciles, hasta adquirir
la coordinación necesaria. La coincidencia de nombre entre el pie y el pie hace difícil la explicación. Cuídese especialmente de no levantar al mismo tiempo el pie y el pie).
Llegado en esta forma al segundo peldaño, basta repetir alternadamente los movimientos hasta encontrarse con el final de
la escalera. Se sale de ella fácilmente, con un ligero golpe de talón que la fija en su sitio, del que no se moverá hasta el
momento del descenso.
Cortázar, Julio, Historias de Cronopios y de Famas, Punto de lectura, Madrid, 2007
Páxina 27 de 61
Actividades propuestas
S23.
Indique el tema principal de los textos 3.3 y 3.4.
S24.
Aunque los textos anteriores sean en cierto modo textos instructivos (describen
los pasos que hay que dar para hacer ciertas cosas), están escritos desde un
punto de vista diferente.
¿Qúe encuentra de especial en estos textos?
Comente alguna de las formas lingüísticas presentes en cada uno de ellos.
S25.
Escriba usted ahora un texto de instrucción sobre uno de estos temas:
Cómo hacer un examen.
Qué instrucciones hay que seguir para poner a lavar una lavadora.
Páxina 28 de 61
3.5
Recordar y almacenar el vocabulario (aspectos
teóricos)
Cuando leemos libros o textos cortos siempre nos encontramos con palabras de las que
desconocemos su significado. Por lo general, cuando sucede eso, lo que hacemos es mirar
en un diccionario (digital o impreso) el significado de esa palabra para, de este modo, poder comprender adecuadamente lo que estamos leyendo. Tras eso, pasado un tiempo, puede ser que esa misma palabra nos vuelva a aparecer en otro texto o que un interlocutor con
el que estemos hablando la use, pero nosotros ya no nos acordamos de cuál era su significado, pues sólo la almacenamos en la memoria a corto plazo, para un determinado momento (la lectura que hicimos en un principio). Es muy necesario ir ampliando nuestro vocabulario con nuevas palabras para, de este modo, poder expresaros mejor; eso también
repercutirá en la imagen que de nosotros tienen las personas que nos rodean.
Por tanto, precisamos un método que nos ayude a recordar las palabras que vamos
aprendendo día a día. Una de las estrategias más útiles y sencillas es crear una ficha por
cada palabra que busquemos en el diccionario. Un ejemplo de ficha es el siguiente:
Palabra:
– Subir
Su
Clase de palabra
– Verbo
1
Significado principal
– Coger y poner arriba, más arriba o en un lugar que está arriba.
Ejemplos de uso
– Ayúdale a subir el mueble al piso de arriba. Sube la escalera hasta el tejado.
Sinónimos
– Ascender, elevar(se), erguir(se), levantar(se).
Familia léxica
– Subida/o, subidor, subidero, subimiento.
En su parte superior izquierda, se pone en mayúsculas la letra por la que comienza la palabra que va a buscar y, en minúsculas, la letra que le sigue a la primeira. Esto le va a permitir encontrar esta ficha de una forma más eficaz una vez que tenga una cantidad considerable de ellas, pues con este sistema puede ordenarlas alfabéticamente.
Fíjese también en la casilla “significado principal”: en ella se pone el significado teniendo en cuenta el contexto en el que aparece la palabra. Es decir, el verbo subir tiene
más de un significado pero el que a nosotros nos interesa es sólo uno de ellos.
Para estas fichas es preferible el soporte tradicional, en cartulinas recortadas con un tamaño parecido al del ejemplo propuesto. Posteriormente, con un rotulador o bolígrafo y
con una regla, puede dibujar en las cartulinas las casillas en las que se divide la ficha.
Actividad propuesta
S26.
Busque en el diccionario las siguientes palabras: hornacina, parapetar, presunción, biliosa y vanidades (pertenecientes a textos de esta unidad); cree, con cada una de ellas, una ficha de vocabulario semejante a la anterior (también puede
modificar esa ficha si lo considera oportuno: añadiendo o modificando campos).
Haga las fichas en una cartulina de color blanco.
Páxina 29 de 61
□
Conocimiento de la lengua
3.6
Los pronombres personales (aspectos teóricos)
Cuando hablamos o escribimos, hay palabras que nos sirven para indicar cosas, personas,
lugares, etc., sin nombrarlas directamente. Se llaman expresiones deícticas (deixis, del
griego, significa señalar) y nos sirven para señalar personas, situaciones, lugares, etc. Así,
por ejemplo, si estoy hablando con un amigo y le digo:”Sí, ya lo sabía. Ella me lo comentó
ayer”, con la palabra ella me refiero a una persona que no nombro, pero que mi amigo sabe quién es. Igualmente, si digo “Me los encontré allí”, mi amigo no entenderá a qué lugar
me refiero con la palabra allí si no he nombrado antes ese lugar o no lo conoce de antemano. En estos casos ella y allí son expresiones deícticas, sirven para señalar personas, cosas
o lugares ya conocidos.
Los pronombres personales, los posesivos o las terminaciones verbales nos valen para
referirnos a personas, lugares o cosas sin nombrarlos directamente.
Los pronombres personales en castellano coinciden en su definición y en la función sintáctica que desempeñan en la oración, según sean formas tónicas o átonas con los de la
lengua gallega. Tenemos los siguientes pronombres personales:
Series tónica y átona
Plural
Singular
Número
Persona
1ª
yo
me
mi
2ª
tú
te
ti
2ª
vos
te
ti
3ª
él/ella
se, lo, la
1ª
nosotros, nos
2ª
vosotros, os
3ª
ellos/ellas
se, los, las
le
sí
les
sí
Pronomes demostrativos, posesivos...
Como ocurre en la lengua gallega, en castellano los determinantes demostrativos, posesivos, etc. (estudiados en la unidad 3) pueden funcionar también como pronombres cuando
no acompañan al nombre sino que se refieren a él.
Por ejemplo: Me gustaría comprar estas gafas (determinante demostrativo), pero: Me
gustaría comprar estas (pronombre demostrativo).
Cuando los demostrativos funcionan como pronombres pueden llevar acento gráfico,
aunque no es obligatorio. Así es correcto escribir: Quiero éstas/ Quiero estas.
Páxina 30 de 61
3.7
Mecanismos de referencia interna: deixis, repetición, hiperonimia, sinónimos y elipsis (aspectos
teóricos)
Como ya dijimos en el apartado de contenidos en lengua gallega, para construir adecuadamente los textos hay algunos procedimientos fundamentales.
Deixis: mecanismo lingüístico que señala el quién (pronombres personales y posesivos), el dónde (demostrativos y adverbios de lugar) y el cuándo (adverbios de tiempo),
evitando repetir persona/s, lugar/es o momentos y épocas citados con anterioridad en el
contexto. Ejemplos:
– Mis padres se preocupaban por nuestro porvenir. Ellos lo consideraban un deber y
les satisfacía…(Ellos y les son pronombres personales que hacen referencia a mis
padres).
– Daniel, el Mochuelo, lamentaba el curso de los acontecimientos. Su padre… (su es
un determinante posesivo que hace referencia al padre de Daniel, el Mochuelo).
– En el patio del colegio se citaban a las once en punto, y fue allí donde… (allí es un
adverbio de lugar que hace referencia al patio del colegio).
– Hace cuarenta años no nos imaginábamos los adelantos actuales; entonces se recurría más a la imaginación. (Entonces es un adverbio de tiempo que se refiere a hace
cuarenta años).
Repetición: consiste en la reproducción exacta de la misma palabra o expresión en distintos lugares del texto. Exemplo: Podríamos hacerlo con el consentimiento de un superior, pero no tenemos ese consentimiento.
Hiperonimia: relación que se da entre una palabra que designa una clase (hiperónimo)
y los términos que pertenecen a esa misma clase (hipónimos), evitando así la repetición
literal del mismo elemento en la oración o texto. Ejemplo: El mesonero le ofreció pan,
queso y salchichas (hipónimos). K devoró esos alimentos (hiperónimo).
Sinonimia: son sinónimas aquellas palabras que se escriben y se pronuncian de manera
diferente (diferente forma o significante) pero que tienen el mismo o muy parecido significado. Ejemplos de palabras sinónimas: Valiente, valeroso, animoso, resuelto,...;
Monte, montaña, sierra, pico...; Sano, higiénico, robusto, cabal, recto...
Elipsis: consiste en suprimir palabras que no son necesarias para la comprensión de un
texto. Ejemplo: Esa película es la mejor (película) que he visto en muchos años.
Páxina 31 de 61
3.8
El Jarama
— ¿Me dejas que descorra la cortina?
Siempre estaba sentado de la misma manera: su espalda contra lo oscuro de la pared del fondo; su cara contra la puerta,
hacia la luz. El mostrador corría a su izquierda, paralelo a su mirada. Colocaba la silla de lado, de modo que el respaldo de
ésta le sostribase el brazo derecho, mientras ponía el izquierdo sobre el mostrador. Así que se encajaba como en una hornacina, parapetando su cuerpo por tres lados; y por el cuarto quería tener luz. Por el frente quería tener abierto el camino
de la cara y no soportaba que la cortina le cortase la vista hacia afuera de la puerta.
— ¿Me dejas que descorra la cortina?
El ventero asentía con la cabeza. Era un lienzo pesado, de tela de costales.
Pronto le conocieron la manía y en cuanto se hubo sentado una mañana, como siempre, en su rincón, fue el mismo
ventero quien apartó la cortina, sin que él se lo hubiese pedido. Lo hizo ceremonioso, con un gesto alusivo, y el otro se
ofendió [...].
Sánchez Ferlosio, Rafael, El Jarama, ediciones Destino, Barcelona, 2009
Actividades propuestas
S27.
Texto El Jarama. Localice y subraye en el texto los pronombres personales que
haya (tanto tónicos como átonos). Clasifíquelos en la tabla.
Tónicos
Átonos
S28.
En este texto de Sánchez Ferlosio hay un pronombre demostrativo y otro indefinido. Identifíquelos e indique a qué o a quién hacen referencia.
S29.
En el siguiente texto identifique y clasifique los determinantes (vistos en la unidad 3) y los pronombres.
Nuestros problemas ahora eran otros. Mi amigo me decía que ya se solucionarían, pero la verdad era que yo no
lo veía tan fácil. ¡Qué dilema! Para nosotros ésta era un situación extrema cuyo arreglo era delicado. ¿Quién
nos mandaría complicarnos así la vida? ¿Habría alguna solución? Cualquiera sabía… Pablo, que siempre tenía
solución para todo, seguía tan tranquilo tres días después…
A continuación le proponemos unos ejercicios interactivos relacionados con la morfología:
[http://www.xtec.cat/~jgenover/entrada.htm]
Ahí encontrará el apartado exclusivo de pronombres, y también de otras categorías que le servirán como repaso.
Páxina 32 de 61
3.9
Doña Perfecta
Doña Perfecta era hermosa, mejor dicho, todavía hermosa, conservando en su semblante rasgos de acabada
belleza. La vida del campo, la falta absoluta de presunción, el no vestirse, el no acicalarse, el odio a las modas, el desprecio de las vanidades cortesanas, eran causa de que su primitiva hermosura no brillase, o brillase
muy poco. También la desmejoraba la intensa amarillez de su rostro,indicando una fuerte constitución biliosa
Negros y rasgados ojos, fina y delicada nariz, ancha y despejada frente […]; pero había en aquellas facciones
cierta expresión de dureza y soberbia que era causa de antipatía. Así como otras personas, aun siendo feas,
llaman, doña Perfecta despedía. Su mirar, aun acompañado de bondadosas palabras, ponía entre ella y las
personas extrañas la infranqueable distancia de un respeto receloso; mas para los de casa, es decir, para sus
deudos, parciales y allegados, tenía una singular atracción. Era maestra en dominar, y nadie la igualó en el arte de hablar el lenguaje que mejor cuadraba a cada oreja.
Pérez Galdós, Benito, Doña Perfecta, Alianza Editorial, Madrid, 1998
Actividades propuestas
S30.
Localice en este fragmento de Doña Perfecta los sinónimos, repeticiones y elipsis presentes en el texto.
S31.
En la siguiente tabla aparece una lista de palabras. Diga un sinónimo de cada
una de ellas.
Emparejar
Inédito
Corrupto
Llevar
Desmontar
Rancio
Fabricar
Pacífico
Páxina 33 de 61
3.10 Normas ortográficas: uso de la b y la v
El uso de la b y la v en castellano sigue normas muy semejantes a las vistas para la lengua
gallega.
Usos de la b
Los verbos terminados en -bir y las formas que de ellos se derivan.
Son excepciones de esta regla los verbos vivir y servir que se escriben con v.
Se escriben con b todos los verbos terminados en -buír y las formas que de ellos se
derivan.
Los verbos beber, caber, deber saber, haber, sorber, y todas las formas que de ellos
se derivan.
Las terminaciones del pretérito imperfecto o copretérito de los verbos de la primera
conjugación: -ba, -bas, -ba, -bamos, -bais, -ban. Ejemplos: andaban, bailábamos,
caminabais…
Las palabras que comienzan con prefijos bi- y -bis. Ejemplos: bicicleta, bienio, bifocal, bilateral, bilingüismo, bimembre, bisabuelo, bisnieto ...
Las palabras terminadas en -bundo, -bunda y –bilidad. Ejemplos: furibunda, meditabunda, moribundo, vagabundo, amabilidad, sensibilidad, contabilidad…
Las palabras comenzadas por bu-, bur- y bus-. Ejemplos: bucal, bufanda, bullir,
burbuja, burla, buscar, busto ...
Se escribe b cuando este sonido va seguido de cualquier otra consonante.
Ejemplos: abstracto, blasfemia, bloque, blusa, blanco, breve, brisa, cable, mueble,
obstáculo, obstruir, objeto, público ...
Después de la consonante m: ambos, ambiente, imbécil, también...
Usos de la v
Los verbos acabados en -servar e -versar. Ejemplos: conservar, conversar, malversar, reservar, observar...
Las formas de los verbos estar, andar y tener que llevan este sonido. Ejemplos: tuvo, tuviera, tuvimos, tuviese, estuvo, estuviera, estuvimos, estuviste, anduvo... Como
excepción recuerde que el copretérito del verbo estar, como todos los de la primera
conjugación, se escribe con b: estaba, estábamos, estaban...
Las palabras acabadas en -ava, -avo, -eve, -evo, -eva, -ivo e -iva. Ejemplos: decisivo, , longevo, nueva, conflictiva... Constituye una excepción la palabra sílaba.
Las palabras acabadas en –ívoro e –ívora. Ejemplos: carnívora, granívora, herbívoro, insectívoro… Es una excepción a esta regla la palabra víbora.
Diferencias ortográficas entre algunas palabras gallegas y castellanas
Algunas palabras muy usuales tienen ortografía diferente en castellano y gallego, por utilizarse en esta segunda lengua un criterio etimológico más estricto. Así:
Palabras castellanas: móvil, automóvil, boda, abogado, grabar, esbelto, bulto…
Palabras gallegas: móbil, automóbil, voda, avogado, gravar, esvelto, vulto…
Páxina 34 de 61
Actividades propuestas
S32.
Complete las palabras de estas frases con b o v.
Si tu__iera nue__e euros me compra__a una __ufanda.
Me dijo que se i__a a sa__er muy pronto la __erdad.
Estu__o toda la tarde e__itando hacer los de__eres.
La __anda gra__ó un concierto en el que se re__eló su __alía.
De__ió la__arse con un sua__izante ___iodegradable.
S33.
Escriba el significado de estas palabras homófonas: bienes, vienes; bobina, bovina; bacilo, vacilo.
Le proponemos el siguiente enlace para realiza ejercicios interactivos de la ortografía de la b y la v:
[http://www.aplicaciones.info/ortogra/ortogra.htm]
Páxina 35 de 61
□
Educación literaria
3.11 Talleres literarios
Los talleres literarios están integrados por personas muy aficionadas a la lectura y a escribir. En estos talleres, todas ellas comparten esa afición común por la lectura pero, sobre
todo, el deseo de aprender a escribir con la eficacia y precisión de un Camilo José Cela o
de Gabriel García Márquez. Y eso lo hacen porque, para ellos y ellas, escribir es sinónimo
de enriquecimiento personal, de placer y de sabiduría.
Hasta no hace mucho, los talleres literarios eran impartidos en recintos como bibliotecas, casas de cultura, institutos, universidades... Pero con el desarrollo de las nuevas tecnologías esta situación ha cambiado y actualmente, en Internet, tenemos un gran número de
páginas sobre talleres literarios (gratuitos y de pago) en las que cualquier persona que lo
desee puede participar.
Como muestra, aquí le presentamos la página del taller literario gratuito El desván de la
memoria:
http://www.tallerliterario.net
Actividad propuesta
S34.
Anímese y participe en uno de los talleres literarios que le hemos puesto de
ejemplo. Comenzar a trabajar en ellos es muy sencillo: siga las instrucciones que
se le dan en la página del taller para ponerse en contacto con las personas que
lo dirigen. Ellas le dirán lo que debe hacer.
Páxina 36 de 61
3.12 El microrrelato
El microrrelato es un género que ha estado presente en la literatura desde siempre. Si escudriñamos en la Biblia, por
ejemplo, podríamos encontrar varias historias breves que podrían encajar perfectamente en lo que se conoce como microrrelato. Lo reciente, en realidad, es la importancia que le han dado algunos teóricos y escritores a través de sus estudios y
textos. Fernando Valls lo definió así: «El microrrelato es un texto narrativo brevísimo que cuenta una historia. Y no es, en
cambio, un poema en prosa, ni un cuento, ni una fábula; aunque a veces se valga de alguna de las características de estos
géneros literarios consolidados por la tradición».
El microrrelato ha ganado relevancia global gracias a internet, aunque el género no nació en este medio, gracias a las facilidades que plantea la red y a la agilidad que buscan los lectores digitales. En la actualidad es fácil encontrar centenares
de blogs dedicados exclusivamente al microrrelato y a autores que publican periódicamente en sus bitácoras personales.
Son particularmente interesantes los contenidos de tres blogs: La Nave de los Locos, de Fernando Valls; Microrréplicas de
Andrés Neuman y Bertigo, de Eduardo Berti, porque conciben el microrrelato como algo serio y no como una actividad literaria pasajera.
Dublín, Esteban, La realidad virtual del microrrelato, adaptación
3.13 Un cuerpo en el hielo
Azul recuerda una historia de una de las infinitas revistas que ha leído esta semana, una nueva de aparición mensual que
se llama Más extraño que la ficción, que parece seguir el hilo de todos los otros pensamientos que acaban de venirle a la
cabeza. En algún lugar de los Alpes franceses, recuerda, hace veinte o veinticinco años desapareció un hombre que estaba esquiando, tragado por una avalancha, y su cuerpo nunca fue recuperado. Su hijo, que era un niño entonces, creció y
también se hizo esquiador. Un día del año pasado fue a esquiar no lejos del lugar donde desapareció su padre, aunque él
no lo sabía. Debido a los minúsculos y persistentes desplazamientos del hielo a lo largo de las décadas transcurridas desde la muerte de su padre, el terreno era ahora totalmente diferente de como había sido. Completamente solo en las montañas, a kilómetros de ningún otro ser humano, el hijo encontró un cuerpo en el hielo, un cadáver, absolutamente intacto,
como preservado en animación suspendida. Por supuesto, el joven se detuvo a examinarlo y al agacharse para mirar la
cara del cadáver, tuvo la clara y aterradora impresión de que se estaba mirando a sí mismo. Temblando de miedo, como
decía el artículo, inspeccionó con más atención el cuerpo, completamente encerrado en el hielo, como alguien que se halla
al otro lado de una gruesa ventana, y vio que era su padre. El muerto seguía siendo joven, incluso más joven que su hijo
ahora, y había algo espantoso en eso, sintió Azul, algo tan extraño y terrible en ser más viejo que tu propio padre, que tuvo
que contener las lágrimas mientras leía el artículo.
(Auster, Paul, Fantasmas, Anagrama, Colección compactos, 1986)
Actividades propuestas
S35.
Lea con atención el microrrelato de Paul Auster y responda las siguientes cuestiones:
¿Podríamos decir que en este microrrelato encontramos literatura dentro de la
literatura? Justifíquelo.
Identifique y comente los elementos de la narración (narrador, acción, personajes, espacio y tiempo) presentes en el relato central y en la historia que se incluye en él.
Señale las repeticiones, los sinónimos y las palabras de la misma familia léxica
que encuentre en el texto.
Páxina 37 de 61
4.
Resumo de contidos
4.1
Contidos en lingua galega
Bloque de comunicación oral
Aprendemos a recoñecer as características dos textos orais de instrución.
Aprendemos a diferenciar os textos de instrución de carácter oral ou audiovisual e os
escritos.
Bloque de comunicación escrita: os textos de instrución
Textos de instrución: son os que teñen como obxectivo ensinar ao receptor a maneira
de realizar un proceso para obter un resultado concreto.
– Están presentes na nosa vida cotiá e os seus tipos son moi variados: receitas de cociña, leis e regulamentos, instrucións para o manexo de distintos aparatos...
– Indican os pasos a realizar seguindo unha orde lóxica (causa-efecto) ou cronolóxica,
para o que empregan a numeración ou os marcadores temporais.
– A súa linguaxe caracterízase polo uso de oracións sinxelas, léxico preciso, formas
verbais como o imperativo, infinitivo, futuro apelativo, ou formas impersoais. Poden
ir acompañados de imaxes ou ilustracións.
Bloque de coñecemento da lingua: os pronomes persoais; mecanismos de referencia
interna; normas ortográficas: uso do b e do v
Pronomes: son unha clase de palabras ou categoría gramatical que nos permiten
referirnos ás persoas ou ás cousas sen nomealas directamente.
– Pronomes persoais: son os que sinalan as tres persoas gramaticais que interveñen
na conversa: eu, nós, o falante/s; ti, vós, vostede/s o oínte/s; el, ela, eles, elas, aquel
ou aquilo do que se fala. Posúen diferentes formas segundo a función que
desempeñen na oración, que serán as propias dun sintagma nominal. Segundo esta
función, os pronomes poden ser tónicos ou átonos. As formas átonas seguen unhas
regras para a súa colocación na oración e, ademais, poden contraer entre si: díxencho
(che + o).
Mecanismos de referencia interna. Son os mecanismos que se empregan para mellorar a claridade do texto e facilitar a súa lectura. Os principais son:
– Repetición: repetición da mesma palabra ou expresión en distintos lugares do texto.
– Uso de pronomes: permítennos referirnos ás persoas ou ás cousas sen nomealas directamente, evitando así a repetición dos nomes.
– Hiperónimos: consiste en utilizar a palabra xeral dunha clase, o hiperónimo, (roupa)
e os seus hipónimos, palabras dentro desa clase que teñen un significado máis específico (saia, chaqueta…), para evitar as repeticións.
– Sinónimos: son aquelas palabras que se escriben e pronuncian de maneira diferente
pero que teñen o mesmo ou moi parecido significado.
– Elipse: consiste en suprimir palabras que non son necesarias para a comprensión dun
texto.
Páxina 38 de 61
Normas ortográficas:
– Escríbense con b:
– Os verbos rematados en -bir (excepto vivir e servir), -buír e os verbos beber, caber, deber, haber, saber, sorber e as formas que deles se derivan.
– As terminacións do copretérito dos verbos da primeira conxugación: -ba, -bas, ba, -bamos, -bades, -ban: andaban, bailabamos...
– As palabras que comezan con prefixos bi- e –bis: bicicleta, bienio…; e as que
comezan por bu-, bure bus- : bucal, bufanda bifocal…
– As palabras rematadas en -bundo, -bunda e –bilidade: vagabundo, amabilidade…
– Escríbese b cando este son vai seguido de calquera outra consoante: abstracto,
blasfemia, branco, obstruír, obxecto, público....
– Escríbense con b moitas palabras por fidelidade etimolóxica, isto é, porque así se
escribían en latín: abelá, automóbil, baldeiro, bolboreta, inmóbil, marabilla…
– Escríbense con v:
– Os verbos rematados en –ver, (excepto beber, caber, deber, haber, saber, sorber
e lamber) e -servar e -versar e os seus derivados: ferver, conversar, reservar…
– As formas dos verbos ter e estar que levan este son, excepto o copretérito de estar
(estaba).
– As palabras rematadas en -ava, -avo, -eve, -evo, -eva, -ivo e –iva, excepto as palabras árabe e sílaba: (cativo, leve), e as rematadas en -ívoro e –ívora, excepto víbora.
– Escríbense con v moitas palabras por fidelidade etimolóxica: avó, avogado, chuvasco, covarde, esvarar, esvelto, garavanzo, gravar, pavillón, varrer, vasoira,
vasureiro...
Bloque de lingua e sociedade: linguas minorizadas
Lingua minorizada: calquera lingua que, compartindo espazo xeográfico con outra ou
outras, ten usos restrinxidos.
– A minorización lingüística pode ter causas predominantemente políticas, que se manifestan nas normas de uso lingüístico explícitas ou sociais. Esa situación pode impedir a normativización ou a codificación e o cultivo da lingua (caso do luxemburgués fronte ao francés, preferido pola clase alta).
– A situación de minorización pode ser reversible como consecuencia da vontade firme dun pobo e das políticas dos seus gobernos (é o caso do finés, húngaro, islandés,
noruegués, polaco e checo).
– En España, son linguas de carácter oficial minorizadas o galego, o éuscaro, o catalán, o valenciano e o aranés.
Bloque de educación literaria: textos literarios en internet
Instrucións para acceder á Biblioteca Virtual Galega en internet e facer uso dos textos
literarios en internet, nas versións de audio, video e simple lectura.
Páxina 39 de 61
4.2
Contenidos en lengua castellana
Bloque de comunicación escrita: textos de instrucción; recordar y almacenar vocabulario
Textos de instrucción. Coincide con lo visto para la lengua gallega.
Recordar y almacenar vocabulario. Es muy necesario ir ampliando nuestro vocabulario con palabras nuevas para poder expresarnos mejor. Para ello es necesario tener un
método que nos ayude a recordar las palabras que aprendemos cada día. Una estrategia
útil es la ficha propuesta en la que debemos cubrir los distintos campos de la palabra
buscada en el diccionario: clase de palabra, significado principal, ejempos de uso, sinónimos y familia léxica.
Bloque del conociemiento de la lengua: los pronombres personales; mecanismos de
referencia interna; normas ortográficas: uso de la b y de la v
Pronombres personales: en castellano coinciden en su definición y en la función sintáctica que desempeñan en la oración, según sean formas tónicas o átonas con los de la
lengua gallega, pero a diferencia de estos, sus formas átonas no contraen. Recuerde que
además de los personales, existen pronombres demostrativos, posesivos, indefinidos,
numerales… que sustituyen al nombre (en lugar de acompañarlo).
Mecanismos de referencia interna. Son procedimientos fundamentales para construir
adecuadamente los textos. Los fundamentales son:
– Deixis: mecanismo lingüístico que señala el quién (pronombres personales y posesivos), el dónde (demostrativos y adverbios de lugar) y el cuándo (adverbios de tiempo), evitando repetir persona/s, lugar/es o momentos y épocas citados con anterioridad en el contexto. Los pronombres, demostrativos y adverbios que cumplen esta
función se denominan elementos deícticos.
– Repetición, la hiperonimia, los sinónimos y la elipsis son otros mecanismos de referencia interna vistos ya para la lengua gallega.
Normas ortográficas:
– Se escriben con b:
– Los verbos terminados en –bir, menos vivir y servir, y en –buír, así como los
verbos beber, caber, deber saber, haber, sorber y sus formas derivadas.
– Las terminaciones del imperfecto de indicativo de los verbos de la primera conjugación: -ba, -bas, -ba, -bamos, -bais, -ban.
– Las palabras que comienzan con prefijos bi- y –bis y las comenzadas por bu-,
bur- y bus-: bicicleta, bucal, burlar, buscar…
– Las palabras terminadas en -bundo, -bunda y –bilidad: furibunda, amabilidad…
moribundo, vagabundo, amabilidad, sensibilidad, contabilidad…
– Se escribe b cuando este sonido va seguido de cualquier otra consonante:
cable, mueble, obstáculo, obstruir, objeto, público ...
– Después de la consonante m: ambos, ambiente, imbécil, también...
– Se escriben con v:
– Los verbos acabados en -servar e –versar: conservar, conversar, malversar….
– Las formas de los verbos estar, andar y tener que llevan este sonido, (excepto las
formas del imperfecto de indicativo de la 1ª conjugación): tuvo, estuvo, anduvimos…
Páxina 40 de 61
Las palabras acabadas en -ava, -avo, -eve, -evo, -eva, -ivo e –iva (excepto la palabra sílaba): decisivo, bravo, longevo, nueva…,
– Las palabras acabadas en –ívoro e –ívora (excepto la palabra víbora): carnívora,
granívora, herbívoro, insectívoro…
–
Bloque de educación literaria: los talleres literarios
Talleres literarios: están integrados por personas aficionadas a la lectura y a la escritura. Con el desarrollo de las nuevas tecnologías han pasado de impartirse en bibliotecas,
universidades, institutos… a estar en Internet, a disposición de cualquier persona que
desee participar.
Páxina 41 de 61
5.
Exercicios de autoavaliación
1.
Cal é a finalidade dos textos de instrución?
2.
4.
Entender mellor o resto de tipos de textos nas dúas linguas do ámbito.
Amosar a opinión dun autor sobre un determinado proceso.
Debe ser o máis complexa posible.
Debe ser igual que a de outros textos escritos.
Debe estar nun rexistro coloquial da lingua.
Debe ser clara e precisa, que non leve a dúbidas ou erros.
Que outras características debe posuír un texto instrutivo?
A información que nel aparece debe formularse nunha orde rigorosa que
explique cal é a secuencia na que se realizan as diversas accións. Esta orde
pode establecerse no texto mediante o uso de marcadores temporais.
Debe ser o máis curto posible.
Debe empregar moitas oracións subordinadas.
A información que nel aparece debe formularse nunha orde rigorosa que
explique cal é a secuencia na que se realizan as diversas accións. Esta orde
pode establecerse no texto mediante o uso de marcadores consecutivos.
Que tempos verbais adoitamos empregar nos textos instrutivos?
5.
Amosar o xeito de realizar un proceso para obter un resultado.
Como debe ser a linguaxe nun texto de instrución?
3.
Instruírnos.
O que mellor nos conveña.
O futuro e o imperfecto.
O imperativo, o presente, os verbos impersoais con se, o futuro e o subxuntivo.
O imperativo.
Que é moi frecuente nos textos de instrución?
Que os textos vaian acompañados de debuxos, esquemas, fotos..., que
complementan a mensaxe mediante a utilización de imaxes.
Que, polo xeral, son de difícil comprensión.
Que vaian acompañados de vídeos.
Que sempre van acompañados de debuxos e fotos que complementan a
mensaxe mediante a utilización de imaxes.
Páxina 42 de 61
6.
No galego, que pronomes persoais poden funcionar como suxeito dunha oración?
7.
Depende que tipo de oración teñamos diante.
Só eu, ti e el.
As mesmas formas ca no galego.
Se e me.
Depende que tipo de oración teñamos diante.
Yo, tú, usted, él/ella, nosotros/nosotras, vosotros/vosotras, ustedes, ellos/ellas.
Indique en cal das seguintes series de palabras hai unha relación de hiperonimia
9.
Eu; ti, vostede; el/ela; nós; vós, vostedes; eles/elas.
En castelán, que pronomes persoais poden funcionar como suxeito dunha oración?
8.
Todos os que nós queiramos.
Pousada, mesón, taberna.
Barco, veleiro, fragata, carabela.
Doado, sinxelo, fácil.
Amargo, doce, salgado, soso.
En que consiste a repetición?
En utilizar nunha oración ou texto unha palabra e os seus hiperónimos, non
repetindo o mesmo elemento.
En repetir a mesma palabra ou expresión en distintos lugares do texto.
En repetir ao longo dun texto unha oración varias veces.
En utilizar nunha oración ou texto a mesma palabra varias veces mediante o
uso de antónimos.
10. Cando se produce a sinonimia?
Cando a un mesmo significado lle corresponde un só significante.
Cando a varios significados lles corresponden dous ou máis significantes.
Cando a un mesmo significado lle corresponden dous ou máis significantes.
Cando a varios significados lles corresponden un só significado.
11. En que consiste a elipse?
En engadir palabras que non son necesarias para a comprensión dun texto.
En engadir palabras que son necesarias para a comprensión dun texto.
É o fenómeno oposto á sinonimia.
En suprimir palabras que non son necesarias para a comprensión dun texto.
Páxina 43 de 61
12. Os mecanismos de referencia interna que debemos empregar para mellorar a claridade dun
texto e facilitar a súa lectura son:
O uso de pronomes, demostrativos e adverbios (deixe) e as repeticións.
Só a hiperonimia e os sinónimos.
Só as repeticións, os sinónimos e a elipse.
O uso de pronomes, demostrativos e adverbios (deixe), as repeticións, a
hiperonimia, os sinónimos e a elipse.
13. Cal é un dos métodos máis sinxelos e útiles que hai para almacenar e ampliar novo
vocabulario?
Exercitar a memoria a diario.
Buscar no dicionario as palabras descoñecidas e elaborar unhas fichas que
recollan información sobre elas.
Ir escribindo as palabras novas que aprendemos nunha folla en branco.
Ir escribindo nunha folla en branco todas as palabras novas e despois buscalas
nun dicionario para ver que significan.
14. Que significa o termo lingua minorizada?
Refírese a linguas que teñen poucos falantes.
Refírese a linguas que teñen poucos falantes pero que abranguen un territorio
xeográfico moi amplo.
Refírese a linguas sen usos restrinxidos e que teñen moitos falantes pero o seu
territorio xeográfico é moi pequeno.
É un termo da sociolingüística que fai referencia a calquera lingua que,
compartindo espazo xeográfico con outra ou outras, ten usos restrinxidos.
15. Que é a substitución lingüística?
É un proceso lingüístico que se desenvolve ao longo de varios séculos e no cal
un pobo A muda o código lingüístico a favor da lingua do pobo B, deixando de
falar, ao mesmo tempo, a lingua propia orixinal.
É un termo científico de moi difícil comprensión.
É cando se substitúe unha lingua maioritaria por unha minorizada.
É un proceso lingüístico que se desenvolve ao longo dunha década e no cal un
pobo A muda o código lingüístico a favor da lingua do pobo B, deixando de
falar, ao mesmo tempo, a lingua propia orixinal.
Páxina 44 de 61
16. Que son as linguas minoritarias?
Son as que teñen unha literatura moi pobre.
Son aquelas que son usadas tradicionalmente nun territorio ou Estado
determinado polas persoas non nativas de tal Estado, quen forman un grupo
numericamente menor ao resto da poboación de tal Estado e distinta da
lingua(s) oficial dese Estado.
Son as que carecen de prestixio social.
Son aquelas que son usadas tradicionalmente nun territorio ou Estado
determinado polos nativos de tal Estado, quen forman un grupo numericamente
menor ao resto da poboación de tal Estado e distinta da(s) lingua(s) oficial dese
Estado.
17. Indique que serie das propostas é ortograficamente correcta en lingua galega.
Amabilidade – barrer – marabilla – reventar – falabamos – lonxeva – sílava.
Amabilidade – varrer – maravilla – rebentar – falabamos – lonxeba – sílaba.
Amabilidade – varrer – marabilla – rebentar – falabamos – lonxeva – sílaba.
Amavilidade – varrer – marabilla – rebentar – falabamos – lonxeba – sílaba.
18. Indique que serie de las propostas é ortograficamente correcta en lingua castelá.
Sensibilidad – serbir – avogado – móbil – sorber – decisivo – víbora.
Sensibilidad – servir – avogado – móvil – sorber – decisivo – vívora.
Sensivilidad – servir – abogado – móvil – sorber – decisivo – bívora.
Sensibilidad – servir – abogado – móvil – sorber – decisivo – víbora.
Páxina 45 de 61
6.
Solucionarios
6.1
Solución das actividades en lingua galega
S1.
No vídeo explícanse as precaucións que se deben tomar cando se entra nunha
cova destas características, a orixe da cova, os materiais que a forman e os
tipos de formacións calcáreas (estalactitas, estalagmitas e coadas) que se poden
atopar nela
Si, porque se nos explica como funcionan un determinado número de
elementos: desde os focos que son necesarios para entrar na cova ata as
formacións calcáreas que hai nela. Esas explicacións orais son complementadas
polas imaxes que vemos, o cal nos facilita aínda máis a comprensión do texto
que temos diante
S2.
Isto sucede porque os textos audiovisuais teñen máis recursos que os escritos, nos
que o seu propio formato, limitado polo papel, só permite que o texto se vexa
acompañado por fotografías. Mais nos textos audiovisuais iso non é así, pois a voz
narradora que nos explica como funcionan as cousas pode apoiarse nas imaxes en
movemento do vídeo e na música tamén para complementar o narrado. Iso fai que
o texto audiovisual resulte máis ameno e, en certa forma, que consiga instruírnos
mellor que un texto escrito.
S3.
Para a realización desta actividade o alumno ou alumna debe seguir as instrucións
que se lle dan nela. Debe ir tomando nota dos datos máis salientables da historia
da nosa lingua: a súa orixe procedente do galego, o seu uso na Idade Media polo
pobo, pero tamén por nobres e reis, a importancia de Alfonso X, o Sabio e a súa
obra, As cantigas de Santa María (século XIII), a perda de prestixio da nosa
lingua a favor do castelán, o Rexurdimento, da man de Rosalía de Castro, etc., ata
chegar á situación actual.
S4.
A resposta é aberta pero debe axustarse aos seguintes parámetros: o texto debe
xirar en torno ao tema proposto no enunciado desta actividade e elaborarse en
función das informacións lidas e visualizadas na actividade anterior.
S5.
Tema principal:
–
Texto 2.4. No texto dáse a coñecer a función que realizan algúns taxistas na
Galicia rural, que ademais de transportar a xente, especialmente os vellos,
cumpren a función de asistentes sociais con agarimo e dedicación.
Páxina 46 de 61
–
Texto 2.5. Breve biografía de Teresa Moure, escritora galega e lingüista, é
profesora nas Facultades de Filoloxía e Filosofía. Na entrevista resalta a
necesidade que ten de expresar o seu pensamento a través da creación literaria e da docencia nas aulas, e o seu compromiso coa lingua galega. Afirma que o galego está en perigo, que o conflito lingüístico existe e que non
está a ser ben xestionado politicamente desde o goberno.
O alumno ou alumna debe seguir as indicacións que se lle ofrecen. Sobre o
avellentamento da poboación deben figurar ideas como: o estancamento da
natalidade nos últimos dez anos, diminúe o peso da poboación nova sobre o
total; o incremento da esperanza de vida causa un “sobreenvellecemento da
poboación –os maiores de 85 anos aumentaron nas sete grandes cidades
galegas- ; no rural cada vez hai menos nenos porque a xente nova foxe do
campo para atopar mellores oportunidades e nas aldeas só queda xente vella e
dependente, como mostra o texto 2.4.
–
Teresa Moure. Ademais de gañar a confianza dos seus alumnos, conquista
a cada vez máis lectores. Desde que en 2004 publicou a súa primeira novela
breve (A xeira das árbores), na que debuxaba con trazos firmes un primeiro
retrato da súa literatura comprometida, non deixou de colleitar eloxios e
premios: o Lueiro Rey de novela curta e o Arcebispo San Clemente abriron
a listaxe de recoñecementos. Despois virían As palabras da fillas de Eva
(2003) e Outro idioma é posible: na procura dunha lingua para a humanidade (2005), que recbiu o premio Ramón Piñeiro de Ensaio. Coincidindo
coa publicación de Herba moura (2005), traducida a cinco idiomas en cuestión de meses, foi galardonada pola Asociación de Escritores en Lingua Galega (AELG) e colleitou o Premio Xerais e recibiu o galardon da Irmandade
do Libro á autora do ano. Os últimos recoñecementos chegáronlle con Benquerida catástrofe (2007) e Unha primavera para Aldara (2007), que supuxo a súa estrea no xénero teatral; foi Premio Rafael Dieste en 2007 e este
ano obtivo sete dos nove premios María Casares ós que optaba.
O alumno ou alumna debe seguir as indicacións que se lle ofrecen.
S6.
O alumno ou alumna debe seguir as indicacións que se lle ofrecen.
O alumno ou alumna debe seguir as indicacións que se lle ofrecen.
S7.
Tema principal:
– Texto 2.7. Os ingredientes necesarios e as instrucións precisas para a elaboración da receita Arroz caldoso con lumbrigante.
–
Texto 2.8. No vídeo explícasenos como se obtén a enerxía eólica e cal é o
proceso de transformación ata chegar aos nosos fogares.
Textos son instrutivos.
– Texto 2.7. É instrutivo porque indica os ingredentes necesarios e dá
instrucións seguindo unha orde rigorosa dos pasos concretos da elaboración
da receita, neste caso emprégase a numeración. Uso do presente de
indicativo (1ª persoa do plural), oracións sinxelas e linguaxe clara e precisa.
Páxina 47 de 61
As instrucións apóianse na imaxe da receita que acompaña o texo.
– Texto 2.8. É instrutivo; explícase con lingauxe clara e precisa como
funciona un proceso paso a paso: a obtención de enerxía eólica e a
transformación en eléctrica. Ademais, o explicado pola voz narradora vese
apoiado e reforzado polos exemplos audiovisuais presentes no vídeo.
S8.
Modelo de resposta: como funcionar nun caixeiro automático
– Pase a tarxeta pola fenda que se atopa xunto á porta vidrada do banco na
posición sinalada na imaxe. Agarde a que se acenda a luz e prema na porta.
–
Insira a tarxeta na rañura sinalada, na posición correcta (ver ilustración).
–
Poña o seu código de seguridade, logo de que lle sexa solicitado na pantalla. Deseguido prema o botón confirmar.
–
Seleccione a operación.
–
Seleccione "finalizar operación".
– No caso de realizar unha extracción, retire o diñeiro.
–
Retire o comprobante da operación e logo a tarxeta.
S9.
Fun con el ao médico para facer a revisión médica anual.
Con elas non vas ter problemas, iso seguro.
Luís fixo o exame o mellor que puido. Eles estiveron esperando por ti máis de
media hora.
Faime caso, con elas/vós no medio, non imos a ningún lado.
Pedro non sabía que eles ían pasar por alí. De aí que el quedara todo
sorprendido cando Antón e Felisa apareceron.
S10.
Hai xente que di que é mellor non falar destas cousas. // Din que non é un fenómeno tan frecuente como para lle
dar tanta importancia. Din que só lle ocorre a quen o busca. “Eses agresores son uns tolos aos que lles vemos as
intencións. Se non te achegas a eles, nada che ha ocorrer.” Ou din que só pasa en ambientes marxinais, moi
deteriorados. E, ademais, non poñen moita atención no que oen. Aseguran que os nenos teñen moito maxín e
con iso queren dar a entender que din moitas mentiras. // Pero non é tal. // Logo desta aventura, falei polo miúdo
co comisario Santos, do barrio, e el proporcionoume moitos datos sobre o tema. A policía ten comprobado que
neste terreo, os nenos nunca menten. Poden calar, por medo, pero, se falan, nunca menten. E tal acontece en
todos os niveis sociais. Hai máis víctimas disto que de doenzas infecciosas ou envelenamentos. Un 19% dos
adultos confesa ter sido vítima antes dos 17 anos. O 20% dos casos que chegan ao Grupo dos Menores da
policía corresponde a este tema. E no que respecta ao pervertido, o perfil é tan amplo que se pode afirmar que
non existen características definitorias deste tipo de criminais. Houbo de idades comprendidas entre os vinte e os
cincuenta anos, de todos os niveis intelectuais, licenciados e analfabetos, ricos e pobres. En máis dun 50% dos
casos o agresor foi o pai ou un parente moi achegado.
Pero aínda hai xente que di: “Non, non falemos deste tema. É inmoral!”. // Convertérono nun vergoñento tabú. Os
prexuízos, a rabia e mesmo o amor dos pais, mal entendido, converten á vítima en culpable. ¡Mira que te teño
avisado! –berran-. ¡Mira que che dixen que non saíses! ¡Mira que che dixen que non chegases tarde! // ¡Mira que
che teño dito que non puxeses ese vestido! Bótanlle a culpa á coitada da rapaza ou do rapaz, cando estes aínda
non se recuperaron da terrible agresión. Ás veces, os máis irascibles chegan a castigar á vítima: “¡Pois agora non
sairás nunca máis!” [...]
Páxina 48 de 61
S11.
…e con iso queren dar a entender; Hai máis vítimas disto que de
doenzas…;...estes (aínda non se recuperaron): na penúltima liña do texto.
S12.
Coloqueinos no andel.
Hoxe prepareilles a cea.
Conteiche unha historia de medo.
Conteicha.
Non quero contalo a ninguén.
Envieivos un correo electrónico.
Gastámolos este verán.
Enviéivolo.
Tiven que contarllo.
Regaloumos.
Debes explicárllelas.
Anxo mandóullelo.
Mercóullelos.
Tiven que contárllela.
S13.
Logo desta aventura, falei polo miúdo co comisario Santos, do barrio, e el proporcionoume moitos datos sobre o tema.
A policía ten comprobado que neste terreo, os nenos nunca menten. Poden calar, por medo, pero, se falan, nunca
menten. E tal acontece en tódolos niveis sociais. Hai máis vítimas disto que de doenzas infecciosas ou
envelenamentos. Un 19% dos adultos confesa ter sido vítima antes dos 17 anos. O 20% dos casos que chegan ao
Grupo dos Menores da policía corresponde a este tema. E no que respecta ao pervertido, o perfil é tan amplo que se
pode afirmar que non existen características definitorias deste tipo de criminais.
Repeticións:
Sinónimos:
Elipses:
– Liñas 2 e 3: nunca menten; liñas 2 e 5: o tema, este tema
– Liñas 3 e 4: vítimas, vítima
– Liña 2: o tema, este terreo; liñas 5 e 6: o pervertido e tipo de criminais, empréganse de xeito
sinónimo.
– Liña 2: (os nenos) Poden calar, pero se falan (os nenos)...
– Liña 1: el, pronome persoal referido ao comisario Santos.
Pronomes
– Liña 3: isto (disto), pronome demostrativo referido ao tema do que se está a falar, os abusos
sexuais a menores, aínda que neste fragmento non se cita o nome.
S14.
Abrasar: queimar.
Cerrado: fechado.
Alto: elevado.
Esférico: redondo.
Broche: prendedor.
Exemplo: modelo.
Cerimonia: acto.
Gañar: cobrar / vencer.
Recibir: recibía, recibiremos, recibiches.
Contribuír: contribuíndo, contribuíse, contribuíras.
Prohibir: prohibindo, prohibiras, prohibimos.
Ferver: ferveu, fervendo, ferveramos.
Servir: servido, serviramos, serviu.
Conversar: conversabades, conversei, conversara.
Atribuír: atribúo, atribuiredes, atribúan.
Atrever: atreviamos,atreverei, atrevera.
S15.
Páxina 49 de 61
S16.
Resposta libre
S17.
O avogado convidounos á súa voda.
O automóbil do vicerreitor estaba aparcado diante do pavillón.
O meu bisavó é un home moi lonxevo.
Estiven varrendo a cociña cunha vasoira vella.
Cando ferva a auga bota os garavanzos e volve a tapar a pota.
O porco é una animal omnívoro, come de todo.
Tivemos que facer un traballo breve sobre o ciclo vital das bolboretas.
Era un home altivo, pero covarde.
Eses papeis avultan moito, van rebentar a caixa.
S18.
O finés fálase en Finlandia; o húngaro, en Hungría; o islandés, en Islandia; o
noruegués, en Noruega; o polaco, en Polonia; o checo, na República checa; o
luxemburgués, en Luxemburgo.
S19.
Cumprirá resumir a información que aparece na Galipedia sobre os idiomas que se
indican nesta actividade.
Finés: lingua urálica con atraso na normativización e estandarización. Ten
influencia do sueco. Oficial en Finlandia, tamén se fala en Suecia, Noruega,
Ruesia e Estonia. 6´5 millóns de falantes. Non está entre as 100 primeiras.
Húngaro: lingua aglutinante da familia indoeuropea. Ten 14´5 millóns de
falantes, deles 10 en Hungría onde é lingua oficial. É lingua minorizada en
Romanía, Servia, Croacia, Eslovaquia e Austria. Ocupa o lugar 66.
Islandés: lingua indoeuropea da familia xermánica. Lingua oficial na illa de
Islandia e ten só 300 mil falantes.
Noruegués: lingua indoeuropea da familia escandinava, onde a falan 5 millóns
de falantes. Non hai un estándar oficial para o noruegués falado; aos
estranxeiros ensínaselles o sociolecto das clases media e alta da Noruega
occidental. Non está entre as 100 primeiras.
Polaco: lingua eslava oficial en Polonia e no Condado de Vilnius. Ten
tradición literaria e xa acadou 4 premios Nobel. Ten 58 millóns de falantes, 38
deles en Polonia. Ocupa o lugar 27.
Checo: lingua eslava falada por 12 millóns de persoas, principalmente na
República Checa. Tamén se fala en Austria, Viena e Romanía e por algunhas
minorías de inmigrantes. Utiliza o alfabeto latino. Ocupa a posición 73.
Luxemburgués: lingua xermano-occidental falada en Luxemburgo por 300 mil
persoas. Tamén se fala en Bélxica, Francia e Alemaña. Depende da normativa
gramatical alemá.
Páxina 50 de 61
S20.
A resposta desta actividade é aberta pero debe orientarse cara á seguinte
conclusión: “O galego é unha lingua minorizada porque sufriu e sofre un proceso
multisecular coñecido como “substitución léxica” polo cal o castelán se foi
introducindo na vida social galega, en detrimento do galego, que foi perdendo os
seus espazos de uso. Isto provoca que a xente de Galicia deixe de usar o idioma
propio –o galego- en favor do novo –o castelán-. De aí que poidamos considerar o
galego como unha lingua minorizada, pois os seus espazos de uso están
restrinxidos (por exemplo: na administración de xustiza, nos cultos relixiosos...).”.
S21.
Si, porque aínda que a persoa que aparece no vídeo está a ler un texto escrito,
utiliza a lingua oral para facelo, de aí que este si se pode considerar un exemplo
de comunicación oral. Están presentes elementos paraverbais (volume, pausas,
entoación…) e non verbais (movementos).
A morte de Deus e as consecuencias que produce na xente do Noso Mundo:
unha especie de catarse colectiva.
O escritor e xornalista Suso de Toro.
Páxina 51 de 61
6.2
Soluciones a las actividades en lengua castellana
S22.
Las normas que deben seguirse cuando se accede a una rotonda y se circula por
ella.
Dibujos explicativos.
Es un texto instructivo.
S23.
Texto 3.3. Se nos dan una serie de instrucciones que debemos seguir para tener
una experiencia rara.
Texto 3.4. Se nos dan, realizando una parodia de los textos instructivos, una serie de instrucciones que debemos seguir para lograr subir una escalera de forma
adecuada y correcta.
S24.
¿Qúe encuentra de especial en estos textos?
– Texto 3.3. Es instructivo porque se nos explican los pasos de un proceso
que debemos seguir si queremos obtener un resultado final satisfactorio y
acorde a los objetivos que nos propone el texto. Además, las instrucciones
se deben cumplir en un determinado orden, no pudiendo éste ser alterado.
–
Texto 3.4. Se trata de un texto que sigue las características formales de un
texto instructivo: se nos explican los pasos de un proceso que debemos
seguir si queremos obtener un resultado final satisfactorio y acorde a los
objetivos que nos propone el texto; las instrucciones se deben cumplir en
un determinado orden. Pero se trata también de un texto literario, en el que
el autor, a través de la parodia y la ironía, lleva al extremo esas
características formales y provoca nuestra sonrisa y nuestro goce estético.
Formas lingüísticas presentes. Las oraciones no son tan breves ni sencillas
como suelen ser en los textos instructivos
– Texto 3.3. Cumple la función apelativa, se dirige a un receptor, por lo que
se dirige a una 2ª persona: cómprese (usted); uso del modo verbal
imperativo: cómprese, súbase, comience, disfrute; formas impersonales: Se
recomienda; presencia de marcadores temporales que van indicando el
orden en la ejecución : Cuando lleve…; Ahora…; A medida que avance….
–
Función apelativa, dirigido a la 2ª persona mediante el imperativo Cuídese;
la mayoría de las instrucciones se expresan de forma impersonal: se suben,
se comienza, se sale….
Páxina 52 de 61
S25.
Modelo de respuesta: cómo hacer un examen.
– Tenga presente el tiempo que tiene para realizar el examen y organícelo.
–
Haga una lectura general de todas las preguntas.
–
Lea detenidamente cada pregunta antes de responder.
–
Comience contestanto aquellas preguntas que sabe. Responda de forma
clara y solo a lo que se le pregunte.
–
A continuación pase a las preguntas que cree que no domina demasiado.
–
Repase las contestaciones que ha dado antes de entregar el examen. Corrija,
además, la puntuación del texto y posibles errores ortográficos.
– No olvide poner su nombre completo y firmar el examen, salvo que la
convocatoria exija otras fórmulas de identificación..
S26.
El alumnado debe imitar el modelo de ficha propuesto como ejemplo en la unidad.
S27.
— ¿Me dejas que descorra la cortina?
Siempre estaba sentado de la misma manera: su espalda contra lo oscuro de la pared del fondo; su cara contra
la puerta, hacia la luz. El mostrador corría a su izquierda, paralelo a su mirada. Colocaba la silla de lado, de
modo que el respaldo de ésta le sostribase el brazo derecho, mientras ponía el izquierdo sobre el mostrador.
Así que se encajaba como en una hornacina, parapetando su cuerpo por tres lados; y por el cuarto quería tener
luz. Por el frente quería tener abierto el camino de la cara y no soportaba que la cortina le cortase la vista hacia
afuera de la puerta.
— ¿Me dejas que descorra la cortina?
El ventero asentía con la cabeza. Era un lienzo pesado, de tela de costales.
Pronto le conocieron la manía y en cuanto se hubo sentado una mañana, como siempre, en su rincón, fue el
mismo ventero quien apartó la cortina, sin que él se lo hubiese pedido. Lo hizo ceremonioso, con un gesto
alusivo, y el otro se ofendió [...].
Tónicos: él (se lo hubiese...): párrafo 5.
Átonos: lo (rehusó hace largos...): párrafo 1; me (dejas que descorra...): párrafo
2; le (cortase la vista...): párrafo 3; me (dejas que descorra...): párrafo 4; le (conocieron la manía...): párrafo 5; Lo (hizo ceremonioso...): párrafo 5.
S28.
Pronombre demostrativo: ...ésta (le sostribase...): en el segundo párrafo,
referido a la silla.
Pronombre indefinido: el otro (se ofendió): en el último párrafo, referido al
personaje del que se habla en el texto.
Páxina 53 de 61
S29.
Nuestros problemas ahora eran otros. Mi amigo me decía que ya se solucionarían, pero la verdad era que yo
no lo veía tan fácil. ¡Qué dilema! Para nosotros ésta era una situación extrema cuyo arreglo era delicado.
¿Quién nos mandaría complicarnos así la vida? ¿Habría alguna solución? Cualquiera sabía… Pablo, que
siempre tenía solución para todo, seguía tan tranquilo tres días después…
Determinantes: nuestros, mi (posesivos); Qué (exclamativo); una (indefinido o
artículo indeterminado); alguna (indefinido); tres (numeral cardinal).
Pronombres: otros, todo, Cualquiera (indefinidos); me, se, lo, nos, -nos
(personales átonos); yo, nosotros (personales tónicos); ésta (demostrativo);
¿Quién? (interrogativo).
S30.
Doña Perfecta era hermosa, mejor dicho, todavía (era) hermosa, conservando en su semblante rasgos de
acabada belleza. La vida del campo, la falta absoluta de presunción, el no vestirse, el no acicalarse, el odio a las
modas, el desprecio de las vanidades cortesanas, eran causa de que su primitiva hermosura no brillase, o (su
primitiva hermosura) brillase muy poco.. También la desmejoraba la intensa amarillez de su rostro,indicando una
fuerte constitución biliosa.
(Tenía) Negros y rasgados ojos, fina y delicada nariz, ancha y despejada frente […]; pero había en aquellas
facciones cierta expresión de dureza y soberbia que era causa de antipatía. Así como otras personas, aun
siendo feas, llaman, doña Perfecta despedía. Su mirar, aun acompañado de bondadosas palabras, ponía entre
ella y las personas extrañas la infranqueable distancia de un respeto receloso; mas para los de casa, es decir,
para sus deudos, parciales y allegados, (doña Perfecta) tenía una singular atracción. (Doña Perfecta) Era
maestra en dominar, y nadie la igualó en el arte de hablar el lenguaje que mejor cuadraba a cada oreja.
Repeticiones: Doña Perfecta; hermosa; el no + infinitivo; brillase; personas;
aun.
Sinónimos: semblante y rostro; rasgos y facciones; odio y desprecio; belleza,
hermosura y atracción; fina y delicada; ancha y despejada; los de casa, sus
deudos y allegados; dureza, soberbia y antipatía podrían considerarse
sinónimos en este contexto.
Elipsis: señaladas en el texto en verde. Se suprimen sujetos y verbos.
S31.
Emparejar: juntar. Corrupto: perverso. Montar: bajarse. Fabricar: elaborar.
Inédito: desconocido. Llevar: conducir. Rancio: viejo. Pacífico: tranquilo.
S32.
Si tuviera nueve euros me compraba una bufanda.
Me dijo que se iba a saber muy pronto la verdad.
Estuvo toda la tarde evitando hacer los deberes.
La banda gravó un concierto en el que se reveló su valía.
Debió lavarse con un suavizante biodegradable.
Páxina 54 de 61
S33.
Bienes: aquello que pertenece a una persona. Vienes: verbo venir.
Bobina: cilindro en el que se recoge enrollado un hilo, etc. Bovina: propio del
toro, la vaca o el buey.
Bacilo: bacteria alargada. Vacilo: varbo vacilar, dudo.
S34.
La actividad es voluntaria. Se recomienda al alumno o alumna hacerla pues le
permitirá entrar de lleno en el mundo de la creación literaria. Para su consecución,
el alumno o alumna debe registrarse en uno de los talleres literarios propuestos y a
partir de ahí seguir las instrucciones que los responsables del taller le sugieran.
S35.
Azul recuerda una historia de una de las infinitas revistas que ha leído esta semana, una nueva de aparición
mensual que se llama Más extraño que la ficción, que parece seguir el hilo de todos los otros pensamientos que
acaban de venirle a la cabeza. En algún lugar de los Alpes franceses, recuerda, hace veinte o veinticinco años
desapareció un hombre que estaba esquiando, tragado por una avalancha, y su cuerpo nunca fue recuperado.
Su hijo, que era un niño entonces, creció y también se hizo esquiador. Un día del año pasado fue a esquiar no
lejos del lugar donde desapareció su padre, aunque él no lo sabía. Debido a los minúsculos y persistentes desplazamientos del hielo a lo largo de las décadas transcurridas desde la muerte de su padre, el terreno era ahora
totalmente diferente de como había sido. Completamente solo en las montañas, a kilómetros de ningún otro ser
humano, el hijo encontró un cuerpo en el hielo, un cadáver, absolutamente intacto, como preservado en animación suspendida. Por supuesto, el joven se detuvo a examinarlo y al agacharse para mirar la cara del cadáver,
tuvo la clara y aterradora impresión de que se estaba mirando a sí mismo. Temblando de miedo, como decía el
artículo, inspeccionó con más atención el cuerpo, completamente encerrado en el hielo, como alguien que se
halla al otro lado de una gruesa ventana, y vio que era su padre. El muerto seguía siendo joven, incluso más joven que su hijo ahora, y había algo espantoso en eso, sintió Azul, algo tan extraño y terrible en ser más viejo
que tu propio padre, que tuvo que contener las lágrimas mientras leía el artículo.
Sí, porque Azul, personaje de ficción creado por Paul Auster, recuerda en este
fragmento una historia leída hace una semana que cuenta unos hechos
protagonizados por otros personajes, aunque podría tratarse de un hecho real.
Se trata de un narrador en 3ª persona; los hechos son los recuerdos de la
historia leída por Azul, personaje central y la emoción que le embargó al leer el
artículo. No se concreta el lugar y el tiempo es el presente del protagonista:
esta semana.
En la historia leída por Azul, también hay un narrador en 3ª persona; los
hechos, la desaparición de un hombre tragado por una avalancha mientras
esquiaba, y el encuentro de ese cuerpo congelado veinte veinticinco años
después por su proprio hijo, también esquiador. Personajes: el padre y el hijo,
ambos esquiadores. Lugar: los Alpes franceses. Tiempo: retrospección al
pasado, veinte o veinticinco años atrás, momento de la desaparición del padre,
y el presente del hijo cuando encuentra el cadáver de su padre.
Repeticiones: Azul (2), recuerda (2), extraño (2), cuerpo (3), hijo (3), su padre
(3), hielo (3), cuerpo (2), cadáver (2), joven (2), artículo (2).
Sinónimos: historia – artículo; revistas – aparición mensual; Alpes franceses –
montañas; hombre – ser humano; cadáver – muerto – cuerpo; aterrador(a) –
terrible – espantoso, intacto – preservado.
Familia léxica: esquiador, esquiar, esquiando; muerte, muerto
Páxina 55 de 61
6.3
Solucións dos exercicios de autoavaliación
1.
Cal é a finalidade dos textos de instrución?
2.
Como debe ser a linguaxe nun texto de instrución?
3.
Amosar o xeito de realizar un proceso para obter un resultado.
Debe ser clara e precisa, que non leve a dúbidas ou erros.
Que outras características debe posuír un texto instrutivo?
A información que nel aparece debe formularse nunha orde rigorosa que
explique cal é a secuencia na que se realizan as diversas accións. Esta orde
pode establecerse no texto mediante o uso de marcadores temporais.
4.
Que tempos verbais adoitamos empregar nos textos instrutivos?
5.
O imperativo, o presente, os verbos impersoais con se, o futuro e o subxuntivo.
Que é moi frecuente nos textos de instrución?
Que os textos vaian acompañados de debuxos, esquemas, fotos..., que
complementan a mensaxe mediante a utilización de imaxes.
Páxina 56 de 61
6.
No galego, que pronomes persoais poden funcionar como suxeito dunha oración?
7.
En castelán, que pronomes persoais poden funcionar como suxeito dunha oración?
8.
Yo, tú, usted, él/ella, nosotros/nosotras, vosotros/vosotras, ustedes, ellos/ellas.
Indique en cal das seguintes series de palabras hai unha relación de hiperonimia
9.
Eu; ti, vostede; el/ela; nós; vós, vostedes; eles/elas.
Barco, veleiro, fragata, carabela.
En que consiste a repetición?
En repetir a mesma palabra ou expresión en distintos lugares do texto.
10. Cando se produce a sinonimia?
Cando a un mesmo significado lle corresponden dous ou máis significantes.
11. En que consiste a elipse?
En suprimir palabras que non son necesarias para a comprensión dun texto.
Páxina 57 de 61
12. Os mecanismos de referencia interna que debemos empregar para mellorar a claridade dun
texto e facilitar a súa lectura son:
O uso de pronomes, demostrativos e adverbios (deixe), as repeticións, a
hiperonimia, os sinónimos e a elipse.
13. Cal é un dos métodos máis sinxelos e útiles que hai para almacenar e ampliar novo
vocabulario?
Buscar no dicionario as palabras descoñecidas e elaborar unhas fichas que
recollan información sobre elas.
14. Que significa o termo lingua minorizada?
É un termo da sociolingüística que fai referencia a calquera lingua que,
compartindo espazo xeográfico con outra ou outras, ten usos restrinxidos.
15. Que é a substitución lingüística?
É un proceso lingüístico que se desenvolve ao longo de varios séculos e no cal
un pobo A muda o código lingüístico a favor da lingua do pobo B, deixando de
falar, ao mesmo tempo, a lingua propia orixinal.
16. Que son as linguas minoritarias?
Son aquelas que son usadas tradicionalmente nun territorio ou Estado
determinado polos nativos de tal Estado, quen forman un grupo numericamente
menor ao resto da poboación de tal Estado e distinta da(s) lingua(s) oficial dese
Estado.
Páxina 58 de 61
17. Indique que serie das propostas é ortograficamente correcta en lingua galega.
Amabilidade – varrer – marabilla – rebentar – falabamos – lonxeva – sílaba.
18. Indique que serie de las propostas é ortograficamente correcta en lingua castelá.
Sensibilidad – servir – abogado – móvil – sorber – decisivo – víbora.
Páxina 59 de 61
7.
Glosario
A
Átona
Sílaba sobre a que non recae o acento. Exemplos: caldo, pataca..
Hiperonimia
Relación que se dá entre o significado xeral que abrangue unha palabra e outra cun significado
máis específico. Á palabra que ten o significado máis xeral denomínase hiperónimo; á que ten
o significado máis específico: hipónimo. Exemplo: flor (hiperónimo); rosa, caravel, camelia,
margarida, hortensia (hipónimos).
I
Imperativo
É un modo gramatical do verbo. Con el procúrase determinada reacción no receptor ou
receptores. Enúnciase no tempo presente, mais refírese a unha acción que se ha desenvolver
no futuro. Exemplos: Prepara a comida como che dixen; Pecha a porta de inmediato.
L
Linguas
H
minoritarias
Sociolingüística
S
Substitución
lingüística
T
Tónica
V
Verbos
impersoais
Na Carta Europea das Linguas Rexionais ou Minoritarias defínense as linguas minoritarias
como aquelas que son usadas tradicionalmente nun territorio ou Estado determinado polos
nativos de tal Estado, quen forman un grupo numericamente menor ao resto da poboación de
tal Estado e distinta da lingua(s) oficial dese Estado.
É a parte da socioloxía e da lingüística que estuda a relación entre a lingua e a sociedade.
É un proceso lingüístico que se desenvolve ao longo de varios séculos e no que un pobo A
muda o seu código lingüístico a favor da lingua do pobo B, deixando de falar, ao mesmo
tempo, a lingua propia orixinal. O proceso de substitución lingüística caracterízase polo
abandono interxeracional dunha lingua a favor doutra. Isto significa que os pais non ensinan a
súa lingua materna aos fillos, senón a nova lingua, máis prestixiosa socialmente, que a
substitúe.
Sílaba pronunciada máis forte ou máis aguda que as demais nunha palabra. Exemplos: caldo,
pataca..
Son aqueles que non constan de suxeito. Polo xeral, son verbos que fan referencia a
fenómenos meteorolóxicos. Exemplos: Como chove!, Onte nevou na vila de Noia.
Páxina 60 de 61
8.
Bibliografía e recursos
Bibliografía
Alarcos Llorach, Emilio, Gramática de la lengua española, Espasa, Madrid, 1999.
Cortázar, Julio, Historias de Cronopios y de Famas, Punto de lectura, Madrid, 2007.
ILG e RAG, Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego, ILG e RAG, Vigo,
2003.
ILG e RAG, Vocabulario ortográfico da lingua galega, ILG e RAG, 2004.
Martín, Andreu e Ribera, Jaume, Alfagann é Flanagan, tradución de Xavier Rodríguez
Baixeras, Xerais, Vigo, 1996.
Pérez Galdós, Benito, Doña Perfecta, Alianza Editorial, Madrid, 1998.
RAE, Diccionario de la lengua española (2 tomos), Espasa Calpe, Madrid, 2008.
RAG, Dicionario da Real Academia Galega, Xerais e Galaxia, Vigo, 2000.
Sánchez Ferlosio, Rafael, El Jarama, ediciones DESTINO, Barcelona, 2009.
Ligazóns de internet
http://apiedeaula.wordpress.com/
http://bvg.udc.es/index.jsp
http://cadernodelingua.wordpress.com/
http://www.diccionariosms.com/
http://gl.wikipedia.org/wiki/Historia_da_lingua_galega
http://www.galipedia.org
http://www.gmail.com , www.hotmail.com
http://remexernalingua.blogaliza.org/
http://www.tallerliterario.net/
http://xerais.wordpress.com
http://anosaterra.org/
http://www.miguelturra.es/
http://centros.edu.xunta.es/contidos/
http://es.wikipedia.org
http://es.youtube.com
http://centros.edu.xunta.es/iesoteropedrayo.ourense/dptos/gal/exercicios.htm
http://www.ogalego.eu/exercicios_de_lingua/exercicios/morfoloxia/pronome.htm
http://www.xtec.cat/~jgenover/entrada.htm
http://www.manualdeestilo.com/escribir/la-realidad-virtual-del-microrrelato/
Páxina 61 de 61
Descargar