Revista Galega do Ensino Nº 21

0 Presentación
17/4/01
19:20
Página 1
0 Presentación
17/4/01
19:20
Página 2
0 Presentación
17/4/01
19:20
Página 3
Revista Galega
do Ensino
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
0 Presentación
17/4/01
19:20
Página 4
0 Presentación
17/4/01
19:20
Página 5
Revista Galega do Ensino
COMITƒ DE REDACCIîN
Ana Mar’a Platas Tasende / Direcci—n
Mercedes Gonz‡lez Sanmamed / Subdirecci—n
Mar’a Natividad Rodr’guez L—pez / Secretar’a
Javier Vilari–o Pintos / Ilustraci—n
CONSELLO ASESOR
Manuel Dea–o Dea–o
Antonio de Ron Pedreira
Benxam’n Dosil L—pez
Agust’n Dosil Maceira
Rodolfo Garc’a Alonso
Constantino Garc’a Gonz‡lez
Carlos Garc’a Riestra
Venancio Gra–a Mart’nez
JosŽ Eduardo L—pez Pereira
JosŽ Luis Mira Lema
SenŽn Montero Feij—o
JosŽ Carlos Otero L—pez
Manuel Regueiro Tenreiro
JosŽ Luis Valcarce G—mez
TRADUCCIîN E CORRECCIîN LING†êSTICA
Bego–a MŽndez V‡zquez
Benxam’n Dosil L—pez
COLABORACIîNS, CORRESPONDENCIA, INTERCAMBIO E PEDIDOS
Conseller’a de Educaci—n e Ordenaci—n Universitaria
Direcci—n Xeral de Pol’tica LingŸ’stica
Edificio Administrativo San Caetano
15704 Santiago de Compostela
0 Presentación
17/4/01
19:20
Página 6
O ComitŽ de Redacci—n non asume,
necesariamente, as opini—ns expostas
polos autores
Prohibida a reproducci—n total ou parcial
do contido sen a autorizaci—n expresa da RGE
© Xunta de Galicia
Edita: Conseller’a de Educaci—n e Ordenaci—n Universitaria
Direcci—n Xeral de Pol’tica LingŸ’stica
Imprime: Grafinova, S. A.
Dep—sito Legal: C - 818 - 96
ISSN: 1133 - 911X
0 Presentación
17/4/01
19:20
Página 7
êndice
Colaboraci—ns
especiais
p
Conversación con Carlos Casares
Ana Mar’a Platas Tasende
p
A práctica escénica lorquiana
Ricard Salvat i FerrŽ
p
p
p
p‡x. 15
p‡x. 27
Do enxebre ó bravú
Anxo Tarr’o Varela
p‡x. 59
Aplicacións das matemáticas na industria metalúrxica
Alfredo Bermœdez de Castro
p‡x. 89
Os nenos e os mozos de hoxe. Os “observatorios
permanentes”
JosŽ Mar’a Riaza Ballesteros
p‡x. 107
0 Presentación
17/4/01
Estudios
19:20
p
p
Página 8
Cómo son e cómo funcionan os virus
Rafael Seoane Pardo
Análise dos rendementos da educación en Galicia
(1980-1997)
Alberto Vaquero Garc’a
p
p‡x. 137
A logoa de Sobrado: un proxecto de educación
ambiental
Xo‡n M. Santamar’a Came‡n
p
p‡x. 123
p‡x. 157
Excursións na natureza e educación en valores
Eugenio Otero Urtaza
p‡x. 171
0 Presentación
17/4/01
Pr‡cticas
19:20
p
Página 9
Un ambiente integrado para o ensino de sistemas
expertos
Mateo Lezcano Brito / V’ctor Giraldo ValdŽs Pardo
p
Música: unha proposta con materiais recollidos na
tradición oral
Javier Mar’a L—pez Rodr’guez
p
p‡x. 191
O medio ambiente, o exercicio físico e a
transversalidade
JosŽ V’ctor înega Carrera
p
p‡x. 183
p‡x. 205
Proposta didáctica: excursión guiada ós Ancares
JosŽ Carlos Otero L—pez / Enrique Carrera Soto
p‡x. 231
0 Presentación
17/4/01
19:20
Página 10
O pracer de ler
p
Agust’n Fern‡ndez Paz
Recensi—ns
p
Diccionario conceptual galego, de Manuel
Quintáns Suárez
Manuel Gonz‡lez Gonz‡lez
p
p
Armando Requeixo
p‡x. 263
El novio del mundo, de Felipe Benítez Reyes
Ana Mar’a Platas Tasende
p‡x. 267
Antología Cátedra de Poesía de las Letras
Hispánicas, de José Francisco Ruiz Casanova
p‡x. 271
Human Croquet, de Kate Atkinson
Miguel çngel Otero Furelos
p‡x. 275
How English Works, de Michael Swan e
Catherine Walter
Paloma Nœ–ez Pertejo
p
p‡x. 261
La teoría estética, teatral y literaria de Rafael Dieste,
de Arturo Casas Vales
Ana Mar’a Platas Tasende
p
p
p‡x. 257
Cristal, de AA. VV.
Teresa Vilari–o Picos
p
p
p‡x. 243
p‡x. 277
Los primitivos flamencos, de E. Panofsky
Carlos Sastre V‡zquez
p‡x. 281
0 Presentación
17/4/01
19:20
p
Página 11
Le immagini degli dèi di Vincenzo Cartari,
de Caterina Volpi
Carlos Sastre V‡zquez
p
Historia da música galega. Cantos, cantigas e
cánticos, de M. Pilar Alén
Javier Mar’a L—pez Rodr’guez
p
p‡x. 299
La sexta extinción. Las pautas de la vida y el futuro
de la humanidad, de Richard Leakey e Roger Lewin
çlvaro Garc’a
p
p‡x. 295
La geometría fractal de la naturaleza, de Benoît
Mandelbrot
JosŽ Luis Valcarce G—mez
p
p‡x. 293
Un modelo de educación en los mayores:
la interactividad, de J. García-Mínguez, A.
Sánchez García
Agust’n Requejo Osorio
p
p‡x. 289
Sectores emergentes en el campo de la educación
permanente, de Varios. Diálogos e Universidad
Agust’n Requejo Osorio
p
p‡x. 285
p‡x. 303
Verdad y ciencia. Introducción a una filosofía de la
libertad, de Rudolf Steiner
çlvaro Garc’a
p‡x. 307
0 Presentación
17/4/01
19:20
Página 12
Novidades
editoriais
p
p‡x. 309
Noticias
p
p‡x. 331
Lexislaci—n
p
p‡x. 337
Normas para
as autores
p
p‡x. 361
1 Articulo 1
17/4/01
19:21
Página 13
Colaboraci—ns
especiais
1 Articulo 1
17/4/01
19:21
Página 14
1 Articulo 1
17/4/01
19:21
Página 15
15
CONVERSACIÓN CON CARLOS CASARES
Ana Mar’a Platas Tasende
Instituto Rosal’a de Castro
Santiago de Compostela
O solpor dunha tarde de ver‡n
adoita ser propicio para a conversaci—n.
Non resulta dif’cil entrar nela con Carlos
Casares, persoa comunicativa e amable.
Casares (Ourense, 1941) foi universitario en anos pr—ximos —s nosos, frecuentador ‡s veces dos mesmos lugares,
transeœnte polas mesmas rœas, sufridor
das mesmas carencias e dos mesmos
excesos. Conserva intacto o brillo agudo
daquela mirada que, desde tan cedo,
soubo captar lucidamente o mundo, loitar por melloralo e transmutar moitas
das sœas facetas ata os ficticios eidos da
realidade literaria.
Pasaron moitos anos, sen embargo.
Non Ž doado esquecer t—dolos cambios
que trouxeron mentres cada un de n—s ’a
facendo o seu cami–o. Uns cantos aspectos ru’ns da Espa–a daquela dilatada
posguerra foron quedando atr‡s. Non
perduran tampouco certas cousas inesquecibles, non todas merecentes de nostalxia, dun illad’simo Santiago incapaz
de abrangue-las ilusi—ns dos que acabaron marchando.
Quedaron outros. Algœns con
indubidables inclinaci—ns pol’ticas, entre
eles Casares, hab’an padecer, a prol da
liberdade e dos dereitos democr‡ticos, as
represalias dun escuro goberno central
que tentaba reafirmarse m‡is canto m‡is
evidente era a sœa agon’a.
As dificultades que lle entorpeceron a vida de estudiante e de docente
non conseguiron afastalo das sœas ideas
nin murcharlle a decidida vocaci—n de
escritor. Do ano 1967 Ž a primeira obra,
Vento ferido, conxunto de contos que, coa
novela Cambio en tres, publicada dous
anos despois, lle fixeron acadar de
inmediato a primeira li–a da narrativa
galega do momento. Os dous textos
amosan unha prosa audaz na que se
plasman os m‡is avanzados procedementos experimentais, daquela en voga
na narrativa occidental.
Se ben estes inicios contribu’ron
moi profundamente ‡ renovaci—n da
nosa novela, as preferencias literarias de
Casares, menos debedoras da moda,
foron decant‡ndose co tempo cara a
novas e persoais maneiras. O escritor,
que a’nda en 1975, con Xoguetes para un
tempo prohibido, conservaba o gusto pola
experimentaci—n, andaba xa ‡ procura
dun estilo m‡is natural e m‡is sinxelo
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
1 Articulo 1
16
17/4/01
19:21
Página 16
Ana María Platas Tasende
que ’a ser no futuro o que, por esencia,
identificase a sœa obra.
De 1979, Os escuros so–os de Cl’o,
onde volve —s relatos curtos, vŽn sendo
unha contribuci—n — cultivo do realismo
m‡xico e quizais tamŽn a lembranza,
m‡is que dos mestres hispanoamericanos, da admirada inventiva de
Cunqueiro.
Ilustr’sima, publicada en 1980, Ž,
non obstante, a novela que marca dun
xeito definitivo a entrada nunha nova
etapa, caracterizada polo agarimoso
pulimento dunha prosa que agroma
chea de frescura. O autor, paciente estilista, abeira os l’mites desa rara arte da
sinxeleza expresiva, que alcanza en cada
frase a nitidez e a exactitude polas que
tantos, conscientes das sœas trabas, pelexan e suspiran.
Esa atenci—n — estilo non agocha a
alta capacidade imaxinativa vertida nas
obras, que chega — cumio en Os escuros
so–os de Cl’o e que Ž proclive ‡ mestura
do hist—rico e o fabulado nos personaxes
e ‡ recreaci—n rememorativa de mundos
m‡is ou menos pr—ximos. Neles, temas
como os da intransixencia, a violencia ou
o poder transmiten, moitas veces tinguida de humor e de iron’a, a actitude comprometida dun home que espalla polas
sœas p‡xinas, a modo de ficci—ns, testemu–os e cr’ticas dos tempos amargos
que a uns ou a outros, en ocasi—ns a el
mesmo, lles correspondeu sufrir.
Non parece Casares un escritor disposto a entregar — seu pœblico novidades
a curto prazo, a pesar do reco–ecemento
que supo–en os moitos galard—ns merecidos (Premio Xunta de Galicia ‡
Creaci—n Literaria, Premio Otero
Pedrayo das Deputaci—ns Galegas,
Premio Literario çnxel Fole, Premio
Galaxia de Novela, Premio da Cr’tica
Galega, Premio Losada DiŽguez...), pois,
en efecto, desde Ilustr’sima ata a tamŽn
esplŽndida Os mortos daquel ver‡n (1987),
e de a’ a Deus sentado nun sill—n azul
(1996) pasan bastantes anos.
Inquedo como Ž, emprega o seu
tempo en actividades moi diversas,
desde a traducci—n e a literatura infantil
‡ biograf’a (Vicente Risco, Curros Enr’quez,
Otero Pedrayo), a edici—n e estudio de
diversas obras galegas xa cl‡sicas e a
difusi—n de impagables co–ecementos
(Conversas con Anxel Fole, Ram—n Pi–eiro.
Unha vida por Galicia). Palabras especiais
e m‡is longas que as agora oportunas
merece o seu labor xornal’stico, que
xunta ‡ calidade literaria un pouco
comœn enxe–o cr’tico e unha vertente
humana que d’a a d’a conquistan m‡is
lectores.
Carlos Casares, que Ž membro de
nœmero da Real Academia Galega desde
1977, dirixe a Editorial Galaxia e a revista
Grial. Exerceu a docencia ata que, en 1996,
foi nomeado presidente do Consello da
Cultura Galega, cargo no que sucede a
XosŽ Fernando Filgueira Valverde.
A nosa conversaci—n desenv—lvese,
pois, cun dos homes m‡is din‡micos e
m‡is representativos do que a Galicia de
hoxe, por obra duns poucos obstinados
coma el mesmo, chegou a ser.
1 Articulo 1
17/4/01
19:21
Página 17
Conversación con Carlos Casares
Foto Blanco
17
1 Articulo 1
18
17/4/01
19:21
Página 18
Ana María Platas Tasende
Ñ Vostede pasou os seus primeiros
anos en Xinzo de Limia. ÀCales son os m‡is
vivos recordos da nenez? ÀAfeccionouse xa
de pequeno ‡ lectura?
Ñ Pasei os anos da nenez en Xinzo
de Limia, pero tamŽn en Sabucedo, a dez
kil—metros, onde ti–a un t’o mŽdico. Al’
pod’a sa’r s—, sen a rapaza que nos sacaba de paseo —s meus irm‡ns e a min, e
andar polo monte cos nenos das aldeas,
indagar nos ni–os dos paxaros, facer
trasnadas, inventar bombas. A pesar de
tanta actividade, a’nda me quedaba
tempo para ler. Fun un lector voraz.
Ñ Mentres cursa o bacharelato en
Ourense co–ece a Vicente Risco, presidente
dun xurado de contos de Nadal que vostede
ga–ou. ÀComo xurdiu e como se desenvolveu
aquela relaci—n?
Ñ Eu sab’a de Risco polo meu pai,
que fora alumno del. Polo tanto co–ec’ao
de referencias desde neno. Logo, cando
empecei o bacharelato, intereseime m‡is
pola sœa figura. Observ‡bao pola rœa,
mir‡bao na biblioteca pœblica, a onde
acud’a con frecuencia, e ti–a ganas de
co–ecelo. A ocasi—n xurdiu cando ga–ei
ese concurso e o meu profesor de literatura me levou a tomar cafŽ co xurado.
Nada m‡is chegar, presentoume a Risco,
que non me fixo caso. î cabo de media
hora ou algo as’, dixo que se marchaba,
pois o se–or que ga–ara o premio deb’a
de ser un informal porque quedara en vir
tomar cafŽ, pero non se presentara.
Ent—n, o meu profesor d’xolle: ÒÁPero,
don Vicente, se Ž este que est‡ aqu’!Ó.
Risco, que era moi cegarato, miroume
facendo unha especie de bin—culo cos
pu–os e dixo: ÒÁPero se este Ž un rapaz!Ó.
A continuaci—n xa me fixo caso. Desde
aquel d’a acud’n ‡ sœa tertulia e tiven
con el unha moi boa relaci—n, a pesar da
diferencia de idade.
Ñ ÀTratou tamŽn a Ant—n Risco?
Ñ Si, — seu fillo Ant—n trateino
tamŽn moito. Fomos bos amigos. Era un
home intelixente, cunha devoci—n polo
seu pai realmente exemplar.
1 Articulo 1
17/4/01
19:21
Página 19
Conversación con Carlos Casares
19
Luis Aranguren, al‡ pola primavera de
1967, pola mesma Žpoca na que publiquei o meu primeiro libro. Eran actividades destinadas a rebenta-lo SEU e loitar
contra a dictadura, que ‡s veces consist’an en reuni—ns nas que se discut’a o
mundo desde Ad‡n e Eva e outras na
preparaci—n dunha folga ou na distribuci—n de octavillas.
Ñ ÀQue lle supuxo a amizade de
Ram—n Pi–eiro?
Ñ ÀComo era a vida dos universitarios santiagueses cando vostede estudiaba
Filosof’a e Letras? ÀParticipaba Carlos
Casares noutras actividades, ademais das
propias das aulas?
Ñ Era unha universidade pequena, na que se poder’a dicir que nos co–eciamos todos. Eu viv’n no medio dun
pequeno grupo de rapaces preocupados
pola literatura, poetas e narradores, que
o pasamos moi ben. Liamos moito, faciamos tertulias ata ben entrada a madrugada e non por eso deixabamos de estudiar e sacar adiante as carreiras. Hab’a
tempo para todo.
Ñ ÀDespuntaba xa a sœa vocaci—n
pol’tica?
Ñ Unha parte das nosas preocupaci—ns eran pol’ticas. Eu participei en actividades clandestinas, que me causaron
unha detenci—n, xunto co profesor JosŽ
Ñ Para min, Pi–eiro foi coma un
pai e un amigo. Desde que nos co–ecemos, a pesar da diferencia de idade,
mantivemos unha relaci—n cordial e
intensa. Eu pasaba d’as na sœa casa de
Santiago e el vi–a pasar d’as ‡ nosa casa
de Vilari–o, ‡s veces, semanas enteiras.
Estiven con el na sœa agon’a, vivindo —
seu lado os œltimos d’as da sœa vida.
Quero dicir que tivemos unha grande
intimidade. Entre os dous non hab’a
segredos de ningœn tipo. Sabiamos todo
un do outro. Nunca admirei tanto a
ninguŽn, o mesmo desde o punto de
vista intelectual que do humano. Pi–eiro
foi un ser excepcional, irrepetible.
Combinaba dœas virtudes que raramente se dan xuntas: unha intelixencia viv’sima e unha bondade extraordinaria.
Ñ Dos tempos de estudiante universitario son as sœas primeiras incursi—ns serias
na literatura de creaci—n. ÀLembra como
naceu en vostede a necesidade de escribir?
Ñ Sei que empecei a escribir case
de neno, pero non saber’a dicir por quŽ.
Moitas veces penso que tivo moito que
ver en todo esto un magn’fico profesor
de Literatura, don Agust’n Madarn‡s,
1 Articulo 1
20
17/4/01
19:21
Página 20
Ana María Platas Tasende
que l’a en voz alta as mi–as redacci—ns
na clase e as comentaba literariamente.
Foi as’ como descubr’n a importancia do
estilo.
Ñ En principio publicou relatos e poemas, m‡is tarde s— contos e novelas. ÀQue
raz—ns lle fixeron preferi-la narrativa?
Ñ Eu te–o desde sempre unha
visi—n puramente narrativa da vida. En
realidade, gœstame conta-lo mundo m‡is
que pensar nel. Se me piden que fale de
algo, que dea unha opini—n ou exprese
unha idea, dunha maneira espont‡nea
p—–ome a contar. î final, sen pretendelo
e quit‡ndolle ‡ palabra calquera contido
did‡ctico ou moral, acabo facendo unha
par‡bola.
Ñ ÀQue coida de factura m‡is dif’cil,
un conto ou unha novela? ÀCon que trazos
esenciais diferencia un da outra?
Ñ Depende para quen. O conto
pode ser un xŽnero moi complicado para
quen non te–a as virtudes que se requiren para ser un bo contista. O mesmo se
pode dicir dunha novela. No fondo, as
cousas son f‡ciles para uns e dif’ciles
para outros. Eu ser’a incapaz de facer un
caix—n de madeira, pero resœltame relativamente f‡cil escribir un artigo. Supo–o
que para un carpinteiro ser‡ exactamente — revŽs. Agora ben, entre conto e novela, non hai dœbida de que esta require un
esforzo maior, a’nda que non sexa m‡is
que polo nœmero de horas que lle hai
que dedicar.
Ñ En Vento ferido xuntou vostede
unha colecci—n de contos, sombr’os e l’ricos,
relacionables polas sœas tŽcnicas coas li–as do
experimentalismo europeo e americano.
Cambio en tres, a sœa primeira novela, considerada pola cr’tica como o seu texto formalmente m‡is atrevido, versa, non obstante,
sobre a emigraci—n, un tema cl‡sico na literatura galega. ÀTrataba conscientemente de
unir renovaci—n e tradici—n?
Ñ Si, exactamente, esa foi a mi–a
intenci—n. Por un lado, non me gustaba o
que se chamaba o ruralismo tem‡tico e o
tradicionalismo formal da narrativa
galega, pero tampouco me gustaba a
deserci—n que da realidade galega fac’an
os narradores xoves. Por eso quixen
combinar un tema m‡is ou menos t—pico, como a emigraci—n, cun tratamento
formal m‡is ou menos audaz.
Ñ ÀQue escritores for‡neos lle interesaban m‡is por aqueles derradeiros anos da
dŽcada dos sesenta?
1 Articulo 1
17/4/01
19:21
Página 21
Conversación con Carlos Casares
21
Ñ Eu l’a sen orde e sen devoci—ns
e sen fobias. Unhas veces gust‡bame un
tipo de literatura e outras veces outra.
Ti–a, non obstante, algunhas fidelidades:
Albert Camus, Cesare Pavese, algunhas
cousas de Faulkner, os contos de
Hemingway.
azuis e tipo espectacular que me trouxo
tolo durante unha parte da mi–a
mocidade. Pero tampouco Mara Ž exactamente aquela rapaza. A realidade que
entra nunha novela acaba sendo modificada pola propia realidade en que consiste a literatura.
Ñ ÀPropœxose unha distinta maneira
de narrar en Xoguetes para un tempo prohibido? ÀQue hai de autobiogr‡fico nesta novela?
Ñ ÀPode dicirse que a inspiraci—n dos
seus relatos Os escuros so–os de Cl’o, publicada preto dos oitenta, ten xa que ver con
outras fontes?
Ñ En Xoguetes para un tempo prohibido segu’a eu preocupado polos aspectos formais da novela, un asunto que
agora a penas me interesa. Quer’a facer
con ela a novela moderna dos universitarios do meu tempo. Neste sentido, hai
nese libro elementos biogr‡ficos de
varios amigos meus. TamŽn hai cousas
mi–as. Por exemplo, en Mara tratei de
retratar unha moza moi bonita que eu
tivera, unha loira de melena longa, ollos
Ñ Si. Cando publiquei ese libro
quer’a facer unha literatura que non tivese que ver a penas coa experiencia, como
os libros anteriores, sen—n coa imaxinaci—n. Foi desde ent—n cando empecei a
interesarme menos polos aspectos formais da narrativa.
Ñ ÀDe que autores galegos se reco–ece admirador?
Ñ Gœstanme os relatos de Dieste e
de Cunqueiro. Como autor de contos,
gœstame Ferr’n, sobre todo o Ferr’n realista m‡is que o simbolista. Algœns contos de Manolo Rivas tamŽn son moi bos,
especialmente o titulado ÒA lingua das
bolboretasÓ do seu libro ÀQue me queres
amor? Naturalmente poder’a citar m‡is
escritores.
Ñ No ano 1980, con Ilustr’sima,
acada a sœa prosa unha excepcional madurez
que en Os mortos daquel ver‡n sorprende
polo virtuosismo, non soamente expresivo
sen—n tamŽn compositivo. Sen esquece-lo
aprendido no per’odo anterior, de experimentaci—ns diversas, vaise asentando no que
poderiamos chamar unha etapa de serenidade. Carlos Casares conquista unha expresi—n
1 Articulo 1
22
17/4/01
19:21
Página 22
Ana María Platas Tasende
lingŸ’stica quintaesenciada, que latexaba xa
nos seus primeiros escritos, e que agora se
amosa plena de beleza e de eficacia. ÀAta que
punto pule vostede o que escribe? ÀHai unhas
normas elementais de estilo na xŽnese dunha
prosa cristalina como a sœa?
der concepci—ns da literatura diferentes,
tan lex’timas como a que defendo eu.
Escribir barroco Ž complicado, a min non
me vai, pero hai magn’ficos escritores
barrocos. Hainos tamŽn moi malos, por
suposto.
Ñ Despois de moitos anos cheguei
‡ conclusi—n, que por outra parte non ten
demasiado de orixinal, de que a facilidade, a transparencia e a sinxeleza son
sempre resultado do esforzo e a elaboraci—n. Esas virtudes do estilo nunca se
dan dun xeito espont‡neo, sen—n que
son froito do traballo, ‡s veces dun grande traballo. ƒ o mesmo que sucede coa
orde, que hai que conquistala. S— un bo
lector pode darse conta desto. Eu te–o
lido sobre este asunto unhas tonter’as
tremendas, ‡s veces escritas por xente do
oficio, que confunde a sinxeleza coa simpleza ou coa pobreza, todo para defen-
Ñ No t’tulo da sœa, polo momento,
œltima novela, Deus sentado nun sill—n azul,
Àtivo algo que ver o conto de Cort‡zar
ÒContinuidad de los parquesÓ, no que un
home, diante dunha vent‡, le unha novela
sentado nun sill—n de terciopelo verde? E,
dito dunha forma m‡is xeral, Àde onde arrincan, como xorden as inspiraci—ns tem‡ticas
en Casares?
Ñ Non, en absoluto. Esas coincidencias son relativamente frecuentes,
pois reflexan situaci—ns case t—picas ou
universais. Para min, os temas xorden de
maneiras moi diversas, case imprevisibles. çs veces, dunha imaxe. Outras
dunha reflexi—n ou dunha lectura ou
dunha conversa.
Ñ Deus sentado nun sill—n azul tivo,
con moi raras excepci—ns, unha excelente
acollida cr’tica tanto no seu orixinal galego
coma na traducci—n castel‡. Vostede negou
que o antiheroe masculino fose Vicente Risco
pero houbo quen mesmo afirmou co–ece-los
feitos relatados. ÀPoder’a facer algunha aclaraci—n — respecto?
Ñ Efectivamente, houbo algunha
xente que quixo ver no protagonista da
mi–a œltima novela a Vicente Risco. A
este respecto, eu dir’a que a’ subxace, en
primeiro lugar, un apaixonante problema de tipo literario, Ž dicir, o da entidade dos personaxes novelescos, sobre o
cal eu escrib’n algunhas p‡xinas a
1 Articulo 1
17/4/01
19:21
Página 23
Conversación con Carlos Casares
23
ParŽceme unha boa definici—n. Risco, en
cambio, era un home intelixente, pero
con moral. Se eu quixese retratar a Risco,
far’a unha novela moi distinta. Valinme
dalgœns rasgos de Risco, incluso utilicei
algœn artigo del, que lle atribu’n — escritor protagonista da novela, da mesma
maneira que lle colguei no seu haber artigos que escrib’n eu na mi–a secci—n diaria de La Voz de Galicia. Agora ben, como
quer’a escribir unha novela sobre a responsabilidade dos intelectuais, que Ž un
asunto que me fascina, e quer’a que ese
intelectual pertencera m‡is ou menos a
aquela xeraci—n que en Alema–a chamaron da Òrevoluci—n conservadoraÓ, inspireime en parte, nos aspectos externos, en
Vicente Risco, que era o œnico intelectual
conservador que co–ec’a. Eso Ž todo.
prop—sito dalgunha obra de Torrente
Ballester, pois deuse a casualidade de
que co–ec’n persoalmente a LŽnuschka,
unha das protagonistas de Fragmentos de
Apocalipsis. Despois est‡ o detalle m‡is
ou menos anecd—tico de se me inspirei
en Risco, que Ž unha cousa, ou se o protagonista da novela pretende ser ou Ž un
retrato de Risco, que ser’a unha
cuesti—n diferente. Non ter’a sentido
negar que o personaxe da novela ten
algœn parecido con Risco, sobre todo de
tipo f’sico, pois resulta evidente. Carece
de sentido, en cambio, aproveitar este
feito para tirar unha conclusi—n falsa:
que o protagonista Ž Vicente Risco. Sen
entrar en cuesti—ns de teor’a literaria,
‡mbolos dous se parecen intelectual e
moralmente como un garavanzo a unha
casta–a. O protagonista Ž, segundo dixo
a mi–a traductora alemana, Elke Wehr,
un s’mbolo da intelixencia sen moral.
Ñ Na novela da que estamos a falar,
Deus sentado nun sill—n azul, a observaci—n
do que ocorre no presente f’ltrase a travŽs dos
ollos dunha muller que desde a vent‡ axexa
sen descanso o seu vello namorado ata case
traspasarlle, cos restos dun amor cheo de lembranzas, o protagonismo. Hai en toda a obra
un influxo evidente do cine, mais non adopta
vostede un narrador c‡mara. ÀParec’alle moi
plano? ÀImped’alle rememora-lo pasado e
renunciar ‡ subxectividade?
Ñ A tŽcnica da novela, inclu’do o
punto de vista, impuxŽronse, como me
ocorre sempre, dunha maneira espont‡nea, sen pensar nela. Polo tanto, non
ter’a moito que dicir — respecto.
Ñ ÀPor que reproduciu t—dolos di‡logos en estilo indirecto? ÀNon era moi aventurado retardar desta maneira o ritmo narrativo? ÀQue efectos persegu’a?
1 Articulo 1
24
17/4/01
19:21
Página 24
Ana María Platas Tasende
unha novela. Ded’colle o mesmo esforzo.
Sempre me gustou este tipo de periodismo, que descubr’n de adolescente, cando
lin por primeira vez a Julio Camba, concretamente La rana viajera, aquel libro do
cal Luis Trabazo, un personaxe curioso,
intelixente e arbitrario, nos dixo un d’a na
tertulia a Ant—n Risco e mais a min: ÒÁAh,
La rana viajera! Est‡ bien, pero ya sabŽis
que no hay rana.Ó Despois descubr’n
tamŽn as columnas de Risco, que me
pareceron excelentes. Logo, Pla, que me
resulta xenial. TamŽn Torrente Ballester.
Finalmente, en menor medida, CŽsar
Gonz‡lez Ruano. E non debemos esquecer tampouco a Azor’n. Hai escritores que
non fixeron m‡is que eso, pero te–en un
posto na historia da literatura.
Ñ Eu creo que os di‡logos en estilo indirecto eran case obrigados, tendo
en conta a tŽcnica da novela.
Posiblemente non funcionar’an doutra
maneira.
Ñ ÀQue hai de satisfactorio e de dif’cil
nas narraci—ns para nenos? Àƒ m‡is complicado a’nda escribir teatro infantil, como
tamŽn fixo vostede?
Ñ A literatura para nenos Ž literatura coas mesmas esixencias e dificultades que a literatura para adultos. Eu
escrib’n algunhas cousas para nenos,
pero sempre por raz—ns moi circunstanciais. Non me inspira especialmente.
Ñ ÀQue relaci—ns existen entre o
periodismo literario, que con tanto Žxito vostede practica, e a literatura?
Ñ O periodismo literario para min
Ž literatura, igual que escribir un conto ou
Ñ ÀCal Ž a funci—n primordial do
Consello da Cultura Galega que vostede preside?
Ñ O Consello da Cultura Ž unha
importante instituci—n na que est‡n
representadas as principais instituci—ns
culturais do pa’s, Ž dicir, as tres universidades a travŽs dos seus rectores, as academias, institutos universitarios, fundaci—ns, personalidades a t’tulo individual,
m‡is o Conselleiro de Cultura, que Ž
membro nato. Somos un —rgano aut—nomo e independente, de tipo consultivo,
non — servicio do goberno, sen—n das
instituci—ns auton—micas, inclu’do o
Parlamento. Realizamos ademais estudios, facemos publicaci—ns, organizamos
congresos, debates. En total, no Consello
traballan habitualmente, entre membros
do plenario e das distintas comisi—ns,
arredor dunhas cen persoas.
1 Articulo 1
17/4/01
19:21
Página 25
Conversación con Carlos Casares
25
Ñ ÀComo ve o futuro da lingua
galega?
Ñ Cunha ilusi—n moderadamente
pesimista. VerŽmo-lo que se pode facer.
Ñ ÀVive vostede de cerca os problemas
da reforma do Ensino Primario e Secundario?
ÀQue opini—n lle merece a situaci—n que atravesamos pais, alumnos e profesores?
Ñ A verdade Ž que hai xa tempo
que me perd’n no marasmo da reforma e
todo eso. Non o sigo de cerca. Con todo,
procuro saber c—mo van as cousas a travŽs dos meus antigos compa–eiros.
D‡me a impresi—n de que nos institutos
os profesores est‡n moi enfadados coa
reforma. E creo que non lles falta raz—n.
Ñ Vostede Ž un home extraordinariamente activo e polifacŽtico, o que xustifica a
lentitude con que publica as obras que tantos
lectores gozan. ÀTen prevista algunha nova
entrega de creaci—n ou de ensaio?
Ñ Eu non te–o na cabeza eso que
se chama a carreira literaria, que obriga a
moitos escritores a publicar un libro cada
ano. Escribo cando me apetece e non me
apetece sempre. Gœstanme moitas
cousas: papa-la mosca, falar cos amigos,
xogar cos trens elŽctricos, andar en moto,
ler. Non hai tempo para todo. Ademais
viaxo con frecuencia, que Ž outra cousa
que tamŽn me gusta. A pesar de todo
escribo bastante. Agora mesmo, cando
Carlos Casares por Siro López.
volva de Nova York, a onde vou todo o
mes de setembro para dar un curso na
City University of New York, entregarei
na imprenta un libro de ensaios narrados
ou algo as’. Probablemente se vai chamar
Un pa’s de palabras. A min sucŽdeme que
cando vou a congresos sempre me
sorprende a teima que te–en os escritores
de imita-los fil—sofos e os profesores.
Fano fatal. Eu creo que os escritores
tŽmo-la nosa propia linguaxe, que Ž m‡is
metaf—rica ca conceptual, pero que nos
permite pensar a travŽs dela e explica-lo
mundo e as cousas. Ese polo menos Ž o
meu caso. Estes ensaios son reflexi—ns,
pero nas que reflexiono narrando, sobre
literatura, sobre outros escritores, sobre
pintura. VerŽmo-lo que sae de a’. Polo
menos espero que a xente non se aburra.
1 Articulo 1
26
17/4/01
19:21
Página 26
Ana María Platas Tasende
Nas aulas da City University of
New York escoitaranse, pois, as opini—ns
dun dos m‡is acreditados homes das
nosas letras. N—s acabamos de sentir
aquel mesmo ton de voz, de nota-los acenos un pouco m‡is pausados que nos
tempos antigos. Semellan pertencer a
quen comprende que a prŽsa non resulta
xeitosa compa–eira cando o que se persegue Ž tan profundo como acadar fondura no feito de vivir.
Vigo, agosto de 1998
1 Articulo 2
17/4/01
19:22
Página 27
27
A PRÁCTICA ESCÉNICA LORQUIANA
Ricard Salvat i FerrŽ
Universidade de Barcelona
Estamos no ano do centenario do
nacemento de Lorca e, Espa–a, o teatro
espa–ol, a’nda non ÔexplicouÕ — mundo
c—mo Ž o Lorca dramaturgo, c‡les foron
as sœas verdadeiras contribuci—ns.
NinguŽn se preocupou demasiado por
definir c‡l ser’a a maneira axeitada de
representa-lo gran poeta granadino. Non
demos conseguido co seu teatro, que Ž
unha das achegas m‡is importantes
deste sŽculo e de toda a historia do teatro
espa–ol, algo semellante — que fixo cos
cl‡sicos galos a ComŽdie Fran•aise ou o
Piccolo Teatro de Mil‡n con Luigi
Pirandello, Carlo Goldoni ou Carlo
Bertolazzi, sobre todo nos seus primeiros
anos de existencia (1945-1968); ou o
Teatro Nacional InglŽs ou a Royal
Shakespeare Company cos cl‡sicos
ingleses e, tamŽn, o Berliner Ensemble
nas Žpocas de Bertolt Brecht e Heiner
MŸller, coas obras do primeiro e as do
repertorio realista por el elixidas, sen
esquecer, tampouco, na penœltima etapa,
as obras de MŸller.
Non demos creado uns espect‡culos can—nicos, unhas postas en escena
que estean a’ en repertorio, que poidan
servir de ÔModellÕ, que explique c—mo
Lorca xorde dunhas realidades xenuinamente andaluzas e de todo o froito das
tradici—ns teatrais, pict—ricas e musicais
espa–olas. Lorca no fondo Ž, en gran
parte, un continuador de Lope de Vega
(sen esquecer nunca a Calder—n), e
soubo aprender del as sœas mellores lecci—ns de teatralidade, aquel œltimo e particular sentido do teatro poŽtico tan orixinal e tan dif’cil de resolver
escenicamente. Como Lope aqu’ e f—ra
de aqu’ Ž un gran desco–ecido, falla a
raizame, o tronco e as p—las de toda unha
tradici—n de textos teatrais e de espect‡culos.
ƒ moi significativo que m‡is de
sesenta anos depois da sœa morte,
Granada ou outra poboaci—n andaluza
non te–an un Festival Lorca cada ano. De
feito, a estas alturas da nosa democracia
deber’a existir unha compa–’a parecida
— que foi e a’nda Ž o Berliner Ensemble,
dedicada exclusivamente a montar obras
de Lorca e dalgœns coet‡neos ou contempor‡neos de aventuras estŽticas. De
existir unha compa–’a con estas caracter’sticas si poderiamos encontrar unha
ÔimaxeÕ de Lorca que ser’a, tamŽn, o que
poderiamos convir en chamar a ÔimaxeÕ
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
1 Articulo 2
28
17/4/01
19:22
Página 28
Ricard Salvat i Ferré
da xeraci—n do 27, da Repœblica, dun dos
momentos clave da nosa historia. Hai
quen fala, non o esquezamos, do segundo SŽculo de Ouro.
S— se montamos varias veces e
desde t—dalas perspectivas as obras de
Lorca crearemos esa ÔimaxeÕ ‡ que nos
estamos a referir, eses espect‡culos
ÔModellÕ dos que partir, para que novas
xeraci—ns poidan seguilos ou poidan
amplia-los seus presupostos estŽticos, ou
ben, por quŽ non, negalos ou tentar destru’los se se cre oportuno.
Dentro desta orde de preocupaci—ns que intentamos expo–er, pensamos
que haber’a que potenciar eventos como
o que tivo lugar en Granada desde o 23
de febreiro — 4 de xu–o de 1995. Baixo o
t’tulo global de ÒLorca desde GranadaÓ
program‡ronse seis espect‡culos, en
xeral todos eles dirixidos por creadores
moi novos, e represent‡ronse as obras
polas que parece que o pœblico m‡is
mozo sente maior interese. Vex‡mo-la
programaci—n: Retablillo de don Crist—bal,
polo Teatro de la J‡cara (Sevilla), baixo a
orientaci—n de Alfonso Zurro; As’ que
pasen cinco a–os, por Atalaya Centro de
Arte (Sevilla), con posta en escena de
Ricardo Iniesta; Comedia sin t’tulo, pola
Compa–’a Sara Molina (Granada), con
proposta escŽnica da propia Sara Molina;
Cuatro Di‡logos1, un espect‡culo de
Miguel Serrano; El pœblico, pola
Compa–’a de Teatro del Sur (Granada),
con direcci—n de Francisco Ortu–o. A’nda
se programou un espect‡culo de autor’a
colectiva titulado Lorca y la ciudad no que
intervi–eron actores, colectivos voluntarios e compa–’as teatrais de Granada
baixo a direcci—n de Francisco Ortu–o.
Este tipo de festival deber’a celebrarse cada ano e quizais nunha cidade
andaluza distinta. Houbo algœns espect‡culos moi interesantes, e algœn mesmo
poder’a marcar un fito, en concreto para
a maneira de entender As’ que pasen cinco
a–os, un dos textos m‡is dif’ciles e inaccesibles da rica producci—n lorquiana. A
proposta de Atalaya Teatro foi absolutamente enriquecedora e arriscada.
Hai seis momentos fundamentais
na pr‡ctica escŽnica lorquiana:
1. Os espect‡culos que se estrean
en vida de Lorca. Desde 1920, a sœa
1 É interesante reproduci-lo título dos catro diálogos: “La doncella, el marinero y el estudiante”, “El paseo
de Buster Keaton”, “Diálogo con Luis Buñuel” e “Diálogo del Amargo”. Tamén é moi revelador para ve-lo cambio de sensibilidade valorativa dos últimos directores, o que se escribe no programa: “Un gran autor teatral se
distingue del resto, entre otras cosas, porque no cesa de provocar sorpresas a sus lectores: por bien que creas
conocerle, en cualquier momento te sorprende con un texto inédito, al menos para ti, y en el que renuevas tu
admiración por él, a la par que experimentas el placer de situarte frente a algo verdaderamente interesante”.
“Con estos ‘Diálogos’ que proponemos nos sucedió algo parecido. Hasta ahora los considerábamos englobados en un apartado, verdadero ‘cajón de sastre’, que Claude Couffon tituló ‘Teatro Breve’, condenándolos a ser
leídos como un conjunto de pequeñas piezas independientes, cuyo sentido global empezaba y acababa en la brevedad de sus páginas. Sin embargo, un estudio en profundidad de cada uno de ellos, considerándolos como un
conjunto de puntos de vista sobre la misma cosa, casi como instantáneas —radiografías— que pillan al modelo por sorpresa y apresan sus rincones, mostrándolos con un lenguaje no común, surreal, libre —desde el
sueño—, confiere a estas ‘piezas breves’ el valor de cualquier otra de las llamadas ‘mayores’”. Programa do festival “Lorca desde Granada” editado polo Excmo. Concello de Granada e pola Xunta de Andalucía. Granada, 1995.
1 Articulo 2
17/4/01
19:22
Página 29
A práctica escénica lorquiana
primeira estrea da man de Gregorio
Mart’nez Sierra, ata La casa de Bernarda
Alba, en 1945, dirixida por Margarita
Xirgu en Bos Aires, cando esta cidade era
a capital do teatro espa–ol (no exilio).
2. Os espect‡culos estranxeiros
cando Lorca estaba prohibido nos escenarios espa–ois. Desde 1938 ata 1960 e,
se se considera oportuno, ata os nosos
d’as.
3. Os espect‡culos espa–ois, desde
Yerma de Luis Escobar a As’ que pasen
cinco a–os de Miguel Narros. Postas en
escena entre 1960 e 1978.
4. O gran momento do teatro
surrealista, desde Victoria Espinosa a
Llu’s Pasqual (1954-1998).
5. Lorca enfrontado ‡s novas xeraci—ns. Desde La Bernarda es calva en 1994,
de Magda Puyo, en diante.
6. Lorca nos espect‡culos do
Centenario.
PRIMEIRA ETAPA
De feito, sabemos ben pouco sobre
este momento. As nosas informaci—ns
proceden das nosas conversas con Mar’a
Teresa Le—n, Santiago Onta–—n, Rafael
Alberti, Olivier Brachfeld, Amelia de la
Torre, Ana Mariscal, Alberto Closas,
Gonzalo Torrente Ballester e Lu’s
Seoane.
29
Como sinalou moi atinadamente
Antonio Gallego Morell:
Lorca es un escritor entero, sin posibilidades de trocearlo. Su teatro es una
manifestaci—n m‡s en su mundo. El
Lorca poeta l’rico, prosista, autor dram‡tico, conferenciante, mœsico, pintor,
cultivador del gŽnero epistolar, juglar
en suma, son facetas Ñy no distintasÑ
de una cierta manera literaria de entendŽrselas con la vida desde ni–o. En
Lorca no es posible establecer cu‡ndo
el pintor de sus dibujos infantiles est‡
so–ando, entre l‡pices de colores, las
decoraciones para la escenificaci—n de
sus obras; cu‡ndo las manos sobre el
teclado del piano fuerzan su poes’a o
su teatro hacia la —pera y la zarzuela.2
Lorca Ž, ante todo e sobre todo, un
artista total que cultiva diferentes xŽneros literarios, que se apaixona por diferentes linguaxes art’sticas, que logra, con
œltima e refinada sabedor’a, aplica-las
experiencias que extrae do seu comercio
ou do seu frecuentar todas esas linguaxes diferentes polas que se interesa tanto.
Pero a’nda vai m‡is al—, aplica as experiencias dunha linguaxe a outra e viceversa. As’, poderiamos dicir que escribe
teatro desde a pl‡stica ou desde os seus
debuxos, e poes’a desde a mœsica, e que
pinta e debuxa desde a literatura. Non
hai que esquecer nunca, ademais, unha
das sœas fundamentais actividades: a sœa
condici—n de director de escena. ƒ m‡is,
atreveri‡monos a afirmar que debeu de
ser un gran director de escena, no sentido de gran creador de signos escŽnicos.
2 Antonio, Gallego Morell, “El teatro de Lorca y su mundo”, incluído en Fernanda Andura e Ana Izaguirre,
Federico García Lorca y su teatro, Col. Cuadernos de Exposiciones núm. 1, Teatro Español, Madrid, 1984, páx. 13.
1 Articulo 2
30
17/4/01
19:22
Página 30
Ricard Salvat i Ferré
Se tomamos en consideraci—n os documentos (filmes, fotograf’as, bosquexos)
que se conservan e escoit‡mo-lo que nos
explicaron as persoas que traballaron
con el, deberiamos acabar convindo que
Lorca estaba no cami–o de se converter
nun verdadeiro creador escŽnico na li–a
dun Richard Wagner ou dun Gordon
Craig.
Aquela gran muller de teatro que
foi Margarita Xirgu tivo unha enorme
capacidade para o risco, a aventura estŽtica e a investigaci—n teatral. Ela fixo
posible que Garc’a Lorca estreara as sœas
obras nuns climas e nuns ambientes teatrais que eran bastante host’s ‡s propostas renovadoras de Federico. Isto convŽn
lembralo porque se est‡ forxando un
pouco a lenda do Žxito absoluto e inmediato do teatro de Federico, e non foi as’.
En todo caso, estas estreas corresponden
‡ actitude que expresamos, hai un anaco,
da man do profesor Gallego Morell. Un
teatro de palabra, pero asemade un teatro moi pict—rico, de ritmos visuais, de
luces contrastadas que axudaban a lles
dar —s personaxes un aquel de retablo
popular ou medieval. Margarita Xirgu
comprendeu, como productora e animadora cultural, esa multiplicidade creadora de Lorca e s—uboa potenciar a travŽs
dun colaborador de excepci—n, Cipriano
Rivas Cherif.
Garc’a Lorca ti–a tan profesionalmente arraigado o sentido da totalidade
expresiva que naquela estrea da sœa primeira obra quixo comparti-la empresa
incluso como actor. Interpretou o papel
de Autor cunha capa pintada de estrelas.
De Mart’nez Sierra e de Rivas Cherif
aprender’a moito Lorca como director
teatral.
Rivas Cherif, non o hai que esquecer, foi un dos introductores en Espa–a
da moderna posta en escena xunto con
Ricardo Baeza e o xa mencionado
Gregorio Mart’nez Sierra. Eles foron os
encargados, como o fixera antes en
Catalu–a Adriˆ Gual, de acabar co tradicional aburguesamento do teatro madrile–o dos œltimos anos vinte e os primeiros anos da dŽcada dos trinta, que era
moi tosco e totalmente falto de horizontes culturais.
Rivas Cherif estudiara en Italia;
co–eceu as grandes intuici—ns do gran
visionario Gordon Craig e colaborou coa
Xirgu desde 1928 ata 1936. A’nda que se
afirmou que traballara con Gordon Craig
directamente, Enrique Rivas desmŽnteo:
Si su encuentro en 1907 con Valle-Incl‡n fue posiblemente de gran peso
para su vocaci—n, la permanencia de
Rivas Cherif en Bolonia, como becario
en el Colegio de San Clemente de los
Espa–oles de 1911 a 1914, le puso en
contacto vivo, a los veinte anos de su
edad, con lo m‡s activo del teatro italiano Ñ—pera y comediaÑ y en contacto intelectual con Gordon Craig, de
quien Ñsin conocerle personalmente a
pesar de vivir entonces en la cercana
FlorenciaÑ fue profundo admirador
en tanto que lector de su revista de teatro The Mask3.
3 Enrique de Rivas, introducción a Cómo hacer teatro. Apuntes de orientación profesional en las Artes y
Oficios del Teatro Español, Valencia, Ed. Pre-Textos, 1991, páx. 10.
1 Articulo 2
17/4/01
19:22
Página 31
A práctica escénica lorquiana
En calquera caso Cherif aspiraba a
crear en Madrid un Teatro de Arte
seguindo o modelo do Teatro de Arte de
Moscova, que dirixiron Konstantin
Stanislavski e Nemirovitch-Danchenko.
Cando Rivas Cherif estreou La zapatera
prodigiosa, o 24 de decembro de 1930, no
Teatro Espa–ol de Madrid, Garc’a Lorca
colaborou moi estreitamente na sœa
posta en escena. Margarita Xirgu que
observaba, como Ž l—xico, con grande
atenci—n e con moita ilusi—n os seus amigos e colaboradores mentres traballaban,
fixo o seguinte comentario sobre
Federico: ÒLa pauta la daba siempre
Federico, que ten’a un sorprendente sentido musical. ÁAh! y tambiŽn un sorprendente sentido pl‡stico. Ve’a la escena
como pintor y el desarrollo de la acci—n
como un mœsicoÓ4.
Moi acertadas estas observaci—ns
da grande actriz e directora. Parece que Ž
un feito que a escenograf’a e os figurinos
de La zapatera prodigiosa foron inspirados
polo mesmo Federico, que considerou
fundamental a realizaci—n pl‡stica das
sœas obras. Dos bosquexos encargouse
Sigfrido Burman, que os dese–ou buscadamente infant’s e estridentes para acentua-lo car‡cter de farsa lorquiana5.
C—mpre, para achegarse ‡ pr‡ctica
escŽnica lorquiana, lembra-los seus
31
colaboradores primeiros. En El maleficio
de la mariposa (1920) contou coa direcci—n
de Mart’nez Sierra, con Mignoni para os
decorados e con Rafael PŽrez Barradas
para os figurinos. Entre as actrices e bailarinas cabe destaca-la Argentinita,
Amalia Guillot e a gran Catalina
B‡rcena.
En 1923, el mesmo decora e fai os
figurinos do seu teatro de monicreques.
As cabezas dos mineiros realizounas o
augafortista Hermenegildo Lanz6.
En 1927 estrea Mariana Pineda no
Teatro Goya de Barcelona, con decorados
e figurinos do seu amigo Salvador Dal’ e
del mesmo.
En 1934, Yerma estrŽase con decorados de Sigfrido Burman. Nunca nos quedou claro por quŽ — cabo non os realizou
Alberto S‡nchez. Foi unha gran m‡goa e
Alberto S‡nchez nunca quixo cont‡rno-las raz—ns do seu afastamento, cando
tivŽmo-la sorte de co–ecelo en Moscova
en 1962, pouco antes de finar. En todo
caso, Alberto S‡nchez foi un dos mellores traductores pl‡sticos ou recreadores
do mundo de Federico. El fixo en 1956,
dirixido por çngel GutiŽrrez, os decorados e mailos figurinos de Mariana Pineda
en Moscova e, logo, a sœa inmellorable
proposta pl‡stica para La casa de Bernarda
Alba, tamŽn en Moscova, en 1958.
4 Valentín de Pedro, “El destino mágico de Margarita Xirgu”, na revista Aquí Está, Bos Aires, 19 de maio de
1949.
5 Fernanda Andura e Ana Izaguirre, op. cit., páx. 71.
6 É conveniente, para coñece-la dimensión de director de escena de Federico, lembra-la elección de textos
e músicas dos tres espectáculos do Teatro de Cachiporra Andaluz:
1. Los habladores de Cervantes, con música de Historia del soldado de Igor Stravinski. 2. La niña que riega
la albahaca e El príncipe preguntón, dialogado e adaptado por Federico con música de Debussy, Albéniz e Pedrell.
3. Auto de los Reyes Magos, con transcricións musicais de Pedrell e Romeu. A instrumentación para clavicémbalo, clarinete e laúde correu a cargo de Manuel de Falla que, así mesmo, interpretou as composicións ó piano.
1 Articulo 2
32
17/4/01
19:22
Página 32
Ricard Salvat i Ferré
En 1935, Do–a Rosita, con escenograf’a de Manuel Fontanals e cartel de
Grau Sala. Un ano despois repœxoa
Margarita Xirgu, pero esta volta con
decorados e figurinos de Sigfrido
Burman.
Dez anos despois, Santiago
Onta–—n enc‡rgase da visualizaci—n de
La casa de Bernarda Alba en Bos Aires.
No momento de escribirmos estas
li–as acaba de publicarse o libro de JosŽ
Luis Plaza Chill—n, Escenograf’a y artes
pl‡sticas: el teatro de Federico Garc’a Lorca y
su puesta en escena (1920-1935). A achega
de Plaza Chill—n f’xose esperar moito
pero ‡ fin temos un estudio dos espect‡culos de Lorca durante a sœa vida, feito
con alto rigor, cunha informaci—n de primeira orde que inclœe a xeito de apŽndice un Ôtestemu–o gr‡ficoÕ de gran valor.
Por todas estas raz—ns, pensamos que o
traballo do profesor Plaza Chill—n ser‡
unha das contribuci—ns m‡is importantes do ano do Centenario7.
SEGUNDA ETAPA
A partir de 1939, Francia, Alema–a
e Italia empezan a senti-la atracci—n e a
fascinaci—n do teatro de Federico. Os
m‡is significativos espect‡culos foron do
gran director A. G. Bragaglia, que
estreou Bodas de sangre en 1939, e o de
Vito Pandolfi, que puxo en escena La casa
de Bernarda Alba en 1947. Esta mesma
obra foi reconcibida por Giorgio Strehler
en 1955, a’nda que os nosos colegas italianos non a consideran como un dos
seus mellores espect‡culos.
TamŽn Ž salientable, seguindo en
Italia, a estrea en 1950 de Mariana Pineda,
en Pontedera, dirixida por Dilvo Lotti.
En 1961, unha compa–’a italiana, o
Piccolo Teatro de la Fonte Maggiore, presentou El amor de don Perlimpl’n y Belisa
en su jard’n, dirixida por Sergio Sagni, no
marco do IV Ciclo de Teatro Latino
(Festival Internacional de Teatro de
Barcelona), que orientaba Xavier Regˆs.
Foi un pequeno acontecemento porque
se representou con portelo aberto —
publico, nun momento no que Lorca
a’nda ti–a status de autor prohibido pola
censura.
Para n—s, dada a proximidade con
Francia, as representaci—ns de Par’s
foron as que nos achegaron a unha posible ÔimaxeÕ de Lorca, unha imaxe que
non sempre correspond’a a unha axeitada visi—n da obra nin do seu contexto
hist—rico-social. Con Lorca sucedŽuno-lo
mesmo que con Valle-Incl‡n ou Bu–uel,
v’molos primeiro en Par’s (a’nda que
fora de forma moi discontinua) ca no
noso pa’s. Existiu unha ÔlecturaÕ estranxeira antes ca nacional.
Result‡ronnos
fundamentais
algœns espect‡culos que por idade e
polas dificultades de conseguir pasaporte non puidemos ver. Pero lembramos
7 José Luis Plaza Chillón, Escenografía y artes plásticas: el teatro de Federico García Lorca y su puesta en
escena (1920-1935), Granada, Fundación Caja de Granada, 1998.
1 Articulo 2
17/4/01
19:22
Página 33
A práctica escénica lorquiana
que estudi‡mo-las poucas fotograf’as
que nos chegaban, as cr’ticas, os programas. Ti–an todos eses documentos connotaci—ns case que m’ticas.
Hai que mencionar especialmente
a estrea no ThŽ‰tre de lÕAtelier de Bodas
de sangre na versi—n de Marcelle Auclair,
a grande introductora de Lorca en
Europa, con quen colaborou Jean
Prevost. A posta en escena foi de Marcel
Herrand e a estrea tivo lugar en 1938.
Segundo Fran•ois Nourrisier, Marcel
Herrand: ÒAchegou a esta estrea (a de
Bodas de sangre), a forza discreta e a preocupaci—n de grandeur que caracterizaba o
seu talento. Case t—dolos comediantes
novos que participaron nesta empresa
uniron despois o seu nome — teatroÓ8.
Entre os actores estaban Germaine
Montero, que estivera moi preto dos traballos experimentais de Lorca en
Madrid, e o autor de alto boulevard e de
grande Žxito AndrŽ Roussin, que naqueles anos tamŽn actuaba.
Maurice Jacquemont tomou o relevo do gran pioneiro Marcel Herrand.
Jacquemont estreou Don Perlimpl’n en
1948. No mesmo ano presentou Yerma en
colaboraci—n con Jeanne Guyon; logo
dar’a a co–ecer Bodas de sangre, en 1951,
El retablo de don Crist—bal, en 1952, e La
casa de Bernarda Alba, en 1953. Como
indica Nourrisier:
As postas en escena de M. Jacquemont
est‡n dominadas por unha dobre preocupaci—n de hispanismo levemente
trasposto e de poes’a nocturna.
33
Haber’a que verificar se o autor acadou
sempre os seus fins. Polo menos, e fose
cal for a opini—n que se poida formular
sobre o seu estilo, non se lle pode nega-lo mŽrito de que fixo co–ecer — pœblico a maior’a das obras do dramaturgo.9
Haber‡ que estar moi agradecido ‡
contribuci—n de Jacquemont, como lorquistas e como directores de escena. El
fixo o que non se pod’a facer en Espa–a:
potenciar desde Par’s o nome e as grandes obras teatrais de Lorca. Non hai que
esquecer que nos anos durante os que el
traballou, Par’s era a capital cultural (e
teatral) do mundo. Ela dictaba modas e
impu–a nomes nos mercados internacionais.
En 1949, Vittorio Rietti puxo mœsica a Don Perlimpl’n, con direcci—n de
Yves Robert e Mar’a Morales. En 1954,
Luigi Nono converte a obra en ballet que
coreografou Tatiana Gsovsky e estreouse
na îpera de Berl’n en 1954.
Un dos mellores espect‡culos lorquianos deuse en 1952 no ThŽ‰tre de
lÕOeuvre. Claude RŽgy, un excelente
director, puxo en escena Do–a Rosita (con
adaptaci—n de Marcelle Auclair e Jean
Prevost), con Silvia Monfort, Philippe
Noiret, encarnando o Profesor de
Econom’a e Gianni Esposito, o sobri–o.
TamŽn foi interesante a proposta de
Guy Suar•s e RenŽ Lafforge con Yerma en
1954. En xeral, polo que puidemos deducir despois de estudi‡rmo-los documentos que se conservan e por algunhas
reposici—ns destas postas en escena
8 François Nourrisier, Les grands dramaturges: Lorca, París, L’Arche editeur, 1955, páx. 156.
9 François Nourrisier, op. cit., páxs. 156-157.
1 Articulo 2
34
17/4/01
19:22
Página 34
Ricard Salvat i Ferré
francesas, poder’ase afirmar que eran
moi ÔliterariasÕ, bastante est‡ticas e
cunha tendencia a unha grandeur que
consegu’a converter en falsamente poŽticas as propostas, que sobre o papel eran
moi ben intencionadas. O esteticismo era
a sœa gran tentaci—n. Pero debemos insistir en que gracias a estas postas aprendemos a admirar a Lorca. Toda esta tradici—n cristalizou nun traballo de moita
calidade que se estreou en 1964, en Par’s,
baixo a direcci—n de Bernard Jenny.
Refer’monos a Bodas de sangre. Neste
espect‡culo interpretou o papel de nai,
cunha
autoridade
impresionante,
Germaine Montero. Curiosamente, hab’a
vintecinco anos que participara na montaxe de Marcel Herrand, onde representara o papel de noiva. Jenny fixo un traballo moi medido, cunha grande
unidade de ton e unha marcada vontade
por restitu’r Lorca a unha imaxe esencialmente espa–ola, practicamente sen
ningunha concesi—n ‡ Espa–a de Òcasta–ola e pandeiretaÓ ‡ que se recorr’a tan a
miœdo en postas anteriores. La Luna,
interpretada por un home, Jean
Pommier, resultaba impresionante, un
acerto total.
O problema destas postas (as francesas, as italianas e as alemanas, que son
as que m‡is frecuentamos) Ž a falta de
co–ecemento da nosa realidade e da
nosa riqu’sima tradici—n cultural.
Francia inventou un Bu–uel desde
Cahiers du CinŽma e reinventou un Lorca,
un pouco a travŽs do ThŽ‰tre Populaire.
Quizais non era o noso Lorca: n—s daquela non o podiamos facer, pero o m‡is
desacougante Ž que agora tampouco o
facemos, e isto Ž terrible. Francia non
chegou a inventar un Valle, e isto pagouno ben caro o teatro de Valle e por desgracia o teatro espa–ol. Atinadas ou non,
as postas en escena lorquianas de Par’s
axudaron a impo–er Lorca no mundo.
Valle-Incl‡n a’nda hoxe non se d‡ imposto no mundo teatral internacional, no
que chamamos, seguindo a Sigfried
Melchinger, o Welttheater. Naqueles anos
as œnicas personalidades de relevo eran
Lorca e Bu–uel. Foi a Žpoca en que Dal’
sufr’a un duro ostracismo e era obxecto
de grandes cr’ticas. Lorca dominou os
anos corenta e cincuenta. Bu–uel os
decenios seguintes.
Tanto un coma outro eran analizados como feitos illados, como productos
nados en Espa–a, un pouco por casualidade. Eran descontextualizados da sœa
realidade e da tradici—n que os nutrira.
Os artistas franceses e, en xeral, europeos non sab’an demasiado quŽ significara a xeraci—n do 27. Desco–ec’an
tamŽn, moitos deles, quŽ papel desempe–ou a xeraci—n do 98 e os grandes vangardismos de Barcelona, Madrid, Bilbao
e A Coru–a, que posibilitaron o gran
cinema, o teatro e a pintura surrealista en
Espa–a nos anos trinta.
En Alema–a a’nda se chegou m‡is
lonxe ca en Francia10. Tendeuse a levar a
cabo uns espect‡culos que a miœdo
10 Karl Heinz Stroux montou no Schlossparktheater de Berlín La casa de Bernarda Alba; en Göttingen
estreou Yerma. En Austria, Heinz Hilpert, xa en 1935, estreara no Burgtheater de Viena Doña Rosita, con decorados do gran Teo Otto e figurinos de Erni Knippert.
1 Articulo 2
17/4/01
19:22
Página 35
A práctica escénica lorquiana
resultaban inconcibibles na sœa dimensi—n espa–ola. Desco–ecendo o contexto
do cal part’a Lorca, os homes de teatro
alem‡ns fixŽrono seu e retrotraŽrono ‡
sœa tradici—n, coma se dun autor rom‡ntico se tratara.
Quixeramos lembrar, verbo disto,
unha posta en escena de Werner Kraut
que vimos no Teatro Nacional de
Mannheim (Kleines Haus) un 28 de
marzo 1964. Esta proposta, coma antes a
de Karl-Heinz Stroux, resultounos moi
reveladora e axudounos a entende-los
problemas que suscitaba po–er en escena
Lorca no estranxeiro. A’ atop‡monos cun
Lorca absolutamente descontextualizado, un Lorca f—ra do seu tempo e da sœa
circunstancia. Totalmente separado do
m‡is m’nimo sentido do contexto ibŽrico.
Noutras palabras, o texto que recitaban os actores era m‡is ou menos o de
Federico, — noso entender moi adecuadamente vertido por Enrique Beck, a pesar
de que agora sexa criticado dun modo
tan excesivo. Pero o espect‡culo, os tons
e recitados que utilizaban os actores eran
m‡is propios do teatro de Kleist ou
Hebbel, da sœa atmosfera e clima poŽtico, ca do noso poeta.
Os directores alem‡ns, se co–ec’an
a Lorca, co–ecŽrano s— a travŽs da tradici—n acadŽmica e moi de carreira, polo
que non lles preocupaba po–er en relaci—n a Lorca co contexto social e pol’tico
en que nacera. Vin varias postas en escena de obras lorquianas en pa’ses centroeuropeos e, segundo a mi–a opini—n,
practicamente todas comet’an o mesmo
erro. O Lorca que representaban, que
35
visualizaban e que tentaban entender,
era un Lorca case metaf’sico, moi afastado, que suscitaba unhas problem‡ticas
moi abstractas, un Lorca descrito segundo as coordenadas da grandeur, insistimos, un Lorca irreco–ecible para un
espectador espa–ol. Grandeur ou grandeza, Lorca tena case sempre no seu teatro,
pero vai por de dentro, non Ž nunca formal nin pretensiosa. ƒ m‡is, atreveri‡monos a afirmar que se alguŽn montara
Lorca desde perspectivas minimamente
realistas, non ser’a aceptado. Era un
Lorca m‡is al— do tempo e do espacio.
Sobre este particular problema fixemos
unha experiencia en 1963, no Teatro
Municipal de Aquisgr‡n. Puxemos
Yerma en escena coa compa–’a deste teatro. Antes da nosa posta en escena, neste
teatro v’ranse varias obras de Lorca.
Decat‡monos de que para os actores da compa–’a, Lorca era un autor bastante co–ecido. O traballo cos actores
resultounos moi dif’cil nos primeiros
d’as porque eles ti–an unha idea preconcibida de c—mo representar Lorca, a que
levaran a cabo en anteriores postas da
sœa obra. Aquel Lorca sub specie aeternitatis do que xa falamos. Eles recit‡bano con
grandeur e desde os ÔcoturnosÕ, cando o
que n—s queriamos era un Lorca real e
popular. Semellaba un cl‡sico grego
visto desde Winckelmann. Logo, f—smoslles explicando que aquilo que estaban a facer, aquela ÒdistanciaÓ na interpretaci—n, non cadraba coa realidade.
Intentamos que comprenderan que en
Yerma hab’a un mundo vivo, autenticamente real, moi coti‡n, un mundo de
frustraci—ns e de desesperaci—ns; Yerma
1 Articulo 2
36
17/4/01
19:22
Página 36
Ricard Salvat i Ferré
non deb’a s— entenderse como a traxedia
da esterilidade en abstracto, sen—n como
un conxunto de tensi—ns ps’quicas, pol’ticas, sociol—xicas, moi concretas e determinadas. Noutras palabras, Yerma non
ti–a nada que ver coa Pentesilea de Kleist.
Sen co–ecer a fondo c‡l era a situaci—n da muller nos anos trinta e c—mo era
de dura e dif’cil a inserci—n da muller
espa–ola naquela sociedade, non se
poden entende-los motivos que levan a
Yerma a mata-lo seu home. Lembro que
naqueles anos, cando en Alema–a ninguŽn quer’a ter fillos (agora a situaci—n
inverteuse un pouco, ou moito), explicarlles ‡s actrices o grave drama que
comportaba para unha muller ser estŽril,
result‡balles case imposible de entender.
TivŽmoslles que explicar varios feitos
reais, dicirlles que a maior’a das historias
de Lorca te–en un substrato ver’dico,
foron feitos de cr—nica ou comentarios
entre veci–os (La casa de Bernarda Alba ou,
mellor a’nda, Bodas de sangre).
Converteuse en algo urxente retrotrae-la
historia ‡ realidade e a sensibilidade
espa–olas.
Dezasete anos despois montamos
de novo Yerma en Atenas co Theatron
Kessarianis. A experiencia al’ foi totalmente diferente de como fora en
Aquisgr‡n. Os actores entenderon desde
o primeiro d’a o grao de realidade e o
nivel de transposici—n poŽtica que pretendiamos. M‡is a’nda, cando para a
escena do castr—n lles quixemos ensinar
Posta en escena de Yerma, Teatron Kassarianis.
Dirección Ricard Salvat, Atenas, 1980.
c—mo era o rito da fecundaci—n da terra,
que rastrexaramos en Andaluc’a e que
sabiamos que estaba vixente nos pa’ses
do Sahel, un dos actores d’xonos que non
nos preocuparamos, que co–ec’a moi ben
o rito porque na sœa poboaci—n (un lugar
de alta monta–a) a’nda se celebraba.
Con todo, diriamos que en
Alema–a se conseguiu unha posta en
escena admirable, unha proposta moi
pr—xima ‡ que poder’a ser unha versi—n
modŽlica dunha obra de Lorca.
Refer’monos ‡ esplŽndida versi—n do
Deutsches Theater de Berl’n Este (RDA),
que vimos en Venecia no Palazzo Grassi
(22 de setembro de 1971), con direcci—n
de Siegfred Hšchst e Horst Sagert. Os
decorados e figurinos foron do gran creador pl‡stico valenciano Josep Renau11.
11 O 12 de outubro de 1971 publicamos en Tele-Exprés este comentario sobre a posta en escena de Doña
Rosita:
“Los días 24 y 25, el famoso Deutsches Theater de Berlín (Teatro del Estado de la RDA), presentó un interesantísimo trabajo a partir de Doña Rosita la soltera o el lenguaje de las flores, de García Lorca. Los directores
1 Articulo 2
17/4/01
19:22
Página 37
A práctica escénica lorquiana
37
Doña Rosita la soltera o el lenguaje de las flores. Dirección Horst Saegert, Venecia, 1971.
Renau, coa axuda do artista arxentino
Pedro Galarza, soubo dar esa exacta
dimensi—n realista-surrealista que tal vez
sexa a axeitada. Se algœn d’a fose posible
que existira unha Compa–’a Lorca en
Granada, este ser’a un espect‡culo para
recuperar, mesmo con sabio criterio
arqueol—xico, como Yerma de V’ctor
Garc’a ou Bodas de sangre de Alberto
Cavalcanti. Ser’a unha homenaxe a
Renau e a toda unha investigaci—n feita
polos nosos exiliados na Repœblica
Siegfred Höchst y Horst Sagert enmarcaron el lamento lorquiano, mejor dicho, la protesta a favor de la mujer que
no puede realizarse en una sociedad llena de tabús y ancestralismos, en la investigación lingüística de Lorca.
Varias veces hemos dicho que Lorca es un perfecto desconocido en nuestro país y en el Welttheater. De hecho
cuando se representa a Lorca se le adscribe, o bien a una tradición folklorística, epidérmica y a menudo banal,
como ha pasado en la mayoría de las puestas en escena lorquianas o bien se le representa incorporándolo a la
tradición teatral del país que lo pone en escena. Así, por ejemplo, en Alemania, Lorca se visualiza a la manera de
Hebbel o de Kleist. Éste no es el caso del trabajo de Siegfried Höchst y Horst Sagert quienes, contando con la
ayuda del pintor José Renau y del hombre de teatro argentino Pedro Galarza han querido recuperar la tradición
ibérica, sin la cual Lorca nunca queda justificado, y sobre todo el mundo surreal en el que Lorca y parte de los
componentes de la generación del 27 la potenciaron llevándola a una dimensión inolvidable. El trabajo de los dos
directores del Deutsches Theater era bellísimo y a la vez muy contradictorio. Por un lado se comentaba, con incisos surreales y con adición de otros textos lorquianos, la trayectoria rectilínea de la pieza, por otro se daba un
tratamiento chejoviano al tercer acto de la obra. El paralelo con El jardín de los cerezos era obligado y realmente muy sugestivo. En la conferencia de prensa que siguió al estreno se habló si Lorca conocía o no el teatro de
Chejov. La verdad es que no supe opinar sobre el particular ni pude añadir ninguna luz nueva, pero conociera o
no Lorca a Chejov, la experiencia del Deutsches Theater era apasionante. Nunca vi tan clara la desesperación,
callada y resignada, de Rosita, su escondida rebelión, como en el espectáculo de Höchst y Sagert.”
Publicado en Ricard Salvat, El teatro de los años setenta, Barcelona, Ed. Península, 1974, páx. 253.
1 Articulo 2
38
17/4/01
19:22
Página 38
Ricard Salvat i Ferré
Democr‡tica Alemana. Un traballo hoxe
totalmente esquecido e que teriamos de
recuperar.
TERCEIRA ETAPA
Para explica-lo que representou a
volta do teatro de Garc’a Lorca, a
operaci—n recupero de Lorca (como din os
italianos), pensamos que hai que se referir a un excelente artigo publicado por
çngel Fern‡ndez-Santos en Primer Acto,
en 1963. Coidamos que Ž moi conveniente que as novas xeraci—ns co–ezan estas
raz—ns do gran cr’tico:
Mientras estuvo apartado de nuestros
escenarios y los programas oficiales
ignoraron sistem‡ticamente sus obras,
Lorca fue, especialmente para las
generaciones que no lo vieron vivo, el
s’mbolo de muchas cosas importantes
que brillaban por su ausencia en nuestro teatro de consumo. Simboliz— la
reincorporaci—n de nuestros cl‡sicos a
las corrientes modernas, simboliz— el
llamado esp’ritu de renovaci—n, simboliz— la universalizaci—n de muchos de
nuestros valores estŽticos locales y simboliz—, sobre todo, la permanencia del
pueblo espa–ol en la poes’a dram‡tica,
el teatro popular verdadero.
Pero ahora que Lorca ha vuelto a esos
mismos escenarios donde durante casi
treinta a–os fue ignorado y que sus
obras son expuestas al juicio de todo el
mundo, hay mucha gente, especialmente entre los miembros de esas citadas generaciones de posguerra, que
opinan de su teatro todo lo contrario de
lo que antes se dec’a que simbolizaba.
No hay que andar mucho para o’r
cosas como esta: el teatro de Lorca es
reaccionario; su lenguaje, ret—rico y
vac’o; su visi—n del pueblo es pura mixtificaci—n, muy apropiada para franceses, ingleses y, en general, para todo
tipo de turistas.
Sin embargo, no son los turistas quienes llenan a rebosar las salas en que se
presentan las obras de Garc’a Lorca. Si
dijŽramos que este trueque de opiniones se debe a un cambio en los gustos o
las modas del pœblico espa–ol de teatro, sin duda faltar’amos a la verdad.
Como negocio teatral, Lorca sigue
vigente en Espa–a, posiblemente m‡s
vigente que hace treinta a–os. Ha
soportado satisfactoriamente la prueba
del tiempo y como moda o gusto literario se le sigue apreciando extraordinariamente. No solamente los turistas se
emocionan con Žl.12
Este texto acompa–a a publicaci—n
do texto Ô’ntegroÕ de Mariana Pineda. Era
o mes de febreiro de 1963 e no nœmero 50
de Primer Acto, dedicado integramente a
Lorca, fac’ase ampla referencia — traballo
de Juan Antonio Bardem, que tivo a intelixencia de elixir como decorador de
excepci—n a Antonio Saura. Foi un fito
fundamental, — noso entender, na recuperaci—n da verdadeira imaxe de Lorca.
Cando se estreou en Madrid La casa de
Bernarda Alba a’nda non se representara
na capital a excelente posta en escena de
Alberto Cavalcanti con decorados de
Guinovart. ƒ curioso que esta posta fora
12 Ángel Fernández-Santos, “La vuelta de Federico García Lorca”, en Primer Acto, núm. 50, Madrid, febreiro de
1963, páx. 17.
1 Articulo 2
17/4/01
19:22
Página 39
A práctica escénica lorquiana
absolutamente esquecida polos tratadistas e estudiosos de Lorca. A estrea tivo
lugar en 1963, no Teatro Barcelona desta
cidade, pola Compa–’a de Maritza
Caballero.
Pero imos concretar un pouco
c—mo se foi recuperando a imaxe de
Lorca:
En 1948, Yerma foi interpretada por
Ana Mariscal. Non atopamos case eco
deste traballo na prensa. Permitiuse que
se representara pero non se falou dela13.
Nos primeiros anos da dŽcada dos
cincuenta, Ana Mar’a NoŽ representou
Do–a Rosita la soltera en Madrid. Destas
postas Ž moi dif’cil ter informaci—n, pero
Ž bo lembrar que se fixeron.
A honra da reincorporaci—n dŽbese
a Luis Escobar, a Aurora Bautista e a JosŽ
Caballero. A estrea tivo lugar en
Spoletto, no III Festival Internacional de
Ambos Mundos, en 1960. Dous anos
despois represent‡base en Madrid e en
Barcelona con grande Žxito e un pœblico
39
expectante. î ser Caballero o encargado
da parte pl‡stica, conectouse axi–a coa
mellor tradici—n pict—rica dos anos trinta. Non esquezamos que en 1935 montou
para La Barraca, con direcci—n de
Federico, El caballero de Olmedo, que se
estreou na Universidade MenŽndez y
Pelayo de Santander. En 1936 responsabilizouse da parte pl‡stica de El burlador
de Sevilla, tamŽn para La Barraca e
Federico encargoulle os decorados de La
casa de Bernarda Alba que non chegar’a
nunca, como sabemos, a estrear.
Caballero estivera en contacto con
Alberto S‡nchez e Luis Bu–uel e recibira
a sœa influencia. Xa falamos do seu traballo a prop—sito da estrea de Bodas de
sangre en Barcelona. Con el, esa continuidade vi–a dada e recuper‡base todo o
aire e a vibraci—n dunha Žpoca esquecida. Para sermos exactos, deberiamos
dicir, brutalmente soterrada.
Luis Escobar dirixiu con gran forza
e alta categor’a escŽnica Yerma. Fixo un
gran traballo, ag‡s na escena fundamental da obra, a do Macho e a Hembra, que
13 Ana Mariscal, “Federico, el tiempo y yo”, texto da conferencia publicada pola Escola Superior de Arte
Dramática e Danza de Murcia. Publicacións curso 1986/87. É interesante lembrar estas consideracións da grande actriz e directora:
“Después, ya lo sabemos todo y se ha dicho todo de él. Todo y más. Todo, pero menos. No se ha dicho que
la primera vez que se representó Yerma después de estrenarla Margarita Xirgu, fue en Barcelona en 1948. No
puedo equivocarme porque yo misma interpreté el papel de Yerma. Tampoco se recuerda que Ana María Noé
representó Doña Rosita la soltera en el teatro de Lara allá por los años cincuenta, que Bardem dirigió La casa de
Bernarda Alba, interpretada por Cándida Losada, en el teatro Goya, muy a comienzos de la década de los sesenta; que por entonces, o antes, Aurora Bautista también encarnó la figura de Yerma en el teatro Eslava, dirigida por
Luis Escobar y en el mismo teatro, sustituyendo a Aurora Bautista, lo hizo Asunción Sancho; ni que, en el teatro
Bellas Artes, José Tamayo montó y dirigió Bodas de sangre con Pepita Serrador en la Madre y Paquita Rico en la
Novia. Aunque parezca que el teatro de Lorca no se representó después de la guerra civil hasta la Yerma de Víctor
García interpretada por Nuria Espert y hasta se haya afirmado en público, no es así, entre otras cosas porque el
teatro de Lorca no estuvo nunca prohibido ni censurado. Mi Yerma, representada en toda su integridad, en plena
postguerra, lo acredita. Lo que sí es cierto es que ninguna de esas representaciones hicieron bandera de su cadáver. Se representó su teatro con amor, con entusiasmo y con todos los medios al alcance, buenos repartos y
buena dirección, pero sin introducir nuevos simbolismos que Lorca nunca hubiera aprobado”.
1 Articulo 2
40
17/4/01
19:22
Página 40
Ricard Salvat i Ferré
Los títeres de cachiporra, Escola d’ Art Dramàtic Adrià Gual.
Dirección Josep-Anton Codina, Barcelona, 1964.
1 Articulo 2
17/4/01
19:22
Página 41
A práctica escénica lorquiana
tivo que ser escamoteada e resultou estilizada de m‡is e moi arredada do rito
orixinario de çfrica ou Andaluc’a — que,
sen dœbida, Lorca alud’a. A censura indirecta actuou nese momento dunha
maneira moi dura. Con todo, lembr‡mo-la estrea en Barcelona como un momento certamente emocionante. Todos sabiamos que era unha noite hist—rica. Por fin
Federico volv’a pertencer — seu pa’s.
En 1962 estreouse Bodas de sangre
con decorados de JosŽ Caballero, pero
cun desacerto total de posta en escena e
de elenco. Tamayo fixo un traballo convencional e Paquita Rico nunca soubo
da-la intensidade da personaxe. S—
Pepita Serrador tivo a imaxe cultural
adecuada para representar Lorca.
Coa chegada de Bardem e de Saura
e, sobre todo, de Cavalcanti e Guinovart,
enxerg‡ronse novos horizontes. O traballo de Bardem pod’a ficar como ÔModellÕ
dunha visi—n respectuosa, sabiamente
acadŽmica pero moi vibrante e emocionada. Saura empec’a coa sœa proposta
visual que se caera no realismo excesivo
cultivado por aqueles anos. Cavalcanti,
pola sœa banda, deu uns elementos de
folie fascinantes —s momentos poŽticos
do terceiro acto. A aparici—n dos le–adores e de La Luna foron un acerto de iluminaci—n e de maxia escŽnica.
Curiosamente, estes dous momentos
clave da posta en escena lorquiana foron
levados a cabo por grandes directores de
cine.
TamŽn conseguiu, — noso entender,
un alto nivel de sentido lorquiano a proposta que Alfredo Ma–as fixo con
Mariana Pineda en 1967.
41
As’ mesmo, queremos lembra-las
postas en escena lorquianas que desde
Barcelona impulsou a Compa–’a Adriˆ
Gual na dŽcada dos sesenta. Por consello
de Salvador Espriu, quen valoraba especialmente as obras curtas e de monicreques de Federico, a EADAG presentou
unha ÒHomenaje a Federico Garc’aÓ,
enmarcada
no
IV
Congreso
Internacional de Arte Psicopatol—xica,
impulsado polo profesor da Escola, o
prestixioso mŽdico psiquiatra Joan
Obiols, celebrado en maio de 1964. A dita
homenaxe constaba de dœas obras curtas: Amor de don Perlimpl’n con Belisa en su
jard’n, dirixida por Josep Mar’a Segarra e
Los t’teres de cachiporra, con posta en escena de Josep-Anton Codina. Os decorados e figurinos, de gran categor’a pl‡stica e alta capacidade ir—nica, foron do
escen—grafo Josep Mar’a Espada. A familia de Lorca concedeu o permiso s— para
a representaci—n no Congreso mŽdico. O
resultado foi un traballo ‡xil, novo, sensible e sumamente divertido. O Žxito
conseguido fixo que se lle pedira ‡
Compa–’a Adriˆ Gual que presentara en
Italia Los t’teres de cachiporra, en 1965, nun
acto organizado por personalidades da
resistencia antifranquista que apoiaban
t—dolos eventos que se fac’an en Espa–a
para denuncia-la dictadura franquista e
loitar contra ela. Os actos celebr‡ronse en
Reggio Emilia e foron organizados polo
alcalde da cidade italiana Renzo
Bonazzi. Represent‡ronse, xunto ‡ obra
lorquiana, El Adefesio de Alberti e
Antolog’a de 25 a–os de poes’a espa–ola de
Josep Mar’a Castellet. Para consegui-los
dereitos de representaci—n, a familia de
Lorca esixiu que quen asina estas li–as
1 Articulo 2
42
17/4/01
19:22
Página 42
Ricard Salvat i Ferré
Llanto por la muerte de Ignacio Sánchez Mejías, Escola d’ Art Dramàtic Adrià Gual.
Dirección Jaime Lázaro, Barcelona, 1964.
1 Articulo 2
17/4/01
19:22
Página 43
A práctica escénica lorquiana
fora responsable da posta en escena. A
pesar do Žxito conseguido prohib’usenos
volver representar esta versi—n da obra,
nin o d’ptico presentado en 1964 en
Espa–a. Uns anos despois denunci‡mo-los problemas que suscitaba a actitude
da familia nun artigo que recentemente
reproducimos14.
Finalmente, a EADAG montou
Llanto por la muerte de Ignacio S‡nchez
Mej’as, en 1964, con posta en escena de
Jaime L‡zaro.
A rotura e a posibilidade de creaci—n dunha nova realidade escŽnica realizouna V’ctor Garc’a con Yerma, en 1971,
co seu decorado e a sœa esplŽndida posta
en escena anti-naturalista. Cando dicimos Ôo seuÕ decorado dic’molo a conciencia porque fomos testemu–as directas da xestaci—n deste espect‡culo. A
escenograf’a foi de V’ctor Garc’a e nada
m‡is que de V’ctor Garc’a. Os v’deos, as
maquetas de Garc’a mostradas en C‡diz,
no Festival Iberoamericano de 1966,
vi–eron corrobora-la autor’a total de
V’ctor Garc’a, que levou a cabo un dos
seus m‡is renovadores traballos. O gran
creador arxentino acabou cos elementos
andalucistas e pict—ricos que se foran
convertendo en moeda comœn ‡ hora de
representar Lorca. P—dese falar dun
antes e dun despois de V’ctor Garc’a na
maneira de se enfrontar —s textos dram‡ticos do autor granadino.
Esta terceira Žpoca poder’a rematar
coa primeira versi—n que Miguel Narros
43
fixo de As’ que pasen cinco a–os, en 1979,
con escenograf’a e vestiario de JosŽ
Hern‡ndez. O outro teatro de Lorca
empezaba a chegar. Este espect‡culo, e
m‡is esta primeira versi—n c‡ segunda
deste mesmo director, pode considerarse
como un dos mellores traballos de
Narros e unha excelente contribuci—n ‡
alma, ‡s esencias do teatro lorquiano.
Un pouco dacabalo entre a terceira
e a cuarta etapa estar’an os seguintes
espect‡culos: La casa de Bernarda Alba
dirixida por çngel Facio, en 1972, co
Teatro Experimental do Porto, que despois de representarse na cidade portuguesa se deu en Salamanca, no marco da
C‡tedra de Teatro Juan del Encina, e en
Valladolid. Aparentemente hab’a unha
gran novidade neste espect‡culo, e era
que a personaxe de Bernarda a interpretaba un home. Naquel momento esta lectura pareceu moi revolucionaria. A verdade Ž que a n—s nunca nos pareceu
demasiado innovador nin xustificado
ese tipo de lectura psicanal’tica. Durante
uns anos, por exemplo, sufr’mo-la ÔlecturaÕ de Yerma como unha explicaci—n dun
dos problemas persoais de Federico, a
sœa homosexualidade e, polo tanto, a sœa
incapacidade para ter fillos que trasladaba ‡ protagonista.
Os cr’ticos ÔprogresÕ dos anos setenta us‡rono moi a miœdo pero, no fondo,
esta lectura sempre nos resultou elemental, simplista e de dif’cil xustificaci—n
cient’fica. Algo semellante ocorr’a co
feito de que Bernarda fora interpretada
14 Ricard Salvat, “Las dificultades de poner en escena el teatro de García Lorca”, na revista Assaig de Teatre,
núm. 5-6, Barcelona, xuño 1997, páxs. 53-57. Este artigo publicouse por primeira vez no periódico Tele/Exprés,
Barcelona, 8 de xuño de 1971.
1 Articulo 2
44
17/4/01
19:22
Página 44
Ricard Salvat i Ferré
por un home. Queremos destaca-la cr’tica que JosŽ Monle—n publicou en Primer
Acto e na que se situou nos ant’podas do
que acabamos de afirmar15. Este espect‡culo remontouno çngel Facio con actores espa–ois (Carmen Carbonell,
Asunci—n Sancho, Julieta Serrano,
Paloma Lorena, Mar’a JosŽ Goyanes,
Mercedes Sampietro...) en 1977 Ñviuse
en Barcelona, no Teatro Tal’a, no mes de
abril, con Ismael Merlo como
Bernarda16Ñ. Merlo, desde un sentido
tradicional, estivo profesional, eficaz,
pero nunca posu’u ese especial ton que si
ti–a a montaxe portuguesa. Un moi particular ton de renovaci—n, estivŽrase de
acordo ou non coa proposta. Con Merlo
sucedŽuno-lo mesmo que coa montaxe
de La Casa de Bernarda Alba de JosŽ Carlos
Plaza, en 1984; unha serie de grandes
actrices espa–olas, Berta Riaza,
Enriqueta Carballeira, Ana BelŽn, Mari
Carmen Prendes interpretaban excelentemente o texto lorquiano, pero cun ton
tan tradicional que o espect‡culo se revi-
raba contra do propio Lorca, contra das,
para n—s, grandes achegas que Lorca fixo
no campo da traxedia.
Tentaremos explicarnos. A achega
de Federico nos anos trinta foi totalmente revolucionaria, desde t—dalas perspectivas, e foino tamŽn no eido da metodolox’a interpretativa. La Barraca foi un
traballo que comportou, entre outras
moitas cousas, un cambio radical de ton
interpretativo. Ese cambio nunca estivo
na proposta de JosŽ Carlos Plaza, no
Teatro Espa–ol de Madrid, cunha excelente escenograf’a de Andrea DÕOdorico.
Sen embargo, a pesar do esplŽndido
elenco de actrices reunidas en Madrid,
entre as que hab’a a incorporaci—n de
actrices de Ômodernidade expresivaÕ,
como Enriqueta Carballeira e, en parte,
Ana BelŽn, o resultado foi completamente tradicional, moi contrario ÑinsistimosÑ — esp’rito da linguaxe escŽnica de
Lorca. N—s v’mola en dœas ocasi—ns; na
œltima, que era un xoves pola tarde (se a
nosa memoria non nos falla, pero si
15 José Monleón, “La Casa de Bernarda Alba”, na revista Primer Acto, núm. 143, Madrid, abril de 1972,
páxs. 71-72. O autor afirmaba o seguinte:
“La novedad más aparatosa de esta La Casa de Bernarda Alba de Facio es que la protagonista es interpretada por un hombre. La decisión se justifica ampliamente y desborda cualquier sospecha de truco o de snobismo.
Se justifica en el texto, a través del cual se le asigna a la gélida Bernarda el trabajo de cuidar los campos y de
vigilar a las hijas; y se justifica, sobre todo, con las imágenes resultantes, que deshumanizan definitivamente al
personaje y lo transforman en una amenaza. ¿Quién podría dialogar con esa máscara vestida de negro, ambigua,
asexuada, quemada de frustraciones, dispuesta a imponer el orden del silencio? La imagen teatral resulta, desde
luego, muy rica. Y nos descubre algo que ‘ya sospechábamos’. Que las Bernarda son seres que han perdido la
consistencia biológica, la consistencia elemental de los que viven sin hacer del ‘orden social establecido’, del
‘valor de las apariencias’, una norma contra el orden biológico (...).”
16 Julio Manegat, “Doña Bernarda Alba, en pie, sobre el escenario”, en El Noticiero Universal, Barcelona, 11
de abril de 1977. Manegat fixo as seguintes reflexións sobre o traballo de Ismael Merlo como Bernarda:
“Importante experiencia la interpretación del personaje de Bernarda por Ismael Merlo, este gran actor cuando
quiere serlo, y que aquí es como si deseara darse una lección a sí mismo. Ismael Merlo vive con una austeridad
perfecta su personaje femenino, sin que ni durante un segundo se pueda deslizar hacia el ridículo. Y lo vive con
hondura trágica, con sequedad expresiva, como debe ser, sin la menor concesión al tentador ‘desmelenamiento’
y al posible grito inoportuno. Aquí, en este montaje concebido y dirigido con sabiduría lorquiana por Ángel Facio,
tiene tanta importancia el grito como el silencio.”
1 Articulo 2
17/4/01
19:22
Página 45
A práctica escénica lorquiana
lembramos que non era unha sesi—n
especial para escolares ou estudiantes de
bacharelato), o pœblico r’a ‡s gargalladas. E daba a impresi—n de que algunhas
das actrices estaban content’simas con
este resultado e busc‡bano en parte, ou
moito. Ver que a m‡xima traxedia espa–ola do sŽculo XX acabara sendo tratada
coma unha obra de Mu–oz Seca era moi
traumatizante e vi–a revela-lo problema
fundamental da inserci—n do teatro de
Federico no teatro profesional que se
levaba en Madrid.
Con todo, quixeramos sinalar que
La Casa de Bernarda Alba Ž un dos textos
lorquianos que tivo m‡is fortuna no teatro espa–ol. TŽndose visto poucas variantes, para un home de sesenta anos houbo
a posibilidade de ver cinco ou seis versi—ns distintas: a de Bardem, a de Facio, a
de JosŽ Carlos Plaza, sen esquece-la cinematogr‡fica de Mario Camus, con elementos moi interesantes de nova lectura
lorquiana, a’nda que cos mesmos erros na
lista de actores que hab’a no espect‡culo
de JosŽ Carlos Plaza e algunhas estranxeiras nesta orde de preocupaci—ns.
Engadimos tres lecturas importantes de La Casa de Bernarda Alba. As dœas
primeiras
dŽronse
no
Festival
Internacional de Teatro de Sitges, en
1986. A m‡is interesante foi a que presentou o Gerguey Csiky Theatre of
Kaposvar (Hungr’a). Pero non hai que
esquece-la montaxe do ThŽ‰tre de la CitŽ
Internationale de Par’s, dirixida por
Jean-Marie Broucaret. Resultou especialmente interesante a montaxe hœngara,
45
con direcci—n de L‡z‡r Kati, ‡ cal s—
pod’an asistir unha vintena de espectadores por representaci—n. Algœns cr’ticos
e profesionais que puideron acudir a
vela consideraron esta montaxe como a
mellor de La Casa de Bernarda Alba representada en Espa–a. O papel de Bernarda
interpret‡bao un home, Jord‡n Tam‡s,
pero aqu’ non hab’a ningunha buscada
intenci—n psicanalista. Por œltimo, hai
que lembra-la versi—n inglesa que Nuria
Espert fixo en The Globe Theatre, producida por Josephine Hart, o Spanish
Group e o Lyric Hammersmith, con
Glenda Jackson, Joan Plowrigth e
Patricia Hayes, que contou cunha bel’sima escenograf’a de Enzo Frigerio. A’nda
que curiosamente este espect‡culo non
se viu en Espa–a, a gravaci—n dun excelente v’deo permitiu que o espectador
medio interesado puidera acceder a esta
proposta e enriquecer, desde outro ‡ngulo, a lectura de La Casa de Bernarda Alba.
Estreouse o 16 de xaneiro de 1987 en
Londres.
Tanto se se est‡ de acordo coma se
non coa proposta de Facio antes comentada, o traballo do Porto tivo un valor
revulsivo moi importante, porque por
primeira vez os herdeiros de Lorca aceptaron cambios moi significativos na lectura das obras de Federico. Polo tanto,
desde o punto de vista sociol—xico foi
fundamental que esa lectura se levara a
cabo e, logo, tivera o seu correlato con
actores espa–ois. Neste sentido quixeramos recuperar, a pŽ de p‡xina, unhas
declaraci—ns de Facio nas que xustificaba
a sœa peculiar visi—n da peza lorquiana17.
17 Moisés Pérez Coterillo, “Entrevista con Ángel Facio”, na revista Primer Acto, núm. 152, Madrid, xaneiro
1973, páxs. 14-16. Nesta interesante entrevista Facio afirma o seguinte:
1 Articulo 2
46
17/4/01
19:22
Página 46
Ricard Salvat i Ferré
CUARTA ETAPA
Esta Ž a etapa m‡is fascinante e
arriscada. Nela l—granse grandes espect‡culos dentro e f—ra de Espa–a.
ConsŽguese a recuperaci—n do teatro, ata
ent—n considerado menor, de Federico e,
sobre todo, do teatro surrealista. Este teatro era a gran materia pendente do teatro
espa–ol.
Na revista Assaig de Teatre18 quixemos render homenaxe a Victoria
Espinosa que estreou As’ que pasen cinco
a–os e El pœblico en Porto Rico e que loitou
contra t—dalas incomprensi—ns e indiferencias de Madrid, onde non puido presenta-los seus traballos, como desexaba.
Estudi‡mo-las postas en escena de
Victoria Espinosa e nos documentos e en
t—dolos testemu–os dem—strasenos que
sentou as bases do que pode ser unha lectura adecuada da dimensi—n surrealista
do teatro de Federico.
Un espect‡culo con risco e cunha
moi importante lectura dramatœrxica foi
o traballo que Jorge Lavelli fixo no Teatro
Mar’a Guerrero (Centro Dram‡tico
Nacional), na temporada 1980/81, de
Do–a Rosita la soltera o el lenguaje de las flores. O decorado era fermos’simo, absolutamente suxestivo e cunha grande intensidade poŽtica. O elenco, como adoita
ocorrer cos grandes espect‡culos espa–ois, foi irregular e Lavelli non logrou
unifica-los estilos de Nuria Espert, Mario
Gas, Encarna Paso ou Carmen Bernardos.
Pero o traballo de Lavelli era moi valiosamente arriscado: l’a Lorca desde ChŽjov.
î noso enteder non era unha operaci—n
demasiado xustificada, pero si moi atractiva. Dado o ton buscadamente internacionalista que a priori ti–a a proposta,
estaba feita para a ampla teor’a dos festivais europeos e sudamericanos, parec’a
coma se quixera xustifica-la importancia
do teatro de Federico retrotraŽndoo ‡s
renovadoras contribuci—ns de ChŽjov,
pero pensamos que o teatro de Federico
non precisa, en absoluto, este tipo de
operaci—ns. Por un lado, dixera o que
dixera a cr’tica do momento e algœns
estudiosos de urxencia, non temos ningunha proba importante de que Federico
“El punto de partida fue la necesidad de dramatizar lo que en Lorca estaba simplemente insinuado. A continuación emprendimos la tarea de reconstruír, pieza a pieza, cada uno de los personajes y sus relaciones mutuas,
de forma que saliesen del plano difuminado en que se encuentran en el texto. De esta forma aparece una hija
mayor, aislada de las demás, hija del primer marido de Bernarda, heredera de los bienes de la familia y a muy
poca distancia de la figura de Bernarda, cuyo ‘roll’ está a punto de asumir. De las cuatro hijas restantes, la mayor
es la enemiga de la heredera y protectora de las otras tres, entre dos de las cuales se establece unha relación
homosexual... (...).
“En el texto, lo que aparece es una relación muy peculiar entre las dos, aunque naturalmente no está explícitamente señalado este contenido lesbiánico que nosotros hemos dado y que se justifica perfectamente desde el
planteamiento general del montaje. Si en una casa se vive así, si solo son mujeres, si el hombre está completamente prohibido, tiene que haber alguna consecuencia, o se da una sublimación o se produce una sensación en
contrario —según la terminología de W. Reich—. Puesto que sublimación no existe, porque ninguna de ellas es
feliz en la situación en que vive, debe darse un desbordamiento de la energía sexual orgiástica en contra de los
instintos reprimidos. Es, precisamente, ese desbordamiento el que nos interesaba analizar.”
18 Assaig de Teatre, núm. 5 e 6. Editado pola Associació d’Investigació i Experimentació Teatral, Barcelona,
xuño de 1997, páxs. 13 a 51.
1 Articulo 2
17/4/01
19:22
Página 47
A práctica escénica lorquiana
co–ecera ben a obra de ChŽjov. ƒ m‡is,
diriamos que a evoluci—n l—xica da linguaxe teatral na sœa dimensi—n realista
abocaba necesariamente a un certo
impresionismo e a el chegou por un lado
ChŽjov19, e polo lado do gran realismo
espa–ol, Federico.
Como Ž sabido, nos anos setenta
empezou a operaci—n de recuperar
ChŽjov e, moi especialmente, polos grandes directores europeos do momento
(Strehler, Stein, Krejca). Todos quixeron
montar Las tres hermanas ou El jard’n de
los cerezos, e todos se sentiron obrigados
a facelo dun xeito diferente. Deu a
impresi—n de que Lavelli quer’a ir a’nda
m‡is lonxe nesta moda e converteu unha
das obras de Federico nunha especie de
variante dramatœrxica de ChŽjov. ChŽjov
Ž evidentemente un dos pais do teatro
moderno, xunto a Ibsen e Strindberg,
pero Lorca Ž un dos autores fundamentais do sŽculo XX. Para n—s hai que lelo a
travŽs del e da tradici—n ibŽrica, pero
nunca sometelo a unha tradici—n estranxeira.
Pero os grandes acertos desta etapa
foron os do Centro Dram‡tico Nacional
de Madrid na Žpoca de Llu’s Pasqual.
Refer’monos a 5 Lorcas 5, de 1986, con
vestiario e escenograf’a de Gerardo Vera.
Este espect‡culo inclu’a un moi imaxinativo El paseo de Buster Keaton dirixido por
Lindsay Kemp, con mœsica de Carlos
Miranda; unha deliciosa lectura de La
doncella, el marinero y el estudiante, dirixida por Juan Luis Castro, con mœsica de
47
Paco Aguilera; un esplŽndido e contundente Escena del teniente coronel de la
Guardia Civil de Joan Baixas, con mœsica
de Pablo Rodrigo, e Di‡logo del Amargo,
unha proposta eficaz e precisa de Llu’s
Pasqual que interpretou con paix—n
Antonio Banderas. Complet‡bao, en
homenaxe supo–emos ‡ tradici—n de
posta en escena da terceira etapa que
sinalamos, El retablillo de don Crist—bal
(farsa para monicreques) nunha inspirad’sima posta de JosŽ Luis Alonso, un
director hist—rico que contou co xenio da
mœsica de Carmelo Bernaola.
Este grande acerto repetir’ase de
xeito parcial en El pœblico, inexplicable e
inaceptablemente estreada en Mil‡n o 12
de decembro de 1986 e que chegou a
Madrid e a Par’s en 1987. O espect‡culo
quizais estivo demasiado pendente de
explica-lo mundo de Lorca desde unha
perspectiva exclusivamente homosexual. Comedia sin t’tulo, en 1989, resultou
un prodixio de recreaci—n absoluta do
texto. Con estes traballos, Pasqual fixo
unha contribuci—n fundamental, axudado polo œltimo savoir faire de Fabiˆ
Puigserver, ‡ hora de mostrar esa ÔimaxeÕ
cada vez m‡is mœltiple e rica ‡ que nos
temos referido.
Para n—s resultou especialmente
interesante Le Public (1988), en versi—n de
Jorge Lavelli, m‡is preocupada por descubri-la esencialidade creadora da peza
ca polas obsesi—ns e anŽcdotas homosexuais que outros directores primaron na
sœa interpretaci—n. Traballo cartesiano e
19 Véxase: Ricard Salvat, Historia del Teatro Moderno, Barcelona, Ediciones Península, 1980.
1 Articulo 2
48
17/4/01
19:22
Página 48
Ricard Salvat i Ferré
matem‡tico non falto de forte inspiraci—n e intensa vibraci—n poŽtica.
TamŽn foi moi importante e decisiva a proposta que o director chileno
Alejandro Quintana, afincado na antiga
RDA, fixo de Comedia sin t’tulo en 1987.
No Berliner Ensemble, onde se representou, o texto adquir’a unha dimensi—n
pol’tica e revulsiva incrible, brutalmente
dura e impresionante. Un contrapunto a
estes traballos constitu’uno a hiperrealista posta en escena de Bodas de sangre
(1985) de JosŽ Luis G—mez. Foi coma un
retorno ‡s orixes, ‡ dimensi—n de documento denunciador de parte do teatro de
Federico. No mesmo sentido de retorno
—s feitos hist—ricos, cabe lembra-lo
esplŽndido espect‡culo que uns dez
anos antes presentou o ballet de Antonio
Gades, Cr—nica del suceso de Bodas de sangre, que puidemos ver no Teatro Espa–ol
de Barcelona en setembro de 1974 e que
obtivo un clamoroso Žxito de pœblico e
de cr’tica.
Queremos sinalar, polas sœas caracter’sticas art’sticas pero tamŽn sociol—xicas, unha apaixonante estrea, a Yerma
dirixida por XosŽ Manuel Blanco Gil,
que se estreou o 23 de outubro de 1990
no Teatro Principal de Santiago de
Compostela, con escenograf’a e vestiario
de JosŽ Rodr’guez e mœsica de Manuel
Balboa. Lu’sa Mart’nez interpretou
Yerma. A sœa foi, sen dœbida ningunha,
unha das mellores interpretaci—ns deste
dif’cil papel das que temos visto no noso
pa’s. Con todo, a parte m‡is apaixonante
da proposta foi o feito de que a obra se
representara en galego nunha excelente
versi—n recreadora de Miguel Anxo
Fern‡n-Vello. Neste sentido, esta montaxe foi hist—rica. Por iso queremos traer a
estas p‡xinas as reflexi—ns do gran poeta
e traductor:
Traducir Yerma ao galego foi entrar no
laberinto que comunica coa textura
’ntima do teatro poŽtico que Lorca fixo
universal en todos os idiomas que acolleron esta traxedia da terra e da auga,
do amor e da sede, da realidade e do
desexo. O idioma galego, antigo e
moderno signo dunha naci—n sementada na espiral das palabras, acolle tamŽn
na sœa arxila de alombadas cadencias o
texto fidel dunha Yerma, a nosa, que
vŽn dunha alma rural atada ‡ vida
terr’bel de mulleres, aquelas que levan
no ventre unha estrela de gracia soterrada no fracaso dos homes sobre a
terra.
Saiban pœblico e leitores que Lorca vai
alŽn do poema e do teatro. Un gume
cintilante acaricia por veces as palabras
e fai que o seu sentido se funda en mil
esferas de intensidade e de beleza. AtŽ
a m‡is pura e reluctante ternura. AtŽ o
vermello m‡is vivo palpitando detr‡s
dunha lœa mordida cando se sente no
pozo da noite o tremor do desespero: o
œnico pos’bel no cl’max fatal desta tormenta humana do impos’bel.
Traducir Yerma ao galego foi fuxir de
linguaxes neo-rexionalistas, de enxebrismos subvencionados, de acenti–os
paifocos. Yerma nace dentro dun r’o de
seiva que trae as palabras limpas, rutilantes como unha nataci—n de vidros,
como un alimento para as voces que
elevan o clamor das sementes populares depositadas na dignidade da linguaxe. Idioma de espellos orientados
1 Articulo 2
17/4/01
19:22
Página 49
A práctica escénica lorquiana
cara a ra’z transparente que ten fluir de
fonte e arrecendo de vella e nova
cantiga.20
Curiosamente, neste ano en que
Galicia ve as sœas xentes de teatro
enfrontadas pola conveniencia ou non de
traducir Valle-Incl‡n — galego, non
vimos nin lemos que ninguŽn lembrara
ese acerto de Yerma en galego.
QUINTA ETAPA
Hogano Ž cando, por fin, a familia
Lorca, os seus herdeiros, permiten que os
creadores novos investiguen, ÔdestrocenÕ
e reformulen a Federico, quen xa nos
anos noventa Ž aceptado por todos como
un xenio e mestre absoluto e, asemade,
quŽirase ou non, todos sabemos que o
seu teatro e a sœa creaci—n toda se achan
alŽn do ben e do mal estŽticos.
A esta etapa pertenc’a o orixinal,
rebordado, inxenuo e incriblemente
emocionante espect‡culo mexicano que
se viu en 1987 en C‡diz e Madrid, baixo
a direcci—n de Mar’a Alicia Mart’nez, co
Teatro Campesino e Ind’gena de MŽxico.
Os directores mexicanos recuperaron a
dimensi—n ritual da obra como o fixera
Cuba, en 1980, da man do Teatro Estudio
da Habana, que representou Bodas de
sangre na XIII edici—n do Festival
Internacional de Teatro de Sitges daquel
mesmo ano, con posta en escena da gran
directora cubana Berta Mart’nez e coa
49
esplŽndida actriz afro-cubana Hilda
Oates nun dos principais papeis.
Estes cami–os de liberdade e de
retrotraemento ‡s fontes ocultan o subconsciente colectivo que tamŽn se atopou
na versi—n cubana de Yerma de Roberto
Blanco, quen utilizou por primeira vez o
final real da obra. A interpretaci—n de
Idalia Anreus, dunha grande intensidade, potenciou este traballo presentado en
1980. O manuscrito — que nos referimos
‡chase no Museo da Habana que dirixe
E. Leal. Nin antes nin despois de Roberto
Blanco utilizou ninguŽn este manuscrito
para monta-la obra de Lorca. Todos estes
traballos puxeron as bases, polo menos
para HispanoamŽrica, dunha mestizaxe
entre o teatro de Federico e as tradici—ns
afro ou indias de LatinoamŽrica. Cremos
oportuno lembrar que na mesma edici—n
de 1980 do Festival Internacional de
Teatro de Sitges, se presentou unha orixinal e arriscada Mariana Pineda, a cargo da
compa–’a Grenier de Tolouse, con direcci—n de Jean-Claude Bastos, e Yerma pola
compa–’a grega Teatron Kaissarianis, con
direcci—n de quen asina estas li–as e
mœsica de Manos Loyzos. No programa
xeral da devandita edici—n do Festival
explicab‡mo-la vixencia de Lorca e a sœa
expansi—n por outros pa’ses: Ò...pensamos que la edici—n de este a–o presenta
unas constantes bien definidas: la vuelta
al autor, que lleva consigo el olvido de las
formas del teatro creadas desde el colectivo; un renovado interŽs por Federico
Garc’a Lorca, que ya es tratado en el
extranjero como un cl‡sico moderno,
20 Miguel Anxo Fernán-Vello, “Yerma nun país que limita coa auga”, no programa de Yerma, Centro
Dramático Galego, Santiago, 1990, páx. 19.
1 Articulo 2
50
17/4/01
19:22
Página 50
Ricard Salvat i Ferré
Amor de Don Perlimpín con Belisa en su jardín, Teatré Malic.
Dirección Antonio Simón, Barcelona, 1998.
sobre el que se arriesgan las lecturas m‡s
personales y atrevidas;...Ó21. Resulta
curioso que en 1980 se deran tres espect‡culos de Lorca e en 1998, na actual edici—n do Festival de Sitges, s— se ofrecera
un espect‡culo unipersoal a cargo de
L‡zsl— Galffi, a quen se uniron, ‡ œltima
hora, o actor Pepe Rubianes e o cantautor Paco Ib‡–ez.
En Barcelona, esta dimensi—n desacralizadora logrouse no traballo arriscado
e, a miœdo cheo de grandes intuici—ns, de
Magda Puyo con La Bernarda es calva,
estreada no Teatre Malic de Barcelona en
maio de 1994 e en novembro do mesmo
ano no teatro Alfil de Madrid. Despois
vir’a a proposta de Ricardo Iniesta, a discutible pero sorprendente direcci—n de
Francisco Ortu–o e toda unha serie de riscos, aventuras e iluminaci—ns que auguran un futuro cheo de ilusi—n e de todo
tipo de esperanzas.
Xa antes dos actos do Centenario, a
Sala Muntaner de Barcelona, no marco
do Festival Grec 97, presentou un moi
atractivo espect‡culo titulado Camino de
Nueva York, ideado e dirixido por Ram—n
Sim—, con Maite Brik e Manuel Lillo de
protagonistas. Proposta arriscada, orixinal e chea de acertos que contou cun
comentario musical de primeir’sima
orde de Joan Alavedra e o Quintet
Lisboa. Pero intentemos un comentario
do que est‡ a suceder neste ano 1998.
TamŽn como adianto ‡ conmemoraci—n do Centenario cabe lembra-la
21 Ricard Salvat, “Presentación del Programa del XIII Festival Internacional de Teatre de Sitges”, Programa
do Festival, Sitges, 1980.
1 Articulo 2
17/4/01
19:22
Página 51
A práctica escénica lorquiana
posta en escena de Amor de don Perlimpl’n
con Belisa en su jard’n, dirixida sensiblemente por Antonio Sim—n, onde destacou un belo decorado de Jon Berrondo
que en palabras de Gonzalo PŽrez de
Olaguer: Ò... ha ideado y resuelto una
complicada escenograf’a que presenta
tres espacios diferentes y uno final que es
un jard’n, todo esto en las reducidas
dimensiones de este teatro.Ó22 PŽrez de
Olaguer ref’rese — Teatre Tantarantana,
onde se viu o espect‡culo durante o
Festival Grec de 1997, a’nda que se
estreou un ano antes no tamŽn pequeno
Teatre Malic.
SEXTA ETAPA
Escribimos estas li–as cando xa
cruz‡mo-lo ecuador do ano Lorca. Este Ž
ano de moitos centenarios, entre eles o
de Bertolt Brecht que tamŽn nos atangue
directamente.
Temos asistido a varios actos, seminarios e congresos en conmemoraci—n
do poeta e dramaturgo granadino.
TamŽn procuramos segui-la ampla
bibliograf’a publicada neste ano 1998, e
rematamos extraendo conclusi—ns moi
pouco prometedoras, xa que pensamos
que se han comete-los mesmos erros que
se cometeron na Conmemoraci—n dos
actos do chamado V Centenario do
Descubrimento de AmŽrica, ou do
ÒEncontro de dous MundosÓ como, de
51
maneira eufem’stica, os poderes oficiais
deron en chamarlle. Todo fai pensar que
vai ser outra ocasi—n perdida. Asistimos
a moito fogo de artificio, verificamos
c—mo algœns profesionais se aproveitan
do nome e da gran sona de Federico,
pero vimos ben poucos traballos formulados con rigor e profundidade. Moito
star da investigaci—n, moito furgar ou
escudri–ar nos leitos de Federico, algunha demagoxia excesiva.
De todos estes actos, de todas estas
pirotecnias, non vai ficar nada serio e responsable, non se vai definir paso ningœn
para lograr aquela ÔlecturaÕ definitiva do
que foi a real achega de Federico. Esta
ocasi—n que estamos vivindo non deberiamos estragala.
Para empezar diremos que ten
habido moi poucos, pouqu’simos espect‡culos de Federico nos nosos teatros.
Non nos referimos ‡ calidade, que non Ž
tarefa nosa, sen—n ‡ cantidade. ÁQue
poucos espect‡culos de Lorca levamos
visto no que vai de ano!, e a maior’a mostraron unha precipitaci—n, e mesmo revelan unha falta de amor pola xenial
contribuci—n de Federico que resulta moi
dif’cil de aceptar. Somos da opini—n, por
exemplo, de que o Teatre Nacional de
Catalunya nunca deber’a ÔimprovisarÕ
un espect‡culo como o de La oscura ra’z
con Nuria Espert e Llu’s Pasqual, presentado a principios do mes de febreiro.
Ou se fac’a unha grande homenaxe a
Federico, dada a relaci—n do poeta con
Catalu–a e Barcelona, ou mellor ter’a
22 Gonzalo Pérez de Olaguer, “Un Lorca lleno de encanto”, en El Periódico de Catalunya, 20 de xullo de
1997.
1 Articulo 2
52
17/4/01
19:22
Página 52
Ricard Salvat i Ferré
sido, quizais, absterse. ÀQue sentido ten
que Llu’s Pasqual, nalgœn momento
excelente director de escena lorquiano,
queira aproveitarse da sœa ben ga–ada
ascendencia nos ‡mbitos de Federico
para autoimporse como actor? Un actor
que non deu aprendido os textos de
memoria nun espect‡culo de duraci—n
m’nima. ÀEl e que non hai grandes actores en Catalu–a para homenaxear a
Federico? ÀComo non contou cos actores
do Teatre Lliure que el formou?
ÀQue se pretendeu con este precipitado ÔboloÕ? ÀSimplemente ga–ar Ñpolo
que nos informaronÑ cifras millonarias?
Pensamos que Federico merece outro
trato por parte do noso Teatro Nacional e
tamŽn por parte de t—dolos teatros nacionais que hai en Espa–a. Nin os de
Madrid o representan, nin parece que o
Teatre Nacional de Catalunya queira,
tampouco, facelo. Lembremos que esta
proposta intentaba repeti-los acertos de
Haciendo Lorca, que se estreou no Mar’a
Guerrero en 1966, con Alfredo Alc—n e
Nuria Espert como protagonistas, as’
como os de Los caminos de Lorca, estreada
o ano anterior. Este espect‡culo interpretado por Alfredo Alc—n puido verse en
Madrid, Par’s, Bos Aires, Bogot‡,
Montevideo, Caracas, Venecia...
Moi revelador da problem‡tica que
analizamos foi o espect‡culo que Miguel
Narros planeou a partir de Yerma co
Centro Andaluz de Teatro. Este escenificouse en vintesete importantes cidades
espa–olas durante 1997 e, en 1998, fixo
temporada en Madrid e Barcelona, as’
como en Vigo, Santiago e Logro–o. En
certo aspecto Ž unha proposta que recibiu unha proxecci—n tal e un apoio que
coidamos que deber’a ter xogado m‡is
forte. Posiblemente Yerma Ž a gran traxedia de Federico, a m‡is turbia, a m‡is
inquietante. Deixando ‡ parte a bondade
estŽtica habitual nos traballos de Miguel
Narros, cabe preguntarse: ÀP—dese
seguir representando Lorca sen se atrever a mostra-lo verdadeiro final, o que se
atopa Ñcomo xa indicamosÑ nun
importante museo da Habana? ÀP—dese
montar hoxe Yerma prescindindo da
xenial contribuci—n de V’ctor Garc’a
(1971) ou da gran proposta de Roberto
Blanco, na Habana, en 1980, onde montou a obra co final axeitado? ÀNon Ž o
momento de xogar con m‡is sentido do
risco e a aventura? ÀNon deberiamos
considerar Yerma como a entendeu xa no
seu momento Salvador Dal’ que afirmaba que Yerma Ž unha obra chea de ideas
escur’simas e surrealistas?23
Tampouco non aparec’an estas
inquietudes na Yerma montada pola
Compa–’a de Danza de Carmen CortŽs,
que puidemos contemplar no mes de
marzo no Centre Cultural Caixa
Terrassa.
Fronte a estas formulaci—ns poder’a
destacarse a montaxe de In Five Years
Time (As’ que pasen cinco a–os), no
Southwark Palyhouse, no marco dos
interesantes actos levados a cabo polo
Instituto Cervantes de Londres durante o
23 Rafael Santos Torroella (presentación, notas e cronoloxía), “Salvador Dalí, escribe a Federico García Lorca
(1925-1936)”, na revista Poesía, núms. 27-28. Madrid, 1978. Carta número XXXIX, páx. 97.
1 Articulo 2
17/4/01
19:22
Página 53
A práctica escénica lorquiana
pasado mes de febreiro. Este espect‡culo
foi dirixido pola nova directora barcelonesa Marta Momblant, quen se encargou
as’ mesmo, xunta Harry Chapman, da
adaptaci—n. Esperemos que axi–a se
poida ver nalgunha das nosas latitudes
esta proposta, que desde a perspectiva
puramente sociol—xica nos resulta moi
importante, pois hai que empezar a
impo–er nos repertorios europeos o teatro para-surrealista de Federico. Resultan
moi sorprendentes algœns comentarios
cr’ticos que ese espect‡culo suscitou. ƒ
divertido ver c—mo nos ven e nos ÔdescobrenÕ os nosos colegas ingleses, como
ocorre no caso de Jeremy Kingston:
Dar vida ‡s obras de Lorca nunca Ž
unha tarefa sinxela neste pa’s. As’ como
a vella muller do musical C‡ndido poder’a dicir: ÒÁSon espa–ois! ÁTan terriblemente espa–ois!Ó. Pero non s— iso: no
mundo de Lorca atopamos animais e
planetas parlantes e mesmo os seres
humanos enlazan o seu discurso con
sentimentos suxerindo empat’a con
t—dalas cousas animadas ou inanimadas. Ningœn outro cŽlebre dramaturgo
53
escribe as’, e ata a audiencia m‡is considerada pode por veces sentir que Lorca
riza o rizo24.
Unha esplŽndida sorpresa constitu’una o espect‡culo ...Un rato, un minuto, un siglo... con Federico Garc’a Lorca, coa
impresionante voz de Carmen Linares e
a gran presencia escŽnica de Lola
Herrera. Este traballo de JosŽ S‡mano
resultounos modŽlico en moitos aspectos. A’ si se recuperaba a mellor tradici—n
lorquiana. Carmen Linares recolleu o
maxisterio de Encarnaci—n L—pez, La
Argentinita, e actualizouno coa axuda dos
seus compa–eiros, mœsicos de primeira
fila, e un director, dig‡molo tamŽn, un
recompilador e entramador de textos
f—ra de serie. Lola Herrera soubo estar
sobria, intensa, preocupada por servir —
verbo de Federico. Nunca se serviu das
palabras do poeta granadino para o seu
lucimento persoal. Este espect‡culo, programado para poucos d’as, acabou sendo
un Žxito total, unha experiencia marabillosa. V’molo o penœltimo d’a, un 28 de
maio. Un d’a que tardaremos ben en
esquecer, non s— pola definitiva calidade
24 Jeremy Kingston, “O surrealismo clarificado”, en The Times, Londres, 17 de febreiro de 1998. Queremos
tamén citar outro comentario para demostrar ata qué punto Lorca é un continente por descubrir, non só en España
senón no estranxeiro.
Deste xeito se expresaba Lyn Gardner, outra comentarista londinense en The Guardian, do día 21 de febreiro de 1998, sobre a posta en escena de Así que pasen cinco años:
“O notable acerca da obra de Lorca é que semelle tan moderna. A estructura non lineal, a fragmentada linguaxe e a dramatización de internas e externas realidades e non realidades está á orde do día. No mundo de fantasía de Lorca todo ou nada é posible.
“A beleza da misteriosa e compulsiva producción de Marta Momblant Ribas é que aceptamos totalmente este
mundo de fantásticos soños. Posta en escena sobre simples táboas de madeira arrodeadas por unha grella por
baixo da cal as follas secas van descompoñéndose en po, os actores está tendidos ó longo de catro bordos, durmindo e soñando ata que saltan á vida e interpretan as súas breves partes no círculo do amor e da morte.
“Os profundos e tráxicos sons dun contrabaixo cortan o aire, hai un zapateado da bailadora e o tictac dun
metrónomo resoa ata o infinito. A espera pode ser vivir na esperanza. Pero tal e como Lorca suxire, é tamén unha
especie de lenta e desolada morte. Esta marabillosa e penetrante velada vólvenos ó mundo, mofándose da nosa
propia mortalidade.”
1 Articulo 2
54
17/4/01
19:22
Página 54
Ricard Salvat i Ferré
do traballo, sen—n pola reacci—n apaixonada do pœblico. Foi incrible ver todo o
pœblico que ench’a o T’voli de pŽ, aplaudindo e gritando ÔbravosÕ. Hab’a moito
tempo que non viamos nada igual25.
No eido da edici—n, quixeramos
destaca-lo acordo de achegar — gran
pœblico o traballo de ordenaci—n e
estructuraci—n que Miguel Garc’aPosada fixo para as Obras Completas, en
catro volumes editados por Galaxia
Gutenberg-C’rculo de Lectores26. No mes
de abril sa’u ‡ venda nos quioscos o
Poema do cante jondo e Canciones, publicado por RBA Editores, que ofrece a versi—n ÔpopularÕ ou de literatura de quiosco das Obras Completas compiladas por
Garc’a-Posada27. Con estes t’tulos in’ciase a ÒColecci—n del CentenarioÓ.
Empezouse polo volume III e cabe
esperar que se planee esta bela edici—n
cunha reestructuraci—n, a’nda m‡is
rematada c‡ edici—n de Galaxia
Gutenberg-C’rculo
de
Lectores.
Agardamos tamŽn o novo plan da edici—n coidada para Alianza Editorial por
Mario Hern‡ndez, un dos mellores especialistas en Lorca con que contamos en
Espa–a.
Con todo, hai que preguntarse
Àcando poderemos ter unha verdadeira,
case absoluta edici—n das verdadeiras
Obras Completas, epistolarios inclu’dos?
Sen unha boa edici—n cr’tica nunca poderemos ver espect‡culos feitos con rigor e
esixencia. A’nda non temos unha edici—n
informativa de t—dalas obras de
Federico. Cumprir’a que a estas alturas
os directores de escena puideran contar
cunha edici—n cr’tica como a editada en
Alema–a sobre Bertolt Brecht, onde se
recollen as distintas variaci—ns de cada
texto28. Neste momento, por encargo do
profesor Roger Tinell, traballamos no
pr—logo dun libro que reunir‡ as cartas
que os amigos catal‡ns dirixiron a Lorca.
Cando se publique seguiremos completando o co–ecemento de Federico, ese
continente a’nda con demasiadas zonas
por descubrir, ese continente que polos
xa moitos congresos e seminarios —s que
levamos asistido, nos decatamos de que,
como sucede cos espect‡culos, acaba
indo cara — convencional e o tradicional29.
Grandes acertos Ñpor iso os sinalamosÑ
no campo da edici—n, pero quŽ poucos no
‡mbito dos espect‡culos. F—xese do traballo e do risco profundos. Caemos na
Žtica dos ÔbolosÕ. ÀNon ter’a sido l—xico en
25 En relación con este espectáculo ver: R. Salvat, “Una de les millors aportacions al Centenari del naixement de Federico García Lorca”, en Assaig de Teatre, núm. 10-11, Barcelona, marzo-abril 1998, páx. 327-328.
26 Federico García Lorca, Obras Completas (catro volumes), Barcelona, Galaxia Gutenberg-Círculo de
Lectores, 1997. Plan da obra: vol. I Poesía; vol. II Teatro; vol. III Prosa e vol. IV Primeiros escritos.
27 Federico García Lorca, Poema del cante jondo e Canciones (Obras Completas, 3), Barcelona, RBA
Editores S.A., 1998. Esta colección constará de 30 volumes que recollerán os textos publicados por Galaxia
Gutenberg-Círculo de Lectores (catro volumes), Barcelona, 1997.
28 Bertolt Brecht, Werke. Grosse Kommentierte Berliner und Frankfurter Ausgabe, Berlin und Weimar,
Aufban-Verlag/Frankfurt am Main, Suhrkamp Verlag, 1988-1998. Publicado en 30 volumes.
29 Sen embargo queremos destaca-lo ciclo de conferencias en homenaxe a Federico, “García Lorca, la originalidad cumple cien años”, organizado pola Universidade da Laguna (Tenerife), que polo seu carácter periférico está plenamente xustificado. Estes actos celebráronse entre o 23 e o 27 de marzo. O seu director foi o profesor Ernesto J. Gil.
1 Articulo 2
17/4/01
19:22
Página 55
A práctica escénica lorquiana
vez de tantos congresos pequenos ou de
talle medio, organizar un ben grande,
unha magna reuni—n con t—dolos especialistas e, todos a un tempo e de xeito
concatenado, explicar c‡l debe se-la
maneira hoxe, case — remate do sŽculo,
de entender a Federico? Falta un plan
xeral, unha idea rectora, porque chegou o
momento de que os investigadores, os
profesores, os directores de escena, as
actrices, os actores e os escen—grafos de
todo o Estado espa–ol expliquen —
mundo c—mo hai que entender a
Federico. Esquez‡mo-la Žtica e a estŽtica
dos ÔbolosÕ, sexamos investigadores, pois
que a postura na que estamos caendo
todos non conduce a ningures.
Pero a’nda Ž tempo de reformula-la
s’ntese destes actos e palabras, para
pensar na necesidade de crear unha
Compa–’a Federico Garc’a Lorca que,
coma o Berliner Ensemble dos mellores
tempos, lle explique — mundo c—mo se
produciu e por quŽ razoar ese xenio, ese
planeta fulgurante chamado Federico
Garc’a Lorca. Os berlineses fixŽrono con
Brecht; que os andaluces fagan algo
parecido e que participen nesa empresa
t—dolos que poidan ser œtiles.
55
No mes de maio celebrouse o seminario organizado con moi bo criterio
pola Universidade Pompeu Fabra de
Barcelona30, baixo a direcci—n de Antonio
Monegal e JosŽ M. Mic—. TamŽn resultou
moi interesante a homenaxe que V’ctor
Fern‡ndez organizou para Rafael Santos
Torroella,
na
Universidade
de
Barcelona31.
Non queremos rematar sen facermos referencia a dous espect‡culos, —
noso xu’zo fundamentais, deste ano do
Centenario Lorca. Refer’monos a Como
canta una ciudad de Noviembre a
Noviembre, dirixido por Llu’s Pasqual,
con Juan Echanove, que se estreou en
maio no Teatre Lliure e a As’ que pasen
cinco a–os que dirixiu Joan OllŽ e que
inaugurou o Festival Grec de Barcelona
de 1998.
Echanove fixo un traballo maxistral
e Pasqual reencontrou a elegancia, o
tacto e a sabedor’a dos seus mellores
momentos lorquianos, os de 5 Lorcas 5 e
de Comedia sin t’tulo. Esa vella conferencia convertida en espect‡culo foi un acerto total. O gran cr’tico Joan-Anton
Benach describ’a esta proposta nos
seguintes termos:
30 O Simposio Internacional “Federico García Lorca”, organizouno a Universidade Pompeu Fabra de
Barcelona durante os días 11, 12 e 13 de maio, co seguinte programa: na primeira xornada (día 11), trala inauguración interviñeron nunha mesa redonda dedicada a “El teatro de García Lorca en Cataluña”, Lluís Pasqual,
Joan de Sagarra, Manuel Aznar e José M. Micó. A xornada completouse con conferencias de Dru Dougherty,
Antonina Rodrigo e Paul J. Smith. A segunda xornada (día 12) abriuse coa mesa redonda “García Lorca y las vanguardias catalanas” coa participación de José Corredor Matheos, Félix Farés, Albert Manent e Dolors Oller.
Seguiron relatorios de Luis García Montero, María Clementa Millán e Andrew Anderson. Na derradeira xornada
presentaron os seus relatorios Frederic Amat, Mario Hernández, Luis Fernández Cifuentes e clausurou o
Simposio o poeta Pere Gimferrer.
31 “Homenaje a Santos Torroella”, Universidade de Barcelona, 29 de abril de 1998. Coa participación de
Frederic Amat, Daniel Giralt Miracle, Juan de Loxa, Lluís Pasqual, Ramón Soley e Ricard Salvat. Estiveron presentes o homenaxeado e a súa esposa. A coordinación foi de Víctor Fernández.
1 Articulo 2
56
17/4/01
19:22
Página 56
Ricard Salvat i Ferré
Juan Echanove en Como canta una ciudad de noviembre a noviembre.
Dirección Lluís Pasqual, Teatre Lliure, Barcelona 1998.
El poeta es una figura oscura, silueteada con nitidez sobre un cristal de luz.
Casi una sombra chinesca. De entrada,
Llu’s Pasqual y Juan Echanove llegaron
al razonable acuerdo de rechazar imitaciones. No es una imitaci—n de Garc’a
Lorca lo que el director y el actor han
pretendido. Es, sencillamente, una evocaci—n. Se trataba de evocar de quŽ
forma, con quŽ gesto y acento pudo
desarrollarse, presumiblemente, la conferencia ÒComo canta una ciudad de
Noviembre a NoviembreÓ que Lorca
dict— en Buenos Aires, Montevideo y
Barcelona, a partir de 1933.32
Pero faltaba un espect‡culo, non
propostas de recitais ou mon—logos, e
ese espect‡culo foi As’ que pasen cinco
a–os, reformulado por Joan OllŽ para
inaugura-lo Festival Grec 1998. Hab’a
anos que non viamos unha inauguraci—n
do Grec con tanto pœblico. Desta
proposta arriscada o director sa’u airoso e
triunfante. Excelente a escenograf’a de
Joan Berrondo que segu’a os debuxos de
Lorca. A escenograf’a era tan poderosa
que algœns dos elementos que usou OllŽ
quedaron en evidencia e un pouco en
contradicci—n coas formulaci—ns de
Berrondo. Ser’a mellor ir pola li–a do
decorado e ser’a quizais m‡is conveniente facer zitaten das vangardas espa–olas
dos anos trinta, que apoiarse tanto en
32 Joan-Anton Benach, “Echanove en la cuna de Lorca”, en La Vanguardia, Barcelona, 21 de maio de 1998.
1 Articulo 2
17/4/01
19:22
Página 57
A práctica escénica lorquiana
Lindsay Kemp, en Kazuo Ohno, Pina
Bausch ou Robert Wilson. A cita de
Wilson, por exemplo, soounos excesivamente provinciana. Pregunt‡monos se
nestes momentos resulta moito m‡is
moderno ou vangardista citar ou rememora-lo que pasou nas vangardas dos
anos trinta Ñaquel Dal’, aquel Bu–uel,
aquel Cunqueiro, aqueles pintores surrealistas catal‡nsÑ que dedicarse a repeti-las
conquistas das vangardas dos setenta, os
oitenta ou os noventa. Con todo, o espect‡culo de Joan OllŽ foi un prodixio do
sentido do risco e da aventura, nun ano
en que esas dimensi—ns do espect‡culo
est‡n fallando por t—dalas partes e desde
t—dolos ‡ngulos. Quixeramos sinalar que
foi un grande acerto que o Festival Grec
98 se inaugurara cun espect‡culo catal‡n,
nunha homenaxe a un autor andaluz tan
enraizado no noso pa’s. No Grec 98
houbo, ademais, dous espect‡culos de
interese a’nda que de pequeno formato.
Refer’monos a Lorca que te quiero Lorca,
que se ofreceu no Teatre de lÕEixample,
dirixido por Juana M. Beuter. Maior sentido da investigaci—n e do atrevemento
estŽtico tivo a proposta de Joan Baixas e
Jordi SabatŽs na montaxe El paseo de
Buster Keaton (un paseo musical), estreado
no Teatre Adriˆ Gual. SabatŽs xa explorara o universo de Keaton, en 1997, coa sœa
montaxe musical Keatoniana (Un sue–o de
Buster Keaton). Como explicaba Baixas no
programa:
El paseo de Buster Keaton es una obra de
Lorca rara, de una belleza rara. Podr’a
no ser teatro sino una pel’cula muda.
57
Muda en la cual se habla, pero muda y
est‡tica como un cuadro, como un
enigma. ÀQuŽ esconde este conglomerado de im‡genes desplegadas una tras
la otra en un espacio de tiempo tan
corto? Ligereza, sigilo e inmovilidad de
las figuras. ÀDe quŽ hablan? Podr’a ser
un jerogl’fico de im‡genes etŽreas que
se despliegan delante del espectador
sin ninguna otra referencia que su simple enumeraci—n. ÀQue quiz‡ estaban
desde el comienzo, desde el ÒKi-ki-rikiÓ? Ausencia de pasiones, quietud,
calma conmovedora. Inmovilidad de
linterna m‡gica, con finas l’neas, sutiles
y temblorosas. Conozco s—lo el lugar
desolado donde todo esto acontece,
ignoro el resto. Lejos de la intenci—n de
desvelar el misterio. Que las palabras
del poeta se disuelvan con pureza, que
el rito de escuchar grite al esp’ritu y
que la mœsica nos gu’e en este paseo
por el paisaje transparente.33
A’nda que tivo unha acollida inexplicablemente fr’a, queremos sinala-lo
gran traballo de L‡szl— Galffi, que
recitou no Festival Internacional de
Sitges de 1998 Sonetos del amor oscuro de
Lorca, convertendo ese cume da l’rica
espa–ola nun espect‡culo fascinante e
cheo de inquietudes. î pœblico e ‡ cr’tica non lles gustou que se recitara Lorca
en hœngaro. Ent—n, Àpara quŽ serven os
festivais internacionais? Galffi Ž un dos
mellores actores da xeraci—n intermedia
de Centroeuropa e dixo os Sonetos de
Lorca cunha furia e unha intensidade
inesquecibles. Iniciou o seu espect‡culo
coa ÒPrimera ƒglogaÓ de Mikl—s Radn—ti
(1909-1944), considerado o maior l’rico
33 Joan Baixas, texto do programa de man de El paseo de Buster Keaton (un paseo musical), Festival d’estiu de Barcelona, Grec 98 e Brothers Projections, s.c.p., Barcelona, 1998.
1 Articulo 2
58
17/4/01
19:22
Página 58
Ricard Salvat i Ferré
do antifascismo hœngaro, que dedicou
un dos seus mellores momentos poŽticos
a lembra-la morte de Garc’a Lorca.
En varias ocasi—ns — longo deste
ano e mesmo antes, falamos da necesidade de recuperar La Barraca e todo o que
representou ese admirable conxunto teatral. Polo visto, La Barraca volve percorre-las vilas de Espa–a, como explica
Carmen Otto en Cambio 16: ÒHan pasado
66 a–os desde entonces, y un nuevo
grupo de actores, que han tomado tambiŽn el nombre de La Barraca, vuelve a
recorrer los caminos que llevan hasta
Burgo de Osma. Ahora viajan en un confortable autobœs marca Mercedes, de
color azul. En el lugar que ocupaba
Federico Garc’a Lorca como director
art’stico viaja Cristina Rota, y sobre el
escenario est‡n los actores de la compa–’a Nuevo RepertorioÓ.
ÒCristina Rota explica que La
Barraca de Federico y La Barraca actual
tienen los mismos objetivos: acercar a
todos los pueblos de Espa–a el teatro cl‡sico espa–ol y hacer del teatro un elemento movilizador y participativoÓ.
Cando o pasado 25 de abril La
Barraca chegou a Burgo de Osma atop‡ronse cun ambiente moi diferente do que
recibiu a Lorca: ÒHab’a unos se–ores
muy mayores, que nos esperaban en la
plaza del pueblo emocionados porque
entramos por el mismo sitio que lo hizo
La Barraca originalÓ, conta Cristina Rota.
ÒRecordaban que ten’an ocho a–os y
hab’an visto pasar la camioneta, a la
gente que estuvo y el lugar que hab’an
ocupado en la plaza. Nunca olvidaron
La Barraca y cuando nosotros recorrimos
Burgo con los altavoces, nos sigui— todo
el puebloÓ34.
Coa esperanza desa nova andaina
de La Barraca, ficamos agardando os
outros espect‡culos do Centenario
Federico Garc’a Lorca.
34 Carmen Otto, “La Barraca: El Espíritu del Teatro”, en Cambio 16, núm. 1386, Madrid 22 de xuño de 1998,
páxs. 62-64.
1 Articulo 3
17/4/01
19:23
Página 59
59
DO ENXEBRE Ó BRAVÚ1
Anxo Tarr’o Varela
Universidade de Santiago
de Compostela
A reflexi—n sobre o enxebrismo
(termo s— en parte equivalente — de casticismo doutras ‡reas culturais, en concreto
da espa–ola) ofrece a posibilidade de sistematizar algunhas ideas, en tanto en
canto Ž posible que precisamente detr‡s
do concepto se agoche un dos debates
que, explicitamente unhas veces, tacitamente outras, m‡is dialŽctica xerou nalgœn momento da nosa Historia. Doutra
banda, quizais mesmo hoxe en d’a, baixo
outras formulaci—ns, siga a estar latente
ese debate, por iso c—mpre tentar achegarse a el con disposici—n anal’tica, pois
pode ser importante non s— para a normalizaci—n definitiva da nosa cultura
sen—n tamŽn, en gran medida, para o
futuro de Galicia e para o modelo de
sociedade que forzosamente temos que
dese–a os galegos.
Como hip—tese de traballo, coidamos que detr‡s do termo e do concepto
de enxebre e da sœa familia lŽxica (enxebrismo, enxebremente, enxebreza, etc.) existe unha serie de oposici—ns binarias
resultantes dunha tensi—n dialŽctica que
informou o proceso de formaci—n da
Galicia contempor‡nea, dende aproximadamente 1840 ata os nosos d’as, e
incide especialmente no complexo problema da conciencia identitaria dun pa’s
que atravesou por unha longa etapa (non
menos de catro sŽculos) de desvertebraci—n, de precaria autoestima, de desco–ecemento de si mesmo e de indefinida
posici—n perante o resto da Pen’nsula
IbŽrica. Son oposici—ns do tipo
rural/urbano, tradici—n/modernidade, conservador/progresista, periferia/centro, dentro/f—ra, propio / alleo, n—s / outros, Atl‡ntico
/ Mediterr‡neo, Galicia / Espa–a, Galicia /
Europa, galego / portuguŽs, galego / castel‡n,
etc.
Doutra banda, o feito de que nos
œltimos anos fose collendo forma e
alcance estŽticos, mesmo con posibilidades de se converter nun discurso ideol—xico-antropol—xico da modernidade
galega, algo en principio tan aparentemente rexoubeiro e lœdico como Ž o
1 Unha primeira redacción deste traballo viu a luz, baixo o título de “El enxebrismo en la literatura gallega de
los siglos XIX y XX”, en Ana-Sofía Pérez-Bustamante Mourier e Alberto Romero Ferrer (Eds.) Casticismo y
Literatura en España, Cuadernos Draco nº 1, Cádiz, Servicio de Publicaciones, Universidad de Cádiz, 1992, pp.
207-235, libro no que se recollen os froitos dun curso de verán convocado baixo ese título.
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
1 Articulo 3
60
17/4/01
19:23
Página 60
Anxo Tarrío Varela
movemento bravœ, co seu (Às— ret—rico?)
orgullo alde‡n do heavy de cortello, e coa
sœa oposici—n expl’cita — mundo urbano
e capitalino, polo que se refire, cando
menos, ‡ creatividade2, obriga a pensar
se non haber‡ que ir encadrelando un
problema co outro e tratando de lle tirar
rendemento te—rico e dialŽctico ‡ oposici—n enxebre / bravœ, nun momento en
que a —smose cidade-aldea, comezada xa
na dŽcada dos sesenta pero moi acelerada e avanzada nas sœas consecuencias de
estandarizaci—n da vida nesta fin de
sŽculo, semella ir definindo e perfilando
algo que se aproxima ‡ consideraci—n de
Galicia como aquela cidade xard’n (por
m‡is que agora ben deteriorada urbanisticamente) que so–aran os devanceiros
do pensamento galego e que quizais condicione en moitos sentidos o futuro do
Pa’s. Pero iso Ž algo que non se poder‡
facer neste pequeno traballo como non
sexa o referido — primeiro dos elementos
enfrontados: o enxebre.
De momento, pode ser rendible a
varios efectos deixar rexistrado o proceso da paulatina e pr‡ctica desaparici—n
do uso da familia lŽxica do enxebre dende
a profusi—n con que se empregou na
segunda parte do sŽculo XIX e primeiro
tercio do XX, como imos ver, ata hoxe en
d’a, cando podemos dicir que, despois
de estar ausente varias dŽcadas dos
paradigmas de escritura en xeral, parece
que empeza a ser desprazado (Àsubstitu’do dialecticamente?) dende principios
da derradeira dŽcada do sŽculo que
agora rematamos polo termo e polo concepto de bravœ, centro, este, dunha constelaci—n lŽxica que haber‡ que estudiar
porque conforma todo un movemento
estŽtico (musical e literario, polo de
agora e nesta orde), a’nda en estado
magm‡tico-conceptual, que non embargantes naceu oportunamente para
cubrir, mesmo con certas posibilidades
epistemol—xicas, unha realidade que quizais se nos estivese escorrendo das mans
dende unha intencionalidade anal’tica
da modernidade galega.
A tarefa Ž moi traballosa e complexa, pois haber’a que ir consultando as
diferentes etapas e per’odos e tratando
de ver c—mo se revisten os conceptos e
quŽ oposici—ns dialŽcticas po–en en funcionamento. Neste traballo tan s— se
afrontar‡ un primeiro achegamento —
enxebre tal e como nolo pode propicia-la
observaci—n dalgœns textos literarios e
ensa’sticos, e deixarase ‡ parte o referido
— bravœ, que haber‡ que retomar no seu
tempo para ve-las sœas manifestaci—ns,
diferencias e alcances. Por iso o lector
debe considera-lo que aqu’ se contŽn
como un avance de algo que no seu d’a
tal vez se converta nun estudio m‡is
amplo e organizado.
Entrando xa no problema concreto
que debe ocuparnos agora, coido que
c—mpre, antes de nada, explicar un
pouco quŽ significados posibles ten o
2 “Os heavies da capital arman conxuntos, os heavies da aldea crean estética”, segundo a opinión dun dos
máis cualificados teóricos e prácticos do Rock Bravú, Xurxo Souto, autor de A tralla e a arroutada, todo un manifesto bravú (Vigo, Edicións Xerais de Galicia, col. Ferros, 1995, p. 26). Vid.,. F. Martínez Bouzas, “(Feble) filosofía bravú”, O Correo Galego, “Revista das Letras”, nº 84, 30-XI-1995; Teresa Monteagudo, “Tokes de Xurxo
Souto”, El Correo Gallego, “Edición 7”, 17-XII-1995.
1 Articulo 3
17/4/01
19:23
Página 61
Do enxebre ó bravú
termo enxebre e c—mo podemos aplicalo
—s estudios culturais de xeito que nos
proporcione un rendemento conceptual
aceptable.
Os diccionarios galegos modernos,
que dan as acepci—ns seguintes: 1) Puro,
simple, sen mestura. 2) Separado, escolleito,
rexistran para enxebre a hipotŽtica etimolox’a de exseparare3, que parece m‡is
veros’mil c‡ de insipidus4, que vŽn manex‡ndose dende Sarmiento ata hai uns
anos e que a’nda rexistran algœns diccionarios5.
Efectivamente, no sŽculo XVIII o
Padre Sarmiento6 preocup‡rase pola
palabra enxebre en estudios de campo
que a’nda hoxe gardan moito valor polo
seu rigor e seriedade. As’, informa o
sabio bieito que esta voz Òœsanla en la
provincia de Pontevedra para ins’pido o
para decir que se est‡ en ayunasÓ.
No diccionario de Cuveiro Pi–ol7
lese:
Este adverbio8 es casi intraducible; se
usa para manifestar pureza o cosa as’,
v.gr.: Ôeste pan no tiene mezclaÕ, Ôeste
61
dinero est‡ intacto o enxebreÕ, Ôaquel
est‡ aœn en ayunasÕ, etc. Sirve tambiŽn
para demostrar impunidad, p. ej.: Ôfulano hizo tal delito o falta y est‡ aœn
enxebreÕ, etc.
No noso sŽculo, personalidades
como D‡maso Alonso9 e XosŽ Lu’s
Pensado10 fixeron novas achegas e emitiron hip—teses acerca da sœa etimolox’a.
Rexistr‡ronse significados curiosos e por
veces contrarios, como eslamiado, a xaxœn,
forte, o mellor, pero tamŽn moi malo, etc. A
acepci—n m‡is comœn ref’rese — que Ž
puro, sen mestura, xenu’no, escolleito, œnico,
selecto, separado, limpo, lex’timo, etc.11
Pola autoridade canonizante que
encerra haber‡ que rexistrar finalmente o
que figura no Diccionario da Real
Academia Galega12:
1. Sen m‡is nada, sen mestura. ÀE logo
c—me-la carne enxebre; non botas unhas
patacas ou unha pouca verdura? SIN. s—.
Utilizou fertilizante enxebre e houbo queima-la plantaci—n. SIN. puro. 2. Que Ž
caracter’stico e propio dun pa’s ou
dunha rexi—n e que non est‡ falseado,
deformado ou mesturado con nada
alleo. Fala un galego moi enxebre. SIN.
3 Cf. Diccionario Xerais da lingua, Vigo, Edicións Xerais de Galicia, 1986.
4 Xa criticada por Dámaso Alonso en 1948, nun artigo publicado nos Cuadernos de Estudios Gallegos e
reproducido nas súas Obras Completas (vid. infra, nota 7).
5 Cf., por exemplo, Isaac Alonso Estravís (dir.), Diccionario da lingua galega, 3 vols., Madrid, Alhena
Ediciones S.A., 1986.
6 Cf. José Luis Pensado, Fr. Martín Sarmiento, “Catálogo de voces y frases de la lengua gallega”, edición e
estudio por ——-, Salamanca, Universidad de Salamanca, 1973.
7 Diccionario gallego-castellano, Barcelona, 1876.
8 Xa Dámaso Alonso advertiu que nos exemplos que proporciona Cuveiro a palabra en cuestión é un adxectivo, non un adverbio.
9 Cf. “Enxebre”, en Dámaso Alonso, Obras Completas, Madrid, Gredos, 1972, vol. I, parte II: “Del occidente
peninsular”, pp. 293-314.
10 “Perfiles románicos del léxico gallego”, en Verba, 5, 1978, pp. 78-82 para o problema que nos interesa.
11 Cf. o Diccionario de sinónimos da lingua galega, Vigo, Galaxia, 1997, que nos ofrece tamén unha acepción adverbial algo curiosa e tamén sospeitosa: “En abundancia (Hoxe hai xoubiñas enxebre)”.
12 Vigo, Galaxia, 1ª ed., novembro 1997.
1 Articulo 3
62
17/4/01
19:23
Página 62
Anxo Tarrío Varela
castizo. Costumes enxebres. CF. autŽntico, puro, t’pico, xenu’no.
Ademais este Diccionario recolle
acepci—ns que xa vimos m‡is arriba:
ÒEstar enxebre. Estar en xaxœn. Xa son as
once e media e eu a’nda estou enxebre. SIN.
Estar en xebreÓ.
Pero para os nosos obxectivos
coido que estas palabras de D‡maso
Alonso son fundamentais:
S—lo en el ÒVocabulario CastellanogallegoÓ, al fin del (...) Diccionario de
CarrŽ, nos encontramos a enxebre como
traducci—n de la palabra castellana castizo. No he seguido la historia del nacimiento y fijaci—n de este œltimo significado. Ser’a interesante: porque este
concepto de ÔcastizoÕ, de Ôgallego neto,
a machamartilloÕ, favorecido por
corrientes de todos conocidas, repetido
por la literatura, es el que en los c’rculos literarizados, domina hoy en la voz
enxebre, el que la carga de sentimiento,
como algo peculiar, y el que (lo mismo
que ya ocurri— con soidade, morri–a, etc.)
ha hecho que enxebre haya comenzado
a ser conocido fuera de sus l’mites
regionales y haya sido empleado algunas veces por escritores castellanos,
aunque, claro est‡, referido a Galicia. Y,
sin embargo, es un sentido literario; no
asoma casi nunca en los medios verdaderamente rurales y menos contaminados13.
Xa que logo est‡ claro que do que
temos que falar aqu’ non Ž das acepci—ns
e significados que a palabra enxebre co–eceu — longo da sœa historia e nas diferentes latitudes xeogr‡ficas, sen—n do seu
significado ideol—xico e literario, pois
d‡se o caso que a utilizaci—n que dela se
fai na literatura case non se rexistra xa na
fala espont‡nea.
Podemos dicir que, en termos
xerais e nesta acepci—n literaria, enxebre
vŽn dici-lo mesmo que castizo en castel‡n14, palabra que tamŽn pertence — patrimonio comœn do galego, anque Ž menos
utilizada por pruritos de diferencialismo
respecto daquela lingua. ƒ dicir que, en
principio, enxebre di aproximadamente o
mesmo que castizo nas dœas primeiras
acepci—ns que rexistra o DRAE15 ou, por
exemplo, Unamuno no seu co–ecido
ensaio acerca deste concepto (1895)16:
Castizo, deriva de casta, as’, como casta,
del adjetivo casto17, puro. Se aplica de
ordinario el vocablo casta a las razas o
variedades puras de especies animales
(...) sin mezcla ni mesticismo alguno. De
13 Efectivamente, no Diccionario Galego-Castelán e Vocabulario Galego-Castelán publicado por Leandro
Carré Alvarellos en dous tomos entre 1928 e 1931 (eu consulto o único tomo en que saíu a 2ª ed., A Coruña,
Imprenta e Papelería Zincke Hermanos) figura Castizo como equivalente de enxebre, na páxina 523. De non
mediar outra indicación, en adiante entenderase que a tipografía en cursiva que aparece nas citas textuais é miña.
14 Mesmo aparecen as dúas palabras xuntas como sinónimos. Así, nunha recensión aparecida en O Tío
Marcos da Portela (3ª Época, Parrafeo nº 34, 7-VII-1918) sobre un poeta moi coñecido naquel entón pero de
escaso interese literario, lemos: “Xavier Prado é un ourensano enxebre que, con toda a socarrona gracia d’a sua
terra, figo (sic) popularísimo o pseudónimo de Lameiro, pósto ó pé de churrusqueiras parolas n-o castizo semanario ourensano O Tío Marcos da Portela”.
15 “1. De buen origen y casta. //2. Aplícase al lenguaje puro sin mezcla de voces ni giros extraños”.
16 “En torno al Casticismo”, en Miguel de Unamuno, Obras Completas. Ensayos, t. I, Madrid, Aguilar, 1951.
17 Ana Sofía Pérez-Bustamante Mourier ten posto de manifesto as súas dúbidas acerca da verosimilitude
desta teoría, pois casto, segundo ela, dificilmente pode relacionarse con castizo. Vid. “Cultura popular, cultura
1 Articulo 3
17/4/01
19:23
Página 63
Do enxebre ó bravú
este modo, castizo viene a ser puro y sin
mezcla de elemento extra–o.
Polo tanto, dende o punto de vista
da (escas’sima) utilizaci—n do voc‡bulo
na fala comœn non hai maiores problemas. Agora ben, cousa moi diferente Ž
entrar no terreo da sœa utilizaci—n no discurso literario, ideol—xico e pol’tico, pois
aqu’ atop‡monos, curiosamente, cun fito
dialŽctico que informa gran parte da historia contempor‡nea de Galicia.
Podemos dicir que moitas tensi—ns do
panorama ideol—xico galego te–en a sœa
fonte primeira nos matices que se lle
dean — termo ou, no seu defecto, — concepto do enxebre. Un concepto que, en
boa medida, chegou a conflu’r co de galeguidade ou lexitimidade nacionalista, toda
vez que, como imos ver m‡is adiante, o
termo, de seu, tendo pasado primeiro por
unha evidente difuminaci—n dos seus
perf’s e posteriormente por un proceso
de pexoraci—n conservadora e ruralista,
foi erradicado practicamente do vocabulario cultural e pol’tico para ser substitu’do por f—rmulas perifr‡sticas m‡is acordes cos discursos da modernidade. De
t—dolos xeitos, c—mpre ter moi presentes
as palabras de D‡maso Alonso que
63
reproducimos antes. Sobre todo as que
subli–amos: Y, sin embargo, es un sentido
literario; no asoma casi nunca en los medios
verdaderamente rurales y menos contaminados.
Neste punto coido que Ž totalmente necesario facer algunhas reflexi—ns
sobre do proceso de formaci—n do nacionalismo galego, pois nese proceso, ata
hai ben poucos anos, a literatura tivo un
papel fundamental e, ‡ sœa vez, resultou
condicionada e influ’da polas sucesivas
etapas que ese proceso co–eceu. ƒ dicir,
que existe unha imbricaci—n evidente
entre a maduraci—n e complexidade da
teor’a pol’tica nacionalista e a conseguinte maduraci—n e modernizaci—n das poŽticas literarias galegas. O cal non quere
dicir que os escritores galegos se sometesen sempre, ‡ hora de crear, a necesidades alleas ‡ sœa vontade art’stica ou a
obxectivos desviados do puramente literario. Polo contrario, quizabes o m‡is
escolleito e aproveitable do panorama
literario galego se deba a quen ten feito
caso omiso de consignas e encargos. Pero
o certo Ž que, nun grao maior ou menor,
sempre o escritor galego destes dous
œltimos sŽculos se viu condicionado pola
intelectual y casticismo”, en Ana-Sofía Pérez-Bustamante Mourier e Alberto Romero Ferrer (Eds.) Casticismo y
Literatura en España, cit., pp. 125-162. Non obstante, o latín castus é a etimoloxía que dan, por ex., o Diccionario
da Real Academia Española e o Diccionario Xerais da Lingua e, por outra parte debía ser unha idea abondo estendida entre os homes da Xeración do 98, pois Antonio Machado, nun poema titulado “Las encinas” (de Campos
de Castilla, poemario de 1912), no que trata das esencias castelás, di: “Ya bajo el sol que calcina, / (...) / impasible, casta y buena,/ ¿oh tú, robusta y serena, / eterna encina rural”, onde todo parece indicar que o adxectivo
casta connota tamén a calidade de castiza. Por outra parte, tamén en galego, igual que no portugués, existen o
substantivo castizo (port. castiço) e o verbo castizar (port. castiçar), en sentidos ben opostos ó que casto implica, pois un castizo é un porco semental e castizar é o verbo correspondente á acción de levar a cabo o castizo o
seu traballo, polo que as dúbidas de Pérez-Bustamante parecen razoables. De feito, o mesmo Diccionario Xerais
da Lingua rexistra a palabra caste e faina proceder do gótico ‘Kasts’ (= raza), co que xa estamos máis no camiño
que convén a castizo, que procederá de caste, para o galego e portugués, e de casta, para o castelán, e ambos a
dous dese gótico ‘Kasts’.
1 Articulo 3
64
17/4/01
19:23
Página 64
Anxo Tarrío Varela
sœa pertenza a un pa’s que se sente diferente e que dende mediados do XIX est‡
encirrado en se facer respectar e en
mante-la sœa personalidade no mapa
europeo.
Deste xeito comprenderase mellor
non s— o que dende un punto de vista
estrictamente estŽtico-literario pode significa-lo enxebrismo sen—n tamŽn a transcendencia que chegou a alcanza-lo concepto na din‡mica cultural e pol’tica da
historia moderna de Galicia.
Cando sobre mediados do sŽculo
XIX se inicia o proceso de recuperaci—n
de Galicia como pa’s que necesitaba retoma-la sœa conciencia de ser e de existir
diferentes, despois do longo per’odo de
prostraci—n que supuxeron os denominados sŽculos escuros, os protagonistas
motores desa renacencia, normalmente
pertencentes ‡ pequena burgues’a ilustrada ou, en ocasi—ns, ‡ pequena aristocracia rural (fidalgu’a)18, atop‡ronse con
que estaba todo por facer e con que ti–an
que constru’r un discurso ideol—xico no
que se perfilase Galicia como unha entidade diferenciada no contexto ibŽrico,
con valores, cultura, costumes, historia,
etc., propios e de car‡cter irrenunciable.
Conscientes de que Galicia tivera
un tratamento equiparable — dunha colonia a onde se vai espoliar, a extraer materias primas, a desvia-lo aforro cara a
outras rexi—ns de Espa–a, a obrigar ‡
emigraci—n, etc., sen contrapartidas de
desenvolvemento a cambio, ese discurso
ideol—xico (cada vez m‡is pol’tico) ti–a
que se elaborar sobre a base de retomar
un pasado anterior — proceso de Òcolonizaci—nÓ no que supostamente Galicia se
comportaba como un reino independente fronte — resto dos reinos ibŽricos.
Como ocorre sempre nestes procesos e
noutros semellantes de lexitimaci—n de
aspiraci—ns, a construcci—n argumental
houbo que cimentala enfaticamente nas
diferencias, reais ou inventadas, que se
’an detectando como positivas na an‡lise
das posibilidades. E entre os elementos
m‡is socorridos estivo sempre (cando
menos polo que se refire ‡ historia europea) a procura do mito da antigŸidade
como lexitimadora b‡sica. Pensemos,
sen ir m‡is lonxe, na elaboraci—n das cr—nicas reais con que as monarqu’as europeas se dotaron de ascendentes remotos
de prestixio que chegaban mesmo ata os
para’sos b’blicos.
A este respecto, a crenza nas orixes
celtas, sobre as que, como se sabe, disputaron varias naci—ns europeas dende
o sŽculo XVII, foi a que se conseguiu que
enraizase, mesmo popularmente, na
Galicia do XIX para dota-la raza dun
pedigree sobre o que inicia-lo necesario
proceso de autoestima que erradicase a
evidente autofobia definidora dos galegos. A cousa deu os seus froitos e os
lex’timos, rigorosos e serios intentos que
18 O século XIX coñeceu a desaparición desta aristocracia como tal, pois o fidalgo empezou a practica-lo
absentismo do medio rural para adquirir cada vez máis hábitos urbanos, abandonando a administración dos seus
pazos en mans de logreiros que, en moitos casos, provocaron a súa ruína. Ramón Otero Pedrayo (1888-1976)
foi o gran nostálxico desta nobreza rural e soubo erguer acta da súa decadencia e/ou degradación en numerosos
escritos.
1 Articulo 3
17/4/01
19:23
Página 65
Do enxebre ó bravú
a moderna historiograf’a fai por desmonta-lo mito non consegue erradica-lo
convencemento entre os galegos de a pŽ
de que Galicia, a sœa cultura, os seus costumes e os seus habitantes responden en
todo ou en gran parte a un fondo racial
e Žtnico esencialmente cŽltico. ƒ dicir,
que o celtismo funciona ‡ perfecci—n
como un ideoloxema e os discursos galeguista e nacionalista de agora mesmo,
sen alimentalo, tampouco non po–en
esforzo ningœn en contradicilo.
Doutra banda, unido — feito de que
fose no eido rural onde se conservou o
idioma (toda vez que o castel‡n foi convertŽndose na lingua das urbes, do prestixio social e da prosperidade econ—mica), e debido — evidente car‡cter
conservador que t—dalas sociedades
agrarias posœen, Ž comprensible que,
propiciado ademais polo clima rom‡ntico do momento, se contemplase o
mundo rural como o espacio no que as
esencias e costumes m‡is propios do
pobo galego encontraran garant’as de
puridade e conservaci—n.
Xa chegados a este punto, podemos ir albiscando que, nun principio, o
enxebre era aquilo que respond’a — modelo de vida do ‡mbito rural, onde se localizaba o pobo galego por antonomasia na
sœa puridade cŽltica. Non Ž de estra–ar,
polo tanto, que — tratar de constru’r unha
literatura nacional se botase man, en primeiro lugar, dos fondos lingŸ’sticos e
etnogr‡ficos, para dar lugar a unha literatura costumista consonte coa moda
estendida por toda a pen’nsula da man
do romanticismo. A descrici—n de festas,
65
romar’as, angueiras agr’colas, etc., Ž
dicir, a descrici—n do xeito de vivir popular que tantas p‡xinas deu, por exemplo,
‡ literatura rom‡ntica espa–ola, enchen
boa parte das p‡xinas escritas en galego
na segunda metade do sŽculo XIX e das
tres primeiras dŽcadas do XX. Mesmo
escritores de personalidade acusad’sima
e que hoxe se reco–ecen na literatura
universal tiveron que axustarse a esa esixencia folclorizante. E as’, por exemplo,
Rosal’a de Castro, nos seus Cantares gallegos, un libro escrito con intenci—ns que
van m‡is al‡ das puramente costumistas
e que ten moito de literatura reivindicativa e de denuncia, incorporou moitos
ingredientes deste tipo. En efecto, nas
palabras limiares que Rosal’a puxo — seu
poemario, podemos ler:
(...) atrevinme ‡ escribir estos cantares,
esforz‡ndome en dar ‡ conocer como
algunhas dÕas nosas poŽticas costumes
inda conservan certa frescura patriarcal
e primitiva.
ƒ dicir, se lemos ben, que a’nda
conservan pureza incontaminada e, xa
que logo, enxebre.
Ata aqu’, polo tanto, case podemos
dicir que a literatura galega do enxebrismo cami–ou paralela ‡ sœa hom—loga
espa–ola do casticismo, se disimulamos
cuesti—ns de cantidade, como Ž l—xico, e
certos matices ideol—xicos.
ƒ
nos
anos
centrais
do
Rexurdimento cando podemos rexistrar
unha aceptaci—n m‡is xeneralizada dese
tipo de literatura e unha vixencia m‡is
coherentemente estendida do termo
1 Articulo 3
66
17/4/01
19:23
Página 66
Anxo Tarrío Varela
enxebre para se referir a ela e — que se
entend’a propiamente por todo o pertencente — ‡mbito do xenuinamente galego.
Se abrimos por calquera p‡xina algunha
das publicaci—ns peri—dicas que por
aquel ent—n viron a luz na lingua do
pa’s, veremos que o adxectivo enxebre
prolifera dun xeito asombroso para se
referir — que se entend’a como propiamente galego.
As’, por exemplo, O T’o Marcos da
Portela, que fundara Valent’n Lamas
Carvajal en 1876, a partir da segunda
etapa ti–a como lema na portada, acompa–ando o debuxo do paisano vestido co
traxe tradicional19 co que se identificaba a
publicaci—n, os seguintes versos:
Os mandamentos d— Marcos
fora dÕ airexa, son seis:
facer a todos xusticia,
non casarse con ninguŽn,
falar o gallego enxebre,
cumprir cÕo que manda a ley,
loitar pol-o noso adianto
con entusiasmo en con fŽ,
vestir calz—s e monteira
peromnia sŽcula amŽn.
(A cursiva Ž do orixinal)
Vemos que, canda o mandato de
fala-la lingua enxebre, aparece o mandamento de vesti-lo traxe tradicional (cirolas e monteira), Ž dicir, o traxe enxebre.
Pero ademais deuse naquel momento
unha identificaci—n entre o enxebre e os
19 Na segunda etapa da revista o paisano do debuxo ve incrementada a súa indumentaria coa coroza, prenda que define así o Diccionario da Real Academia Galega: “Capa con carapucho confeccionada con palla de centeo ou con xuncos, utilizada para protexerse da chuvia”.
1 Articulo 3
17/4/01
19:23
Página 67
Do enxebre ó bravú
estratos m‡is indixentes da sociedade
rural. Nese mesmo peri—dico podemos
ler como definici—n do galego enxebre
algo como isto20:
O T’o Marcos da Portela (...) ven ‡ ser
pros gallegos enxebres, pr-os que moito
traballan e comen pouco, prÕos que en
loita costante co-a terra, viven co-a
aixada n-a mau Ž cÕo suor n-a testa (...)
(para) aqueles que inda non renegaron
dÕas suas costumes, os que aman as tradici™s dÕos seus ascendentes, os que
te–en ‡ gala falar nÕa dolce e melosa
fala dÕos seus pais (...).
Certamente, xa naquel intre, se nos
fixamos na pr‡ctica poŽtica e nos textos
te—ricos sobre rexionalismo, houbo de
feito dœas actitudes ben diferentes: a
daqueles que non quer’an limita-las
expresi—ns Òdo galegoÓ — puramente
rural e costumista, — celta e dru’dico, e a
daqueloutros que s— admit’an o rural e
costumista como verdadeiramente
representativo do ser galego. Dende
logo, os enxebristas ti–an — seu favor, non
s— a inercia rom‡ntica de sobrevaloraci—n do popular sen—n tamŽn as esixencias verosimilistas do movemento estŽtico realista, que apoiaba implicitamente o
feito de que a lingua galega, falada fundamentalmente no eido rural, vehiculase, as’ mesmo, na sœa expresi—n literaria,
realidades pertencentes a ese medio.
Pero a pr‡ctica poŽtica da Rosal’a
de Follas novas, tan diferente da de
Cantares gallegos, as’ como a de Eduardo
Pondal, Curros Enr’quez e moitos
outros, entre os que, como imos ver
67
despois, houbo quen protestou declaradamente xa naquel sŽculo polas limitaci—ns tem‡tico-folcl—ricas a que algœns
pretend’an somete-lo idioma na sœa
expresi—n literaria, esa pr‡ctica e esas
declaraci—ns expl’citas, repito, f‡lannos
dunha problem‡tica de fondo onde o
enxebre, o xenu’no, o puro, etc., semellan
someterse a unha dialŽctica na que deb’a
dilucidarse quŽ Ž o que cumpr’a entender cando se manexaban eses termos ou
se fac’a referencia ‡s esencias da naci—n,
da galeguidade ou do habitante xenuinamente galego. Case lœen no patetismo as
sentidas palabras de protesta que escribiu neste sentido Francisco çlvarez de
Novoa nun co–ecido ensaio que encabeza o seu libro PŽ das Burgas:
- Ese conto non Ž galego- adoitan dici-los escasos escritores rexionais que fan
prosa, algœns cr’ticos chuchumecos, non
tendo cousa mellor de que botar man.
ÐÀPor que non Ž galego?Ð preguntarŽdeslles v—s: e eles por toda resposta
diranvos: -Porque non, porque non Ž
enxebre (...). Pois eles pensan que o voso
conto non Ž galego porque non falades
nel dunha esmorga, dunha lacoada,
dunha vendima, dunha desfolla,
dunha romaxe, dunha espadela, dunha
malla, dunha mui–ada, dunha rebolada; porque non falades do que vai para
as AmŽricas e chora no vapor e morre
no estranxeiro, do que ten a casa sen
tellas e sen colmo e sen latas e non ten
pan nin abrigo; porque non chamades a
berros por Breog‡n e compa–a e non
vos sentides bardos nin celtas, porque
non pedides que Galicia fuxa da nai
Espa–a; por iso o voso conto non Ž
20 Cf. O Tío Marcos da Portela, “Ós meus compañeiros de monteira”, Parrafeo primeiro, 2ª Época, Ourense,
4 de novembre de 1883, p. 1.
1 Articulo 3
68
17/4/01
19:23
Página 68
Anxo Tarrío Varela
galego: se non se fai o conto por ese
patr—n vello, inservible, escalazado,
cheo de mil remendos en forza de traelo e levalo, o voso escrito desaprŽgase
da literatura rexional, e o voso conto Ž
chatado de ex—tico (as cursivas est‡n no
orixinal)21.
De feito, tanto o autor das anteriores palabras coma outro dos prosistas do
XIX, Heraclio PŽrez Placer, hab’an abandonar moi novos a pr‡ctica da escritura
en galego, desalentados quizais pola
impenetrabilidade do canon establecido
polos enxebristas22, sector este non
doado de delimitar na sœa puridade
ideol—xica, por canto foi normal a escisi—n esquizofrŽnica de adoptar actitudes
diversas segundo se tratase de cuesti—ns
estŽticas (populismo enxebrizante) ou
pol’tico-sociol—xicas (ilustraci—n, elitismo urbano). A este respecto Ž moi elocuente o recorte a que foi sometida unha
carta que Eduardo Pondal dirixiu —s seus
amigos coru–eses da Revista Gallega
(Florencio Vaamonde Lores, Galo
Salinas, Francisco Tettamancy, Ux’o
CarrŽ Aldao e Eladio Rodr’guez
Gonz‡lez) con motivo do dŽcimo aniversario. A carta, que se inspirara nunha
fotograf’a publicada na portada da
mesma revista (n¼ 251, 11-marzo-1905) e
na que figuraba o grupo en cuesti—n, Ž
reproducida respectando con bastante
fidelidade o orixinal manuscrito do vate
de Ponteceso, ag‡s a frase en que este se
refire a eles como ÒenxebresÓ23.
Seguramente a preocupaci—n de
Unamuno polo tema do casticismo,
anque ten motivaci—ns diferentes nun
intre en que a crise colonial espa–ola e
con ela a crise da propia identidade do
ser de Espa–a era tema xa preconizador
do 98, a outro nivel e con outros obxectivos, te–en algo que ver co problema
paralelo no caso exclusivamente galego.
De feito, Unamuno para remexer na
esencia do ÒcastizoÓ non se mergulla na
literatura do xŽnero ÒchicoÓ ou no costumismo superficial sen—n na literatura
castel‡ do SŽculo de Ouro e nos estratos
profundos da historia de Espa–a, se non
lin mal o profesor de Salamanca. O cal
quere dicir que Unamuno pretend’a
habilita-lo termo castizo para enchelo
dun contido cada vez m‡is ameazado de
paifocadas e de banalidade.
Nas mi–as investigaci—ns, moi incipientes polo de agora, sobre o alcance
deste problema do enxebrismo, non atopei a’nda para o caso galego ningœn traballo equiparable — de don Miguel, un
traballo, polo demais, abondo ca—tico,
contradictorio (Ác—mo non!) e pouco
21 Cf. Francisco Álvarez de Novoa, Pé das Burgas, edición e notas de Valentín Arias. Introducción de X. L.
Méndez Ferrín, Vigo, Edicións Xerais de Galicia, 1988, p. 42.
22 Para unha aproximación á obra de Pérez Placer, vid. Heraclio Pérez Placer, Obra narrativa en galego, edición e estudio introductorio de Isabel Soto López, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Centro “Ramón
Piñeiro” para a Investigación en Humanidades, 1998.
23 A frase en cuestión dicía: “Bien, muy bien, por nuestros enxebres”. En cambio respectan outras que rezan
así (anque corrixindo a deficiente ortografía de chaufeurs, poñendo o dobre efe, tal e como llo solicita o propio
Pondal): “Bien, por esa expresiva fotografía nocturna de los denodados chaufeurs (sic) del match intelectual de
la pequeña patria” (...) Bien, muy bien, por nuestros chaufeurs (sic) intelectuales” Cf. Manuel Ferreiro, Pondal:
do Dandysmo á loucura (biografía e correspondencia), Santiago de Compostela, Laiovento, 1991, pp. 213-214.
1 Articulo 3
17/4/01
19:23
Página 69
Do enxebre ó bravú
69
esclarecedor, do que a simple idea de se
achegar — problema Ž quizais o m‡is
aproveitable.
Como Ž ben sabido, xa traspasada a
barreira do XIX, a literatura galega
entrou nun per’odo de depresi—n no que,
se disimulamos algunha firma importante, como a de Ram—n Cabanillas ou
Noriega Varela, os ep’gonos do folclorismo decimon—nico camparon — seu aire,
sen oposici—n ningunha debido, entre
outras cousas, — clima francamente agrarista que informou os quince primeiros
anos do sŽculo XX. E o protonacionalismo instintivo e infante das clases citadinas artesanais atopou en manifestaci—ns
folcl—ricas como o baile, o traxe e o canto
ÒregionalesÓ, ou no cadro de costumes,
etc., un xeito elemental de expresa-la sœa
afirmaci—n diferencial. E nesas mesmas
manifestaci—ns, a pouco desenvolvida
burgues’a galega, centralista, castelanizante e profundamente provinciana no
seu mimetismo do madrile–o, atopou,
dunha banda, un xeito ou variante de
exercitarse nos seus af‡ns filantr—picos e
de deixar ceibe o seu sentimentalismo
paternalista e, doutra, un xeito de realizar unha pr‡ctica asimilista dos discursos ideol—xicos molestos, provenientes
de sectores pol’ticos discordantes cos
seus intereses e crenzas.
As’ as cousas, cando no ano 1916
ten lugar o important’simo acontecemento da fundaci—n das Irmandades da
O enxebrismo como afirmación diferencial por medio
do folclore.
Fala, o que atopamos Ž unha literatura as
m‡is das veces superficial, cando non
groseira, e numerosos grupos de coros e
danzas cultivadores exclusivos dun folclore que nada ti–a que ver cos programas tan ambiciosa e intelixentemente
dese–ados, en ocasi—ns, polas mellores
mentes do sŽculo XIX24.
Con este pobre panorama, representativo agora do que se entend’a por
enxebre, encontr‡ronse os xoves protagonistas do novo Rexurdimento que supo–’an as Irmandades da Fala. O mŽrito
destas instituci—ns pode cifrarse, entre
outros, no feito de ter sabido incorporar
‡s sœas actividades a reco–ecidas personalidades do mundo acadŽmico e cultural e aglutinar no seu seo a persoas de
extracci—n social, econ—mica e ideol—xica
24 Refírome a Antolín Faraldo, Manuel Murguía, Alfredo Brañas, etc., que puxeron a cimentación das dúas
etapas previas ó Nacionalismo moderno: é dicir, a etapa denominada provincialista —que podemos considerar
vixente entre 1840 e 1889— e o seguinte chanzo que se chamou Regionalismo, cun discurso que á altura de
1916 se sentiu como necesitado dunha revisión, pois fora asimilado xa polos partidos estatalistas con sucursais
caciquís en Galicia, e que daría paso ó concepto e ó termo de Nacionalismo.
1 Articulo 3
70
17/4/01
19:23
Página 70
Anxo Tarrío Varela
moi heteroxŽnea, mediante o ofrecemento dun norte comœn que se cifraba na
rehabilitaci—n de Galicia en t—dolos seus
aspectos e realidades.
Para os obxectivos deste traballo Ž
precisamente esa heteroxeneidade dos
irmandados un dato de grande interese,
pois, ademais de se proxectar sobre os
modelos de sociedade que propugnaban
uns e outros e sobre as respectivas estratexias para conseguilos, esa heteroxeneidade, eses modelos e esas estratexias Ž
doado detectalas na sœa proxecci—n
sobre a pr‡ctica e a (escasa) cr’tica e teor’a literarias que uns e mailos outros
levaron a cabo.
Se xa vimos c—mo no primeiro
Rexurdimento do sŽculo XIX, sen mediar
conflicto real, podiamos distinguir matices na utilizaci—n do termo enxebre e no
concepto do galego, ou da galeguidade, tal
e como se decantaban dos textos de creaci—n e dalgunhas declaraci—ns expl’citas
sobre a conveniencia ou non de se sa’r
f—ra do puramente costumista e ruralizante, agora o que atopamos Ž un debate
dialŽctico as m‡is das veces impl’cito nos
diversos escritos pœblicos ou privados
(epistolarios) pero tamŽn explicitamente
posto riba da mesa nalgunhas ocasi—ns,
como veremos.
î meu parecer, os anos que m‡is
nos interesa rastrexar, dentro deste
per’odo que abrangue de 1916 a 1936,
son aqueles nos que a onda e os ecos dos
movementos de vangarda europeos van
arribando a Galicia, Ž dicir, os anos centrais do citado per’odo que compo–en a
dŽcada dos anos vinte, con expansi—ns
cara a atr‡s e cara a adiante para cuesti—ns puntuais. E coido que debe ser as’
porque, de non ter existido en Galicia
unha confluencia tan afortunada de intelectuais, artistas, escritores, etc., como a
que propiciaron as Irmandades, quizais
a literatura galega non sa’se do marasmo
extremo a que a conducira un concepto
do enxebre empobrecedor e superficial. O
feito Ž que agora a literatura e a arte de
Galicia te–en a fortuna de contar cun
elenco riqu’simo de nomes que ademais
posœen unha boa e directa informaci—n
do que ocorre en Europa, sen necesidade
da intermediaci—n do centro hexem—nico
cultural que ata ent—n exercera como tal
Madrid. Algœns deles viaxaron a Europa
con esp’rito cr’tico para tomar contacto
directo coa realidade art’stica de Francia,
Alema–a, BŽlxica, Holanda, etc. E voltaban cos seus cadernos cheos de notas e
opini—ns e coas maletas cheas de libros e
de revistas de actualidade.
Pois ben, unha ollada a algunhas
das publicaci—ns peri—dicas m‡is importantes do momento e a algœns epistolarios, unida ‡ observaci—n de textos literarios concretos, proporci—nanos abondo
de elementos para ver c—mo, pouco a
pouco, o termo enxebre tivo que ir sendo
evitado por parte dos ide—logos progresistas debido ‡ hiperutilizaci—n (e conseguinte inutilizaci—n) que del se vi–a
facendo
nas
publicaci—ns
m‡is
conservadoras, m‡is superficialmente
tradicionalistas e reaccionarias do panorama cultural galego.
Pero isto non quere dicir que os
diferentes protagonistas dese panorama
non seguisen a apostar pola sœa idea e
1 Articulo 3
17/4/01
19:23
Página 71
Do enxebre ó bravú
71
polo seu ideal do que se deb’a entender
realmente por enxebre, Ž dicir, polo que
entend’an como radicalmente representativo do ser galego e da esencia da galeguidade. E nese debate participaron
todos aqueles homes que situaron as
artes, o pensamento e a literatura galega
en cotas que a’nda hoxe est‡n sen superar nalgœns aspectos.
Os ep’gonos do Rexurdimento
decimon—nico, cunha boa maior’a de
acadŽmicos ‡ cabeza, con vocaci—n hexem—nica, tentaron bloquea-la circulaci—n
de novas ideas estŽticas ou descualificalas xa nos seus primeiros gromos, dende
as publicaci—ns que controlaban. Eles
continuaron a exercer nunha literatura
totalmente obsoleta e trasnoitada, que
v’a nos autores do sŽculo XIX e nas sœas
facetas menos comprometidas e menos
agresivas o cumio de t—dalas posibilidades literarias para Galicia e os modelos
que haber’a que invitar polos sŽculos dos
sŽculos. Son eles, en definitiva, os que
conseguiron inmobiliza-lo voc‡bulo
enxebre — aplicalo sistematicamente —
tipo de literatura que propugnaban.
Valent’n Lamas Carvajal (1854-1906), personaxe digno de respecto noutros terreos pero algo menos no da literatura, segundo o persoal punto de vista
de quen isto subscribe, foi para eles
modelo, gu’a e mentor de todo bo quefacer galeguista e literario. Certamente,
ninguŽn, mesmo os que lle reco–eceron o
seu traballo ‡ fronte de varias empresas
xornal’sticas sen estar de acordo con el
O Tío Marcos da Portela coa coroza na segunda etapa
da revista do mesmo nome.
no modelo social e cultural que defend’a,
dubidou de que fora el Òla voz y el quejido de la Galicia enxebreÓ (Ant—n Losada
DiŽguez), Òel m‡s enxebre de todos os
poetas gallegosÓ (Marcelo Mac’as), Òo
m‡is enxebre dos cantores da nosa terraÓ
(Eduardo Neira M‡rmol), etc.25, pero
detr‡s de moitas desas declaraci—ns Ž
doado albiscar unha utilizaci—n baleira e
ret—rica da palabra enxebre que no fondo
encerra una evidente descualificaci—n no
plano da estŽtica e un reproche no ideol—xico e pol’tico.
Como mostra da opini—n que a literatura defendida por esa li–a de
25 Cf. O tío Marcos da Portela, Parrafeo nº 32, 31 de mayo de 1918, dedicado á memoria de Valentín Lamas
Carvajal.
1 Articulo 3
72
17/4/01
19:23
Página 72
Anxo Tarrío Varela
enxebrismo merec’a a aqueles que eran
m‡is sensibles ‡ necesidade dun cambio,
poden servir estas palabras de
Victoriano Taibo, aparecidas no ano
1917, case simultaneamente nos peri—dicos A Nosa Terra26 (que serv’a de —rgano
difusor do ideario das Irmandades da
Fala) e (por raro que pareza, xa veremos
por quŽ) O T’o Marcos da Portela27.
Palabras nas que convŽn advertir que
a’nda o campo lŽxico-sem‡ntico do enxebre aparece con posibilidades de rehabilitaci—n para se referir a realidades totalmente opostas — puramente folcl—rico e
ruralizante:
Endeben e pra sorte das letras rexionales -ou nazonales galegas- quÕo
mesmo d‡- pol-as fragas da terra sagra
sopran ventos tŽpidos dÕarte, bon
gusto e dÕesgrevia peitosidade, que
tanta falla nos fac’an.
n-outrora, sen—n as li–as morosas,
sede–as, que dando altor ‰s ideias,
erguen-os pensamentos y-os sentimentos.
Morreu o astrak‡n. Mais as malas
sementes ollecen de s—cato en calquer
terreo y-Ž mester facere a cot’o a roza
pra vere coma sÕergue ‰s turmas o
fume da estivada. QuÕiste Ž un auto de
fe ateigado de galeguismo no que
todos deb’amos desvafal-as nosas prumas y-a nosa estŽtica pra incoutal-os
cheiros do estrume e traguere a nosa
literatura o que somentes Ž literario: os
arrecendos sotis da vida enxebre, os
pensamentos outos, as ideias afianzadas, os ulidos manseli–os quÕa y-alma
galega atesoura.
A laxe do esquezo, nÕun frolecemento
de galanura e bon decire, caiu pra
sempre riba das vellas cousas e das
formas peifocas e rudas.
Deica o dÕagora t’vose de Galicia e das
cousas galegas una ideia baixa, cativa.
E foi a literatura ca pruma esgallada
da zafiedade (...) a que padeceu e
sufriu resi–ada o andacio pezo–ento
de tanto esquirtore de monteira, cirolas
e estadullo28.
Morreu o astrak‡n e xa nos imos afacendo a fiare na roca da enxebreza, non
o li–o aspro y-enzoufado, cal se fac’a
Pero o escrito continœa sen desperdicio para os nosos obxectivos, exclamando para po–e-lo dedo na chaga:
26 Números 28-29, 30 de agosto de 1917, pp. 5-6.
27 “Fala y-estética”, O Tío Marcos d’a Portela, 3ª época, Parrafeo oitavo, 7 de xuño de 1917. Aquí, por gralla de imprenta, aparece asinado Caibo no canto de Taibo.
28. Exactamente (e por iso dixen antes que me sorprendía o feito de que aparecese este artigo neste periódico) os símbolos en que se recoñecía o personaxe-logotipo de O Tío Marcos da Portela). As fotografías da época
ofrécennos, en cambio, unha imaxe de Manuel Antonio, Castelo, V. Risco, Cuevillas, etc., próxima á do dandi.
Risco, concretamente tiña sona en Ourense polo seu coidado no vestir. Estes homes tiñan de Galicia unha idea
moi diferente á que ofrecía O Tío Marcos da Portela; mesmo o director do periódico se pronunciaba (cf. Parrafeo
9º, 21 de xuño de 1917) contra as modas do vestir que o progreso traía ás aldeas galegas (anque polo medio diga
algunhas verdades e algunhas cousas que a crítica actual á sociedade de consumo subscribiría) con palabras que
hoxe se nos antollan como cargadas do máis puro estilo reaccionario: “Hirmaus labregos: n-a cibdá, como n-a
cibdá; n-o agro, como n-o agro. Cando n’unha calzada d’aldea atopo c’unha mociña co’a saya cinguida as pernas e calzada c’us zapatiños d’alto calcañár (anque xa torto) que foron novos onte, e hoxe están cuase esnaquizados, faime o mesmo efeuto que si vira un pedreiro traballando vistido de levita (...). A figa que vos ha traguer
1 Articulo 3
17/4/01
19:23
Página 73
Do enxebre ó bravú
ÁA gracia enxebre! ÁO humorismo t’pico! Eu conezo moi poucos esquirtores
certamente graciosos e que sexan merecentes dÕise nome. Os outros, Ámalpocados!, non cheganon a conquiril-o, e
quedanose en jraceosos29: payasos ind’xenas, histri—s desleigados, que, trocando o traxe de clown pol-a vestimenta
enlordada do esterqueiro, bailano a
mui–eira no circo ecuestre do rueiro do
si–or’o vilengo, vafœo, fofo e y-achulado. ÁCanto fixeno reir ™ enxebrismo
podre! (...) ÁQueren facere c—mico o
quÕŽ fondonisimamente (sic) tr‡xico.
Isa literatura mecha, aldraxante e charramangueira, finouze (sic); y-Ž un
deber enterral-os mortos (as cursivas
son do orixinal).
Interesa moito esta œltima expresi—n por canto nos indica que, nestes
momentos a’nda era posible pensar nun
enxebrismo, dir’amos ÒsanÓ, ÒeleganteÓ,
ÒprogresistaÓ, etc., que respondese a
unha concepci—n diferente da condici—n
do galego. En efecto, o mesmo articulista,
un pouco m‡is adiante, define e indica o
procedemento de levar adiante ese enxebrismo30:
73
O noso rexionalismo non Ž somentes
econ—mico e pol’tico. ƒ tamŽn unha
custi—n dÕestŽtica, beleza, arte, perfeici—n e sobor de todo de cultura, de luz
galega prÕo pensamento, que nos si–ale a rua da libertade compreta y-europea, pra que chegue un d’a luminoso
no quÕa vella Suevia, falando no linguaxe dos pobos libres poida dicire:
Eu.
Y-a fala, a nosa fala, ten de sere, e xa
comenza a sel-o de feito, o medio axeitado dÕeispresi—n dÕistes probremas.
Mais requ’rese quÕo sexa cas parolas e
cas ideas que falan ™ entendemento e
non ™ est—mago y-a risada convulsiva.
N-unha fala xeitosa, peyeirada (sic),
pulida e culta, facendo urbano o que
sexa rœstico, traguendo as vilas os ars
da aldea pra devolverllos dimpois
envolveitos na veste albi–a da cultura,
coma un ben dÕamore e dÕenxebrismo.
Cando sae ‡ luz a revista N—s (1920-1936) atopamos en moitas das sœas
p‡xinas esa vocaci—n europeizante e un
continuo esforzo por desterrar do panorama nacionalista todo rastro de ruralismo mal entendido, Ž dicir, todo vestixio
a felicidade posible n-esta vida, é o traballo honrado, costante e intelixente, xunguido ón esprito d’aforro ben
entendido. Hai que fuxir de canto non sexa ausulutamente perciso (...). O luxo é unha superfluidade que soilo
convén teñan os ricos (...). Ademais, si o pensáramos ben, hastra nos aquerdita de burros, d’homes sin miolos,
que pensan que con vistir de señores xá o son ou ó menos enganan a xente. Y-a xente non podemos enganala
porque din elí que anque a mona se vista de seda, se mona era mona se queda”.
29 Na utilización da forma jraceoso (que figura en cursiva no orixinal) no canto da estándar, “gracioso”, vai
implícita una dobre crítica. Unha explícita: a banalidade do “gracioso” fronte á dignidade do “humorista”.
Implícita a outra: as formas con gheada, aínda estando admitidas, como é lóxico, no rexistro coloquial, considéranse vulgarismos, propios, xa que logo, de xentes incultas.
30 Que neste caso é sinónimo de rexionalismo, termo que, á súa vez entraba en crise precisamente nestes
anos, cando xa estaba a xermola-la teoría do nacionalismo que habían formular e sistematizar Ramón Villar Ponte
e Vicente Risco. Vid., por ex., o estudio preliminar de Justo G. Beramendi, “Obra política de Ramón Villar Ponte”,
con que se encabeza a edición facsimilar da Doctrina Nazonalista e Breviario de Autonomía do autor viveirense
(Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, 1991, pp. 7-50). Alí di Beramendi: “O forcexo rexionalismo-nacionalismo
persiste dentre das IF até novembro de 1918 e salda-se co triunfo do segundo na I Asembleia Nacionalista de
Lugo” (p. 14).
1 Articulo 3
74
17/4/01
19:23
Página 74
Anxo Tarrío Varela
da ecuaci—n que un tradicionalismo
miope e reaccionario establecera entre
galeguidade e ruralismo de monteira e
coroza. Castelao, en carta a Manuel
Antonio, diralle que el quere definirse
como ruralista pero que o seu ruralismo
non ten nada que ver co dos rexionalistas:
A t’, como a m’n tamŽn, am—lanos o
que se chama ruralismo; pero eu ch‡mome sempre ruralista e ademais son
ruralista por riba de todo, e no meu
ruralismo est‡ basada toda a mi–a fe
nacionalista. Non che te–o que decir que o
ruralismo dos rexionalistas Ž xustamente o
contrario do meu ruralismo (Castelao pon
en cursiva tan s— a palabra ruralismo)31.
E moitos anos m‡is tarde, no seu
ensaio Sempre en Galiza (Bos Aires,
1944), Castelao dir‡ que el non fala
galego por ser ruralista sen—n por ser
galeguista, denunciando implicitamente un certo confusionismo e apuntando
a un problema que ser’a longo de explicar, pero que, en s’ntese, se refire a un
dos perigos e rŽmoras que m‡is empeceu o avance no proceso de recuperaci—n de Galicia: a falsa identificaci—n
entre falante galego- galeguista-progresista
e a idealizaci—n do ÒpoboÓ polo simple
feito de que conservou a lingua e os costumes rurais, coa conseguinte manipulaci—n pol’tica que diso resulta32.
Este ÒdesmarqueÓ de Castelao, co
seu peculiar concepto de ruralismo respecto dos rexionalistas, Ž ilustrativo do
debate sobre o que se deb’a entender por
enxebre. En N—s lemos algœns exemplos
que poden aclarar algo m‡is. Con motivo
dunha viaxe por Europa que ’a emprender Castelao, a redacci—n da revista
exprŽsase deste xeito:
Castelao deixar‡ logo a Terra por algœn
tempo. Vai pensionado a se perfeucionare n-os procedementos art’stecos
y-estudiar‡ a aguaforte, o grabado, a
litograf’a. Posibelmentes percorrer‡
Francia, Ingraterra y-os Pa’ses Baixos.
Voltar‡ armado de novas armas
31 Cf. Manuel Antonio, III. Correspondencia, edición, limiar e notas de Domingo García Sabell, Vigo,
Galaxia, 1979, p. 195.
32 A correspondencia de Manuel Antonio é interesantísima por moitas razóns pero para os fins que agora
nos moven, convén ve-las cartas que se cruzaron el e mais Castelao sobre a arte popular e a conveniencia ou non
de tomala como ideal estético. Fronte a Castelao, honestísimo populista de cerna, Manuel Antonio amósase moito
máis escéptico respecto do pobo e das súas manifestacións artísticas, ás que considera unha base da que partir
pero non un ideal que alcanzar como querería o outro gran rianxeiro. E respecto da lingua e costumes do pobo,
Manuel Antonio mesmo foi certamente duro:
Eu non sei si vou a dicir unha blasfemia; si é caso, non ll’o contes a ninguén: non teño pol-o pobo isa ademiración e respeto pechado que teñen todol-os nazoalistas e ainda os simplesmente galeguistas. O pobo fala
galego porque non sabe falar castelán e beila a muiñeira (cando a beila) porque non sabe beilar o fox-trot. Non
é tanto o pobo o que hai que ter en conta como a raza, e nos somos máis “raza” que o pobo; falamos galego inda
que seibamos falar ingrés, beilamos a muiñeira inda que seibamos o fox-trot, somos nosos podendo ser alleos.
A virtude d’o pobo, xeneralmente, é a virtude d’o presidario, que non rouba nin mata porque non pode sair da
cadea; e nós somos homes honrados n’o meio d’a rúa.
Isto non quer dicir, nin moito menos, que pra min o pobo sexa unha cousa despreciábel; de ningún xeito: o
pobo, inda que non queira, dí moitas cousas; pero hai que lle facer dicir máis d’as que dí, e hai que adiviñar-lle
moitas máis, aparte de que algunha vez pode chegar a dicir algunhas que non debera. Eu fico, pois, en que o arte
d’o pobo é unha base, pero non un modelo. (Ibidem, pp. 226-227. As cursivas son do orixinal)
1 Articulo 3
17/4/01
19:23
Página 75
Do enxebre ó bravú
prÕafirmare dÕun xeito a’nda m‡is definitivo a sua arte sempre enxebre e sempre
nova33.
ç sœa volta, a revista d‡lle a benvida con estas palabras:
(...) Agora, NOS principiar‡ a recoller
canto ’l escriba en col das cousas vistas,
sentidas y-estudiadas, no seu froitoso
viaxe, outa ense–a pras novas xeneraci—s galegas, encarregadas, pola vontade de Deus, de seren as forxadoras da
futura Galiza ceibe e creadora, enxebre
y- europea; a Galiza incorporada, sen
intermediarios importunos e costosos, ‰
comunidade da cultura das naz—s do
Norte dÕEuropa, ‰ que perteneceu nos
tempos groriosos da civilizaci—n enxebre
quÕergueu os grandiosos moimentos dos
Canzoneiros e do P—rtico da Groria34.
Outra actitude da que c—mpre deixar constancia, por canto Ž representativa de mentes absolutamente entregadas
— for‡neo en nome dun cosmopolitismo
provinciano e, xa que logo, mal entendido, Ž aquela que depreza todo o galego e
se entusiasma con todo o estranxeiro,
simplemente por selo e sen mediar argumentaci—n dialŽctica ningunha35. ƒ a actitude consecuente co auto-odio rexistrado en Galicia cara ‡ lingua do pa’s polos
estudiosos da sociolingŸ’stica, pero que
podemos extrapolar a moitas outras realidades. Diriamos que atopamos nela o
extremo oposto ou o complemento —
cego e ultra-conservador enxebrismo
que xa temos visto.
75
Respecto disto, Ž abondo elocuente
unha anŽcdota (ap—crifa ou non, Ž indiferente) narrada por Asieumedre, pseud—nimo con que Manuel Lugr’s Freire
(Sada, 1863-A Coru–a, 1940) frecuentaba
O T’o Marcos da Portela. Conta c—mo, asistindo — teatro do Centro Galego dÕA
Habana ‡ representaci—n do Otelo de
Verdi cun seu amigo, este, ÒcosmopolitaÓ
te—rico, non v’a con bos ollos que nesa
mesma velada se estrease a famosa cantiga galega de Curros Enr’quez, ÒAdi—s a
Mariqui–aÓ, con partitura do co–ecido
compositor galego JosŽ Castro ÒChanŽÓ,
pois o contraste entre Òa nosa mœsica
pastoril, enxebre, queixosa, y-esa outra
italiana, que recolle e leva nas suas notas
un mundo dÕ inspiraci—nÓ, consonte as
palabras do ÒcosmopolitaÓ, ’a deixar
corrido e burlado o patriotismo entusiasta dos que esperaban o’r cantar a
Asunci—n Lantes a mencionada canci—n:
ÒCando a tiple cante a peza gallega vaise
a doer moito o teu patriotismo, meu quirido AsieumedreÓ. Naturalmente, a anŽcdota res—lvese a favor do enxebre; a funci—n foi todo un Žxito e o ÒcosmopolitaÓ
convŽrtese — galeguismo.
Poucos anos m‡is tarde, algœns
membros do denominado Grupo N—s
(conformado, fundamentalmente, con
Vicente Risco ‡ fronte, por Ram—n Otero
Pedrayo, Florentino L. Cuevillas, Ant—n
Losada DiŽguez e Castelao) reco–ecer‡n
ter pasado por unha etapa semellante ‡
33 Cf. Nós, nº 1, 30 de outono, 1920, p. 18.
34 Ibidem, nº 9, 31 de xaneiro, 1922, pp. 16-17.
35 Antón Losada Diéguez ten escrito páxinas certamente lúcidas sobre esta “xenofilia” dos galegos, sobre
todo daqueles que só ven Galicia a través do folclore e do inmobilismo. Vid. Losada Diéguez, Obra completa, edición ó coidado de Justo G. Beramendi, Vigo, Edicións Xerais de Galicia, 1985.
1 Articulo 3
76
17/4/01
19:23
Página 76
Anxo Tarrío Varela
do ÒcosmopolitaÓ de que nos fala Lugr’s
Freire36.
O debate, que empezaba a emerxer,
como vemos, neses primeiros anos da
Žpoca que nos ocupa, estralar‡ rotundamente coa publicaci—n do manifesto vangardista de Manuel Antonio, ÁM‡is al‡!
(1922) e po–erase riba da mesa coa intervenci—n de Rafael Dieste nas p‡xinas de
El Pueblo Gallego de Vigo. Pero xa antes, a
ra’z da fundaci—n das Irmandades da
Fala, podemos ir rexistrando novas acepci—ns e novos usos da familia lŽxica que
nos vŽn ocupando. As’, por exemplo,
non hai m‡is que abrir por calquera p‡xina unha publicaci—n como A Nosa Terra
para nos atopar, moitas veces xa dende
os titulares, profusamente repetido o
adxectivo enxebre e a identificaci—n de
enxebrismo con galeguismo, rexionalismo
ou nacionalismo.
Un caso interesante Ž o que nos proporcionan algœns escritos de Ant—n
Losada DiŽguez, que, como se sabe, foi
unha das mentes m‡is lœcidas na formaci—n do nacionalismo de entreguerras
mediante a ascendencia que exerceu
sobre o grupo N—s e a pesar de deixar
moi pouca obra escrita37. Neste pensador
o adxectivo enxebre co–ece unha utilizaci—n libre de prexu’zos e de connotaci—ns
ideol—xicas f—ra das normais que se
decantan do simple uso da lingua galega
para a reflexi—n pol’tica. En efecto, atopamos nos seus escritos dende utilizaci—ns
adxectivas que parecer’an pr—ximas —
ruralismo, se non se contextualizan axeitadamente (pensemos que o Froitoso
Ñnon FroitorÑ de Ulloa que aparece no
exemplo que transcribo m‡is abaixo fora
un burguŽs de Santiago, non un personaxe rural ou popular), ata aqueloutras que
potencian esa adxectivaci—n a usos universais. As’ por exemplo, nunha conferencia de 1918 titulada ÒOs problemas do
idioma e da cultura no rexionalismo
galegoÓ, lemos un par‡grafo no que
Losada di o seguinte:
(...) que xa non hai omes como aquil
forte petrucio Froitor dÕUlloa dÕa novela dÕo insine e inmorrente D. Antonio
L—pez Ferreiro, pra volver po-la nosa
fala e po-la nosa cultura enxebres, quÕŽ a
œneca maneira de trionfare dÕa morte
quÕest‡ sobre de nos38.
Neste caso, enxebre vale por ÔpropioÕ, ÔtradicionalÕ. Un pouco m‡is adiante, nesa mesma conferencia Losada parece aproxima-lo uso ‡ significaci—n de
ÔpuroÕ, Ôsen mestura nin sofisticaci—nÕ:
ÒPreto dÕOurense, vive nunha aldea un
amigo meu poeta e maestro, alde‡n
enxebre (...)Ó39. Un ano despois, nun
escrito en colaboraci—n con Arturo
Noguerol e Vicente Risco40, xorde un
36 Concretamente, F. L. Cuevillas, escribirá no primeiro número da revista Nós (1920) un artigo titulado “Dos
nosos tempos”, pronunciándose neste sentido. E aínda máis claramente podemos asistir a ese tipo de confesións
e conversións na novela de Otero Pedrayo, Arredor de si (1930) e no ensaio de Vicente Risco, Nós os inadaptados (1932).
37 Cf. Losada Diéguez, Obra completa, cit.
38 Ibidem, p. 243.
39 Ibidem, p. 250.
40 A Nosa Terra, nº 83, 15-III-1919. Vid. Losada Diéguez, Obra completa, cit., p. 262.
1 Articulo 3
17/4/01
19:23
Página 77
Do enxebre ó bravú
novo matiz sem‡ntico que podemos traducir por ÔpeculiarÕ, ÔdiferencialÕ, Ôcaracter’sticoÕ:
(...) y-a calidade dos froitos galegos Ž
somentes nosa e ben nosa y-as necesidades galegas son enxebres, caracter’sticas nosas y esto imp—rtalle ‡ cidade
coma o agro.
Nesta idea abunda repetidamente
Losada:
Lembr‡devos ben, con todo, agrarios
galegos, que sodes fillos de Galicia,
quÕa nosa vida dÕo campo, os nosos cultivos, os eidos, montes y-augas nosas
son dÕa terra nosa e te–en un carauter
seu que non se pode confundire, nin se
deben estudiar sin—n como tales asuntos galegos caraiter’sticos y-enxebres41.
O nacionalismo galego, diante dos problemas de Galiza procrama a persoalidade geogr‡fica, hist—rica, espiritual da
nosa Terra, e sinifica pra ela autonom’a
en todol-os —rdenes, sinifica a nosa
espirtualidade engebre manifest‡ndose na
sua peculiaridade na vida hespa–ola e na
vida mundial42.
Van tres anos da morte do noso inolvidable Lois Porteiro. Canto m‡is tempo
pasa m‡is viva Ž a sua lembranza prÕos
que con el sentimos toda a enxebreza do
galeguismo nÕo ideal nacionalista (...)
No eco da sua voz (...) podemos po–er
todos unha nova chamada ‡ loita santa.
77
Mais Ž perciso quÕo faguelo recollamos
toda a enxebreza, toda a virxinidade dÕaqueles tempos das primeiras loitas (...)
Os galegos hŽmonos salvar a n—s mesmos, y-os nacionalistas sin xuntanzas,
sin misturas, sin achegos —s partidos hespa–oles por moi radic‡s que se chamen ou
por moi novos que se digan temos que
facer dÕa nosa bandeira outra ves unha
bandeira de loita e de pasi—n. Foi a nosa
forza a sinceiridade y-a pureza43.
ÀHay algœn que te–a o medeo de
abranguer dÕoutro xeito un trunfo galeguista enxebre? QuÕo espo–a44.
Non sempre esas peculiaridades de
que fala Losada para reivindica-lo ser e o
existir diferentes de Galicia, dos galegos
e dos seus problemas, no contexto mundial, te–en aspectos positivos. Polo contrario, moi na li–a do rexeneracionismo
que practicou esta xeraci—n de Castelao,
de Risco e do propio Losada, atopamos
por veces exemplos nos que se lle afea ‡
sociedade galega a falta de iniciativa e de
afouteza. As’, cando est‡ a piques de se
produci-lo nomeamento do Arcebispo
de Santiago, Losada escribe unhas cuartillas (que non chegou a publicar), nas
que dic’a:
Un negocio de mais grande intrŽs pr-a
vida galega n-o seu aspecto espirtual e
sobre de todo relixioso presŽntase
n-estes d’as y-aparesce como esquecido. Unha temerosidade enxebremente
41 “Os camiños d’o agrarismo galego”, A Nosa Terra, nº 96, 5-VIII-1919. Vid. Losada Diéguez, Obra completa, cit., p. 269.
42 “A sinificación profunda do galeguismo”, escrito póstumo publicado en Nós, nº 75, 15-III-1930, pero V.
Risco, nunha nota aclaratoria, sitúao entre 1919-1920. Vid. Losada Diéguez, Obra completa, cit., p. 270.
43 “Lembranza de Porteiro”, A Nosa Terra, nº 150, 31-X-1921. Vid. Obra completa, cit., p. 293.
44 “Propostas para a IV asamblea nacionalista”, manuscrito inédito datable cara a principios do ano 1922 e
incorporado por Xusto G. Beramendi na Obra completa de Losada Diéguez, cit. p. 297.
1 Articulo 3
78
17/4/01
19:23
Página 78
Anxo Tarrío Varela
galega nubra a espresi—n do que deb’a sere
un gran degaro en todo espirto amante da
nosa terra.45
Pero se ata aqu’ Losada nos proporciona exemplos relacionados exclusivamente con Galicia e co nacionalismo, e
polo tanto cargados de adherencias esencialistas nesgadas ideol—xica e politicamente, o uso que fai en ocasi—ns xa nos
sitœa o paradigma lŽxico en plena liberdade de circulaci—n por temas e contextos do m‡is variado e aberto. Hai, en
efecto, utilizaci—ns nada convencionais e
moi interesantes que fan dos escritos de
Losada un claro obxecto de observaci—n.
As’ podemos comprobalo no pequeno
ensaio titulado ÒTeor’a cuase trascendental da velocidadeÓ46:
Hastra dÕagora cuasementes, non-os
referimos m‡is quÕo movemento enxebremente f’sico y-esterior, mais a trayeutoria da Velocidade, en t—dal-as manifestaci—ns da actividade hum‡n, foi y-e
somellante.
(...)
O cambeo, na forma de troque imediato
dÕuns produtos por outros foi o comezo
das transaci—s mercant’s. A trasformaci—n do troque en venda e merca pol-o
intermedeo do di–eiro, foi o si–al da
velocidade nas relaci—s comerci‡s
antrÕos homes. Xa non era a producci—n hum‡n enxebre a que serv’a dÕinstrumento œnico nesas relaci—ns (ag‡s as
referidas ‡ familia de enxebre as cursivas son de Losada).
Aqu’, Losada utiliza o adxectivo
sen ningunha connotaci—n especial referida a ningunha ÔesenciaÕ galega, e denota s— o ÔpuroÕ, ÔsimpleÕ, ÔsinxeloÕ, etcŽtera.
M‡is adiante, na parte inŽdita do mesmo
artigo, a’nda di algo no que podemos
quizais aprecia-la presencia de pequenos
matices referidos a ÔsimplicidadeÕ ou
ÔinocenciaÕ:
Vese ben que ou se prepara unha nova
forma de racionalidade hum‡n ou a
esquematizaci—n autual prepara unha
volta as formas naturales, e como en
todo a volta ‰ Natureza. A segunda
parte d-esta concrusi—n pode parecer
oposta ‰ lei do progreso. Deixando o
que esta lei ten de dubidosa y-ademit’ndoa en toda a sua enxebreza, veremos
m‡is adiante o xeito en que a volta ‰
Natureza Ž compat’bel c-o progreso e
c-o perfeucionamento hum‡n. (Obras
completa, p. 286).
A’nda m‡is libre de calquera connotaci—n limitadora aparece a forma
adverbializada nun traballo de traducci—n que Losada axunta — seu discurso
de ingreso no Seminario de Estudos
Galegos sobre a teor’a da relatividade
formulada por Einstein aparecido na
Revista de Filosofia Neoscolastica de Milano
e da autor’a de Lodovico Necchi:
Pr-os idealistas Einstein presenta un
xurdio tropezo. D-unha banda co-a
relativizaci—n dos concetos de tempo e
d-espazo, feito con datos enxebremente
cient’ficos, parŽcelles que recollen
45 “Nota verbo do nomeamento do Arcebispo de Santiago”, datado o 4-I-1923. Vid. Losada Diéguez, Obra
completa, cit., p. 304.
46 O tratadiño publicouse en parte na revista Nós (nº 2, 30-XI-1920), o resto ficou inédito ata que Xusto G.
Beramendi o reproduce na citada edición da Obra completa (Vid. pp. 278-286). Para os exemplos transcritos, vid.
p. 281.
1 Articulo 3
17/4/01
19:23
Página 79
Do enxebre ó bravú
novos materiais prÕa cr’teca radical e
da cencia quÕo idealismo promove e fai
sua.
(...)
Mais ista relativizaci—n matem‡tica ten
ela mesma un valore filos—fico? Pra dar
unha resposta afirmativa hay qu-abesullare com-un mecanicista enxebre47.
Velaqu’ nestes œltimos exemplos
utilizaci—ns que poder’an servir para
unha rehabilitaci—n da serie lŽxica que
nos ocupa neste traballo. Pero o mesmo
Losada volve caer en contradicci—ns e no
escoramento ruralizante:
Escadasi a fala galega dempois da sœa
vida poŽtica e do lume cultural do
sŽculo XII deber’a ter unha axeitada
prosa enxebre.
(...)
O feito indiscutibel eo quÕa fala galega Ž
enxebremente labrega, y-as mais das
parolas nosas son de labranza e de todo
o que n-as aldeas ahi, e n-os eidos, n-as
touzas, n-as fragas ou n-os montes (...)
A calquer parola por ben labrega e ben
enxebre quÕela sexa podeselle dar un outo
sinificado e levala d-aldea ‰ cidade, d-unha
corredoira ‰ bilox’a, d-unha ruada ‰
filosof’a48 .
Outra fonte de interese para os
nosos obxectivos constitœea a que deita
opini—ns de membros pertencentes ‡
xeraci—n dos novecentistas, pois foron
eles os que se enfrontaron dialecticamente tanto —s vellos acadŽmicos coma —
grupo N—s. Dende este punto de vista
79
interŽsanos examinar, por exemplo, o
manifesto ÁM‡is al‡! (1922), de Manuel
Antonio. Nel, a pesar de t—dolos t—picos
propios da ret—rica do xŽnero, dest‡pase
intelixentemente a ola da mediocridade
e do oportunismo para dar paso a unha
estŽtica renovada que o mesmo autor do
escrito se encargou de levar ‡ pr‡ctica
para exemplo doutros moitos que afortunadamente continuaron o seu labor e
marcaron para a literatura galega un
rumbo de modernidade que a’nda hoxe
se reco–ece e respecta por parte dos m‡is
cualificados escritores. E esta estŽtica
renovada era para Manuel Antonio unha
estŽtica enxebre, como se pode ver no
apartado de ÁMais al‡! titulado ÒO ruralismoÓ:
O ruralismo
Os nosos poetas, dende os precursores
atŽ os seus herdeiros autuaes, non sirviron m‡is que pra embrutecer o noso
sentemento. Ista verdade, espallada —s
catro ventos, ser’a o verdadeiro comenzo da loita xeneral galeguista. Porque o
voutario castramento espritoal e coleitivo que sup—n na Galicia a eisistenza
do caciquismo, da i–oranza, do renunzamento ‡ vida e ‡ dinidade, compre
anulalo, denantes que no terreo pol’tico-social, no senso estŽtico.
Unha comencia estŽtica pura i enxebre Ž
o primeiro paso da volta a n—s mesmos.
E o m‡isimo crime de lesa patria Ž un
verso dise xeito que pregoan as arr‡ns
da lagoa acadŽmica querendo impor o
47 Ibidem, p. 407.
48 “Encol da prosa galega”. Discurso de ingreso no Seminario de Estudos Galegos (12-V-1924). Vid. Losada
Diéguez, Obra completa, cit., pp.401-406.
1 Articulo 3
80
17/4/01
19:23
Página 80
Anxo Tarrío Varela
Cebreiro por Maside. Manuel Antonio e Valle Inclán por Cebreiro. Unha nova estética enxebre oposta ó enxebrismo
de O Tío Marcos da Portela.
1 Articulo 3
17/4/01
19:23
Página 81
Do enxebre ó bravú
seu anacr—nico croar por riba de toda
voz nova, ceibe e ceibista. Porque ise
fato de eunucos literarios, de esprito
cho’do e ateigado dunha decramatoria
cursiler’a palabreira, son os que far‡n
arrenegar de si mesmo a calquer bo
galego de esprito amplexo e depurado
que coide ver neles a Òalma de la
razaÓ49.
ƒ moi importante o testemu–o de
Manuel Antonio por canto foi a voz m‡is
renovadora do seu tempo no terreo da
creaci—n literaria. E se el utiliza a palabra
enxebre para a nova estŽtica que preconiza quere dicir que no adxectivo e, sobre
todo, no concepto que encerra latexaba
un debate profundo e unha potencialidade de uso aberto. A’nda no ano 1935,
nunha revista de avanzados alentos
como foi N—s, podemos detecta-lo uso do
termo para se referir — Òprofundamente
galegoÓ que resulta un poeta como
Cunqueiro, Ž dicir, un poeta vangardista
onde os houbese. Estas son as palabras
do cr’tico Augusto Mar’a Casas:
Estimo que çlvaro Cunqueiro Ž o m‡is
grande poeta galego do noso tempo, e
espricarei as raz—s que te–o pra afirmarlo.
Pola sœa filiaz—n poŽtica, Cunqueiro
est‡ enrolado no grupo do m‡is hermŽtico futurismo; pero cÕun senso fundamentalmente gallego. ƒ o m‡is enxebre
dos nosos poetas novos (...) (ademais
de Mar ao norde -1932- e Poemas do s’ e
81
non -1933) deunos un libro no que a
poes’a nova conquire unha categor’a
universal: Cantiga nova que se chama
ribeira (1933), volvendo, sin perder a
roita do futurismo, ‰ m‡is requintada
enxebreza50.
Poderiamos traer a’nda moitos
m‡is exemplos da utilizaci—n do termo e
do concepto do enxebre nas dœas direcci—ns principais que fomos trazando ata
aqu’. Realmente, interesan m‡is aqueles
que connotan un intento de rehabilitaci—n, dignificaci—n e modernizaci—n dos
mesmos. As’, para definir unha instituci—n tan exemplarmente moderna, xuvenil e universitaria como foi o Seminario
de Estudos Galegos, a as’ mesmo culta e
modernizante revista N—s expres‡base
con estas palabras:
Das instituci—ns nadas na quentura do
noso rexurdimento cultural, ningunha
tan nova e tan enxebre como ista que veu
arrecadar os esforzos denantes arredados da nosa inteleitualidade51.
Vicente Risco, en carta a Manuel
Antonio, anima os mozos — estudio
do noso Folk-lore (sic), do Saudosismo
portuguŽs, dos haikai (sic) xaponeses,
da mesma Arte Negra, e moi especialmente das literaturas n—rdicas antigas e
modernas (Celta y Escandinava principalmente). E conte tamŽn que o que os
estranxeiros han estimar m‡is en nos,
ha ser o carauter nacional, o galeguismo,
49 A versión máis fiable, á parte do orixinal (que non posúe pé de imprenta) pode lerse en Homenaxe a
Manuel Antonio, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1979, pp. 45-54 (pp.48-49
para a cita). Vid. tamén Arcadio López Casanova, “Actividad vanguardista y poética de ruptura (La generación del
22 en la literatura gallega”, en Insula, nº 529, xaneiro 1991, pp. 14-16.
50 “Esquema da nova poesía galega”, Nós, 139-144, xullo-nadal, 1935, pp. 115-124 (p. 120 para a cita).
51 Cf. nº 24, 1925, p. 17.
1 Articulo 3
82
17/4/01
19:23
Página 82
Anxo Tarrío Varela
o enxebrismo da nosa arte e da nosa literatura, pois iso Ž o que ha ter noved‡ pra
eles (...)52.
Pero fronte dese enxebrismo propugnado por Risco sen aclarar quŽ se
deb’a entender por tal, Rafael Dieste
soubo centrar algo m‡is a cuesti—n, pois,
en primeiro lugar, decatouse de que Òa
verba enxebrismo Ž, decote, de tal xeito
empregada antre n—s que xa casi que non
quer dicir, para moita xente, outra cousa
que rusticidadeÓ53. E no mesmo artigo,
moi en consonancia co que vimos m‡is
arriba que dixera Victoriano Taibo xa en
1917, Dieste volve insistir no escoramento que estaba a sufrir o concepto de
ÔenxebrismoÕ cara — lado paifoco e lerdo:
Coidando seren enxebres, moitos
dos que escribiron na nosa lingoa non
fixeron m‡is que eispresar nela o que
m‡is rœstico lles pareceu, que, para o seu
caletre, foi o m‡is torpe y o m‡is boto.
Para un observador de burdo ollar non
hai m‡is marcas t’picas que as marcas
ru’ns. Diste xeito, no labrego non viron
m‡is que o pleiteante, o moina, o testarudo. E querendo seren enxebres arremed‡rono e coidaron que iso era vivifica-la
nosa fala. Escontra disa caste de falso
enxebrismo hai que ire. Sen desmaio, mas
tamŽn con tino.
Pero Dieste mesmo soubo levantar
un problema que vai m‡is al‡ do
puramente estŽtico e ideol—xico para se
inscribir nunha doutrina antropol—xica
rexeneracionista do tecido social galego
que, por m‡goa e a pesar de po–erse en
li–a con actitudes semellantes por parte
dun Castelao ou dun Losada, non hab’an
da-los froitos procurados. En efecto,
Rafael Dieste aborda o problema do
enxebrismo dun xeito cr’tico e vai —
fondo da cuesti—n cando nun artigo
publicado en El Pueblo Gallego se pregunta pola moral galega para po–er en dœbida se a conducta enxebre Ž a m‡is conveniente para o futuro de Galicia:
Convir’a que un home con fondo e
enradigado senso moral fose ouservando nas conversas, costumes, contos e
refr‡ns do pobo, c‡l Ž a moral galega.
S‡bese dabondo cal Ž a conduta galega,
aiqu’ e f—ra deiqu’. Mais compre distinguir antre conduta galega e moral galega (...) A moral a’nda non se co–ece (...)
Un dos erros m‡is arriscados en que se
poidera ca’r ser’a o de querer deducir a
moral da conduta. Iso levar’anos a ter
por b—s moitos feitos dos que fan m‡is
mezqui–a a nosa vida. E, noustante,
nise erro ca’ron algœns dos nosos mestres ao lle dicir ao pobo: -A tua conduta
Ž moi enxebre. O primeiro Ž ser
enxebre54.
Certamente, Dieste decat‡base de
que exist’a unha saturaci—n de uso do
voc‡bulo ÒenxebreÓ en contextos varios
nos que sempre quedaba confuso o
significado. E isto preocupoulle durante
52 Cf. Manuel Antonio, Correspondencia, cit., p. 77. Cómpre ter en conta que, como xa dixemos antes, Risco
era un “exquisito”, educado no Modernismo e practicante dun elitismo intelectual e estético innegociable.
53 “Esprito e fala”, El Pueblo Gallego, 6-XII-1925. Pode consultarse tamén en Rafael Dieste, Obra Galega
Completa, Edición de Xosé Luís Axeitos, 2 vols., Vigo, Galaxia, 1995, vol. 2, p. 71.
54 “A nosa moral”, El Pueblo Gallego, 20 de xaneiro de 1926. Recollido en Rafael Dieste, Antre a terra e o
ceo. Prosas de mocedade 1925-1927, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, 1981. Tamén en Obra Galega Completa,
cit., vol. 2, pp. 102-103.
1 Articulo 3
17/4/01
19:23
Página 83
Do enxebre ó bravú
algœn tempo. A proba Ž que dous meses
m‡is tarde do artigo anterior, publicou
outro no mesmo xornal baixo o t’tulo de
ÒRevisviscenza da verba <<enxebre>>Ó55. Nel ocœpase do significado que
ten na fala a palabra e os seus derivados
(pureza), para pasar a considera-la posibilidade dunha utilizaci—n estendida a
conceptos como doutrina, fala, ollar, etc.:
Òdoutrina enxebreÓ, Òollar enxebreÓ,
Òfala enxebreÓ, todas elas
frases que, esquecendo por un intre o
sinificado hoxe circulante na literatura,
vir‡n sendo o mesmo que istas: doutrina pura, ollar puro, fala pura (...) Unha
doutrina Ž pura ou enxebre cando se Ž
fidel a si mesmo (...) Labor’a do escritor: faguer ÒenxebreÓ a sua fala.
Sen embargo, estes intentos de
rehabilita-lo campo lŽxico-sem‡ntico de
enxebre para se referir ‡ esencia antropol—xica do galego, nun senso din‡mico,
modernizador, universalizante, etc., ou
simplemente neutro e baleirado de connotaci—ns, tal e como vimos nalgœns
exemplos de Losada, non foi posible. No
t‡cito debate, estes sentidos sucumbiron
para deixar paso — conservador, folclorizante e rural.
Despois da Guerra Civil de 1936 e
conseguintes desaparici—n, persecuci—n
ou silenciaci—n das persoas e instituci—ns
m‡is progresistas do mundo galeguista,
a cultura galega quedou reducida precisamente ‡s actividades folcl—ricas das
agrupaci—ns de Coros y Danzas ou da
83
Secci—n Femenina da Falange Espa–ola, e
o enxebre pasou a quedar fixado precisamente neste tipo de manifestaci—ns culturais.
Non obstante, con motivo da t’mida sa’da ‡ luz da literatura galega no
final da dŽcada dos corenta e anos subseguintes, non podemos dicir que desaparecese totalmente o ‡nimo de restaurar un sentido enriquecedor do enxebre,
por m‡is que hai selecci—ns lŽxicas alternativas ben elocuentes que tentaron
evitalo.
Veremos algœns exemplos tirados
dalgunhas das sinaturas m‡is cualificadas daqueles anos. As’, Salvador
Lorenzana (Francisco Fern‡ndez del
Riego), no pr—logo, titulado ÒUnha poes’a ledaÓ, a Poemas de ti e de min, de XosŽ
M» e Emilio çlvarez Bl‡zquez56, utiliza a
forma substantiva, cun contido abondo
ret—rico e difuminadamente l’rico, dicindo: ÒAt—pase antre o escorrer constante
das sœas augas e o verdor da sœa enxebreza, o ’ntimo acougo espritual a que nos
convida de cote a poes’aÓ. Tampouco no
ÒPr—logoÓ — libro de Fole ç lus do candil,
se non resiste Fern‡ndez del Riego a utiliza-lo voc‡bulo (aqu’ h‡pax, nembargantes, como en case t—dolos exemplos
que imos tratar desta Žpoca), e iso despois de esquivalo durante un bo treito do
texto no que poder’a aplicalo con toda
exactitude, toda vez que est‡ a falar da
Galicia profunda das terras de Quiroga,
onde todo se conservaba, ‡ altura de
55 El Pueblo Gallego, 6 marzal 1926. Tamén en Antre a terra e o ceo, cit., pp. 55-56, e en Obra Galega
Completa, cit., pp. 130-131.
56 Pontevedra, Gráficas Torres, col. Benito Soto, 1949.
1 Articulo 3
84
17/4/01
19:23
Página 84
Anxo Tarrío Varela
Nos últimos tempos o termo enxebre, case que ausente dos textos literarios, emprégase con frecuencia no ámbito da hostelería.
1953, abondo ÒenxebreÓ, Ž dicir sen
demasiada mestizaxe. Efectivamente di
al’:
O galego distes contos Ž o galego recollido entre os falantes das terras do
Caurel, que disp—n de verbas, xiros e
xeitos de seu. Tr‡tase dun galego enxebre, misturado de lediciosos arca’smos,
e ‡s veces de algœn barbarismo.
lexicamente galega, Ž canle eficente da sœa
sinxeleza espositivaÓ. E no que asina
tamŽn como Salvador Lorenzana a Xente
no rodicio58, de Neira Vilas, tampouco non
aparece, a pesar de que hai frases como
ÒEscribe, o narrador, unha prosa galega
de lŽisico ricaz e de quente sustanciaÓ,
Òun libro moi galegoÓ, nas que ben caber’a o adxectivo enxebre.
Pero Fern‡ndez del Riego elude
esta terminolox’a noutras ocasi—ns en
que ser’a doado xustificala. As’, no
ÒPr—logoÓ ‡ primeira edici—n de Percival
e outras historias, de MŽndez Ferr’n57: ÒA
prosa de MŽndez Ferr’n, sintactica e
Pola sœa parte, çnxel Fole, no pr—logo (que leva o t’tulo de ÒFondo de
espelloÓ) a Triscos, de Lu’s Pimentel59,
bota man da forma adverbial con connotaci—ns de ÔsinceridadeÕ m‡is que de
ÔpurezaÕ: ÒIste libro, Triscos, Ž un tributo
57 Vigo, Galaxia, 1958.
58 Vigo, Galaxia, 1965.
59 Pontevedra, Gráficas Torres, Col. Benito Soto, 1950.
1 Articulo 3
17/4/01
19:23
Página 85
Do enxebre ó bravú
que o poeta rinde ‡ lingoa da terra nativa, tan enxebremente sentida — longo das
sœas p‡xinas...Ó
E Vicente Risco, no pr—logo — libro
de Juan PŽrez Creus, As canci—s dÕise amor
que se chama olvido60, utiliza en h‡pax o
adxectivo para connotar esencia galega:
ÒOs poetas deben ter a natureza dos seus
versos, i-os de PŽrez Creus son nosos,
enxebresÓ.
TamŽn Ram—n Pi–eiro no seu co–ecido ensaio ÒSi–ificado metaf’sico da
SaudadeÓ61 parece querer rehabilitar nun
sentido esencialista o termo que nos
ocupa:
Situados xa nos eidos propios, ben
poderemos afirmar que Ž a poes’a l’rica, entre todal-as creaci—ns cultur‡s
aut—ctonas, a que refrexa con m‡is fidelidade i-enxebreza ise fondo espritoal
comœn, a que millor e m‡is nidiamente
conqueriu espresar a ’ntima verdade do
noso ser. A l’rica Ž a que d‡ a nota de
autenticidade galego-portuguesa no
conxunto cultural europeo, a que lle
incorpora a nosa aportaci—n m‡is orixinal e m‡is outa, mesmo porque zuga o
seu celme das nosas ra’ces m‡is fondas.
N—tese que aqu’ Pi–eiro utilizou a
forma substantiva. A saudade, segundo
Pi–eiro, depositada fundamentalmente
na l’rica, responder’a — fondo m‡is verdadeiro do ser galego. E enxebreza, que Ž
h‡pax neste texto de Pi–eiro, Ž case un
sin—nimo de fidelidade e est‡ descargada
de calquera connotaci—n ruralizante.
85
Outro sentido lle d‡, tamŽn en h‡pax, o
co–ecido ide—logo no pr—logo a O crepœsculo e as formigas62, de MŽndez Ferr’n:
ÒChamaba a atenci—n, entremedias dos
demais estudiantes, aquel rapaz alto,
delgado, extraordinariamente inquedo e
vivaz que falaba o galego con gran enxebreza...Ó. Aqu’ enxebreza est‡ por pureza
ou seguridade e tampouco non ten connotaci—ns ruralistas.
Hai por estes mesmos anos unha
utilizaci—n interesante da autor’a de
Carballo Calero (moi pr—xima, por outra
parte, a algunhas das que xa co–ecemos
de Losada), en ÒAlgo sobor da poes’a de
CurrosÓ63: ÒA filosof’a ti–a que ser pura
filosof’a, sen mestura de paix—n vidal;
enxebre esquema de conceptosÓ. Vela’ que
non hai connotaci—ns ruralistas de ningœn tipo, mesmo nin sequera galeguistas
ou nacionalistas. O que fai Carballo, simplemente, Ž utiliza-las notas sem‡nticas
que definen etimoloxicamente a palabra:
ÒpuroÓ, Òsen mesturaÓ, que ben se encarga de adiantar na frase transcrita. Pero o
mesmo Carballo, no mesmo artigo e
p‡xinas adiante, fai unha utilizaci—n do
substantivo enxebreza no que o significado ruralizante e costumista referido a
Galicia aflora claramente: Òen Curros (...)
sen faltar a enxebreza e corido, ev’tase de
xeito natural, sen esforzo, pol-a mesma
forza do seu xenio, a ca’da no f‡cil pintores quismo ou na inerte s‡tira de costumesÓ. Outra utilizaci—n, agora esencialista, fai do adverbio: ÒPero as dœas
determi–antes indicadas fœndense nun
60 Pontevedra, Gráficas Torres, col. Benito Soto, 1951.
61 Vid. Presencia de Galicia, Colección Grial, nº 1, 1951.
62 Vigo, Galaxia, 1961.
63 Presencia de Curros y de Dª Emilia, Colección Grial, nº 3, 1951.
1 Articulo 3
86
17/4/01
19:23
Página 86
Anxo Tarrío Varela
terceiro grupo de poemas que, sendo de
tem‡tica enxebremente galega, est‡n fortemente tinxidos da ideolox’a social do
autorÓ.
Domingo Garc’a-Sabell64 tampouco
non se resiste a utiliza-lo adxectivo, pero
faino contrapo–endo dous tipos de
visi—ns de Galicia:
Galicia para os ÔinformadosÕ, para os
Ôserios e sempre desde–ososÕ Ž un
labrego listo e retranqueiro. Galicia
para os Ôhomes de sensibilidade e sentimentoÕ Ž o son lonxano de un coro
enxebre que turra polas b‡goas a eito.
Ningunha das dœas Galicias satisfai
— doutor Garc’a-Sabell, e xa que logo o
emprego do adxectivo non ten connotaci—ns de valoraci—n positiva, porque para
o autor deste pr—logo hai outra Galicia
que Òest‡ ah’Ó e que necesitamos contemplala primeiro coa intuici—n, para despois
pasar ‡ an‡lise. Noutro punto do escrito
di: Òd‡ tristura asistir cada d’a — nacemento con retraso de obras literarias t’picas que soan como gaitas desafinadas e
quedan — marxe da sensibilidade do noso
tempoÓ (as cursivas son de Garc’aSabell). Aqu’ o autor utiliza t’picas nun
senso negativo pr—ximo a enxebre, e
defende a escritura do lucense dicindo
que ÒFole, o alde‡nÓ, non Ž un tipo sen—n
un exemplo. ÒO tipificado, al‡ na outura
racioal, non cr’a conflictosÓ. Fole non
bota man de ÒpintoresquismosÓ. A
lingua de Fole Ž Òun galego flu’do,
pl‡stico, popular, radicalmente popularÓ.
O que Garc’a-Sabell valora Ž a arte Òcon
raiga–a e pureza simult‡nea. Un arte con
ilusi—s e con erros. O dos i–orantes e despertos. O dos Òanti-seriosÓ e Òanti-sensitivosÓ. O dos Òanti-desde–ososÓ e ÒantiformalesÓ. Como se ve, o ex-director da
RAG utilizaba daquela toda unha bater’a
terminol—xica para suplir no posible as
connotaci—ns negativas que a palabra
enxebre deb’a ter para el.
Fronte destes casos, que de calquera maneira non supo–en nunca un abuso
cuantitativo nas ocorrencias, Aquilino
Iglesia Alvari–o, que fai o pr—logo do
libro de poemas de Manuel Fabeiro
G—mez, Follas dun arbre senlleiro65, elude
utiliza-lo termo que nos ocupa, igual que
fai çnxel Johan nun interesante artigo no
que reflexionando sobre a pintura de
Maside, Souto, Colmeiro, Pesqueira,
Laxeiro, Xulia Minguill—n, D’az Pardo e
Lago Ribera66 consegue falar de galeguidade, de esp’rito galego, etc., sen utilizar
para nada o adxectivo enxebre.
Tampouco o artigo de Alonso Montero
sobre ÒA lingua galega desde CurrosÓ67,
non rexistra nada de enxebre, a pesar de
que o contido do escrito ben pod’a
xustificalo.
No nœmero catro e œltimo da serie
da Colecci—n Grial (25-III-1952) tampouco
non vexo utilizaci—n ningunha do que
buscaba. O mesmo que nas lapelas da
primeira edici—n de Memorias dun neno
labrego68, onde ser’a doado e xustificado
atopar algo; nin no pr—logo de Lu’s
64 “Disculpa por Galicia”, limiar a Ánxel Fole, Terra brava, Vigo, Galaxia, 1976.
65 Pontevedra, Gráficas Torres, col. Benito Soto, 1951.
66 “Notas encol dos pintores galegos”, Pintura actual en Galicia, Colección Grial, 2, 1951.
67 Colección Grial, nº3, 1951.
68 Bos Aires, Follas novas, 1961.
1 Articulo 3
17/4/01
19:23
Página 87
Do enxebre ó bravú
Seoane a Historias de emigrantes69; nin no
de Basilio Losada a Remu’–o de sombras70,
libros todos eles da autor’a de XosŽ
Neira Vilas nos que o mundo da aldea
est‡ ben presente.
Pola sœa parte, Emilio çlvarez
Bl‡zquez foi quen de facer no ano 1972
un sentido ÒLimiarÓ ‡ obra de Manuel
Garc’a Barros, Aventuras de Alberte
Qui–oi71 sen botar man do adxectivo que
nos ocupa.
Procurando facer calas noutro tipo
de fontes, atopamos que A Nosa Terra, na
sœa etapa americana (1942-1972), a penas
amosa o adxectivo enxebre ou derivados72, en contraste coas etapas anteriores.
Pero interesa o que se di no nœmero 433,
de decembro de 1944, na recensi—n
dunha estrea de Varela Bux‡n, onde
semella bastante nidia a cr’tica do enxebrismo:
ƒ mester reco–ecer que o autor logrou
xunguir acertadamente os tres elementos indispensables pra unha boa peza
teatral: argumento, ambente e enxebreza
de lingoaxe; mais compre ouservar que
o autor de O ferreiro de Santan asomouse
‡ fenestra e pœxose a albiscar d-esguello
os problemas da Patria Galega. N—s (...)
87
esperamos que saia ‡ eira e que tripe a
rœa vilega e cibdad‡n en procura dos
nosos anceios que far‡n rica e respetada
a nosa Terra- N-este orde de cousas, coidamos que Ž asisado fuxir un pouco da
tan abancada e xa cl‡sica trilox’a de paisaxe, aldeia e cacique e prantexal-o problema dende un ‡ngulo m‡is amplo no
aspeito pol’tico que lle done ao espeitador a visi—n da Patria Galega (...).
No nœmero 447 de maio de 1946,
dando noticia da convocatoria duns premios literarios por parte da Federaci—n
de Sociedades Gallegas dise: ÒA iniciativa Ž xurdiamente galeguista; di–a de ser
suscrita pol-a m‡is enxebre entidade galegaÓ, onde vemos aparecer, xunto co que
nos ocupa, un membro doutra familia
lŽxica (xurdiamente) que podemos rexistrar noutras ocasi—ns como alternativo
ou pr—ximo ‡ de enxebre73, pero que non
conseguiu asentar na lingua.
De t—dolos xeitos, agroma ‡s veces
nesta publicaci—n unha utilizaci—n do
adxectivo con connotaci—ns pexorativas.
As’ cando se di, no mesmo nœmero da
revista: ÒO eixempro do Centro Gallego
de B—s Aires n-iso de orgaizar festas
enxebres vaise convertindo en andacioÓ.
Daquela, parece ser que o cantante
69 Montevideo, 1968.
70 Vigo, Castrelos, 1973.
71 Asinada en 1942, pero publicada na col. Pombal da Ed. Castrelo en 1972.
72 En principio parece algo chocante. Reproduce un artigo de Johan V. Viqueira (morto en 1924) titulado
“Divagaciós engebristas” (nº 431, outubro 1944, p. 8.).
73 “Unha xurdia decraración da Xunta da F. de Sociedades Gallegas” (A Nosa Terra, Bos Aires, maio 1945),
onde xurdia vale por ‘forte’, ‘rexa’, ‘potente’, tal e como rexistra o Diccionario de Carré. No número 448, xuño
1946, dando noticia da creación da Irmandade Galega do Brasil, lemos:”(...) no mes de maio derradeiro foi iniciado o movimento irmandiño que terá de atopar naquela República terreo axeitado ao máis xurdido (sic) e
puxante desenrolo”. No número 450, agosto 1946, parece que se confunde xurdio con xurdido, como pasou no
número 448: “D-aqueles aitos realizados en lembranza de Bóveda queremos destacar eiquí, n-estas páxinas, tres
d-eles que foron os máis xurdidos (...)”. Tamén Ramón Piñeiro utiliza o adxectivo no prólogo a O crepúsculo e
as formigas.
1 Articulo 3
88
17/4/01
19:23
Página 88
Anxo Tarrío Varela
invitado foi Anjelillo, que cantou Òalgœs
nœmeros de cante jondoÓ, polo que a
cualificaci—n de enxebres para aquelas
festas denota claramente a devaluaci—n
do concepto e o desgaste do termo.
Por non abusar do espacio que
xenerosamente me concede a Revista
Galega do Ensino non vou prolongar m‡is
estas notas. Tan s— dicir que actualmente,
e dende hai xa algœns anos, practicamente ninguŽn bota man do termo enxebre
para se referir a un comportamento, actitude ou pensamento que se supo–en
netamente galegos, a’nda que podemos
atopar algunha excepci—n, como pode
se-lo t’tulo do discurso de ingreso na
Real Academia Galega de Xesœs Ferro
Ruibal74 onde o uso do adxectivo est‡
plenamente xustificado, se temos en
conta que se utiliza no senso de ÔpatrimonialÕ, Ôaut—ctonaÕ, ÔtradicionalÕ. Pero a
palabra quedou inmobilizada para os
discursos da modernidade e a sœa rehabilitaci—n neste terreo Ž dificilmente imaxinable75. A sœa emisi—n hoxe en d’a,
sobre todo tendo en conta a progresiva
—smose cultural cidade-aldea de que falabamos — principio deste traballo e que
est‡ a producir efectos tan curiosos como
surrealistas na vida dos galegos, ten connotaci—ns case sempre ruralizantes,
cando non anacr—nicas, pexorativas e
mesmo lœdico-gastron—micas (A Enxebre
Orde da Vieira, A Enxebre Xuntanza do
Percebe, etc.). Tal foi o efecto da sœa hiperutilizaci—n. E vela’ toda unha familia
lŽxica practicamente morta76 e inservible
(de momento) para a elaboraci—n de discursos anovadores, como non sexa en
conivencia con outros termos e conceptos emerxentes, tal que o bravœ, do que
falaremos noutra ocasi—n, se hai vagar e
oportunidade.
74 Vid. Real Academia Galega, Cada quen fala coma quen é. Reflexións verbo da fraseoloxía enxebre,
Discurso lido na recepción pública do 4 de maio de 1996 por Don Xesús Ferro Ruibal e resposta de Don Carlos
Casares Mouriño, A Coruña: 1996.
75 Como xa se dixo nas primeiras liñas deste traballo e queda apuntado no seu título, agora cómpre ir pensando en seguirlle a pista ó adxectivo emerxente bravú que alguén foi procurar na lingua común, onde permanecía adscrita a realidades odoríficas montesías non precisamente agradables, para elevalo á categoría sociolóxicoantropolóxica-cultural e quizais para con el explica-la peculiar e crítica modernidade que estamos a vivir os
galegos nesta fin de milenio. De feito, xa se fala de “cultura bravú”, en xeral, pero o adxectivo empeza a se aplicar a fenómenos e entidades máis individualizadas: “futbol bravú”, “tractor bravú”, “enciclopedia bravú”, etc.
Como xa dixemos, o fenómeno xurdiu no campo da música (vid. Pedro Tasende, Costa da Morte, o paraíso bravú,
Pontevedra, Ed. do Cumio, 1996; Unión Bravú, Pontevedra, Ed. do Cumio, 1996), intimamente encadrelado coa
literatura. Edicións Xerais de Galicia recolle na colección “Ferros” algo deste tipo de escritura, unha escritura á
que non son alleos como antecedentes certos títulos, fragmentos ou secuencias de autores como Manuel Rivas,
Suso de Toro, Cid Cabido, etc., algún dos cales milita agora de cheo no movemento bravú. Ademais, esa mesma
editorial tutela unha publicación (tres números ata esta data) dirixida por Xosé Manuel Pereiro e titulada Bravú.
Revista que sae cando a situación o require, que significativamente levou o Premio da Crítica a “Iniciativas culturais” no ano 1998 (para máis información, vid. www.xerais.es).
76 Unha busca informática feita sobre un corpus practicamente aleatorio, a estes efectos, de 225 textos (na
súa meirande parte de novelas pero tamén de ensaio, teatro, prensa, etc.), de entre os anos 1975-1996, rexistra
soamente en 31 deses textos a palabra “enxebre” ou derivados, cun total de 102 ocorrencias, número escasísimo, se temos en conta que moitas desas ocorrencias se deben a un mesmo texto, ou ben a citas literais de textos anteriores á Guerra Civil, como os que xa tivemos ocasión de ler ó longo deste traballo, ou á repetición en
noticias de prensa sobre a Enxebre Orde da Vieira (20 veces), a Enxebre Xuntaza do Percebe (10 veces) ou o
Enxebre Mes Cultural de Barcelona (2 veces).
1 Articulo 4
17/4/01
19:23
Página 89
89
APLICACIÓNS DAS MATEMÁTICAS NA
INDUSTRIA METALÚRXICA
Alfredo Bermœdez de Castro
Universidade de Santiago
de Compostela
1. MODELIZACIÓN MATEMÁTICA
ÀSon œtiles as matem‡ticas? O
grave non Ž que esta pregunta a formulen os nosos estudiantes de bacharelato.
O realmente preocupante Ž que non
te–an clara a resposta moitos alumnos
da licenciatura ou boa parte dos nosos
enxe–eiros. Algo falla no ensino desta
disciplina no noso pa’s para que se suscite esta cuesti—n, cando decote manexamos e gozamos de dispositivos ou servicios que, ben foron dese–ados a travŽs
de c‡lculos, ben utilizan para o seu funcionamento algoritmos matem‡ticos.
fen—menos da mec‡nica, a termodin‡mica e o electromagnetismo, tres disciplinas da f’sica que son, moi probablemente, as de maior importancia na enxe–er’a.
Estas ecuaci—ns relacionan as magnitudes que caracterizan e representan
os ditos fen—menos e constitœen, polo
tanto, modelos matem‡ticos que, coa sœa
resoluci—n, permiten predicir e simula-lo
comportamento de gran nœmero de procesos e dispositivos.
Este artigo pretende, mediante
algœns exemplos concretos, contribu’r a
fundamentar unha resposta afirmativa ‡
pregunta de se son œtiles as matem‡ticas.
Pero debe quedar ben sentado desde o
principio que en absoluto as aplicaci—ns
da matem‡tica se restrinxen — tipo das
que aqu’ imos expor. Deixaremos f—ra,
por exemplo, especialidades tan importantes desde este punto de vista como a
investigaci—n operativa ou a matem‡tica
discreta.
Ata tempos recentes a resoluci—n
destas ecuaci—ns (tr‡tase, xeralmente, de
Ôecuaci—ns diferenciais en derivadas parciaisÕ) non se puidera levar a cabo m‡is
que en casos moi particulares, como
aqueles nos que Ž posible facer unha
aproximaci—n lineal e nos que, ademais,
a xeometr’a do recinto Ž sinxela (esfera,
cilindro, rect‡ngulo...). Sen embargo, a
partir da introducci—n dos modernos
ordenadores e do desenvolvemento de
mŽtodos numŽricos robustos, xa Ž posible calcula-la soluci—n de grandes sistemas de ecuaci—ns en derivadas parciais
non lineais, en xeometr’as complicadas
bi-ou tridimensionais.
O sŽculo pasado quedaron ben
establecidas as ecuaci—ns que rexen os
A resoluci—n con ordenador de
modelos matem‡ticos que rexen a
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
1 Articulo 4
90
17/4/01
19:23
Página 90
Alfredo Bermúdez de Castro
evoluci—n de procesos ou o comportamento de dispositivos constitœe unha
disciplina de posibilidades enormes para
o co–ecemento destes e mais para a sœa
posterior predicci—n e control. A simulaci—n numŽrica, nome polo que comeza a
denominarse, constitœe a base fundamental dunha nova tecnolox’a chamada
ÔEnxe–er’a Asistida por OrdenadorÕ,
co–ecida tamŽn por CAE, acr—nimo do
seu nome inglŽs (Computer Aided
Engineering).
Antes de discutir sobre os seus
aspectos metodol—xicos e de mencionar
algunhas aplicaci—ns, debemos sinalar
que o nœcleo b‡sico desta disciplina o
forman as matem‡ticas; fundamentalmente, unha parte da an‡lise matem‡tica, que Ž a teor’a das ecuaci—ns diferenciais en derivadas parciais, e a an‡lise
numŽrica que proporciona os mŽtodos
para a sœa resoluci—n aproximada.
A primeira etapa para proceder ‡
simulaci—n numŽrica Ž a construcci—n
dun modelo matem‡tico do fen—meno
que se quere estudiar. Xeralmente tr‡tase de ecuaci—ns ben establecidas pola
f’sica e nesta etapa o matem‡tico deber‡
contar cunha m’nima formaci—n neste
campo e, posiblemente, coa colaboraci—n de f’sicos e enxe–eiros (de a’ a
importancia de inclu’r nos plans de estudios da licenciatura de Matem‡ticas
algœns cursos de f’sica). Do traballo conxunto xurdir‡ un modelo o m‡is simplificado posible e, en casos excepcionais,
as ecuaci—ns resultantes poderanse
resolver Ô‡ manÕ, Ž dicir, con tŽcnicas
anal’ticas que proporcionar‡n a soluci—n
Ôen forma pechadaÕ ou como suma
dunha serie; pero a maior’a das veces a
sœa complexidade ou a da xeometr’a far‡
imposible esta v’a.
A continuaci—n ‡brese un cami–o
dif’cil e tortuoso para o matem‡tico
puro: ‡ falta dunha expresi—n expl’cita,
tratarase de probar que existe algunha
soluci—n, que Ž œnica e que posœe determinadas propiedades cualitativas como
dependencia continua dos datos, estabilidade, etc.
Paralelamente, o Ôanalista numŽricoÕ tentar‡ describir e analizar mŽtodos
de resoluci—n aproximada, susceptibles
de seren programados en ordenador. En
efecto, a enorme cantidade de c‡lculos
involucrados nos algoritmos obrigar‡,
ineludiblemente, a utilizar este instrumento. Da capacidade do ordenador dispo–ible depender‡ a precisi—n dos c‡lculos e a rapidez para os obter. Se o tempo
de c‡lculo non Ž razoable, estaremos s—
ante unha potencial aplicaci—n da simulaci—n numŽrica, que deber‡ agardar,
para ser efectiva, a que os progresos na
tecnolox’a das computadoras po–an —
noso dispor m‡quinas m‡is veloces.
Nos œltimos anos co–ecemos un
avance enorme neste terreo: entre 1970 e
1992 a velocidade de proceso multiplicouse por mil e introduc’ronse algoritmos numŽricos que melloraban nun factor an‡logo —s preexistentes. Os
chamados ordenadores persoais posœen
hoxe en d’a unha velocidade de c‡lculo
que nin sequera ti–an os primeiros
superordenadores aparecidos na dŽcada
dos setenta. Este feito, unido a unha
diminuci—n dos custos e a unha maior
facilidade de uso, est‡ a facer posible
1 Articulo 4
17/4/01
19:23
Página 91
Aplicacións das matemáticas na industria metalúrxica
aplica-la simulaci—n numŽrica a moitas
situaci—ns formuladas pola pequena e a
mediana industria. Xa non son a industria aeron‡utica, a do autom—bil, a nuclear ou a petroleira as œnicas consumidoras de CAE. Hoxe en d’a dificilmente
pode atoparse un campo da enxe–er’a
moderna e innovadora que non utilice os
ordenadores con este prop—sito. Os
exemplos son innumerables e non s— na
industria: as traxectorias dos satŽlites
artificiais e das misi—ns planetarias calcœlanse rutineiramente; os enxe–eiros
aerospaciais usan as computadoras para
simula-lo fluxo do vento arredor dun
avi—n ou doutros veh’culos espaciais,
con vistas a mellora-lo seu comportamento aerodin‡mico, e tamŽn para comproba-la sœa integridade estructural
(tales estudios son de crucial importancia na industria aerospacial para o dese–o de avi—ns e enxe–os espaciais que
sexan econ—micos e seguros); os enxe–eiros civ’s estudian as caracter’sticas
estructurais de grandes edificios, presas,
viaductos, etc.; na industria metalœrxica,
o rendemento dunha cuba electrol’tica
para a obtenci—n do aluminio pode
mellorarse se se emprega a simulaci—n
numŽrica no seu proceso de dese–o; os
meteor—logos usan gran cantidade de
recursos de c‡lculo para resolveren as
ecuaci—ns en derivadas parciais que
rexen o comportamento da atmosfera e,
dese modo, predici-lo tempo que vai
facer nos pr—ximos d’as; os climat—logos
empregan modelos matem‡ticos para
estudiaren os posibles cambios no clima
da Terra ou para explicaren fen—menos
como o Neno; tamŽn os ecoloxistas, os
bi—logos e os mŽdicos utilizan de forma
crecente a computadora en ‡reas tan
91
diversas como a din‡mica das poboaci—ns dun ecosistema, a dispersi—n de
contaminantes nos ocŽanos e a atmosfera, o fluxo sangu’neo no corpo humano,
a construcci—n de pr—teses, etc.
Mediante esta nova tecnolox’a Ž
posible substitu’r, polo menos parcialmente, os experimentos f’sicos, e facilitar
e fomenta-lo progreso e a comprensi—n
no estudio dos fen—menos. Experimentos
custosos e complexos, ou mesmo imposibles de realizar (pensemos nun accidente nunha central nuclear), ser‡n cambiados en gran medida por modelos de
computador, que revelar‡n os m‡is finos
detalles m‡is al— dos l’mites de calquera
experimento real. As’ por exemplo, o
comportamento dun autom—bil nunha
colisi—n pode ser simulado nun ordenador e estudiado con detalle antes de
constru’r un prototipo.
Para isto, como sinalamos, son
necesarias tres ferramentas fundamentais: un bo modelo de comportamento,
un algoritmo numŽrico r‡pido e un ordenador de gran potencia. En xeral, cando
se disp—n delas, a simulaci—n permite
cambia-los par‡metros e as condici—ns
externas a vontade e dispor de moita
m‡is informaci—n da que se pode obter
probando prototipos.
Nas secci—ns seguintes imos presentar, de forma moi sucinta, dœas aplicaci—ns da simulaci—n numŽrica na
industria metalœrxica. A primeira delas
ref’rese ‡ obtenci—n do aluminio por
electr—lise da alumina, mentres que a
segunda trata sobre os electrodos que se
empregan nos fornos de arco elŽctrico.
1 Articulo 4
92
17/4/01
19:23
Página 92
Alfredo Bermúdez de Castro
2. UNHA APLICACIÓN NA INDUSTRIA DO
ALUMINIO
2.1 INTRODUCCIÓN
A cuba de electr—lise constitœe a
unidade b‡sica na producci—n de aluminio onde ten lugar o proceso chamado
Hall-HŽroult. O aluminio prodœcese por
reducci—n electrol’tica da alumina
(Al2O3) disolta nun ba–o de criolita fundida (Na3AlF6) (para os detalles p—dese
consulta-lo libro de Grjotheim e Kvande
[10]). A reacci—n qu’mica global Ž a
seguinte:
2Al2O3(disolto)+3C(s)=4Al(l)+3CO2(g) (2.1)
A cuba consta de dœas partes fundamentais: un ‡nodo de carb—n consumible que reacciona co os’xeno procedente da descomposici—n da alumina
para formar di—xido de carbono. Un
c‡todo de diversos materiais, con dœas
misi—ns fundamentais: facilita-lo paso da
corrente elŽctrica a travŽs del, e exercer
de contedor de aluminio l’quido e, sobre
este, do ba–o de criolita.
A reducci—n Ž un proceso moi complexo que involucra mœltiples fen—menos de transporte, reacci—ns qu’micas e
electroqu’micas, fen—menos termoelŽctricos e magnetohidrodin‡micos e complexos equilibrios de fase. Logo de m‡is
de cen anos de aplicaci—n comercial (C.
M. Hall, en USA, e P. L. T. HŽroult, en
Francia, patentaron o proceso en 1886),
unha gran cantidade de traballo
experimental foi levado a cabo, para conseguir unha boa comprensi—n daquel.
O aluminio f—rmase arredor de
960¼ C e queda contido nun crisol de
materiais carbonosos que proporcionan
a estanquidade, conectados electricamente a barras de aceiro que dan sa’da ‡
corrente do c‡todo. Por baixo e na periferia deste conxunto, varias capas de
materiais illantes e refractarios enc‡rganse de proporcionarlle ‡ cuba o balance
tŽrmico adecuado. Por œltimo, un caix—n
de chapa de aceiro reforzado proporci—nalle contenci—n — conxunto. Na figura 1
aparece representada unha secci—n transversal da cuba.
A vida do c‡todo Ž limitada e a sœa
reposici—n sup—n un dos custos m‡is elevados na producci—n de aluminio. Outro
aspecto fundamental Ž o rendemento
enerxŽtico; a ca’da de potencial nel, non
Ž sen—n unha perda irrecuperable de
enerx’a. Da optimizaci—n do seu dese–o
depende a sœa lonxevidade e a reducci—n
da factura elŽctrica.
Por outra parte, unha serie de par‡metros, como son a intesidade, o nivel
dos l’quidos, o contido de aditivos, etc.,
resultan determinantes no rendemento e
na duraci—n das cubas.
Agora ben, a posta en marcha dun
novo dese–o de c‡todo ou a modificaci—n
dun par‡metro de marcha, esixen a realizaci—n de experimentaci—ns de elevado
custo e lenta obtenci—n de conclusi—ns, de
a’ a necesidade de dispor dun modelo
sobre o cal simular estas variaci—ns.
A simulaci—n numŽrica do comportamento das cubas util’zase hoxe en d’a
polos grandes fabricantes de aluminio
como axuda para o dese–o de novos
1 Articulo 4
17/4/01
19:24
Página 93
Aplicacións das matemáticas na industria metalúrxica
93
Figura 1: Sección vertical dunha cuba electrolítica.
c‡todos ou para a modificaci—n dos existentes. Citemos por exemplo os traballos
de Bruggemen e Danka [6], Kryukowski
e Scherbinin [12], Bermœdez, Mu–iz e
Quintela [4], [5].
A investigaci—n en modelizaci—n de
cubas lŽvase a cabo en tres campos diferentes a’nda que profundamente relacionados: a modelizaci—n das condici—ns
tŽrmicas e elŽctricas no seo da cuba, a
modelizaci—n magnetohidrodin‡mica
dos movementos dos flu’dos no seu interior, e a modelizaci—n dos estados tensionais nos diferentes materiais que a constitœen. Nunha primeira aproximaci—n, o
modelo termoelŽctrico pode considerarse independente dos outros dous.
Asociados ‡s isotermas e equipotenciais que o modelo traza no seo do
c‡todo, ocorren unha serie de fen—menos
termodin‡micos e de reacci—ns qu’micas
que, en funci—n da sœa localizaci—n,
poden resultar prexudiciais ou beneficiosas para a duraci—n da cuba.
A m‡is caracter’stica de t—dalas
isotermas Ž aquela ‡ cal o ba–o de criolita pasa — estado s—lido, formando unha
capa que se adhire — lateral do c‡todo
chamado talude, que o protexer‡ das
infiltraci—ns dos elementos corrosivos.
Por outra parte este talude reduce as
perdas de calor e traballa coma un sumidoiro cando a cuba est‡ demasiado
quente: — se fundir diminœe a sœa capacidade illante, co que a cuba arrefr’a.
Ademais, a forza electromagnŽtica que
se orixina — paso da corrente (forza de
Lorentz) produce un movemento convectivo horizontal do metal l’quido.
Como o talude Ž electricamente illante, a
sœa forma determina a aparici—n ou non
de compo–entes horizontais da corrente
elŽctrica, que desempe–an unha funci—n
importante no comportamento da cuba.
O grosor do talude e a sœa extensi—n
1 Articulo 4
94
17/4/01
19:24
Página 94
Alfredo Bermúdez de Castro
baixo a chamada Ôsombra do ‡nodoÕ
afectan as compo–entes da corrente. A
forza debida a esta corrente horizontal
causa oscilaci—ns horizontais na superficie do aluminio l’quido. Deste xeito o
perfil do talude inflœe na estabilidade da
voltaxe e na eficiencia das cubas comerciais.
Os primeiros froitos xa se recolleron coa elaboraci—n e a revisi—n de novos
dese–os de c‡todos que reducen as perdas enerxŽticas e aumentar‡n previsiblemente a sœa lonxevidade, a’nda que non
se pode confirmar este aspecto a curto
prazo debido ‡ extensa duraci—n do ciclo
vital das cubas.
Por t—dalas raz—ns expostas, un dos
obxectivos do dese–o das paredes dunha
cuba Ž promove-la formaci—n dun talude
adecuado para dar unha operaci—n da
cuba estable e eficiente e unha vida
longa.
A seguir escribirŽmo-las ecuaci—ns
do modelo termoelŽctrico e daremos
unha idea sucinta sobre a sœa resoluci—n
numŽrica. Finalmente, mostraremos
algœns resultados correspondentes ‡
simulaci—n de cubas industriais.
Nos œltimos oito anos, no
Departamento de Matem‡tica Aplicada
da Universidade de Santiago de
Compostela abordamos, por encargo da
empresa INESPAL METAL S.A. e en colaboraci—n cos seus enxe–eiros, a simulaci—n
termoelŽctrica dunha cuba de electr—lise,
que incorpora un m—dulo de axuste
autom‡tico do modelo — caso de calquera cuba en funcionamento, a travŽs de
medidas das temperaturas no seu interior, das temperaturas do seu caix—n ou
dos fluxos de calor que o atravesan.
Para valida-los seus resultados
monitoriz‡ronse varias cubas da f‡brica
da Coru–a, pic‡ndoas no seu seo con termopares conectados v’a datatakers a
ordenadores persoais, para a toma de
temperaturas en continuo. Os resultados
foron excelentes xa que se estableceron
diferencias entre as temperaturas calculadas polo modelo e as medidas polos
termopares, de arredor da decena de
graos cent’grados.
2.2 DESCRICIÓN DO MODELO
Na pr‡ctica Ž suficiente con modeliza-lo c‡todo. Ademais, por raz—ns de
simetr’a abonda con inclu’-la metade
dunha destas secci—ns. Refer’monos ‡
figura 2 para as notaci—ns:
Figura 2: O dominio do submodelo térmico.
1 Articulo 4
17/4/01
19:24
Página 95
95
Aplicacións das matemáticas na industria metalúrxica
Sexa ΩT o conxunto aberto ocupado pola parte da cuba que estamos modelizando. Denotamos por ΓT a fronteira de
ΩT e consider‡mo-la seguinte descomposici—n de ΓT (vŽxase a figura 2):
ΓT = Γd ∪ Γcr ∪ Γb ∪ Γs ∪ S.
(2.2)
O conxunto S representa a superficie do talude, que Ž unha Ôfronteira libreÕ;
determinala Ž unha parte do noso
problema.
Denotemos por ΩE o subconxunto
de ΓT ocupado polos materiais electricamente conductores do c‡todo (ver figura
3). A ecuaci—n b‡sica para calcula-lo
potencial e a densidade de corrente Ž a
ecuaci—n de continuidade da carga, dada
por:
∇. J (x) = 0
(2.3)
onde J Ž o vector densidade de
corrente, que est‡ relacionado co potencial elŽctrico da forma:
J (x) = -σ (x, T)∇ V (x),
(2.4)
sendo σ a conductividade elŽctrica, que
depende da temperatura. De (2.3) e (2.4)
dedœcese a seguinte ecuaci—n en derivadas parciais en ΩE:
-∇.(σ (x,T)∇ V (x)) = 0.
(2.5)
Por outra parte, a calor desprendida por efecto Joule incrementa a temperatura de acordo coa ecuaci—n en derivadas parciais non lineal:
-∇.(k (x,T)∇T(x))
= σ (x,T)  ∇ V (x)2 en ΩE
(2.6)
onde k denota a conductividade tŽrmica,
que tamŽn depende da temperatura.
A mesma ecuaci—n verif’case no
resto de ΩT substitu’ndo o seu segundo
membro por cero.
Para completa-lo modelo Ž necesario precisa-las condici—ns de contorno
para as ecuaci—ns elŽctricas
J(x).n = -j (x) en Γd,
V(x) = 0 en Γb,
(2.7)
(2.8)
J(x).n = 0
Figura 3: O dominio do submodelo eléctrico.
en ¶ΩE \ (Γd ∪ Γb), (2.9)
e tŽrmicas
1 Articulo 4
96
17/4/01
19:24
Página 96
Alfredo Bermúdez de Castro
k ¶T(x) =α (Tc(x)) - T + β (Tr (x)4 - (T (x) + 273)4) en Γcr
¶n
(2.10)
k(x,T) ¶T(x)= 0 en Γs
¶n
T (x) = Td en Γd
(2.11)
T (x) = To en Γb
(2.13)
As funci—ns que aparecen nas ecuaci—ns (2.7)-(2.13) representan os seguintes par‡metros f’sicos:
¥ α (x, T): coeficiente de transferencia de calor por convecci—n no punto
x da fronteira ‡ temperatura T.
¥ β (x, T): coeficiente de transferencia de calor por radiaci—n no punto x
da fronteira ‡ temperatura T.
¥ Tc(x): temperatura do aire que
ba–a o exterior da cuba no punto x da
fronteira.
¥ Tr (x): temperatura do medio co
que intercambia calor por radiaci—n o
punto x da fronteira
¥ j(x): densidade de corrente no
punto x da fronteira Γd.
¥ Td: temperatura da barra cat—dica a 11 cm do caix—n da cuba.
¥ To: temperatura de operaci—n.
A ecuaci—n (2.10) establece que o
fluxo de calor a travŽs da fronteira exterior Γcr se debe ‡s perdas por convecci—n
e radiaci—n, mentres que a condici—n de
tipo Neumann homoxŽnea (2.11) se verifica por simetr’a.
(2.12)
N—tese que Γd representa a parte
da fronteira onde se subministran como
dato a temperatura e a densidade de
corrente; de xeito an‡logo, supo–emos
que a temperatura e o potencial elŽctrico
son co–ecidos en Γb.
Por outra parte, obsŽrvese que os
dous problemas, tŽrmico e elŽctrico,
est‡n eucaixados: o primeiro depende do
potencial elŽctrico mentres que no
segundo a conductividade elŽctrica
depende da temperatura.
Por œltimo damos condici—ns sobre
a superficie de talude S. Lembremos que
esta interfase non se co–ece de antem‡n.
De feito, como xa se mencionou, a sœa
posici—n Ž unha informaci—n que se pretende obter mediante a simulaci—n
numŽrica.
Notemos primeiro que o campo
electromagnŽtico provocado polo paso
da corrente xera un movemento horizontal das fases l’quidas de grande intensidade. Como consecuencia disto a temperatura destas Ž bastante uniforme (Ž a
chamada temperatura de operaci—n da
cuba) e cae bruscamente nunha capa delgada ata a temperatura do liquidus do
ba–o (ver figura 4).
1 Articulo 4
17/4/01
19:24
Página 97
Aplicacións das matemáticas na industria metalúrxica
Esta capa delgada, chamada Ôzona
pastosaÕ, Ž unha mestura de s—lido e
l’quido a nivel microsc—pico, de maneira
que a sœa modelizaci—n resulta moi
complicada.
N—s supo–Žmo-las seguintes ecuaci—ns na superficie do talude:
97
fronteira libre, sendo tanto maior canto
maior Ž esta.
2.3 RESOLUCIÓN NUMÉRICA
onde n1 representa a primeira compo–ente do vector unitario, normal a S no
punto considerado x e f(x2) Ž unha funci—n que debe subministrarse para cada
cuba. Na pr‡ctica f debe ser identificada
a partir de medidas experimentais.
As ecuaci—ns establecidas no par‡grafo anterior non se poden resolver con
tŽcnicas anal’ticas, polo que se recorre a
mŽtodos numŽricos. Unha posibilidade,
desenvolvida en [4], consiste en utilizar
unha discretizaci—n mediante un ÔmŽtodo de elementos finitosÕ. A presentaci—n
deste as’ como a descrici—n dos algoritmos iterativos para resolve-lo problema
non lineal que se obtŽn est‡n f—ra do
alcance deste artigo; o lector interesado
encontrar‡ os detalles na referencia
citada.
A inclusi—n de n1 resulta, non s—
conveniente desde o punto de vista
matem‡tico, sen—n tamŽn xustificable
desde o punto de vista f’sico; en efecto o
fluxo de calor depende da pendente da
Aqu’ limitarŽmonos a presentar
algœns resultados tipo, obtidos para
cubas electrol’ticas reais mediante un
programa de ordenador que implementa
estes algoritmos.
T (x)= To
(2.14)
k ¶T(x) = f (x2)n1 (x2),
¶n
(2.15)
As figuras 6 e 5 mostran as isoli–as
obtidas para o campo de temperaturas e
para o de potenciais elŽctricos. Na primeira pode observarse a superficie do
talude.
3. ELECTRODOS DE FORNOS METALÚRXICOS
Figura 4: Transferencia de calor das fases líquidas ó
talude.
Os electrodos constitœen unha das
pezas fundamentais dos fornos de arco,
que se utilizan na industria metalœrxica
para a obtenci—n de ferroaliaxes, silicio,
carburo de calcio, acero e outros. A sœa
1 Articulo 4
98
17/4/01
19:24
Página 98
Alfredo Bermúdez de Castro
O di‡metro t’pico dos electrodos Ž
de 1-2 metros mentres que a sœa lonxitude Ž de arredor de 10 metros. As
correntes que se utilizan son de alta
intensidade (ata 150 kA).
Figura 5: Ispotenciais.
misi—n Ž produci-las altas temperaturas
que se necesitan para que te–an lugar as
reacci—ns qu’micas de reducci—n. Para
isto xŽrase unha gran cantidade de enerx’a nun arco elŽctrico que se produce no
seu extremo inferior, no centro do forno
(ver figura 7).
Figura 6: Isotermas.
Ata principios desta dŽcada, os
electrodos m‡is utilizados na industria
eran os de grafito puro, os precocidos e
os Soderberg. Este œltimos xŽranse in
situ, — cocerse unha pasta carbonosa que
se introduce nun recipiente cil’ndrico de
aceiro chamado virola. Para facilita-la
cocci—n existen unhas varas que partindo desta virola se introducen na pasta. A
gran cantidade de calor desprendida —
paso da corrente polo efecto Joule
emprŽgase parcialmente na cocci—n da
pasta. Este Ž un proceso crucial durante o
cal a pasta, que inicialmente Ž non conductora e branda na parte superior do
electrodo, se converte nun conductor
1 Articulo 4
17/4/01
19:24
Página 99
Aplicacións das matemáticas na industria metalúrxica
99
Soderberg non se poden utilizar para a
obtenci—n de silicio metal (silicio puro
que se utiliza, por exemplo, para producir
aliaxes de aluminio).
Figura 7: Un forno de reducción.
s—lido. Deste xeito, a sœa conductividade
elŽctrica sofre cambios moi importantes
dun lugar a outro do electrodo, debido
‡s fortes diferencias de temperatura. De
feito Ž esta œltima variable a que determina o grao de cocci—n da pasta, polo
que Ž importante conseguir no electrodo
unha distribuci—n correcta da temperatura. En particular, a posici—n da rexi—n
de cocci—n inflœe enormemente na operaci—n do electrodo.
Entre as vantaxes dun electrodo
Soderberg fronte —s de grafito puro ou os
precocidos, est‡ o feito de que o primeiro
Ž meirande e o seu custo Ž menor. Sen
embargo, como os electrodos se consomen na punta, periodicamente deben ser
desprazados cara a abaixo, tipicamente
0,5 m por d’a. î existi-las varas mencionadas para a cocci—n da pasta, este movemento vertical cara a abaixo non Ž posible
sen escorregar tamŽn a virola, a cal se
funde e contamina o producto final. Este
Ž o motivo polo que os electrodos
Por esta raz—n, ata comezos desta
dŽcada os electrodos precocidos eran a
œnica alternativa para a obtenci—n de
silicio metal. Sen embargo, recentemente, un novo electrodo ÔcompostoÕ, o chamado ELSA, foi desenvolvido pola
empresa espa–ola Ferroatl‡ntica na sœa
factor’a do pol’gono industrial de Sab—n
(Arteixo, A Coru–a) (ver Bull—n e
Gallego [7]). Este electrodo consta dun
nœcleo de grafito que actœa como soporte mec‡nico central, e dunha coroa exterior limitada por unha virola, constitu’da
por pasta tipo Soderberg que flœe contra
a parte inferior do electrodo ata que se
coce na zona por onde entra a corrente
elŽctrica a travŽs dunhas zapatas de
cobre chamadas ÔplacasÕ.
O electrodo posœe dous sistemas
de escorregamento independentes: un
para a virola e outro para a columna central. Por outra parte, a diferencia do que
ocorre cos electrodos Soderberg, non son
necesarias as varas para a cocci—n da
pasta. Xa que logo, Ž posible proceder —
escorregamento do electrodo mantendo
a virola fixa, de tal xeito que esta funciona simplemente como unha Ôcamisa de
extrusi—nÕ.
Noutras palabras, este electrodo
funciona de modo moi similar a un precocido. En particular, non existe a penas
contaminaci—n do producto polo aceiro
da virola, o que permite utilizalos para a
1 Articulo 4
100
17/4/01
19:24
Página 100
Alfredo Bermúdez de Castro
obtenci—n do silicio metal. Sen embargo
o seu comportamento termoelŽctrico
global cambia con respecto —s electrodos
Soderberg puros ou con respecto —s precocidos. A raz—n Ž que o grafito Ž un conductor moito mellor c‡ pasta e deste
modo o chamado Ôefecto pelÕ Ž menos
importante ca nos de grafito puro, nos
precocidos ou nos Soderberg cl‡sicos.
A gran vantaxe dos electrodos
compostos Ž o seu menor custo fronte —s
precocidos. As’, cando se utilizan para a
producci—n de silicio metal, o aforro Ž
superior — 12 por cento. Un inconveniente Ž que a operaci—n Ž m‡is delicada porque a velocidade de escorregamento est‡
condicionada pola cocci—n da pasta. En
efecto, como a virola non escorrega hai
que estar seguros de que a parte do electrodo que esvara baixo placas est‡ completamente cocida, para evitar que a
pasta l’quida se derrame. Isto fai necesario que transcorra un tempo m’nimo
entre escorregamentos.
Deste modo a cocci—n da pasta Ž
un punto crucial na operaci—n deste tipo
de electrodos e para co–ece-la fronteira
que separa a pasta crœa da cocida resultan de grande utilidade os modelos
matem‡ticos.
En xeral, sexa cal for o tipo de electrodo, a gran complexidade no dese–o e
na operaci—n fai moi conveniente
utiliza-la simulaci—n numŽrica. Por iso,
nas œltimas dœas dŽcadas, varias se dedicaron a calcula-la distribuci—n de temperaturas nos electrodos Soderberg (ver
por exemplo [11] e as referencias bibliogr‡ficas que al’ aparecen) e, m‡is recen-
temente, de electrodos compostos (ver
Bermœdez, Bull—n e Pena [2]).
A modelizaci—n termoelŽctrica conduce a un sistema de ecuaci—ns en derivadas parciais non lineal que gobernan o
campo electromagnŽtico (ecuaci—ns de
Maxwell) e a distribuci—n de temperaturas (ecuaci—n da calor). O encaixe entre
ambas prodœcese por dous motivos: en
primeiro lugar o efecto Joule, que depende da densidade de corrente, actœa como
fonte na ecuaci—n da calor. En segundo
lugar, a conductividade elŽctrica dos
materiais que compo–en o electrodo
depende fortemente da temperatura.
Como antes mencionamos, a pasta
Soderberg non Ž conductora a temperatura ambiente; sen embargo Ž un bo conductor, similar — grafito puro, ‡s temperaturas que se acadan na punta do
electrodo (arredor de 2500¼ C).
3.1 MODELO MATEMÁTICO
A figura 8 representa un esquema
do electrodo ELSA. Unha corrente elŽctrica de intensidade e frecuencia co–ecidas entra a travŽs das ÔplacasÕ, especie de
zapatas de cobre que arrodean o electrodo nun certo nivel. Ent—n baixa verticalmente e abandona o electrodo a travŽs
da sœa parte inferior, onde se forma un
arco elŽctrico. Para co–ece-la distribuci—n da corrente no interior do electrodo,
e a partir dela a da calor liberada — seu
paso (efecto Joule), debemos considera-las ecuaci—ns de Maxwell que gobernan
o campo electromagnŽtico
1 Articulo 4
17/4/01
19:24
Página 101
Aplicacións das matemáticas na industria metalúrxica
rot H = J
¶B + rot E = 0
¶t
div B = 0
(3.16)
B = µΗ
(3.19)
J = σΕ
(3.20)
101
(3.17)
(3.18)
Figura 8: Esquema do ELSA.
onde o termo que inclœe o desprazamento elŽctrico foi desprezado porque a
corrente Ž de baixa frecuencia (50-60 Hz).
As notaci—ns utilizadas son as seguintes:
Substitu’ndo estas expresi—ns nas
ecuaci—ns de Maxwell resultan as
seguintes:
¥ J Ž a densidade de corrente
¥ E Ž o campo elŽctrico
¥ B Ž a inducci—n magnŽtica
¥ H Ž o campo magnŽtico
¥ µ Ž a permeabilidade magnŽtica
Xa que estamos supo–endo que a
corrente Ž alterna, t—dolos campos ter‡n
unha dependencia espacio-temporal da
forma:
F(x,t) = Re(eiωtF(x)) (3.21)
rot H = J
(3.23)
J = σE
(3.24)
(
)
A conductividade elŽctrica depende da temperatura T. Por conseguinte, se
queremos integrar esta ecuaci—n deberemos resolver simultaneamente a ecuaci—n da calor:
sendo ω a frecuencia angular.
(
(3.22)
Utilizando (3.19) e (3.20) Ž posible
eliminar t—dolos campos e obter unha
soa ecuaci—n para o campo magnŽtico
1 rot H = 0 (3.25)
iωµ (x, T) + rot
σ (x, t)
¥ σ Ž a conductividade elŽctrica
d (x, T) c (x, T)
iωB + rot E = 0
)
¶T + v grad T - div (k (x, T) grad T = J E
¶t
¥
onde d, c e k denotan, respectivamente, a densidade de masa, a calor
espec’fica e a conductividade tŽrmica,
que tamŽn dependen da temperatura, e
¥
(3.26)
v Ž a velocidade de escorregamento vertical debida — consumo do electrodo. A
fonte de calor no segundo membro da
ecuaci—n representa a calor liberada por
1 Articulo 4
102
17/4/01
19:24
Página 102
Alfredo Bermúdez de Castro
unidade de volume e unidade de tempo
debido — efecto Joule. N—tese que este
termo produce un encaixe entre a ecuaci—n e (3.25). Por simplicidade, nunha
primeira etapa consideramos un modelo
estacionario e desprezamos por tanto o
consumo do electrodo e o seu escorregamento. Deste modo, os dous primeiros
sumandos en (3.26) desaparecen.
Para completa-lo modelo e conseguir un problema matematicamente Ôben
formuladoÕ c—mpre establecer Ôcondici—ns de contornoÕ. Isto non Ž unha tarefa doada, polo menos polo que respecta
‡ ecuaci—n (3.25). Sen embargo, o noso
onde (r,z) pertence — dominio bidimensional Ω que se mostra na figura 8.,
obxectivo nesta etapa preliminar Ž simular un s— electrodo, o que significa despreza-lo chamado Ôefecto proximidadeÕ,
debido ‡ presencia dos outros dous electrodos; isto vainos permitir supo–er que
os campos te–en simetr’a cil’ndrica, e a
partir de a’ escribir unhas condici—ns de
contorno axeitadas.
En efecto, baixo esta hip—tese t—dolos campos son independentes da variable angular θ . Ademais, a densidade de
corrente non ten compo–ente na direcci—n tanxencial eθ . DenotŽmo-lo operador rotacional en coordenadas cil’ndricas, utilizando letras it‡licas
Ent—n de (3.25) dedœcese
Por outra parte, de (3.16) obtense
onde v = (vr,vz) denota o vector unitario
normal a Γ = ¶Ω e dirixido cara — exterior
de Ω.
O segundo membro da ecuaci—n
precedente co–Žcese sobre a parte da
fronteira de Ω chamada ΓH (ve-la figura
8), porque a densidade de fluxo de
corrente elŽctrica a travŽs da superficie
do electrodo, ou ben Ž un dato (na zona
en contacto coas ÔplacasÕ) ou ben Ž nula.
Ademais, un c‡lculo f‡cil amosa que o
termo do primeiro membro Ž igual a
1 Articulo 4
17/4/01
19:24
Página 103
Aplicacións das matemáticas na industria metalúrxica
onde τ = (vz,- vr) Ž un vector unitario tan-
103
da — longo da fronteira para calcula-lo
campo electromagnŽtico na superficie do
electrodo. Denotemos por s(u) unha
parametrizaci—n de ΓH a partir dun
punto P situado no eixe. Supo–amos que
τ ¥ s(u)>0. Ent—n Hθ vŽn dado por
Sobre a parte da fronteira en contacto co arco elŽctrico, ΓJ = Γ \ (Γ0∪ΓH),
supo–emos que a compo–ente tanxencial da densidade de corrente Ž nula.
pode modelizarse; sen embargo, salvo
que te–a varas, como ocorre cos electrodos Soderberg, a sœa influencia Ž desprezable para o conxunto do electrodo.
Facemos notar que a distribuci—n
de corrente sobre a superficie entre placas e virola influir‡ de modo significativo na posici—n da zona na que coce a
pasta. Por este motivo, na pr‡ctica as placas inclœense no modelo. TamŽn a virola
Co obxecto de escribi-la ecuaci—n
da calor en coordenadas cil’ndricas, sinalamos primeiramente que, supo–endo
axisimetr’a, o operador gradiente vŽn
dado por
xente ‡ fronteira.
A ecuaci—n (3.29) pode ser integra-
de maneira que a ecuaci—n da calor (3.26)
se escribe
Por simplicidade, imos considerar
condici—ns de contorno de tipo Dirichlet
en ΓT = Γ \ Γ0, Ž dicir, suporemos que se
co–ece a temperatura na superficie do
electrodo.
3.2 RESOLUCIÓN NUMÉRICA
De novo neste exemplo c—mpre
recorrer a mŽtododos numŽricos para
resolve-las ecuaci—ns do modelo termoelŽctrico do electrodo. Concretamente
poden utilizarse mŽtodos de elementos
finitos como o proposto en [2]. Para isto
Ž preciso crear ‡mbalas formulaci—ns
dŽbiles dos problemas elŽctrico e tŽrmico, e discretizalas aproximando o campo
magnŽtico e a temperatura mediante
funci—ns globalmente continuas e polin—micas de grao un, en cada tri‡ngulo
dunha malla do dominio de c‡lculo.
1 Articulo 4
104
17/4/01
19:24
Página 104
Alfredo Bermúdez de Castro
Como o problema discretizado Ž
non lineal, para resolvelo Ž preciso recorrer a un algoritmo iterativo baseado en
argumentos de punto fixo. Esencialmente, en cada iteraci—n res—lvense,
sucesivamente, un problema electromagnŽtico e un problema de transmisi—n
de calor, pero lineais en ‡mbolos casos.
temperatura aumenta e o mesmo ocorre
coa conductividade elŽctrica da pasta.
De feito, na punta do electrodo compite
co grafito pola corrente e, debido — Ôefecto pelÕ, esta tende a sa’r cara ‡ parte exterior do electrodo. Isto Ž moi beneficioso
porque se desexa que o arco elŽctrico
sexa o m‡is grande posible.
A matriz do primeiro deles Ž complexa e non hermitiana. Para resolve-lo
correspondente sistema numŽrico lineal
util’zase un mŽtodo de dobre gradiente
conxugado, precondicionado cunha factorizaci—n incompleta da matriz de coeficientes. Sen embargo, o sistema lineal
que xorde do problema tŽrmico res—lvese mediante o mŽtodo de Cholesky.
Finalmente, as figuras 11 e 12 mostran a isoli–as da densidade de calor
liberada por efecto Joule e da temperatura, respectivamente. N—tese que o efecto
Joule Ž moi importante preto das placas
porque al’ a densidade de corrente Ž moi
elevada. TamŽn Ž importante na interfase grafito/pasta, a unha altura de 0,5 m
por baixo de placas, porque o efecto pel
incrementa a densidade de corrente. Este
fen—meno Ž o responsable da aparici—n
de esforzos de orixe tŽrmica, que poden
causa-la rotura do electrodo. Estudios en
curso tratan sobre este problema, utilizando modelos da termomec‡nica dos
medios continuos.
O algoritmo descrito implementouse nun ordenador persoal mediante un
programa escrito en linguaxe Fortran.
TamŽn se realizou un interface de usuario que permite introduci-los datos e
visualiza-los resultados. O conxunto
constitœe unha aplicaci—n inform‡tica
que pode utilizarse nun ordenador persoal baixo sistema Windows 95.
Esta aplicaci—n emprŽgase correntemente para simula-lo comportamento
do electrodo ELSA da compa–’a
Ferroatl‡ntica (Arteixo, A Coru–a).
As figuras 9 a 12 amosan algœns
resultados t’picos. As isoli–as para a
parte real do campo magnŽtico Hθ rec—llense na figura 9 mentres que a figura 10
presenta parte real da densidade de
corrente. Como na zona de placas a conductividade elŽctrica do grafito Ž moito
maior c‡ da pasta, a corrente elŽctrica
ÔprefireÕ pasar a travŽs daquel. Sen
embargo, a medida que descendemos a
BIBLIOGRAFÍA
[1]
Arita, Y., N. Urata, e H. Ikeuchi,
ÒEstimation of frozen bath shape in
aluminium reduction cell by computer simulationÓ, Light Metals,
1978, 59-72.
[2]
Bermœdez, A., J. Bull—n e F. Pena,
ÒThermoelectrical simulation of
electrodes for reduction furnacesÓ,
en Computational Sciences for the 21st
Century, J. Periaux et al. Eds., Nova
York, John Wiley e Sons, 1997, pp.
471-480.
1 Articulo 4
17/4/01
19:24
Página 105
Aplicacións das matemáticas na industria metalúrxica
Figura 9: Campo magnético (parte real).
Figura 10: Dens. de corrente (parte real).
Figura 11: Efecto Joule.
Figura 12: Temperatura.
105
1 Articulo 4
106
17/4/01
19:24
Página 106
Alfredo Bermúdez de Castro
[3] ÑÒA Finite element method for the
thermoelectrical modelling of electrodesÓ, Communications in
Numerical Methods in Engineering,
vol 14, 1998, 581-593.
[11] Grjotheim, K., e H. Kvande,
Understanding the Hall-HŽroult
Process for Production of Aluminium,
Aluminium Verlag, Dusseldorf,
1986.
[4]
[12] Innver, R., e L. Olsen, ÒPractical use
of mathematical models for
Soderberg electrodesÓ, Elkem
Carbon Technical Paper presented at
the A.I.M.E. Conference, 1980.
Bermœdez A., M. C. Mu–iz e P.
Quintela, ÒNumerical solution of a
three-dimensional thermoelectrical
problem taking place in an aluminium electrolytic cellÓ, Computer
Meth. In App. Mech. e Eng., 106,
1993, 129-142.
[5] ÑÒExistence of solution for a free
boundary problem in a nonlinear
piecewise homogeneous mediumÓ,
Annales de lÕInstitut Henri PoincarŽ,
vol. 15, nœm. 4, 1998, 399-430.
[6]
Bruggemen, N. J., e D. J. Danka,
ÒTwo-dimensional thermal modelling of the Hall-HŽroult cellÓ, Light
Metals, 1990, 203-209.
[7]
Bull—n, J., e V. Gallego, ÒNew electrode for silicon metal productionÓ,
Electric Furnace Conference, Nashville,
1994.
[8]
Bull—n, J., e A. Bermœdez,
ÒDevelopment in 1996 of the new
electrode for silicon metalÓ, Electric
Furnace Conference, Dallas, 1996.
[9]
D’az, L. M., ÒLa modelizaci—n
matem‡tica en la producci—n primaria de aluminioÓ, Bolet’n de la
Sociedad Espa–ola de Matem‡ticas
Aplicada, 3, 1993
[10] Elliot, C., e J. R. Ockendon, Weak y
Variational Methods for Free
Boundary
Problems,
Londres,
Pitman, 1985.
[13] Kryukowsky, V. A., e S. A.
Scherbinin, ÒMathematical modelling of heat transfer in pots lining
materials for production of nonferrous metalsÓ, Light Metals, 1992,
557-562.
[14] Sulmont, B., e G. Hudault,
ÒApplication of thermoelectric
model to the investigation of
reduction cell thermal equilibriumÓ, Light Metals, 1978, 73-86.
[15] Taylor, M. P., e B. J. Welch,
ÒMelt/freeze heat transfer measurements in cryolite-based electrolytesÓ, Metallurgical Transactions B,
vol 18, 1987, 391-398.
[16] Utne, P., ÒFreeze profile in sidebreak cells: calculations y measurementsÓ, Light Metals, 1982,
359-371.
[17] Wrobel, L. C., e C. A. Brebbia,
Computational Modelling of Free y
Moving Boundary Problems, Proc.
of the 1st Int. Conf. on Computational Modelling of Free y Moving
Boundary Problems, Southampton,
U. K., 1991. Computatinal Mechanics Publications / de Gruyter, Southampton, 1991.
1 Articulo 5
17/4/01
19:24
Página 107
107
OS NENOS E OS MOZOS DE HOXE.
OS “OBSERVATORIOS PERMANENTES”
JosŽ Mar’a Riaza Ballesteros
Asociaci—n de Educaci—n Democr‡tica
(ONG) Madrid
1. INTRODUCCIÓN
Desde hai varios decenios ve–o preocup‡ndome da necesidade de co–ece-los nenos e os mozos en canto destinatarios dos procesos educativos, — tempo
que observo a escaseza de datos amplos e
fiables respecto a tal co–ecemento. Isto
levoume ‡ convicci—n de que era moi
necesario formula-lo problema e tratar de
acomete-la sœa progresiva soluci—n.
î acepta-la proposta de colaborar
nesta Revista e decidi-lo tema, dubidei
sobre a conveniencia ou non de realizar
unha primeira aproximaci—n a este complexo e dif’cil asunto, a pesar de estar
convencido de que se atopa nunha fase
primaria que requirir’a m‡is informaci—n
e unha reflexi—n m‡is profunda. Non
obstante, decidinme a presenta-las ideas
iniciais no grao de elaboraci—n no que se
achan, como proxecto.
1.2 A IDEA INICIAL
Nos traballos sociol—xicos que realicei te–o observado o escaso co–ecemento que existe dos nenos e dos mozos.
E, sen embargo, para educar c—mpre
co–ece-los suxeitos do proceso educativo, que deber’an se-los seus verdadeiros
protagonistas.
ÀComo educalos ignorando o que
pensan e o que senten e cales son as actitudes que adoptan? Este foi o punto de
partida das mi–as reflexi—ns, despois de
realizar un conxunto de exploraci—ns
sociol—xicas cualitativas ‡s que imos aludir m‡is adiante.
O que resulta ben curioso Ž observar como, co–ecŽndoos moi pouco, Ž frecuente que se fagan afirmaci—ns e se
opine do que os adultos pensamos e cremos sobre eles. EsquŽcese adoito o constante proceso de evoluci—n que viven ou
sofren. Pais, pol’ticos e profesores desco–ecen moi probablemente en quŽ medida lles afectan e inflœen Ñen moitos
casos de forma inconscienteÑ os cambios sociais e culturais intensivos que se
est‡n a producir, —s que son especialmente sensibles.
Foi xurdindo ent—n en min, e mais
noutros amigos e colaboradores, a Ôidea-forzaÕ que constitœe a base do que estamos expondo e investigando, a’nda que
sexa dun xeito impreciso e bosquexado.
O importante e esencial da idea consiste
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
1 Articulo 5
108
17/4/01
19:24
Página 108
José María Riaza Ballesteros
en nos formula-la cuesti—n de se, efectivamente, existe ou non un co–ecemento
profundo de c—mo pensan e senten os
nenos e os mozos, distinguindo os diversos tramos de idades, segundo o que foi
achegando a psicolox’a evolutiva e partindo dos logros e da an‡lise da psicolox’a profunda.
1.2 O DESENVOLVEMENTO DA IDEA
A continuaci—n consider‡mo-la
necesidade de chegarmos a unha precisi—n conceptual verbo do que tratamos
de suxerir. Toda idea nova, cos problemas que carrexa e cuns contornos difusos e confusos, require ir precisando o
m‡is posible de quŽ se trata e o que se
pretende conseguir.
Por esa v’a, chegamos a unha primeira conclusi—n: c—mpre enfoca-la
cuesti—n desde o ‡ngulo metodol—xico,
tentando precisa-lo Ôc—moÕ haber’a que
proceder para chegar a ese co–ecemento
e seguir de contino a evoluci—n que os
nenos, os adolescentes e os mozos van
experimentando.
Ata tempos recentes s— exist’an
estudios sociol—xicos cuantitativos, Ž
dicir, enquisas sobre tramos de idades
determinados (— que nos referiremos
m‡is adiante), pero avanzouse bastante
na aplicaci—n das metodolox’as cualitativas respecto —s procesos que te–en lugar
en cada un dos tramos que Ž preciso
abranguer para capta-la evoluci—n que
se est‡ producindo.
O seguinte paso, a partir de tales
reflexi—ns, naceu da necesidade de
dispor dun instrumento que fixese viable
a busca e o contraste dos datos informativos imprescindibles, a sœa an‡lise, interpretaci—n e a forma de telos dispo–ibles
permanentemente como elementos
orientativos da pol’tica respecto —s nenos
e os mozos, as’ como para os educadores
en t—dolos ‡mbitos: a familia, a escola, os
medios de comunicaci—n... De a’ abrollou
a conveniencia de promover uns Ôobservatorios permanentesÕ dedicados a segui-los cambios que se orixinan en nenos,
adolescentes e mozos, precisamente en
canto son m‡is sensibles a tan trepidante
muda, t—pico do que se fala decote.
Parec’anos que coa simple aplicaci—n dos
mŽtodos sociol—xicos en forma de enquisas non abondaba para seguir esta r‡pida
muda e, por iso, os ÔobservatoriosÕ ti–an
que ser moito m‡is din‡micos; quizais
unhas c‡maras de v’deo que estivesen en
constante funcionamento, manexadas
por expertos captadores e intŽrpretes das
realidades investigadas.
Nas p‡xinas que seguen imos, pois,
tentar unha primeira aproximaci—n a
unha parte da ampla e complexa problem‡tica que presenta este tema, do que se
sabe pouco e sobre o que non demos
localizado bases documentais ou bibliogr‡ficas que nos permitan atopar fundamentos ‡ teor’a, en todo caso necesaria
para que unha praxe metodol—xica poida
ser sustentada.
2. CARA ÁS BASES DUNHA TEORÍA
Para empezar a constru’-lo modelo
ou paradigma acerca do co–ecemento
1 Articulo 5
17/4/01
19:24
Página 109
Os nenos e os mozos de hoxe. Os “observatorios permanentes”
dos suxeitos que han ser, ‡ vez, os actores, os protagonistas e mailos destinatarios das acci—ns que se realicen nos
diversos ‡mbitos educativos, Ž dicir, os
nenos, os adolescentes e os mozos,
segundo os seus respectivos tramos de
idades, c—mpre unha visi—n e un enfoque
pluridisciplinar. Se, como postulamos,
partimos dun seguimento permanente
dos fen—menos evolutivos destes suxeitos, ser‡ necesario recorrermos —s co–ecementos e mŽtodos que nos poidan proporciona-las
diversas
ciencias,
singularmente a biolox’a, a psicolox’a e a
pedagox’a, sen que con este enunciado
de ramas do co–ecemento pretendamos
esgotar t—dalas que deber’an concitarse
para a construcci—n dunha primeira
hip—tese de partida.
Temos que ser, ante todo, plenamente conscientes de que nos atopamos
diante dunha innovaci—n que require
formulaci—ns, investigaci—ns e exploraci—ns por diversas v’as que nos permitan
co–ecer c—mo pensan, c—mo senten e
c—mo se comportan cada un dos sectores
que mencionamos nas diversas etapas
do seu desenvolvemento.
3. FUNDAMENTACIÓN BIOLÓXICA E PSICOLÓXICA
Refer’ndonos —s diversos tramos
de idades, atop‡monos cun primeiro
concepto que require consideraci—n: o
dos ÔmenoresÕ. ƒ un termo impreciso,
procedente do eido xur’dico, pero que
ten implicaci—ns e transcedencia noutros
campos.
109
Os menores son persoas Ñnon o
hai que esquecerÑ en proceso evolutivo
de desenvolvemento, polo que se encontran nunha fase de certa situaci—n deficitaria de algo que lles falta para chegaren
‡ plenitude.
A personalidade dos menores esixe
ser contemplada desde os ‡ngulos biol—xico e psicol—xico, ambos intimamente
imbricados. Cada menor deber’a ser examinado e estudiado, polo menos, desde
estas dœas perspectivas. Non abonda con
co–ecer un deses aspectos, sen—n que
c—mpre afondar — m‡ximo nos elementos fisiol—xicos que poden determinar
trazos psicol—xicos.
Neste punto xa nos atopamos co
problema de determina-lo que se ha
entender por ÔmenoresÕ, e isto lŽvanos ‡
delimitaci—n conceptual do que Ž un
ÔnenoÕ, un ÔadolescenteÕ e un ÔmozoÕ, aqu’
e agora. Isto require supera-los estereotipos que frecuentemente ofrece a observaci—n persoal, pero que poden non se
corresponder coa realidade ou co que nos
facilitan logros cient’ficos acreditados.
Daquela, tŽnomos que introducir
na debatida cuesti—n dos l’mites de
idade para acoutar eses conceptos e as
consecuencias que pode ter que se acepten uns ou outros lindes.
A psicolox’a evolutiva estudiou
estes procesos nos œltimos decenios
(Piaget, Kolberg...) e seica existen xa
algœns logros que fan susceptible falar de
treitos de idade nos que se poden observar trazos definitorios. Queda, con todo,
un longo cami–o por percorrer para dispor de bases emp’ricas suficientes e
solventes.
1 Articulo 5
110
17/4/01
19:24
Página 110
José María Riaza Ballesteros
Proporcións de crecemento, segundo C. H. Stratz.
Os conceptos de neno, adolescente e mozo abranguen contidos máis amplos có do desenvolvemento corporal.
Xa que logo, cabe sinalar certos trazos definitorios nalgœns segmentos de
idades:
subgrupos, cada dous anos, xa que os
perf’s psicol—xicos son moi distintos entre
un neno de 6 e outro de 12 anos.
Ñ Dos 0 —s 6 anos: f’xanse os fundamentos da personalidade, basicamente pola influencia da familia. Son as tendencias egotistas as predominantes e a
relaci—n co contorno Ž escasa.
Ñ Dos 12 —s 14 anos: aqu’ aparecen
os trazos da ÔadolescenciaÕ, na que se producen importantes cambios corporais que
repercuten intensamente no intelectual, o
afectivo e o social. Os autores que estudiaron esta etapa sinalan que coa aparici—n da pubertade (nas rapazas antes ca
nos rapaces) xorden unha serie de problemas que a converten nunha fase dif’cil e
complexa desde o punto de vista psicol—xico. Existe xa capacidade de reflexi—n,
a’nda que quizais os l’mites entre o malo
e o bo non estean moi definidos, pero si o
bastante para poder determinar un certo
grao de responsabilidade. Desde o punto
de vista da aprendizaxe social (Bandura,
Ñ Dos 6 —s 12 anos: apunta xa o
xu’zo moral e p—dese estar formando a
escala de valores, singularmente baixo a
influencia do medio. Existe unha apertura — mundo e ‡ relaci—n, pero en grao incipiente, polo que a’nda non existen bases
suficientes para atribu’r responsabilidade
pola execuci—n de determinados actos.
Por outra parte, para un estudio deste
tramo ser’a necesario distinguir varios
1 Articulo 5
17/4/01
19:24
Página 111
Os nenos e os mozos de hoxe. Os “observatorios permanentes”
Walters...) o desenvolvemento moral
depender‡ da socializaci—n que recibiran
e dos modelos culturais que se lles presenten. Dado que a pubertade est‡ en
plena ebulici—n e a sexualidade aflora
con toda a sœa forza, orix’nase unha serie
de consecuencias. A xerarqu’a de valores
moi probablemente xa est‡ formada; hai
unha valoraci—n desde o punto de vista
Žtico, a’nda que poidan detectarse con
frecuencia erros profundos e a existencia
de antivalores ou pseudovalores. Os
estadios do desenvolvemento cognitivo
(o pensamento valorativo, estudiado por
Piaget, entre outros) non son ben determinables. Os grupos de iguais (pandas,
bascas...) exercen unha grande influencia
no proceso de socializaci—n.
Ñ Dos 14 —s 16 anos: Ž a etapa da
ÔadolescenciaÕ con t—dalas sœas manifestaci—ns, que han ser valoradas como un
feito diferencial. Empeza a constru’rse a
ponte cara ‡ idade adulta m‡is nitidamente. Existe un maior grao de reflexi—n.
Os conflictos intensif’canse, singularmente no ‡mbito da familia, respecto ‡
autoridade paterna. O adolescente tende
a se sentir s— e desvalido e procura un
reforzo no grupo de iguais. Os signos da
sexualidade adquiren maior relevo e
influencia. A permeabilidade cara —s
amigos ten o seu contrapunto na pechaz—n — ‡mbito da familia. O adolescente
sente moi fortemente a necesidade de
axudas, de soportes, de referencias. Os
’dolos deportivos ou musicais exercen
unha grande influencia.
Ñ Dos 16 —s 18 anos: a partir dos
16 anos establec’ase a idade penal no
antigo C—digo Penal, que o actual fixou
111
nos 18 anos. A personalidade, baseada
no temperamento, vaise definindo notablemente. Nalgœns casos a adolescencia
comeza a superarse, en tanto que o grao
de percepci—n da realidade Ž m‡is acusado. O proceso educativo, polo menos
nalgœns dos seus riscos visibles, semella
ter chegado no substancial ‡ sœa culminaci—n. A responsabilidade pode establecerse m‡is claramente. O que delinque
sabe que o fai, e por quŽ e para quŽ. O
grupo de iguais segue adquirindo cada
vez m‡is forza, polo menos ata que se
produce o emparellamento. O agrupamento para cometer actos asociais Ž frecuente e o liderado non s— se admite
sen—n que se require. Intensif’canse as
tendencias ‡ independencia da familia,
a’nda que se propende a ÔpactarÕ a continuidade na convivencia familiar, como
f—rmula m‡is c—moda en tanto que a
‡rea de independencia sexa real.
Ñ De 18 a 25 anos: os trazos da
ÔxuventudeÕ, como algo t’pico e reco–ecible, requirir’an entrar nun terreo algo
traballado e — que nos referiremos m‡is
adiante.
Logo deste r‡pido excurso respecto
— que ser’an algœns dos riscos definitorios deses tramos de idades, puidemos
formarnos unha idea das cuesti—ns que
fan necesaria unha diferenciaci—n e especializaci—n nos instrumentos para a sœa
observaci—n e estudio, o que nos leva ‡
necesidade de varios ÔobservatoriosÕ,
como pouco tres: infancia, adolescencia,
xuventude.
1 Articulo 5
112
17/4/01
19:24
Página 112
José María Riaza Ballesteros
4. FUNDAMENTACIÓN SOCIOLÓXICA
O co–ecemento cient’fico sociol—xico tamŽn ha proporcionar fundamentos
para fixa-lo Ôpara quŽÕ dun estudio permanente dos fen—menos que postulamos. Vimos que hai que ter en conta o
soporte biopsicol—xico, polo que agora
convir‡ que nos centr‡rmonos nalgunhas das achegas das exploraci—ns sociol—xicas realizadas no noso pa’s.
Con car‡cter xeral, hai que sinalar
que a evoluci—n da nosa sociedade, cos
intensos cambios que nela se producen,
est‡ dando lugar a novas formas de convivencia que repercuten nas diversas
manifestaci—ns dos grupos. Tanto os
aspectos ÔmacroÕ coma os ÔmicroÕ esixen
os estudios dos diferentes sectores da
sociedade.
dificilmente captable con nœmeros, frecuencias e porcentaxes Ñcoma unha bolboreta disecadaÑ. Ser’a preciso tenta-la
realizaci—n dun seguimento continuo
das vivencias, as opini—ns e sobre todo as
ÔvocesÕ dos nenos, por medio das tŽcnicas cualitativas, adecuadamente manexadas. Os nenos deben ser escoitados
atenta e sistematicamente, o que deber‡
constitu’r unha contribuci—n permanente ‡ elaboraci—n dunha sociolox’a da
infancia ata o de agora case que inexistente. Pola nosa parte, temos realizado
algunhas exploraci—ns cualitativas con
rapaces e rapazas entre os 12 e os 13
anos, pero non con idades inferiores.
4.4.1 Sobre a infancia
Canto a sondaxes cuantitativas,
existen ben poucas. Son mencionables a
que realizou JosŽ Juan Toharia en 1981,
entre rapaces e 14 e 15 anos, limitada a
sonda-los valores, e outra dirixida por
Gonz‡lez Anleo e Gonz‡lez Blasco (editada pola Fundaci—n SM en 1989) que
realizaba unha ampla enquisa con alumnos entre os 10 e os 15 anos. En 1992, os
dous citados autores, noutro traballo
titulado ÒReligi—n y sociedad en la
Espa–a de los noventaÓ, estudian estes
aspectos facendo referencias —s ‡mbitos
educativos, pero non lle dedican atenci—n ‡ exploraci—n do sector infantil.
Calquera intento de seguimento da
infancia que se quede nos meros datos
estar‡ condenado — fracaso, debido ‡
variabilidade e — dinamismo do fen—meno infantil. O resplandor que puidera
produci-la c‡mara dun metod—logo cualitativista dar’anos, como m‡ximo, unha
imaxe inm—bil dun fen—meno vivo e
cambiante como Ž a infancia, moi
Menci—n especial merece o traballo
dirixido por Petra M. PŽrez Alonso-Geta,
ÒLos valores de los ni–os espa–oles
1992Ó (edit. SM, 1993), as’ como o estudio do Centro de Investigaci—ns
Sociol—xicas, de outubro de 1991, sobre
ÒActitudes y opiniones de los espa–oles
ante la infanciaÓ, centrado nas relaci—ns
pais-fillos.
Por iso convir‡ que examinemos
brevemente o material sociol—xico emp’rico que existe; en primeiro termo o
cuantitativo, en forma de enquisas, e en
segundo o cualitativo.
4.1 AS ENQUISAS
1 Articulo 5
17/4/01
19:24
Página 113
Os nenos e os mozos de hoxe. Os “observatorios permanentes”
4.4.2 Sector xuvenil
En cambio a xuventude si que ten
sido obxecto de estudios, predominantemente cuantitativos. Con todo, hai que
dicir que o mozo veu constitu’r un referente mitol—xico da cultura, ata o punto
de que se fala dunha Ôsubcultura xuvenilÕ. En certo sentido existe unha Ôobsesi—n xuvenilÕ, intŽntase ser coma eles.
Todo o que lle interesa ‡ mocidade, o que
pensa, c—mo sente ou o que opina Ž
obxecto de valoraci—n. Estamos nunha
sociedade baixo o signo da xuventude, o
que se reflicte constantemente na publicidade.
Non obstante, Ž discutible que se
poida falar da idade xuvenil como constitutiva e definitoria dunha categor’a
social, ata o punto de que algœns neguen
que se poida falar de ÔmocidadeÕ, sen—n
m‡is ben de ÔmozosÕ.
En todo caso, non semella doado
establecer un Ôretrato robotÕ do que ha
entenderse por ÔmozoÕ, a’nda que se
poida falar dos problemas da mocidade
ou dos mozos como problema.
Entre as moitas cuesti—ns que suscita o estudio do material existente sobre
a xuventude, cabe cita-los cambios que
se puideran producir nas estructuras
b‡sicas da xuventude espa–ola, singularmente baixo a influencia do fen—meno
do desemprego.
No conxunto dos datos cuantitativos — que nos imos referir, hai que salienta-lo valor comparativo que permite a
existencia de datos nun amplo espacio
de tempo como Ž desde 1960, as’ como a
relativa periodicidade das enquisas.
113
Tendo en conta estes matices, non
hai dœbida de que o fen—meno xuvenil
preocupa e Ž obxecto de atenci—n e estudio. Isto deu lugar, — longo do tempo, a
amplas exploraci—ns sociol—xicas que
permiten falar dunha Ôsociolox’a da
xuventudeÕ relativamente elaborada.
As Encuestas Nacionales de la
Juventud in’cianse en 1960, cun cuestionario de 323 ’tems e unha mostra de 2000
mozos e mozas comprendidos entre os
15 e os 25 anos. A segunda realizouse en
1968, cunha mostra tamŽn de 2000
mozos comprendidos entre os 15 e os 29
anos. A terceira efectuouse en 1975, sobre
3500 mozos entre os 15 e os 25 anos, cun
cuestionario de 284 preguntas. A cuarta
f’xose en 1977, sobre 3252 mozos entre os
15 e os 20 anos. A quinta tivo lugar en
1982, sobre un cuestionario de 127 preguntas. A sexta Ž de 1984, sobre un universo de 15 a 24 anos e un tama–o mostral de 3343 entrevistas v‡lidas e un
cuestionario de 128 preguntas. M‡is
recentemente, a de 1989, na que se segue
a mesma pauta ca en 1984, cunha mostra
de 4548 mozos, entre os 15 e os 24 anos;
o traballo de campo realizouse en setembro e outubro de 1988, con 910 postos
mostrais co sistema de rutas.
Un dos aspectos m‡is analizados
nas enquisas Ž o relacionado co grao de
secularizaci—n progresiva da xuventude
espa–ola e a evoluci—n en materia de
valores, e a aparici—n dun relativismo
moral crecente, singularmente no aspecto da sexualidade, cuesti—ns nas que o
cambio social e cultural est‡ incidindo
moi marcadamente na evoluci—n do
mundo xuvenil. Non Ž estra–o que a
existencia dunha situaci—n de crise te–a
1 Articulo 5
17/4/01
114
19:24
Página 114
José María Riaza Ballesteros
intensas repercusi—ns entre os mozos,
polo que se poder’a falar dunha ÔŽtica
emerxenteÕ, coa aparici—n de novos valores como a solidariedade, outrora moito
menos detectable.
Do material sociol—xico mencionado xorden unha serie de temas que deber’an ser obxecto de constante e coidadosa atenci—n. Cito a seguir s— algœns dos
m‡is destacables:
Ñ
Ñ
Ñ
Ñ
Ñ
Ñ
Ñ
Ñ
Ñ
Ñ
Ñ
Ñ
Ñ
As lecturas
Os obxectivos da vida
A necesidade de referentes
O ÔnonÕ — institucional
O ÔsiÕ ‡ familia
Os grupos espont‡neos
O tabaco, o alcol e as drogas
A moda xuvenil
Os deportes
A actitude ante o traballo e o paro
A tolerancia e a permisividade
O ecoloxismo e o antirracismo
O tempo libre e o consumo
Reco–ecendo a importancia que o
material cuantitativo ofrece para a an‡lise comparativa — longo do tempo, e dada
a complexidade fenomenol—xica que se
relaciona co car‡cter din‡mico e cambiante dos mozos, a medici—n das sœas
actitudes por medio de mŽtodos sociol—xicos cuantitativos con car‡cter exclusivo
ou predominante poder’anos levar a
erros de apreciaci—n e interpretaci—n respecto a feitos que aparecen na superficie
pero que requiren a an‡lise profunda; ou
ben que a certos feitos rexistrados en
tempos anteriores se lles poida outorgar
un valor do que carecen nun per’odo
posterior bastante pr—ximo.
Neste sentido te–o que referirme a
unha experiencia persoal. No ver‡n de
1985, fun invitado a participar nas
Xornadas de Cabue–es, organizadas
polo Instituto da Xuventude. Nunha
mesa redonda na que participei, expœxose o ÒInforme sobre a xuventudeÓ (estabamos no Ano Internacional da
Xuventude) — que presentei algunhas
observaci—ns no sentido de que os datos
de base da enquisa de 1984 foran tomados en 1983 e xa estaban desfasados. Na
primavera de 1987 tivo lugar a mobilizaci—n xuvenil dos alumnos de bacharelato
entre os 15 e os 17 anos, que dous anos
antes non foran inclu’dos no universo
Mozo lendo a Homero. Genelli, século XIX.
A procura de textos axeitados para cada etapa do ensino é da máxima importancia.
1 Articulo 5
17/4/01
19:24
Página 115
Os nenos e os mozos de hoxe. Os “observatorios permanentes”
analizado pola enquisa, polo que xa non
eran os pasotas que profesores e pais
ti–an estereotipados como os mozos
daqueles anos. En definitiva, un erro na
an‡lise e na interpretaci—n dunha enquisa que tivo consecuencias considerables
no aspecto educativo e pol’tico.
4.4.3 Os estudios sobre a xuventude europea
çs sucintas indicaci—ns feitas verbo
dalgœns dos contidos das ÒEncuestas
Nacionales de la Juventud en Espa–aÓ,
realizadas no ‡mbito estatal, hai que
agregar outras efectuadas nas diversas
comunidades aut—nomas (algunhas moi
a fondo, como a dirixida por Javier Elzo
sobre ÒLa juventud vasca 1986Ó) e en
diversos municipios, xa que no decenio
dos oitenta existiu unha tendencia moi
marcada a facer enquisas sobre a mocidade. Pero este material non foi obxecto
dun estudio de conxunto, polo que non
se poden tirar conclusi—ns del que poidan considerarse con valor xeral.
Canto — ‡mbito europeo, Ž posible
referirse — estudio dirixido por Jean
Stoezel, QuŽ pensamos los europeos (MAPFRE, Madrid, 1983), as’ como —s posteriores sobre a xuventude universitaria
norteamericana dos oitenta (A. Bloom,
The Closing of the American Mind, Simon
and Schuster, Nova York, 1987), documentos dos que se poden saca-las
seguintes conclusi—ns:
Ñ Nos œltimos decenios produciuse un fen—meno de planetarizaci—n da sensibilizaci—n dos usos xuven’s. Os medios
de comunicaci—n social favoreceron unha
certa unificaci—n nos gustos e estilos,
115
como ocorre coa mœsica, a maneira de
estaren xuntos, de divert’rense e de veren
a vida.
Ñ TŽndese a ler pouco (non existe
moito gozo intelectual) e a escoitar moita
mœsica, especialmente de certos tipos,
m‡is ben ruidosos ou r’tmicos.
Ñ As relaci—ns interhumanas son
pouco profundas. O di‡logo ou a conversa ocupan escaso tempo, e f‡lase a base de
expresi—ns estereotipadas e en clave que
son entendidas s— polos interlocutores.
Ñ A Žtica da xente nova coincide
en boa parte coa que predomina na
sociedade, sen que se adopten posici—ns
de cr’tica a fondo que determinen posturas comprometidas.
Ñ AprŽciase a democracia, os
dereitos humanos e a soluci—n negociada
dos conflictos.
Ñ Os trazos de car‡cter son m‡is
ben brandos. Os valores sociais oriŽntanse marcadamente cara ‡ composici—n, o
arranxo e o pacto.
Ñ Predominan as tendencias egotistas ou a centrarse sobre si mesmos e
menos nos demais Ñminoritariamente
existen tendencias ‡ solidariedadeÑ
pero tales actitudes sustŽntanse sen acritude nin extremosidade.
Ñ Na orde moral non se formulan
as grandes cuesti—ns nin as actitudes
heroicas ou ret—ricas, que son rexeitadas
por anticuadas e f—ra do seu tempo.
Ñ O valor ÔtraballoÕ en por si non
se considera a grande altura, sen—n unicamente como un medio de lograr recursos para o consumo e o lecer.
1 Articulo 5
116
17/4/01
19:24
Página 116
José María Riaza Ballesteros
Ñ Poida que exista unha sociedade dual entre a xuventude: uns m‡is ben
ÔbrandosÕ, pasotas, ÔposmodernosÕ..., e
outros que propenden a lanzarse ‡ vida
cun ton de loita e de conquista do poder
econ—mico, social, pol’tico, e que utilizan
a fondo as modernas tecnolox’as.
5. FUNDAMENTACIÓN PEDAGÓXICA
Do que levamos exposto poder’a
deducirse que a observaci—n e o estudio
do contorno familiar, educativo e social
que conforma o ambiente onde viven os
nenos e a mocidade Ž de fundamental
importancia ‡ hora de emitir un diagn—stico e aconsellar unha terapia axeitada. E
un dos factores que actœan notablemente
no proceso de socializaci—n radica na
escola, onde se detectan os fen—menos
da evoluci—n dos diversos tramos das
idades que indicamos.
A longa duraci—n da intervenci—n
do sistema educativo (nos anos e nas
horas que implica a escolarizaci—n) fai
que sexa un dos factores m‡is influentes,
a pesar de que se discuta sobre a crise da
escola. Non obstante, pode dicirse que
cada centro docente constitœe unha especie de Ôlaboratorio socialÕ no que se poden
detectar acci—ns e reacci—ns constantes
nas relaci—ns profesor-alumno e entre os
propios alumnos. Tanto nas relaci—ns formais (o traballo en equipo) coma nas
informais (os xogos nos recreos) Ž indubidable que o sistema educativo ten unha
influencia destacada e pode constitu’r un
elemento de observaci—n do m‡is alto
valor, polo que os observatorios que propugnamos han contar con tal elemento de
apoio nos seus traballos.
Tampouco penso que ofreza dœbida que, se a educaci—n debe esforzarse
para capacita-los alumnos na mellor
comprensi—n do mundo tŽcnico, social e
cultural que os arrodea (e mailo que se
aveci–a), han someterse a un proceso de
profunda evoluci—n, co fin de suscita-la
capacidade de imaxinaci—n e de sentido
de creatividade e de esforzo necesarios
para facer fronte —s retos de toda ’ndole
que nos presenta o futuro, en boa parte
xa presente.
Os contidos do que hai que ensinar
ou as pautas ideais que hai que transmitir son fundamentais en pedagox’a, pero
tamŽn o Ôc—moÕ se ensina mellor, Ž dicir,
a tŽcnica educativa ou did‡ctica. E non se
pode esquecer que a teor’a da educaci—n
Ž tanto ciencia coma arte, e que a pedagox’a, como ciencia, se atopa nunha fase
de desenvolvemento despois da sœa
desconexi—n do campo da filosof’a, no
que andou inmerso ata hai ben pouco.
Na historia da educaci—n e da
pedagox’a podemos observar, dunha
banda, o pensamento dos cl‡sicos e, doutra, os ordenamentos do sistema educativo, ou sexa, as instituci—ns escolares nas
que a acci—n educativa se desenvolveu
nas diversas culturas ou civilizaci—ns.
Se a isto agreg‡mo-lo que se denominou o Ôcurr’culo ocultoÕ que se transmite —s alumnos e o mal chamado Ôfracaso escolarÕ, coas sœas ra’ces e causas
profundas, atoparŽmonos cun nutrido
elenco de cuesti—ns e problemas que se
poder’an desvelar coa contribuci—n dos
1 Articulo 5
17/4/01
19:24
Página 117
Os nenos e os mozos de hoxe. Os “observatorios permanentes”
117
Ôobservatorios permanentesÕ que postulamos, sen prexu’zo de que tamŽn proporcionar’an suxesti—ns moi valiosas en
canto ‡ formaci—n do profesorado, que
ter‡ que ir adquirindo progresivamente a
conciencia de que a sœa misi—n Ž ser
orientador e promotor do interese do
alumno na sœa propia educaci—n, o que
constitœe un dif’cil reto — que hai que responder coa arte de educar.
‡mbito familiar segue constitu’ndo un
escenario educativo de primeira orde.
Nel prodœcense os procesos de desenvolvemento e aprendizaxe de influencia
m‡is profunda no neno e no adolescente.
A familia satisfai Ñou, en certos casos,
nonÑ as necesidades fundamentais do
neno, protexŽndoo de perigos reais ou
imaxinarios. Pode Ñe debeÑ se-lo lugar
privilexiado para a participaci—n e a
mediaci—n onde se prevexan as situaci—ns de excesos de agresividade que
poidan derivar en violencia.
6. O ÁMBITO FAMILIAR
O papel da muller na sociedade, a
democratizaci—n das relaci—ns familiares
e o maior protagonismo dos nenos e dos
adolescentes no seo da familia est‡n a
A pesar de que se segue a falar da
crise da familia, hai que reco–ecer que o
Karin e Kersti. Acuarela de Carl Laresson, 1898.
O ámbito familiar segue a se-la escena educativa de primeira orde.
1 Articulo 5
118
17/4/01
19:24
Página 118
José María Riaza Ballesteros
orixinar cambios sensibles na instituci—n
familiar, que requiren ser analizados e
ponderados, examinando a sœa influencia no desenvolvemetno evolutivo, o que
fai necesarios os Ôobservatorios permanentesÕ.
TamŽn hai que reco–ece-la existencia dun conxunto de problemas que
te–en lugar nas familias, como son as
separaci—ns e os divorcios, coa utilizaci—n dos fillos en favor dos intereses do
pai ou da nai; a perda da autoridade e
como consecuencia desta a falta de disciplina razoable, entre outros fen—menos,
son elementos que han terse en conta no
dese–o e posta en pr‡ctica dos Ôobservatorios permanentesÕ.
7. DESEÑO E METODOLOXÍA
No dese–o desta iniciativa, para a
que case non dispomos de antecedentes
nin documentaci—n, requirir’ase un
amplo e coidadoso estudio pluridisciplinar, polo menos desde os campos xa
indicados: biopsicol—xico, sociol—xico,
pedag—xico, Žtico e outros complementarios. No ‡mbito da ONG que presido,
realiz‡mo-los estudios iniciais, entre os
cales hai que destaca-lo conxunto de
Ôgrupos de discusi—nÕ que efectuamos
basicamente con m‡is de 40 nenos e adolescentes. î aplic‡rmo-la metodolox’a
cualitativa — tema Òactitudes, valores e
crenzasÓ, advert’mo-lo inadecuado da
utilizaci—n exclusiva dos mŽtodos cuantitativos ‡ observaci—n dos fen—menos
que tratamos de investigar e asemade a
necesidade de adaptarmos esas metodolox’as — eido explorado, sequera nunha
primeira aproximaci—n.
7.1 ELEMENTOS PARA O DESEÑO
Nos estudios que levamos realizado ata agora chegamos a algunhas conclusi—ns provisionais que sintetizamos
seguidamente:
7.1.1 Recompilación e análise de datos
Coidamos que hai que realizar un
amplo esforzo de busca de antecedentes
e de realizaci—ns en calquera zona e
‡mbito. Polo de agora s— conseguimos
informaci—n moi fragmentaria acerca da
ÒBanca
DatiÓ,
promovida
pola
Universidade Pontificia Salesiana (Piazza
Ateneo Salesiano, 1 - 00139, Roma), que
mantŽn colaboraci—n coa Universidade
San Paolo do Brasil, baixo a direcci—n do
profesor Gerardo Caliman. No aspecto
concreto da formaci—n profesional, o
CITE (Centro per lÕInnovazione TŽcnicoEducativa, de BŽrgamo, Italia) est‡ a acumular material. TamŽn temos imprecisas
noticias dos traballos que se realizan na
Universidade de Connecticut, nos
Estados Unidos, coa que tentaremos establecer contacto. En todo caso, haber’a que
amplia-la informaci—n utilizando t—dolos
medios viables, inclu’da a rede Internet,
que xa exploramos inicialmente.
1 Articulo 5
17/4/01
19:24
Página 119
Os nenos e os mozos de hoxe. Os “observatorios permanentes”
7.1.2 Observación constante e directa
Dado o noso enfoque, orient‡monos cara ‡ observaci—n directa e permanente, utilizando t—dolos mŽtodos m‡is
din‡micos que permitan aplica-la Ôinvestigaci—n-participaci—nÕ, precisamente
porque son os propios suxeitos (nenos,
adolescentes e mozos) os que te–en que
intervir directa e persoalmente coas sœas
vivencias e contribuci—ns. Para isto hai
que aplicar tanto as fontes cuantitativas
como as cualitativas (grupos de discusi—n, entrevistas en profundidade
semiestructuradas, estudio de casos, tŽcnicas biogr‡ficas...).
119
pensan, c—mo senten, c‡les son os seus
horizontes vitais...
TamŽn convir’a realizar este tipo de
prospecci—ns en nœcleos familiares de
diversas zonas protot’picas, como
barrios de tipo medio ou barrios extremos, co obxecto de detect‡rmo-la forma
de pensar, opinar e reaccionar dos diversos membros da familia (pais, irm‡ns,
av—s...) para contrastalas co que se observe nos mozos. Ser’a conveniente
centra-la investigaci—n nalgœn problema
concreto, como puidera se-lo fen—meno
da agresividade e a violencia.
7.1.5 Formación especializada de expertos
7.1.3 Traballo de expertos
Co enfoque pluridisciplinar indicado, pequenos equipos de expertos especializados han de efectua-las aplicaci—ns
do traballo de campo, as an‡lises e as
interpretaci—ns imprescindibles, confront‡ndoas constantemente cos suxeitos
das acci—ns. O contacto inmediato entre
os grupos de expertos Ž outro dos factores que han ser cultivados polos coordinadores de cada sector.
7.1.4 Realización de ensaios piloto
Desde a iniciaci—n do desenvolvemento do proxecto, deber’an promoverse nœcleos de colaboraci—n en diversos
centros docentes de primaria e de secundaria, na li–a suxerida de tratar de detecta-la visi—n do mundo e da vida que
te–en os nenos e adolescentes, c—mo
Mesmo contando con que os expertos sexan bos co–ecedores das sœas respectivas ciencias, ser’a preciso facelos
obxecto de programas de especializaci—n,
combinando o psicol—xico co sociol—xico
e mailo pedag—xico, en rŽxime de seminarios ou grupos de traballo reducidos. A
formaci—n destes formadores necesita
unha base te—rico-pr‡ctica adecuadamente ponderada — obxecto que se pretende.
Tal formaci—n poder’a comprende-los
seguintes aspectos:
a) H‡bitos de consumo. En quŽ
medida inflœen os tipos de alimentaci—n,
o vestido (modas), o alcol, o tabaco e as
demais drogas, as diversas mœsicas na
xestaci—n e no desenvolvemento das
conductas e comportamentos.
b) Cultura e ocio. Indagaci—ns
sobre a pr‡ctica desas actividades, os
seus lugares, ambientes e formas de
1 Articulo 5
120
17/4/01
19:24
Página 120
José María Riaza Ballesteros
expresi—n que poden influ’r na aparici—n
de certos fen—menos (fracaso escolar,
violencia...).
c) Escolaridade. En quŽ medida as
definici—ns ou insuficiencias do sistema
educativo (instalaci—ns, material docente...) poden influ’r na aparici—n de determinas conductas ou se cadra propicialas.
d) Intereses dos suxeitos. Os de
car‡cter afectivo-emocional (relaci—ns
cos pais, profesores, compa–eiros, grupos de iguais ÑpandillasÑ, concentraci—ns Ñmovidas, concertos...Ñ, as’ como
outras relaci—ns interpersoais que cada
nœcleo infantil ou xuvenil mante–a.
Visi—n dos desexos e expectativas de
futuro, valores e ideolox’as, observados
desde a dobre perspectiva dos propios
interesados como son os pais, os profesores, a comunidade educativa, a opini—n
pœblica...
8. MONTAXE OPERATIVA
A execuci—n deste proxecto requirir’a a organizaci—n dun ÔenteÕ de car‡cter
mixto, cunhas caracter’sticas e estructuras determinadas. Cumprir’a a participaci—n das organizaci—ns non gobernamentais especializadas no traballo con nenos
e mozos, posto que a sœa actuaci—n se
realiza en contacto directo coas realidades que se trata de investigar.
A
colaboraci—n
entre
a
Administraci—n, nos seus diversos
niveis, e as entidades ou nœcleos deber’a
estar formulada desde o principio. Posto
que existe xa un proxecto de disposici—n
legal (en fase de anteproxecto), creo que
haber’a que suscitar un amplo di‡logo
sobre a forma que poder’a revestir unha
estructura org‡nica que fixese viable o
apoio — desenvolvemento do proxecto,
facilitando medios e, ‡ vez, benefici‡ndose dos resultados que se obte–an,
como elementos orientativos para as
pol’ticas que deban realizarse (educativa, social, sanitaria...). A superestructura
administrativa que se suscitase deber’a
ser un elemento de impulso do labor
investigador e operativo do ÔenteÕ que
haber’a que dese–ar, despois de organizar unhas xornadas dedicadas exclusivamente a este tema.
Co car‡cter pluridisciplinar indicado convir’a que, ante todo, se constitu’se
un pequeno grupo de expertos (non
m‡is de seis) que, cun coordinador, realizase un dese–o do proxecto nun prazo
limitado a uns meses. Este grupo poder’a ser apoiado e financiado por —rganos
do Ministerio de Traballo e Asuntos
Sociais, de modo especial nas distintas
comunidades pola Direcci—n Xeral do
Menor e a Familia e mailos institutos da
xuventude e da muller.
Dec‡tome perfectamente da serie
de obst‡culos que haber‡ que superar
ata encontra-las v’as de actuaci—n executiva nun proxecto tan innovador, pero
estou convencido de que, se existe a vontade de supera-las dificultades, se atopar‡n as f—rmulas para facer viable esta iniciativa, que dar‡ uns froitos detectables
en poucos anos.
2 Articulo 6
17/4/01
19:25
Página 121
Estudios
2 Articulo 6
17/4/01
19:25
Página 122
2 Articulo 6
17/4/01
19:25
Página 123
123
CÓMO SON E CÓMO FUNCIONAN OS VIRUS
Rafael Seoane Pardo
Universidade de Santiago
de Compostela
O DESCUBRIMENTO DOS VIRUS
O descubrimento dun novo tipo de
axentes microsc—picos causantes de
enfermidades infecciosas distinto das
bacterias e os fungos dŽbese — ruso
Iwanovsky. En 1892 este investigador
estudiaba a orixe dunha enfermidade
infecciosa das plantas, o mosaico do
tabaco, e observou que a sœa orixe parec’a infecciosa xa que cando trataba plantas sas cun extracto de follas de plantas
enfermas se reproduc’a a enfermidade;
sen embargo, cando se fac’a pasa-lo
extracto por filtros de porcelana que reti–an a totalidade dos axentes infecciosos
co–ecidos ata ent—n (bacterias e fungos),
non se eliminaba o potencial infeccioso
do extracto. Debido a isto, Beijerinck
denominouno contagium vivium fluidum.
En 1898 Lšfler e Bosch asignaban a causa
da febre aftosa do gando a un axente
deste tipo e en 1900 Reed descubre o primeiro virus causante de enfermidades en
humanos, o virus da febre amarela.
Antes de 1930 denomin‡banse virus
t—dolos axentes vivos causantes de
enfermidade, e design‡banse virus filtrantes os que atravesaban os filtros que
reti–an bacterias; a evoluci—n posterior
reservou o termo para este œltimo tipo
de axentes infecciosos de estructura subcelular.
A NATUREZA DOS VIRUS
Os virus considŽranse adoito como
os organismos vivos m‡is pequenos; sen
embargo, falando de forma estricta, o seu
encadramento dentro dos organismos Ž
bastante discutible xa que carecen de
estructura celular e, a’nda que poden
conter molŽculas con actividade enzim‡tica (neuraminidasa do virus da gripe),
f—ra da cŽlula viva constitœen un conxunto de macromolŽculas carentes de
actividade qu’mica ou metab—lica, polo
que dependen dunha cŽlula hospedadora para a sœa multiplicaci—n. Con todo,
conte–en a informaci—n necesaria para
produciren grandes cantidades de copias
de si mesmos cando penetran nunha
cŽlula viva susceptible, o que lles confire
certa consideraci—n de vivos. ƒ posible
que os virus sexan coma a luz, que pode
considerarse onda ou part’cula segundo
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
2 Articulo 6
124
17/4/01
19:25
Página 124
Rafael Seoane Pardo
o punto de vista desde o que se estudie;
Ž dicir, que poidan encadrarse nos sistemas macromoleculares m‡is complexos
ou nos organismos vivos m‡is sinxelos.
Un virus est‡ constitu’do por unha
molŽcula de ‡cido nucleico (ARN ou
ADN pero nunca ambos) que contŽn a
informaci—n xenŽtica necesaria para elaborar copias de si mesmo e que se acha
envolto nunha cuberta protectora de
prote’nas (denominada c‡pside viral). O
conxunto de c‡pside e ‡cido nucleico
denom’nase nucleoc‡pside e en moitos
casos est‡ recuberta por unha membrana
lip’dica capturada das membranas celulares durante a sa’da do virus da cŽlula
hospedadora. Esta membrana Ž nalgœns
virus de orixe nuclear pero na maior’a
dos casos obtŽ–ena da membrana citoplasm‡tica. Os virus que posœen esta
envoltura externa denom’nanse virus
con envoltura, mentres que aqueles que
carecen dela se denominan virus nus. A
presencia ou ausencia de envoltura Ž responsable de moitas propiedades dos
virus, como o mecanismo de entrada na
cŽlula ou a sœa resistencia a algœns factores ambientais ou axentes desinfectantes.
Nesta envoltura, ou directamente
na nucleoc‡pside dos virus que carecen
dela, ins’rense molŽculas de prote’nas
glicosiladas (glicoprote’nas) que forman
proxecci—ns cara — exterior denominadas esp’culas ou pepl—meros. Estas
estructuras rexen as interacci—ns do
virus co exterior, especialmente a interacci—n coa cŽlula hospedadora durante
a entrada do virus, e constitœen tamŽn as
estructuras do viri—n m‡is accesibles e
mellor reco–ecidas polos anticorpos.
Ademais, son capaces en moitos casos
de un’rense a eritrocitos de diferentes
especies producindo a sœa aglutinaci—n
(hemaglutininas), o que permite unha
proba do diagn—stico viral de rutina: a
inhibici—n da hemaglutinaci—n por anticorpos presentes no soro1.
Malia a esta aparente simplicidade
estructural e o seu pequeno tama–o, os
virus posœen unha elevada diversidade
tanto en tama–o e forma coma no seu
ciclo vital e efectos patol—xicos.
A FORMA DOS VIRUS
As part’culas virais completas
dotadas de capacidade infecciosa denom’nanse viri—ns e posœen un rango de
tama–os moi variable (10-300 nm)2, Ž
dicir, var’an desde o tama–o dunha bacteria pequena — dos org‡nulos celulares
m‡is pequenos, a subunidade 40s dun
ribosoma.
A c‡pside viral est‡ formada por
subunidades proteicas denominadas
caps—meros que se agrupan para formaren unha estructura pechada de forma
variable, a’nda que xeralmente helicoidal
1 Nesta proba mestúranse glóbulos vermellos, antíxenos virais e soro do paciente; se neste existen anticorpos contra o virus, producto da infección, uniranse ós antíxenos virais e impedirán a aglutinación dos eritrocitos
observada en ausencia de anticorpos.
2 Un nm é a millonésima parte dun milímetro, é dicir, se un virus se puidese ver a simple vista, unha mosca
mediría máis de 30 metros de longo.
2 Articulo 6
17/4/01
19:25
Página 125
Cómo son e cómo funcionan os virus
125
Figura 1. Esquema do virus do herpes
Estructura dun virus con envoltura e simetría icosaédrica. Obsérvese a presencia de hexámeros e pentámeros e a
proxección ó exterior dos peplómeros glicoproteicos.
ou icosaŽdrica. Segundo a complexidade
do virus os caps—meros poden ser todos
iguais, coma nos virus helicoidais, ou
diferentes, coma nos virus icosaŽdricos.
Existen tamŽn algœns virus, como o da
var’ola, que carecen dunha c‡pside ben
estructurada e se denominan virus de
simetr’a complexa. Os virus icosaŽdricos, como o virus do herpes esquemati-
zado na figura, deben posu’r polo
menos dous tipos de caps—meros: os que
ocupan os vŽrtices, que establecen contacto con outros cinco caps—meros e se
denominan polo tanto pent‡meros, e os
que ocupan os centros das caras do icosaedro, que establecen o contacto con
outros seis caps—meros e se denominan
hex‡meros.
2 Articulo 6
126
17/4/01
19:25
Página 126
Rafael Seoane Pardo
O MATERIAL XENÉTICO VIRAL
+) ou ben a sœa cadea complementaria
(cadea -).
A informacion necesaria para obter
copias de si mesmo est‡ contida no material xenŽtico ou xenoma viral que, como
xa comentamos, pode estar constitu’do
por ADN ou ARN, pero nunca polos
dous. Isto constitœe unha excepci—n dentro dos seres vivos xa que calquera cŽlula
contŽn ‡mbolos tipos de ‡cido nucleico, o
ADN que almacena a informaci—n e o
ARN que a transmite ata os ribosomas ou
f‡bricas onde se sintetizan as prote’nas.
As’, o xenoma viral pode estar constitu’do por unha ou varias molŽculas diferentes (s— os retrovirus posœen dœas molŽculas iguais) de ADN ou de ARN, a’nda
que a gran maior’a posœe unha œnica
cadea.
A composici—n do xenoma viral ten
importantes implicaci—ns para a sœa
expresi—n na s’ntese de prote’nas virais e
na sœa replicaci—n para obter novas
copias do xenoma, procesos necesarios
para a producci—n de novas part’culas
virais.
Pero a diversidade do xenoma viral
non se detŽn en poder ser ADN ou ARN.
No resto dos seres vivos, desde as bacterias ata o ser humano, o ADN at—pase en
forma de dobre cadea, Ž dicir, cada cromosoma est‡ formado realmente por
dœas longas cadeas de nucle—tidos complementarias unha da outra3; pola contra, o ARN at—pase como molŽculas
dunha soa cadea de nucle—tidos. Sen
embargo nos virus, tanto o ADN como o
ARN poden estar presentes no viri—n
como unha œnica cadea ou como unha
dobre hŽlice. No caso de virus con xenoma ARN dunha soa cadea, a molŽcula de
‡cido nucleico pode se-la que serve de
molde para a s’ntese de prote’nas (cadea
CLASIFICACIÓN DOS VIRUS
T—dalas clasificaci—ns dos virus se
basean no tipo de ‡cido nucleico, no
tama–o e arquitectura da c‡pside e na
presencia ou ausencia de envoltura. Sen
embargo, debido ‡ completa dependencia do hospedador, Ž dicir, — feito de que
un virus non pode completa-lo seu ciclo
vital se non o fai no interior dunha cŽlula viva para a que Ž espec’fico, os virus
son clasificados adoito por separado,
segundo o tipo de hospedador, en virus
bacterianos ou bacteri—fagos, virus de
fungos ou mic—fagos, virus de plantas,
virus de invertebrados e virus de vertebrados. Dentro dos virus que infectan
cŽlulas de vertebrados dist’nguense sete
clases:
A clase I comprende os virus de
ADN de dobre cadea. Poden ter envoltura ou non e simetr’a complexa ou icosaŽdrica. Inclœe virus tan importantes como
3 Os nucleótidos son compostos formados por unha base nitroxenada, ribosa (no ARN) e desoxirribosa (no
ADN) e fosfato, que constitúen os alicerces cos que se constrúen os ácidos nucleicos. Existen 4 ribonucleótidos
(adenina, uracilo, citosina e guanina) e 4 desoxirribonucleótidos (desoxiadenina, desoxicitosina, desoxiguanina
e desoxitimina). Estes nucleótidos emparéllanse de forma complementaria nas dúas cadeas (A-T ou A-U; G-C).
2 Articulo 6
17/4/01
19:25
Página 127
Cómo son e cómo funcionan os virus
o da var’ola, os herpes ou os adenovirus,
e poden ter simetr’a complexa como o
virus da var’ola ou icosaŽdrica como o
do virus do herpes.
ç clase II pertencen os virus de
ADN monocatenario, todos eles nus e de
simetr’a icosaŽdrica. Inclœe virus de moi
pequeno tama–o (parvovirus) entre os
que destaca o B19, axente causal do eritema infeccioso ou Òenfermidade da
labazadaÓ polo avermellamento caracter’stico das meixelas.
A clase III comprende os virus de
ARN bicatenario, todos nus e con simetr’a
127
icosaŽdrica. Entre eles se atopan os rotavirus, orixe de moitas diarreas infant’s.
A clase IV comprende os virus de
ARN monocatenario de cadea (+) e
poden ter envoltura ou ser nus e de
simetr’a helicoidal ou icosaŽdrica.
Pertencen a esta clase o virus da febre
amarela, o virus da rubŽola e o da hepatite de tipo A.
A clase V comprende virus ARN
monocatenario de cadea (-), todos eles
con envoltura e simetr’a helicoidal ou
complexa. Inclœe virus moi importantes
para o home como o da gripe, o da rabia
Figura 2. Esquema do ciclo de multiplicación dun virus
Ciclo de multiplicación dun herpesvirus. Trátase dun dos virus cun ciclo máis complexo con expresión secuencial no
tempo das diferentes proteínas virais e ensamblaxe dentro do núcleo (a maioría dos virus ensámblanse no citoplasma celular).
2 Articulo 6
128
17/4/01
19:25
Página 128
Rafael Seoane Pardo
ou algœns dos novos virus emerxentes
como o ƒbola.
As clases VI e VII inclœen os virus
que utilizan na sœa multiplicaci—n un
proceso œnico: a s’ntese de ADN utilizando como molde ARN. En t—dolos
demais seres vivos o ADN serve de
molde tanto para o ADN coma para o
ARN. A clase VI son virus ARN (+) con
envoltura e simetr’a icosaŽdrica denominados retrovirus, dos que o exemplo
m‡is co–ecido Ž o virus da inmunodeficiencia humana, axente causal da SIDA.
A clase VII inclœe un œnico virus de ADN
bicatenario que Ž o axente causal da
hepatite parenteral de tipo B.
A MULTIPLICACIÓN VIRAL
Xa comentamos antes que os virus
s— se amosan como seres vivos cando
penetran no interior dunha cŽlula e son
quen de toma-lo control da maquinaria
celular para obteren copias de si mesmos. Pero a reproducci—n do virus ten
ademais unha particularidade: trala
entrada dun viri—n nunha cŽlula susceptible prodœcense nela miles de copias do
mesmo virus sen pasar por nœmeros
intermedios, e por iso se fala de multiplicaci—n viral m‡is ca de reproducci—n
viral. Este feito particular dŽbese a que
como os virus carecen de estructura celular poden obter multitude de copias do
seu material xenŽtico illado mentres,
independentemente, se producen as c‡psides necesarias para protexelo no exterior; Ž dicir, a multiplicaci—n do xenoma
Ž m‡is ou menos independente da multiplicaci—n das c‡psides, mentres que en
calquera organismo celular a duplicaci—n do xenoma se asocia ‡ divisi—n da
cŽlula en dous descendentes. De feito, en
moitos casos producen m‡is c‡psides ca
xenomas polo que abandonan a cŽlula
multitude de c‡psides virais sen material
xenŽtico, e polo tanto incapaces de infectar productivamente outras cŽlulas, que
se co–ecen como virus defectuosos e son
t’picos entre outros casos na hepatite B.
O ciclo de multiplicaci—n viral
p—dese dividir en tres fases xerais e consecutivas, cada unha das cales inclœe
varios procesos que poden ter lugar de
forma consecutiva ou simult‡nea.
1. A fase de infecci—n inclœe t—dolos procesos que levan ‡ liberaci—n do
xenoma viral no interior celular desde o
viri—n extracelular e ad—itase dividila en
tres etapas, xeralmente consecutivas,
a’nda que nalgœns virus poden ter lugar,
polo menos algunhas delas, de forma
simult‡nea.
1a)A adsorci—n ou adherencia do
virus ‡ superficie da cŽlula, na cal as interacci—ns espec’ficas entre as esp’culas
virais e molŽculas da superficie celular
vencen as forzas hidrof—bicas e electrost‡ticas e permiten un contacto directo do
viri—n coa superficie celular.
4 Denomínase endocitose o proceso polo cal unha célula engloba partículas no interior de vacúolas citoplasmáticas.
2 Articulo 6
17/4/01
19:25
Página 129
Cómo son e cómo funcionan os virus
129
1b)Penetraci—n do virus no interior
celular. Pode ter lugar de tres formas
diferentes: por fusi—n da envoltura coa
membrana celular (s— algœns virus con
envoltura como por exemplo o VIH), por
endocitose4 da part’cula viral e posterior
sa’da do endosoma (moitos virus con
envoltura e nus) ou por paso directo a
travŽs da membrana (algœns virus nus
como os poliovirus). Un caso particular
da problem‡tica da penetraci—n constitœeno aqueles virus que liberan o seu
xenoma directamente no nœcleo celular
(caso dos herpesvirus), polo que deben
atravesar dœas membranas, parece que a
membrana nuclear Ž traspasada directamente pola nucleoc‡pside de forma similar ‡ utilizada por algœns virus nus para
o paso da membrana citoplasm‡tica.
control da maquinaria celular, o virus
regula a expresi—n das sœas propias prote’nas, xeralmente dun xeito secuencial.
As prote’nas virais clasif’canse en prote’nas inmediatas, que son aquelas que se
sintetizan nos primeiros momentos da
infecci—n viral e xeralmente est‡n implicadas no corte da s’ntese proteica celular
e na regulaci—n da expresi—n doutras
proteinas virais; prote’nas temper‡s,
entre as que se encontran os enzimas
implicados na replicaci—n do xenoma e
algunhas glicoprote’nas da envoltura e
prote’nas serodias que constitœen xeralmente compo–entes estructurais da c‡pside e a envoltura. Estas prote’nas son
modificadas e transportadas polo aparello de Golgi celular coma se de prote’nas
celulares se tratase.
1c) A decapsidaci—n. Unha vez no
interior do nœcleo ou citoplasma celular,
ten que ter lugar a liberaci—n do xenoma
para a sœa expresi—n e replicaci—n. Este Ž
o proceso m‡is desco–ecido do ciclo
viral, a’nda que se sabe que nel interve–en factores celulares que actœan como
limitantes, de tal forma que non t—dolos
viri—ns que penetran na cŽlula poden
decapsidarse.
2. A expresi—n e replicaci—n do
xenoma viral comeza logo de liberado
este.
Existe outro problema para a
expresi—n das prote’nas virais: a maquinaria de s’ntese proteica da cŽlula hospedadora Ž capaz de traducir unha œnica
cadea de ARNm nunha prote’na, por iso
o virus debe producir un œnico ARNm
que conte–a t—dalas prote’nas que deban
expresarse nun momento dado. Nun
proceso posterior ‡ s’ntese proteica, os
enzimas denominados proteasas, en
moitos casos espec’ficas do virus, rompen a cadea poliproteica nas diferentes
prote’nas do virus.
2a)S’ntese das prote’nas virais.
Para lograr que os ribosomas celulares5
produzan fundamentalmente prote’nas
virais, o virus ten que inhibi-la s’ntese de
prote’nas celulares. Unha vez tomado o
2b)A replicaci—n do xenoma viral
ten sempre lugar (independentemente
da natureza do xenoma do viri—n) a travŽs dun intermediario de replicaci—n de
dobre cadea (ben ARN ben ADN). No
5 Os ribosomas son as estructuras celulares onde se sintetizan as proteínas. Neles a secuencia de bases dun
ARN mensaxeiro é lida e transformada nunha secuencia específica de aminoácidos para obte-las proteínas.
2 Articulo 6
130
17/4/01
19:25
Página 130
Rafael Seoane Pardo
caso dos virus de xenoma monocatenario a cadea que non vai ser inclu’da na
c‡pside degr‡dase antes de se realiza-lo
empaquetamento do xenoma nela.
3. Ensamblaxe e sa’da do viri—n.
Unha vez sintetizados os compo–entes
do futuro viri—n (xenoma, prote’nas da
c‡pside e glicoprote’nas da envoltura)
comeza a derradeira fase do ciclo de
replicaci—n. No caso m‡is complexo, o
dos virus con envoltura, este proceso
comeza normalmente coa inserci—n na
membrana (citoplasm‡tica ou nuclear,
segundo os casos) das glicoprote’nas
virais. Estas glicoprote’nas permiten a
uni—n dos caps—meros que son cortados
por enzimas proteol’ticos (as proteasas
virais) e constitœen a c‡pside, na que se
inclœe unha molŽcula do xenoma viral, a
c‡pside remata o seu proceso de maduraci—n constitu’ndo unha estructura
pechada que protexe o xenoma viral das
condici—ns ambientais. Unha vez creada
a nucleoc‡pside o virus abandona a cŽlula, xeralmente por un proceso inverso —
que lle permitiu a entrada.
Os virus que se ensamblan no
nœcleo (herpesvirus) son exportados —
exterior polo aparello de Golgi coma
calquera outro gr‡nulo de secreci—n.
Moitos do virus que se ensamblan na
membrana citoplasm‡tica abandonan a
cŽlula por exocitose (proceso inverso ‡
endocitose) ou por xemaci—n. O proceso
de sa’da dos virus, especialmente por
xemaci—n, pode crear poros na membrana que afectan o intercambio de substancias e orixinan a morte celular.
RESPOSTA DO ORGANISMO Á INFECCIÓN VIRAL
Coma en toda infecci—n microbiana,
o organismo oponse ‡ invasi—n viral cos
recursos do seu sistema de defensa. Sen
embargo, as infecci—ns virais son moi
variables e poden presentarse de forma
subcl’nica ou cl’nica e neste œltimo caso,
como imos ver despois, poden producir
infecci—ns agudas, cr—nicas, persistentes
ou latentes. Da mesma maneira as respostas inmunitarias fronte a ela var’an da
pr‡ctica non resposta (caso dos virus lentos) ata respostas potentes que confiren
inmunidade duradeira, incluso para a
vida (caso do xaramp—n ou a rubŽola),
pasando por t—dolos tipos de respostas
intermedias como as infecci—ns cr—nicas e
recidivantes.
Para a protecci—n do organismo
contra unha infecci—n viral o sistema de
defensa necesita controla-la multiplicaci—n do virus de tal forma que se reduza
o nœmero de part’culas infecciosas capaces de penetraren en novas cŽlulas, que
se dete–a a diseminaci—n de viri—ns polo
organismo e se que preve–an os danos
que ocasiona o virus nos diferentes tecidos e —rganos infectados. Os mecanismos que controlan a infecci—n por distintos virus poden ser moi diferentes e
incluso para un mesmo virus os
mecanismos que combaten unha infecci—n primaria poden non se-los mesmos
que impiden a reinfecci—n. Sirva como
exemplo que a infecci—n primaria polo
virus do xaramp—n ou da rubŽola Ž controlada pola actividade dos linfocitos T
citot—xicos que destrœen as cŽlulas infectadas, mentres que son os anticorpos os
2 Articulo 6
17/4/01
19:25
Página 131
Cómo son e cómo funcionan os virus
principais responsables da defensa contra a reinfecci—n impedindo a entrada
dos viri—ns nas cŽlulas.
Os principais recursos de defensa
do organismo fronte ‡ infecci—n viral son:
a) A resposta da propia cŽlula
infectada que consiste na inducci—n de
apoptose ou suicidio celular6 e na secreci—n de interfer—ns tipo I (α e β). Os interfer—ns producidos polas cŽlulas infectadas alcanzan os receptores espec’ficos
situados nas cŽlulas veci–as e activan
nelas a expresi—n dalgœns xenes celulares
que inducen un estado de resistencia
antiviral. Os seus efectos negativos sobre
a propia cŽlula fan que sexa m‡is un
mecanismo de defensa do tecido ou organismo ca celular.
b) As cŽlulas NK. As cŽlulas NK
son estimuladas de forma directa polos
interfer—ns de tipo I e son capaces de
destru’r directamente cŽlulas infectadas
por virus. Os mecanismos de reco–ecemento polas cŽlulas NK son a’nda pouco
co–ecidos.
c) A resposta inmunol—xica. A resposta inmunol—xica antiviral dir’xese
fronte as prote’nas virais, pero as particularidades do ciclo de multiplicaci—n
viral fan que estas prote’nas se expresen
na propia part’cula viral ou nas cŽlulas
infectadas e sobre estas poden expresarse tres tipos diferentes de ant’xenos. Por
un lado, os virus con envoltura expresan
na membrana celular as glicoprote’nas
131
da envoltura, as prote’nas das c‡psides e
outras prote’nas virais sintetizadas pola
cŽlula e, por œltimo, a infeccion viral
pode induci-las cŽlulas a sintetizar prote’nas propias que normalmente non
expresa o tipo celular infectado.
Finalmente, os propios viri—ns extracelulares poden actuar como ant’xenos en
circulaci—n.
A inmunidade espec’fica antiviral
parece ser basicamente mediada polos
linfocitos T citot—xicos capaces de destru’ren de forma directa aquelas cŽlulas
que expresan na sœa membrana ant’xenos estra–os en asociaci—n con ant’xenos de histocompatibilidade, impedindo as’ a posterior multiplicaci—n viral e
deixando as part’culas virais a mercŽ
dos anticorpos.
MECANISMOS DE PRODUCCIÓN DE ENFERMIDADE: PATOXÉNESE VIRAL
O principal efecto patoxŽnico da
infeccion viral l’tica consiste na morte da
cŽlula infectada. Durante moito tempo
pensouse que a simple multiplicaci—n
viral coa conseguinte detenci—n da s’ntese
macromolecular e a acumulaci—n de part’culas virais no interior da cŽlula era a
responsable da sœa lise e destrucci—n. Sen
embargo, o feito de que os efectos citop‡ticos (alteraci—ns da morfolox’a das cŽlulas en cultivo producidas por distintos
6 A apoptose é un mecanismo de autodestrucción celular que pode ser disparado en multitude de situacións
de emerxencia e que desempeña tamén unha importante función en procesos normais de desenvolvemento do
organismo, como poden se-la eliminación de células senescentes, pretumorais ou sobrantes durante o desenvolvemento embrionario.
2 Articulo 6
132
17/4/01
19:25
Página 132
Rafael Seoane Pardo
virus ou polo mesmo virus en diversas
cŽlulas) sexan diferentes e, a’nda m‡is
importante, a observaci—n de efecto citop‡tico e morte celular mesmo en ausencia
de replicaci—n viral e producci—n de
viri—ns maduros suxeriron a idea da existencia de Ôtoxinas viraisÕ, Ž dicir, compo–entes virais que poden afectar diferentes
funci—ns celulares como a expresi—n de
certos xenes, a s’ntese de ATP, a permeabilidade da membrana, a s’ntese de l’pidos, a desorganizaci—n do esqueleto celular ou a inducci—n da fusi—n de
membranas.
A destrucci—n das cŽlulas infectadas polos linfocitos T citot—xicos permite
a destrucci—n de cŽlulas en fases temper‡s da infecci—n e limitar polo tanto a
diseminaci—n viral, pero por outra parte
contribœe — efecto patoxŽnico dos virus —
causa-la morte celular. Nalgœns casos, a
destrucci—n das cŽlulas infectadas polos
mecanismos do sistema de defensa provocan un dano tisular que Ž tanto m‡is
grave canto menor sexa a taxa de rexeneraci—n do tecido en particular. O caso
m‡is t’pico Ž a coriomeninxite linfocitaria
murina, na cal a destrucci—n tisular provocada pola resposta inmune fronte a un
virus pouco virulento produce un dano
nervioso irreversible que conduce ‡
morte; sen embargo en ratos que non responden — virus o dano causado pola
mera multiplicaci—n viral Ž moito menor
e os animais sobreviven sen problemas ‡
infecci—n. Outros exemplos poder’an
se-la espondilite anquilosante ou a diabete mellitus de tipo I insulino-dependente.
Quizais o m‡is importante dos efectos patoxŽnicos da infecci—n viral, tanto
en infecci—ns l’ticas coma nas persistentes, sexa a regulaci—n xenŽtica (inducci—n
e expresi—n selectiva dalgœns xenes celulares) e a inhibici—n da s’ntese proteica
celular, necesarias para a expresi—n da
informaci—n xenŽtica contida no virus.
Noutras ocasi—ns o virus pode altera-la expresi—n do material xenŽtico da
cŽlula hospedadora, como sucede no
caso de moitos fen—menos de oncoxŽnese viral, debida xeralmente ‡ inducci—n
de oncoxenes celulares trala infecci—n da
cŽlula polos virus onc—xenos. Estas alteraci—ns conducen ‡ perda dos normais
mecanismos de control da divisi—n celular e — desenvolvemento tumoral.
Outro dos grandes efectos patoxŽnicos dos virus sobre a cŽlula Ž a
alteraci—n da permeabilidade da membrana, o que pode orixinar por diferentes
mecanismos. O m‡is evidente parece
se-la alteraci—n estructural da membrana
pola inserci—n de prote’nas virais ou
polas diferencias qu’micas inducidas nos
‡cidos graxos dos seus l’pidos.
TIPOS DE INFECCIÓN: INFECCIÓN LÍTICA, PERSISTENCIA E LATENCIA
Como xa comentamos, cando un
virus entra na cŽlula infectada as sœas
primeiras acci—ns van dirixidas a dete-lo
normal funcionamento da cŽlula para
que a maquinaria celular se po–a — seu
servicio. O intento do virus de realizar
estas funci—ns dispara unha primeira resposta de protecci—n da cŽlula infectada
2 Articulo 6
17/4/01
19:25
Página 133
Cómo son e cómo funcionan os virus
133
que leva ‡ producci—n de interfer—ns de
tipo I que tratar‡n de inducir un estado
antiviral nas cŽlulas veci–as, a’nda que Ž
incapaz de protexe-la propia cŽlula que o
produce. Se o virus d‡ superado esta primeira defensa consegue controla-la maquinaria celular e realiza-lo seu
ciclo de multiplicaci—n. As prote’nas
virais, como t—dalas prote’nas de s’ntese
celular, son presentadas na membrana
das cŽlulas infectadas asociadas a unhas
molŽculas especiais, os ant’xenos de histocompatibilidade, que permiten que
poidan ser reco–ecidos polo sistema
inmunitario e inducir unha resposta de
defensa.
permanecer no interior do organismo
infectado durante longos per’odos de
tempo, pero os seus mecanismos de funcionamento e as sœas consecuencias para
o hospedador son moi diferentes.
Trala entrada dun virus nunha cŽlula susceptible poden suceder tres tipos de
infecci—n diferentes: l’tica ou aguda (multiplicaci—n r‡pida con morte celular), persistente ou cr—nica (multiplicaci—n lenta
sen morte celular pero con alteraci—n da
funci—n celular) e latente (o virus permanece no interior celular sen se expresar
ata que se activan e entran en infecci—n
l’tica). Moitos virus poden produci-los
tres tipos de infecci—ns pasando dun estado a outro segundo as condici—ns de
resistencia do hospedador (un dos exemplos m‡is claros constitœeo a recidiva das
infecci—ns por virus do herpes, nas que
un estado de inmunosupresi—n produce
o paso da infecci—n latente ‡ l’tica).
Esgotamento inmune. Nalgœns
casos de infecci—n viral masiva ou duradeira pode ocorrer que se estimulen tal
cantidade de precursores cara a cŽlulas
efectoras de vida curta que se esgote a
reserva de linfocitos espec’ficos que
poida loitar contra a infecci—n. Se os
virus son capaces de resistir esta primeira ondada de resposta, o esgotamento
dos precursores espec’ficos fai que o
virus poida proliferar sen oposici—n.
A persistencia e a latencia son dous
procesos polos cales os virus poden
PERSISTENCIA. Prodœcese cando os
virus non demasiado virulentos son
capaces de evadi-lo sistema de defensa
de forma m‡is ou menos continua e permanecen multiplic‡ndose no organismo
durante longos per’odos de tempo.
Existen dous mecanismos de especial
importancia para explica-las infecci—ns
virais persistentes: o esgotamento inmune e a variaci—n antixŽnica.
A variaci—n antixŽnica ou cambio
dos ant’xenos de superficie fai que a resposta inmunitaria producida contra os
primeiros virus que entran no organismo
non sexa eficaz contra as seguintes xeraci—ns de virus. Este fen—meno Ž especialmente importante nos virus de ARN,
debido a que a replicasa7 encargada da
7 Denomínase replicasa un enzima presente nos virus ARN e ausente na célula eucariota que se encarga de
obter copias do xenoma de ARN, é dicir, é un enzima capaz de sintetizar unha cadea de ARN utilizando como
molde ARN. Na célula a información xenética está contida no ADN e cópiase durante a división a outra molécula de ADN. Para a síntese de proteínas a célula debe producir unha cadea de ARNm pero faino sempre utilizando como molde unha molécula de ADN.
2 Articulo 6
134
17/4/01
19:25
Página 134
Rafael Seoane Pardo
replicaci—n do xenoma viral carece da
funci—n correctora e comete polo tanto
moitos m‡is erros c‡ ADN polimerasa
que duplica o xenoma das cŽlulas e dos
virus ADN. Por exemplo esta variaci—n
antixŽnica explica porquŽ a vacina da
gripe debe cambia-la sœa composici—n
dun ano para outro, pois os ant’xenos da
li–a viral que establece a infecci—n un
ano son diferentes dos expresados polo
virus o ano anterior.
do seu xenoma debe estar inhibida ou
polo menos moi reducida. Existen diferentes mecanismos a travŽs dos cales se
consegue este efecto, algœns deles
dependen do virus, outros do hospedador e noutros casos de ambos.
LATENCIA. Prodœcese cando o virus
permanece silente no interior dunha cŽlula infectada sen realiza-la replicaci—n nin
a expresi—n do seu material xenŽtico. A
xeraci—n dun estado latente require polo
menos que se cumpran tres condici—ns
por parte do virus:
O principal grupo de axentes
antiinfecciosos, os antibi—ticos, actœan
sobre rutas metab—licas ou estructuras
celulares que s— existen nas bacterias ou,
polo menos, son diferentes nestas e nas
cŽlulas do organismo; Ž dicir, o seu principal mecanismo de toxicidade dir’xese
cara ‡s bacterias e Ž inocuo para o hospedador. Sen embargo, os virus utilizan
a gran maior’a das rutas metab—licas e as
propias estructuras celulares para a sœa
multiplicaci—n; esta Ž a raz—n pola cal os
antibi—ticos non son eficaces para o tratamento das infecci—ns de orixe viral, se
ben nalgœns casos poden ser œtiles para
previ-las sobreinfecci—ns bacterianas
debidas ‡s favorables condici—ns xeradas pola infecci—n v’rica.
Ñ Non inducci—n ou inhibici—n da
apoptose. Xa sabemos que moitos virus
posœen prote’nas implicadas na inhibici—n do sinal apopt—tico que permite a
supervivencia da cŽlula infectada.
Ñ Evasi—n do control polos linfocitos T citot—xicos. Os principais grupos
capaces de establecer latencia (herpesvirus e alphavirus) son quen de infecta-las
neuronas que son das poucas Ñse non
son as œnicasÑ cŽlulas que non expresan
constitutivamente ant’xenos de histocompatibilidade nin poden ser inducidas
con facilidade a expresalos, de tal forma
que os virus poden permanecer no interior destas cŽlulas de forma m‡is ou
menos invisible ‡ inmunidade celular.
Ñ Inhibici—n da expresi—n e replicaci—n do xenoma. Para que se poida
falar dun estado de latencia non debe
producirse replicaci—n viral e a expresi—n
O TRATAMENTO DAS INFECCIÓNS VIRAIS
O gran problema, pois, da terapia
das infecci—ns v’ricas reside en logra-la
toxicidade selectiva, Ž dicir, en c—mo destru’r un virus sen dana-la cŽlula na que
est‡ integrado, a pesar de que Ž a propia
maquinaria celular a que realiza a multiplicaci—n viral. Este foi durante moito
tempo o punto cr’tico da terapia antiviral;
sen embargo, os virus, ou polo menos
algœns deles, presentan particularidades
moleculares e puntos cr’ticos no seu ciclo
2 Articulo 6
17/4/01
19:25
Página 135
Cómo son e cómo funcionan os virus
vital que abren unha posibilidade de ataque selectivo — virus.
O principal grupo de axentes antivirais provŽn das investigaci—ns sobre
antineopl‡sicos e tr‡tase de an‡logos dos
nucle—tidos que constitœen os ‡cidos
nucleicos. Estes axentes son particularmente œtiles no tratamento dalgœns
virus que utilizan enzimas codificados
polo propio xenoma viral nalgœn punto
da s’ntese dos ‡cidos nucleicos. As’, os
f‡rmacos antiv’ricos de maior uso, os
antiherpŽticos, aproveitan unha maior
afinidade dun enzima implicado na s’ntese do ADN (a timid’n quinasa) por
algœns an‡logos da timidina, inhibindo
de forma se non selectiva, si preferente
as s’nteses de ‡cidos nucleicos virais. A
este grupo pertencen tamŽn a azidotimidina (AZT) e a dideoxiuridina (dDI), eficaces no tratamento da SIDA. Estas
molŽculas presentan unha afinidade
unhas cen veces maior pola transcriptasa
inversa viral (un enzima presente no
virus e ausente na cŽlula hospedadora
que se encarga de sintetizar ADN
seguindo como molde unha molŽcula de
ARN) que polos enzimas celulares.
No outro grupo poder’anse
inclu’-los derivados do adamantano
aconsellados como profil‡cticos e quimioter‡picos da gripe en pacientes comprometidos. Os dous principais compo–entes deste grupo, a amantadina e a
rimantadina, parecen bloquea-los procesos implicados na decapsidaci—n do
virus da gripe.
A aparici—n da pandemia da SIDA e
a de cepas de VIH resistentes a AZT e
135
outros inhibidores da retrotranscriptasa
proporcionaron un grande impulso na
investigaci—n de novos productos con
actividade antiviral. Froito destes traballos foi a aparici—n dun novo grupo de
f‡rmacos con actividade antiviral, os inhibidores das proteasas virais. Lembremos
que tanto na decapsidaci—n como durante o proceso de ensamblaxe e sa’da do
viri—n prodœcense adoito reestructuraci—ns e codificaci—ns nas prote’nas virais;
moitas destas modificaci—ns requiren que
as prote’nas sintetizadas no ribosoma
sufran cortes en lugares espec’ficos, os
enzimas encargados de realizar estes cortes, denominados proteasas, acostuman
estar codificadas polo xenoma viral e son,
xa que logo, un branco selectivo para
actuar sobre o virus sen provocar efectos
dani–os na cŽlula hospedadora. De feito,
a terapia m‡is eficaz hoxe para o tratamento da infecci—n con VIH Ž a combinaci—n de dous inhibidores da retrotranscriptasa cun inhibidor das proteasas
virais.
A terapia antiviral Ž un campo
a’nda pouco explorado no que a investigaci—n b‡sica no ciclo de multiplicaci—n
viral pode subministra-lo co–ecemento
das sut’s diferencias moleculares que os
virus aproveitan para controla-la cŽlula,
diferencias que poder‡n ser empregadas
por novos f‡rmacos antivirais.
BIBLIOGRAFÍA
Cisterna, R.; Basaras, ÒVirolog’a GeneralÓ, en J. A. Garc’a Rodr’guez, e J.
2 Articulo 6
136
17/4/01
19:25
Página 136
Rafael Seoane Pardo
J. Picazo, (eds.), Microbiolog’a
MŽdica. I. Microbiolog’a mŽdica general, Madrid, Doyma-Mosby, 1996.
Hirsch, M. S., e J. C. Kaplan, ÒTerapia
antiv’ricaÓ, Investigaci—n y Ciencia,
129, 1987, 50-62.
Fenner e outros, ÒVirolog’a veterinariaÓ,
Acribia, 1987.
Le Guenno, B., ÒLos nuevos virusÓ,
Investigaci—n y Ciencia, 226, 1995,
44-51.
Girard, M., e L. Hirth, ÒVirologie moleculaireÓ, Doin, 1989.
2 Articulo 7
17/4/01
19:25
Página 137
137
ANÁLISE DOS RENDEMENTOS DA EDUCACIÓN
EN GALICIA (1980-1997)
Alberto Vaquero Garc’a
Universidade Carlos III Madrid
1. XUSTIFICACIÓN DO ESTUDIO
A influencia que pode te-lo nivel de
educaci—n e o investimento en capital
humano sobre os rendementos econ—micos dos individuos Ž unha cuesti—n que
sempre preocupou —s investigadores en
temas educativos. Os rendementos econ—micos da educaci—n, as’ entendidos,
son cuesti—ns abordadas en numerosos
traballos por pedagogos e estudiosos da
formaci—n educativa, pero escasamente
tratados, polo menos neste pa’s, por
outros investigadores que poden proporcionar unha visi—n complementaria e
nova — enfoque tradicional que existe
nos temas educativos.
A elecci—n entre estudiar e non estudiar, ‡ parte das connotaci—ns subxectivas
que pode ter, pode considerarse tamŽn
como unha escolla racional ‡ que o individuo debe enfrontarse para elixi-la
opci—n m‡is id—nea dada a sœa funci—n de
utilidade ou de benestar. A educaci—n, a
partir deste enfoque, considerar’ase como
un dos mœltiples bens —s que, se se
satisfai certo prezo, pode acceder un consumidor ‡ hora de elixi-la mellor alternativa de entre t—dalas posibles.
A demanda de educaci—n, desde o
punto de vista econ—mico, pode ser
explicada a travŽs de numerosos modelos, pero quizais as achegas de Becker
(1964) e de Spence (1974) son as m‡is
notables para explica-la importancia da
educaci—n sobre o rendemento econ—mico das persoas.
Becker argumenta que a educaci—n
aumenta a productividade dos individuos e polo tanto os seus ingresos. A
adquisici—n de educaci—n ser’a ent—n un
investimento en capital humano que
producir’a rendementos futuros mediante a obtenci—n de ingresos m‡is elevados.
Desde esta perspectiva, a educaci—n Ž un
investimento que xera un rendemento —s
individuos, exactamente igual ca calquera outro investimento en capital1.
A segunda das contribuci—ns que os
economistas propuxeron para explica-la
1 Existe unha abundante literatura sobre a teoría do capital humano. Pódese consultar por exemplo G. Becker
(1975), Human capital: A theorical and Empirical Analysis with Special References to Education, Nova York,
N.B.E.R., Columbia University Press.
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
2 Articulo 7
138
17/4/01
19:25
Página 138
Alberto Vaquero García
demanda de educaci—n dŽbese sobre
todo a Spence (1974) e Stiligtz (1975).
çmbolos autores soste–en que se ben a
educaci—n pode certamente aumenta-los
ingresos dos individuos, os axentes non
estudian para aumenta-la sœa productividade, sen—n que o fan porque desta
forma os empresarios Ñque non co–ecen a productividade do traballador que
van contratarÑ poden valora-la educaci—n adquirida por parte dos individuos
como un sinal de rendibilidade.
Segundo esta argumentaci—n, un
nivel de educaci—n elevado ser’a un sinal
de alta productividade e ‡ inversa. A
educaci—n ser’a logo un simple filtro
para tratar de identifica-los axentes con
maiores habilidades innatas do conxunto
de individuos. Os que estudian durante
m‡is tempo reciben un salario m‡is alto
e son m‡is productivos; pero non porque
a educaci—n aumentara a sœa productividade, sen—n porque son identificados
como os m‡is productivos. O sistema
educativo ser’a un mecanismo de selecci—n que separa as persoas moi capacitadas das que o est‡n menos.
Non obstante, ‡mbalas teor’as non
son incompatibles; nas dœas situaci—ns
pode ser rendible investir en educaci—n,
xa que isto se traduce en ingresos futuros
maiores e, por iso, Ž dif’cil determinar se
os salarios m‡is elevados que reciben os
individuos mellor formados son consecuencia do aumento da productividade
derivada dun maior consumo de educaci—n, ou se a demanda de educaci—n dos
individuos pon de manifesto a productividade innata do que estudiou. Tanto a
teor’a da selecci—n como a teor’a do capital humano son compatibles coa correlaci—n sistem‡tica observada entre o nivel
educativo e os salarios. Segundo este
tipo de argumentaci—ns, o salario medio
das persoas que te–en un nivel educativo m‡is alto ser‡ maior c— das que te–en
un nivel educativo m‡is baixo.
Noutras ocasi—ns argumŽntase que
a educaci—n produce ademais efectos
externos ÑexternalidadesÑ sobre a sociedade no seu conxunto; este ser’a o caso
do favorecemento da estabilidade social.
A educaci—n, como xa apuntamos, produce un conxunto de rendementos privados que se transforman en mellores
expectativas de ingresos para os axentes,
pero, ademais, tamŽn produce rendementos sociais, de a’ que pareza l—xico
que, ata certo punto, a educaci—n sexa
provida por parte do sector pœblico como
un ben necesario para o individuo2 e polo
tanto con facilidades para acceder a el3.
Os economistas que tratan de xustifica-la educaci—n pœblica aducindo que
existe un fallo no mercado, centran a atenci—n na importancia das externalidades.
2 O ensino básico achega o mínimo de educación para o individuo. Se non fose obrigatorio e gratuíto, algúns
pais, ó non valoraren adecuadamente a utilidade que ten para os seus fillos esta educación ou ó non a poder
pagar, non os mandarían á escola. Para evitar isto o sector público esixe a obrigatoriedade deste tipo de formación e garante a súa provisión co financiamento adecuado.
3 En España o ensino básico e o ensino medio é obrigatorio e gratuíto, mentres que o ensino universitario,
mesmo sendo subvencionado, só é gratuíto naqueles casos nos que, non dispondo de recursos abondo, se
demostra unha capacidade de aproveitamento suficiente.
2 Articulo 7
17/4/01
19:25
Página 139
Análise dos rendementos da educación en Galicia (1980-1997)
139
Unha sociedade na que todo o mundo
saiba ler pode funcionar con moita m‡is
harmon’a ca unha sociedade na que
poucos saiban ler. Pero saber ler xera un
gran rendemento privado, e mesmo
cando o Estado non concedese ningunha
axuda, case todo o mundo estudiar’a para
posu’r uns co–ecementos b‡sicos.
ingresos para estimar inferencialmente
c‡l Ž o rendemento da educaci—n en
Galicia. Finalmente, no quinto apartado
exporŽmo-las principais conclusi—ns que
obtivemos a partir deste estudio.
Neste estudio imos prescindir do
segundo tipo de argumentaci—ns e centrarŽmonos en tratar de demostrar se
realmente os individuos actœan como
consumidores racionais de educaci—n,
aumentando a sœa demanda para acadaren unha maior rendibilidade futura en
termos econ—micos. Segundo o anterior,
cada individuo, en funci—n das sœas
capacidades, debe escoller aquel nivel de
educaci—n para o que o prezo marxinal
que implica adquirir educaci—n adicional
Ñcusto de oportunidade — que se renuncia mentres se estudiaÑ se iguala —
beneficio marxinal da œltima unidade de
educaci—n recibida.
2. A ANÁLISE DAS FONTES DE DATOS
Para isto vaise estructura-lo traballo
en catro apartados: no primeiro establŽcese o marco de mostras de referencia
para este estudio, analizando as principais bases de datos que se van empregar
dentro do traballo. No segundo apartado
vaise efectuar unha an‡lise descritiva de
c—mo inflœe o nivel de estudios sobre as
principais variables no mercado laboral
na Comunidade galega. No terceiro dos
apartados establecerase a dependencia
do nivel de ingresos para os traballadores
na Comunidade galega a partir dun conxunto de variables explicativas, entre elas
o nivel de educaci—n. Na cuarta parte do
estudio formularemos unha ecuaci—n de
Para a elaboraci—n deste traballo
empreg‡ronse dœas das principais fontes
de datos que conte–en informaci—n territorializada das principais variables estat’sticas no eido educativo. A primeira
delas, a Enquisa de Poboaci—n Activa Ñ
EPA de aqu’ en dianteÑ real’zaa trimestralmente o INE a partir dunha mostra de
62.000 fogares Ñunhas 150.000 persoasÑ
que permanecen na enquisa — longo de
tres trimestres consecutivos.
A mostraxe faise a partir de 3144
secci—ns censuais. En cada secci—n real’zase a entrevista trimestralmente en 20
fogares seleccionados de forma aleatoria.
A partir da poboaci—n provincial e da sœa
distribuci—n e conforme o tama–o dos
municipios, calcœlase o valor que representa cada fogar entrevistado, co fin de
obter cifras referidas — total da poboaci—n.
Para o caso que nos ocupa vanse
explota-los microdatos que o INE facilita
da EPA da Comunidade Aut—noma galega para 1980, 1984, 1987, 1991, 1995 e
1997. A elecci—n do segundo trimestre
como referencia ‡ hora de utiliza-los
datos non foi arbitraria, xa que se pode
comprobar (Toharia,1996) que das catro
2 Articulo 7
140
17/4/01
19:25
Página 140
Alberto Vaquero García
enquisas a do segundo trimestre Ž a que
presenta uns resultados m‡is estables4.
Do total da enquisa selecci—nanse
aqueles individuos residentes na
Comunidade galega que, considerados
como activos5 Ñocupados ou desempregadosÑ, se atopan no treito de idade de
16 a 64 anos.
3. ANÁLISE TEMPORAL DOS RENDEMENTOS DA
EDUCACIÓN EN GALICIA
A mostra as’ confeccionada mantense estable — longo do horizonte temporal que establecemos e acada unha
cifra pr—xima a 1.100.000 individuos.
Cando se intenta medi-lo stock de
capital humano en relaci—n co nivel educativo, util’zase normalmente unha
dobre tipolox’a. A primeira aproximaci—n efectœase a travŽs da an‡lise da distribuci—n de poboaci—n activa por nivel
de estudios. Esta an‡lise ref—rzase cos
resultados obtidos da distribuci—n do
nœmero de ocupados tamŽn en funci—n
do nivel educativo.
Polo que respecta ‡ segunda das
fontes estat’sticas utilizadas, a Enquisa
de Presupostos Familiares Ñde aqu’ en
diante EPFÑ permite estima-lo nivel de
ingresos e de gastos das familias. O
mesmo c‡ EPA, o INE permite territorializa-los resultados obtidos ben por comunidade aut—noma ou por provincia.
A forma de efectualo Ž dividindo a
poboaci—n en grupos dependendo do
nœmero de persoas que completaron
certo nivel de estudios. Neste traballo
optamos por utiliza-la m‡xima desagregaci—n que nos permite a EPA e por iso
utilizamos t—dalas categor’as ‡s que
pode enfrontarse o entrevistado.
A EPF estudia a composici—n dos
fogares, os seus ingresos e os seus gastos
agrupados de acordo cun conxunto de
categor’as. Polo que respecta — obxectivo
do noso estudio, centrarŽmonos na
metodolox’a dos ingresos. Os ingresos
clasif’canse en canto a sœa orixe, diferenciando entre ingresos do traballo por
conta propia e por conta allea, rendas de
capital e da propiedade, as’ como todo
tipo de transferencias. Esta informaci—n
complŽtase cun conxunto de datos relativos — nivel educativo dos individuos.
En t—dolos casos se consideran
estudios rematados polos individuos,
adicionalmente, agrup‡ronse os individuos en tres categor’as auxiliares creadas
para tal efecto, en funci—n do grupo de
estudios — que pertencen: nivel de estudios inferiores ‡ EXB Ñque inclœe os
analfabetos, os sen estudios e os que
te–en estudios primariosÑ; nivel de
estudios secundarios Ñque inclœe a
EXB, a FP-I e o BUPÑ e finalmente o
nivel de estudios superiores Ñque
inclœe FP-II, os diplomados e licenciadosÑ.
4 A enquisa do segundo trimestre reduce os problemas inherentes de estacionalidade e de ciclicidade derivada dos procesos da mostraxe estatística.
5 Ó final do documento atópase un anexo cun conxunto de definicións estatísticas complementarias.
2 Articulo 7
17/4/01
19:25
Página 141
Análise dos rendementos da educación en Galicia (1980-1997)
Os cadros nœmero 1, 2 e 3 recollen a
evoluci—n da poboaci—n activa — longo
dos œltimos dezaoito anos na
Comunidade galega en funci—n do nivel
educativo. En primeiro lugar, hai que
destaca-la paulatina reducci—n do nœmero de analfabetos e de individuos sen
estudios — longo da mostra. Sen embargo, quizais a variable que rexistrou un
comportamento m‡is sorprendente Ž a
que fai referencia — nœmero de individuos que posœen unicamente estudios
primarios, que pasa do 69,3 % en 1980 a
35,27 en 1997. Esta reducci—n provocou
141
que o indicador que comprende as tres
tipolox’as anteriores Ñnivel de estudios
por baixo do Ensino Xeral B‡sicoÑ pase
dun 84 % a pouco m‡is do 43 % no œltimo dos anos para os que dispomos de
datos.
O comportamento foi xustamente o
contrario no resto das categor’as, sobre
todo para o caso dos individuos que
te–en o nivel de estudios secundarios,
que acadaron unha cont’a practicamente
igual ‡ cuarta parte da poboaci—n activa
galega.
CADRO NÚMERO 1: STOCKS DE CAPITAL HUMANO
Poboación activa (16-64 anos) por nivel de estudios. Total de individuos
% < E. X. B‡sico
1980
1984
1987
1991
1995
1997
84.64
75.71
66.68
58.40
50.55
43.54
Analfabetos
2.87
2.46
1.87
1.01
0.52
0.36
% Sen Estudios
12.47
10.54
9.71
14.37
10.28
7.91
% E. Primarios
69.30
62.71
55.10
43.10
39.75
35.27
% con E. Secundario
10.14
16.61
24.36
30.17
34.23
37.53
% E.X.B.
6.31
11.39
16.40
19.51
22.13
23.56
% F.P.-I
-
-
1.39
2.45
4.49
5.07
% B.U.P.
3.82
5.22
6.57
8.21
7.61
8.90
% con E. Superior
5.25
7.67
8.97
11.34
15.22
18.93
% F.P.II
1.37
2.01
2.23
2.84
5.00
6.29
% Diplomados
2.45
3.37
4.24
4.72
6.16
6.28
% Licenciados
1.40
2.29
2.50
3.78
4.06
6.36
TOTAL
100
100
100
100
100
100
Nota: Porcentaxe da poboación segundo o máximo nivel de estudios completado.
Fonte: Enquisas de Poboación Activa (2º trimestre). Elaboración propia con microdatos.
Finalmente, o œltimo dos aspectos
que c—mpre destacar Ž o que deriva do
comportamento da variable que recolle o
nivel de estudios superiores Ñque
engloba os que cursaron FP de segundo
grao, os diplomados e os licenciados
2 Articulo 7
142
17/4/01
19:25
Página 142
Alberto Vaquero García
universitariosÑ que ascende a case o
19 % da poboaci—n activa da Comunidade galega, cifra realmente sorprendente se consideramos que en Galicia en
1980, s— 5 de cada 100 activos ti–an estudios superiores.
m‡is recentemente polas autoridades
auton—micas galegas, froito da delegaci—n en competencias educativas que
apostaron moi forte polo investimento
en pol’ticas de educaci—n durante os œltimos anos6.
Este resultado Ž totalmente compatible co esforzo realizado no nivel estatal
por parte das administraci—ns pœblicas e
A an‡lise anterior pode ser reproducida desagregando polo sexo dos individuos activos, para xustificar se realmente
Nos diversos anuncios nos que se oferta traballo estase a valora-la formación superior tanto coma a experiencia, que ata agora era imprescindible.
6 Este sería o caso de, por exemplo, a creación das tres universidades públicas en Galicia.
2 Articulo 7
17/4/01
19:25
Página 143
Análise dos rendementos da educación en Galicia (1980-1997)
existen ou non comportamentos distintos
entre ‡mbolos tipos de colectivos.
O cadro nœmero 2 repite o esquema
anterior para o colectivo masculino e o
cadro nœmero 3 realiza o propio co
colectivo feminino. As diferencias entre
os resultados obtidos son notables, sobre
todo nos œltimos anos da serie de datos
que empregamos.
A informaci—n exposta nos dous
cadros permite observar claramente o
forte diferencial educativo nos œltimos
anos na Comunidade galega a favor das
mulleres. Considerando unicamente os
extremos da distribuci—n Ñano 1980 e
143
1997Ñ podemos ver que o colectivo
feminino, partindo duns peores niveis
para o caso das mulleres Ñmaior porcentaxe de activas con estudios inferiores
— nivel de Ensino Xeral B‡sico c— colectivo masculinoÑ, sufriu un forte proceso
de mellora.
A evoluci—n Ž incluso moito m‡is
evidente se consider‡mo-lo colectivo de
individuos con estudios superiores que,
partindo dun nivel de 4,58 % sobre o
total da poboaci—n activa, ascende a case
o 25 % da poboaci—n feminina en 1997,
cifra nove puntos porcentuais maiores
que para o colectivo masculino.
CADRO NÚMERO 2: STOCKS DE CAPITAL HUMANO
Poboación activa (16-64 anos) por nivel de estudios. Homes
1980
1984
1987
1991
1995
1997
% < E. X. B‡sico
84.06
75.21
67.0
58.22
51.73
45.39
Analfabetos
1.43
1.10
0.72
0.44
0.32
0.22
% Sen Estudios
9.87
7.81
7.60
10.93
8.40
6.61
% E. Primarios
72.76
66.30
58.68
46.85
43.01
38.56
% con E. Secundario
10.32
16.67
24.1
31.05
34.83
38.27
% E.X.B.
6.23
11.47
16.03
20.29
23.32
24.87
% F.P.-I
-
-
1.50
2.30
4.03
8.54
% B.U.P.
4.09
5.20
6.57
8.46
7.48
4.86
% con E. Superior
5.62
8.11
8.90
10.74
13.46
16.34
% F.P.II
1.91
2.87
2.77
3.17
5.32
6.46
% Diplomados
2.06
2.47
3.51
3.54
4.33
4.12
% Licenciados
1.65
2.77
2.62
4.03
3.81
5.76
TOTAL
100
100
100
100
100
100
Nota: Porcentaxe da poboación segundo o máximo nivel de estudios completado.
Fonte: Enquisas de Poboación Activa (2º trimestre). Elaboración propia con microdatos.
2 Articulo 7
17/4/01
144
19:25
Página 144
Alberto Vaquero García
CADRO NÚMERO 3: STOCKS DE CAPITAL HUMANO
Poboación activa (16-64 anos) por nivel de estudios. Mulleres
1980
1984
1987
1991
1995
1997
% < E. X. B‡sico
85.56
76.51
66.65
59.55
49.77
41.9
Analfabetos
5.21
4.61
3.67
1.90
0.81
0.57
% Sen Estudios
16.67
14.84
13.09
19.83
13.15
9.95
% E. Primarios
63.68
59.46
49.89
37.82
35.81
31.38
% con E. Secundario
9.85
16.52
24.21
28.06
32.22
35.05
% E.X.B.
6.45
11.27
17.11
18.54
20.83
22.22
% F.P.-I
-
-
0.48
1.59
5.24
5.50
% B.U.P.
3.40
5.25
6.62
7.93
6.15
7.35
% con E. Superior
4.58
6.96
9.15
12.39
18.01
23.04
% F.P.II
0.50
0.66
1.39
2.37
4.64
6.18
% Diplomados
3.08
4.78
5.42
6.58
8.88
9.51
% Licenciados
1.00
1.52
2.34
3.44
4.49
7.35
TOTAL
100
100
100
100
100
100
Nota: Porcentaxe da poboación segundo o máximo nivel de estudios completado.
Fonte: Enquisas de Poboación Activa (2º trimestre). Elaboración propia con microdatos.
Para determinar m‡is claramente
c‡les son esas diferencias, o cadro nœmero 4 perm’tenos analiza-la evoluci—n do
diferencial sexual en niveis educativos
para a poboaci—n activa. î longo da serie
obsŽrvase c—mo o efecto negativo do
diferencial Ñmaior c‡ unidade para os
niveis inferiores — Ensino Secundario e
menor ca un no nivel de Ensino
SuperiorÑ vaise reducindo no caso do
colectivo feminino, o que nos permite
afirmar que o investimento en capital
humano por parte das mulleres na
Comunidade galega sufriu un forte cambio, avantaxando en case un 40 % —s
homes para o nivel de estudios superiores no derradeiro ano da serie.
2 Articulo 7
17/4/01
19:25
Página 145
145
Análise dos rendementos da educación en Galicia (1980-1997)
CADRO NÚMERO 4: RATIOS DO STOCK DE CAPITAL HUMANO ENTRE MULLERES E HOMES
Poboación activa (16-64 anos) por nivel de estudios
1980
1984
1987
1991
1995
1997
< EXB
1,02
1,02
0,99
1,02
0,96
0,92
con E. Secundario
0,95
0,99
1,00
0,90
0,93
0,92
con E. Superior
0,82
0,86
1,15
1,15
1,34
1,41
Nota: Porcentaxe da poboación activa feminina sobre a poboación activa masculina segundo o máximo nivel de
estudios completado.
Fonte: Enquisas de Poboación Activa (2º trimestre). Elaboración propia con microdatos.
O mesmo que se fixo para a poboaci—n activa na Comunidade galega, c—mpre analiza-lo comportamento da poboaci—n ocupada por nivel de estudios, para
tentar determinar se realmente existe
algunha relaci—n entre o nivel de estudios e o feito de estar traballando. O
cadro nœmero 5 reflicte para a serie 1980-1997 a distribuci—n da poboaci—n ocupada en funci—n do nivel educativo.
Varias son as consideraci—ns que
podemos argumentar ‡ hora de analizar
estes resultados:
a) En primeiro lugar hai que destaca-la importancia que ten o grupo de
individuos ocupados cun menor nivel
educativo Ñinferior ‡ EXBÑ, que en
1980 sup—n m‡is do 85 % da poboaci—n
galega ocupada. Esta cifra redœcese progresivamente ata alcanzar en 1997 unha
cont’a pr—xima — 46 %. Podemos apuntar
algœns argumentos para xustificar este
interesante comportamento, pero quizais
o m‡is importante Ž o que deriva do
cambio de estructura no mercado laboral, froito do esforzo realizado nos œltimos vinte anos polas autoridades pol’ticas en materia educativa. Outra das
raz—ns deste interesante comportamento
pode se-la derivada do propio proceso
de rexeneraci—n dos ocupados da
Comunidade galega.
b) A segunda nota destacable Ž o
forte crecemento da importancia dos
outros dous grupos de estudios nos que
divid’mo-la poboaci—n, sobre todo no
que fai referencia — grupo de estudios de
Ensino Secundario, que tras supo–er en
1980 un 8 % ascende en 1997 a un 35 %
do total da poboaci—n ocupada. Polo que
respecta — terceiro dos grupos, o formado polos individuos con nivel de estudios superiores, tamŽn o forte crecemento da poboaci—n ocupada con t’tulos
superiores — alcanzar para o œltimo ano
da serie unha cont’a de case o 19 % da
poboaci—n galega, cifra que triplica a
obtida en 1980.
2 Articulo 7
17/4/01
146
19:25
Página 146
Alberto Vaquero García
CADRO NÚMERO 5: STOCKS DE CAPITAL HUMANO
Poboación ocupada (16-64 anos) por nivel de estudios. Total de individuos
1980
1984
1987
1991
1995
1997
% < E. X. B‡sico
85.56
76.51
66.65
59.55
49.77
41.9
Analfabetos
5.21
4.61
3.67
1.90
0.81
0.57
% Sen Estudios
16.67
14.84
13.09
19.83
13.15
9.95
% E. Primarios
63.68
59.46
49.89
37.82
35.81
31.38
% con E. Secundario
9.85
16.52
24.21
28.06
32.22
35.05
% E.X.B.
6.45
11.27
17.11
18.54
20.83
22.22
% F.P.-I
-
-
0.48
1.59
5.24
5.50
% B.U.P.
3.40
5.25
6.62
7.93
6.15
7.35
% con E. Superior
4.58
6.96
9.15
12.39
18.01
23.04
% F.P.II
0.50
0.66
1.39
2.37
4.64
6.18
% Diplomados
3.08
4.78
5.42
6.58
8.88
9.51
% Licenciados
1.00
1.52
2.34
3.44
4.49
7.35
TOTAL
100
100
100
100
100
100
Nota: Porcentaxe da poboación ocupada segundo o máximo nivel de estudios completado.
Fonte: Enquisas de Poboación Activa (2º trimestre). Elaboración propia con microdatos.
CADRO NÚMERO 6: STOCKS DE CAPITAL HUMANO
Poboación ocupada (16-64 anos) por nivel de estudios. Homes
% < E. X. B‡sico
1980
1984
1987
1991
1995
1997
85.56
76.51
66.65
59.55
49.77
41.9
Analfabetos
5.21
4.61
3.67
1.90
0.81
0.57
% Sen Estudios
16.67
14.84
13.09
19.83
13.15
9.95
% E. Primarios
63.68
59.46
49.89
37.82
35.81
31.38
% con E. Secundario
9.85
16.52
24.21
28.06
32.22
35.05
% E.X.B.
6.45
11.27
17.11
18.54
20.83
22.22
% F.P.-I
-
-
0.48
1.59
5.24
5.50
% B.U.P.
3.40
5.25
6.62
7.93
6.15
7.35
% con E. Superior
4.58
6.96
9.15
12.39
18.01
23.04
% F.P.II
0.50
0.66
1.39
2.37
4.64
6.18
% Diplomados
3.08
4.78
5.42
6.58
8.88
9.51
% Licenciados
1.00
1.52
2.34
3.44
4.49
7.35
TOTAL
100
100
100
100
100
100
Nota: Porcentaxe da poboación ocupada segundo o máximo nivel de estudios completado.
Fonte: Enquisas de Poboación Activa (2º trimestre). Elaboración propia con microdatos.
2 Articulo 7
17/4/01
19:25
Página 147
Análise dos rendementos da educación en Galicia (1980-1997)
As caracter’sticas apuntadas para o
caso xeral tamŽn se reproducen cando
analiz‡mo-las cifras de ocupados, discriminando en funci—n do sexo dos individuos, a’nda que quizais isto sexa m‡is
evidente para o caso das mulleres da
Comunidade Aut—noma galega.
147
Para este colectivo, o forte aumento
das mulleres con estudios superiores
dentro da poboaci—n ocupada, que
ascende — 22 % da poboaci—n ocupada
feminina en 1997, reflicte o forte investimento que as mulleres efectuaron en
educaci—n nos œltimos anos.
CADRO NÚMERO 7: STOCKS DE CAPITAL HUMANO
Poboación ocupada (16-64 anos) por nivel de estudios. Mulleres
1980
1984
1987
1991
1995
1997
% < E. X. B‡sico
87,98
81,61
71,27
63,51
55,28
45,95
Analfabetos
5,45
5,10
4,20
2,28
0,93
0,61
% Sen Estudios
17,22
16,28
14,83
22,49
16,11
12,26
% E. Primarios
65,31
60,23
52,24
38,74
38,24
33,08
% con E. Secundario
7,81
12,79
20,63
24,1
28,18
31,96
% E.X.B.
4,93
8,96
14,26
15,39
17,66
18,96
% F.P.-I
-
-
0,86
2,09
3,70
4,34
% B.U.P.
2,88
3,83
5,51
6,62
6,82
8,66
% con E. Superior
4,21
5,6
8,1
12,39
16,55
22,09
% F.P.II
0,42
0,38
0,87
2,20
3,31
5,25
% Diplomados
2,82
4,09
5,02
6,87
8,68
9,24
% Licenciados
0,97
1,13
2,22
3,32
4,56
7,60
TOTAL
100
100
100
100
100
100
Nota: Porcentaxe da poboación ocupada segundo o máximo nivel de estudios completado.
Fonte: Enquisas de Poboación Activa (2º trimestre). Elaboración propia con microdatos.
CADRO NÚMERO 8: RATIOS DO STOCK DE CAPITAL HUMANO ENTRE MULLERES E HOMES
1980
1984
1987
1991
1995
1997
< EX. B‡sico
1,04
1,06
1,04
1,07
1,06
1,00
con E. Secundario
0,80
0,85
0,92
0,81
0,84
0,85
con E. Superior
0,76
0,70
0,87
1,13
1,16
1,33
Nota: Porcentaxe da poboación ocupada feminina sobre a poboación ocupada masculina segundo o máximo nivel de
estudios completado.
Fonte: Enquisas de Poboación Activa (2º trimestre). Elaboración propia con microdatos.
2 Articulo 7
148
17/4/01
19:25
Página 148
Alberto Vaquero García
O cadro nœmero 8 presenta unha
estructura similar — cadro nœmero 4,
pero neste caso, a diferencia daquel,
comp‡rase a incidencia do nivel de ocupaci—n enfrontando os dous colectivos:
masculino e feminino.
ObsŽrvase a consolidaci—n do diferencial no nivel superior de estudios a
favor das mulleres (1,33) e o mantemento do ratio diferencial no grupo de individuos con estudios inferiores — Ensino
Xeral B‡sico. O comportamento do
grupo de estudios secundarios, a’nda
que mellora (0,85) non acada a cont’a
experimentada polo nivel de estudios
superiores.
4. ANÁLISE DA ESTRUCTURA DE INGRESOS NA
COMUNIDADE GALEGA
Unha vez estudiada a evoluci—n
temporal da variable actividade, ocupaci—n e desemprego para os habitantes da
Comunidade galega, c—mpre comezar a
analiza-la relaci—n entre o nivel de educaci—n e os rendementos econ—micos dos
individuos. Non obstante, antes de
presenta-los resultados sinalaremos
algœns aspectos. En primeiro lugar, a
principal fonte de datos para estimar
estes rendementos econ—micos Ž a
Enquisa de Presupostos Familiares.
Esta enquisa, igual c‡ Enquisa de
Poboaci—n Activa, permite territorializa-
-los
resultados
‡
Comunidade
Aut—noma galega. Na actualidade, o
Instituto Nacional de Estat’stica facilita
datos de ingresos para o per’odo 1980-1981 e 1990-19917. Entre ‡mbalas enquisas existen fortes diferencias, a’nda que
quizais a m‡is destacable sexa o diferente nivel de informaci—n que recolle nos
dous diferentes per’odos. Estas fortes
diferencias imposibilitan o que a priori
era o noso obxectivo: comparar para
‡mbolos per’odos o rendemento da educaci—n para os individuos; pero a
Enquisa de Presupostos Familiares de
1980-81 s— inclu’a informaci—n sobre
variables educativas para o sustentador
principal, a diferencia da EPF 1990-91
que recoll’a datos sobre t—dolos individuos entrevistados.
Por esta raz—n optamos por utilizar
unicamente a Enquisa de Presupostos
Familiares de 1990-1991 para determina-los rendementos da educaci—n en t—dolos individuos que perciben rendas salariais do traballo independentemente da
sœa procedencia (asalariados e aut—nomos) durante e para este per’odo.
Exclœense t—dalas rendas non salariais, e
desa forma redœcense as perturbaci—ns
sobre a estimaci—n deste tipo de rendas.
O cadro nœmero 9 permite resumir
para o total da poboaci—n e para os colectivos masculino e feminino os rendementos econ—micos de tipo salarial en funci—n do nivel de estudios que remataran.
Como era previsible, as dœas hip—teses
iniciais do estudio cumpr’ronse, xa que
7 Existen outras enquisas máis actuais como pode se-la Enquisa Continua de Presupostos Familiares para
1997; non obstante, dada a súa escasa representatividade (3000 familias) para todo o territorio nacional e o anonimato que impón o INE ós datos, resulta imposible a súa utilización para este estudio.
2 Articulo 7
17/4/01
19:25
Página 149
Análise dos rendementos da educación en Galicia (1980-1997)
por unha parte a educaci—n se configura
como unha variable clave para entende-lo comportamento dos individuos, e
pola outra a cont’a econ—mica deses rendementos aumenta a medida que o fai o
nivel de educaci—n. A cont’a para o ano
1990-1991 presenta fortes diferencias en
funci—n dos grupos que establecemos.
Un traballador analfabeto percib’a por
termo medio arredor de 1.280.000 pesetas, cantidade que se duplica se consideramos un traballador con estudios universitarios. Isto pode dar idea do
149
diferencial sexual a’nda existente na
actualidade no nivel de salarios.
Se diferenciamos polo sexo dos
perceptores, vemos que as diferencias a
partir desta variable son fundamentais.
As mulleres perciben por termo medio
case 500.000 pesetas menos ca un home.
As diferencias son mesmo maiores a
medida que se inviste en maior educaci—n, de modo que un home licenciado
recibe como media 650.000 pesetas m‡is
ca unha muller.
CADRO NÚMERO 9: RENDEMENTOS ECONÓMICOS DA EDUCACIÓN
TOTAL
HOMES
MULLERES
Nivel inferior a E.X. B‡sico
1.285.927
1.415.077
903.074
Analfabetos
1.010.821
1.182.602
794.898
Sen Estudios
1.131.882
1.368.534
699.701
E. Primarios
1.351.088
1.432.840
1.041.892
con E. Secundario
1.311.950
1.406.382
944.896
E.X.B.
1.164.055
1.260.376
769.754
F.P.-I
1.333.794
1.431.215
1.051.997
B.U.P.
1.577.185
1.734.956
1.164.240
con E. Superior
1.985.046
2.216.329
1.546.888
F.P.II
1.511.282
1.707.705
958.317
Diplomados
2.059.874
2.383.434
1.624.277
Licenciados
2.304.249
2.491.444
1.853.935
MEDIA
1.379.834
1.510.315
1.025.723
Nota: Ingresos medios segundo o nivel de estudios completado.
Fonte: Enquisa de Presupostos Familiares (1990). Elaboración propia con microdatos.
2 Articulo 7
150
17/4/01
19:25
Página 150
Alberto Vaquero García
5. UN MODELO PARA A ESTIMACIÓN DO RENDEMENTO DA EDUCACIÓN EN GALICIA
Varios son os modelos que tentan
aproxima-la rendibilidade da educaci—n,
de entre todos, o m‡is utilizado Ž o proposto por Mincer 8 (1974).
Para tratar de inferi-los resultados
acerca da rendibilidade da educaci—n na
Comunidade galega est’manse dous
modelos economŽtricos. A primeira
forma funcional, especificada pola ecuaci—n 1, pretende recolle-lo rendemento
da educaci—n para toda a poboaci—n. A
segunda forma funcional, representada
pola ecuaci—n 2, pretende estima-los
resultados econ—micos da educaci—n
para os dous grupos nos que divid’mo-la
poboaci—n: homes e mulleres.
1.- Ln (Ingresos) = Bo + B1 * Educaci—n + B2 * Idade + B3 * Sexo + B4 * Xornada + Ut
2.- Ln (Ingresos) = Bo + B1 * Educaci—n + B2 * Idade + B3 * Xornada + Ut
Estas ecuaci—ns relacionan o
logaritmo dos ingresos obtidos polos
individuos coa educaci—n e a experiencia
laboral9. O nivel educativo m’dese a travŽs de variables ficticias, e queda exclu’do o nivel de analfabetos. Similar an‡lise
se efectœa para a variable idade, deixando f—ra como grupo de referencia os
individuos ocupados entre 16 e 24 anos.
TamŽn consider‡mo-la influencia que o
sexo pode ter sobre o rendemento da
educaci—n mediante a construcci—n
dunha variable que reflicta o sexo dos
individuos. Finalmente, considŽrase
neste modelo o tipo de xornada laboral
(completa ou parcial).
O cadro nœmero 10 recolle as
estimaci—ns efectuadas para o total de
ocupados residentes en Galicia. A partir
dos par‡metros presentados neste cadro
p—dense obter estimaci—ns dos rendementos privados dos investimentos
educativos. Estes rendementos privados son os elementos relevantes para
analiza-las decisi—ns individuais de
investimento en capital humano.
Polo que respecta — total da poboaci—n, comprobamos que en funci—n dos
par‡metros se observa que un individuo
que non completou os seus estudios percibe unha remuneraci—n 39 % superior ‡
dun individuo analfabeto. O caso extremo Ž o dun individuo con estudios universitarios de ciclo longo que percibe
unha remuneraci—n salarial 1,32 veces
superior ‡ dun individuo analfabeto. A
diferencia redœcese a 1,22 veces se consideramos estudios universitarios de ciclo
curto. TamŽn Ž destacable o diferencial
que se obtŽn procedente dos estudios de
bacharelato e de formaci—n profesional
que duplican a remuneraci—n que obter’a un individuo analfabeto.
8 Pode verse unha descrición máis pormenorizada deste tipo de modelos en San Segundo, Vaquero, Zamora
(1993) Rendimientos económicos de la Educación. Documentos de Traballo da Universidade Carlos III de Madrid.
9 Neste estudio imos formular un modelo restrinxido de demanda de educación utilizando unicamente unhas
poucas variables explicativas.
2 Articulo 7
17/4/01
19:25
Página 151
Análise dos rendementos da educación en Galicia (1980-1997)
Polo que respecta ‡ idade como
variable explicativa, vemos que a medida que aumenta a idade o rendemento
econ—mico do investimento educativo
tamŽn aumenta, alcanzando para o
grupo de 45-54 anos unha cont’a superior — 86 % respecto a un individuo ocupado de 16 a 24 anos. A xornada completa permite aumenta-la remuneraci—n
salarial nun 44 % respecto daquelas relaci—ns laborais a xornada parcial. Non
obstante, o dato que quizais resulta m‡is
relevante para explicar este tipo de
modelos, Ž que as mulleres ocupadas
reciben por termo medio para a
Comunidade galega un 40 % menos de
remuneraci—n ca un home.
151
polo sexo dos individuos, observamos
que, a’nda que novamente se constata
que a educaci—n aumenta a renda salarial,
este efecto ten diferente intensidade
segundo o sexo dos individuos. A rendibilidade de estudiar nos niveis inferiores
Ž menor para o colectivo femenino que
para o masculino; pero a partir do nivel
universitario os rendementos obtidos
polas mulleres superan os ingresos xerados polos homes. Este resultado Ž compatible co maior nivel de esforzo que en
investimentos educativos fixo este colectivo nos œltimos anos. Especialmente significativo resulta o valor acadado polo
par‡metro que indica a incidencia do tipo
de xornada sobre a cont’a dos ingresos,
que para o colectivo feminino sup—n un
66 % m‡is do que se obter’a cun contrato
de xornada parcial.
Se repet’mo-lo proceso economŽtrico anterior, pero neste caso desagregamos
CADRO NÚMERO 10: ESTIMACIÓNS DAS ECUACIÓNS DE INGRESOS
TOTAL
HOMES
MULLERES
11,74
(198,2)
12,24
(12,24)
11,73
(112,9)
SEN ESTUDIOS
0,39
(7,7)
0,44
(7,2)
0,23
(2,4)
E. PRIMARIOS
0,66
(13,5)
0,72
(12,1)
0,46
(5,09)
E.X.B.
0,75
(15,1)
0,79
(13,15)
0,66
(7,15)
F.P.-I
0,92
(17,0)
0,96
(14,6)
0,82
(8,2)
B.U.P.
1,00
(19,6)
1,00
(16,3)
0,97
(10,3)
F.P. II
1,01
(18,8)
1,03
(16,0)
0,96
(9,4)
CONSTANTE
2 Articulo 7
152
17/4/01
19:25
Página 152
Alberto Vaquero García
TOTAL
HOMES
MULLERES
DIPLOMADOS
1,22
(23,5)
1,18
(18,7)
1,24
(13,2)
LICENCIADOS
1,32
(25,1)
1,30
(20,5)
1,35
(13,7)
24-34 ANOS
0,51
(32,2)
0,59
(30,9)
0,39
(13,2)
35-44 ANOS
0,79
(47,5)
0,88
(45,9)
0,62
(18,3)
45-54 ANOS
0,89
(50,1)
0,98
(48,9)
0,71
(17,6)
54-64 ANOS
0,84
(43,2)
0,92
(41,9)
0,74
(16,7)
TEMPO COMPLETO
0,44
(13,2)
0,23
(5,53)
0,66
(11,7)
SEXO
0,40
(34,5)
-
-
0,28
0,23
0,24
19.025
14.352
4.673
R2 AXUSTADO
NUMERO DE OBSERVACIîNS
Nota: Estatíscos entre parénteses.
Fonte: Enquisas de Presupostos Familiares (1990). Elaboración propia con microdatos.
6. CONCLUSIÓNS
A an‡lise dos datos da estructura
laboral e do nivel educativo das Enquisas
de Poboaci—n Activa e dos ingresos das
Enquisas de Presupostos Familiares pon
de manifesto que o nivel educativo do
individuo est‡ asociado a importantes
diferencias nos ingresos obtidos.
Desde o punto de vista da distribuci—n da poboaci—n activa, obsŽrvase o
importante compo–ente do nivel
educativo sobre esta variable e, sobre
todo, a evoluci—n nos œltimos anos que
acentœa a importancia da educaci—n
como elemento fundamental para pertencer ‡ poboaci—n en idade de traballar.
Este comportamento foi moi importante
para o colectivo feminino.
Polo que respecta ‡ distribuci—n
dos individuos que est‡n traballando, as
consecuencias apuntadas anteriormente
2 Articulo 7
17/4/01
19:25
Página 153
Análise dos rendementos da educación en Galicia (1980-1997)
153
grupos de Ensino Secundario e Superior
respecto — nivel de analfabetos. Un t’tulo
de ensinanzas medias proporciona un
diferencial de ingresos do 10 % respecto
‡ EXB, e os rendementos dos estudios
superiores superan nun 50 % os obtidos
coa EXB.
Polo tanto, e considerando a bondade dos resultados obtidos, podemos
afirmar que a educaci—n Ž unha variable
clave dentro da Comunidade que permite establecer claramente diferencias en
canto ‡ pertenza ou non ‡ poboaci—n activa e dentro desta ‡ poboaci—n ocupada.
As ofertas de emprego que publican os diarios convértense en información de alta demanda en tempos
de moito paro.
rep’tense. A educaci—n facilita a entrada
potencial no mercado de traballo (pob
-oaci—n activa) e a entrada real (potencial
ocupada) da poboaci—n galega.
Verbo da estimaci—n das ecuaci—ns
de ingresos entre o conxunto das caracter’sticas do individuo que se poden observar, a educaci—n aparece como a m‡is
relevante para explica-las diferencias na
situaci—n econ—mica dos axentes. A educaci—n semella ter un papel crucial en
Galicia, que condiciona en boa medida o
rendemento salarial dos individuos.
î estudia-los rendementos dos
investimentos educativos dos traballadores na Comunidade galega, obsŽrvase
unha rendibilidade superior — 100 % nos
Ademais, a educaci—n xera un conxunto de rendementos econ—micos similares —s que se obter’an de calquera outro
investimento. Estes diferenciais de renda
poden ser maiores cando desagregamos
en funci—n do sexo, o cal pode xustificar
en boa medida o recente comportamento
da poboaci—n feminina en canto ‡ decisi—n de estudiar e sobre todo no tempo
que dedica a tal actividade.
7. ANEXO ESTATÍSTICO
A EPA que se realiza a partir de
1964 ten como obxectivo proporcionar
cifras fiables sobre o mercado educativo
e laboral. ç hora de defini-las distintas
categor’as e de elabora-lo cuestionario
segue criterios internacionais, co que
facilita a comparaci—n con outros pa’ses.
A enquisa foi revisada en moitas ocasi—ns e sufriu cambios tŽcnicos co obxectivo de adecuala ‡ situaci—n do mercado
2 Articulo 7
154
17/4/01
19:25
Página 154
Alberto Vaquero García
laboral. As m‡is recentes Ñen 1987 e en
1992Ñ tiveron como obxectivo equiparar a’nda m‡is a sœa metodolox’a coa dos
demais pa’ses da Uni—n Europea10.
A mostraxe real’zase a partir de
3144 secci—ns censuais. En cada secci—n
entrev’stanse trimestralmente 20 fogares
seleccionados de forma aleatoria dentro
de cada secci—n. A partir da poboaci—n
provincial e da sœa distribuci—n e conforme o tama–o dos municipios, calcœlase o
valor que representa cada fogar entrevistado, co fin de obter cifras referidas —
total da poboaci—n.
A EPA toma como referencia a
poboaci—n que habita en vivendas familiares, exclu’ndo os fogares colectivos.
Clasifica t—dolos individuos nunha das
catro posibles situaci—ns respecto ‡ actividade: activo, ocupado, parado ou inactivo.
A poboaci—n economicamente activa comprende todas aquelas persoas de 16 ou
m‡is anos que durante a semana de referencia Ña anterior a aquela en que se
realiza a entrevistaÑ satisf‡n as condici—ns necesarias para ser consideradas
como ocupadas o paradas.
Para clasifica-lo entrevistado como
ocupado ou con emprego debe de tratarse
dun individuo de 16 ou m‡is anos, que
durante a semana de referencia tivera un
traballo por conta allea ou exercera unha
actividade por conta propia polo menos
unha hora. TamŽn son consideradas
como empregadas aquelas persoas que
se ben na semana de referencia no puideron traballar, te–en un emprego —
manteren un estreito v’nculo con el.
Para que un individuo sexa clasificado como parado debe satisfacer catro
criterios: non ter traballado nin sequera
unha hora na semana de referencia, responder afirmativamente a pregunta de
estar buscando un emprego, ser capaz de
mencionar algœn mŽtodo de busca de
emprego utilizado nas catro semanas
anteriores e estar dispo–ible para traballar no prazo m‡ximo de dœas semanas.
Finalmente, a EPA clasifica como
inactivas aquelas persoas de 16 ou m‡is
anos non paradas nin ocupadas na semana de referencia. Esta clasificaci—n inclœe
entre outras categor’as funcionais as persoas que se ocupan do seu fogar, os estudiantes, os xubilados ou retirados, os
perceptores dunha pensi—n non de xubilaci—n e os incapacitados para traballar.
O gr‡fico nœmero 1 resume a informaci—n anterior.
A EPF real’zase cada dez anos polo
INE a partir dunha mostra de 22.000
fogares, unhas 80.000 persoas aproximadamente. A informaci—n que d‡ esta
enquisa, a pesar da distancia temporal
que na actualidade ten, Ž moito m‡is rica
‡ hora de explota-los microdatos c‡
Enquisa de Poboaci—n Activa11.
Polo que respecta — nivel de estudios, as clasificaci—ns son similares para
10 Os resultados da enquisa difúndense nos 45 días seguintes á súa finalización.
11 Na actualidade o INE, en convenio con EUROSTAT, dispón dunha fonte máis recente de datos denominada Panel de Hogares de la Unión Europea (1993); non obstante, dada a escasa mostra de fogares entrevistados
(5000 no Estado) á hora de extrapola-los resultados á Comunidade galega atopámonos con graves problemas de
representatividade estatística, polo que se considerou non utilizala no noso estudio.
2 Articulo 7
17/4/01
19:25
Página 155
Análise dos rendementos da educación en Galicia (1980-1997)
‡mbalas enquisas. A codificaci—n de estudios rematados permite co–ecer c‡l Ž o
nivel m‡is alto de estudios completados,
polo que no caso de que unha persoa cursara estudios de certo nivel sen chegar a
rematalos, inclœese no nivel anterior.
ConsidŽranse analfabetas aquelas
persoas de 10 ou m‡is anos que non
saben ler nin escribir. No grupo sen estudios inclœense as persoas que ou ben soamente asistiron cinco cursos ‡ escola primaria, ou ben que non finalizaron a
primeira etapa de estudios de EXB.
Posœen o nivel de educaci—n primario
aqueles que cursaron cinco cursos de
EXB ou de Ensino Primario. Son considerados dentro do grupo de EXB aqueles
que finalizaron os estudios conducentes
‡ obtenci—n deste t’tulo ou o Bacharelato
Elemental no sistema antigo. O nivel
bacharel superior inclœe o BUP e o
Bacharelato Superior do sistema antigo.
O nivel FP-I inclœe os individuos que
finalizaron este tipo de estudios, criterio
idŽntico — que se utiliza para a categor’a
de FP-II. O grupo de diplomados comprende aqueles individuos que remataron os estudios conducentes a unha
diplomatura ou que cursaron dous ou
tres anos Ñplan novo ou antigoÑ dunha
carreira de ciclo longo. Finalmente,
inclœese dentro do grupo de licenciados
aqueles individuos que finalizaron estudios de licenciatura Ñcatro ou cinco
anos, dependendo do plan de estudiosÑ
as’ como aqueles cun nivel de estudios
superiores (masters ou doutoramento).
155
8. BIBLIOGRAFÍA
Alba, A., e M. J. San Segundo, The returns
to education in Spain, Universidade
Carlos III de Madrid, 1993.
Albi, A., C. Contreras, J. M. Gonz‡lezP‡ramo, e I. Zubiri, Teor’a de la
Hacienda Pœblica, 2» edici—n, Ariel,
1994.
Ayala, L., J. Ruiz-Huerta, A. Vaquero et
al., ÒMercado de trabajo y desigualdadÓ, III Simposio sobre igualdad y
distribucci—n de la renta, Fundaci—n
Argentaria, 1997.
Ayala, L., J. Ruiz-Huerta, A. Vaquero,
ÒEmpleo pœblico y distribuci—n de
la rentaÓ, II Simposio sobre igualdad
y distribucci—n de la renta, Fundaci—n
Argentaria, 1997.
Calvo, J. L., ÒRendimientos de la educaci—n en Espa–aÓ, Investigaciones
Econ—micas, 1986, p‡xs. 173-182.
INE, Encuesta de Presupuestos Familiares,
Metodolog’a y Resultados, 1993.
INE, Encuesta de Poblaci—n Activa,
Metodolog’a y Resultados, 1995.
Mincer, J., ÒSchooling, Experience and
EarningsÓ, Columbia University
Press, 1974.
Psacharopoulos, G., ÒTime trends of the
returns to education: cross-national
evidenceÓ, Economics of Education
Review, 8, 1989, p‡xs. 225-231.
San Segundo, M. J., A. Vaquero, e B.
Zamora, Rendimientos Econ—micos de
las inversiones educativas de 1980 a
2 Articulo 7
156
17/4/01
19:25
Página 156
Alberto Vaquero García
1990, Universidade Carlos III de
Madrid, 1993.
Sebasti‡n, C., ÒLa persistencia del paro:
causas y remediosÓ, Cuadernos de
Informaci—n Econ—mica, Fundaci—n
FIES, n¼ 108, 1996, p‡xs. 11-19.
Stiglitz, J. E., La econom’a del Sector
Pœblico, Ed. Boch, 1996.
Toharia, L., ÒLa medici—n del empleo y el
paro en Espa–aÓ, Cuadernos de
Informaci—n Econ—mica, Fundaci—n
FIES, n¼ 108, 1996, p‡xs. 20-27.
Willis, R., e S. Rosen, ÒEducation and
self-selectionÓ, Journal of Political
Economy, 87, 1979, p‡xs. 1-27.
2 Articulo 8
17/4/01
19:26
Página 157
157
A LAGOA DE SOBRADO:
UN PROXECTO DE EDUCACIÓN AMBIENTAL
Xo‡n M. Santamar’a Came‡n
Colexio de Pi–eiro-Bux‡n
A Coru–a Rois.
1. SITUACIÓN DO CONCELLO E DA LAGOA DE
SOBRADO
Xeograficamente o concello de
Sobrado, tamŽn denominado Sobrado dos
Monxes debido ‡ importancia que tivo a
localizaci—n do cenobio de monxes cistercienses no propio concello, at—pase situado na zona oriental da provincia da
Coru–a, lindando cos concellos de
Guitiriz e Friol (na provincia de Lugo) e
cos municipios coru–eses de Curtis,
Vilasantar, Boimorto, Melide e Toques.
(Folla 71 do Mapa Topogr‡fico Nacional).
Para acceder a Sobrado existen
varias rutas, entre elas:
Ñ Desde Santiago de Compostela
pola estrada de Lugo, — chegar a Arzœa,
desv’o a Boimorto-Corredoiras e Sobrado.
Ñ Desde Lugo pola estrada de
Friol, Friol-Sobrado.
Ñ Desde A Coru–a por Betanzos- Oza dos R’os - Curtis, Vilasantar - Corredoiras e Sobrado.
Ñ TamŽn desde A Coru–a pola
estrada de Lugo ata Guitiriz e desde
Guitiriz a Sobrado.
Ñ Desde Ourense por Lal’n -Agolada - Melide -Toques - Sobrado.
Aproximadamente a un quil—metro
do centro da capital municipal, xusto ‡
beira da estrada Sobrado - Friol na sœa
marxe esquerda, at—pase a lagoa de
Sobrado, tamŽn denominada lagoa de
Millares ou Irixinova.
2. BREVE HISTORIA SOBRE A FORMACIÓN DA
LAGOA DE SOBRADO
A lagoa de Sobrado Ž unha zona
hœmida que ocupa unha extensi—n aproximada dunhas dez hect‡reas e de orixe
artificial. ƒ de propiedade privada porque se formou entre os anos 1500 e 1530
cando os monxes do mosteiro de
Sobrado levaron a cabo a construcci—n
dunha represa para encora-las augas de
varios regueiros, entre eles o Rodelo,
considerado unha das fontes do Tambre,
que desemboca no OcŽano Atl‡ntico formando a r’a de Muros e Noia.
O encoramento destas augas por
parte dos monxes tivo unha triple
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
2 Articulo 8
158
17/4/01
19:26
Página 158
Xoán M. Santamaría Cameán
finalidade. Por unha parte, pretend’an
rega-los seus predios e terreos estremeiros co mosteiro. TamŽn pretend’an desde
esta represa canaliza-las augas para os
seus mu’–os e deste xeito poderen
face-la moenda incluso en tempo de
seca. Unha terceira intenci—n foi a construcci—n dunha piscifactor’a ou criadeiro
de troitas coas que se abastecer tanto eles
coma os monxes doutros conventos da
orde, para poderen cumprir co estricto
precepto de abstŽrense de comer carne
durante o longo per’odo da coresma.
No ano 1834 a desamortizaci—n de
Mendiz‡bal decretou o alleamento de
t—dolos bens e posesi—ns do mosteiro;
este decreto materializouse en 1843,
cando os monxes se ven obrigados a
abandona-lo convento — seren desposu’dos de t—dalas sœas pertenzas e pasar
estas ‡s mans de diferentes propietarios
ata o ano 1954.
No ano 1954 novamente a mesma
orde relixiosa adquiriu parte das sœas
pasadas posesi—ns: o mosteiro, as dependencias adxacentes, os xard’ns, a horta e
a lagoa. Nestes œltimos tempos a propia
comunidade cisterciense, amante da
natureza e sensibilizada polas cuesti—ns
ambientais, decatouse de que a lagoa
2 Articulo 8
17/4/01
19:26
Página 159
A lagoa de Sobrado: un proxecto de educación ambiental
159
estaba a ser obxecto dunha chea de agresi—ns como a matanza de patos no ano
1991, (El Correo Gallego, 29-10-91), cortas
non autorizadas da vexetaci—n de riberia, desaparici—n dos marcos de delimitaci—n da propiedade, recheos de determinadas zonas charquentas, fertilizaci—n
con productos qu’micos e con xurro ata
as mesmas marxes da li–a de auga, lavado de autom—biles con deterxentes na
mesma lagoa, as’ como o lavado in aqua
de cisternas agr’colas... Ent—n Ž cando os
monxes deciden ceder en usufructo esta
peculiar zona hœmida a un colectivo
naturalista.
Entre outras cl‡usulas deste contrato c—mpre salientar, cando menos, estas
dœas:
No ano 1992, mediante o correspondente contrato asinado perante o notario
do Ilustre Colexio da Coru–a, don Le—n-Miguel L—pez Rodr’guez (Betanzos, 16
de xullo de 1992) o convento cede en usu-
¥ A xesti—n da lagoa estar‡ guiada
pola ausencia de ‡nimo de lucro e os
posibles froitos, rendas ou beneficios que
se obte–an ser‡n destinados integramente a fins de conservaci—n.
fructo a lagoa ‡ Sociedade Galega de
Historia Natural por un per’odo de dez
anos prorrogables. O contrato entre a
comunidade relixiosa e a SGHN sinala
que Òa lagoa Ž un espacio natural peculiar e por esta circunstancia e para preservar e promociona-la sœa utilizaci—n como
instrumento de educaci—n ambiental, e
como obxecto de investigaci—n, os comparecentes acordan constitu’r un dereito
real de usufructo sobre a lagoaÓ.
Observando in situ as distintas especies da avifauna moradora deste hábitat.
2 Articulo 8
160
17/4/01
19:26
Página 160
Xoán M. Santamaría Cameán
Un monitor da SGHN explica as diferencias entre anátidas de superficie e mergulladores.
¥ Na lagoa non se poder‡n edificar
construcci—ns de natureza fixa nin modifica-las caracter’sticas do ecosistema, non
sendo para a sœa conservaci—n ou mellora. En calquera caso as instalaci—ns que al’
se edificasen ter’an unha finalidade educativa, de investigaci—n ou conservaci—n.
3. DA IMPORTANCIA NATURAL DE SOBRADO
Como referente estructural para
delimita-lo estudio da zona, agruparemos este fundamentalmente en tres
aspectos ou consideraci—ns xerais sobre
Sobrado: a xeograf’a, a xeolox’a e a climatolox’a, as’ como sobre dous puntos
espec’ficos: a flora e a fauna referidas en
concreto — h‡bitat lacustre.
3.1 XEOGRAFÍA
Desde o punto de vista xeogr‡fico,
c—mpre salientar que o concello de
Sobrado, cunha extensi—n de 126 quil—metros cadrados, responde — paradigma
paisax’stico da Galicia interior; at—pase
en plena aba das serras do Bocelo (733
m) e a Cova da Serpe que forman parte
da cadea monta–osa Dorsal Galega a cal
separa orograficamente as provincias da
Coru–a e Lugo, con alturas superiores —s
800 metros (Monte da Cova 838 m,
Monte Campelo 831 m e Fonte das
Bestas 755 m de altitude). Nestas serras
est‡ o nacemento ou vertente acu’fera de
varios dos m‡is importantes r’os galegos; de aqu’ arrinca, como xa dixemos, a
cabeceira do r’o Tambre (salientan entre
os principais afluentes deste r’o o Caxide
e o r’o Grande). Da serra Fonte das
2 Articulo 8
17/4/01
19:26
Página 161
A lagoa de Sobrado: un proxecto de educación ambiental
Bestas tamŽn parten as primeiras correntes doutro importante r’o galego, o
Mandeo, que discorrendo cara — NO
forma a r’a de Betanzos; por estas terras,
as’ mesmo, nace o r’o Furelos, afluente
doutro dos grandes r’os galegos, o Ulla,
que despois de percorrer m‡is de 115
quil—metros desemboca no ocŽano
Atl‡ntico, formando a r’a da Arousa.
Pola vertente oriental da serra Cova da
Serpe discorren algœns dos acu’feros que
verten as sœas augas no gran r’o Mi–o.
Dalda, no ano 1972, (en Paspall‡s,
nœm. 17, 1995) manifesta sobre este
enclave orogr‡fico: ÒTr‡tase dun dos
m‡is notables centros de dispersi—n de
augas que a xeograf’a de Galicia pode
mostrarnosÓ. As’ mesmo, podemos
manifestar que nesta xeograf’a supratense predominan pequenas elevaci—ns do
terreo que se corresponden con m‡moas,
as cales sen dœbida acreditan o inequ’voco testemu–o do poboamento destas
terras xa desde o Neol’tico.
161
Moura; a tradici—n di que este enorme
penedo o trouxo ata aqu’ unha vella
moura sobre a sœa propia cabeza.
3.3 CLIMATOLOXÍA
A climatolox’a de Sobrado responde — rŽxime tŽrmico e pluviomŽtrico
propio dun clima hiperhœmido, caracterizado por temperaturas medias anuais
arredor dos 10 ¼C, cunhas oscilaci—ns
entre os 22 ¼C (media de xullo) e os 2 ¼C
(media de xaneiro). As precipitaci—ns
tamŽn son acordes con este dominio clim‡tico, pois superan os 1200 mm de
media anual.
3.4 FLORA
ƒ moi importante por abundante e
variada a vexetaci—n de ribeira que arrodea o contorno lacustre de Sobrado;
3.2 XEOLOXÍA
Xeoloxicamente Sobrado est‡
situado nunha zona de rochas metam—rficas denominada complexo polimetam—rfico de Sobrado, onde abundan sobre todo os gneis con
afloramentos de gabros. Son t’picos
desta zona os chamados bolos, que
son afloramentos exteriores da rocha
nai fragmentada en grandes bloques
erosionados polos axentes xeol—xicos.
Segundo reza unha lenda do lugar, na
aldea de Moruxosa existe un destes
bolos co–ecido co nome de Pena
CARBALLO
2 Articulo 8
162
17/4/01
19:26
Página 162
Xoán M. Santamaría Cameán
citaremos entre outras: Carum verticillatum, Ranunculum repens, Cardamine pratensis, Olcus lanatus, etc.
Xa na propia lagoa podemos mencionar varias bandas de vexetaci—n. Na
primeira banda, ou franxa m‡is exterior
da li–a de auga: trevo de auga
(Menyanthes trifoliata), Elocharis palustris,
Sparganium erectum, etc. A continuaci—n as
tapadeiras (Nymphaea alba) e logo, na
zona de ata dous metros de profundidade, Potamogeton natans; nas zonas de
maior
profundidade
atopamos
Myriophyllum alterniflorum e Nitella flexilis.
AMENEIRO
podemos destacar como m‡is sobranceiras as seguintes especies: bidueiro (Betula
celtiberica), ameneiro (Alnus glutinosa),
freixo (Fraxinus excelsior), carballo
(Quercus robur), salgueiro (Salix sp.),
sabugueiro (Sambucus nigra), etc. Na
zona de prader’a natural deste contorno
A valoraci—n da importancia bot‡nica da lagoa, feita a partir dos ÒCriterios
bot‡nicos para la valoraci—n de las
Lagunas y Humedales Espa–olesÓ
(Cirujano Bracamonte et al., 1992) d‡
como resultado que os ’ndices aplicados
te–en un elevado valor tanto con respecto ‡s especies como a asociaci—ns fitosociol—xicas. Podemos logo conclu’r que a
2 Articulo 8
17/4/01
19:26
Página 163
A lagoa de Sobrado: un proxecto de educación ambiental
163
lagoa de Sobrado, desde o punto de vista
bot‡nico, se considera de importancia
europea e enclave con interese singular,
debido ‡ sœa diversidade e a que este Ž o
œnico lugar da Pen’nsula IbŽrica onde se
atopa a alga Nitella flexilis e un fieito
pouco frecuente, o Isoetes velatum.
exemplo, a lontra (Lutra lutra), especie
ameazada e protexida; o tour—n
(Mustela putorius); o teixugo (Meles
meles); o gato algario, tamŽn chamado
algaria e rabisaco (Genetta genetta); a
donicela ou denoci–a (Mustela nivais); o
raposo, ou golpe (Vulpes vulpes). Moito
m‡is raro e atopa-lo lobo (Canis lupus),
que s— aparece en paso ocasional.
3.5 FAUNA
Outros mam’feros con presencia
nesta zona son o porco bravo (Sus scrofa),
o esqu’o (Sciurus vulgaris), a rata de auga
(Arvicola sapidus), o leir—n careto (Elyomis
quercinus), etc.
Na lagoa de Sobrado e no seu contorno natural inmediato, desde un punto
de vista faun’stico, existe representaci—n
dos m‡is importantes grupos do reino
animal: mam’feros, aves, rŽptiles, anfibios e peixes; ademais de insectos, ar‡cnidos e invertebrados diversos, algœns
dos cales pasan parte do seu ciclo larvario nas augas da lagoa.
¥ Mam’feros. Entre os mam’feros
carn’voros son habituais desta zona, por
Mustela nivalis: donicela.
Lutra lutra: lontra.
Eliomys quercinus: Leirón careto.
2 Articulo 8
164
17/4/01
19:26
Página 164
Xoán M. Santamaría Cameán
¥ RŽptiles. Neste h‡bitat son destacables cinco especies de rŽptiles estrictamente protexidas: Anguis fragilis,
Chalcides chalcides, Natrix maura, Natrix
natrix e Lacerta schreiberi.
Ademais, citadas no Convenio de
Berna aparecen outras dœas especies de
rŽptiles presentes na zona: Lacerta lepida e
Coronela austriaca.
E rexistradas no Convenio de
Berna est‡n as catro especies seguintes:
Chioglossa lusitanica, Bufo calamita, Alytes
obstetricans e Hyla arborea.
¥ Peixes. Os peixes est‡n representados con abundante densidade nesta
lagoa pola troita (Salmo trutta trutta); hai
exemplares que chegan a supera-los 2000
gramos de peso, e que son utilizados
como reproductores en piscifactor’as de
desova e cr’a da Xunta de Galicia.
¥ Aves. Son as aves, evidentemente, o grupo de animais que m‡is chama a
atenci—n tanto pola cantidade como pola
vistosidade. Como expo–ente ’monos
Lacerta lepida: lagarto arnal.
¥ Anfibios. Viven no contorno da
lagoa cinco especies de anfibios tamŽn
protexidas: Triturus boscai, Triturus marmoratus, Discoglosus galganoi, Rana ibŽrica
e Rana temporaria.
Rana perezi: ra verde.
Parrulo chupón.
Parrulo cristado.
2 Articulo 8
17/4/01
19:26
Página 165
A lagoa de Sobrado: un proxecto de educación ambiental
Garza real.
165
2 Articulo 8
166
17/4/01
19:26
Página 166
Xoán M. Santamaría Cameán
referir a aquelas especies acu‡ticas m‡is
sobranceiras e habituais desta lagoa:
An‡tidos: alavanco real (Anas
platyrrynchos); 14 parellas desta especie
cunha media de 8 polos por parella, confirmadas no ano 1995, ani–an neste h‡bitat. Cerceta real (Anas crecca crecca), pato
cullerete (Anas clypeata), pato asubi—n
(Anas penelope), pato cinsento (Anas strepera), pato chup—n (Aythya ferina), pato
cristado (Aythia fuligula). (Paspall‡s, nœm.
17, 1995; monogr‡fico sobre Sobrado).
Lim’colas: avefr’a (Vanellus vanellus), con m‡is de 200 individuos censados en xaneiro do ano 1997; p’llara dourada (Pluvialis apricaria), becacina cabra
(Gallinago gallinago). (Paspall‡s, nœm
22,1997).
Outras aves: somorgullo pequeno
(Tachybaptus ruficollis), 12 parellas
ani–antes no ano 1996; gali–a de r’o
(Gallinula chloropus), ani–aron 12 parellas
no ano 1996; gali–ola negra (Fulica atra),
con outras 12 parellas que ani–aron no
ano 1996; garza real (Ardea cinerea); corvo
mari–o real (Phalacrocorax carbo).
(Paspall‡s, nœm. 22, 1997).
Algunhas especies raras que, se
ben non son habituais, si as citan os ornit—logos da SGHN: cerceta de est’o (Anas
querquedula); A. Bermejo e X. Silvar
(1974) citan o ani–amento e cr’a desta
especie (referencia en Paspall‡s, nœm. 17,
1995, Especial Sobrado dos Monxes).
Parrulo caribranco (Aythia marila), A.
Alcalde (1980, in lit). Cerceta de Carolina
(Anas crecca carolinensis), parrulo cristado
americano (Aythya collaris), parrulo
ferruxento (Aythya niroca), pimp’n real
(Fringilla montifringilla), mencionados
por A. Alcalde, et al. (1994). Pato ollodouro (Bucephala clangula), censado aqu’
nos anos 1994-1995-1996 (Bra–a 1996).
En maio de 1995, X. Calvo et al. citan
catro patudas (Himantopus himantopus);
(Paspall‡s, nœm. 17, 1995) e nas proximidades da lagoa, a escasos 100 metros, hai
unha colonia de andori–a das barreiras
(Riparia riparia).
Neste apartado de aves, a’nda que
non relacionadas exclusivamente coa
lagoa, cumprir’a citar certas especies que
te–en unha destacada presencia neste
contorno: marti–o peixeiro (Alcedo atthis),
mi–ato queimado (Milvus migrans), peto
real (Dendrocops maior), peto verdeal
(Picus viridis), falc—n pequeno (Falco subbuteo), avelaiona (Strix aluco), paporrubio
real (Pyrrhula pyrrhula), ferreiri–o cristado (Parus cristatus), ferreiri–o subeli–o
(Aegithalos caudatus), etc.
Desde o punto de vista faun’stico,
seguindo a valoraci—n exposta en
Criterios de Valoraci—n de Zonas Hœmedas
de Importancia Nacional y Regional en funci—n de las Aves Acu‡ticas (S. Cirujano
Bracamonte, et al., 1992) p—dese afirmar
que a Lagoa de Sobrado:
Gabián.
2 Articulo 8
17/4/01
19:26
Página 167
A lagoa de Sobrado: un proxecto de educación ambiental
Ñ Ten importancia para Galicia,
porque durante dez anos o nœmero
medio de individuos representa, cando
menos, o 0,2 % dos presentes en Galicia.
Ñ Ten importancia para Espa–a,
posto que durante dez anos est‡ presente en m‡is do 75 % dos censos realizados
algunha especie protexida, criterio que
se cumpre — 100 % e con m‡is dunha
especie.
Ñ Ten importancia para Europa, xa
que en Sobrado est‡n presentes as cinco
especies xa citadas de rŽptiles estrictamente protexidas e as cinco especies citadas de anfibios, tamŽn protexidas, dœas
delas consideradas como ameazadas; e
segundo as Directivas da Uni—n Europea
sobre Especies de Interese e sobre
H‡bitats, abonda con que haxa unha
especie destas caracter’sticas para que a
zona sexa considerada de interese.
Segundo GimŽnez de Azc‡rate
Cornide et al. (1985) ÒEsta lagoa Ž a
mellor das zonas hœmidas existentes
perto do Cami–o de Santiago e Ž unha
das m‡is singulares da Galicia interiorÓ.
4. PROXECTO E OBXECTIVOS
Fundamentalmente a SOCIEDADE
GALEGA DE HISTORIA NATURAL, como entidade ecoloxista dedicada — estudio,
divulgaci—n, conservaci—n e defensa do
medio natural que xestiona este contorno, prop—n tres grandes obxectivos
did‡cticos ou tres nœcleos de acci—n
educativa:
167
4.1 Conserva-lo ecosistema (preservaci—n das caracter’sticas f’sico-qu’micas
con control da evacuaci—n de s—lidos e
l’quidos; preservaci—n das especies de
fauna e flora con atenci—n — tratamento
da vexetaci—n da propia lagoa e as sœas
ribeiras).
4.2 Utiliza-la lagoa como aula de
educaci—n ambiental.
4.3 Investiga-lo h‡bitat lacustre
propiamente dito.
A estes tres obxectivos did‡ctico-docentes haber’a que lle engadir un
cuarto, referido ‡ promoci—n da comarca
a travŽs das visitas ‡ lagoa, ofertando no
posible —s visitantes productos tradicionais relacionados coa producci—n agr’cola, como os queixos, o mel, os grelos, a
carne (de extraordinaria calidade tanto a
de vacœn coma a de porcino), o turismo
rural, etc.; todo o cal, en certo modo,
reverter’a na econom’a da zona e xa que
logo na mellora das condici—ns de vida
dos cidad‡ns desta bisbarra; potenciar’ase, en definitiva, unha pol’tica agraria
comœn (PAC), tan necesaria nestes
momentos para que os nosos paisanos
unha vez m‡is non queden desenganchados, arrastrando a cadea do ancestral
subdesenvolvemento rural galego.
5. ACTUACIÓNS
En primeiro lugar e para interferir
o menos posible nos procesos naturais
delimitaranse:
2 Articulo 8
168
17/4/01
19:26
Página 168
Xoán M. Santamaría Cameán
Ñ As zonas que poidan ser visitadas sen restricci—ns.
arqueol—xicos do acampamento romano
da Cidadela, etc.
Ñ As zonas que deban restrinxirse
a estudios cient’ficos, para preservar
especies ou pola sœa maior fraxilidade.
Desde o punto de vista da investigaci—n estase a realizar un seguimento
mensual das aves do ecosistema as’
como unha campa–a de anelamento, que
ser‡ anual.
Ñ As zonas que poidan ser utilizadas para instalaci—ns e infraestructuras.
C—mpre destacar que a menos de
cen metros acaban de constru’rse varias
vivendas das que, ademais da negativa
sensaci—n estŽtica que producen, se ignora a repercusi—n que poidan chegar a ter
na calidade das augas e c‡nto sup—n de
molestias para a fauna do lago, o que nos
reafirma no interese da actuaci—n
inmediata.
Para consegui-los obxectivos propostos, considŽranse diversas actuaci—ns
a curto, medio e longo prazo, entre as
que destacamos:
A curto prazo, potencia-la utilizaci—n did‡ctica do espacio, para o cal se
dese–ou un itinerario interdisciplinar
destinado a centros docentes de
Primaria, Secundaria, Ensino Medio e
outros colectivos. ƒ esta unha das actividades que m‡is se est‡ desenvolvendo.
OfŽrtanse visitas monitorizadas pola
comarca sen limit‡rmonos ‡ lagoa exclusivamente (as’ descarg‡mola do impacto
dun nœmero considerable de visitantes),
tamŽn percorrendo diversos centros de
interese nas proximidades como o
Museo Terra de Melide, a igrexa prerrom‡nica de Santo Antoni–o de Toques, o
Mosteiro de Sobrado, a piscifactor’a da
Xunta de Galicia, as’ como os restos
Para a preservaci—n da fauna do
ecosistema chegouse a un acordo co presidente da sociedade cinexŽtica local, co
fin de que non se leven a cabo acci—ns de
caza nun per’metro de cen metros na
volta da lagoa.
Periodicamente efectœanse visitas
programadas ‡ lagoa para controlar
posibles alteraci—ns no contorno, tanto
por vertidos s—lidos ou l’quidos (xurros,
aceites...), como potenciais alteraci—ns na
flora lacustre e vexetaci—n da ribeira. As’
mesmo, real’zanse an‡lises de augas:
nitritos, nitratos, pH, materia org‡nica,
etc.
O espacio m‡is visitado do ecosistema Ž a zona onde se situa un pequeno
embarcadoiro, entre a estrada de Friol
(Lugo) e a lagoa. Proximamente remodelarase este lugar, dado que Ž o punto de
m‡is f‡cil acceso a ela e, polo tanto, onde
chegan m‡is visitantes, que depositan
residuos e aparcan autom—biles (e ‡s
veces ata os lavan). Aqu’, mesmo se
abandonan restos org‡nicos derivados
dos labores agr’colas no per’metro da
lagoa. Esta remodelaci—n consistir‡, fundamentalmente, na construcci—n dun
muro de pedra baixo que delimite o
espacio destinado a acoller visitas, que
impida o aparcamento de veh’culos na
2 Articulo 8
17/4/01
19:26
Página 169
A lagoa de Sobrado: un proxecto de educación ambiental
169
mesma beira da auga e que permita a
colocaci—n de bid—ns para a recollida do
lixo. Neste muro, a modo de peitoril, ir‡n
chantados diversos paneis de materiais
non deteriorables con siluetas e notas
distintivas das diferentes especies ornitol—xicas susceptibles de seren observadas
neste h‡bitat, co fin de facilita-las explicaci—ns did‡cticas en gran grupo.
dispor de sala de proxecci—n de audiovisuais, de exposici—n de paneis, acuarios,
etc., para que os asistentes poidan acceder a unha mellor comprensi—n do que
son as zonas hœmidas e da importancia
da sœa preservaci—n. Por se tratar dun
proxecto de grande envergadura, necesariamente hai que contar con financiamento privado e mais pœblico.
Cunha finalidade fundamentalmente did‡ctica est‡ programada a elaboraci—n de materiais bibliogr‡ficos e
videogr‡ficos; xa se realizaron un tr’ptico
explicativo que se reparte —s visitantes,
un bolet’n de 16 p‡xinas que se repartiu
entre o vecindario e un v’deo de 30 minutos de duraci—n que recolle as caracter’sticas da flora e a fauna lacustres, as’ como
unha breve referencia a outros aspectos
destacados deste concello.
As’ mesmo, pretŽndese continuar
adquirindo terreos no contorno da lagoa
para impedi-la realizaci—n de actuaci—ns
negativas que poidan dana-lo ecosistema
e, por outra parte, para amplia-la zona
protexida de modo que se complete cun
espacio, en terra, que te–a representaci—n
do bosque aut—ctono galego. O id—neo,
evidentemente, ser’a mercar t—dalas propiedades que rodean a lagoa de xeito que
se impedise a realizaci—n de vertidos,
edificaci—ns, v’as de comunicaci—n, etc.
Hai que sinalar que, a travŽs da
venda de bonos de colaboraci—n co
proxecto e coa participaci—n da
Deputaci—n Provincial da Coru–a, foi
posible adquirir dœas pequenas propiedades lindantes coa lagoa e ag‡rdase
que coa participaci—n de particulares e
instituci—ns sexa posible avanzar neste
sentido, co obxectivo de preserva-lo
ecosistema.
TamŽn a curto prazo se pretende
interesa-la Xunta de Galicia para a construcci—n de dous observatorios
ornitol—xicos.
A medio e longo prazo, con vistas a
un —ptimo aproveitamento dos obxectivos educativos, cumprir’a contar cunha
Aula da Natureza, onde se puidese
ANEXO
A Sociedade Galega de Historia
Natural (SGHN), fundada en 1973, Ž
unha asociaci—n independente e cient’fica dedicada — estudio, divulgaci—n, conservaci—n e defensa do medio natural,
que non ten na sœa actuaci—n fins lucrativos (art. 5 Estatutos).
A SGHN Ž unha sociedade legalmente reco–ecida co Protocolo N¼ 18487 no
Rexistro Nacional de Asociaci—ns; inscrita
no Folio 11 do Rexistro de Asociaci—ns
Protectoras do Medioambiente (Xunta de
2 Articulo 8
170
17/4/01
19:26
Página 170
Xoán M. Santamaría Cameán
Galicia), e co N¼ AO/C-000/382 no
Rexistro de Asociaci—ns Culturais Galegas.
Santiago, Consello da Cultura
Galega, 1995.
A SGHN est‡ federada na
Coordinadora de Organizaci—ns de
Defensa Ambiental (CODA). Entre
outras actividades ambientais elaborou o
ÒATLAS DE VERTEBRADOS DE GALICIAÓ (obra esgotada), participa no programa anual ÒCOST WATCHÓÓ,
mediante o que se aval’a o estado da beiramar. Coordinou o ÒPROGRAMA DE
CONSERVACIîN DO ARAO IBƒRICOÓ
da Uni—n Europea. Edita e publica a
revista cient’fica de divulgaci—n do
medio BRA„A...
Cirujano Bracamonte, S., e outros,
Criterios bot‡nicos para la valoraci—n
de las lagunas y humedales espa–oles
(Pen’nsula IbŽrica y las Islas Baleares),
Madrid, ICONA, 1992.
GimŽnez de Azc‡rate Cornide, J., e
outros, Gu’a de la Naturaleza del
Camino de Santiago en Galicia,
Santiago, HŽrcules de Ediciones,
Conseller’a de Cultura, Xunta de
Galicia, 1995.
Gran Enciclopedia Gallega, Tomo 28, p‡xs.
188-190. Tomo 29, p‡x. 41, Vitoria,
Heraclio Fournier, s.a., 1974.
Paspall‡s, Bolet’n da SGHN, 15, 1994.
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
Alcalde, A., e outros, ÒCenso de aves
acu‡ticas invernantesÓ, revista
Bra–a, ano VI; Santiago, SGHN,
1996.
Alcalde, A., e outros, ÒEscolma de citas
ornitol—xicas aparecidas no Paspall‡s
de 1993 a 1996Ó, revista Bra–a, ano
VI, Santiago, SGHN, 1996.
Atlas de vertebrados de Galicia, Tomo I
ÒPeixes, Anfibios, RŽptiles e
Mam’ferosÓ.
Realizado
pola
SGHN, Santiago, Consello da
Cultura Galega, 1995.
Atlas de vertebrados de Galicia, Tomo II
ÒAvesÓ. Realizado pola SGHN,
Paspall‡s, Bolet’n da SGHN, ÒEspecial
Sobrado dos MonxesÓ, 17, 1995.
Paspall‡s, Bolet’n da SGHN, ÒCenso
Invernal de Aves Acu‡ticas 1997Ó,
Monogr‡fico, 22, 1997.
Penas Pati–o , X. M., ÒO proxecto
Sobrado: utilizaci—n socio-natural
daquela bisbarraÓ, en Segundas
Xornadas Galegas de Educaci—n
Ambiental. Conferencias e comunicaci—ns, Santiago, Xunta de Galicia,
1997, p‡xs. 58-59.
R’o Barja, F. J., F. Rodr’guez Lesteg‡s,
ÓOs r’os galegos, morfolox’a e rŽximeÓ, relatorio de Patrimonio
Natural, Santiago, Consello da
Cultura Galega, p‡x. 139.
2 Articulo 9
17/4/01
19:27
Página 171
171
EXCURSIÓNS NA NATUREZA
E EDUCACIÓN EN VALORES:
Unha nova perspectiva
Eugenio Otero Urtaza
Unversidade de Santiago
de Compostela
1. ANTECEDENTES DO EXCURSIONISMO
ESCOLAR
As excursi—ns — medio natural son
un procedemento did‡ctico de longa tradici—n na cultura escolar. Xa Rabelais
fac’a pasear a Pan—crates con Gargantœa
polos campos, fal‡ndolle das ‡rbores, e
pola noite contemplaban o ceo estrelado
discorrendo acerca da posici—n e o aspecto dos astros. Francke, que continuou a
obra de Comenio de Alema–a, pœxoas en
pr‡ctica no Pedagogium de Hall, e
Rousseau afirmaba no Emilio que as
excursi—ns a pŽ reœnen praceres diferentes Òsen contar que se fortalece a saœde
do corpo e que o bo humor Ž cada vez
mellorÓ. Entre n—s, o Padre Sarmiento xa
afirmaba no ano 1768 que o neno non
deb’a aprender de memoria, sen—n que
Òter‡ a diversi—n do paseo; e se instruir‡
no co–ecemento das cousas naturais que
Deus criou, e das cousas artificiais, que os
home fabricaron; alomenos na sœa provincia, pa’s e lugarÓ.
Certamente, o excursionismo,
como tal actividade escolar, empezouse a
difundir con Pestalozzi quen, entre 1805
e 1825, traballou no Instituto de Yverdon
baixo o presuposto de que a intuici—n
sensible (Anschauung) fai tomar conciencia da realidade e que ese momento debe
ser aproveitado polo profesor para
guia-lo alumno na aprendizaxe das cousas. A popularizaci—n das Ôlecci—ns de
cousasÕ a partir do principio de intuici—n
pestalozziano, contribu’u moito ‡s sa’das — campo con escolares. ƒ un movemento que, a’nda minoritariamente, se
estendeu axi–a por Europa como amosan as experiencias de Salzmann en
Alema–a ou de Pablo Montesino en
Espa–a. Pero en realidade, este tipo de
excursionismo Ž de car‡cter instructivo,
en ocasi—ns moi mec‡nico e incluso por
veces con algunha vertente militarista,
tal como fixo Jahn (1778-1852), que quer’a devolverlle ‡ xuventude alemana o
gusto pola vida — aire libre coa finalidade de espertar sentimentos nacionalistas.
O primeiro educador de importancia que descobre na natureza unha fonte
inesgotable de recursos para a educaci—n
Ž, sen dœbida, Federico Fršbel.
Consideraba Fršbel que a travŽs da vida
— aire libre Òo home penetra a Natureza
nos seus fen—menos e esencia todo o
posible, e ela Ž cada vez m‡is o que debe
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
2 Articulo 9
172
17/4/01
19:27
Página 172
Eugenio Otero Urtaza
ser: unha gu’a para a perfecci—n m‡is elevadaÓ. A pr‡ctica excursionista que prop—n non Ž xa simplemente para
adquiri-la Ôintuici—n das cousasÕ, sen—n
que busca espertar no neno emoci—ns
espirituais que lle permitan comprender
Òc—mo se desenvolve e se aclara cada vez
m‡is por escuro que sexa — principio, o
pensamento grandioso da unidade interna, viva e continua de t—dalas cousas e
de t—dolos fen—menos da NaturezaÓ1.
Francisco Giner de los Ríos, fundador da Institución
Libre de Enseñanza.
2. EXCURSIONISMO E NOVA EDUCACIÓN
A Instituci—n Libre de Ense–anza,
creada por Francisco Giner en 1876,
dŽbelle moito — pensamento fršbeliano
que vai ter grande influencia nos seus
postulados pedag—xicos, como tamŽn a
tivo noutros pa’ses occidentais e mesmo
no Xap—n. A pr‡ctica excursionista institucionista foi moi intensa nos primeiros
anos da sœa existencia, ata o punto de
que o xornal The Times de Londres afirmaba en 1884 que non exist’a outra escola en Europa que as practicara con tanta
frecuencia. En realidade, Giner conced’alle un lugar central no orixinal plan de
estudios que desenvolv’a este colexio, xa
que o propio concepto de escola que
ti–an os institucionistas, que outorgaban
moita m‡is importancia ‡ actividade que
o alumno desenvolv’a f—ra da aula ca ‡
que se pod’a realizar dentro das sœas
paredes, posibilitou que chegara a constitu’rse como un elemento cardinal da
sœa pedagox’a2.
Os institucionistas entend’an que
as excursi—ns — aire libre contribu’an
como ningœn outro medio a forma-lo
car‡cter moral dos seus alumnos — liberalos do Òexceso de intelectualismoÓ producido polas aulas. No programa definitivo do centro, de 1910, p—dese ler un
fermoso par‡grafo no que se defende a
sœa transcendencia educativa:
O que nelas aprende en co–ecemento
concreto Ž pouca cousa en comparanza
coa amplitude de horizonte espiritual
que nace da varia contemplaci—n de
homes e pobos; coa elevaci—n e a delicadeza do sentir que no rico espect‡culo
1 F. Fröebel, La educación del hombre, Madrid, Daniel Jorro, 1913, páx. 396.
2 E. Otero Urtaza, “Aproximación a la práctica excursionista de la Institución Libre de Enseñanza”, en
Education, Phisical Activities and Sport in a historical perspective. XIV ISCHE Conference 1992, t. I, Barcelona,
1992, páx. 205.
2 Articulo 9
17/4/01
19:27
Página 173
Excursións na natureza e educación en valores
da natureza e da arte se orixinan; co
amor patrio ‡ terra e a raza, que s— bota
ra’ces na alma a forza de intimidade e
de abrazarse a eles; coa serenidade de
esp’rito, a liberdade de maneiras, a
riqueza de recursos, o dominio de si
mesmo, o vigor f’sico e moral que
manan do esforzo realizado, do obst‡culo vencido, da contrariedade sufrida,
do lance e da aventura inesperados; co
mundo, en suma, de formaci—n social
que se atesoura no variar de impresi—ns,
no choque de caracteres, na estreita solidariedade dun libre e amigable convivir
de mestres e alumnos.3
A difusi—n das ideas do movemento da Educaci—n Nova, no primeiro tercio do sŽculo XX, propiciou que os pa
seos e excursi—ns foran utilizados como
recurso por moitas escolas de toda
Europa, a’nda que con frecuencia as sa’das — campo estaban cheas de actividades instructivas e dun culto excesivo
pola observaci—n. O medio natural era
aproveitado como materia de ensino, e
non tanto para a consecuci—n de altos
valores educativos. Sen embargo, xa
daquela podi‡monos atopar con mestres
que quer’an usa-las sa’das ‡ natureza
para metas m‡is ambiciosas que simplemente racionaliza-lo proceso de ensino.
As’, para Teodoro Caus’ a escola ti–a que
preocuparse por desenvolver nos nenos
sentimentos que lles procuraran converte-lo lecer en instrumento de edificaci—n
interior, de superaci—n espiritual,
mellorando a sœa vida enteira, e non s— a
sœa instrucci—n4.
173
Nos anos da Repœblica xa xurdiu
certa conciencia ecoloxista entre os mestres e hai algœns que po–en l’mites — af‡n
coleccionista dos seus alumnos aprendŽndolles que a natureza debe respectarse: Òƒ
frecuente no neno a tendencia a apoderarse dos ni–os dos paxaros e ‡ cruel destrucci—n de seres vivos e o desexo inmoderado de arrincar exemplares selectos de
plantas co fin de enriquece-la colecci—n,
tendencia que debe contrariarse a todo
transoÓ. Solicitaba este mestre —s seus
compa–eiros que frearan este esp’rito de
acaparamento de obxectos e que lles ensinaran —s rapaces sentimentos de respecto
polos dereitos de t—dalas criaturas e a
desenvolveren actitudes de profunda
aversi—n ‡ destrucci—n da beleza5.
Como afirma Luzuriaga, o excursionismo escolar foi un dos piares que
modificou a concepci—n e os usos da
escola no presente sŽculo, xunto cos traballos manuais e o principio de globalizaci—n6. Consideraba que as excursi—ns
produc’an Òindubidables beneficios de
car‡cter f’sico, intelectual e moral, acostumando os nenos — esforzo e a contemplaci—n de paisaxes e escenas non habituaisÓ. Pero nestes anos aparecen tamŽn
novas dimensi—ns do excursionismo na
natureza, inclu’ndo aquelas nas que as
bondades da vida — aire libre son utilizadas para metas non sempre educativas
sen—n que, seguindo aquel esp’rito
alem‡n, se usan para exacerbar sentimentos patri—ticos ou estampa-lo alumno nunha cega ideolox’a pol’tica ou
relixiosa.
3 M. B. Cossío, De su jornada, Madrid, Aguilar, 1966, páx. 25.
4 T. Causí, “La educación del ocio”, Revista de Pedagogía, 144, 1933, 544-545.
5 L. de Lamo Rodríguez, “Las excursiones escolares”, Revista de Pedagogía, 163, 1935, 307-308.
6 L. Luzuriaga, La nueva escuela pública, Madrid, publicacións da Revista de Pedagogía, 1931, páx. 21.
2 Articulo 9
174
17/4/01
19:27
Página 174
Eugenio Otero Urtaza
3. O EXCURSIONISMO COMO ELEMENTO
INSTRUCTIVO HOXE
Actualmente, despois dun proceso
de moitos anos en que houbo un desmedido interese por unha filosof’a eficientista e conductista da educaci—n, os valores do excursionismo escolar e a vida —
aire libre volven ocupar un lugar importante na actividade das escolas.
Certamente, o desenvolvemento das
comunicaci—ns e a difusi—n do autom—bil, as’ como a importancia crecente dos
medios audiovisuais e a propagaci—n da
educaci—n non formal, tiveron durante
anos dilu’do o valor da excursi—n como
procedemento b‡sico da escola. Non Ž
que as escolas esqueceran as excursi—ns,
sen—n que se fan moitas veces de maneira completamente rutineira, sen obxectivos claros, ata o punto de que moitos
profesores non as relacionan coa sœa actividade na aula.
No sŽculo XIX era moi comœn un
aforismo pedag—xico que dic’a: ÒPara
ensinar polos ollos Ž preciso que estean
presentes os obxectos na escola ou que
sexa conducido o alumno onde poida
velosÓ. A difusi—n dos medios audiovisuais na actualidade fixo que ÔverÕ, nun
sentido preciso, fora moito m‡is eficiente
a travŽs dunha pantalla que — propio aire
libre, pero foi precisamente ese uso
coti‡n das novas tecnolox’as o que trouxo ‡ actualidade o valor da excursi—n,
que nos vai aproximando a unha dimensi—n do mundo pr‡ctico dos valores que
non ofrece a tecnolox’a da aula.
Por iso c—mpre redefini-lo cometido que te–en as excursi—ns na escola, xa
que o que hoxe chamamos ÔmedioÕ non
ten simplemente unha dimensi—n f’sica,
sen—n tamŽn, en moi alto grao, simb—lica, como lembraba hai algœns anos un
editorial de Cuadernos de Pedagog’a:
Os potentes configuradores de opini—ns e valores que son os chamados
medios de comunicaci—n de masas
Ñmellor deben ser denominados como
fan algœns autores, de Òformaci—n de
masasÓÑ est‡n a configurar un contorno simb—lico que, demasiado frecuentemente, destrœen con pasmosa facilidade os obxectivos da escola como
instituci—n socializadora7.
O propio devir cultural e social dos
pobos fai que a principios dos anos
oitenta se volva insistir na importancia
que ten o excursionismo na escola, especialmente no que atangue ‡ educaci—n
ambiental e ‡ potenciaci—n de sentimentos de fraternidade e tolerancia entre
comunidades, como se pode deducir dos
traballos m‡is novos publicados sobre
este tema nos Estados Unidos, onde
tamŽn fan moito fincapŽ no co–ecemento das instituci—ns b‡sicas que constitœen
a sœa cultura propia mediante estas actividades.
No Reino Unido, como consecuencia da Lei de Reforma Educativa de 1988,
f’xose un profundo reaxuste nos contidos
do Curr’culo Nacional que pide —s profesores que o traballo dos alumnos estea
baseado, sempre que for posible, en
experiencias de primeira man e na
7 “Reflexión o excursión”, Cuadernos de Pedagogía, 222, 1994, 5.
2 Articulo 9
17/4/01
19:27
Página 175
Excursións na natureza e educación en valores
175
investigaci—n. No contorno, sinala Wass,
Ž onde podemos proporcionarlles —s
alumnos Òunha oportunidade de exerceren as sœas destrezas en situaci—ns nas
que Ž preciso resolver problemas reais...
î sacarmos da aula os rapaces po–Žmolos en contacto con experiencias autŽnticas ‡s que quizais responder‡n de maneira creativa que pode — mesmo tempo
ampliar destrezas espec’ficas e promove-lo seu desenvolvemento persoalÓ8.
1. Bloque de tŽcnicas: orientaci—n,
alimentaci—n, tŽcnicas de marcha e de
progresi—n, preparaci—n f’sica, primeiros
auxilios, equipamento...
A reforma que ampara a LOXSE
posibilita a utilizaci—n do excursionismo
como procedemento para transmitir
altos valores educativos, de acordo coa
evoluci—n f’sica, intelectual e psicol—xica
da persoa, como se puxo de manifesto
nas Primeiras Xornadas Pedag—xicas
sobre Excursionismo Infantil e Xuvenil
celebradas en Barcelona en 1992, onde
non s— se redescubriu que Òo excursionismo Ž deporte, lecer e culturaÓ, sen—n
que ademais se afirmou que Òa formaci—n humana do excursionista ten que
levar ‡ identificaci—n deste cun home
culto e polifacŽtico, co–ecedor da realidade ambiental do seu pa’s: a configuraci—n da paisaxe e da sœa xente. Ten que
ser unha persoa ’ntegra en valores e actitudes, cr’tica co que ve e desexosa de
co–ecer novas realidadesÓ9.
4. Bloque de h‡bitos, actitudes e
valores: solidariedade, respecto, cooperaci—n, civismo, sensibilidade, respecto —
patrimonio comœn...10
Deste xeito, un proceso de iniciaci—n — excursionismo poderiamos agrupalo desde unha perspectiva curricular
nos seguintes bloques de actuaci—n:
2. Bloque de co–ecementos: xeograf’a,
antropolox’a,
ecolox’a,
meteorolox’a...
3. Bloque cultural: festas tradicionais, formas de vida na monta–a, folclore,
lendas, linguaxe, toponimia, canci—ns...
A excursi—n escolar segue a ter,
desde este punto de vista, unha utilidade
formativa de moito alcance, se os mestres son capaces de encami–a-lo seu traballo desde posici—ns onde a actividade
das sa’das Ž puramente ÒcomplementariaÓ e de observaci—n Ña’nda que esta
observaci—n implique acci—ns de construcci—n persoalÑ, a outra que esixe
integrar toda a complexidade do proceso
formativo en proxectos nos que o mestre
Ž quen de colaborar na tarefa educativa
dos colegas e da comunidade; unha actitude b‡sica que potencia de seu a acci—n
educadora da escola.
A natureza serve ademais para ter
un contacto menos r’xido cos alumnos e
permite un aproveitamento transversal e
multidisciplinar da propia actividade.
Afirma Audrey Skrupkelis que Òunha
8 S. Wass, Salidas escolares y trabajo de campo en la educación primaria, Madrid, MEC/Morata, 1992, páxs.
13-14.
9 J. P. Caballero i Oller, “Aplicació didàctica de l’excursionisme en el marc de la Reforma”, Perspectiva
Escolar, 173, 1993, 22-23.
10 Ibid, páx. 24.
2 Articulo 9
17/4/01
176
19:27
Página 176
Eugenio Otero Urtaza
cami–ada pola natureza ben planificada
pode incorporar ideas e material de
t—dalas disciplinas que compo–en o plan
çrea
Preparaci—n
de estudiosÓ, e explica c—mo facelo
mediante un cadro11:
Actividades durante a viaxe
Seguimento
Matem‡ticas
Introduce o concepto de Mide circunferencias das
‡rbores.
medida.
Calcula distancias.
Instrumentos de
Verifica estes c‡lculos.
medici—n.
C‡lculo de distancias.
Letras
Examina-la lista e
Planifica a cami–ada.
Fai unha lista de cousas engadirlle ’tems.
que se queren observar.
Prepara bolsas para
recoller.
Estudios sociais
Debuxa un mapa esquem‡tico da viaxe.
Fala sobre o concepto de
barrio ou veci–anza.
Observa os distintos tipos
de casa.
Observa os animais
domŽsticos.
Conversa coa xente.
Completa o mapa cos
detalles. Dese–a unha
casa.
Fala sobre as distintas
veci–anzas onde viven os
nenos.
Ciencias
Fala sobre os cinco sentidos.
O concepto de camuflaxe.
Observa l‡minas de paxaros.
Fala sobre o tempo e a
temperatura.
Busca exemplos de camuflaxe (sementes, animais).
Identifica as aves e os
sons que emiten.
Recolle sementes, follas e
rochas.
Leva un rexistro das
temperaturas.
Identifica os exemplares
recollidos.
Arte
Fala sobre a tŽcnica da Colecciona obxectos para Fai a colaxe.
realiza-la colaxe.
colaxe.
Mestura as cores de
Fala sobre as formas.
camuflaxe.
Observa a arte presente
na natureza.
O abano de posibilidades que se
pode desenvolver nunha excursi—n
depende moitas veces da sensibilidade
do profesor. ƒ evidente que no cadro de
Skrupkelis falta a educaci—n f’sica as’
como as manifestaci—ns art’sticas e
Realiza gr‡ficas.
Compara as distintas
t‡boas.
Usa vocabulario
comparativo.
Mide os obxectos dun
cuarto.
Escribe unha historia ben
secuenciada da
cami–ada.
Etiqueta as colecci—ns.
Aprende palabras
descritivas.
musicais populares que serven ben a
miœdo para comprender m‡is concretamente a humanidade cultural e do territorio e, fundamentalmente, valores
sociais que a propia actividade excursionista fai xurdir.
11 A. Skrupkelis, “Going places with young children”, Dimensions of Early Childhood, 18, 1990, 4.
2 Articulo 9
17/4/01
19:27
Página 177
Excursións na natureza e educación en valores
Como afirma MarquŽs, nunha
sociedade marcada pola competici—n, a
mercadotecnia e o consumismo, o excursionismo pode proporcionar valores que
serven para mellora-las nosas relaci—ns
coas persoas que nos arrodean. O contacto co medio natural obriga a establecer
unha estreita convivencia entre os membros do grupo; ensina a comparti-los bos
momentos e os fracasos; d‡ significado —
esforzo realizado; forxa a amizade establecendo v’nculos duradeiros e permite
co–ecer e estima-lo territorio e as persoas contribu’ndo deste xeito a mellorala propia sociedade12.
Estas perspectivas seguen a ser
v‡lidas para traballar cos alumnos no
medio rural, pero os mestres non poden
esquecer que as sa’das ‡ natureza non s—
177
son unha fonte de recursos did‡cticos de
primeira orde, ou un procedemento
extraordinario para a educaci—n social e
do car‡cter dos rapaces, sen—n que a travŽs dela pode acadarse sempre o nœcleo
central dunha acci—n pedag—xica,
fomentando a floraci—n de valores fundamentais na persoa.
4. A NATUREZA COMO FONTE XENUÍNA DE
VALORES
Como ten posto de manifesto
David Yaffey, o valor da natureza Ž fundamental en toda experiencia excursionista que pretenda proporcionar un alto
grao de educaci—n. A relaci—n coa
O mestre Marcelino Pedreira Fernández lendo un conto ós seus alumnos baixo un castiñeiro. Arredor de 1928.
12 G. Marqués i Villacampa, “Excursionisme i societat”, Perspectiva Escolar, 173, 1993, 10-14.
2 Articulo 9
178
17/4/01
19:27
Página 178
Eugenio Otero Urtaza
natureza non a considera Yaffey como
unha forma de adquirir certa espiritualidade relixiosa ou estŽtica Ñaspecto cultivado en moitos colexios que a si mesmos
se consideran de ÒeliteÓÑ, sen—n que
prescindindo mesmo nas sœas reflexi—ns
de toda referencia facilmente ecoloxista,
trata a riqueza pedag—xica desa relaci—n
do home coa natureza como unha experiencia que produce altos valores en por
si, que fan mellor o ser humano mediante un proceso de profunda introspecci—n.
Pero tal vez o que m‡is nos interesa
da sœa an‡lise Ž que non considera que a
instrospecci—n realizada leve unicamente a desenvolver un pensamento contemplativo (Weltannshauung), sen—n que estima que a importancia da experiencia na
natureza Ž de seu crucial para a sœa educaci—n en valores, independentemente
dos condicionamentos culturais que ten
a persoa nun contorno civilizado:
As actividades — aire libre son a mellor
fonte para experimentar valores. A
maior’a dos momentos en que experimentamos valores ocorren na nosa vida
coti‡ cando facŽmo-lo que decote adoitamos facer. Isto significa que as demais
persoas est‡n presentes ou pr—ximas; a
validez da experiencia coti‡ dun valor
en particular redœcese porque os puntos de vista, os temores, os poderes, as
personalidades e os problemas das
outras persoas afectan tanto a percepci—n da experiencia como a concepci—n
do valor que al’ se encontra. Hai interferencia do valor, adulteraci—n e distorsi—n del, a experiencia do valor non Ž
pura. A vida — aire libre non est‡
influenciada polas necesidades e desexos do home, non reflicte ningœn tipo
de psicose e polo tanto Ž unha fonte de
valor incorrupta. En vez de existir unha
barreira humana de interferencia s—
semipermeable a t—dolos valores, as
experiencias — aire libre son frescas e
completas, enchidas de valores e non
deformadas polo home; hai unha experiencia directa dos valores da natureza
en vez dunha experiencia indirecta de
valores culturalmente censurados13.
Para Yaffey, os valores absolutos
non poden derivar de valores secundarios, e considera que a natureza Ž a fonte
derradeira de t—dolos valores, xa que
todos se atopan nela, son a Terra en si
mesma: as rochas, a auga, o ceo, os bosques, a choiva, os animais, as prader’as...
Estes valores non son simplemente os
fundamentais, sen—n que permanecen a’
desde o principio da humanidade e
pensa que hai que se dirixir cara a eles
para a renovaci—n, o renacemento e a
revalorizaci—n persoal. A riqueza en
valores que se pode adquirir con estes
elementos naturais expresouna mediante un cadro moi revelador:
13 D. Yaffey, “The Value Basic of Activity Experience in the Outdoors”, Journal Adventure and Outdoor
Leadership”, 10, 1993, 9.
2 Articulo 9
17/4/01
19:27
Página 179
Excursións na natureza e educación en valores
179
Exemplos de relaci—ns descubertas entre as actividades — aire libre e o valor de
concepto experiencial que outorgan
O home en relaci—n con:
Valor/concepto-experiencia:
a grandeza das monta–as,
perspectiva, humildade, finitude, asombro, gracia,
beleza.
os seus esforzos,
autoconfianza, dignidade na consecuci—n dun logro,
determinaci—n, alegr’a.
o medio,
coidado, compaix—n, responsabilidade, sensibilidade.
o perigo na actividade,
emoci—n, fraxilidade da existencia humana, actitude
positiva ante a vida.
o seu temor,
mortalidade, coraxe, fortaleza e debilidade.
as sœas actividades e logros,
autorrespecto, amor propio, vitalidade.
a forza dos elementos da natureza,
respecto, humildade, unidade, finitude.
a beleza descuberta na natureza,
asombro, inspiraci—n, valor arquet’pico bondade.
as caracter’sticas dos elementos da auga, as rochas, o exactitude, pureza, perfecci—n, arquetipos de textura
e cor.
vento, etc.,
as plantas e animais,
humildade, amor, compaix—n, pertenza.
os compa–eiros na actividade,
respecto, admiraci—n, camarader’a, confianza,
simpat’a, amor.
o compromiso adquirido,
reco–ecemento dos l’mites propios, autodisciplina,
honestidade.
En contraste coa vida coti‡, profesional, social, caseira, as experiencias —
aire libre son intensamente persoais, de
modo que o valor que experimentamos
nun momento dado o experimentamos
singularmente, a’nda que esteamos
acompa–ados. O medio natural en si
mesmo Ž, deste xeito, responsable de
agudiza-la nosa receptividade —s valores
que irrompen na experiencia.
A natureza Ž a fonte orixinal dos
valores humanos. Na sœa beleza arquet’pica atop‡mo-los patr—ns dos que t—dolos outros valores derivan e —s que retornamos ‡ orde dos nosos valores. Un
encontro de primeira orde coa riqueza
dos valores que se atopan na natureza
out—rgalle — individuo un sistema de
valores m‡is v‡lido e m‡is firmemente
fundamentado.
Como resumo, Yaffey fai tres afirmaci—ns que te–en moito interese para
todos aqueles que buscan na natureza
unha base radical de valores para a educaci—n:
2¼) A nosa apertura cara ‡ experiencia dos valores vese salientada se nos
comprometemos a participar en situaci—ns — aire libre.
1¼) A natureza Ž a fonte œltima de
t—dolos valores.
Participando enteiramente na natureza, apartando t—dolos asuntos irrelevantes e coloc‡ndonos na relaci—n m‡is
2 Articulo 9
180
17/4/01
19:27
Página 180
Eugenio Otero Urtaza
directa cos elementos, experiment‡mo-los valores m‡is directamente.
3¼) O encontro cos valores Ž a esencia da educaci—n.
O encontro cos valores da natureza
d‡lle sentido ‡ vida e permite o noso
crecemento a travŽs da interiorizaci—n
dos valores da natureza.
A’nda que a proposici—n de Yaffey Ž
esencialmente te—rica, como corresponde
a alguŽn que se define a si mesmo como
Òdeportista cient’ficoÓ, as sœas ideas presentan unha vertente que vai m‡is al— de
xustifica-lo excursionismo mediante un
activismo que moitas veces esquece valores fundamentais na educaci—n da persoa, xa que outorga — contacto coa
natureza un valor como experiencia en
por si. ƒ dicir, a propia actividade de contacto co medio natural Ž valiosa de seu,
independentemente das metas externas
que desexan acada-los educadores coa
excursi—n: instructivas, deportivas, hixiŽnicas, relixiosas, estŽticas, etc. A natureza
presŽntase como un elemento nuclear na
formaci—n dos primeiros valores, con
independencia dos condicionamentos
culturais e sociais dos alumnos. Non Ž
casual que Yaffey utilice unha cita de
Thoreau para dar m‡is contundencia ‡
sœa reflexi—n: ÒFun —s bosques porque
deliberadamente quer’a vivir, enfrontarme s— cos feitos esenciais da vida e ver se
non pod’a aprende-lo que me ti–a que
ensinar, e non esperar a ter que morrer,
para descubrir que non viviraÓ.
3 Articulo 10
17/4/01
19:27
Página 181
Pr‡cticas
3 Articulo 10
17/4/01
19:27
Página 182
3 Articulo 10
17/4/01
19:27
Página 183
183
UN AMBIENTE INTEGRADO PARA O ENSINO DE
SISTEMAS EXPERTOS
Mateo Lezcano Brito
V’ctor Giraldo ValdŽs Pardo
Universidade Central de Las Villas.
Cuba
INTRODUCCIÓN
CONCEPCIÓN XERAL DO SISTEMA
O estudio da intelixencia artificial
forma parte do curr’culo das carreiras relacionadas coa inform‡tica. Nesta disciplina
estœdiase unha gran cantidade de temas e
frecuentemente as limitaci—ns de tempo
non permiten afondar en moitos dos conceptos estudiados. Por ese motivo o grupo
de Inform‡tica Educativa da Universidade
Central de Las Villas en Cuba est‡ desenvolvendo varias ferramentas concibidas
como medios auxiliares do proceso docente educativo; unhas, como medio de apoio
‡s ideas expostas nas clases, outras como
adestradores para ser usados de forma
independente polo alumno.
O dese–o do sistema TeachShell f’xose utilizando o paradigma da programaci—n orientada a obxectos e para a sœa colaboraci—n empregouse a linguaxe Borland
Pascal Versi—n 7.0.
No presente traballo descr’bese unha
ferramenta, TeachShell, que permite profundar nos conceptos relacionados cos sistemas expertos e as m‡quinas de inferencia.
Na xerarqu’a de clases do sistema,
TAttr Ž unha das m‡is importantes (figura
nœm. 1)
O compilador constrœe unha colecci—n de instancias de obxectos da clase
TAttr e cada obxecto Ž capaz de amosarse
como un feito (GetFact), preguntarse
(AskToYou) ou inferirse (Infer) dependendo
de se Ž un feito probado (IsFact), un atributo coa pregunta asociada (IsQuestion) ou
un atributo que se encontra como conclusi—n (ExistListR) dalgunha regra, respectivamente.
Figura 1. Definición parcial da clase TAttr.
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
3 Articulo 10
184
17/4/01
19:27
Página 184
Mateo Lezcano Brito / Víctor Giraldo Valdés Pardo
Existen, obviamente, outros obxectos que son importantes para o traballo
do sistema, pero este artigo oriŽntase a
analiza-las sœas caracter’sticas como
ferramenta de aprendizaxe, polo que non
se fai Žnfase na forma interna utilizada.
ASPECTO XERAL DO SISTEMA
TeachShell Ž unha ferramenta que
ilustra paso a paso o algoritmo que
segue a sœa m‡quina de inferencia interna. O sistema recibe como entrada unha
base de co–ecemento que foi previamente compilada.
Para compila-las bases dŽbese
usa-lo compilador de li–as Compiler ou o
ambiente integrado para o desenvolvemento de sistemas expertos UCShell,
especific‡ndolles, en cada caso, a opci—n
de xeraci—n de informaci—n simb—lica.
Compiler, UCShell e TeachShell forman
parte dun paquete para a programaci—n
de sistemas expertos desenvolvido na
Universidade Central de Las Villas
(UCLV).
A traza amosada ten unha importancia vital no proceso de ensino e aprendizaxe, xa que a travŽs dela o estudiante
pode apreciar con claridade:
Ñ ÀComo a m‡quina de inferencia
executa os seus algoritmos m‡is importantes ?
Ñ ÀComo se percorre a base de
co–ecemento cando se efectœa a proba
dun obxectivo?
Ñ ÀCales son as regras exploradas?
Ñ ÀCal Ž o obxectivo actual?
Ñ ÀQue obxectivos quedaron pendentes temporalmente?
Ñ ÀQue valores acadaron as diferentes variables?
Estes e outros detalles mostrados
axudan a comprender todo o proceso
levado a cabo polo motor de inferencia.
O menœ principal de TeachShell coa
opci—n ÔarquivosÕ despregada m—strase
na figura 2. Do submenœ ÔarquivosÕ a
œnica opci—n que merece ser destacada Ž
ÔcargarÕ. Ten por finalidade reco–ecer se
a forma interna que foi xerada por
UCShell ou Compiler contŽn informaci—n
simb—lica, o que significa que pode ser
procesada por TeachShell. De non ser as’,
o formato non ser‡ v‡lido e notificar‡selle — usuario para que volva compila-la
base de co–ecemento utilizando as facilidades de xeraci—n de informaci—n simb—lica de UCShell ou Compiler.
Se o arquivo contŽn a informaci—n
simb—lica necesaria, cargarase na memoria de traballo e poderase iniciar un proceso de inferencia que ir‡ amos‡ndose (a
elecci—n do usuario) mentres se executa.
O submenœ ÔconsultarÕ Ž o m‡is
importante debido a que permite o inicio
do proceso de inferencia e define se se
desexa ver c—mo se executan os dous
algoritmos m‡is importantes da m‡quina,
as’ como a traxectoria que esta segue dentro da base de co–ecemento actual. Na
figura 3 p—dense aprecia-las posibilidades que ofrece esta opci—n:
3 Articulo 10
17/4/01
19:27
Página 185
Un ambiente integrado para o ensino de sistemas expertos
Figura 2. Menú principal co submenú Arqui.
O emprego da informática nas aulas estase a estender pero as máis das veces úsase como ferramenta case que
mecánica, sen comprende-la intelixencia artificial que a desenvolve.
185
3 Articulo 10
186
17/4/01
19:27
Página 186
Mateo Lezcano Brito / Víctor Giraldo Valdés Pardo
A primeira opci—n permite inicia-lo
proceso de inferencia; a segunda permite
responder ‡ pregunta do usuario ÒÀcomo
chegou a esa conclusi—n?Ó; a terceira
opci—n permite amosa-los dous algoritmos principais que se executan no proceso de inferencia: Ôbuscar un atributoÕ e
Ôinferir un atributoÕ. A opci—n Ôbase de
co–ecementoÕ permite que se poida ver
nunha ‡rea da pantalla a base de co–ecemento sobre a que est‡ actuando a
m‡quina de inferencia.
A travŽs destas dœas œltimas
opci—ns p—dese decidir se se desexa
obter:
Ñ trazas sobre os algoritmos
soamente,
Ñ trazas sobre a base de co–ecemento soamente,
Ñ trazas sobre a base de co–ecemento e sobre os algoritmos principais.
Figura 3. Menú principal co submenú Consultar.
P—dense readapta-los tama–os de
cada unha das vent‡s onde aparecen as
trazas. A opci—n ÔconfigurarÕ serve s—
para defini-las cores que vai te-la aplicaci—n e non merece outros comentarios.
A figura 4 presenta unha vista xeral
de TeachShell no momento en que est‡
executando unha inferencia. A li–a que se
observa debaixo da barra de menœ denom’nase Ôbarra de atributosÕ e a li–a que
aparece enriba da li–a de estado ten o
nome de Ôbarra de regrasÕ. P—dense aprecia-las diferentes vent‡s: na parte esquerda obsŽrvase a vent‡ da base de co–ecemento actual e na parte dereita vense
dœas vent‡s, a superior presenta un mŽtodo chamado Exec que pertence ‡ clase
Find e que se encarga de buscar un
atributo que se desexa probar; para facelo
ten que ensaiar entre tres posibilidades:
Ñ Que sexa un feito (IsFact ser‡
verdadeira).
Ñ Que sexa un atributo con pregunta asociada (IsQuestion ser‡ verdadeira).
Ñ Que non sexa ningœn dos dous
anteriores e nese caso haber‡ que inferilo
(Infer) .
A vent‡ inferior presenta o mŽtodo
Infer da clase Atrib, que ser‡ invocado no
caso 3. Como se pode apreciar, estes
dous algoritmos son os fundamentais
para o proceso de inferencia en si.
Comprender c—mo funcionan significa
entende-lo esencial do mecanismo de
3 Articulo 10
17/4/01
19:27
Página 187
Un ambiente integrado para o ensino de sistemas expertos
inferencia (backward chainning) que segue
TeachShell. A posici—n, o tama–o, as cores
e o feito de estaren presentes ou non as
vent‡s dŽixase ‡ elecci—n do usuario, de
187
acordo co problema que se estea analizando; non obstante, existen algunhas
recomendaci—ns para o docente en
relaci—n a este aspecto.
Figura 4. Instantánea de TeachShell durante un proceso de inferencia.
A finalidade da Ôbarra de atributosÕ
Ž amosar t—dolos atributos que forman
parte da base de co–ecemento actual.
Como Ž l—xico, cando sexan moitos non
caber‡n na pantalla e o usuario pode
exploralos situando o cursor do rato nas
parŽnteses angulares que os separan e
premendo o bot—n esquerdo para desprazalos cara a adiante ou cara a atr‡s. O
m‡s importante para o proceso de ensino
Ž que o atributo que se est‡ probando
nese momento toma unha cor vermella
(figura 4), mentres que os atributos pendentes quedan en cor azul, de xeito que
o estudiante pode apreciar unha Ôpila de
atributosÕ para probar, co Ôtope da pilaÕ
en vermello. A pila ir‡ decrecendo e
incrementando durante todo o proceso
de inferencia. A proba (satisfactoria ou
non) dun atributo dado, terminar‡ cando
3 Articulo 10
188
17/4/01
19:27
Página 188
Mateo Lezcano Brito / Víctor Giraldo Valdés Pardo
esa pila estea baleira. A Ôbarra de regrasÕ
ten unha finalidade similar, pero con
relaci—n ‡s regras.
Na figura 4 tamŽn se poden apreciar varios ÔcursoresÕ que marcan o lugar
por onde vai a execuci—n, tanto dentro
da m‡quina de inferencia como dentro
da base de co–ecemento actual. P—dense
destaca-los seguintes aspectos:
Ñ No momento actual estase probando o atributo Phylum (cor vermella
na barra de atributos).
Ñ Estase explorando o bloque
principal da base de co–ecemento
(comeza coa palabra Actions). Este bloque execœtase cando o motor de inferencia comeza o proceso de deducci—n
nunha base dada (poder’an ser varias).
No intre actual recibiuse a orde find phylum (cursor en find phylum dentro da
vent‡ Ôbase de co–ecementoÕ).
Ñ Polo motivo anterior, estase executando o mŽtodo Exec da clase Find,
como se aprecia na vent‡ superior da
dereita. Especificamente Exec ordenou
que se execute o mŽtodo Infer da clase
Atrib, segundo se aprecia na vent‡ inferior dereita. A sœa pr—xima acci—n ser‡
buscar unha regra que conte–a o atributo ÔfamiliaÕ como conclusi—n. En 4 tamŽn
se pode ver que ningunha regra ten a cor
vermella, xa que a’nda Infer non comezou a exploralas.
Ñ Nese instante non hai atributos
pendentes (ningœn deles tomou unha
cor azul na barra de atributos).
Outras posibilidades que est‡n —
alcance do usuario de TeachShell
perm’tenlle ver en calquera momento o
tipo de valor e o valor en si que ten asociado calquera atributo (pode ser desco–ecido cando non se probou), as regras
polas que pode ser inferido un atributo
dado, etc.
¿COMO UTILIZA-LO SISTEMA?
O sistema pode usarse de diferentes formas, dependendo dos obxectivos
do curso e da formaci—n previa das persoas que o reciban. Est‡ especialmente
concibido para a formaci—n de especialistas en ciencias da computaci—n interesados na construcci—n de m‡quinas de
inferencia. Nese caso o sistema debe
empregarse despois de que os alumnos
te–an recibido cursos sobre compiladores, estructuras de datos e programaci—n
orientada a obxectos.
Seguidamente ofrŽcense algunhas
suxesti—ns para organiza-las actividades,
sendo conscientes de que a creatividade
dos profesores debe desempe–ar un
papel importante na organizaci—n das
actividades docentes.
Nunha primeira actividade utilizarase a conferencia como forma de ensino.
DŽbese explica-la sintaxe das bases de
co–ecemento para, posteriormente e auxili‡ndose do ordenador ou de calquera
outro medio visual, amosa-la xerarqu’a
de clases de obxectos que forman o sistema. TamŽn se mostrar‡n e explicar‡n as
clases m‡is importantes para o compilador durante a xeraci—n da forma interna
3 Articulo 10
17/4/01
19:27
Página 189
Un ambiente integrado para o ensino de sistemas expertos
e para a m‡quina de inferencia na proba
de cada obxectivo.
A segunda actividade dŽbese
desenvolver nun laboratorio. O ideal Ž
que cada estudiante dispo–a dunha
m‡quina. O profesor ter‡ en disco varias
bases de co–ecemento. DŽbese escoller
un tema que sexa sinxelo e que todos
dominen. A clasificaci—n dos animais e
das plantas segundo Linneo son bos
exemplos que se lembran do ensino
medio.
Deben estar no mesmo directorio os
arquivos fonte e os arquivos compilados;
p—dese usa-lo compilador de li–as
Compiler que Ž moi sinxelo. TeachShell
estar‡ configurado para amosar s— a listaxe da base de co–ecemento cargada.
Dir‡selles —s estudiantes que carguen a
base e que deduzan c—mo se realiza o
proceso de inferencia dentro dela.
Posteriormente farase cambia-la orde das
regras e pedir‡selles que fagan todo o
proceso de compilaci—n, carga e corrida
paso a paso. Despois desta actividade
preguntarase c—mo inflœen os cambios
realizados no proceso de inferencia e
explicarase c‡l Ž o mŽtodo de soluci—n do
problema que se utiliza cando existe m‡is
dunha regra coa mesma conclusi—n.
A terceira actividade tamŽn se realizar‡ no laboratorio seguindo un proceso similar — anterior, pero agora configurarase TeachShell para que visualice —
mesmo tempo o percorrido pola base de
co–ecemento e polos seus algoritmos
internos. Pedir‡selles como tarefa independente que transformen os algoritmos
para poder utilizar outro mŽtodo de
189
soluci—n de problemas, que agreguen
novas sentencias ‡s permitidas e toda
unha gama de exercicios complexos que
deben ser resolvidos en actividades
extracurriculares e revisados polo profesor.
CONCLUSIÓNS
O ensino moderno require, cada
vez m‡is, a utilizaci—n de medios auxiliares que apoien o proceso docente; en
particular, o uso do ordenador na aula Ž
unha posibilidade que non pode deixarse de lado.
Constru’ronse mœltiples sistemas
co obxectivo de utiliza-lo ordenador
como medio de ensino; non obstante, a
maior’a deles foron feitos para ser utilizados nos niveis de ensino primario e
medio e non abundan na educaci—n
superior.
TeachShell, xunto con outras ferramentas que est‡n sendo desenvolvidas
polo grupo de Inform‡tica Educativa da
Universidade Central de Las Villas
(Cuba) d‡lle resposta a algunhas destas
carencias.
BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA
Lezcano, M., Prolog y Sistemas Expertos,
Santa Clara, Cuba, Ediciones
Universidad Central de Las Villas,
1995.
3 Articulo 10
190
17/4/01
19:27
Página 190
Mateo Lezcano Brito / Víctor Giraldo Valdés Pardo
Reeves, T., Designing CAL To support learning: The case of multimedia in Higher
Education Nordic Conference on
Computer Aided Higher Education,
Finlandia, Helsinki University of
Technology, 1991.
Rich, E., e K. Knight, Inteligencia Artificial,
2» ed., McGraw- Hill, 1994.
Roth, A., ÒThe practical application of
PrologÓ, Artificial Intelligence
Expert, abril, 1993.
Roth, A., Spencer Clive, The benefits of
Prolog. Software Development, 1993
Schank, R., e A. Kass, ÒA Goal-Based
Scenario
for
High
School
StudentsÓ, Communications of the
ACM, vol. 39, N¼. 4, 1996.
Spencer, C., LPA-flex 1.2 Technical
Product Information, xullo 1996
Ñ ÒThe beginning of PrologÓ, Prime marketing publications LTD, 1995
Thomas, S. R., ÒA consideration of some
approaches to course organizationÓ, AAAI Fall Symposium on
Improving
Instruction
of
Introductory AI (IIIA), 1994.
3 Articulo 11
17/4/01
19:28
Página 191
191
MÚSICA: UNHA PROPOSTA CON MATERIAIS
RECOLLIDOS NA TRADICIÓN ORAL
Javier Mar’a L—pez Rodr’guez
Instituto de Mos.
Pontevedra
Unha das facetas m‡is interesantes
na ‡rea de mœsica radica nas mœltiples
posibilidades que pode ofrece-lo traballo
con elementos emanados dese mundo de
tan dif’cil delimitaci—n que chamamos
folclore. A sœa aplicaci—n pedag—xica
pode ser variada dependendo do nivel
educativo no que se actœe. O presente
traballo pretende facer un pequeno relatorio da pequena experiencia levada a
cabo cun grupo de alumnas da materia
de Mœsica II no Instituto de Monterroso
durante o curso escolar 1995-96.
Se a recollida de fontes orais pode
posu’r Òa dobre faciana de traballo de
campo e traballo de laboratorioÓ1, tentouse desenvolve-lo segundo aspecto,
tendo en conta o grao de madureza que
os alumnos comezan a alcanzar nesta
etapa educativa. Isto permitiu realizar
un labor onde estiveron presentes as
variables de clasificaci—n e sistematizaci—n, amais das habituais de sensibilizaci—n, co–ecemento ou interpretaci—n que
se adoitan establecer para o campo que
acabamos de delimitar.
OBXECTIVOS DA PROPOSTA2
1. Conciencia-lo alumno da existencia de ‡mbitos onde a’nda se conservan materiais de tradici—n oral, po–Žndoo en contacto con eles.
2. Achegamento — contido e estructuras dos principais cancioneiros galegos.
3. Manexo dalgœns par‡metros
usados para a clasificaci—n e estudio de
materiais recollidos na tradici—n oral.
4. Establece-la dimensi—n do folclore no sentido xeogr‡fico e no aspecto
de Ôre-creaci—n constanteÕ.
5. Conseguir unha actitude de respecto e valoraci—n da tradici—n oral, e
comprende-lo valor e interese do seu
estudio.
1 Alan P. Merrian, The anthropology of music, Northwestern University Press, 1964, (1980), páx. 37.
2 Buscábase enmarca-la actividade en dous dos obxectivos xerais do DCB de ‘Música no Bacharelato’:
“Valora-las múltiples manifestacións musicais que se producen na nosa sociedade desde distintos puntos de
vista”, e, “utilizar un método de análise musical baseado na audición e na investigación, tendo en conta a empatía, a imaxinación e a sensibilidade persoais para coñecer aspectos estilísticos e formais da obra”.
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
3 Articulo 11
192
17/4/01
19:28
Página 192
Javier María López Rodríguez
Músico. Laxeiro, 1963.
Unha imaxe de hoxe que lembra as dos cancioneiros medievais.
3 Articulo 11
17/4/01
19:28
Página 193
Música: unha proposta con materiais recollidos na tradición oral
DESENVOLVEMENTO
Durante o primeiro mes de curso
xurdiu a posibilidade de realizar gravaci—ns de campo a familiares dunha das
alumnas. Hab’a indicios de tŽrense conservado na sœa memoria cantos transmitidos desde a anterior xeraci—n por v’a
oral. Unha vez recollidos e escoitados,
apart‡ronse temporalmente para realizar
un traballo preparatorio e unha ulterior
an‡lise consistente en:
1. Introducci—n ‡s pautas xerais
observables na mœsica tradicional3.
2. Achegamento —s contidos e ‡s
estructuras dos principais cancioneiros
galegos de mœsica tradicional4.
3. Transcrici—n e an‡lise.
A transcrici—n dos textos foi realizada polas alumnas, mentres que a parte
musical, dada a sœa maior dificultade, foi
vertida ‡ partitura polo docente.
Seguidamente procedeuse a aplicar unha
an‡lise sobre as melod’as recollidas. Para
193
isto, durante o desenvolvemento do anterior apartado busc‡ronse os posibles
par‡metros que, segundo as bases de
co–ecemento do alumnado, pod’an ser
comprendidos e manexados de cara a
unha iniciaci—n —s procedementos clasificatorios do xeito m‡is cient’fico posible.
Base‡ndose nas propostas taxon—micas
de D. Schubart, e despois de indaga-lo
que m‡is facilmente pod’a ser usado para
os nosos prop—sitos, aplic‡ronse as
seguintes variables:
1. Numeraci—n, localizaci—n espacial e temporal, anotaci—n do informante
e da sœa idade e notaci—n arquiv’stica
(cinta magnetof—nica onde se puidese
atopar).
2. Iniciouse ‡s alumnas no tipo de
transcrici—n baseado en transporta-las
melod’as tendo como nota base (primeiro grao) o ÔsolÕ e na numeraci—n dos diferentes graos. Facendo uso do teclado e
coa partitura diante non foi dif’cil que
conseguisen sinala-lo ‡mbito, o dese–o
mel—dico (descendente ou circunflexo), o
incipit mel—dico e as cadencias relativas.
3 Oralidade e funcionalidade foron as características nas que máis se insistiu, tendo sempre en conta as
grandes variables que se producen neste eido, así como a pluralidade dos enfoques. Por exemplo, criterios como
o antagonismo ‘cultura oral-cultura escrita’ atópanse en revisión. Ver neste sentido, R. Pelinsky, “Musicología
histórica y tradición oral”, en Cuadernos de Arte e Iconografía de Granada, núm. 26, 1995, páxs. 315 - 319.
4 Os cancioneiros utilizados foron: Casto Sampedro y Folgar, Cancionero musical de Galicia, Fundación
“Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa”, A Coruña, 1982 (reimp. facs.); E. M. Torner, e J. Bal y Gay,
Cancionero Gallego. Vol. 1, melodías, e vol. 2, letras. Fundación “Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa”, A
Coruña, 1973; M. Rico Verea, Cancioneiro Popular das Terras do Tamarela, Vigo, Ed. Galaxia, 1989; e os seis
volumes de D. Schubart, e A. Santamarina, Cancioneiro popular galego, Fundación “Pedro Barrié de la Maza,
Conde de Fenosa”, A Coruña, publicados entre 1984-1993. (Aínda non se dispoñía do sétimo, Táboas sinópticas e índices, publicado no 1995). Tamén se buscaron referencias noutras coleccións.
O criterio de funcionalidade, relación da música con determinadas datas do ano, festas relixiosas anuais, traballos, etc., explicouse directamente coa propia estructura dos cancioneiros, especialmente a través dos dous primeiros. Tamén puido observarse que ten sido o argumento básico á hora da clasificación en moitos traballos de
tipo xeral, como pode verse en J. Crivillé y Bargalló, Historia de la Música Española. Vol. 7. El folklore musical,
Madrid, Alianza Música, 1983, pp. 128-129. O criterio funcional na clasificación pode mostrárselles rapidamente ós alumnos co índice de D. Schubart e A. Santamarina, Cántigas Populares, Vigo, Ed.Galaxia, 1983, volume
breve e de fácil manexo das experiencias destes imprescindibles autores.
3 Articulo 11
194
17/4/01
19:28
Página 194
Javier María López Rodríguez
3. Axudados pola audici—n, intentouse discerni-lo tipo de pulsaci—n no
referente — aire aproximado (co uso do
metr—nomo), regularidade ou irregularidade r’tmica, e —s patr—ns b‡sicos. Para
isto foi de moita axuda o uso da prosodia.
Utiliz‡ronse barras de comp‡s discontinuas para aquelas melod’as con divisi—ns
de pulso m‡is ou menos regular.
4. O tipo de escala e a relaci—n
melod’a-texto presentaron certa dificultade, polo que foron engadidos posteriormente5.
5. EscollŽronse exemplos de diferentes cancioneiros para practica-los
diversos apartados, especialmente dos
volumes de Schubart-Santamarina. As
diversas tarefas desenvolvidas desembocaron na elaboraci—n de fichas de clasificaci—n. (Ver — final)6.
CONCLUSIÓNS
Trala realizaci—n das fichas, puidŽronse tirar algunhas conclusi—ns xerais
sobre o tipo de pezas e as sœas caracter’sticas, as’ como uns pequenos comentarios particulares de cada unha delas.
En total, recollŽronse de dous informantes sete pezas cantadas sen acompa–amento instrumental de ningunha
clase. Foron clasificadas tematicamente
como:
A. Catro cantos correspondentes —
ÔCiclo de NadalÕ. Dous tipificados como
ÔCantos de ReisÕ ou ÔRomances de NadalÕ
(nœmeros 1 e 2, este œltimo co seu ÔaguinaldoÕ), un Ôaguinaldo reprobatorioÕ
(nœmero 4) e un ÔvilancicoÕ (nœmero 3).
B. Un Ôcanto dialogadoÕ, concretamente un Ôparrafeo novoÕ (nœmero 6).
C. Dous romances, un ÔtradicionalÕ
(nœmero 5) e outro ÔnovoÕ (nœmero 7).
Para a an‡lise das melod’as, ped’uselles ‡s alumnas que confeccionasen un
cadro sin—ptico de dobre entrada para
ter unha visi—n r‡pida dos resultados.
Plasmados deste xeito, resultou doado
inferir unhas pequenas conclusi—ns.
En canto —s ‡mbitos, a maior parte
resultaron ser menores c‡ oitava, e moitos deles, de quinta ou sexta. Soamente
un canto (nœmero 3) chegaba ata unha
dŽcima. Os dese–os resultaron ser sobre
todo circunflexos, sacando dous cantos
comunicados por Helia. Os incipit delataron certa afinidade entre algunhas
5 Para máis detalles na información remitimos especialmente ó volume de D. Schubart e A. Santamarina,
Cancioneiro popular galego. Vol. I. Oficios e labores, Fundación “Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa”, A
Coruña, 1984, páxs. IX-XXV. Tamén é moi útil, X. Groba González,”Guía para a clasificación da música popular galega”, en I Xornadas de Etnomusicoloxía, Conservatorio de Música de Santiago de Compostela, 1993, páxs. 5-14.
Para facilitar pedagoxicamente a actividade, non se aplicaron estrictamente os parámetros de D. Schubart, xa
que algunhas das melodías recollidas (nos 3, 4 ou 7) podían ter sido clasificadas como melodías novas con función harmónica tonal, baseadas na tónica ou na mobilidade tónica-dominante nalgúns casos, melodías en menor
ou en ‘mi’. Tamén, buscando a maior facilidade no traballo coa transcrición musical, non se reflectiron variantes
estróficas, entoación oscilante, tons falados, etc.
6 As fichas orixinais contaban coa clasificacion de xénero ou función baixo o epígrafe de ‘contidos’. No reverso incluíase un apartado para a indicación das fontes bibliográficas cotexadas e os posibles comentarios producto do cotexo. Ámbolos dous campos de información aparecen neste relatorio nas conclusións sobre as pezas.
3 Articulo 11
17/4/01
19:28
Página 195
Música: unha proposta con materiais recollidos na tradición oral
195
melod’as, como o salto de cuarta co que
se inician o nœmero 1 e o nœmero 5, o
parello discorrer de graos nos nœmeros 3
e 4, ou a afinidade entre os dous cantos
de dese–o descendente. Coas cadencias
pœidose comprobar que seis dos sete
cantos pousaban a cadencia do primeiro
verso no quinto grao, a’nda que a cadencia principal (segundo verso) ofrec’a
m‡is variedade. O pulso, dentro de certa
liberdade, foi regular en t—dolos casos.
Os patr—ns r’tmicos amosaron a afinidade na s’ncopa entre os cantos 1 e 2, e a
relaci—n mŽtrica entre o 4 e o 6.
-Santamarina, vol. II, pp. 22-23; Bal y
Gay, vol. II, pp. 22-23; ou Casto
Sampedro, p. 139. As dœas œltimas
coplas do canto de Novelœa inclœen a
solicitude de aguinaldo, e o derradeiro
c‡ntase cun aire m‡is movido, a’nda que
a estructura mel—dica Ž a mesma ca no
resto dos versos. Poden verse exemplos
de solicitude de aguinaldo similares en
Schubart-Santamarina, vol. II, pp. 87-90,
e Rico Verea, p. 120. Para unha m‡is
ampla dimensi—n xeogr‡fica, proporcion—uselles ‡s alumnas un exemplo de
aguinaldo castel‡n7.
O traballo anterior completouse
cunha pequena exploraci—n consistente
na pescuda de modelos af’ns nos diversos cancioneiros. Co–ecida a estructura
destes, ped’uselles ‡s alumnas que buscasen letras semellantes ou parecidas. De
feito, o formato da ficha estaba dese–ado
para que, en posteriores cursos, fose
posible amplia-lo nœmero de fontes cotexadas. As pequenas consideraci—ns permitiron darlles dimensi—n ‡s melod’as
recollidas, co que se cumpriu un dos
obxectivos da proposta — observa-lo
fen—meno da Ôrecreaci—nÕ como parte
constitutiva dos cantos de tradici—n oral.
Nœmero 2. Comeza coa solicitude
de licencia para cantalo, algo moi corrente neste tipo de cantos (Schubart-Santamarina, vol. II, pp. 22-23 e 83). O
tema do Cami–o cara a BelŽn e o
Nacemento de Xesœs est‡ estendid’simo.
As alumnas detectaron estes exemplos
emparentados co de Novelœa: Schubart-Santamarina, vol. II, pp. 12-16; Bal y
Gay, vol. 1, p. 18, e vol. 2, p. 16; Casto
Sampedro, p. 139, ou Rico Verea, p. 1218.
TamŽn se lles proporcionou un exemplo
deste romance de Nadal recollido en
Le—n9. A informante recordou a entoaci—n destes cantos de casa na casa durante a sœa mocidade co gallo da solicitude
do aguinaldo durante o d’a de Reis, tradici—n hoxe desaparecida na zona. O
mesmo comunicou respecto — ’tem
nœmero 4.
Nœmero 1. Tanto este ’tem coma o
seguinte forman parte do ÔCiclo de
NadalÕ; os seus versos aparecen en diferentes exemplos como en Schubart-
7 J. Díaz, Cancionero del Norte de Palencia, Instituto Tello-Téllez, Deputación Provincial de Palencia, 1982,
páx. 117. A letra máis similar que atopamos figura en N. Rielo Carballo, Escolma de Carballedo, Vigo, Eds.
Castrelos, 1976, páx. 242.
8 Tamén poden verse exemplos en I. Rielo Carballo, Cancioneiro da Terra Cha. (Pol), A Coruña, Edicións do
Castro, 1980, páxs. 86-87; e X. Fuentes Alende, “Notas para o Ciclo do Nadal en Cuntis”, en El Museo de
Pontevedra, XXXVI, 1982, páxs. 426-427.
9 M. Fernández Núñez, Folklore Leonés (Reimp. 1980), León, Nebrija,1931, páx. 80.
3 Articulo 11
196
17/4/01
19:28
Página 196
Javier María López Rodríguez
A melod’a do nœmero 2 posœe
moita afinidade mel—dica co 16, recollido
este en Taboada por Bal y Gay, vol. 1, p.
18. Concretamente, a melod’a dos dous
œltimos versos Ž igual c‡ dos seus respectivos do nœmero 2 de Novelœa.
Nœmero 3. Un vilancico que polas
caracter’sticas mel—dicas, de rima e
mesmo de redacci—n, cremos que Ž bastante recente, incluso proveniente dun
autor concreto. Non se atoparon cantigas
parecidas.
Nœmero 4. Esta copla de despedida
de aguinaldo, vituperio contra a casa
pouco dadivosa ‡ hora de Ôbota-lo aguinaldoÕ, foi atopado polas alumnas en
Schubart-Santamarina, vol. II, pp. 94-9; e
en Rico Verea, p. 120. Neste caso, proporcionouse un exemplo moi similar da
zona do Bierzo10.
Nœmero 5. Versi—ns deste romance
foron
localizadas
en
Schubart-Santamarina, vol. II, p. 207; e Bal y Gay,
vol. 2, p. 141. Como exemplo non galego,
mostr—uselles ‡s alumnas un recollido en
Le—n11.
Nœmero 6. Foi clasificado como
Ôparrafeo novoÕ. Algunhas das sœas
coplas figuran en cantos da mesma
natureza,
como
en
Schubart-
-Santamarina, vol. V, pp. 43, 49 e 52. Este
œltimo asemŽllase moito — de Novelœa,
incluso melodicamente Ž descendente e
cun ‡mbito de oitava12.
Nœmero 7. O romance do Cura
Enfermo parece ter moita estabilidade
tanto na letra coma na melod’a, segundo
se desprende das versi—ns observadas;
consŽrvase mesmo a repetici—n dos versos nas sœas interpretaci—ns. Bal y Gay,
vol. 1, p. 314, e vol 2, p. 158; SchubartSantamarina, vol. IV, letra pp. 38-39, e
melod’as, pp. 7-813.
Logo da an‡lise, sinalouse o feito de
que a partitura dificilmente pode reflectir
aspectos como a t’mbrica, ou sutilezas r’tmicas e de entoaci—n. Por iso se fixo fincapŽ na importancia de contar sempre
coas gravaci—ns. Nesta orde de cousas,
procedeuse a facer na aula algunha comparaci—n entre cantos rexistrados fonograficamente, e ped’uselles ‡s alumnas
que sinalasen as diferencias que elas
fosen quen de detectar. Concretamente,
realizouse entre o canto nœmero 2 e un do
mesmo contido interpretado en grupo e
recollido na parroquia de Anxeriz, concello de Tordoia14.
A’nda que para a realizaci—n deste
traballo se fixo unha divisi—n letra-
10 A. Diéguez Ayerbe, Cancionero berciano, Ponferrada, Instituto de Estudios Bercianos, 1977, páx.124.
11 Fernández Núñez, op. cit., páxs. 87-88. O romance en cuestión é o coñecido como Os sinais do esposo,
moi difundido por toda a Península Ibérica e incluso por Sudamérica.(Ver Schubart-Santamarina, vol. III, pp. 273274). Por outra banda, cómpre sinalar que o exemplo de Novelúa posúe o que se denomina verso de ‘sílabas
baleiras’ (“oh don gorondiña”), que non afecta á estructura versificatoria do romance. Na cadencia relativa sinalámolo cun círculo.
12 Unha versión case idéntica aparece en N. Rielo Carballo, op. cit., p. 237.
13 Entraría por tanto no apartado de ‘melodías fixas’. Como para o núm. 5, tamén ten verso de sílabas baleiras
(“chirinbín chirinbaina”). N. Rielo Carballo, op. cit., p. 39, menciona ter recollido unha versión igual cá de Bal e Gay.
14 Gravación editada en Música tradicional Galega. Vol. III. Cicro do Ano. Saga, 1989.
3 Articulo 11
17/4/01
19:28
Página 197
Música: unha proposta con materiais recollidos na tradición oral
-melod’a por cuesti—ns pr‡cticas, insistiuse en que un labor desta ’ndole debe
contar coa interacci—n que se produce
entre a parte textual (tipo de versos,
nœmero de s’labas ou acentos) e a parte
musical.
Para completa-la actividade, as
alumnas confeccionaron un mapa moi
elemental que reflect’a a localizaci—n das
fontes relacionadas coa recollida levada
a cabo en Novelœa.
ALGUNHAS IMPRESIÓNS
Unha vez rematado o proceso, as
alumnas suxeriron a posibilidade de dramatizar (caso do canto nœm. 6) ou interpretar algœns dos textos e melod’as.
A’nda que non se fixo por cuesti—ns de
tempo, poder’a ser unha das aplicaci—ns
dos materiais recollidos. Outra consistir’a na adaptaci—n de estrofas preexistentes ou elaboradas ex novo ‡s cantigas
recollidas, para que o alumno vivenciase
o proceso de Ôrecreaci—nÕ na conformaci—n da tradici—n oral, realizando contrafacta coas devanditas melod’as.
Por outra parte, chamou a atenci—n
dalgunhas alumnas a variedade que derivaba dos sete cantos que conformaron o
197
Òaparato cr’ticoÓ da nosa proposta. Esta
impresi—n, producto do elaborado traballo realizado, trocou a sensaci—n de uniformidade aparente respecto — recollido e
— mundo da mœsica de tradici—n oral en
xeral. As’ mesmo, mudou a visi—n respecto a un repertorio que, sen chegar a
ser deostado, si aparec’a como algo rudo,
resultado do xeito de cantar dunha voz
non educada. Isto f’xose patente cando se
lles pediu ‡s alumnas que cantasen tal e
como o fixeran as informantes. Con isto,
consŽguese unha actitude m‡is repectuosa cara a este mundo que, curiosamente,
Ž moito m‡is accesible para os alumnos
do medio rural (como Ž o caso que acabamos de tratar).
Por œltimo, algunhas alumnas
mudaron a visi—n unitarista do folclore,
aquela que lle concede ‡ mœsica tradicional a mesma aura de especificidade que
no mundo culto se adoita outorgar ‡ composici—n. Reco–ecŽronse a Ôrecreaci—nÕ e a
ÔvariabilidadeÕ como partes da riqueza da
tradici—n oral. Neste sentido, ‡ maior
parte das alumnas cham—ulle-la atenci—n
o feito da existencia de cantos (caso do
nœm. 5), que tanto na tem‡tica das letras
coma na funcionalidade resultaban moi
af’ns con outros de tradici—ns non galegas, consideraci—n moi œtil para erradicar
falsos e perigosos exclusivismos.
3 Articulo 11
198
17/4/01
19:28
Página 198
Javier María López Rodríguez
Ficha nœm. 1
Parroquia: Novelœa
Concello: Monterroso
Mes e ano: X-1995
TEXTO
En el portal de Belene
ciudad de Galilea,
donde la Virgen parida
relumbrante est‡ una estrella.
ÀComo est‡s Virgen parida,
como est‡s Virgen doncella?
Yo bien estoy San GosŽ,
no debes de tener pena.
Por ver al Hijo de Dios
nado en tanta miseria
sin tener en que lo envuelvan
m‡s que una poquita hierba.
La mula bien se la come,
iel boi mejor se la lleva,
ai de mi ai de mi amante,
que la muerte se le ordena.
Llegando al monte Calvario
hallar‡s una escalera,
cun crucero y un letrero
que dir‡ desta manera.
Aqu’ muri— Jesucristo,
rei de cielos y tierra,
muri— por los pecadores
y a todos los redimiera.
Pilatos tuvo la culpa,
Pilatos la culpa tuviera,
quien la tuvo fue Herodes.
Judas fue quien lo vendiera
por treinta y mil reales,
m‡s por ellos no quisiera.
San GosŽ hiecha las redes
por riba de San Fernando,
toma ni–o este pa–uelo
Žchano-lo aguinaldo.
Dea se–ora dea
aunque sea pouco,
un touci–o enteiro
e a mit‡ do do outro.
3 Articulo 11
17/4/01
19:28
Página 199
Música: unha proposta con materiais recollidos na tradición oral
Ficha nœm. 2
Parroquia: Novelœa
Concello: Monterroso
Mes e ano: X-1995
TEXTO
Felices Pascuas de Reyes
tengan vuestras se–or’as,
si nos quieren escuchar
nuestra precepta doctrina.
Caminado va GosŽ,
caminado va Mar’a.
Caminado va Goseie
y a BelŽn llegan de d’a.
Y all‡ por la media noche
la Virgen parido hab’a,
tanta era la pobreza
siquiera un pa–al ten’a.
Hech— la mano al cabello
y un velo que all’ ten’a,
lo parti— en cuatro tercios,
y al ni–o Dios envolv’a.
Baj— un ‡ngel del cielo,
ricos pa–ales tra’a,
unos eran de Holanda,
otros de Holanda fina.
Subi— el ‡ngel al cielo
rezando el Ave Mar’a,
le pregunta el Padre Eterno
que tal queda la Parida.
La Parida queda bien
y en su cama recogida,
toda vestida de oro,
calzada de plata fina.
Le pregunta el Padre Eterno
que tal queda la Parida,
toda vestida de oro,
calzada de plata fina.
Todo eso non Ž nada
pa que a Virgen merec’a,
merece un castillo dÕoro
m‡s alto que maravilla.
Ni lo hizo el carpintero,
ni toda carpinter’a,
que lo hizo el Padre Eterno
para la Virgen Mar’a.
199
3 Articulo 11
200
17/4/01
19:28
Página 200
Javier María López Rodríguez
Ficha nœm. 3
Parroquia: Novelœa
Concello: Monterroso
Mes e ano: X-1995
TEXTO
❘❘:Unha noite das m‡s fr’as
do inverno m‡is cruel,:❘❘
❘❘:naceu o noso Xesuse
m‡is hermoso cun clavel.:❘❘
❘❘:Mi–a rosa, meu encanto,
meu queridi–o meu ben,:❘❘
❘❘:Ti deitado nesas pallas
no pesebre de BelŽn.:❘❘
❘❘:Baixan os ‡nxeles todos
sobre o portal a cantar:❘❘
❘❘:tamŽn baixan os pastores
que tamŽn o ve–en ver.:❘❘
❘❘:Tr‡enlle ovos e manteca,
un pucheiri–o de mel,:❘❘
❘❘:io seu ÒGloria in ExcelsisÓ
O comezan a adorar.:❘❘
3 Articulo 11
17/4/01
19:28
Página 201
Música: unha proposta con materiais recollidos na tradición oral
Ficha nœm. 4
Parroquia: Novelœa
Concello: Monterroso
Mes e ano: X-1995
TEXTO
Cant‡mosche os reises
canela de cabra
Cant‡mosche os reises
non me deches nada
Non me deches nada
nin siquiera cousa,
antes dunha hiora
p‡rtate unha lousa.
201
3 Articulo 11
202
17/4/01
19:28
Página 202
Javier María López Rodríguez
Ficha nœm. 5
Parroquia: Novelœa
Concello: Monterroso
Mes e ano: X-1995
TEXTO
Estando en mi balcone,
oh don gorondi–a,
cosiendo y planchando en seda,
vi venir un caballero,
oh don gorondi–a,
al‡ por Sierra y Morena.
Estrecheme e pregunteille,
oh don gorondi–a,
si ven’a de la guerra.
ÀPor quŽ pregunta se–ora,
oh don gorondi–a,
por que pregunta doncella?
Pregunto por mi marido,
oh don gorondi–a,
sete anos hai que vai nela.
O seu marido se–ora,
oh don gorondi–a,
muerto en la guerra queda,
que o matou un soldado
oh don gorondi–a,
por celos dunha doncella.
Se usted se viene conmigo,
oh don gorondi–a,
yo me caso con usted.
V‡yase oh caballero,
oh don gorondi–a,
v‡yase para su tierra.
Yo me voy para la m’a,
oh don gorondi–a,
a poner vitola negra,
de tres higos que me quedan,
oh don gorondi–a,
los mandarŽ a la escuela,
la primera letra que lean,
oh don gorondi–a,
que nombren su padre en ella.
No haga eso se–ora,
oh don gorondi–a,
o seu marido eu era.
E si Žlo meu marido,
oh don gorondi–a,
a que ves con esa nova.
QuÕo coraz—n das mulleres,
oh don gorondi–a,
ti ben sabes como era,
fai coma as xarras de vidro,
oh don gorondi–a,
que desque cai logo quebra,
fai como a folla do olmo,
oh don gorondi–a,
calquera aire a leva.
3 Articulo 11
17/4/01
19:28
Página 203
Música: unha proposta con materiais recollidos na tradición oral
Ficha nœm. 6
Parroquia: Novelœa
Concello: Monterroso
Mes e ano: X-1995
TEXTO
Boas tardes Maruxi–a
vouche dicir unha cousa,
se ti me queres a min
no me cas con outra.
Que te quero ben o sabes
non precisas preguntar,
hai un ano que che dixen
que me quer’a casar.
Ti tomara-lo a risa
pero d’gocho de veras,
ando buscando muller
e non topo quen me queira.
Pois se ningunha te quere
ser‡ porque eres malo,
ou porque che te–an medo
que non cumplas co traballo.
Eu por malo non me te–o
e menos por holgaz‡n,
tan s—lo que as rapazas
dicen que son un lar‡n.
Se cho dicen non se enga–an
porque tu eres un babullo,
andas rondando con todas
e non cumples con ningunha.
Todo eso Ž mentira
s—lo por pasar o tempo,
tu ere-la m‡s preferida
que te–o no pensamiento.
Vaite de a’ galop’n,
boca de cadelo mouro,
que xa non te quero ver
anque te me cubran dÕouro.
Tampouco te quero a ti,
ollos de gata mamada,
que te tes por boa moza
e para min non vales nada.
Todo eso Ž mentira,
solo por pasar o tempo,
tu ere-la m‡s preferida
que te–o no pensamiento.
Aqu’ termina a historia
destes dous namorados,
despuŽs de tanta disputa
luego salieron casados.
203
3 Articulo 11
204
17/4/01
19:28
Página 204
Javier María López Rodríguez
Ficha nœm. 7
Parroquia: Novelœa
Concello: Monterroso
Mes e ano: X-1995
TEXTO
❘❘:O cura est‡ malo:❘❘
moi malito na cama,
chirimb’n, chirimbaina,
moi malito na cama.
❘❘:ÀQue quiere ostŽ cura:❘❘
que tan cedo chama?
chirimb’n, chirimbaina,
que tan cedo chama?
❘❘:Quero checolate,:❘❘
pero non agua
chirimb’n, chirimbaina,
pero non hai agua.
❘❘:Coge el cantarillo:❘❘
y vete a buscarla,
chirimb’n, chirimbaina,
y vete a buscarla.
❘❘:Mete o pŽ no pozo,:❘❘
la pic— una rana
Chirimb’n, chirimbaina,
la pic— una rana.
❘❘:La pic— de gusto,:❘❘
la pic— de gana
chirimb’n, chirimbaina,
la pic— de gana.
❘❘:A los siete meses,:❘❘
barriguita hinchada,
chirimb’n, chirimbaina,
barriguita hinchada.
❘❘:Y a los nueve meses:❘❘
pari— la criada,
chirimb’n, chirimbaina,
pari— la criada.
❘❘:Y trae un chiquillo:❘❘
con capa y sotana
chirimb’n, chirimbaina,
con capa y sotana.
❘❘:ƒ fillo do cura:❘❘
e m‡s da criada.
chirimb’n, chirimbaina,
e m‡s da criada.
❘❘:ƒ neto do reie:❘❘
e da carballada,
chirimb’n, chirimbaina,
E da carballada.
3 Articulo 12
17/4/01
19:29
Página 205
205
O MEDIO AMBIENTE,
O EXERCICIO FÍSICO E A TRANSVERSALIDADE
JosŽ V’ctor înega Carrera
CEFOCOP.
Santiago de Compostela
A TRANSVERSALIDADE NO SISTEMA EDUCATIVO
A transversalidade Ž un novo reto
que temos no noso sistema educativo.
Coa sœa inclusi—n pode suceder coma
con tantos outros cambios ocorridos no
noso pa’s nos diferentes momentos hist—ricos. De todos Ž sabido que os cambios educativos van sempre a remolque
dos econ—micos, sociais, pol’ticos e culturais. Pero a escola parece que se resiste
a adaptarse ‡ velocidade dos cambios e
as necesidades sociais.
Nas clases de ciencias da natureza
explic‡mo-lo funcionamento da natureza, pero poucos saben e aprenden a protexela. As nosas guerras contempor‡neas
son repudiadas por toda a sociedade,
pero os libros de texto seguen enxalzando as xestas bŽlicas heroicas de reis e
conquistadores, describindo ata o absurdo as estratexias militares coas que uns
pobos conquistaban outros.
Esta desconexi—n e contradicci—n
entre a sociedade e a escola est‡ a supera-los l’mites do razoable e do aceptable
nunha sociedade democr‡tica. O arraigamento da tradici—n constitœe un serio
obst‡culo no cambio do sistema educativo. As escolas tenden a pecharse en si
mesmas, na realidade das programaci—ns e nun funcionamento que garante a
estabilidade organizativa. Neste contexto, calquera formulaci—n de cambio
enfr—ntase ‡ necesidade de ter que modificar algo que xa funciona.
ÀQue debe e pode facerse ent—n
para evitar que a planificaci—n da transversalidade quede nun novo cambio formal do noso sistema educativo?
Podemos buscar formas para anticip‡rmonos — cambio educativo e por unha
vez sincroniza-los cambios sociais.
A formulaci—n da transversalidade
no curr’culo Ž claramente unha victoria
dos movementos sociais mellor articulados na actualidade: o feminismo e o
ecoloxismo.
NinguŽn cuestiona a necesidade de
que o noso sistema educativo responda ‡
preparaci—n do capital humano necesario
para o progreso econ—mico e social; sen
embargo, baixo estes principios de eficiencia educativa lexit’mase a meritocracia
e a xerarqu’a e establŽcense diferencias
entre o que Ž principal e secundario na
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
3 Articulo 12
206
17/4/01
19:29
Página 206
José Víctor Ónega Carrera
aprendizaxe. Nesta xerarquizaci—n, a
transversalidade corre o perigo de se
converter en Ômar’aÕ do noso sistema
educativo, sen alterar un modelo de
escola centrado na funcionalidade para o
mercado do traballo.
A transversalidade sup—n a primeira oportunidade seria para acomete-lo
cambio educativo con maior optimismo
social.
Fan referencia a problemas e conflictos
que afectan actualmente a natureza e a
comunidade.
Desenvolveranse
desde as diferentes
‡reas curriculares
dun xeito globalizador e interdisciplinar.
Te–en un car‡cter
transversal tanto no
espacio coma no
tempo (cursos, ciclos,
etapas).
Son contidos cun
importante compo–ente moral, de valores, actitudes...
Transversais
Tocan problemas
sociais e humanos do
contorno social do
centro, susceptibles
de ser analizados
pola comunidade
educativa dese
centro.
Impregnar‡n todo o
curr’culo.
Xirar‡n arredor das
vivencias do
alumnado.
Desenvolvera as toda
a comunidade
educativa.
3 Articulo 12
17/4/01
19:29
Página 207
O medio ambiente, o exercicio físico e a transversalidade
Existen unha serie de temas, un
deles o medio ambiente, que se manifestan de forma relevante na sociedade
actual e, como consecuencia, impregnan
a vida e as experiencias diarias do alumno; por iso ser‡ necesario que aparezan
tamŽn integrados na educaci—n f’sica e
abordados globalmente, tal como o dicta
o Informe final da Conferencia de Tbilisi
(UNESCO, 1977).
PAPEL DA EDUCACIÓN FÍSICA
Desde a educaci—n f’sica consideramos que a transversalidade Ž un reto
para os docentes, e pretendemos achega-lo noso gran de area a un tema que urxe,
loitando contra costumes ancestrais, moi
arraigados, que nos encaixan nunha
tem‡tica simplemente biomotriz e asocian unicamente a educaci—n f’sica con
nenos correndo detr‡s de bal—ns
A constante interacci—n do corpo co
contorno, que se produce nas actividades f’sicas en xeral e nas actividades no
medio natural en particular, facilitan a
contribuci—n do profesor desta ‡rea ‡
educaci—n ambiental. T—dalas actividades que se desenvolven en espacios abertos posibilitan a reflexi—n cr’tica relativa
— ambiente e conciencian os alumnos
para o seu coidado; ademais, establŽcese
a conexi—n necesaria coa educaci—n para
a saœde.
A travŽs das actividades realizadas
no medio natural, dŽbense desenvolver
actitudes de coidado e protecci—n do
contorno e potenciar, m‡is que unha acti-
207
tude de simple respecto, a participaci—n
activa na sœa reconstrucci—n. As’ pois,
desde esta ‡rea imos promover actividades de aprendizaxe que axuden non s— a
co–ece-lo medio e as actitudes para a sœa
mellora, sen—n a unha concienciaci—n
sobre a problem‡tica dos residuos.
Outra raz—n Ž que sirva de sensibilizaci—n para utilizar material reciclado.
Un material que est‡ condenado — lixo
pode servirnos para o ensino e tamŽn
para que os nosos nenos e nenas pasen
un momento agradable.
RELACIÓN DOS ESPACIOS NATURAIS COA EDUCACIÓN AMBIENTAL
Podemos defini-los espacios como
infraestructura natural non modificada
polo home e onde elementos est‡n rexidos por leis naturais e biol—xicas; ou
tamŽn como o conxunto dos aspectos
f’sicos, qu’micos, biol—xicos e os factores
sociais e econ—micos susceptibles de provocaren un efecto directo ou indirecto,
inmediato ou diferido, sobre os seres
vivos e as actividades humanas.
A historia da humanidade Ž a historia da degradaci—n natural. As fases
econ—micas da historia do home Ñcolector/cazador, agricultor/gandeiro, industrialÑ caracteriz‡ronse por unha incidencia progresiva sobre a natureza e
ocuparon m‡is espacios na medida en
que perfeccionaron as sœas tŽcnicas,
sobre todo a partir da primeira metade
do sŽculo XIX. A isto temos que uni-lo
aumento acelerado da poboaci—n. O
3 Articulo 12
208
17/4/01
19:29
Página 208
José Víctor Ónega Carrera
avance tecnol—xico e a revoluci—n demogr‡fica son dous factores intimamente
ligados, que non se entenden por separado e que obrigan o home a cambia-los
sistemas de producci—n que inciden
sobre a natureza.
O estado actual do medio Ž preocupante, tanto nos espacios urbanos e
rurais coma nos naturais. Amplas ‡reas
da surperficie terrestre at—panse en situaci—ns irreversibles, o que orixina unha
preocupaci—n constante por parte dos
organismos internacionais ou nacionais,
das asociaci—ns e dos amigos da natureza, que empregan todo tipo de medios
para impedi-la degradaci—n e facer efectiva a conservaci—n da natureza.
A organizaci—n do grupo ser‡ flexible e o proxecto xeral estar‡ permanentemente aberto a modificaci—ns e suxesti—ns
dos nenos, dependendo dos incidentes ou
dificultades que vaian xurdindo.
Tal como estan dese–adas, unha
boa parte das actividades (recompilaci—n
de datos, observaci—n...) ter‡n que realizarse forzosamente f—ra do recinto escolar para evita-las dificultades habituais
de rixidez de horarios e sa’das da escola;
posto que o traballo estar‡ en gran medida diversificado, unha parte das actividades desenvolveranse f—ra das horas
lectivas.
Cada equipo ter‡ un responsable
que ser‡ o voceiro do grupo e coordinador do traballo; tamŽn se ocupara de elaborar un informe sobre as actividades
realizadas.
METODOLOXÍA
A participaci—n do alumnado farase a travŽs dunha metodolox’a activa e
participativa, mentres que a relaci—n co
profesor se basear‡ nunha metodolox’a
‡s veces individual e ‡s veces colectiva.
A formulaci—n das tarefas seguir‡ unha
metodolox’a por equipos e procurarase a
aceptaci—n do ensinado por medio
dunha metodolox’a heur’stica.
A presente experiencia est‡ elaborada para o terceiro ciclo de primaria ou
para o primeiro ciclo do ESO.
A duraci—n prevista ser‡ distribu’da a criterio do profesor segundo as
caracter’sticas e necesidades do grupo,
a’nda que o plan inicial, e a xeito orientativo, pode ser de sete sesi—ns.
AVALIACION
ÀQue avaliaremos?
Avaliaremos se os obxectivos propostos son os axeitados ou temos que
reformulalos; se os contidos son realmente significativos; se as actividades e
os recursos est‡n seguindo os cami–os
axeitados e conducen a acada-las aprendizaxes propostas; se a intervenci—n
did‡ctica permite establecer unhas
relaci—ns —ptimas entre os compo–entes
do proceso de ensino-aprendizaxe; se a
avaliaci—n en si est‡ sendo v‡lida.
A avaliaci—n realizarŽmola atendendo a:
3 Articulo 12
17/4/01
19:29
Página 209
O medio ambiente, o exercicio físico e a transversalidade
1. A asimilaci—n de conceptos b‡sicos e a capacidade para contextualiza-las
funci—ns do lixo nunha sociedade cultural e tecnoloxicamente desenvolvida.
2. A realizaci—n dunha enquisa —
remate da campa–a Ñe — cabo de tres
mesesÑ entre os alumnos que trataron o
tema cos pais e os amigos. P’deselles que
citen cinco ocasi—ns nas que se tivesen
comportado de acordo cos obxectivos
pretendidos e outras tantas nas que non
o fixesen.
3. A comparaci—n dos resultados de
‡mbalas dœas consultas; ‡ vista do comportamento observado na escola (patio,
servicios, papeleiras, rœas pr—ximas, etc.)
fixar conclusi—ns e contrastalas coas que o
alumno acordou en pequenos grupos.
4. A elaboraci—n, discusi—n e aprobaci—n dunhas normas de comportamento coherentes coas conclusi—ns
extra’das; reproducilas e colocalas en
lugares visibles como recordatorio do
compromiso colectivo contra’do.
5. A concienciaci—n sobre a reciclaxe como medida para frea-la deterioraci—n do contorno e a adopci—n duns criterios racionais de uso e consumo de
papel, vidro, latas, pl‡sticos, etc.
ÀComo avaliar?
Propo–Žmo-la observaci—n, que
empregaremos fundamentalmente para
avaliar actitudes, procurando que sexa o
m‡is sistem‡tica posible.
Tomaremos apuntamentos no
caderno de clase do profesor sobre a
atenci—n prestada por parte dos alumnos
209
‡s explicaci—ns dos compa–eiros ou do
profesor; sobre o nivel de participaci—n
en actividades pr‡cticas e debates; sobre
a actitude de colaboraci—n e axuda; sobre
a sœa implicaci—n no traballo en grupo;
sobre a revisi—n do caderno de clase do
alumno; sobre os traballos de campo e
investigaci—n bibliogr‡fica e mais sobre a
recompilaci—n de informaci—n nos
medios de comunicaci—n, etc.
Como instrumentos utilizaremos
un rexistro anecd—tico, listas de control e
escalas de actitudes.
ACTIVIDADES SESIÓNS 1, 2 E 3
A partir da lectura de artigos de
prensa sobre o medio ambiente, identificaranse polo menos dœas posturas distintas reflectidas neles.
Ñ Recortar durante unha semana
as noticias de prensa aparecidas en La
Voz de Galicia e El Correo Gallego sobre
medio ambiente e compara-la sœa extensi—n no xornal coa doutras noticias: pol’tica, sucesos luctuosos, noticias rosas,
fœtbol, etc.
Proxecci—n dun v’deo sobre a problem‡tica do lixo e a contaminaci—n.
Ñ Realizar un debate sobre a reciclaxe de vidros, latas, pl‡sticos, cart—n e
papel e pneum‡ticos. Comenta-las diferentes etapas dun d’a calquera nas que se
utilizan o pl‡stico mailo papel. Un alumno far‡ de moderador.
3 Articulo 12
210
17/4/01
19:29
Página 210
José Víctor Ónega Carrera
CONTIDOS QUE SE PODEN TRATAR
Ñ A conservaci—n dos recursos
naturais e a necesidade de tomar
medidas responsables.
Ñ As consecuencias das
conductas individuis e as
repercusi—ns culturais
no medio.
Ñ O home, a ecolox’a,
os recursos naturais.
Ñ Os catro R do concepto
b‡sico da reciclaxe: reducci—n,
recuperaci—n, reutilizaci—n e reciclaxe.
Ñ O vidro e os seus elementos;
fabricaci—n e enerx’a necesaria. Vidro
reciclado en Espa–a.
Ñ Os metais: latas; facilidade para
a sœa recuperaci—n e o seu escaso aproveitamento.
Ñ O tetrabrik: dif’cil aproveitamento. Consumo en Espa–a.
Ñ Os pl‡sticos: concepto e tipos
(PVC, PET, etc.). Problem‡tica da sœa
reciclaxe e consumo.
Ñ O papel: non teriamos que
importar papel se se reciclase o usado, e
deste xeito aumentar’a a superficie
arb—rea.
Ñ Os pneum‡ticos: reutilizaci—n,
recauchutados.
Ñ O co–ecemento da simbolox’a:
o Ôpunto verdeÕ e o Ôc’rculo mobiusÕ.
DATOS PARA O DEBATE
No ano 1998 contamos en Galicia
Ñentre pœblicos e privadosÑ 397 centros
de ensino secundario (sen inclu’rmo-los
novos centros do ESO). Se en cada instituto tivesemos 30 pneum‡ticos para as clases de educaci—n f’sica, estariamos utilizando 11.910 pneum‡ticos.
Unha terrina de iogur de cristal
pesaba 200 gramos e unha de pl‡stico
das de agora pesa 5 gramos, o que fai
que este producto sexa moi popular.
En Espa–a hai 104 empresas de
reciclaxe de pl‡stico, que se pode realizar
de forma mec‡nica ou qu’mica (m‡is
perfecto e barato).
Canto — papel, un 54 % da materia
prima utilizada Ž de papel de cart—n e un
46 % Ž de celulosa.
Europa produce por habitante —
ano a metade de residuos domŽsticos c—s
Estados Unidos. Espa–a produce 15
mill—ns de TM — ano. A Uni—n Europea
produce 2000 mill—ns de TM — ano e o
80 % vai —s vertedoiros.
En Finlandia, antes do seu ingreso
na Uni—n Europea, chegaron a reco–ece-la existencia de 1800 vetedoiros ilegais.
Nos Estados Unidos queimaban
nos anos sesenta o 30 % dos RSU; en 1990
queimaban o 14 %. Das 35 incineradoras
proxectadas en California en 1985 s— se
constru’ron 3 ata o momento. En Espa–a
funcionan na actualidade 21 plantas incineradoras.
O vidro recollido en Espa–a en
1982 alcanzou as 131.500 TM; a cantidade recollida en 1995 era de 409.000 TM.
O 2 % do lixo Ž de envases met‡licos. Espa–a importa 4 mill—ns de TM de
chatarra — ano. Os envases met‡licos
(latas) postos no mercado espa–ol en
3 Articulo 12
17/4/01
19:29
Página 211
O medio ambiente, o exercicio físico e a transversalidade
211
1995 ascenderon a preto das 242.000 TM.
Delas recuper‡ronse o 19 %. Alema–a
recuperou o 67 %, Holanda o 58 % e
Francia o 40 %.
4 % tŽxtiles
4 % metais
Punto verde:
7 % vidro
11 % pl‡sticos
21 % papeis
44 % materia org‡nica
9% outros
75 % de cart—n
20 % pl‡stico (polietileno)
Paisaxe cada vez m‡is estendida:
A’nda hai s’mbolos que animan o
consumidor a tirar envases ‡s papeleiras.
Outros m‡is modernos invitan a depositalos nun contedor axeitado para este fin.
O c’rculo Mobius Ž moi usado en
envases para suxerir que o material Ž
reciclado ou reciclable, pero a sœa utilizaci—n non est‡ avalada por ningœn sistema oficial de identificaci—n.
5 % aluminio
Espa–a importa 4 mill—ns de TM.
de chatarra, cun custo en divisas de
70.000 mill—ns de pesetas, 2.700 mill—ns
de botes — ano.
3 Articulo 12
212
17/4/01
19:29
Página 212
José Víctor Ónega Carrera
SESIÓN NÚMERO 4 (PNEUMÁTICOS)
PRIMEIRA PARTE:
1¼) Correr libremente polo patio e
sortear obst‡culos.
Parar enriba da sœa roda.
Ir cara ‡ sœa esquerda. Face-lo
mesmo cara ‡ sœa dereita.
Ir cara a atr‡s. Ir cara a adiante.
Ir o m‡is lonxe posible. Ir o m‡is
preto posible (correr libremente e —
o’-lo sinal...).
SEGUNDA PARTE:
3¼) En cuadrupedia, xirar sobre o
pneum‡tico. O mesmo, pero coas dœas
mans e un pŽ sobre o pneum‡tico.
4¼) Por parellas, de pŽ sobre o
pneum‡tico, intentar desequilibra-lo
compa–eiro.
2¼) Correr libremente e — o’-lo sinal
ir onda o pneum‡tico que ten m‡is lonxe
e ‡ sœa esquerda.
Face-lo mesmo co pneum‡tico m‡is
afastado e — centro.
O mesmo e ‡ dereita.
P—rse debaixo do seu pneum‡tico.
O mesmo e ‡ dereita.
P—rse debaixo do seu pneum‡tico.
5¼) En cuadrupedia prono, pasar a
supino e — revŽs, sen caer.
3 Articulo 12
17/4/01
19:29
Página 213
O medio ambiente, exercicio físico e transversalidade
213
6¼) Coller carreira e saltando un
pneum‡tico. Face-lo mesmo, pero saltando dous pneum‡ticos, tres, etc., ata o
m‡ximo que se dea.
9¼) Sentado sobre o pneum‡tico,
mante-lo equilibrio.
7¼) Con carreira e saltando para
caer enriba sen perde-lo equilibrio.
10¼) Tendido prono sobre o pneum‡tico vertical, mante-lo equilibrio.
8¼) Conduci-lo pneum‡tico pola
sala sen chocar.
11¼) Sentado no chan, apertar forte
cos xeonllos uns segundos. Relaxarse e
volver.
3 Articulo 12
214
17/4/01
19:29
Página 214
José Víctor Ónega Carrera
12¼) Coas pernas abertas e o tronco
flexionado cara a adiante, suxeita-lo
pneum‡tico e lanzalo arriba e adiante.
TERCEIRA PARTE:
15¼) Cesta m—bil. Con dœas cestas
ou papeleiras ‡s costas polo ximnasio.
Os outros compa–eiros encestan pelotas
de papel. Cando encestan cambian os
papeis
13¼) Conduci-lo pneum‡tico polo
chan co pŽ.
SESIÓN 5
PRIMEIRA PARTE:
14¼) Autos de choque. Conducir
pola clase.
1¼) Sen rodas. Carreiras diferentes
polo patio ou polo ximnasio: de fronte,
atr‡s, en zigzag.
Co /pneum‡tico: saltar dentro. Saltar f—ra.
Saltar arriba. Saltar abaixo. Saltar de fronte. Saltar lateralmente. Saltar de costas.
3 Articulo 12
17/4/01
19:29
Página 215
O medio ambiente, exercicio físico e transversalidade
215
2¼) Cos pneum‡ticos polo chan
facendo unha li–a recta, saltar alternando dentro/f—ra, dentro/f—ra.
5¼) Cos pneum‡ticos en li–a, ir
correndo en zigzag e volver facendo
oitos.
3¼) Cos pneum‡ticos en li–a, separados lixeiramente. Postos en cuadrupedia na primeira roda pasar en cuadrupedia dunha a outra, saltando por
todas.
SEGUNDA PARTE:
4¼) Cos pneum‡ticos en li–a, ir saltando f—ra/dentro de diferentes formas
tal como se ve na secuencia gr‡fica.
7¼) Por parellas, un dentro e outro
f—ra. O de dentro salta cara a f—ra e —
revŽs.
6¼) Por parellas, un fronte a outro,
collidos pola man, dar voltas sen caer.
3 Articulo 12
216
17/4/01
19:29
Página 216
José Víctor Ónega Carrera
8¼) Andar de xeonllos sobre a roda
11¼) Autoescola. Conducir entre
cubos de deterxente baleiros.
9¼) Un pneum‡tico, un defensor, e
outro cun bal—n a 4 metros intentar‡
encestar.
12¼) Os bolos: as botellas de PVC
recheas de area uns 2/3 far‡n as veces de
bolos; col—canse e l‡nzanse rodando os
pneum‡ticos para derruba-los bolos.
10¼) Por parellas, un gu’ndalle o
pneum‡tico — outro en li–a recta.
Gu’ndano os dous ‡ vez e intentan que
choque.
13¼) Lanzar rodando o pneum‡tico
a un compa–eiro que vŽn correndo e
salta por riba.
3 Articulo 12
17/4/01
19:29
Página 217
O medio ambiente, exercicio físico e transversalidade
217
14¼) Cunha corda atada no pneum‡tico e na cintura, arrastra-lo pneum‡tico polo ximnasio.
17¼) Co pneum‡tico na cintura e
rodando polo chan. O mesmo con dœas
ou tres rodas.
15¼) O mesmo, pero arrastrar un
compa–eiro sentado enriba da roda.
18¼) Escudo do Averno: imitando
unhas escenas do c—mic AstŽrix, un neno
senta nun pneum‡tico e os seus compa–eiros lev‡ntano e pasŽano como pasean
o xefe galo no c—mic.
16¼) En ringleira, pasa-lo pneum‡tico por riba de cada cabeza, cara a atr‡s.
TERCEIRA PARTE:
19¼) Cambia-las rodas de lugar.
Div’dese a clase en dous grupos. Ga–a o
equipo que antes pase t—dalas rodas —
outro lado e as amoree sen que caian.
3 Articulo 12
218
17/4/01
19:29
Página 218
José Víctor Ónega Carrera
20¼) Con rodas de cami—n, os nenos
iranas empurrando e nun momento saltan cara ‡ roda que os impulsa cara a
adiante. Sentados encima da roda mentres esta xira, son impulsados cara a
adiante. î caer rapidamente diante da
roda, apartaranse axi–a antes de que os
atropele.
Aproveitamento de material de
reciclaxe e de elementos naturais (pi–as).
Posibilidades de movemento.
Reco–ecemento do esquema corporal: equilibrio, forza motriz.
Ñ Procedementos:
Exploraci—n de novas actividades
f’sicas, grupais e individuais.
Exploraci—n sensitiva e motriz do
propio corpo en relaci—n cos outros, co
espacio e o tempo.
SESIÓN 6 (PIÑAS)
Ñ Lugar: o campo, o patio, o ximnasio. Preferentemente, un campo
pr—ximo.
Ñ Valores:
Valoraci—n da natureza como
medio de lecer.
Concienciaci—n dos problemas do
lixo e a sœa reciclaxe.
Ñ Material: pi–as, caixas, picas,
mazas, paos, aros e cubos de deterxente.
Ñ Obxectivo principal: fomenta-lo
esp’rito cr’tico e concienciarse nunha
actitude ecol—xica.
Ñ Obxectivos secundarios:
Mellora-la coordinaci—n espacio-temporal, con predominio —culo-manual.
Facilita-lo co–ecemento e control
do propio corpo.
Mellora-la coordinaci—n din‡mica
xeral.
Ñ Contidos:
Conceptos: coordinaci—n espacio-temporal; co–ecemento e control do
propio corpo.
PRIMEIRA PARTE:
Lanzamento e apreciaci—n de
distancias.
1¼) Nun c’rculo debuxado na terra
ou pintado con xiz no patio, ou cun aro,
en equipos de tres. Xogan dous equipos
por aro. Lanzan os tres do equipo, intentando mete-la pi–a por dentro do aro.
Ga–a o equipo que m‡is pi–as mete
3 Articulo 12
17/4/01
19:29
Página 219
O medio ambiente, exercicio físico e transversalidade
219
2¼) Lanza-las pi–as sobre un branco: un tronco, se fose no campo, un cubo
de deterxente ou sobre outra pi–a.
5¼) Dirixi-la pi–a polo chan, empurrando coa man.
3¼) Facer un buraco duns vinte cent’metros no chan, ou un cubo de deterxente. Os nenos col—canse a unha distancia determinada e lanzan as pi–as para
introducilas nel.
6¼) Dirixi-la pi–a rod‡ndoa arredor
dos pŽs.
SEGUNDA PARTE:
7¼) Pasa-la pi–a dunha man ‡
outra, arredor doutras partes do corpo:
4¼) Manexa-la pi–a por diante do
corpo:
Manipulala de diferentes formas.
Pasala dunha man ‡ outra.
Facela rodar en li–a recta.
Facela rodar en li–a curva.
Facela rodar con percorridos diversos.
Facela rodar arredor de ‡mbolos
dous pŽs, debuxando un c’rculo.
Facela rodar entre os pŽs, debuxando un oito ou dous c’rculos.
Outras evoluci—ns.
Arredor dos cadr’s, das pernas, etc.
Pasala arredor da cintura.
Pasala arredor do pescozo.
3 Articulo 12
220
17/4/01
19:29
Página 220
José Víctor Ónega Carrera
8¼) Lanza-la pi–a e recollela logo
dun pequeno percorrido.
11¼) Axeonllado, lanza-la pi–a arriba e recollela tras erguerse o m‡is axi–a
posible.
9¼) Solta-la pi–a e recollela antes de
que chegue — chan.
12¼) Lanza-la pi–a — aire e recollela
en diferentes posici—ns.
10¼) De pŽ, lanza-la pi–a — aire e
recollela coa man.
13¼) Por parellas, un lanza e outro
corre para collela no aire.
3 Articulo 12
17/4/01
19:29
Página 221
O medio ambiente, exercicio físico e transversalidade
221
14¼) Por parellas, axeonllados. Un
coa pi–a, que a lanza arriba e atr‡s.
Cando caia Žrguense e saen correndo ata
un punto prefixado.
18¼) Facer que una pi–a bote, na
man, lanz‡ndoa cara a arriba o maior
nœmero de veces sen caer — chan.
15¼) Por parellas, pasa-la pi–a
dunha man ‡ outra. Aumentar progresivamente a distancia.
19¼) O xogador terma dunha pi–a.
Deixa que caia cara — chan e intenta chutala para dar nun branco prefixado.
16¼) ÀQue parella lanza a pi–a m‡is
lonxe, dun compa–eiro — outro?
17¼) Por parellas, un cun aro intentar‡ que a pi–a que lle lanza o seu compa–eiro entre por dentro. Ir aumentando
a distancia.
20¼) Lanzar unha pi–a cara a atr‡s e
intentar golpeala co calca–o.
3 Articulo 12
222
17/4/01
19:29
Página 222
José Víctor Ónega Carrera
21¼) De pŽ cunha pi–a suxeita entre
ambos pŽs, saltar vertical intentando
lanza-la pi–a cara a arriba e collela despois coas man.
24¼) Cunha pi–a na palma de cada
man, lanzalas ‡ vez e recibilas coa man
contraria. Repetir varias veces.
22¼) Tendido supino, coas pernas
verticais (cara a arriba). Lanzar para arriba a pi–a e tentar collela cos pŽs.
25¼) Lanzarlle unha pi–a — compa–eiro e este intentar‡ bateala cun pao,
pica, maza ,etc.
23¼) Colocar unha pi–a no dorso da
man. Xira-la man de modo que a pi–a
caia e quede na palma sen perder en ningœn momento o contacto con ela.
TERCEIRA PARTE:
Coordinaci—n e ritmo:
Canci—n austr’aca (canon a catro
voces).
Letra:
Infanter’ (sentado, marca-lo paso
no chan cos pŽs).
Cabaler’ (golpear coas palmas na
parte anterior dos cadr’s).
Ruten usaren (po–erse de pŽ e firmes).
Ao pitchen bater’ (firmes, saœdo
militar).
3 Articulo 12
17/4/01
19:29
Página 223
O medio ambiente, o exercicio físico e a transversalidade
Alternativas: debuxar no chan, en
tama–o grande, calquera cousa sinxela.
Facelo despois con pi–as, superpo–Žndoas no debuxo.
223
SEGUNDA PARTE:
2¼) Correr libremente cambiando
de direcci—n.
3¼) O mesmo, percorrendo c’rculos,
cadrados, en zigzag, etc.
SESIÓN 7 (PAPEIS E CARTÓNS)
PRIMEIRA PARTE:
Os xemelgos.
Tantos papeis coma xogadores (por
duplicado).
En cada papel an—tase o nome dun
animal que emita berros f‡ciles de imitar.
EntrŽganselle-los papeis —s alumnos,
que se esparexen pola aula, o patio ou o
ximnasio. î que escoiten o sinal, cada
neno abre o seu papel e imita o animal
escrito ou debuxado. Imit‡ndoo, buscar‡
a parella.
As parellas que se van encontrando
vanse retirando.
4¼) De pŽ, soste-la folla do xornal
aberta. Soltala, deixando que caia horizontalmente e — mesmo tempo intentar
pasar por baixo dela mentres cae.
3 Articulo 12
224
17/4/01
19:29
Página 224
José Víctor Ónega Carrera
5¼) Correr coa folla pegada — peito
e lograr que non caia.
9¼) Correr con zapat—ns (feitos con
caixas de cart—n ou de papel); — soa-lo
sinal cada neno debe moverse cara ‡
meta sen os sacar dos pŽs. P—r pouco
percorrido.
6¼) Correr cos brazos estendidos
cunha folla de xornal en cada un.
10¼) A tartaruga xigante: con pranchas grandes de cart—n; facer grupos de 6
por prancha. O cart—n Ž a cuncha. Cada
grupo, como cuadrœpedes, avanza nunha
direcci—n. Se cae comeza de novo.
7¼) O mesmo, imitando o bater das
‡s das aves (as follas p—–ense por debaixo e ag‡rranse no extremo coa man).
11¼) Os peixes voadores: en equipos
de catro (dous nun extremo e dous noutro). P’ntanse os c’rculos do gr‡fico. î o’-lo sinal ag‡chanse e s—pranlle — peixe de
papel e Žrgueno ata o c’rculo de enfronte;
al’ c—lleno os outros dous e tr‡eno ‡ meta.
8¼) Andar, correr, sentar, de xeonllos, coas follas enriba da cabeza, etc.
3 Articulo 12
17/4/01
19:29
Página 225
O medio ambiente, exercicio físico e transversalidade
12¼) Peixes de papel (ver lateralidade).
Material: 1 peixe pintado e recortado no tama–o folio. Unha corda sinxela
de 1 metro e medio. X—gase por parellas.
Cada neno ata o peixe ‡ sœa cintura, por atr‡s. P—–ense por parellas intentando pisa-lo peixe do seu compa–eiro e
evitando que llo pisen a el. Ver con que
pŽ pisa o peixe (lateralidade).
225
14¼) Substituci—n de bal—ns de
papel.
Caixas de cart—n e pelotas feitas con
follas de xornais. Div’dese a clase en catro
grupos.
Cada grupo ter‡ dœas caixas de cart—n, varios bal—ns e unha venda ou pano.
Os primeiros de cada equipo, cos
ollos vendados, saen de xunta a caixa
cunha pelota e intentar‡n levala ‡ outra. Se
o conseguen quitan o pano e vendan o
seguinte do seu grupo e as’ sucesivamente.
13¼) Cada ovella no seu raba–o
Grupos de 5. Material: cordas, vendas ou panos. Formas diferentes de cartolina.
Todos van cos ollos vendados,
cunha forma colgada ‡s costas. Cada
neno tratar‡ de encontra-lo seu raba–o.
Cando atope algœn coa sœa figura danse
a man . As’ ata completa-lo raba–o.
TERCEIRA PARTE:
A granxa.
Nun papel dun xornal, con rotulador groso, anotar ou debuxar un animal
f‡cil de imitar (fanse por duplicado).
Os nenos esparŽxense pola aula e —
o’-lo sinal abren os papeis e imitan o animal al’ escrito ou debuxado. Imitando o
seu berro ou xesto caracter’stico, busca a
sœa parella.
(Variante: nomes de deportes).
Non se pode dicir que animal Ž.
Acaba o xogo con t—dolos animais da
granxa durmindo.
3 Articulo 12
226
17/4/01
19:29
Página 226
José Víctor Ónega Carrera
Orde de tiro: Cada un tira a sœa
pedra desde o rect‡ngulo ‡ li–a. Botan
por orde de proximidade
T’rase a tella desde a li–a para
intentar sacar perritos do rect‡ngulo (os
que saque cada un son para el), pero non
pode queda-la sœa tella dentro.
Se saca o perrito, segue tirando
desde o lugar onde caese ata que non
saque..., e ent—n tira o segundo, etc.
SESIÓN 8 (CARTÓNS E LATAS DE COLA)
PRIMEIRA PARTE:
Xogo: a tella.
Orixe: Le—n e Zamora.
Material: un anaco de pedra plana
ou de baldosa do chan ou das beira
rrœas, de media cuarta por media cuarta,
e un grosor duns dous dedos como
m‡ximo e cos cantos romos.
Os perritos, que son tapas de caixas
de mistos pequenas, con debuxos (flores,
aves, actores, deportistas, etc.).
Campo: p’ntase a li–a de lanzamento e a uns catro ou cinco pasos
(segundo idade), sobre a terra, faise un
rect‡ngulo dunhas dœas cuartas por
unha media. O nœmero de xogadores e ‡
vontade; o ideal Ž de dous a catro xogadores. (A m‡is xogadores, maior Ž o rect‡ngulo).
Cada neno ou nena aposta un perrito e dŽixao no rect‡ngulo.
Xogo: os mont—ns.
Material: perritos (tapas de caixas
de mistos).
Orixe: Le—n e Zamora.
En grupos de dous, tres ou catro
nenos. Cada un cos seus perritos.
Faise unha marca na parede, nunca
inferior ‡ altura dos ombros. O primeiro
arr’mase ‡ parede e coa man apoiada na
marca, e deixa caer — chan a tapa, horizontalmente. O segundo fai igual, etc.
3 Articulo 12
17/4/01
19:29
Página 227
O medio ambiente, exercicio físico e transversalidade
227
Ga–a o equipo que consegue que a
sœa tapa caia enriba doutra, que ga–a
t—dolos perritos que estean no chan.
Unha vez acabada esa quenda comŽzase
de novo.
TERCEIRA PARTE:
Xogo de relaxaci—n: as clases por
ringleiras.
Xogo: busca-la mensaxe.
Todos sentados. O primeiro tapa os
ollos cunha venda e pasa a ser ÔcegoÕ.
Materiais: botes de bebidas refrescantes tipo Coca-Cola, etc. A cantidade
de botes ser‡ o dobre c‡ de nenos.
Dous compa–eiros da ringleira van
por orde, tocan a orella do ÕcegoÕ e regresan — seu sitio e sentan.
Emparellan os botes e entre os que
forman a parella, escribimos unha mensaxe l—xica.
O ÔcegoÕ Žrguese e intenta averiguar
quen lle tocou a orella. Sospeita dun
neno, c—lleo pola orella, Žrgueo, lŽvao —
principio da fileira e sŽntao no sitio que el
ocupaba. O ÔcegoÕ pasar‡ a ocupa-lo sitio
do sospeitoso.
Desa parella de botes, un vai a un
mont—n (a) e o outro a outro mont—n (b).
Despois o profesor rep‡rtelle a
cada neno os dun mont—n (a), mentres
distribœe polo patio os doutro mont—n
(b).
Cada neno ten que atopa-la outra
parte da mensaxe, vela e deixala al’ pero
anotala. Exemplo: Òos papeis non se
tiran — chanÓ ...Ó tiranse ‡s papeleirasÓ.
Xa os dous sentados, o sospeitoso
no sitio inicial do ÔcegoÕ e este no sitio do
sospeitoso, no caso de que fose sospeitoso quen lle tocou a orella — ÔcegoÕ, quedar’a — principio da fila e pasar’a a facer de
ÔcegoÕ.
Se non fose certo, levantar’ase e
regresar’a — seu antigo sitio. Ent—n ser’a
3 Articulo 12
228
17/4/01
19:29
Página 228
José Víctor Ónega Carrera
el quen o collese pola orella (o sospeitoso
— ÔcegoÕ) e dev—lveo — seu posto de cego.
Rœa Benito Corbal, 47- 4¼, 36071
Pontevedra, tel. 986 80 54 36
Seprona (Servicio de protecci—n da
natureza da Garda Civil). Tel. 062
CEIDA (Centro de interpretaci—n e
divulgaci—n ambiental). Castelao
de Santa Cruz- Oleiros. A Coru–a.
Tódolos debuxos deste artigo están fietos polo autor.
MATERIAL ADXUNTO
Para os xogos da tella e os mont—ns, desta sesi—n oitava.
Nota: se non se te–en tapas de caixas de mistos, podŽmolas facer co ordenador; imprim’molas en papel normal e
rep‡rtense entre os alumnos que as
recortan e pegan sobre cart—n de tapas
de tetrabrik de leite, que sexan duras e
non rompan. TamŽn os podedes fotocopiar e ampliar ata o tama–o que desexedes e pegalas no cart—n.
ASOCIACIÓNS ECOLOXISTAS
A Curuxa. I.B. Xelm’rez, I. Campus
Sur 15706. Santiago
Arroaz. I.B. A Sardi–eira. Av. da
Sardi–eira. A Coru–a.
Acuario. Liceo Pobrense- Xeneral
Franco, s/n, 15940, Pobra do
Carami–al.
Adega, Apartado de correos 501.
15080. Santiago.
Brote. Casa da Xuventude. 32004.
Ourense
Denosi–a. Casa da cultura. 15865.
Bri—n. A Coru–a.
ENDEREZOS ÚTILES
Servicios Provinciais de Medio
Ambiente Natural
Edificio Administrativo. Monelos,
Praza de Lu’s Seoane s/n
15071 A Coru–a. Tel. 981184539
Ronda da Muralla, 197, 27071,
Lugo, tel. 982 29 45 20
Rœa do Progreso, 161- E, 32 0003
Ourense, tel. 988 37 07 15
FEG (Federaci—n ecoloxista galega). Apartado 949. 15080. Santiago.
Leira. Delegaci—n de alumnos.
Escola PolitŽcnica Superior. Lugo.
Mel. Carballal. Congostro. 32654.
Rairiz de Veiga. Ourense
Oureos: Facultade de Biolox’a.
Campus Sur. 15706. Santiago.
SGHN (Sociedade galega de
historia natural). Apartado 330.
Santiago.
3 Articulo 12
17/4/01
19:29
Página 229
O medio ambiente, o exercicio físico e a transversalidade
Xenn. San Bernardo, 24. Noia.
Xerfa. Rœa Santa Comba, 6, 1¼
Santiago.
BIBLIOGRAFÍA
Carwardene, M., Manual de conservaci—n
del medio ambiente, Barcelona, Plural
Ediciones, 1992.
Conferencia das Naci—ns Unidas sobre
Medio Ambiente e Desenvolvemento, R’o 92, Programa 21,
1993.
DCB de Educaci—n F’sica en Primaria,
Conseller’a de Educaci—n e
Ordenaci—n Universitaria, 1992.
DCB de Educaci—n F’sica no Ensino
Secundario Obrigatorio. Conseller’a de Educaci—n e Ordenaci—n
Universitaria, 1992.
Del Mar, M., C—mo proteger la naturaleza
desde nuestra casa. Conservaci—n y
consumo, Madrid, ADENA-WWF,
1991.
Epler, G., e D. Aldridge, L«homme face ˆ
son environnement, Estrasburgo,
Conseil de L«Europe, 1976.
Felice, J., e outros, Enfoque interdisciplinar en la educac—n ambiental, Bilbao,
Los libros de la Catarata, nœm. 14,
1994.
229
Flos, J., Quatre coses d«ecolog’a , Barcelona,
Ed. La Caixa de Pensi—ns per a la
vellesa u dŽstalvis, 1977.
Giordan, A., La educaci—n ambiental: gu’a
pr‡ctica, Sevilla, Diada Editoras,
1995.
Gonz‡lez, B., Did‡ctica de la ecolog’a para
profesores de EGB, ICE, Universidade de Salamanca, 1982.
INRDF, ActivitŽs d«eveil scientifiques ˆ
l«Žcole elementaire: Premi•re approche
des problemes ecologiques. Revista
monogr‡fica: recherches, nœm. 70,
Par’s, 1974.
INRDF, L«enfant et l«environnement, Par’s,
decembro 1973.
LOGSE, BOE 4/10/90
Margalef, R., Fronteras de la Ciencia, Vol. 1.
Ecolog’a, Madrid, Aula Abierta.
Educaci—n Permanente. UNED,
Universidade a Distancia, 1977.
Quetel, R., Educaci—n medioambiental:
hacia una pedagog’a basada en la resoluci—n de problemas, Bilbao, Los
Libros de la Catarata, 1994.
Sabugo, A., El libro del medio ambiente,
Ed. Nebrija, 1979.
Strahler, A. N., Geograf’a F’sica, Barcelona, Ed. Omega, 1974.
Sureda, J., Gu’a de la Educaci—n ambiental.
Fuentes documentales y conceptos
b‡sicos. Barcelona, Anthropos, 1990.
Terradas, J., Ecolog’a hoy. El hombre y sus
medios, Barcelona, Ed. Teide, 6»
edici—n, 1978.
3 Articulo 12
230
17/4/01
19:29
Página 230
José Víctor Ónega Carrera
ÑÑ Ecolog’a y educaci—n ambiental,
Barcelona, Ed. Omega, 1979.
UNESCO-varios autores, Tendencias en la
educaci—n ambiental, Par’s, 1997.
Tilor, J., Gu’a de simulaci—n y juegos para la
educaci—n ambiental, Bilbao, Los
Libros de la Catarata, 1993.
Vel‡zquez, F., Educaci—n Ambiental,
Materiales 12-16 para la ESO,
Ministerio de Educaci—n e Ciencia,
1995.
UNESCO-PNUMA, Programa de educaci—n sobre problemas ambientales en
las ciudades, Bilbao, Los libros de la
Catarata, 1993.
Wheeler, K., Environmental Education in
Southern
European
Region,
Estrasburgo, Council of Europe,
1980.
3 Articulo 13
17/4/01
19:30
Página 231
231
PROPOSTA DIDÁCTICA:
EXCURSIÓN GUIADA ÓS ANCARES
JosŽ Carlos Otero L—pez
Enrique Carrera Soto
Colexio Lar
Pontevedra
1. FUNDAMENTACIÓN
A educaci—n ambiental Ž un dos
piares fundamentais da Reforma
Educativa e a conservaci—n da natureza
conforma unha das ‡reas transversais
fundamentais no contexto da educaci—n
primaria e secundaria. O aproveitamento pedag—xico da natureza como elemento de imprescindible valoraci—n considŽrase nun dobre aspecto: por un lado, o
encontro coa natureza perm’tenos descubri-la importancia que ten de seu e o
perigo permanente da sœa destrucci—n, e
por outro lado o feito de que a natureza
nos axuda a enfrontarnos coa nosa propia realidade como persoas. Estes elementos contribœen a favorecer comportamentos actitudinais positivos no
individuo que participa en actividades
desenvolvidas no medio natural.
A educaci—n ambiental poder’a
se-lo equivalente —s rituais de iniciaci—n
e as tŽcnicas educativas practicados
polas sociedades tribais, nos que se
transmit’a — ne—fito a sensaci—n de
corresponsabilidade cos dons da natureza, dos cales todo o grupo extra’a o seu
alimento e acubillo, e imprim’ase nel
unha forte sensaci—n de dependencia da
terra, creando as’ un forte lazo entre o
individuo e a paisaxe. A educaci—n
libresca destru’u este lazo na inmensa
maior’a da poboaci—n escolar do noso
pa’s. A educaci—n ambiental retoma para
si o papel de creadora de cidad‡ns co–ecedores das posibilidades e l’mites do
seu medio ambiente, de mentalidade
conservacionista, logo de varias xeraci—ns de mentalidade explotadora.
Ante esta premisa, propo–emos
nas seguintes li–as unha experiencia
pr‡ctica e sinxela que se pode aplicar en
calquera centro educativo da nosa comunidade Ñindependentemente do nivelÑ
e queremos facer notar ademais que esta
experiencia non ten por quŽ reducirse
exclusivamente — alumnado, sen—n que
tamŽn Ž posible a presencia de pais e
nais, co que entramos no ‡mbito da educaci—n familiar.
2. PROPOSTA DIDÁCTICA
A experiencia que nos ocupa, e que
se realizou no Colexio Lar (Concello de
Mos) na primavera de 1998, consiste
nunha sa’da de fin de semana ‡ Serra dos
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
3 Articulo 13
232
17/4/01
19:30
Página 232
José Carlos Otero López / Enrique Carrera Soto
Ancares, situada no extremo oriental da
provincia de Lugo. ÀPor que precisamente —s Ancares? Hai varias raz—ns:
informaci—n b‡sica que estaba — dispor
de calquera tanto no autobœs como
durante a nosa estad’a no albergue.
Ñ Por dispo–er dun albergue con
capacidade suficiente para acolle-los
participantes, cuns prezos m—dicos e
accesibles a calquera econom’a familiar.
A serra dos Ancares estŽndese
desde o monte Miravalles, no l’mite con
Asturias, ata o porto de Pedrafita, na
estrada N-VI, como unha prolongaci—n
do Cordal Cant‡brico. Aqu’ conflœen as
comunidades de Galicia, Le—n e
Asturias. Esta faixa monta–osa separa e
une — mesmo tempo a zona oriental de
Lugo e a occidental de Le—n. Ocupa, en
terras de Lugo, a maior parte do concello
de Cervantes e un parte do de Navia de
Suarna, mailo concello de Cand’n, en
terras leonesas.
Ñ Porque existen itinerarios moi
variados e de grande interese natural.
Ñ Por posu’r un patrimonio cultural elevado.
Ñ Pola gran riqueza que ofrece a
zona deste o punto de vista da fauna e a
flora.
Ñ Porque, verdadeiramente, tr‡tase dun parque natural que, inxustamente, a’nda non conta coa mencionada figura de protecci—n.
Ñ Porque a grandeza da paisaxe,
cos seus altos cumes e espesos bosques,
estimula a sensibilizaci—n do participante no medio.
Ñ Polo seu inestimable aproveitamento did‡ctico.
Partimos, pois un s‡bado ben de
ma–‡ (7.00) desde Vigo en direcci—n a
Lugo, para chegar sobre as 12.00 ‡ localidade de Becerre‡ (N-VI), porta natural
dos Ancares. Xa na entrada da serra proced’a situ‡rmonos, cousa que realizamos
a travŽs dunha pequena folla de informaci—n xeral que se distribu’u entre os participantes e que inclu’a un sinxelo mapa
do lugar. Incidindo no aspecto da informaci—n do participante, recompilouse
documentaci—n con artigos publicados
na prensa sobre a zona que, xunto con
diversos libros sobre a serra (ver bibliograf’a), conformaban unha carpeta de
Chegados a este punto Ž obrigado
precisar que, en contra do que aparece en
moitos libros, folletos, reportaxes e
mesmo carteis, os Ancares non Ž Parque
Natural — non estar reco–ecido como tal
no rexistro de parques naturais da comunidade. Hoxe en d’a est‡ declarado como
Reserva Nacional de Caza e Lugar
Pintoresco, figuras proteccionistas que,
dentro de t—dalas categor’as existentes,
son claramente insuficientes. Os Ancares
ten sobrados mŽritos faun’sticos, bot‡nicos, paisax’sticos, etnol—xicos e arquitect—nicos para que se lle presten t—dolos
coidados proteccionistas posibles legalmente.
Desde Becerre‡ tom‡mo-la estrada
LU-722 en direcci—n a Navia e desvi‡monos na encrucillada cara a San Rom‡n,
capitalidade do concello de Cervantes.
Pasamos polo medio da vila e collŽmo-la
estrada que hai na sa’da en direcci—n a
Quind—s. îs 12 quil—metros aproximadamente, tras deixar atr‡s Villaluz, atopamos nun cruzamento de estradas un sinal
3 Articulo 13
17/4/01
19:30
Página 233
Proposta didáctica: excursión guiada ós Ancares
que indica ÔIgrexa do CastroÕ. Aqu’ facŽmo-la nosa primeira parada para visita-los vestixios m‡is antigos do concello: o
castro de Santa Mar’a (50-200 d. C.), de
orixe romana. Desde a estrada div’sase a
pista que baixa cara — castro metido no
fondo do val pero sobre un pequeno
outeiro, como Ž t’pico nestas construcci—ns. Foi este un castro orientado ‡
explotaci—n mineira, concretamente de
ouro. Os seus habitantes dedic‡ronse a
extraer dos outeiros material en bruto
que logo era lavado en r’os e regatos pr—ximos. As feridas desta actividade a’nda
poden apreciarse hoxe en forma de rebaixes circulares nos outeiros pr—ximos —
castro. O recinto at—pase ben conservado
— non ser unha zona de labouras agr’colas. Este lugar foi utilizado posteriormente, como adoita ser habitual, para constru’r unha capela cristi‡ e un cemiterio.
Serra das Ancares dende o albergue do Club dos Ancares.
233
Despois de gozarmos dun fermoso
paseo, volvemos pola estrada por onde
vi–emos e en Cervantes collŽmo-la direcci—n cara ‡ Campa da Bra–a, punto de
partida das principais excursi—ns pola
serra. Durante o cami–o tivŽmo-la ocasi—n de transitar por unha das estradas
m‡is altas de Galicia e apreciar xa os profundos vales e os altos cumes da serra.
Pasamos polos montes repoboados da
Serra da Costella e Sete Carballos, desde
onde se nos ofrece unha magn’fica
estampa: as principais cristas da serra.
De dereita a esquerda vemos Penarrubia
(1821 m), Tres Bispos (1792 m), Lanza
(1876 m), Mustallar (1924 m) e Cu’–a
(1987). î chegarmos a Campa da Bra–a
tom‡mo-lo desv’o para o albergue do
Clube Ancares (1,5) onde chegamos
xusto para xantar.
3 Articulo 13
234
17/4/01
19:30
Página 234
José Carlos Otero López / Enrique Carrera Soto
Tras repo–Žrmonos da longa viaxe,
reconfort‡rmonos cunha ducha e dispo–Žrmo-lo aloxamento para a noite, inici‡mo-la visita — poboado que ofrece o maior
valor etnol—xico da zona: Piornedo.
A estrada que nos leva a Piornedo
parte de Campa da Bra–a e ofrŽcenos
unha paisaxe inh—spita, sombr’a e
impresionante. Comez‡mo-lo cami–o
cunha forte baixada en cornixa e —s 2
quil—metros atop‡mo-lo cami–o que leva
‡ Campa de Barreiro, onde se celebra o
terceiro domingo de xullo a festa monteira dos Ancares. Aqu’, no alto, at—pase a
Fonte dos Namorados onde, segundo di
a lenda, hai que beber tres veces se se
pretende namorar.
Seguimos baixando por entre mestos bosques de carballos, casti–eiros,
bidueiros e abeleiras, e pasamos por
Cabani–os, restos dunha antiga explotaci—n forestal dentro xa do val do Ortigal.
Na aba de enfronte Ñpor onde pasaremos dentro dun poucoÑ apreciamos
dœas abelarizas recentemente restauradas. Son uns muros altos e grosos, de
planta circular ou el’ptica, que ti–an
como misi—n protexe-las colmeas das
visitas dos osos que buscaban o prezado
e doce mel.
Atraves‡mo-lo r’o Ortigal pola
ponte de Vales, e deixando atr‡s as
aldeas de Vilarello e Don’s chegamos a
Piornedo, en pleno coraz—n dos Ancares.
Este poboado (que debe o seu nome a un
arbusto, o piorno) conserva, xunto co
Cebreiro, o m‡is importante conxunto de
pallozas das 250 que a’nda subsisten en
Galicia. ç entrada da aldea podemos
observar un imponente teixo, ‡rbore
velenosa que consideraban sagrada os
nosos antigos celtas. Desta ‡rbore dise
que comeron os derradeiros celtas cando
se suicidaron na batalla contra os romanos no monte Medulio. En fronte atopamos unha fonte que ten no pinche dœas
figuras reclinadas, espidas e decapitadas. Son Ad‡n e Eva. ÀAcaso isto non Ž
un para’so?
Puidemos visitar tamŽn unha
palloza. Tr‡tase dunha das m‡is primitivas casas do continente europeo en activo hoxe en d’a ou ata hai moi pouco. A
sœa orixe, coa sœa t’pica forma circular
ou el’ptica, est‡ probablemente ligada ‡
vivenda castrexa dos celtas, e Ž, polo
tanto, prerromana. De t—dolos xeitos,
esta forma t’pica da nosa arquitectura
popular ten trazos de seu que a distancian claramente das vivendas da cultura
castrexa. T—dalas pallozas mante–en a
caracter’stica comœn de estaren orientadas coa parte m‡is arredondada contra
os ventos dominantes, e situada nas
ladeiras que dan — mediod’a para aproveitar m‡is a calor do astro rei. A planta
da palloza adopta distintas formas que
van desde a primitiva circular ata a rectangular, pasando pola el’ptica. Cada
unha destas formas pertence a un distinto modo de adecuaci—n — lugar onde
asentan. As paredes poden ser de granito ou de xisto segundo a natureza do
chan. A cuberta das pallozas Ž a caracter’stica m‡is peculiar; est‡ formada por
un complexo armaz—n de madeira
cuberto de palla ou de colmo, que precisamente Ž o que lle d‡ o nome. A sœa
estructura illa do fr’o exterior e mantŽn a
calor producida pola lareira e pola fermentaci—n do esterco.
Con variante de planta e distribuci—n segundo as aldeas, o tama–o e a
3 Articulo 13
17/4/01
19:30
Página 235
Proposta didáctica: excursión guiada ós Ancares
tipolox’a, a palloza responde a un modelo bastante homoxŽneo, con espacio limitado e s— dividido para o gando e as persoas, que conviven baixo o mesmo teito.
O centro da casa era a lareira, e derredor
sœa desenvolv’ase toda a vida familiar,
especialmente nos longos e duros invernos. A calor, tan esencial nas monta–as,
tr‡tabase de conservar con poucas e
pequenas xanelas, e acrecent‡base coa
producida polos animais. Hoxe xa non
vive xente nas pallozas e son empregadas
como corte, alpendre ou atracci—n tur’stica. A sœa degradaci—n Ž manifesta e
mesmo na aldea de Piornedo atopamos
pallozas con elementos tan ins—litos como
o tixolo, o cemento, a uralita e o aluminio.
Non faltan tampouco novas construcci—ns alleas a calquera tradici—n, que rompen a secular harmon’a do pobo
prerromano.
Pallozas do Piornedo con ‘novos’ elementos de construcción.
235
De volta — albergue e despois de
cear, organizamos unha velada nocturna
— redor da cheminea, que nos proporcionou un momento de solaz en grupo. A
travŽs de xogos, canci—ns, lendas do
lugar... busc‡mo-la distensi—n que lle
permitiu — grupo interrelacionarse e
intercomunicarse.
O domingo pola ma–‡ partimos
sobre as 9.30 pola pista que sae do albergue en direcci—n — Tres Bispos. A pista Ž
ancha e c—moda para cami–ar tranquilamente e gozar da paisaxe, dos bosques,
da pureza do aire... Este traxecto perm’tenos observa-las diferentes formaci—ns
arb—reas que se desenvolven nas ladeiras, dependendo da orientaci—n destas:
nas de solaina (— sol) desenv—lvese un
bosque de rebolos de escaso porte e altura, mentres que nas abas de avesedo (‡
3 Articulo 13
236
17/4/01
19:30
Página 236
José Carlos Otero López / Enrique Carrera Soto
Palloza do Piornedo.
sombra) se desenvolve un mesto e hœmido bosque caracterizado pola disposici—n das diferentes especies vexetais
segundo a altitude. Deste xeito atopamos
un primeiro nivel composto por carballos, casti–eiros, faias, abeleiras, cancereixos e teixos; un segundo nivel onde
medran bidueiros e acivros; e un œltimo
Ño m‡is altoÑ dominado polo mato:
uces, piornos e xestas.
Deixamos atr‡s a pista que, presidida un pouco m‡is adiante por dœas grandes columnas de pedra e unha grosa
cadea, descende ata o frondoso bosque
caducifolio de Cabanavella, outrora propiedade da compa–’a madeireira
Montes de Cervantes, que explotou
durante algœns anos os bosques dos
Ancares. Se o d’a fose moi malo para
cami–ar ata o noso primeiro obxectivo
ou alguŽn do grupo non estivese moi
disposto para patear, teriamos aqu’ a
posibilidade de facer unha excursi—n
curta baixando ata o mencionado bosque. Tras descender por un cami–o en
zigzag chegariamos ata as antigas e
derru’das instalaci—ns da compa–’a
madeireira, no fondo do val. ƒ este un
bosque estarrecedor, cheo de silencio e
humidade, no que atoparemos importantes formaci—ns de acivros. Debemos
destacar que no m‡is cru do inverno,
cando outro tipo de alimento escasea, as
follas e froitos do acivro son case a base
alimenticia de moitos vertebrados comedores de plantas (corzo, lebre, pita do
monte...). Por outro lado, a sœa mesta
follaxe sup—n un prezado refuxio de
moitos animais contra as inclemencias
do tempo e os depredadores. S‡bese ademais que no interior dun acivreiro (bosque de acivros) chega a haber de tres a
cinco graos sobre a temperatura do
3 Articulo 13
17/4/01
19:30
Página 237
Proposta didáctica: excursión guiada ós Ancares
exterior. A alta densidade de animais
dependentes do acivro e, xa que logo, a
sœa importancia ecol—xica, deron lugar ‡
sœa protecci—n na nosa comunidade no
ano 1984M; prohibiuse a sœa corta, tr‡fico, mercado e mostra, non sendo que se
trate de pŽs procedentes de viveiro.
ƒ Cabanavella, ademais, un dos
mellores cantadeiros de pita do monte
da serra. A pita do monte (en castel‡n
urogallo) Ž unha fermosa ave da familia
das tetra—nidas, que en Galicia s— vive
hogano nos bosques da Serra dos
Ancares, polo que constitœe esta poboaci—n o l’mite occidental da sœa ‡rea de
distribuci—n en Europa. Moi esquiva,
sempre agochada no m‡is fondo do bosque, o m‡is rechamante no comportamento da especie son as manifestaci—ns
de celo. î chegar a primavera os galos
dun sector reœnense — amencer nunha
Corral de Cumes dende o Mustallar.
237
zona chamada ÔcantadeiroÕ e tratan de
atrae-las femias mediante o seu canto e a
exhibici—n da plumaxe. Durante o canto,
o galo chega a perder nalgœns momentos
o sentido do o’do, feito que Ž aproveitado polos cazadores para abatelo. Hoxe Ž
unha especie protexida e en claro proceso de desaparici—n.
Volvendo — itinerario principal,
logo de hora e media de cami–ada chegamos — cume de Tres Bispos (1792 m)
desde onde contemplamos unha impresionante vista das partes galega e leonesa. Se miramos — norte temos perante
n—s o maxestoso cordal cos picos Lanza,
Corno Maldito, Mustallar, Cu’–a,
Penalonga e Miravalles, e se miramos —
sur tŽmo-lo œltimo cume, o Penarrubia.
Dise que en Tres Bispos sentaban os titulares das tres curias fronteirizas ÑLe—n,
Asturias e LugoÑ a dirimi-los seus
3 Articulo 13
238
17/4/01
19:30
Página 238
José Carlos Otero López / Enrique Carrera Soto
problemas de xurisdicci—n, polo que vulgarmente se cre que Tres Bispos Ž o l’mite entre as tres provincias citadas (en realidade, t—canse algo m‡is enriba do
Cu’–a). Na parte galega puidemos ve-lo
circo do Tres Bispos, de orixe aparentemente glaciar, cos seus prados e ‡rbores
na parte baixa e pedregais na parte m‡is
alta, froito da erosi—n glaciar.
boca do cativo, que moitos identifican co
autor, as seguintes palabras: ÒEn un lugar
de las monta–as de Le—n, tuvo principio mi
linaje...Ó.
De regreso para o noso fogar, deixamos atr‡s uns momentos intensos en
contacto coa natureza da alta monta–a
galega.
De regreso — albergue, e unha vez
recuperadas as forzas, partimos sobre as
16.30 cara — noso lugar de orixe, pero en
Degrada tom‡mo-lo desv’o cara a Doiras
(en vez de San Rom‡n) onde fixemos
unha parada para contempla-lo Castelo
de Doiras que se alza sobre un outeiro
pedregoso. A’nda que non se poida visitar por dentro, pois Ž propiedade privada, paga a pena admirar de preto esta
fortaleza de fortes muros e esvelta torre
da homenaxe, que ademais posœe a sœa
correspondente lenda. Esta c—ntanos que
unha fermosa doncela desapareceu un
d’a da sœa se–orial mansi—n. O seu pai e
o seu irm‡n, despois de moito buscar,
dŽrona por morta. Pasado o tempo, o seu
irm‡n, indo de caza, deu morte a unha
branca cerva ‡ que lle cortou como trofeo
unha das patas. Cando chegou — castelo
atopou no lugar da pata unha man
ensanguentada, co anel que noutro
tempo levara a sœa irm‡. î volver —
monte atopou sen vida o corpo da doncela, ‡ que unha fada lle dera aspecto de
cerva branca.
3. APLICACIÓN DA TRANSVERSALIDADE
Non moi lonxe de aqu’ est‡ a
parroquia de Vilarello de Eirexa onde,
segundo pensan algœns (e hai abundantes raz—ns que apoian esta tese), tivo
orixe a li–axe de Miguel de Cervantes
Saavedra, autor do Quixote. Nun cap’tulo desta obra o enxe–oso fidalgo pon en
Os temas transversais son considerados na Reforma Educativa como unha
serie de aspectos da realidade actual de
grande interese para o alumnado, e que
facilitan a sœa comprensi—n do mundo
actual. Neste sentido a educaci—n
Castelo de Doiras.
3 Articulo 13
17/4/01
19:30
Página 239
Proposta didáctica: excursión guiada ós Ancares
ambiental sup—n motivar e sensibiliza-los alumnos e crear neles unha verdadeira actitude para ama-lo medio, comprendelo e actuar sobre el.
Pero debemos ter claro que non se
fai educaci—n ambiental s— polo feito de
realizar experiencias puntuais — longo
do curso: unha sa’da, un obradoiro...
Precisamente o car‡cter de ÔtransversalidadeÕ obriga a que estas experiencias
estean integradas na programaci—n
anual e que, sobre todo, partan da ÔinterdisciplinariedadeÕ. Non debemos esquecer que os temas transversais son a v’a
para logra-la conexi—n entre os elementos seleccionados nas diferentes ‡reas
curriculares e o interese da comunidade
educativa por conectar cos grandes problemas actuais.
Partindo pois desta consideraci—n,
presentamos a seguir unhas suxesti—ns
para impregna-la actividade educativa
do centro con esta proposta did‡ctica.
Non pretendemos facer unha lista
exhaustiva, s— dar unhas pinceladas, deix‡ndolle — docente o cami–o aberto para
novas ideas e a adaptaci—n a cada nivel
educativo.
COÑECEMENTO DO MEDIO:
Ñ Ciencias da natureza: estudio
do medio da alta monta–a galega (xeolox’a, flora, fauna ...), estudio do ecosistema do bosque atl‡ntico: bi—topo e biocenose, o relevo e a erosi—n, tipos de solo e
niveis tr—ficos, interpretaci—n da paixase,
astronom’a, etc.
Ñ Xeograf’a, Historia e Ciencias
sociais: an‡lise socioecon—mica da zona,
239
estudio demogr‡fico, a vida no rural, a
parroquia como elemento propio da xeograf’a galega, acci—ns e axudas da U. E.
na comarca, estudio da xeograf’a da
zona (montes, vales, r’os, comunicaci—ns...), an‡lise hist—rica da comarca
(datas importantes, o feudalismo, lendas...), etc.
Literatura castel‡: pequena bibliograf’a sobre a zona, comentando un
pouco cada libro, comentario do cap’tulo
do Quixote onde se nos desvela a orixe
do autor...
Lingua castel‡ : estudio da toponimia do lugar (Piornedo, Cervantes,
Campa de Ortigoso, Campa de Tres
Bispos...), redacci—n sobre a excursi—n,
an‡lise dunha noticia dun xornal sobre a
zona visitada...
Lingua galega: estudio do galego
falado no lugar, estudio do patrimonio
art’stico, os oficios, a alimentaci—n baseada no porco, etc.
Literatura galega: pequena bibliograf’a galega sobre a zona, redacci—n
sobre a sa’da.
Matem‡ticas: medidas de superficie (agrarias), medida de distancias e utilizaci—n de escalas, sistema sesaxesimal,
densidade de poboaci—n, estat’stica do
concello de Cervantes...
Relixi—n: presencia relixiosa na
zona.
F’sica e Qu’mica: grao de contaminaci—n do lugar, composici—n dos tipos
de rochas predominantes na zona...
Tecnolox’a: elaboraci—n dunha
palloza con barro, interpretaci—n de
mapas, as escalas, levantamento do perfil
3 Articulo 13
240
17/4/01
19:30
Página 240
José Carlos Otero López / Enrique Carrera Soto
topogr‡fico da excursi—n —s Tres Bispos,
mural fotogr‡fico sobre a sa’da, etc.
Educaci—n pl‡stica e visual: a luz,
a cor e a textura na paixase da alta monta–a galega na estaci—n da primavera.
Educaci—n f’sica: iniciaci—n ‡s tŽcnicas do monta–ismo ou sendismo,
adaptaci—n do organismo — esforzo no
sendismo ou monta–ismo, alimentaci—n
no esforzo...
secuenciadas segundo o itinerario proposto, que poder’an formar parte do
caderno de campo, deix‡ndolle unha vez
m‡is — docente a sœa ampliaci—n ou
mellora en funci—n do nivel educativo co
que traballe.
CADERNO DE CAMPO
Mœsica: cancioneiro popular galego.
Educaci—n en valores: a natureza
como elemento esencial nas nosas vidas,
a convivencia en grupo e a tolerancia,
etc.
Comentario de texto: comentario
dun texto que verse sobre algœn aspecto
da zona.
1. PRELIMINAR
Situar nun mapa de Galicia a zona
que imos visitar e noutro mapa m‡is
concreto (escala 1:50.000) sinala-los sitios
que percorreremos durante dous d’as.
2. O CASTRO
4. CADERNO DE CAMPO
Esta experiencia did‡ctica podŽmola completar coa elaboraci—n dun caderni–o de campo por parte do participante,
a medida que se vai desenvolvendo a
actividade na serra. O alumnado ir‡
completando o caderno unhas veces de
forma individual e outras en grupo,
favorecendo as’ a vivencia colectiva da
sa’da e a toma de decisi—ns en grupo.
Logo, — volver — colexio, debemos facer
unha sesi—n de intercambio de opini—ns
sobre a sa’da e comenta-los distintos
aspectos recollidos nos cadernos de
campo de cada un.
Propo–emos a continuaci—n unha
serie de cuesti—ns e actividades
Ñ Situa-lo castro nun mapa da
serra.
Ñ Facer un plano do castro: situaci—n das construcci—ns, planta das construcci—ns, situaci—n da capela...
Ñ O tipo de planta destas construcci—ns asemŽllase a outras moi co–ecidas. ÀSabes cales?
Ñ ÀPor que os castros acostumaban constru’rse en outeiros?
Ñ ÀA que se dedicaban os habitantes do castro?
Ñ ÀQue fac’an os romanos co
ouro?
Ñ Non moi lonxe de aqu’ existe
unha famosa explotaci—n aur’fera dos
romanos ÀSabes cal Ž?
3 Articulo 13
17/4/01
19:30
Página 241
Proposta didáctica: excursión guiada ós Ancares
3. O PIORNEDO
Ñ ÀDe onde vŽn o nome de
Piornedo? î longo da sa’da anota os
nomes de lugar que che chamen a atenci—n, para comentalos despois en grupo
e analiza-la sœa orixe.
Ñ O teixo Ž unha ‡rbore m’tica
ÀPor que? ÀSon moi abundantes os teixos
na nosa Comunidade?
Ñ Fai un debuxo dunha palloza da
aldea.
Ñ Aproveitando a visita a unha
palloza, elabora un debuxo da planta e a
sœa distribuci—n por dentro, apuntando
os nomes de cada parte.
Ñ Elabora unha lista cos materiais
de construcci—n orixinais e alleos que
poidas observar.
Ñ ÀPara que se utilizaban as pallozas? ÀPara que se utilizan agora? ÀCal
cres que Ž a sœa situaci—n actual e as sœas
perspectivas de futuro?
Ñ ÀComo se conservaba a calor?
Ñ F’xate nun h—rreo. ÀSon como os
h—rreos da comarca onde vives? ÀEn que
se diferencian?
Ñ ÀCales son as funci—ns dun
h—rreo?
4. RUTA ÓS TRES BISPOS
Ñ Marca nun mapa por onde
transcorre a ruta.
Ñ O profesor contarache cousas
do bosque atl‡ntico e da disposici—n da
vexetaci—n segundo as ladeiras.
241
Ñ Elaborar en grupo unha listaxe
das especies vexetais m‡is abondosas no
traxecto.
Ñ Discutir en macrogrupo sobre a
importancia do acivro e a sœa protecci—n.
Ñ Medita sobre a importancia ecol—xica e econ—mica dos bosques.
Ñ Estamos na primavera, Àque
cores predominan?, Àde onde procede
cada cor?
Ñ Elaborar en grupo un listado das
especies animais observadas no traxecto.
Ñ ÀPor que lle chaman — monte
Tres Bispos deste xeito? ÀSaber’as localiza-lo circo glaciar?
Ñ ValŽndote do mapa topogr‡fico
intenta identificar en macrogrupo os
cumes m‡is representativos da serra.
5. O CASTELO DE DOIRAS
Ñ Observa ben a situaci—n do castelo e tira algunha conclusi—n — respecto.
Ñ P’delle — teu profesor que che
conte a lenda do castelo.
Ñ ÀSab’as que preto de aqu’ puido
nace-lo autor do Quixote?
BIBLIOGRAFÍA
Artigos de prensa de La Voz de Galicia,
1988-1998.
Cabeza Quiles, F., Os nomes de lugar,
Vigo, Ed. Xerais, 1992.
3 Articulo 13
242
17/4/01
19:30
Página 242
José Carlos Otero López / Enrique Carrera Soto
Conseller’a de Agricultura, Pesca e
Alimentaci—n da Xunta de Galicia:
ÒO AcivroÓ e ÒA Pita do MonteÓ.
De Llano, P., Arquitectura Popular en
Galicia, Santiago, COAG, 1981.
De Vivero, X., Un ano nos Ancares, Vigo,
Ed. Xerais, 1994.
Direcci—n Xeral de Turismo da
Conseller’a de Industria, Comercio
e Turismo da Xunta de Galicia, despregable ÒSerra dos AncaresÓ.
Garc’a Mart’nez, X. R., Gu’a das plantas
con flores de Galicia, Vigo, Ed. Xerais,
1991.
Gimson, M., As pallozas, Vigo, Ed.
Galaxia, 1983.
Gonz‡lez Arias, A., Gu’a e Rutas dos
Ancares, Vigo, Ed. Galaxia, 1995.
Gonz‡lez, I., R. Fern‡ndez, R.
Salvadores, Gu’a de Espacios
Naturais de Galicia, Vigo, Ed.
Galaxia, 1995.
Instituto Xeogr‡fico Nacional, Mapa
tur’stico, escala 1: 50.000.
Penas Pati–o, X. M., C. Pedreira L—pez e
C. Silvar, Gu’a das Aves de Galicia,
Bah’a Edici—ns, 1991.
S‡nchez Carrera, M. C., A Educaci—n
Medio Ambiental en EXB e EEMM,
Vigo, Ed. Xerais, 1988.
S‡nchez Carro, A., El Parque Natural de
Ancares, Le—n, Ed. Everest, 1985.
VV. AA., As çrbores, Santiago, Cadernos
do Museo do Pobo Galego, 1986.
4 O pracer de ler
17/4/01
19:30
Página 243
O pracer de ler
Literatura infantil e xuvenil
4 O pracer de ler
17/4/01
19:30
Página 244
4 O pracer de ler
17/4/01
19:30
Página 245
245
O PRACER DE LER
Literatura infantil e xuvenil
Agust’n Fern‡ndez Paz
Delegaci—n Provincial de Educaci—n
Pontevedra
T’tulo:
Autor:
Ilustraci—ns:
Colecci—n:
Edita:
Pinko Ž un neno de cinco anos que vive
nunha gran cidade. No tempo das vacaci—ns, marcha ‡ casa dos seus av—s, nunha pequena vila.
SŽntese marabillado por todo o que al’ ve, calquera
cousa chama a sœa atenci—n: os caranguexos que
pillan no r’o, as ‡rbores, as flores, as bolboretas...; o
d’a enteiro Ž unha festa. Unha tarde, pŽrdese no
medio do monte. Ser‡ Tom, o can da casa, quen o
encontre e o gu’e outra vez ata a casa dos av—s.
Rematado o ver‡n, Pinko volve para a cidade, levando canda el a Tom. Como di a autora, Òfoi como
levar un pouco daquel ver‡n en que fora tan felizÓ.
Pinko y su perro
Josefina Aldecoa
Cristina Losantos
Cuentos de ahora
Ediciones SM
Primeiros lectores
Tr‡tase, como se ve, dunha historia case
coti‡, contada con brevidade e sinxeleza. Como Ž
habitual nos libros dirixidos ‡s primeiras idades, a
ilustraci—n Ž a autŽntica protagonista. Neste caso,
Cristina Losantos non se limita a ilustra-lo texto,
sen—n que constrœe coas imaxes Ñir—nicas, divertidas e cargadas de expresividadeÑ unha narraci—n
paralela que potencia e ampl’a a historia contada
por Josefina Aldecoa.
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
4 O pracer de ler
246
17/4/01
19:30
Página 246
Agustín Fernández Paz
T’tulo:
Autor:
Ilustraci—ns:
Colecci—n:
Edita:
No lugar onde vive Mariluz, a nena que
serve de f’o conductor desta historia, empezan a
desaparecer os ladrillos das casas, de maneira que
estas comezan a caer. A’nda que a xente fai garda,
ninguŽn sabe quŽn pode se-lo responsable deste
misterio.
Unha noite, mentres Mariluz mira a lœa a
travŽs dun dos furados da parede, a nena repara
nunha figura pequena que anda a roubar m‡is
ladrillos. SŽguea ata o cume dun pequeno outeiro,
onde o misterioso ladr—n ten amoreados milleiros
de ladrillos. Finalmente, descobre que o ladr—n Ž un
pequeno extraterrestre, que quere utiliza-los ladrillos para constru’r unha enorme escaleira que o leve
ata a sœa aeronave, agachada tras dunha nube.
A historia que se nos conta, tenra e sinxela,
est‡ ben narrada, coa orixinalidade e a tensi—n necesarias para mante-lo interese dos lectores. Con todo,
o m‡is salientable do libro son as marabillosas ilustraci—ns de Asun Balzola, un prodixio de sinxeleza:
cuns poucos trazos de pincel consegue crear tanto
uns personaxes cheos de expresividade como o ton
e a atmosfera axeitados. Un traballo que por si s— xa
xustificar’a a existencia deste libro.
T’tulo:
Autor:
Traducci—n:
Edita:
A’nda que se publicou xa hai algo m‡is dun
ano, Ž mester facerse eco dun libro como Juul, unha
proposta ins—lita e arriscada, diferente a todo o que
se publica dirixido a un pœblico infantil.
A historia que se nos conta, a modo de par‡bola, Ž a de Juul, un rapaz que ten que soporta-las
burlas dos outros nenos: por te-lo pelo roxo, por
te-las orellas grandes, por ser birollo, por tatexar,
por te-las pernas tortas, por ter brazos de salchicha... A resposta do rapaz, en cada caso, Ž facer
desaparece-la causa das burlas, nunha progresiva
automutilaci—n que s— remata cando unha nena,
Nora, o acolle con agarimo e lle proporciona os
medios para que Juul conte a sœa historia.
El ladr—n de ladrillos
Fernando Aramburu
Asun Balzola
El Barco de Vapor
Ediciones SM
Primeiros lectores
Juul
Gregie de Maeyer e
Koen Vanmechelen
Nuria G. Santos
L—guez Ediciones
De 10 anos en diante
Como a traducci—n en imaxes dun texto as’
ser’a insoportable, o recurso que empregan os
autores Ž o de ilustralo con fotos dunha escultura
de madeira, unha especie de basta figura humana
que, progresivamente, vai perdendo as partes das
que Juul se desprende.
Juul Ž un berro contra a intolerancia e contra
a exclusi—n, unha alegaci—n contra a violencia que
unhas persoas poden exercer sobre outras. Un libro
duro e apaixonante, unha ferramenta imprescindible nesa inaprazable e necesaria educaci—n para a
paz e a solidariedade.
4 O pracer de ler
17/4/01
19:30
Página 247
O pracer de ler
T’tulo:
Autor:
Colecci—n:
Edita:
Esta interesant’sima novela comeza present‡ndonos dous dos tres personaxes que ser‡n o eixe
da acci—n: o se–or Luna, un asasino a soldo, contratado polos poderosos narcotraficantes bolivianos para
matar unha muller que agora vive en Espa–a, e
Gabriel, un adolescente de clase alta que vai a un
colexio de superdotados. O terceiro personaxe ser‡ o
que faga de nexo entre os outros dous: Flor Huanaco,
a muller boliviana perseguida polos narcos, que
agora traballa como criada na casa dos pais de
Gabriel. Flor Huanaco acabar‡ exercendo, coas sœas
palabras e a sœa actuaci—n, unha influencia decisiva
en Gabriel e no se–or Luna; e provocar‡, as’ mesmo,
un xiro inesperado no discorrer da historia de todos.
Edita:
Deste xeito, a travŽs da cr—nica de Gloria co–ecŽmo-los problemas familiares de seus pais, divorciados
desde hai tempo; o pai volveu casar e a nai, coa que
El œltimo trabajo del Se–or Luna
CŽsar Mallorqu’
Periscopio
Editorial EdebŽ
De 12 anos en diante
Utilizando a tŽcnica do contrapunto, CŽsar
Mallorqu’ constrœe unha novela que se le dun tir—n.
A dif’cil vida dos latinoamericanos en Espa–a, as dificultades de relaci—n propias da adolescencia, o violento mundo do narcotr‡fico... son algœns dos vimbios empregados neste libro que Ž m‡is, moito m‡is
que unha narraci—n pracenteira. A travŽs das sœas
p‡xinas asistimos a unha reflexi—n moral (a progresiva toma de conciencia do asasino a soldo, a enteireza
moral da muller boliviana, a dif’cil conquista dunha
Žtica propia por parte de Gabriel...), tal como ocorre
nas boas novelas de aventuras. Este libro acadou o
premio EdebŽ de Literatura Xuvenil no ano 1996.
T’tulo:
Autor:
Traducci—n:
Ilustraci—ns:
Gloria, unha rapaza de quince anos, ten que
quedar durante o mes de agosto en Lisboa, sen marchar de vacaci—ns, acompa–ando a sœa nai, obrigada
a rematar durante o mes unha novela rosa que est‡ a
escribir. Gloria, para entrete-la espera, comeza a contar nun caderno unha especie de cr—nica do que ocorreu na sœa familia nos anos anteriores. O libro que
n—s lemos, este Cuaderno de agosto, ser‡ a suma de
dous textos: a cr—nica que Gloria escribe e, intercalados nela, os cap’tulos da novela que a nai vai escribindo — longo do mes.
247
Cuaderno de agosto
Alice Vieira
Mario Merlino
P‡liaz
Colecci—n Sopa de Libros
Ediciones Anaya
De 12 anos en diante
viven a rapaza e seu irm‡n, ten relaci—ns con diferentes homes, relaci—ns que sempre rematan mal. A travŽs das p‡xinas da novela rosa, de xeito paralelo,
imos co–ecendo, nun rexistro ir—nico e par—dico, as
relaci—ns entre M—nica e Alfredo Enrique, dous protagonistas t—picos deste tipo de historias.
Alice Vieira ofrŽcenos unha novela realista, na
que atopamos outra vez as caracter’sticas que tan ben
definen o seu xeito de contar: o seu humor retranqueiro, a sœa ollada ir—nica sobre as relaci—ns familiares e sociais, a tenrura con que trata os personaxes...
Unha novela que nos amosa a plena madurez creadora desta autora portuguesa.
4 O pracer de ler
248
17/4/01
19:30
Página 248
Agustín Fernández Paz
T’tulo:
Autor:
Traducci—n:
Edita:
Velaqu’ un libro que nace coa pretensi—n de
denunciar unha realidade e intervir sobre ela. O nome
da autora Ž un pseud—nimo, precauci—n m‡is que xustificada ‡ vista do contido do libro. Un libro que, como se
di nunha breve introducci—n, ÒŽ unha denuncia contra
os vellos e novos mecanismos de manipulaci—n, que
explica as posibles causas das aberraci—ns ‡s que nos
enfrontamos cheos de perplexidade. (...) Non pretende
desenmascarar a persoas concretas, sen—n amosar exclusivamente actitudes e comportamentos t’picos dos
skinsÓ.
A historia que se nos conta Ž a de Wolf, un rapaz
alem‡n que pertence a un grupo de skins, un grupo neonazi obsesionado pola presencia de estranxeiros en
Alema–a e que emprega a violencia contra eles en cantas
ocasi—ns pode. Nas sœas propias palabras, Òhai que
esmagar os negros e toda esa chusma. Eles son culpables
de que estean como est‡n. ÁN—s s— queremos orde! Hai
que limpar Alema–a. ÁAlema–a para os alem‡ns!Ó. î
longo das p‡xinas do libro asistimos ‡ sœa formaci—n
ideol—xica, ‡s sœas actuaci—ns contra os emigrantes turcos, — seu xeito de ver e entende-lo mundo, ‡s sœas dœbidas e reafirmaci—ns...
ƒ un libro duro, que nos amosa unha cara da realidade que non s— est‡ presente en Alema–a, sen—n
tamŽn noutros pa’ses, o noso entre eles. Un libro sen
concesi—ns, que paga a pena ler, tamŽn as persoas adultas, para entender c—mo nace e medra ese ovo da serpe
que ameaza a liberdade e os valores democr‡ticos.
T’tulo:
Autor:
Colecci—n:
Edita:
A historia que se nos conta transcorre nun
internado feminino dirixido por monxas. Unha
alumna de COU comete unha falta grave: citarse no
seu cuarto cun rapaz dunha vila pr—xima. AlguŽn ve
sa’-lo rapaz do centro e in’cianse as investigaci—ns
para saber quŽn Ž esa alumna. Por medio dunha
denuncia an—nima, desc—brese que Ž Isabel Carreras,
que Ž expulsada de contado. A rapaza tenta suicidarse, a’nda que se salva gracias ‡ intervenci—n de sor
Mar’a, unha monxa nova que est‡ en desacordo cos
mŽtodos educativos que se empregan no internado.
Sor Mar’a est‡ preocupada pola delaci—n, xa
que, logo de conversar con Isabel, sabe que
Lobo negro, un skin
Marie Hagemann
Rosa Pilar Blanco
Editorial Alfaguara
De 14 anos en diante
La voz interior
Jordi Sierra i Fabra
Gran Angular
Ediciones SM
De 14 anos en diante
necesariamente tivo que ser unha das catro amigas
que a rapaza ti–a. Por esa raz—n, a monxa emprende
unha investigaci—n case policial, dirixida a saber
quŽn e por quŽ fixo un feito as’.
A historia est‡ narrada co estilo que caracteriza a Sierra i Fabra: cap’tulos breves e unha narraci—n
que se sostŽn a travŽs dos di‡logos, sempre cribles,
de maneira que o narrador s— aparece o imprescindible. Ademais, a tensi—n narrativa est‡ moi conseguida, gracias ‡ eficaz dosificaci—n dos datos que imos
co–ecendo. Todo isto fai que, como nas mellores
novelas de intriga, o libro tire con forza do lector ata
a p‡xina derradeira.
4 O pracer de ler
17/4/01
19:30
Página 249
O pracer de ler
T’tulo:
Autor:
Ilustraci—ns:
Colecci—n:
Edita:
Unha das eivas que ti–a o mundo da edici—n en galego era o escas’simo nœmero de libros
dirixidos —s lectores m‡is novos. Unha eiva debida, en gran medida, a factores econ—micos, xa
que a edici—n de ‡lbumes, onde a ilustraci—n a
toda cor ten un papel protagonista, encarece
moito a sœa producci—n. Desde hai algœns meses,
unha nova editorial, Kalandraka, est‡ a desenvolver un labor dirixido a cubri-lo oco — que
antes nos referiamos.
Un dos primeiros t’tulos editados por este
novo selo Ž O ganap‡n das palabras. O breve texto
O ganap‡n das palabras
Pepe C‡ccamo
M. XosŽ Fern‡ndez
Demademora
Kalandraka
Primeiros lectores
rimado de Pepe C‡ccamo Ž un divertido e suxestivo xogo coas palabras, a partir dunha anŽcdota
m’nima (un neno perde algunhas das palabras
que co–ece; emprega un espello para recuperalas, pero no espello as palabras v—lvense do
revŽs). Base‡ndose nel, a ilustradora M. XosŽ
Fern‡ndez prop—n unha atrevida sucesi—n de
orixinais e rechamantes imaxes que enriquecen e
ampl’an a gracia do texto. Este conseguido di‡logo entre texto e imaxe vese reforzado, ademais,
polo eficaz e divertido xogo tipogr‡fico utilizado
na confecci—n dos textos e na sœa distribuci—n na
p‡xina.
T’tulo:
Autor:
Traducci—n:
Ilustraci—ns:
Colecci—n:
Edita:
C—mpre saudar con ledicia a aparici—n deste
libro, versi—n galega dun t’tulo que xa Ž un cl‡sico da
literatura infantil en lingua castel‡, que recupera
agora Everest Galicia, unha editorial que iniciou hai
uns meses a sœa andaina no mundo da edici—n en
galego. A edici—n orixinal de O homi–o de papel apareceu no ano 1978, e axi–a acadou unha sona merecida
e unha chea de premios (entre eles, o Nacional de
Literatura Infantil). O libro conta unha historia moi
sinxela: unha nena, para non se aburrir, constrœe un
homi–o con papel de xornal. O home de papel cobra
vida e ponse a xogar coa nena e os seus amigos. Pero
s— pode falar de mortes, de inxustizas e opresi—ns, o
que provoca a tristeza dos nenos. Ent—n o home lava
249
O homi–o de papel
Fernando Alonso
Esperanza Moreiras
Fernando Alonso
Monta–a Encantada
Everest Galicia
De 6 anos en diante
o seu corpo e borra todo o que ti–a escrito nel, ata
quedar branco de todo. Marcha — campo e, en contacto coa natureza, vai enchendo o seu papel de
novos contidos, de noticias positivas, que ser‡n as
que logo lles conte —s nenos cos que xogaba.
O homi–o de papel naceu hai vinte anos, pero
permanece tan actual coma o primeiro d’a, porque o
paso do tempo non fixo m‡is que agranda-lo seu
valor, algo que s— ocorre cando, como Ž o caso, o libro
contŽn elementos esenciais: o alento poŽtico do texto
e das imaxes, o valor universal da idea pacifista e solidaria que o sostŽn, a sœa dif’cil sinxeleza... Un libro
intemporal, que paga a pena ler a calquera idade.
4 O pracer de ler
250
17/4/01
19:30
Página 250
Agustín Fernández Paz
T’tulo:
Autor:
Ilustraci—ns:
Colecci—n:
Edita:
Reœnense neste libro catro breves colecci—ns
de poemas que Garc’a Teijeiro publicara xa hai
anos: Coplas, Nenos, Aloumi–os (os tres en 1988) e
Poemas do sol e da lœa (en 1992), e que estaban esgotados e imposibles de atopar.
Tr‡tase dunha reedici—n oportun’sima, que
nos permite co–ecer uns poemas que, malia estaren
no inicio do labor poŽtico do autor, sorprenden
pola sœa sinxeleza e frescura. Tr‡tase de poemas
breves, baseados case sempre en observaci—ns ou
sensaci—ns tiradas da vida coti‡, que beben das formas da poes’a popular e que nos sorprenden pola
orixinalidade das imaxes e pola sœa intensidade
r’tmica. Unha poes’a concibida como xogo coas
palabras, id—nea para achega-los nenos e nenas —
gozo da creaci—n poŽtica.
O autor, que posteriormente publicou
outros libros magn’ficos dentro da poes’a para os
lectores novos -Na fogueira dos versos, As catro estaci—ns, Ventos-, ofrŽcenos nestes Aloumi–os unha proposta poŽtica que t—dolos nenos galegos deberan
co–ecer.
T’tulo:
Autor:
Ilustraci—ns:
Colecci—n:
Edita:
Xenxo, o neno que protagoniza este relato,
ten oito anos, Ž fillo œnico e vive con seus pais
nunha cidade. Vai de excursi—n a unha granxa cos
outros nenos da sœa clase, e leva canda el unha
pequena caixa na que vai pechada unha formiga
negra. Mentres dura a viaxe en autobœs, nun longo
flash-back, Xenxo vainos contando unha chea de
anacos da sœa vida (c—mo son seus pais, c—mo Ž a
vida no colexio, as relaci—ns coa nena da que anda
namorado, os pequenos problemas que se lle van
presentando...) e, sobre todo, a relaci—n que mantivo durante meses, ‡s agachadas dos pais, cunha
colonia de formigas que se instalaran debaixo da
Unha chea de aloumi–os
Antonio Garc’a Teijeiro
Enjamio
çrbore
Editorial Galaxia
De 9 anos en diante
Unha ra’–a negra
Fina Casalderrey
Manuel Uh’a
Tuc‡n
Editorial EdebŽ
De 9 anos en diante
cama do seu cuarto. Precisamente, a formiga que
leva na caixa Ž a supervivente da matanza que fixo
sœa nai o d’a que descubriu a colonia; o seu obxectivo Ž deixala ceibe, na compa–a das outras formigas que haxa pola granxa que van visitar.
Neste relato, Fina Casalderrey utiliza o
recurso que xa empregara noutros libros seus: unha
narraci—n en primeira persoa, desde a mentalidade
do neno protagonista, que comeza a descubri-lo
mundo pero que a’nda non entende o significado
real de moitas cousas que lle ocorren. Un enfoque
que d‡ como resultado un libro doado de ler, onde
o humor e a tenrura te–en un papel principal.
4 O pracer de ler
17/4/01
19:30
Página 251
O pracer de ler
T’tulo:
Autor:
Ilustraci—ns:
Colecci—n:
Edita:
O protagonista desta historia, narrada en primeira persoa, Ž un rapaz que vive na cidade, coa sœa
nai, co av— materno e coas sœas irm‡s pequenas.
Estudia nun instituto, e a vida que leva Ž a propia
dun rapaz de barrio suburbial, con moitos problemas
econ—micos. Como o av— devece por volver ‡ casa e
‡s terras que deixou na aldea e o protagonista se ve
metido nun conflicto de drogas, os dous foxen da
cidade e marchan para a aldea.
Cando chegan a ela, ven que a casa do av—
est‡ derrubada. Acaban vivindo na dunha veci–a,
que os acepta como h—spedes a cambio de que lle traballen. Conforme pasan os d’as, vai medrando neles
o temor a que os descubran; e tamŽn a sospeita de
251
Brumoso
Xavier L—pez Rodr’guez
F. L. Ju‡rez
Merl’n
Edici—ns Xerais
De 11 anos en diante
que a vella que os acolle matase o seu home e tirase o
cad‡ver no pozo, agora cegado...
Desde a primeira p‡xina do libro, por baixo da
historia que se nos conta, discorre o que sen dœbida Ž
o autŽntico nœcleo de Brumoso: a progresiva descuberta do mundo da aldea por parte do protagonista,
en contraposici—n — mundo urbano, e o aprecio por
uns valores e uns xeitos de entende-lo mundo que
antes deostaba. Unha viaxe interior que o levar‡
tamŽn a comprender e aprecia-la figura do seu av—.
Un libro que se le con agrado e que nos fala da dif’cil
relaci—n entre as culturas rural e urbana, un dos
maiores dramas que ten a Galicia de hoxe.
T’tulo:
Autor:
Ilustraci—ns:
Colecci—n:
Edita:
O Pazo Baleiro
Xabier P. Docampo
XosŽ Cobas
Sopa de Libros
Ediciones Anaya
De 12 anos en diante
Nicol‡s, un rapaz vilego, decide un bo d’a
deixar de ir ‡ escola, xa que non atopa nada que lle
interese nela. Coa complicidade do seu amigo
Ramiro, consegue enganar a seus pais, que traballan
todo o d’a f—ra e non saben nada da curiosa decisi—n
do seu fillo.
Nicol‡s, coa axuda de Sol, T‡rsila e Ramiro,
compa–eiros seus de escola, e coa complicidade de
Delio, emprende unha investigaci—n que acabar‡ coa
descuberta do misterio que se agachaba na caixa do
reloxo.
Nicol‡s ten un t’o seu, Delio, un home orixinal e diferente, que exerce o oficio de reloxeiro e vive
nun vag—n de tren abandonado. Un d’a, nun vello
reloxo que pertenceu —s donos do pazo que hai na
vila, Delio e mailo rapaz descobren unhas misteriosas cartas, que fan referencia a sucesos de moitos
anos atr‡s e que falan dunha enigm‡tica alfaia que
quizais se atope a’nda no vello pazo.
Velaqu’ unha novela onde se nos narra unha
historia de aprendizaxe, de descuberta do mundo e
de apertura ‡ vida. Unha novela onde a aventura
que se nos conta -Ñunha aventura crible, ‡ medida
dos protagonistas, a diferencia do que ocorre noutras
novelas dirixidas — lector preadolescenteÑ Ž o f’o
conductor que nos permite ir afondando na vida
interior dos personaxes, todos eles moi conseguidos.
4 O pracer de ler
252
17/4/01
19:30
Página 252
Agustín Fernández Paz
T’tulo:
Autor:
Traducci—n:
Ilustraci—ns:
Colecci—n:
Edita:
O escritor catal‡n Joles Sennell publicou a
edici—n orixinal deste libro no ano 1977, cando
comezaban a darse en Espa–a as condici—ns necesarias para configurar unha literatura infantil axeitada —s novos tempos. A gu’a fant‡stica foi un dos
tres ou catro libros que contribu’ron a sinala-lo
rumbo por onde cumpr’a cami–ar; desde aquela, a
sœa influencia non fixo m‡is que medrar co paso do
tempo.
Aparece agora en galego, nunha moi coidada traducci—n, e c—mpre felicit‡rmonos polo feito.
E non s— porque poidamos ler na nosa lingua un
libro xa cl‡sico, sen—n sobre todo porque a maxia
que o libro encerra permanece tan fresca coma o
primeiro d’a.
A partir do achado dun libro fant‡stico, un
libro que garda dentro infinitas historias que s— son
visibles se quen as le non perdeu a imaxinaci—n,
Joles Sennell articula unha obra moi elaborada,
onde se entremesturan diferentes narraci—ns que
acaban sempre remitindo ‡ historia principal.
Unha fantas’a rebordante, unha homenaxe continua a mestres como Lewis Carroll, unha sorpresa
continuada. Velaqu’ a marabilla que nos ofrece este
libro imprescindible.
T’tulo:
Autor:
Traducci—n:
Colecci—n:
Edita:
Hai cen anos que se publicou este libro, un cl‡sico da ciencia-ficci—n. Aparece agora traducida — galego, dentro da colecci—n Xabar’n, e a sœa lectura sŽrvenos
para comproba-la mestr’a e a fondura da obra de Wells,
pois o libro lese coma se estivese escrito no d’a de hoxe.
A guerra dos mundos conta a invasi—n de
Inglaterra polos marcianos. Tr‡tase dun argumento
sobradamente co–ecido e que foi utilizado unha e outra
vez en anos posteriores (Ž memorable a dramatizaci—n
radiof—nica que fixo Orson Welles), mesmo pel’culas
actuais como Independence Day ou Mars Attacks te–en
unha dŽbeda evidente coa novela de Wells.
A gu’a fant‡stica
Joles Sennell
Helena Gonz‡lez e Sabela Labra–a
Xan L—pez Dom’nguez
çrbore
Editorial Galaxia
De 12 anos en diante
A guerra dos mundos
H. G. Wells
Gonzalo Constenla e
Esther S‡nchez
Xabar’n
Edici—ns Xerais
De 14 anos en diante
Malia ser un argumento xa sabido, segue resultando tan emocionante coma o primeiro d’a le-las p‡xinas onde se nos conta o abraio ante a chegada das naves
marcianas e a descuberta dos seres que ve–en nelas; e
segue provocando angustia e medo a cr—nica da conquista e destrucci—n de vilas e cidades por parte dos
extraterrestres.
Na novela atopamos, ademais, as preocupaci—ns
morais e Žticas presentes noutras novelas de Wells (O
home invisible, A illa do doutor Moreau, etc.). En resumo:
un libro que merece ben o cualificativo de cl‡sico.
4 O pracer de ler
17/4/01
19:31
Página 253
O pracer de ler
T’tulo:
Autor:
Colecci—n:
Edita:
Olimpio Montes, o protagonista desta orixinal historia, ten a teima de que as persoas estamos
controladas por todas partes (IRPF, IVE, polic’a...),
e cre que todo Ž por culpa do DNI. Se non houbese
DNI, se non estivesemos rexistrados en ningures,
desaparecer’an t—dolos problemas. Con estes razoamentos, Olimpio decide que o mellor Ž simula-la
sœa morte, desaparecer dos rexistros, darse de
baixa na vida oficial.
E as’ o fai, coa complicidade da sœa muller.
Consegue un certificado de defunci—n, simula o
seu enterro e, posteriormente, fai que o dean de
253
ÁMaldito D.N.I.!
Pepe Carballude
F—ra de Xogo
Edici—ns Xerais
De 14 anos en diante
baixa en t—dolos ficheiros. Pasa a non existir. Claro
que el non contaba coas dificultades da nova situaci—n nin coa obstinaci—n dun polic’a, que ve algo
sospeitoso no asunto e decide investigar.
Velaqu’ o punto de partida desta novela de
humor, un xŽnero pouco habitual nos libros para a
mocidade, que se le con autŽntico pracer. Nas sœas
p‡xinas atopamos unha chea de situaci—ns c—micas
e abundantes di‡logos nos que predominan o
humor e a retranca. E atopamos tamŽn unha sutil
cr’tica de moitas formas de vida actual e da obsesi—n burocr‡tica coa que batemos tantas veces.
4 O pracer de ler
17/4/01
19:31
Página 254
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 255
Recensi—ns
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 256
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 257
Recensións
T’tulo:
Autor:
Editorial:
Nœm. pp.:
Tama–o:
O profesor Manuel Quint‡ns delŽitanos cunha obra realmente monumental sen precedentes na sœa globalidade
dentro da lexicograf’a galega, unha obra
en oito volumes que nos sobrecolle pola
sœa monumentalidade. ç hora de axuiza-lo valor de calquera traballo, un
aspecto fundamental que non pode faltar Ž o exame da sœa contribuci—n —
mellor co–ecemento do tema de que
trate, Ž dicir a sœa novidade ou, mellor
a’nda, a sœa innovaci—n. En suma, tr‡tase de ver en quŽ medida responde ‡
seguinte pregunta: Àque novos co–ecementos, que novas ideas, que novos
enfocamentos ofrece esta obra con respecto — que xa exist’a con anterioridade?.
A resposta a esta pregunta Ž f‡cil: estamos diante dunha obra que no seu conxunto non admite a comparaci—n con
todo o que exist’a con anterioridade no
‡mbito da lingua galega. De a’ que saudemos gozosos a aparici—n deste traballo
que, evidentemente, non vai ser definitivo porque nada definitivo hai en ningœn
campo de investigaci—n e menos no
‡mbito da lexicograf’a, porque as palabras, que son o seu obxecto de estudio,
est‡n en continua transformaci—n como
o est‡ a sociedade que fai uso delas.
257
Diccionario conceptual galego
Manuel Quint‡ns Su‡rez
Xuntanza Editorial, S. A.
509
28 x 19,5
As palabras son signos lingŸ’sticos
e, como tales, te–en unha dobre cara: significante e significado. O lŽxico pode ser
estudiado tomando como punto de partida cada unha destas caras: se partimos
do significante da palabra para chegar —
co–ecemento e descrici—n dos seus significados estamos diante do chamado estudio semasiol—xico do lŽxico; pola contra,
se partimos do significado para chegar
—s significantes que o poden expresar,
estamos levando a cabo un estudio onomasiol—xico. O t’tulo da obra que estamos examinando, Diccionario conceptual
galego, lŽvanos a pensar que estamos
diante dun traballo de car‡cter onomasiol—xico, pero en canto nos adentramos
no seu contido podemos ver de seguida
que o estudio do lŽxico est‡ feito desde
os dous enfoques: hai un diccionario ideol—xico de car‡cter onomasiol—xico, pero
hai tamŽn un diccionario de lingua de
traza m‡is ou menos tradicional de tipo
semasiol—xico. Pero a obra ofrŽcenos
a’nda moito m‡is: recolle as’ mesmo un
Diccionario xeogr‡fico cultural (no que se
tratan desde un punto de vista propio
dun diccionario enciclopŽdico un volume considerable de termos referidos ‡
xeograf’a e ‡ realidade hist—rico-cultural
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
5 Recensións
258
17/4/01
19:31
Página 258
Recensións
de Galicia), e dous apŽndices, un dedicado ‡s frases feitas e ‡ paremiolox’a, e o
outro dedicado ‡ terminolox’a espec’fica
da inform‡tica.
A maior novidade do traballo est‡
sen dœbida no enfoque onomasiol—xico,
Ž dicir na parte ideol—xica. Dentro dos
diccionarios de car‡cter onomasiol—xico,
que parten do significado para chegaren
— significante, podemos hoxe distinguir
dous grandes grupos: os diccionarios
por imaxes e os chamados diccionarios
ideol—xicos ou conceptuais. En todos eles
as palabras aparecen agrupadas en series
motivadas, pero nos primeiros faise a
travŽs dunha configuraci—n extralingŸ’stica da realidade, imposta polas imaxes.
As ilustraci—ns impo–en a secuencia de
termos. Estes diccionarios te–en o inconveniente de que non dan conta do lŽxico
referente a ideas abstractas, e de que
raramente figuran neles voces que non
sexan substantivos. M‡is frecuentes son
os diccionarios que podemos chamar
xenericamente ideol—xicos, a’nda que os
productos deste tipo foron escasos, non
s— para o galego, sen—n tamŽn para o
espa–ol, onde podemos sinalar, a’nda
que con moi distinto valor, o Inventario de
la lengua castellana de JosŽ Ruiz Le—n, o
Diccionario de ideas afines de Eduardo
Benot (quen fai unha adaptaci—n — castel‡n do Thesaurus do inglŽs Roget) e, por
riba deles, o Diccionario ideol—gico do gran
mestre da lexicograf’a espa–ola Julio
Casares.
No ‡mbito do galego non ti–amos
a’nda ningœn diccionario deste tipo, se
ben xa desde o sŽculo XVIII se vŽn
po–endo de manifesto a sœa necesidade.
Foi, coma en tantas outras vertentes dos
estudios da nosa lingua, o Padre
Sarmiento, adiantado — seu tempo tamŽn
neste aspecto, quen avogou pola realizaci—n dun Onom‡stico galego, no que as
palabras se ordenasen por clases de cousas, con divisi—ns e subdivisi—ns do universo, segundo un mŽtodo que el mesmo
describiu. Xa neste sŽculo, no ano 1926, Ž
don Vicente Risco quen dese–a un proxecto dun Cat‡logo sistem‡tico da lingua
galega, para o que elabora un plan perfectamente estructurado. Pero houbo
que esperar a’nda moitos anos, se deixamos ‡ parte as Contribuci—ns do Padre
Crespo, ata ver convertidos en realidade
gracias a este Diccionario conceptual galego, os desexos do Padre Sarmiento e de V.
Risco.
Os que algunha vez se internaron
polos apaixonantes cami–os, moitas
veces labir’nticos, do lŽxico, saben que as
obras lexicogr‡ficas son sempre laboriosas, dunha complexidade extrema, pero
sempre expostas ‡ cr’tica f‡cil e superflua do t’pico francotirador (case sempre
inŽdito) que, incapaz de ve-lo bosque, se
agarra — detalle gracioso, ‡ ausencia
anecd—tica ou a unha pista aberta ocasional. Se a isto est‡ exposta calquera obra
lexicogr‡fica, estao a’nda moito m‡is
unha obra que adopta un enfoque onomasiol—xico na que Ž necesario establecer campos conceptuais, e asigna-lo lŽxico a cada un destes campos. ÀCantas
cr’ticas recibiron Hallig e Wartburg pola
sœa clasificaci—n ideol—xica no seu
imprescindible
a’nda
hoxe
Begriffssystem? ÀPero, cantos lograron
supera-la clasificaci—n proposta por eles?
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 259
Recensións
Manuel Quint‡ns e os seus colaboradores estableceron 1131 campos conceptuais, que poden ser moitos ou poucos
segundo o gusto e as necesidades de
cadaquŽn, pero que sen ningunha dœbida constitœen conxuntos sem‡nticos de
suficiente relevo para seren de utilidade
para a maior’a dos utilizadores do diccionario. E digo utilizadores e non lectores, porque un diccionario non Ž unha
obra para ler e almacenar nos andeis
dunha librer’a, un diccionario Ž un instrumento de traballo diario, Ž unha
axuda que debe estar continuamente —
noso lado, Ž unha obra que a diferencia
da creaci—n literaria debe estar marcada
pola utilidade.
Por iso, atrŽvome a dicir que unha
obra coma esta do profesor Quint‡ns
debe ser non s— un instrumento de traballo habitual para os profesionais da
lingua, como lingŸistas, escritores, traductores, traballadores de servicios de
normalizaci—n lingŸ’stica, xornalistas,
etc., sen—n que debe ser tamŽn un utensilio de presencia diaria nas aulas das
nosas escolas. O lŽxico Ž o grande esquecido dos estudios regrados no noso sistema de ensino (por exemplo, na
Universidade de Santiago, non hab’a ata
hai ben pouco tempo ningunha materia
dedicada — estudio da lexicograf’a). Non
Ž posible que os nosos escolares acaden
259
un nivel de expresi—n —ptimo, se non
somos capaces de potencia-lo co–ecemento do lŽxico, e para iso c—mpre atender, entre outros, aspectos como a formaci—n
de
palabras
(derivaci—n,
composici—n...) ou o estudio preciso do
significado de cada voz, examinando
c‡les son os semas que distinguen uns
termos dos outros e as relaci—ns sem‡nticas que se establecen entre as palabras
que constitœen un campo (hiperonimia,
hiponimia, sinonimia, antonimia). Para
isto Ž extraordinariamente œtil a organizaci—n conceptual que se nos presenta
nesta obra.
Nun traballo destas pretensi—ns e
de tal dimensi—n Ž inevitable que aparezan aspectos que poder‡n ser mellorados, pero do que non existe ningunha
dœbida Ž de que estamos diante dunha
contribuci—n realmente œtil, que vai render un servicio importante ‡ nosa sociedade. Felicitamos sinceramente — profesor Manuel Quint‡ns e —s colaboradores
que baixo a sœa direcci—n elaboraron este
Diccionario conceptual galego, e a
Xuntanza Editorial por atreverse cun
proxecto desta envergadura.
Manuel Gonz‡lez Gonz‡lez
Universidade de
Santiago de Compostela
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 260
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 261
Recensións
T’tulo:
Autor:
Editorial:
Nœm. pp.:
Tama–o:
Recentemente apareceu nas librer’as do noso pa’s a edici—n facsimilar da
revista literaria Cristal, publicada orixinariamente en Pontevedra entre os anos
1932 e 1933. O equipo encargado da presente edici—n estivo coordinado polo
profesor ferrol‡n Lu’s Alonso Girgado e
tivo como colaboradores no seu labor os
investigadores Xo‡n Carlos Dom’nguez
Alberte, Bego–a Eguiz‡bal G‡ndara e
Amelia Rodrigues Esteves.
Este volume sœmase ‡ xa longa
n—mina de edici—ns facsimilares que o
citado equipo est‡ a levar a cabo dende o
ano 1994 no Centro Ram—n Pi–eiro para
a Investigaci—n en Humanidades, e que
ten como froitos madurecidos os facs’miles das revistas Arturuxo (1994), Alba
(1995), Pos’o (1995), Gelm’rez (1995), Pos’o.
Artes y letras (1996) e Resol (1997).
A presente edici—n de Cristal aparece prologada e epilogada por unha serie
de traballos que contribœen a aclara-la
circunstancia literaria e o momento hist—rico e cultural no que ve a luz por vez
primeira a revista, na Pontevedra da II
Repœblica. Estes estudios est‡n encabezados pola ÒPresentaci—n Ò que o poeta
XosŽ Mar’a çlvarez C‡ccamo fai do
261
Cristal.
AA. VV.
Centro Ram—n Pi–eiro Xunta
de Galicia, Santiago de
Compostela, 1998.
405
22,5 x 31,5
labor l’rico dos seus familiares, Gerardo
çlvarez Limeses e XosŽ Mar’a çlvarez
Bl‡zquez en Cristal, artigo — que segue
unha ampla ÒIntroducci—nÓ redactada xa
polos autores do facs’mile.
Nesta ÒIntroducci—nÓ v‡isenos
dando conta tanto do ÒCristal por f—raÓ,
Ž dicir do Cristal descrito bibliogr‡fica e
ecdoticamente, como do ÒCristal por
dentroÓ, isto Ž, do Cristal proxecto estŽtico na Pontevedra de 1932. As’ mesmo,
sabemos dos seus directores e colaboradores literarios e art’sticos, das linguas
de creaci—n empregadas nel, da suma
dos seus nœmeros e da sœa periodicidade, da presencia na revista do poeta do
27, Federico Garc’a Lorca, e da importancia da l’rica galega na publicaci—n. A
estes enfoques hai que lles sumar dous
œltimos apartados dedicados — balance
final sobre o estimable valor de Cristal e
unhas moi œtiles ÒNotas biobibliogr‡ficas de colaboradoresÓ pouco co–ecidos
da revista.
A’nda antecedendo o facs’mile propiamente dito da revista pode lerse un
ÒBreve Inventario de Notas Informativas
e Referencia Cr’ticasÓ sobre Cristal, co
que o equipo responsable da edici—n
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
5 Recensións
262
17/4/01
19:31
Página 262
Recensións
tenta fornece-los investigadores cun
interesante material documental de
apoio para futuros estudios sobre esta
revista e a sœa relaci—n con outras compa–eiras de aventura xornal’stica na
Galicia prebŽlica.
Trala coidada reproducci—n facsimilar dos dez volumes de Cristal eng‡dense a maiores dous novos estudios en
apŽndice, unha bibliograf’a exhaustiva
sobre a revista e unha serie de ’ndices
mœltiples sumariais, autoriais, textuais e
de ilustraci—ns. O primeiro dos apŽndices, sen asinar, a’nda que da autor’a de
Xo‡n Carlos Dom’nguez Alberte, explora con detenci—n ÒA Pontevedra de
CristalÓ, namentres que o segundo,
tamŽn sen asinar mais debido a Amalia
Rodrigues Esteves, informa cumpridamente sobre ÒA Linoleograf’a en
GaliciaÓ, pr‡ctica de ilustraci—n moi presente en Cristal, por certo.
Finalmente, e como complemento a
todo o anterior, acompa–an este volume
facsimilar tres pequenas separatas con
valiosos documentos gr‡ficos e textuais
vinculados ‡ vida da revista, como son
catro fotos de Lorca realizadas por
Eduardo Blanco Amor en 1935, a acta de
constituci—n manuscrita do Partido
Galeguista de Pontevedra datada o 1 de
xu–o de 1931 e asinada, entre outros,
polo seu presidente Alfonso Daniel
Rodr’guez Castelao, ou a reproducci—n
de cadanseu poema aut—grafo de dous
colaboradores de Cristal: Garc’a Lorca e
XosŽ Mar’a çlvarez Bl‡zquez.
As’ pois, non cabe m‡is que sauda-la aparici—n desta edici—n facsimilar da
notable revista literaria Cristal, realizada
con empe–o investigador e af‡n de
exhaustividade por un equipo humano
dirixido, con acerto, por Lu’s Alonso
Girgado, equipo do que haber‡ que
esperar futuros traballos a bo seguro tan
interesantes coma o presente.
Armando Requeixo
Universidade de Santiago
de Compostela
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 263
Recensións
T’tulo:
Autor:
Editorial:
Nœm. pp.:
Tama–o:
Poucos son os autores que, como
Arturo Casas Vales neste punto da sœa
traxectoria investigadora, co–ecen tan en
profundidade a biograf’a e a bibiliograf’a do escritor de Rianxo, Rafael Dieste.
Unha traxectoria que, percorrendo os
cami–os desde o traballo ÒLas artes del
trasgo: primeras ficciones de Rafael
DiesteÓ (1990) alcanza o seu cŽnit de
madurez, tanto pola amplitude das sœas
p‡xinas como polo car‡cter dœctil e multiforme da sœa concepci—n, en La teor’a
estŽtica, teatral y literaria de Rafael Dieste1.
Non podo pasar por alto como lector un dato obvio que se desprende da
lectura interesada do libro de Casas.
Tr‡tase da complexidade e densidade
dun traballo dif’cil polo seu intento de
esgotar ata o m‡ximo t—dolos f’os que
vai desenleando. Con toda seguridade,
non hai nada do que se enuncia neste
ensaio que quede relegado sen unha resposta, mesmo cando revisa Casas o eido
filos—fico das correntes fenomenol—xica,
marxista, hermeneœtica, psicoloxicista...
263
La teor’a estŽtica, teatral y literaria
de Rafael Dieste
Arturo Casas Vales
Universidade de Santiago de
Compostela. Deputaci—n da
Coru–a, Lalia Maior, nœm. 8,
1997
702
24 x 16
Unha complexidade que, sen embargo,
adquire un reco–ecemento positivo por
canto proporciona moit’sima informaci—n en t—dolos ‡mbitos e inaugura unha
v’a exclusivamente te—rico-literaria Ñno
sentido epistemol—xico do termoÑ centrada nun autor galego, ata o de agora
case inŽdita.
O punto de partida de La teor’a estŽtica, teatral y literaria de Rafael Dieste anuncia xa prolepticamente no propio t’tulo
as sœas ampl’simas dimensi—ns de
obxectivos: a busca e sistematizaci—n
dunha poŽtica, a’nda que o autor non o
pretenda (p‡x. 12), na producci—n de
Rafael Dieste. E para isto a metodolox’a
de Arturo Casas esc’ndese non s— nun
ramal te—rico, sen—n tamŽn hist—rico
Ñcronol—xico, abranguedor das seis etapas da vida de Dieste (p‡x. 29)Ñ. Xunto
con esta perspectiva situada na historia
da teor’a literaria hisp‡nica lŽvase a cabo
neste traballo unha aproximaci—n ‡s
outras dœas ‡reas da ciencia literaria, isto
Ž, a cr’tica e a literatura comparada, e
1 Poden engadirse ademais os artigos, “Os irmáns Dieste e o grupo P.A.N.” (1991), “Rafael Dieste:
Bibliografía” (1994), “Autoelexía do ser: sobre a función lírica en Dieste” (1995), “Traxedia e farsa en Don
Frontán” (1995), “Os tratados sobre teatro de Rafael Dieste” (1997); os libros Rafael Dieste e a súa obra literaria
en galego (1994), Tentativas sobre Dieste (coord. 1995), e as edicións críticas con prólogo a Encontros e vieiros
(1990), Fragua íntima. Aforismos (1926-1975) (1991), a Obras Completas I (1995).
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
5 Recensións
264
17/4/01
19:31
Página 264
Recensións
interdisciplinariamente, as’ mesmo, a
distintos campos human’sticos: a Žtica, a
pol’tica, a sociolox’a, a estŽtica ou ben a
teor’a do co–ecemento.
A formaci—n intelectual e filos—fica
de Rafael Dieste desauga nunha multiplicidade de rutas na sœa producci—n,
bilingŸe, dirixida, por un lado, cara ‡
creaci—n oral e escrita, artigos, recensi—ns, ensaios breves e libros; o seu epistolario intercambiado con familiares,
amigos e destacados personaxes da cultura; conferencias, charlas, intervenci—ns
pœblicas; e, por outra banda, en direcci—n
‡ reflexi—n acerca da arte, o xornalismo, o
cine, o teatro, a hibridaci—n de xŽneros, o
concepto de xeraci—n literaria, sen esquecer que a inserci—n de Dieste no marco
da xeraci—n do 25 reflicte unha conexi—n
da sœa mentalidade co resto dos seus
compa–eiros coet‡neos. Esta exhibici—n
dunha obra tan multifacŽtica precisaba
implicitamente dun ensaio como o que
me ocupa para volver resalta-la rica e
variada personalidade dun escritor nos
seus diferentes momentos vivenciais. O
eixe unificador e conductor de todo este
mare magnum at—pao Casas nas constantes estil’sticas e tem‡ticas, nos is—topos de motivos que se cuantifican na
obra diesteana.
Nos primeiros pasos da sœa indagaci—n delimita o autor o corpus do estudio sobre o que se conducir‡ nas li–as
posteriores, e evidencia as pegadas europeas, ideol—xicas e estŽticas da aprendizaxe de Dieste. Continœa Casas explicando a elecci—n, bilingŸe na linguaxe,
axiol—xica na Žtica, liberal na pol’tica,
reflexiva, sentimental e ficcional de
Dieste no instante da sœa consolidaci—n
intelectual, definida por un telos
comunicativo, dial—xico ou de entendemento cos demais e co mundo, que procura as sœas ra’ces m‡is ’ntimas na fenomenolox’a husserliana. No œltimo banzo
que ascende chega Arturo Casas ‡ teor’a
estŽtica e literaria de R. Dieste, na que
non descoida o sentimento do escritor
polo movemento renovador da pl‡stica
galega nos anos vinte e o seu trato con
Castelao, Laxeiro, Lu’s Seoane ou
Euxenio Granell.
Quizais a importancia que sup—n
que Casas exprese a situaci—n pol’tica,
pl‡stica, Žtica e sociol—xica do contexto
no que se inscribe Dieste cobre sentido
no feito de que o autor galego recibe e d‡
soluci—ns ‡ problem‡tica do contorno na
sœa obra literaria: Òel conjunto de su producci—n literaria (a de Dieste) queda
marcada por las reflexiones estŽticas de
esta fase de inicial madurez intelectualÓ
(p‡x. 173). Un dos moitos exemplos recollidos por Casas, emulando a Ortega,
sobre a relaci—n de Dieste e maila sœa circunstancia, que enmarca este œltimo
como home do seu tempo, Ž o da sœa
participaci—n inescusable en colaboraci—ns publicistas como P.A.N; ou que, de
igual xeito que Ortega, Mar’a de Maeztu,
D‡maso Alonso ou Juli‡n Mar’as, entre
outros, Dieste optou a unha das bolsas
proporcionadas pola Xunta para
Ampliaci—n de Estudios que potenciaba
o agrandamento pedag—xico no estranxeiro para os estudiantes espa–ois, promocion‡ndoos — seu regreso a Espa–a.
Paralelamente ‡ teor’a estŽtica, teatral e literaria de Rafael Dieste, e debido
a esta necesidade contextual, van xurdindo diante dos nosos ollos as teor’as
tamŽn estŽticas, filos—ficas e te—ricas de
Heidegger, Husserl, Habermas, Croce,
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 265
Recensións
Bergson, Cam—n Aznar, Ortega y Gasset,
Scheler, Mar’a Zambrano, Alfonso
Reyes, Ramiro de Maeztu, Eugenio
D«Ors, Meritz Geiger, Eduardo Dieste, T.
S. Eliot, Nietzsche, Heinrich Wšlfflin, e
un longo, longu’simo etcŽtera que se
diversifica, unha vez m‡is, por temas tan
diferentes como a met‡fora, a fenomenolox’a das estŽticas de Ortega e Dieste, o
expresionismo, o teatro, o conto, a ficci—n, a traxedia, o pœblico, a m’mese, o
proceso de lectura, a interdependencia
autor-lector... O propio Dieste, no seu
labor cr’tico, enarborou os seus pareceres
sobre a obra e o car‡cter de moitos destes
escritores, mœsicos, pintores, fil—sofos xa
sinalados e os que se van sumando p‡xina tras p‡xina no ensaio de Casas e non
mencionados.
265
os instantes do exilio ou poscontenda,
que levan asociada unha nova teor’a
diesteana (estŽtica, teatral e literaria) e o
retorno a Espa–a son materia igualmente dunha gran preocupaci—n e tocan con
moito interese os lindeiros doutra ocupaci—n publicista, fundamental desde o
punto de vista hist—rico, como Ž Hora de
Espa–a.
A’nda non se mencionou, ou moi de
esguello, o empe–o de Dieste por outros
xŽneros literarios (se ben os seus razoamentos de cara ‡ canonicidade e enfaixamento do r—tulo xŽnero son de rexeitamento) que, como o narrativo Ñnovela e
contoÑ, a l’rica e o ensaio cimentan toda
esta complexidade ‡ que aludiamos —
principio. Utiliza Dieste, ademais, o
recurso do ap—crifo (FŽlix Muriel), na sœa
concepci—n de enmascaramento do enunciador e de xogo co lector.
A producci—n teatral de Dieste anal’zase nas sœas interrelaci—ns comparativas, tan controvertidas desde sempre,
entre teatro e cine (non hai que esquecer
que Dieste realizou gui—ns, hoxe extraviados, en colaboraci—n co seu irm‡n
Eduardo), nas que se debuxa a apertura
de miras do escritor rianxeiro, quen pensaba m‡is no cine como transducci—n, no
^ Ž dicir, trasentido que lle d‡ Dolezel,
ducci—n e transformaci—n desde o texto
inicial ata un resultado diferente final
que xoga coa sœa persoal codificaci—n,
como Ôteatro filmadoÕ. Resulta moi interesante a an‡lise dos v’nculos entre
Dieste e E. G. Craig, que derivan na crenza dun metateatro con caracter’sticas
especiais na dram‡tica de Dieste.
Finalizo, non sen me adherir —
autor deste ensaio en reco–ecer que os
postulados asentados concienciudamente por el mesmo no seu t’tulo e no seu
desenvolvemento cœmprense sobre a
Òbase cronol—gica prevista, que segœn
entiendo se ha revelado no s—lo œtil sino
incluso inexcusableÓ (p‡x. 629). Un estudio ÑinsistoÑ complexo, dif’cil, ampl’simo, que cualifico hoxe como un dos
ensaios b‡sicos para a consolidaci—n e
reivindicaci—n da obra de Dieste e de
toda a teor’a, historia e cr’tica literarias
hisp‡nicas.
A’nda que sexa o per’odo de consolidaci—n intelectual o que m‡is extensi—n ga–a no libro, tanto o pensamento
auspiciado polo compromiso e a independencia durante a Guerra Civil, como
Teresa Vilari–o Picos
Universidade de Santiago
de Compostela
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 266
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 267
Recensións
T’tulo:
Autor:
Editorial:
Nœm. pp.:
Tama–o:
Unha novela tan divertida como
demoledora, por paradoxal que poida
parecer esta afirmaci—n, Ž a que presenta,
baixo o t’tulo de El novio del mundo,
Felipe Ben’tez Reyes (Rota, C‡diz, 1960).
Nunha das dedicatorias, semella reco–ecelo as’ o autor, cando fala de Òeste
mon—logo de un hamlet interrumpido
de continuo por ese yorick que todo
hamlet lleva dentroÓ.
Esta nova obra do poeta, contista,
ensa’sta e novelista gaditano, posuidor
de diversos premios, entre eles o Premio
Nacional de Literatura e o Premio
Nacional da Cr’tica, vŽn sendo a narraci—n en primeira persoa das aventuras e
infortunios de Walter (Sabino) Arias.
Tr‡tase dun curioso personaxe que se
remonta —s avatares polos que pasou a
sœa familia, mesmo antes do seu propio
nacemento, para ofrecer cumprida informaci—n das sœas orixes e para aldraxa-los seus propios pais desde o comezo,
por m‡is que siga a facelo de contino.
Ach‡monos, sen dœbida, cunha
novela concibida segundo os principios
estructurais e tem‡ticos da picaresca
espa–ola e relacionable as’ mesmo con
novelas estranxeiras como As aventuras e
267
El novio del mundo
Felipe Ben’tez Reyes
Tusquets, Barcelona, 1998
461
22,5 x 15
desventuras da famosa Moll Flanders, de
Daniel Defoe, As aventuras do bar—n de
MŸnchhausen, de Rudolph E. Raspe, ou
As aventuras de Huckleberry Finn, de Mark
Twain, por citar algunhas ben co–ecidas.
En El novio del mundo, o personaxe que
protagoniza a autobiograf’a non Ž, como
nos textos can—nicos da picaresca hispana, de baixa extracci—n social nin carece
de medios para vivir: convŽrtese en
delincuente, vagabundo e servidor ou
seguidor de amos e amigos diversos por
pura vocaci—n, mellor a’nda, por puro
af‡n de dexeneraci—n.
Non se propuxo aqu’ Ben’tez Reyes
crear unha novela pseudohist—rica con
p’caro inclu’do; temos diante de n—s un
home de hoxe, que acaba, sendo corent—n, nun desenlace coincidente cos nosos
mesmos d’as. Walter concibe o mundo e
a vida coma un circo ou coma un teatro
onde el, primeiro actor, representa para
os espectadores-lectores, paso por paso,
a historia do seu propio envilecemento.
Os t’tulos das catro partes que
agrupan os diversos cap’tulos son ben
ilustrativos da carreira dantesca do personaxe arredor dos c’rculos do seu anhelado inferno: ÒEl huŽsped de los lugares
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
5 Recensións
268
17/4/01
19:31
Página 268
Recensións
an—malosÓ, ÒA la bœsqueda del diabloÓ,
ÒLos caminos vibrantes de la nadaÓ, ÒEl
horror en ca’da libreÓ. Pese a estas arrepiantes frases, o certo Ž que a novela
resulta unha ledicia e que, a’nda despois
de tantas saborosas p‡xinas, se sente o
impulso de frea-la lectura cara — final,
por aquilo de non rematar prato tan
suculento.
Walter, logo dunha infancia condicionada polos so–os e fantas’as nos que
se mergulla tras frecuentar excesivamente os c—mics, entra nunha adolescencia
dominada polo sexo e, desde ent—n, ningunha outra cousa ha conseguir acapara-lo centro da sœa atenci—n. A novela
desenvolve, principalmente, a narraci—n
por parte dun protagonista, antifreudiano e obseso sexual, das sœas preferencias
amorosas, as sœas conquistas e o seus
desenganos. Este p’caro non se move,
pois, porque a pobreza o incite a enche-lo est—mago. As mulleres son o seu cebo
e, canda elas, como outro anzol dos
nosos tempos, as drogas e o alcol.
Non obstante, cami–os perigosos
percorrer’a El novio del mundo se todo se
reducise — ata aqu’ dito. Walter Arias non
ofrece no seu amplo mon—logo unicamente as sœas pr‡cticas de alcoba Ñpor
chamalas dalgœn xeitoÑ e as sœas outras
evasi—ns. Intercaladas nelas, como a sœa
causa ou a sœa consecuencia, conta as
m‡is estra–as historias. Se por vocaci—n
se converte nun irrisorio donju‡n de
palleiro, e ata en g‡ngster de palleiro, o
œnico — que ninguŽn lle pode po–er chatas Ž ‡ sœa ilimitada e incrible capacidade relatora, por obra da cal a novela se
enche de abondosos e ins—litos
acontecementos, os m‡is deles hilarantes, outros cheos de sangue ou de tristura, moitos rematados no gusto amargo
do fracaso.
Este Walter Arias, narrador-protagonista-autodiexŽtico, Ž, sobre todo alarde terminol—xico, un narrador desbocado ou, se se quere, un locutor continuo —
servicio dos narratarios do seu relato, os
propios lectores tan explicitamente citados na novela, pois a eles vai dirixida
toda, para eles se constrœe e a eles se lles
piden constantemente pareceres e participaci—n. Desta maneira, os lectores reais
Ñn—sÑ por medio das artes do autor,
implic‡monos na lectura irmandados
con esoutros lectores creados no papel,
vivos nas p‡xinas, tan verdade dentro da
novela coma n—s o somos f—ra.
O torrente imparable de aventuras,
que leva — protagonista por medio
mundo — longo de varios anos, acha o
seu remanso nun moi prodigado contrapunto tŽcnico: as digresi—ns. Arias, que
chega a chamarse a si mesmo ÒWalter el
Digresivo, rey del rodeoÓ (p‡x. 250), ten
madeira Ñmoi mala madeiraÑ de fil—sofo e practica o walterismo, Òun sistema
filos—fico aceptablemente optimistaÓ
(p‡x. 179), o que non lle impide falar de
Òmi desoladora visi—n walterista del
mundoÓ (p‡x. 131). Pero este antiheroe
actual non nos abafa con digresi—ns
morais, como ocorr’a con Guzm‡n de
Alfarache; aqu’ o que prima Ž un pragmatismo comenenciudo — servicio das
ideas do personaxe e, sobre todo, das
sœas ilimitadas apetencias sexuais. Por
iso para unha e outra vez a narraci—n e
insire pensamentos e xu’zos, con moita
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 269
Recensións
frecuencia humor’sticos e absurdos,
sobre os temas mais variados: os touros,
a risa, os escritores, a beleza, o talento, a
soidade, Nova York, a correcci—n pol’tica, os chineses e, por suposto, o amor, os
olores e o amor, o matrimonio e o amor,
a teor’a plat—nica do amor, as mulleres, o
esqueleto das mulleres, as mulleres
inglesas, as francesas, as alemanas...
Mais non Ž esa a œnica maneira de
sa’r do relato. Rec—rrese tamŽn a fragmentos en forma de discursos, mesmo co
seu t’tulo (ÒDiscurso de Walter Arias
sobre el amor como negocio entre fantasmasÓ), f‡bulas (ÒF‡bula del oso y el
cuenco de mielÓ, ÒF‡bula de los nardos y
la nieblaÓ), ap—logos (p‡x. 338), poemas
mal’simos (p‡xs. 305-309) diante dos que
se comprende o esforzo do autor, magn’fico poeta Òpor poner en pie un protagonista que estuviera en las ant’podas de
mi manera de ver las cosasÓ (Amelia
Castilla, El Pa’s, 10 de marzo de 1998,
p‡x. 41) Ñe tamŽn de facelas, p—dese
engadirÑ. En definitiva, a novela vai
amosando unha inesgotable capacidade
fabuladora na que, sen se perde-lo f’o da
narraci—n primeira, anŽcdotas, novas
historias, pensamentos e recursos varios
forman un crebacabezas que, sen problemas, o lector recomp—n avidamente.
Ben’tez Reyes manexa aqu’ unha
linguaxe de grande axilidade, pr—xima
‡s veces —s rexistros coloquiais que incluso imita co abuso dese reiterado e innecesario o sea, que tanto caracteriza certa
maneira de falar (ÒQuiero decir, o sea,
que cualquier vida humana...Ó,
ÒAquello, o sea, fue el delirioÓ). E, sen
embargo, o narrador, que rememora o
269
seu pasado para comunicalo, por certo
desde unha visi—n ben triste (ÒEl pasado
es siempre raro y deforme. El pasado es
como un perro atropellado en la carretera. Y ese perro eres tœÓ, p‡x. 137), non
utiliza a linguaxe conversacional. A sœa
orixe e a sœa formaci—n, curiosamente
moi ampliada en anos de c‡rcere, xustifican a vasteza de vocabulario, as moitas
palabras cultas, a facilidade elocutiva.
Detr‡s, como Ž obvio, est‡ o escritor.
Para Ben’tez Reyes a literatura Ž,
sobre todo, estilo. Moitas das peculiaridades que caracterizan o seu son aqu’
ben visibles. A’nda que se acada e sostŽn
o ton de naturalidade, non por iso desaparecen as adxectivaci—ns, as met‡foras e
as imaxes de rara beleza, o agarimo no
coidado do ritmo da prosa, a sonoridade
en aliteraci—ns, onomatopeas e xogos
coas palabras como en Òojos de ni–o eterno y aterradoÓ (p‡x. 137), Òun c—lico frenŽtico y nefr’ticoÓ (p‡x. 162), Òcadenas
de plutonio plat—nicoÓ (p‡x. 221), as enumeraci—ns numeradas, as creaci—ns
lingŸ’sticas (ÒvampiporteroÓ, ÒprecuarentonaÓ, ÒmegamillonarioÓ, ÒpsicotoboganesÓ, ÒsubtenorioÓ...). O autor confesaba en El Pa’s (cit. ’d., ’d.) que procurara
Òparodiar mi propio estilo, buscando
fluctuaciones entre lo sublime y lo bufonescoÓ, e iso atopar‡ o lector nestas historias de carnais e misteriosas andanzas,
ademais dalgunha parodia do estilo
picaresco e do das novelas de cabaler’as.
O pensamento rememorativo do
protagonista propicia a ausencia de di‡logos, o que non resta miga de dinamismo a un relato no que se mantŽn de contino a tensi—n, frecuentemente con
5 Recensións
270
17/4/01
19:31
Página 270
Recensións
recursos captadores do interese no final
dos cap’tulos. Este incansable narrador
usa elipses e resumos tratando de abreviar (ÒBien, dejemos que entre esta frase
y la siguiente transcurran un par de
a–osÓ, p‡x. 419), e, sen embargo, despois
de prometer non contar certos casos ou
as sœas minucias, non Ž quen de facelo. î
tempo que relata tamŽn analiza, exemplifica, disecciona, relaciona, critica, e vai
da confesi—n ’ntima e l’rica ‡ descarnada
exposici—n das sœas ideas ou ‡ desvergonzada dos seus feitos. EnvolvŽndoo
todo hai sempre toques de iron’a e de
xovialidade que, por veces, deve–en sarc‡sticos.
El novio del mundo Ño noivo a quen
todo lle sae mal, a quen ninguŽn quere,
nin o mundo sequeraÑ presenta unha
estructura circular que une o primeiro co
œltimo cap’tulo. No medio, no que son os
escasos momentos permitidos pola
situaci—n l’mite na que se atopa, o disparatado personaxe, que con tantos golpes
de orixinalidade nos entretŽn, parece
lembrar, a velocidade vertixinosa e para
que ninguŽn os esqueza, a sœa vida e
miragres. Entre eles, o m‡is fermoso Ž o
do primeiro e infantil amor. O œltimo
importante, o verdadeiro amor, arrincoullo Dmitri Grappelli, esa especie de negativo deus tan temido por Walter.
Ana Mar’a Platas Tasende
Instituto Rosal’a de Castro
Santiago de Compostela
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 271
Recensións
T’tulo:
Selecci—n:
Editorial:
Nœm. pp.:
Tama–o:
Para celebra-los vintecinco anos de
existencia de Ediciones C‡tedra e os cincocentos t’tulos da sœa colecci—n Letras
Hisp‡nicas, publica esta editorial madrile–a, nun amplo volume, a Antolog’a
C‡tedra de Poes’a de las Letras Hisp‡nicas,
con selecci—n e introducci—n a cargo de
JosŽ Francisco Ruiz Casanova.
Dedica o ant—logo o seu estudio
previo a interesantes e documentadas
consideraci—ns sobre as antolox’as, das
que exp—n algunhas das principais
caracter’sticas, remont‡ndose ‡ primeira
da que se ten noticia, a Corona, de
Meleagro de G‡dara (II-I a. C.), — tempo
que recorda a significaci—n da etimolox’a
da palabra: anthologia, Ôflores escogidasÕ,
pois como flores consideraba os poemas
Meleagro. ObsŽrvase deste xeito que o
gusto por compilar composici—ns poŽticas de diferentes autores Ž tan antigo
coma indispensable, e que reuni-los de
diversos sŽculos, Žpocas e estilos responde ‡ necesidade de organizar historicamente a literatura.
Despois de analizar distintos criterios sobre estes tipos de recompilaci—ns
(Alfonso Reyes, Claudio GuillŽn, Ezra
Pound, Lucia Re, çngel Crespo, Alaistair
271
Antolog’a C‡tedra de Poes’a
de las Letras Hisp‡nicas
JosŽ Francisco Ruiz Casanova
C‡tedra, Madrid, 1998
928
18 x 11
Flowers, Antonio Ortega, Northrop Frye,
Claude Roy...), e de observa-la influencia
que sen dœbida te–en no establecemento
do canon literario, estudia Ruiz
Casanova as relaci—ns que poden entretecerse e derivarse do tempo dos textos
antologados, o tempo en que se fai a
escolla e o tempo en que a gozan os lectores. Sinala tamŽn que a aspiraci—n fundamental dun ant—logo Ž darlle — pœblico un texto que te–a unidade interna, de
maneira que se poida ler en conxunto
coma un libro coherente.
A lectura e a posterior escolma de
Ruiz Casanova est‡n feitas sobre os
cento vintecinco volumes de poes’a
publicados en Letras Hisp‡nicas desde
1973 ata hoxe, o que poder’a supo–er, en
principio, unha limitaci—n. Non obstante, se se ten en conta a atenci—n dispensada pola editorial a figuras relevantes
da Idade media, dos SŽculos de Ouro, e
dos sŽculos XVIII, XIX e XX, ademais das
dez antolox’as non individuais publicadas na colecci—n (L’rica espa–ola de tipo
popular, Epica medieval espa–ola, El romancero viejo, Poes’a de Cancionero, Poes’a l’rica
del Siglo de Oro, Poes’a espa–ola del siglo
XVIII, Poes’a espa–ola del siglo XIX,
Antolog’a del grupo poŽtico de 1927, L’rica
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
5 Recensións
272
17/4/01
19:31
Página 272
Recensións
espa–ola de hoy, Joven poes’a espa–ola), ese
suposto atranco acaba por resultar ben
feble.
Debe considerarse, doutra banda,
que no t’tulo desta nova e grande antolox’a menci—nanse as Letras Hisp‡nicas en
sentido xeral, o que permite enriquece-la
selecci—n con mostras da poes’a hispanoamericana e a galega. Non as hai, sen
embargo, da escrita en lingua catalana.
Producto de todo isto Ž un libro
que comeza polas kharxas e remata con
algœns dos m‡is famosos poetas da
segunda metade do sŽculo XX. î longo
destas case mil p‡xinas, que abranguen
un milenio de inspiraci—n l’rica, hai textos abundant’simos da poes’a hisp‡nica,
tanto das diversas Žpocas coma de moi
distintos autores e maneiras, o que permite perseguir na lectura o que de semellante ou diferente encerran os temas e a
expresi—n, e as formas en que cada poeta
apreixou os seus motivos inspiradores.
A escolma Ž complet’sima: escollidas kharxas, fragmentos de poemas Žpicos e do mester de clerec’a, l’rica galaico-portuguesa, cantigas de Alfonso X,
autores do XIV, o Ôromancero viejoÕ,
autores do XV, nutrida floraci—n da l’rica
popular e da de ÔcancioneroÕ, os grandes
poetas dos SŽculos de Ouro Ñcon poemas, por certo, dalgœns sen raz—n esquecidos noutras antolox’asÑ, as personalidades m‡is salientables do XVIII e do
XIX Ñnon falta Rosal’a de CastroÑ, e,
en fin, o sŽculo XX, minuciosamente ilustrado por poetas do 98 e do
Novecentismo, excelentemente polos do
27 e polas xeraci—ns que seguen ‡ Guerra
Civil. Entre os representantes da segunda metade do sŽculo b—tanse en falta
algunhas voces de importancia e quizais
sexa aqu’, m‡is ca noutros lugares, onde
se nota a dependencia das edici—ns
publicadas Ñou, se se quere, das por
publicarÑ en Letras Hisp‡nicas.
Entre os hispanoamericanos figuran, desde sor Juana InŽs de la Cruz a
Octavio Paz, algunhas das m‡is senlleiras plumas da l’rica en castel‡n do outro
lado do Atl‡ntico: JosŽ Hern‡ndez, JosŽ
Mart’, RubŽn Dar’o, Leopoldo Lugones,
Alfonso Reyes, CŽsar Vallejo, Nicol‡s
GuillŽn, Pablo Neruda, JosŽ Lezama
Lima...
A amplitude do volume permite
exemplificar xenerosamente a obra dos
grandes autores e — mesmo tempo ofrecer composici—ns doutros non tan co–ecidos polo lector medio. Hai que considerar mŽrito do ant—logo o seu visible
af‡n de obxectividade, as’ como o esmerado intento de reproduci-los poemas
m‡is significativos de cada escritor,
movemento ou escola, seguramente
facendo renuncia de moitas das sœas
propias preferencias.
De acordo con Ruiz Casanova, que
se amosa consciente das dificultades
desta sœa empresa, debe admitirse que
Òla antolog’a es, casi por definici—n, lectura de una tradici—n literaria, una lectura individual, proyectada con deseos de
canon, y susceptible de tantas correcciones u objeciones como lectores tenga el
libroÓ.
Efectivamente, esta escolma, coma
outra calquera, coma todas, pode coincidir
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 273
Recensións
ou non cos nosos gustos e responder en
maior ou menor grao ‡s nosas expectativas. O que non se lle pode negar Ž o reco–ecemento — meticuloso traballo que
sup—n e o proveito que del poden sacar os
que se senten interesados pola poes’a ou
os que, ademais diso, han enfrontarse co
273
seu estudio. Toda unha historia da l’rica
hisp‡nica est‡ resumida nestas p‡xinas.
Ana Mar’a Platas Tasende
Instituto Rosal’a de Castro
Santiago de Compostela
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 274
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 275
Recensións
T’tulo:
Autor:
Editorial:
Nœm. pp.:
Tama–o:
Human Croquet (Juegos de Interior na
edici—n espa–ola) Ž a segunda novela de
Kate Atkinson, quen xa acadou un grande Žxito coa sœa anterior e primeira obra
Behind the Scenes at the Museum. A obra
da que imos falar comparte o Žxito do
debut e a’nda promete converterse nun
fen—meno literario dentro da escritura en
lingua inglesa.
Atkinson tece unha narrativa subxugante onde o on’rico e o real se superpo–en e se mesturan ata o punto de non
sabermos de certo ‡s veces quŽ Ž o real e
quŽ Ž o imaxinado. A obra cŽntrase nas
personaxes de Eliza e Isobel Fairfax, nai
e filla que se apropian da narraci—n, respectivamente, do presente e do pasado
de Arden.
Isobel Ž unha adolescente so–adora
e imaxinativa que, xunto co seu irm‡n
Charles, busca as pegadas do paso da
sœa nai desaparecida para facela real, xa
que a ausencia de probas fai que algo
non exista. Os cap’tulos en tempo presente est‡n narrados por Isobel, e por iso
non resulta doado discerni-la verdade
dos desexos, o ocorrido e o so–ado, xa
que, como ela mesma repite moitas
veces, everything is relative, un leitmotiv
275
Human Croquet
Kate Atkinson
Black Swan, Londres, 1998
383
20 x 13
da novela. E todo Ž relativo porque
Isobel ten o don de experimentar saltos
temporais, de ver e incluso falar con
Shakespeare sobre o verdadeiro significado de A MidsummerÕs NightÕs Dream.
Sen embargo, intercalados con
estes cap’tulos est‡n os do pasado, contados por un narrador omnisciente en
terceira persoa que se centra na personaxe crucial de Eliza, f’o conductor de
t—dolos anhelos, odios e envexas da
novela. Estes cap’tulos serven para aclara-la realidade ÔobxectivaÕ, se Ž que este
termo se pode usar nesta obra. Este contraste entre o visto polos ollos dunha
moza e a verdade Ôhist—ricaÕ explicada
segundo as causas e efectos dos feitos e
os actos dos personaxes Ž un dos trazos
posmodernos da novela: a parodia historiogr‡fica, a’nda m‡is clara na lectura da
cosmolox’a propia de Isobel. Isobel narra
a historia da sœa familia e da sœa casa na
Rœa das çrbores dende o mesmo
big-bang ata a fin do mundo, onde se
cumpre a xustiza poŽtica do regreso do
bosque primixenio ‡ conquista do
mundo.
Deste xeito, vemos unha mestura
de xŽneros que Ž outra das caracter’sticas
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
5 Recensións
276
17/4/01
19:31
Página 276
Recensións
da novela posmoderna: non s— Ž unha
novela autobiogr‡fica, unha cosmolox’a
par—dica; tamŽn Ž unha novela de intriga
sustentada nas vidas secretas dos personaxes (o asasinato de Eliza, o paradoiro
do bebŽ), ou tamŽn unha novela bizantina (a paternidade de Charles, a orixe real
de Eliza...), ou, Àpor que non?, unha
novela feminista dado o papel relevante
das mulleres na obra, a sœa forza para
sobreviviren nas circunstancias m‡is
adversas.
Kate Atkinson xoga co tempo
narrativo dun xeito sorprendente, e
mesmo d‡ varias posibilidades a unha
situaci—n (outra vez o posmodernismo),
parodiando quizais estas tendencias
actuais a escoller final. O tempo flœe cara
a adiante no presente, pero ‡s veces
retrocede, non sabemos se na imaxinaci—n de Isobel ou na realidade semim‡xica de Arden (todo Ž relativo, e poida que
todo posible). Hai un cap’tulo cara —
remate da novela que explica moitas das
claves da obra. O singular Ž que se
desenvolve no sŽculo XVI e est‡ escrito
no estilo da Žpoca, de xeito que podemos
lembrarnos do Hawksmoor de Peter
Ackroyd, ou m‡is do The French
LieutenantÕs Woman de John Fowles.
Homenaxe intencionada ou tendencia
posmoderna, non o sabemos.
Non s— o tempo destaca na obra. O
espacio Ž fundamental: a rœa, que foi
souto, que foi selva, que xurdiu dun
ocŽano cheo de gas; as casas en rœas con
nomes de ‡rbores, as mesmas casas con
nomes propios (Sithean, Arden...) o
mesmo que as ‡rbores (The Lady Oak).
O espacio convŽrtese no escenario predeterminado para que ocorran os feitos,
para que vivan as sœas persoas atormentadas que nunca deberon ocupa-lo sitio
da natureza, as persoas crueis que nunca
deberon nacer (Mr. Baxter), as que viven
mortas (Audrey), as boas persoas inocentes (Mrs. Baxter), os luxuriosos (Mr.
Rice), os obsesos (Charles), e tantos personaxes dos que tamŽn sobresae Gordon,
o pai, que pagou toda a vida por un
crime que non cometeu.
O estilo e o talante de Atkinson son
ir—nicos e par—dicos (outra vez o posmodernismo). O trato dos personaxes Ž lœcido, os di‡logos absorbentes, as situaci—ns traxic—micas. Atkinson pode
sacarnos un sorriso dunha morte cruel
ou dun embarazo non desexado. Human
Croquet Ž un tour de force narrativo e imaxinativo dunha forza inusitada, dunha
redondez abraiante, dunha lucidez case
insultante, dun humor asombrosamente
doce a’nda nas situaci—ns m‡is escabrosas. ƒ unha novela chea de amor pola
xente, pola natureza, polas debilidades
humanas e polas nosas imperfecci—ns, e
sobre todo pola literatura, polas referencias culturais que forman parte da nosa
vida. Por pouca sorte que te–a, Arden
pode ser unha das paisaxes literarias de
fins do sŽculo XX.
Miguel çngel Otero Furelos
Instituto Rosais II.
Vigo
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 277
Recensións
T’tulo:
Autores:
Edita:
Nœm. pp.:
Tama–o:
Poder’a da-la sensaci—n de que esta
gram‡tica pr‡ctica da lingua inglesa,
como as’ a definen os seus autores,
Michael Swan e Catherine Walter, Ž
outro dos innumerables manuais destinados ‡ posta en pr‡ctica de diferentes
cuesti—ns gramaticais que est‡n ‡ nosa
disposici—n no mercado editorial de textos ingleses. Sen embargo, How English
Works sup—n unha interesante ferramenta de traballo, fundamental para o profesor de inglŽs de nivel universitario, polo
menos, por dœas raz—ns importantes:
a) Esta obra constitœe unha especie
de ÔponteÕ entre os textos dirixidos fundamentalmente a principiantes que se
inician no estudio do inglŽs como lingua
estranxeira e outros textos, moito m‡is
avanzados, que est‡n enfocados a perfecciona-las destrezas daqueles que conseguiron xa un bo dominio da lingua. O
nivel que ofrece este libro resulta, pois,
moi axeitado para os estudiantes que
comezan o seu segundo ciclo universitario, e que, mesmo tendo uns co–ecementos do idioma bastante aceptables, non
acadaron a’nda ese nivel de proficiency
que ser’a desexable unha vez conclu’da a
sœa licenciatura.
277
How English Works
Michael Swan e
Catherine Walter
Oxford University Press,
Oxford, 1997
357
24,5 x 17
Sen embargo, e a pesar de que esta
obra lles resultar’a moi œtil a aqueles
alumnos dun nivel intermedio (por chamarlle dalgœn modo), os seus autores
sinalan que tamŽn poden beneficiarse
dela estudiantes cun nivel m‡is elemental e incluso aqueles que o te–an m‡is
avanzado. Para iso inclu’ron uns tests
que axudar‡n o alumno a determinar,
dunha forma m‡is ou menos aproximada, o seu grao de co–ecemento (b‡sico,
intermedio ou avanzado) e decidir, unha
vez feitos, c‡les son os problemas m‡is
importantes que necesita resolver.
b) Por outro lado, era bastante
necesaria a publicaci—n dun texto destas
caracter’sticas, sobre todo como complemento ‡ obra de Michael Swan publicada, por primeira vez, en 1980 (Practical
English Usage, a segunda, e ata o de agora
œltima edici—n Ž de 1995). Este Ž un libro
que se vŽn utilizando de maneira frecuente no ensino do inglŽs, sobre todo
pola sœa organizaci—n orixinal e a sœa
peculiar estructura, pero bot‡base en
falta unha obra que puxese en pr‡ctica,
mediante a realizaci—n de exercicios,
t—dalas explicaci—ns, de tipo m‡is te—rico, que Swan nos ofrece na de 1980.
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
5 Recensións
278
17/4/01
19:31
Página 278
Recensións
Na parte inicial, como xa indicamos, o libro contŽn uns tests que axudan
a determina-lo nivel do estudiante que
vai usar esta gram‡tica pr‡ctica. TamŽn
se inclœe unha chave con t—dalas respostas ‡s preguntas e cuesti—ns formuladas
nos tests. De forma paralela, ind’caselle —
estudiante que consulte as p‡xinas concretas que tratan cada un dos problemas
neles presentados.
Malia que os seus autores aconsellan non segui-lo libro de forma lineal, o
que poder’a da-la sensaci—n de que carece de estructura interna, si existe una
organizaci—n de diferentes materiais que
se ve reflectida nunha serie de secci—ns
que poden localizarse no texto con indicaci—ns do nœmero de p‡xina, e non por
cap’tulos ou unidades. Estas secci—ns fan
referencia —s seguintes puntos:
Ñ determinantes (artigos, posesivos e demostrativos),
Ñ outros determinantes (aparecen
aqu’, por exemplo, some e any, much,
many, few, another, other, etc.) ademais do
uso da preposici—n of con todos eles,
Ñ nomes e pronomes,
Ñ adxectivos e adverbios.
A continuaci—n, e como complemento ‡ secci—n de adxectivos, introdœcese o tema da comparaci—n en inglŽs,
seguido dunha serie de secci—ns dedicadas —s auxiliares, comezando polos tres
m‡is b‡sicos (be, have e do) e os modais.
Unha vez introducidos estes, e en secci—ns diferentes, ab—rdanse os tempos
verbais (presente, perfecto e pasado) e,
posteriormente, a pasiva.
As dœas secci—ns seguintes fan
referencia a unha serie de estructuras
b‡sicas da lingua inglesa: por un lado,
aquelas estructuras que van despois de
verbos, adxectivos e substantivos; por
outra parte, as que se denominan Ôestructuras oracionais b‡sicasÕ, como preguntas, negaci—ns, imperativos, etc.
Finalmente, nas œltimas secci—ns tr‡tase
o tema das conxunci—ns, o estilo indirecto, as condicionais, as cl‡usulas de relativo e as preposici—ns.
O œltimo apartado, que denominan
Ômiscel‡neaÕ, inclœe ademais unha lista
de termos gramaticais que consideran de
interese, a’nda que Ž unha secci—n moi
breve e b‡sica. As’ pois, non estamos
diante dunha gram‡tica estructurada de
forma tradicional, sen—n que os criterios
para a sœa organizaci—n deron prioridade a aqueles aspectos da lingua inglesa
que os autores consideran m‡is problem‡ticos.
Unha menci—n ‡ parte merŽcena as
actividades propostas para cada unha
das secci—ns. Os autores elaboraron unha
serie de exercicios relevantes para cada
aspecto tratado nesta gram‡tica, con
exemplos que son un fiel reflexo do
inglŽs est‡ndar actual. Unha obxecci—n
que se lle poder’a facer Ž que, precisamente, os exemplos inclu’dos son moi
sinxelos e o seu vocabulario demasiado
simple. Sen embargo, isto Ž algo que se
levou a cabo cunha finalidade moi concreta: que o alumno preste toda a sœa
atenci—n a eses aspectos da lingua que se
traballan en cada momento, sen que se
poida ÔdespistarÕ por culpa doutros factores como poder’an ser, por exemplo,
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 279
Recensións
un vocabulario moi arrevesado, frases
moi longas ou estructuras moi complexas, que os desviasen do seu obxectivo
inmediato, o de practicar aspectos espec’ficos da lingua. Algœns destes exercicios ve–en marcados coa etiqueta DIY
(do it yourself, ou Ôfaino ti mesmoÕ), Ž
dicir, para realiza-lo exercicio os propios
alumnos te–en que ser capaces de elabora-las regras gramaticais concretas que
necesitan para resolvelos.
En calquera caso, o profesor poder’a introducir despois unha pr‡ctica adicional con estructuras m‡is complexas,
un vocabulario m‡is complicado, etc.
Este libro, ademais, enc—ntrase dispo–ible en dœas versi—ns: con soluci—ns para
os exercicios e sen elas, de maneira que
se se utiliza como apoio ou complemento ‡s actividades realizadas na aula, os
alumnos ter’an a posibilidade de autocorrixirse.
Dentro das limitaci—ns que presenta o traballo, poder’a considerarse negativo o feito de que a informaci—n gramatical que se ofrece para o tratamento de
diversas cuesti—ns sexa pobre, b‡sica e
demasiado simple, sobre todo se se ten
en conta que os posibles estudiantes que
o utilicen te–en un nivel que, en moitos
casos, require outro tipo de visi—n te—rica. Sen embargo, non se debe esquecer
279
que How English Works Ž unha gram‡tica
pr‡ctica, polo que, para un maior afondamento en cuesti—ns gramaticais poden
acudir a moitos dos numerosos manuais
existentes no mercado, a’nda que, sen
dœbida, o seu complemento ideal ser’a
precisamente o texto de Swan, Practical
English Usage, — que xa fixemos referencia. De feito, as breves explicaci—ns que
se inclœen nesta gram‡tica pr‡ctica non
son m‡is que versi—ns reducidas e simplificadas das que se ofrecen no seu
manual de 1980.
Para finalizar, convŽn destaca-la
utilidade que ten un texto destas caracter’sticas para o profesor de inglŽs como
lingua estranxeira, porque aborda aqueles puntos da gram‡tica inglesa que
resultan de especial dificultade para calquera estudiante e dos que tanto Michael
Swan como Catherine Walter son perfectos co–ecedores. Neste sentido, Ž unha
obra que deber’a aparecer como referencia fundamental no programa de calquera materia que te–a como obxectivo o
ensino instrumental da lingua inglesa en
niveis intermedios de aprendizaxe.
Paloma Nœ–ez Pertejo
Universidade de Santiago
de Compostela
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 280
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 281
Recensións
T’tulo:
Autor:
Traductor:
Editorial:
Nœm. pp.:
Tama–o:
Xa na primeira p‡xina advirte o
autor que o seu libro Ž producto dunha
serie de conferencias, polo que Òsigue un
curso igual de precario entre los requirimientos del Ôlector generalÕ y los del
estudiante especializado (que puede
obtener algœn beneficio de las notas y la
bibliograf’a), y Žste en condiciones
mucho menos favorablesÓ. Esta afirmaci—n non pode ser tomada — pŽ da letra;
de feito, entre as mellores obras de
Panofsky c—ntanse varias que naceron
do mesmo xeito, e a que pasamos a
comentar Ž claramente un fito na historiograf’a da pintura flamenga, desapercibida, como se sabe, ata ben avanzado o
sŽculo XIX1.
Moito se ten escrito sobre a pintura
flamenga desde que este libro foi sometido ‡ consideraci—n pœblica en 1953; non
obstante, todo traballo serio publicado
con posterioridade ten como referencia
inescusable a obra de Panofsky, proba
inequ’voca da solidez das sœas ideas e,
en ocasi—ns, do controvertido dos seus
argumentos.
281
Los primitivos flamencos
E. Panofsky
C. Mart’nez Gimeno
C‡tedra, Madrid, 1998
593
16,5 x 24
Nas bibliotecas espa–olas era
pouco menos que imposible a consulta
da edici—n inglesa da obra, carencia que
foi paliada cando se publicou unha traducci—n — francŽs (Par’s, Hazard, 1992).
A iniciativa da editorial C‡tedra Ž un
paso m‡is cara ‡ posibilidade de acceder
‡ obra completa dun dos piares da historia da arte do noso sŽculo.
A’nda que hoxe boa parte da informaci—n ofrecida no traballo do xermano
Ž accesible mediante a consulta doutras
obras, algunhas incluso de simple divulgaci—n, a oportunidade de ler directamente as sœas p‡xinas non debe ser desaproveitada.
Unha introducci—n xeral presenta
as grandes coordenadas da pintura
obxecto do estudio; para empezar, dedica unhas li–as a lembra-la relaci—n entre
os centros de vangarda art’stica na
Europa do sŽculo XV: Italia e Flandres,
algo que sinalou por primeira vez de
xeito met—dico Aby Warburg (elevado,
por obra e gracia da traductora — rango
eclesi‡stico: Òel abad WarburgÓ (!)). En
1 Pódese consultar un documentado resumo do rexurdir do interese polo Flandres dos van Eyck en F. Haskell, La
historia y sus imágenes: el arte y la interpretación del pasado, Madrid, Alianza, 1994.
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
5 Recensións
282
17/4/01
19:31
Página 282
Recensións
‡mbalas rexi—ns as’stese a un incremento
do realismo pict—rico, fen—meno debido
en boa parte — desenvolvemento dunha
preocupaci—n pola tridimensionalidade,
pola perspectiva, outro dos temas predilectos de Panofsky2. Como puntualiza o
autor, a relaci—n foi, nun principio, unilateral: Òal explotar las posibilidades pl‡sticas de la perspectiva en lugar de las
pict—ricas, los italianos pod’an aceptar
elegantemente alguno de los logros flamencos y sin embargo proseguir con la
bœsqueda de esa ÔbellezaÕ que hallaron
encarnada en el arte de los griegos [...] y
los romanos. [...] Los flamencos, al concebir la perspectiva como un medio de
enriquecimiento —ptico m‡s que de especificaci—n estereogr‡fica y sin el reto que
supon’an los restos visibles de la antigŸedad cl‡sica, durante mucho tiempo
fueron incapaces de comprender un idioma tan sazonado por el helenismo y el
latinismoÓ.
Os catro primeiros cap’tulos van
dedicados a traza-los precedentes da pintura flamenga. Recollendo a terminolox’a
tan propia de Bianchi Dandinelli, podemos dicir que a miniatura Ž, na derradeira idade media, a arte-gu’a e, polo
mesmo, Òes en las bibliotecas m‡s que en
las pinacotecas, las iglesias y los palacios
donde debemos estudiar los antecedentes de los grandes flamencosÓ. Rep‡sase,
pois, a producci—n dos grandes iluminadores do sŽculo XIV e XV, como Jean
Pucelle, Jacquemart de Hesdin, o mestre
de Boucicaut, quen ocupa unha Òposici—n
œnica en la historia del arte [pola sœa
capacidade para] sintetizar la alegre y
dedicada diversidad de sus predecesores
parisienses, que hab’an sobresalido en lo
minucioso y lo secular m‡s que en lo
grande y lo sagrado, con la monumentalidad sombr’a italiana que hab’a caracterizado el œltimo per’odo de Jacquemart
de HesdinÓ, os irm‡ns Limbourg, autores
dunha obra de abraiante beleza e responsables Ñdig‡molo a xeito de anŽcdotaÑ
do Òprimer paisaje nevado de toda la pinturaÓ, ou o mestre das Grandes Heures
de Rohan, por cita-los doutos deste terreo
art’stico. A pintura sobre t‡boa, con
representantes
como
Melchior
Broederlam, constitœe outro precedente
da gran producci—n do sŽculo XV.
O cap’tulo V, que leva o elaborado
t’tulo de ÒRealidad y s’mbolo en la pintura flamenca primitiva: spiritualia sub
metaphoris corporaliumÓ Ž a pedra de
toque do libro, a que o converte nun mito
da historiograf’a art’stica, posto que nel
sistematiza a sœa teor’a do Ôsimbolismo
disfrazadoÕ, segundo a cal os interiores
burgueses e apracibles de boa parte das
t‡boas da pintura flamenga do sŽculo XV
non supo–en unha laicizaci—n estricta da
arte, unha desaparici—n do recurso —
simbolismo relixioso; o que ocorre Ž que
ese simbolismo permanece agachado:
unha xerra, unha candea recentemente
apagada, unha l‡mpada, unha cheminea, unha rateira, son todos eles obxectos
simb—licos disfrazados de cotianidade.
Non Ž preciso demostrar que este novo
xeito de interpreta-la pintura dos van
Eyck ou van der Weyden significa o
2 La perspectiva como forma simbólica, Barcelona, Tusquets, 1980, é outro dos clásicos do autor.
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 283
Recensións
emprego dunha metodolox’a de tipo iconol—xico e, obviamente, ter‡ os seus
defensores e cr’ticos, as’ como xunto a
aplicaci—ns prudentes do mŽtodo haber‡
outras que caian no exceso.
O resto do libro Ž unha serie de
monograf’as sobre os pintores m‡is
importantes. As’, o cap’tulo V analiza a
obra do mestre de FlŽmalle, Robert
Campin, autor de exquisiteces como o
Tr’ptico de MŽrode. Seguidamente dem—rase Panofsky na figura do m‡is grande
dos pintores da Žpoca, Jan van Eyck. Esta
secci—n Ž outra das que fixeron Žpoca: o
agudo historiador recolle un vello traballo publicado na prestixiosa revista The
Burlington Magazine (LXIV, 1934); o
obxectivo central do artigo Ž esclarece-lo
significado do co–ecid’simo Matrimonio
Arnolfini, cadro que deu lugar a mœltiples interpretaci—ns, algunhas delas realmente pintorescas, como a que afirmaba
que o tema da t‡boa Ž a quiromancia: o
home intenta desentra–a-lo futuro do
neno que a’nda est‡ no ventre da sœa
nai3. Para Panofsky unha serie de claves
Ña principal das cales Ž a sinaturaÑ
permite albiscar unha dobre funci—n: a
obvia de retrato de voda, e a menos evidente de documento notarial. Existen
sucesivos intentos, libros enteiros, dedicados a contestar esta teor’a, o que non
fai m‡is que confirmar que, cando
menos, ten s—lidas bases.
O cap’tulo VIII vai dedicado — problema de Hubert van Eyck, figura
fantasmal onde as haxa. Como afirmaba
283
Frits Lugt, Òa distinci—n entre Hubert e
Jan van Eyck Ž coma un —so lanzado por
un demo da discordia —s historiadores
da arte, e estes roen nel indefinidamenteÓ. Intentar discernir, no celebŽrrimo
Pol’ptico de Gante, entre a man de Jan e a
do seu irm‡n maior Ž tarefa que se revela imposible.
A œltima das monograf’as cons‡grase ‡ xenial obra de Roger van der
Weyden. Un longo ep’logo cita algœns
dos artistas que continuaron a senda
aberta por estes precursores: Dirc Bouts,
Hugo van der Goes...
Sobra advertir que o libro precisa
de lecturas complementarias para po–er
— d’a boa parte do seu contido; moitos
dos panoramas art’sticos e intelectuais
nel trazados recibiron posterior atenci—n,
polo que temas como o do macabro na
arte medieval, por po–er un exemplo,
deben ser matizados. Por iso se agradece
a iniciativa da editorial C‡tedra de inserir un pequeno apŽndice bibliogr‡fico. ƒ
de lamentar, por outra banda, a escasa
calidade das ilustraci—ns as’ como a
supresi—n das ilustraci—ns en cor que
acompa–an as edici—ns americana (dividida en dous volumes: texto e l‡minas) e
francesa.
Carlos Sastre V‡zquez
Instituto Os Rosais II.
Vigo.
3 Louis Viardot, Les musées d’Angleterre, cit. en E. Hall, The Arnolfini Betrothal. Medieval Marriage and the
Enigma of van Eyck’s Double Portrait, Berkeley, California U.P., 1994.
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 284
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 285
Recensións
T’tulo:
Autor:
Editorial:
Nœm. pp.:
Tama–o:
1. A INOCENCIA DO QUATTROCENTO
Se tivesemos que buscar unha palabra que servise como elemento diferenciador entre a cultura renacentista do
sŽculo XV e a do sŽculo XVI, quiz‡s Ôlouzan’aÕ fose a indicada. Os artistas e intelectuais dos estados italianos do
Quattrocento eran Ñse esquecŽmo-los
grandes pioneiros como Petrarca ou
BoccaccioÑ, parafraseando a Bernardo
de Chartres, ananos nos ombros dos
xigantes da antigŸidade. Hai que imaxina-la ledicia que sentir’an mestres como
Donatello ou Brunelleschi, cando (do
mesmo xeito que sŽculos despois entre a
aristocracia inglesa a viaxe ser‡ concibida como o colof—n da formaci—n dun
mozo) fac’an a preceptiva peregrinaxe
art’stica a Roma Ña canteira visual do
primeiro RenacementoÑ, desco–ecida
case absolutamente por aquel ent—n
c—mo era a arte grega.
A’nda na dŽcada dos oitenta os
creadores estaban a rastrexa-lo pasado:
Botticelli fac’a renacer Ñcomo atinadamente precisou GombrichÑ a Venus, e
as sœas pinturas, a’nda que vinculadas a
ideas neoplat—nicas ou inspiradas polo
285
Le immagini degli d•i di Vincenzo
Cartari
Caterina Volpi
De Luca, Roma, 1986
642
15 x 21
rigorismo do dominicano Savonarola,
son de doada lectura. Cando un visitante do Prado se detŽn a saborea-los paneis
que narran a historia de Nastagio degli
Onesti, non precisa m‡is que co–ece-la
historia de Il Decamerone para segui-lo f’o
conductor. ƒ, a’nda, a frescura do redescubrimento.
Pero, Àque acontece cando ese
mesmo imaxinario amante das artes
demora a sœa ollada nun lenzo de
Bronzino? Ñe seguimos en FlorenciaÑ.
Este exquisito retratista Ž tamŽn autor de
complicad’simas alegor’as, como a que
se pode admirar na National Gallery de
Londres, unha t‡boa que provoca tantas
incertezas entre os expertos que nin tan
sequera se dan posto de acordo no seu
t’tulo: ÀDescubrimento da Luxuria, Venus e
Cupido? A unha complexa composici—n
que non facilita precisamente a lectura,
eng‡delle o autor unha serie de escuros
motivos (as m‡scaras, a figura feminina
que remata en rŽptil, as pombas...) de
imposible interpretaci—n para todo aquel
non part’cipe da cultura simb—lica da
Žpoca.
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
5 Recensións
286
17/4/01
19:31
Página 286
Recensións
2. O TRIUNFO DA ERUDICIÓN
ÀComo explicar este enorme contraste? Penso que a clave est‡, outra vez,
na cultura escrita de cada unha das etapas: o neoplatonismo florentino falaba
dunha conciliaci—n da filosof’a antiga e o
cristianismo, que na pr‡ctica art’stica do
momento se traduce nun crecente interese pola Ôarqueolox’a visualÕ. As’, por
seguir con Botticelli, MoisŽs ter‡ como
pano de fondo o Arco de Constantino, e
o grupo das Gracias na Alegor’a da
Primavera est‡ claramente tirado dalgœn
prototipo cl‡sico.
Mais a citada pintura de Agnolo di
Cosimo Ž producto da utilizaci—n de
receitas novas: o sŽculo XVI xa non cre
nas teor’as neoplat—nicas, e a sacrosancta
vetustas dos humanistas e creadores do
sŽculo pasado Ž agora pasto dos anticuarios, fil—logos e acadŽmicos. E precisamente a unha desas Academias Ñnada
que ver coas promovidas pola
Ilustraci—nÑ, a dos Pellegrini, pertenc’a
Vincenzo Cartari, do que a penas temos
noticias e que estar’a perdido no anonimato da historia de non ter publicado a
obra, agora felizmente reeditada na sœa
lingua orixinal, Le immagini con la spositione de i dei de gli antichi, que sa’u do
prelo por primeira vez na cidade de
Venecia no ano 1556.
Xa nos œltimos anos do sŽculo XV
comez‡base a enxergar un gusto pola
complicaci—n narrativa a base de acumular s’mbolos; a Hypnerotomachia Poliphili,
de Francesco Colonna, publicada en
Venecia en 1499, Ž un bo exemplo deste
proceso. Nela o heroe fai un percorrido
simb—lico no que atopa restos de antigŸidade xunto con enigm‡ticas inscrici—ns.
ƒ verdade que nesta obra resulta dif’cil
precisar c‡ndo estamos diante dunha
mentalidade humanista ou se nos
enfrontamos — gusto polo elegante propio das alegor’as de finais da idade
media.
ƒ claramente o sŽculo XVI o da
eclosi—n dunha literatura erudita que
empapar‡ o ambiente art’stico, enturb‡ndoo cun gusto polos emblemas e
s’mbolos que converten en ocasi—ns as
pinturas en autŽnticos enigmas visuais
(quede claro que non estamos a facer
valoraci—ns estŽticas). Os Emblemas de
Alciato, a Iconologia de Ripa, a
Hyeroglyphica de Valeriano reed’tanse,
tradœcense e circulan por toda Italia e
boa parte de Europa. O manual de
Cartari non ser‡ unha excepci—n.
A canseira provocada por moitas
das alegor’as inspiradas neste tipo de
obras queda patente nas li–as que escribe en 1748 un abade francŽs: ÒÀQuen
toma o traballo de adivi–ar nos cadros
aleg—ricos de Le Brun e de tantos outros
o que eles creron dar a entender? Todas
esas figuras enigm‡ticas fat’ganme en
lugar de divertirme ou instru’rme, e,
polo xeral, cando consigo adivi–a-la
intenci—n deses personaxes misteriosos,
atopo que o que me ensinan a penas
val’a o que custou a sœa envolturaÓ1.
1 J. Seznec, Los dioses de la antigüedad en la Edad Media y el Renacimiento, Madrid, Taurus, 1983.
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 287
Recensións
287
A finalidade do traballo era servir
como gu’a iconogr‡fica a aqueles pintores e escultores que desexaban representa-las divindades pag‡s; Ž dicir, converterse no vademecum da arte do seu
tempo, obxectivo que se ben non acadou
de pleno quedou en boa medida cumprido: Jacopo Zucchi, por exemplo, pintar‡
o teito do Palazzo Ruspoli en Roma
seguindo un tratado escrito por el
mesmo, pero que lle debe moito — de
Cartari2.
dœas tachas afean o labor: b—tase de
menos unha selecci—n m‡is ampla de
imaxes comparativas tiradas de diversas
edici—ns; por po–er un exemplo, a publicada en Padua en 1626 ofrece un bo
repertorio, de menor calidade c— de
Zaltieri, pero en ocasi—ns cun interese
arqueol—xico m‡is serio. A segunda das
obxecci—ns ref’rese ‡ lectura apresurada
que de Hes’odo debeu facer a autora
segundo se desprende dalgunha das
sœas citas.
A edici—n aqu’ presentada Ž o resultado dun traballo de tese de doutoramento realizado baixo a direcci—n do
profesor Maurizio Calvesi. Soamente
Carlos Sastre V‡zquez
Instituto Os Rosais II.
Vigo
2 F. Saxl, Antiker Götter in der Spätrenaissance; ein Freskenzyklus und ein Discorso des Jacopo Zucchi,
Leipzig, Studien der Bibliothek Warburg, 1927.
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 288
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 289
Recensións
T’tulo:
Autor:
Editorial:
Colecci—n:
Nœm. pp.:
Tama–o:
No escaso espacio que os estudios
sobre mœsica galega ocupan no panorama editorial, sempre Ž recibida como
unha boa noticia a chegada dunha nova
publicaci—n, especialmente se o seu enfoque Ž de car‡cter musicol—xico. O libro
de M. Pilar AlŽn vŽn sendo o primeiro
intento sistem‡tico de abarcar dun xeito
xeral a historia da mœsica en Galicia
desde aquela moi loable introducci—n
que JosŽ Filgueira Valverde fixera para o
cancioneiro recompilado por Casto
Sampedro y Folgar.
O texto aborda as diferentes etapas
da creaci—n musical neste pa’s, desde a
ÒAntigŸidadeÓ ata o per’odo comprendido entre os derradeiros anos do sŽculo
XIX e os primeiros do XX. Os contidos de
cada apartado enf—canse sempre desde o
marco referencial das principais correntes da mœsica en Occidente. Deste xeito,
o libro faise accesible — lector non especializado.
Div’dese a obra en tres grandes cap’tulos: ÒAntigŸidade e Alta Idade MediaÓ,
ÒBaixa Idade MediaÓ e ÒIdade ModernaÓ.
Este œltimo abrangue os sŽculos comprendidos entre o renacemento e finais do
sŽculo XIX. No primeiro cap’tulo, a autora
289
Historia da Mœsica Galega. Cantos,
cantigas e c‡nticos
M. Pilar AlŽn
A Nosa Terra, Vigo, 1997
Historia de Galicia. Monograf’as
160
24 x 16,5
ac—llese —s co–ecementos xerais que se
posœen da Žpoca tratada, traballando
sobre a hip—tese de que as devanditas tendencias poder’an estenderse para o caso
galego, como por exemplo, na mœsica
correspondente —s m‡is primitivos
momentos da nosa historia. Isto dŽbese a
que son poucas ou nulas as fontes sobre as
que facer conxecturas, e moitas de car‡cter
indirecto como as fontes literarias cl‡sicas,
(Estrab—n, Silio It‡lico), ou as actas dos
concilios. Especial atenci—n merecen no
cap’tulo o C—dice de Fernando I, ou a
Visitatio Sepulchri, drama litœrxico conservado na Catedral de Santiago. En calquera caso, para esta etapa Ž especialmente
relevante a escaseza de fontes, maiormente nas referidas ‡ mœsica profana.
Para a baixa idade media, ded’case,
dentro da mœsica en lat’n, un amplo
apartado — C—dice Calistino. Tr‡tanse
cuesti—ns como os tipos de cantos que
nel figuran, ou os problemas de transcrici—n que ten presentado. Por outra parte
introdœcese un apartado sobre a iconograf’a medieval que se centra especialmente no P—rtico da Gloria da Catedral
de Santiago e en portadas rom‡nicas
af’ns, como as que se conservan en
Carboeiro ou Ourense. Para remata-lo
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
5 Recensións
290
17/4/01
19:31
Página 290
Recensións
cap’tulo, tr‡tase o mundo trobadoresco,
facendo unha alusi—n destacada ‡s
Cantigas de Amigo de Mart’n Codax e ‡
mœsica das Cantigas ‡ Nosa Se–ora de
Afonso X o Sabio.
O derradeiro cap’tulo, na segunda
parte do libro dedicada ‡ ÒIdade
ModernaÓ, a falta doutro tipo de documentaci—n, cŽntrase sobre todo no seguimento das Capelas de Mœsica das nosas
catedrais, cerna da vida musical do noso
pa’s durante estes sŽculos. Nos diversos
apartados onde se tratan as caracter’sticas de cada sŽculo, a atenci—n cŽntrase
primeiramente na sŽ compostel‡ dada a
sœa importancia como centro cultural,
auspiciado tanto pola presencia da sede
arcebispal como pola da principal nobreza do pa’s. Seguidamente, atŽndese ‡
vida musical das capelas doutras catedrais. En ‡mbolos dous casos, inc’dese,
amais de en cuesti—ns relacionadas co
funcionamento das devanditas capelas,
nas distintas figuras que traballaron
como mestres nelas, onde se sucederon
destacados nomes como JosŽ de
Vaquedano no XVII, Melchor L—pez ou
Buono Chiodi no XVIII para o caso de
Santiago de Compostela, ou Antonio
Roel del R’o no Mondo–edo do XVIII.
Neste mesmo cap’tulo resŽrvase un
apartado para o tema do vilancico ÔenÕ
ou ÔdeÕ galegos, que tan interesantes froitos acadar’a nas nosas catedrais desde a
segunda metade do sŽculo XVIII. Por
œltimo, unha secci—n trata dos inicios da
—pera en Galicia, aludindo ‡s primeiras
compa–’as italianas, as’ como —s primeiros dramas cantados compostos no noso
pa’s por Buono Chiodi.
O libro remata o seu relato a principios deste sŽculo. A autora entende que o
progresivo desmantelamento das capelas de mœsica catedralicias, debido ‡s
novas circunstancias sociais, pol’ticas e
econ—micas, marca o final dunha Žpoca.
No ep’logo, opina que o estudio da
ÒIdade Contempor‡neaÓ require unhas
perspectivas diferentes polos cambios
acontecidos no per’odo. Por iso, empr‡zanos a unha futura publicaci—n sobre
este tema dentro da mesma serie.
O libro complŽtase con ilustraci—ns
en branco e negro, basicamente de contido iconogr‡fico e de partituras ou libros
orixinais, con pequenas frases a xeito de
subli–ados estructurais nas amplas marxes das sœas p‡xinas. As notas dos diferentes cap’tulos sitœanse — final do texto.
TamŽn aparece aqu’ un cadro cronol—xico xeral, unha bibliograf’a b‡sica, un
’ndice onom‡stico e un glosario de termos musicais. A finalidade deste glosario Ž facer accesible o texto — lector non
especialista. Quizais se boten en falta
dous elementos: por unha banda, a presencia de partituras ou fragmentos delas,
a xeito de ilustraci—n dalgœns comentarios; por outra, a presencia dunha pequena discograf’a de referencia que, a’nda
que escasa, ser’a œtil acompa–ando os
contidos tratados no libro, especialmente
para algœns apartados como pode se-la
polifon’a do C—dice Calistino.
En calquera caso, esta encomiable
Historia da Mœsica Galega servir‡, noutra
orde de cousas, de grande utilidade para
aqueles que, dedicados ‡ docencia, queiran ter un texto de referencia para trata-lo apartado da ÒMœsica no TempoÓ no
tocante a Galicia.
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 291
Recensións
O libro de M. Pilar AlŽn, de r‡pida
e doada lectura a pouco que se estea
metido no tema, pode semellar curto
para tan longo per’odo de tempo abarcado. Non obstante, entendemos que esta
publicaci—n non Ž m‡is que un punto de
partida; agardamos, non s— o futuro
complemento acerca dos sŽculos XIX e
XX, sen—n unha redacci—n m‡is completa dunha ÒHistoria da Mœsica en
GaliciaÓ, — xeito do que se vŽn realizando noutros eidos de co–ecemento, e coa
achega de especialistas para os diversos
‡mbitos disciplinares. Este proxecto, que
a’nda cremos distante, est‡ ‡ espera de
291
que fructifiquen as investigaci—ns que se
est‡n a facer en campos diversos e nas
que xa comezan a agroma-las esperanzas
dunha pr—xima e completa musicolox’a
galega, musicolox’a que a’nda conta con
atrancos considerables como o lamentable estado dos nosos fondos documentais, algo do que se laia a autora no remate do seu libro.
Javier Mar’a L—pez Rodr’guez
I. B. de Mos
Pontevedra
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 292
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 293
Recensións
T’tulo:
Autores:
Editorial:
Nœm. pp.:
Tama–o:
O ano 1996 foi declarado polo
Parlamento e o Consello de Europa
como o ÒAno europeo da educaci—n e a
formaci—n permanenteÓ. Con este motivo publicouse un pequeno informe titulado: Ense–ar y aprender: hacia la sociedad
cognitiva.
Na celebraci—n do dito ano tiveron
cabida moitas actividades, entre elas a
realizaci—n de diversos congresos dedicados a reflexionar sobre a educaci—n
permanente e a sœa relaci—n e praxe m‡is
inmediata: a educaci—n das persoas
adultas.
A Revista Di‡logos: Educaci—n y formaci—n de persoas adultas nace como
publicaci—n especializada nos temas
educativos referidos — mundo adulto.
No ano 1995 apareceu o primeiro nœmero e na sœa folla de presentaci—n (o denominado Ònœmero ceroÓ) pretende que
Òesta nueva publicaci—n cree y posibilite
un espacio de opini—n, de informaci—n,
de intercambio, de investigaci—n, de
debate y de enlace con la realidad social
que circunda el mundo de la educaci—n y
formaci—n de personas adultasÓ.
Con tal obxectivo e aproveitando o
ano 1996, organiza un amplo congreso
293
Sectores emergentes en el campo de
la educaci—n permanente
Varios. Di‡logos e Universidad
Universidade das Illas Baleares
e Di‡logos
179
21 x 15
baixo o t’tulo de: ÒSectores emergentes en
el campo de la educaci—n permanenteÓ.
O congreso tivo lugar en Palma de
Mallorca, e algunhas das sœas comunicaci—ns e experiencias foron publicadas
previamente ‡ sœa realizaci—n na Revista
Di‡logos, volume I, nœmero 5, marzo
1996. Nese nœmero rec—llense traballos
espec’ficos referidos ‡s catro ‡reas tem‡ticas en que se dividide o congreso:
ÒNuevas propuestas educativas en el
campo de la culturaÓ (‡rea tem‡tica 1);
ÒInnovaci—n y Educaci—n para el trabajoÓ (‡rea tem‡tica 2); ÒRespuestas educativas para las necesidades sociales actualesÓ (‡rea tem‡tica 3);ÓEducaci—n y
desarrollo personal en la ComunidadÓ
(‡rea tem‡tica 4).
Agora acaba de publicarse o libro
cos relatorios do congreso. Os autores
tiveron a oportunidade de revisa-los
seus traballos e a Universidade das Illas
Baleares edita estas p‡xinas.
Nestes casos sucede adoito que
existe unha certa distancia entre o
Congreso e a publicaci—n dos seus materiais. Isto deber’a evitarse Ñcousa que
en parte xa se fixo adiantando moito do
debatido na propia revistaÑ pois unha
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
5 Recensións
294
17/4/01
19:31
Página 294
Recensións
demora excesiva fai perder actualidade ‡
tem‡tica tratada. En todo caso, haber’a
que lembra-lo cŽlebre refr‡n: Òm‡is vale
tarde ca nuncaÓ.
Nesta obra de varios autores
Ñrelatores do congresoÑ rec—llense as
principais preocupaci—ns tratadas no
evento e presentadas polo director da
Revista Di‡logos (çngel Marzo). Os dous
primeiros relatorios te–en unha intenci—n de reflexi—n xeral: ÒLa Educaci—n
permanente: situaci—n, retos y propuestas para la educaci—n de adultosÓ (J.
Vallespir) e ÒTeor’as cr’ticas sobre los
procedimientos formativos en la edad
adultaÓ (P. Federighi). A continuaci—n
ab—rdase a relaci—n entre a educaci—n e o
traballo que vŽn exposta en dous cap’tulos titulados: ÓNuevas perspectivas en la
educaci—n y la formaci—n para el trabajoÓ
(F. Salvˆ) e ÒCadena interrumpida: educaci—n y trabajoÓ (E. Gelpi).
A dimensi—n social e o tema da
investigaci—n-innovaci—n, as’ como o da
formaci—n son analizados en tres cap’tulos
sucesivos: ÒLa educaci—n de personas
adultas como estrategia para la recuperaci—n de la iniciativa social organizada en
base a valoresÓ (J. Obrador); ÒInvestigaci—n e innovaci—n en el campo de la educaci—n de adultos contempor‡neaÓ (P.
Alheit); ÒEl perfil profesional de los formadoresÓ (A. Ferr‡ndez).
Completan o libro tres traballos
relacionados co que debe se-lo presente e
o futuro da educaci—n permanente, desde
tres consideraci—ns moi diferentes: ÒLa
sociedad del conocimiento: nuevas necesidades de educaci—n y de formaci—nÓ
(M. Jabonero); ÒEl sorprendente retorno
de la educaci—n a lo largo de la vidaÓ (P.
Belanger); e ÒSectores emergentes y retos
formativos de la educaci—n permanente
del futuroÓ (J. Trilla).
Como t—dolos libros compostos de
diversos traballos, a sœa vantaxe Ž que
nos ofrecen unha panor‡mica o suficientemente ampla dunha cuesti—n debatida
por diferentes autores. Neste caso o tema
central Ž a consideraci—n do que hoxe
debe se-la educaci—n de pers
oas adultas desde o punto de vista do
traballo, da realidade social, da investigaci—n e a innovaci—n as’ como sobre o
tema da formaci—n dos profesionais que
traballan neste sector especializado da
educaci—n.
Por outra banda, existe un certo
inconveniente. Os artigos son moi desiguais tanto cualitativa coma cuantitativamente (algœns son moi breves) e tal
vez merecer’an a denominaci—n de
Òcomunicaci—nÓ, como tecnicamente se
denominan certos traballos presentados
nos congresos.
En todo caso, o lector ten a posibilidade de atoparse con diferentes puntos
de vista que ofrecen unha interesante
achega sobre o que debe se-la educaci—n
de adultos como ÔsubconxuntoÕ (que
dic’a o denominado Libro Blanco publicado polo Ministerio de Educaci—n en
1996) do proxecto global da educaci—n
permanente.
Agust’n Requejo Osorio
Universidade de Santiago
de Compostela
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 295
Recensións
T’tulo:
Autores:
Editorial:
Nœm. pp.:
Tama–o:
Desde hai poucos anos, o estudio
da educaci—n das persoas adultas estase
diversificando. Antes, cando se falaba de
persoa adulta consider‡base normalmente como tal a persoa con maioridade
e que despois dunha formaci—n m‡is ou
menos ampla se incorporaba — mundo
do traballo e logo se xubilaba.
Hoxe o mundo adulto comeza a
considerarse desde diversas etapas. A
adultez Ž catalogada en adultez temper‡,
adultez media e adultez tard’a. Para esta
œltima etapa, en 1956 o doutor J. A. Huet
propuxo o termo de Ôterceira idadeÕ,
totalmente divulgado na actualidade.
Con todo, fronte a esa denominaci—n,
empŽzase a falar cada vez m‡is de Ôpersoas maioresÕ.
O t’tulo da presente obra que
publica a Editorial Dykinson toma como
referencia esta denominaci—n. Os autores, profesores na Universidade de
Granada, considŽrana moito m‡is axeitada. î mesmo tempo, con tal expresi—n
tr‡tase de recupera-lo sentido de veneraci—n e sabedor’a m‡is relacionados cos
termos de ÔancianidadeÕ, ÔvellezÕ ou Ôpersoa maiorÕ.
295
Un modelo de educaci—n en los
mayores: la interactividad
J. Garc’a-M’nguez,
A. S‡nchez Garc’a
Dykinson
206
24 x 17
Non pense, con todo, o lector que
estas p‡xinas est‡n dedicadas a discutir
termos ou tecnicismos inœtiles. Real’zase
un excelente traballo sobre a educaci—n
dos maiores que dalgunha forma vŽn a
ampliar unha serie de obras que, no
campo da educaci—n dos adultos, tratan de
ofrecernos estudios m‡is sectoriais sobre
este grupo de persoas de maior idade.
O texto dous cap’tulos introductorios. O primeiro cŽntrase nas cuesti—ns
terminol—xicas anteriormente expostas e
posteriormente ref’rese ‡s necesidades
do enfoque educativo neste colectivo.
Con frecuencia, considŽrase que estas
persoas s— necesitan protecci—n social e
asistencia sanitaria en caso de enfermidade. Para os autores existen motivos
sociopol’ticos e culturais para amplia-la
preocupaci—n polo colectivo anci‡n
desde a perspectiva educativa.
Defenden, polo tanto, que os estudios
xerontol—xicos non se reduzan a atenci—ns mŽdico-sanitarias e ps’quicas
sen—n que consideren as perspectivas da
xerontolox’a educativa.
A educaci—n permanente, a educaci—n — longo de toda a vida resulta
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
5 Recensións
296
17/4/01
19:31
Página 296
Recensións
posible sempre e cando se conte con programas adecuados para cada idade. As
persoas maiores poden interesarse por
mœltiples actividades relegadas durante
a sœa vida profesional e poden recuperar
novas funci—ns en actividades de voluntariado, asociacionismo, etc.
Os cap’tulos centrais (terceiro e
cuarto) analizan os problemas dos maiores desde o punto de vista da pol’tica
social tanto en Europa como en Espa–a.
Neste caso, xunto coa exposici—n das
perspectivas legais, faise un estudio das
principais cuesti—ns propostas no Plan
Xerontol—xico vixente: pensi—ns; saœde e
asistencia sanitaria, servicios sociais, asociacionismo.
Tal vez para o eido espec’fico da
intervenci—n educativa resulten m‡is
interesantes os dous œltimos cap’tulos
(quinto e sexto) que toman como referencia as teor’as do envellecemento e a
sœa proposta dun modelo de educaci—n
interactiva coas persoas maiores.
Neste œltimo cap’tulo tr‡tase de
forma particular os diversos programas
educativos que son clasificados en tres
xeraci—ns. Os programas da primeira
xeraci—n, da dŽcada dos sesenta, cŽntranse en aproveita-lo tempo libre das persoas xubiladas. Te–en un sentido fundamentalmente lœdico e de distracci—n e
poucas preocupaci—ns formativas.
A segunda xeraci—n de programas
comeza a finais da dŽcada dos setenta
ata mediados dos oitenta. Preocœpase
primeiro polos temas de saœde e hixiene
e logo ofrece un enfoque moito m‡is
integral. No ano 1973 xorde a experiencia das Universidades (Aulas) da
Terceira Idade das cales existen hoxe no
mundo unhas 3000 e nove centros en
Galicia.
Finalmente, os autores f‡lannos dos
programas da terceira xeraci—n. Hoxe as
propias universidades cl‡sicas, entre elas
a de Santiago de Compostela, est‡n abrindo as sœas portas ‡s persoas maiores,
organizando cursos espec’ficos a travŽs
das denominadas ÒUniversidades da
ExperienciaÓ ou do ÒCuarto CicloÓ. Estes
novos programas pretenden intercambiar
co–ecementos e experiencias as’ como
fomenta-la participaci—n dos maiores na
sociedade actual mediante a divulgaci—n e
estudio de diferentes campos da cultura.
Os autores, despois de analizar este
conxunto de programas, fan a proposta
do seu modelo interactivo definido como
actividade educativa non formal e que
ten como finalidade a realizaci—n persoal
e a participaci—n social das persoas maiores.
A obra, en s’ntese, especial’zase nos
problemas educativos e sociais do colectivo das persoas maiores. Neste momento non sobra bibliograf’a sobre educaci—n de adultos pero, desde logo, a
referida —s adultos de maior idade resulta moi minoritaria e escasamente co–ecida. Neste sentido hai que loa-la iniciativa
dos autores que fan un excelente traballo
desde as sœas propostas sobre a xerontolox’a educativa. TamŽn merece felicitaci—n a Editorial Dykinson por acoller con
interese libros sobre esta tem‡tica.
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 297
Recensións
297
Simplemente, c—mpre recordar que antes
desta obra xa se publicara outro t’tulo
sobre a mesma cuesti—n: La Tercera Edad:
Animaci—n Sociocultural (Juan S‡ez
Carreras).
conten con m‡is obras especializadas nas
actividades formativas co grupo adulto
de maior idade.
ƒ de esperar que no futuro poida
seguirse por este cami–o e que os
profesionais en educaci—n de adultos
Agust’n Requejo Osorio
Universidade de Santiago
de Compostela
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 298
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 299
Recensións
T’tulo:
Autor:
Editorial:
Colecci—n:
Nœm. pp.:
Tama–o:
A orixe principal dos avances e dos
descubrimentos en matem‡ticas sempre
foi o desexo de co–ecer mellor a realidade que nos rodea. As matem‡ticas trataron sempre de proporcionar modelos
que, adapt‡ndose a determinados problemas da realidade, a interpretasen e
servisen para explicala e predici-lo seu
comportamento. Un dos primeiros
exemplos de teor’a matem‡tica constitœeo a xeometr’a eucl’dea. Tal como a
co–ecemos e nola ensinan no colexio, a
xeometr’a eucl’dea Ž o paradigma das
matem‡ticas ÔacabadasÕ: axiomas, regras
de inferencia, teoremas. Pero tamŽn se
trataba de ensina-la conexi—n deste
corpo de co–ecementos coa realidade. As
rectas, os ‡ngulos, os tri‡ngulos, as c—nicas, os paralelogramos e demais obxectos pertencentes a este ‡mbito do saber,
xunto coas sœas propiedades, a’nda
est‡n, e seguir‡n estando, vixentes para
moitos prop—sitos pr‡cticos.
Pero a natureza, en moitas das sœas
manifestaci—ns, non se adapta ou ad‡ptase mal a este tipo de obxectos. ÒNi las
nubes son esfŽricas, ni las monta–as
c—nicas, ni las costas circulares, ni la corteza es suave, ni tampoco el rayo es rectil’neoÓ. Mandelbrot fixo fronte — desaf’o
299
La geometr’a fractal de la
naturaleza
Beno”t Mandelbrot
Tusquets Editores. Barcelona.
1997
Metatemas. Libros para
pensar la ciencia
662
22,5 x 15
de estudia-las formas que Euclides descarta por informes, de investiga-la morfolox’a do amorfo, concibindo e desenvolvendo unha nova xeometr’a da
natureza na que os obxectos b‡sicos se
denominan fractais.
Neste libro, o primeiro investigador e descubridor destes temas comŽntano-la sœa xŽnese, as sœas motivaci—ns, as
sœas implicaci—ns e aplicaci—ns, os resultados xa establecidos, as cuesti—ns abertas, etc., e reclama escrupulosamente,
segundo as sœas propias palabras, o
mŽrito que lle corresponde. Pero non se
esquece de citar — longo do texto outros
autores que, como Cantor, Peano,
Lebesgue, Haussdorff, Bolzano, Koch,
Sierpinski, etc., contribu’ron coa sœa
obra, Òsin que ellos ni las generaciones
que les siguieron se dieran cuentaÓ, —
nacemento desta nova ciencia. Incluso
dedica o œltimo cap’tulo do libro a esbozar aspectos das biograf’as de matem‡ticos e outros cient’ficos que, cunha obra
at’pica, influ’ron, en moitos casos parece
que s— tanxencialmente, na dedicaci—n
de Mandelbrot — estudio dos fractais. O
autor sinala que a sœa obra Ž tanto un
sumario coma un manifesto.
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
5 Recensións
300
17/4/01
19:31
Página 300
Recensións
Un sumario que reœne distintos
exemplos, procedentes de diferentes
ciencias, nos cales est‡ presente o concepto de fractal. Estes casos presŽntaos —
longo dos corenta e dous cap’tulos en
que se divide o libro, que est‡n agrupados en doce grandes secci—ns. Comeza
cunha primeira dedicada a introduci-los
conceptos fundamentais de dimensi—n
de Haussdorff e de autosemellanza.
Entre os exemplos que presenta podemos cita-los m‡is co–ecidos sobre a lonxitude das costas (sudafricana, australiana e de Breta–a) e fronteiras (portuguesa
e alemana) onde Mandelbrot reco–ece a
influencia que tiveron nel os estudios
experimentais de Richardson e os modelos das curvas de Koch. Estudiando as
curvas de Peano encontra analox’as con
outros exemplos procedentes da natureza: as ‡rbores e as cuncas fluviais.
Conecta a distribuci—n de erros nas li–as
de transmisi—n de datos co po fractal de
Cantor. Pero hai moitos outros fen—menos da natureza tratados nesta obra,
como a distribuci—n das estrelas, das
galaxias e dos cœmulos de galaxias, a turbulencia, o relevo, o movemento browniano, etc., que tamŽn admiten un enfoque fractal.
Como consecuencia da profusi—n
de exemplos de todo tipo Ñalgœns
tamŽn extra’dos das ciencias sociais,
como a variaci—n dos prezos das mercador’as nos mercados competitivosÑ a
obra pode considerarse ademais como
un manifesto de que as formas da natureza son fractais e moitos dos seus procesos se gobernan por comportamentos
fractais.
O texto est‡ dirixido a persoas
cunha formaci—n cient’fica xeral. Os
temas presŽntanse a partir de casos concretos, detŽndose no seu estudio antes de
chegar ‡s dificultades de ’ndole puramente tŽcnica, polo que o autor ofrece
unha ampla bibliograf’a para poder
seguir afondando neles.
Por outra parte, o lector debe ter en
conta que a obra, de recente traducci—n —
espa–ol, aparece publicada por primeira
vez en 1977, con reedici—ns en 1982 e
1983. Transcorreron, polo tanto, 15 anos
desde a œltima reedici—n, tempo suficientemente amplo para que xurdisen
cambios significativos nunha ciencia que
se est‡ desenvolvendo moi rapidamente,
sobre todo polo interese espertado polo
descubrimento do caos determinista e os
atractores estra–os que posœen unha
xeometr’a fractal.
ƒ importante sinalar que o libro
non est‡ organizado como un texto —
modo cl‡sico, que poida e deba ser lido
en forma secuencial. En moitas ocasi—ns
rem’tese o lector a cap’tulos posteriores —
que est‡ lendo para completar ou aclarar
informaci—ns. Outra caracter’stica que o
diferencia dun texto t’pico de matem‡ticas Ž a preocupaci—n de facer expl’citas
as motivaci—ns que levan os matem‡ticos a realiza-lo seu traballo e a historia
que se esconde detr‡s del, contradicindo
o vello aforismo de Gauss: Òcando un
edificio est‡ acabado ninguŽn d‡ visto
rastro ningœn das estadasÓ.
Util’zanse referencias — longo do
texto para localiza-las numerosas ilustraci—ns que contŽn. Nalgunhas ocasi—ns
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 301
Recensións
est‡n equivocadas e noutras, simplemente, non dei atopado as l‡minas ‡s
que se alude. Algunhas das ilustraci—ns
est‡n en cor, representando sobre todo
paisaxes. Pero, a’nda que Ž lex’timo
achegarse ‡ xeometr’a fractal a travŽs da
sœa indubidable compo–ente estŽtica, a
m‡is popular para o gran pœblico, non
espere o lector encontrar neste libro m‡is
ca uns poucos exemplos desa beleza
producida con axuda do ordenador a
travŽs de miles de iteraci—ns.
301
Non cabe m‡is que dicir que os
contidos do libro constitœen exemplos da
eficiencia da linguaxe da matem‡tica nas
ciencias naturais e noutros campos do
saber.
JosŽ Luis Valcarce G—mez
Instituto Pontepedri–a
Santiago de Compostela
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 302
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 303
Recensións
T’tulo:
Autor:
Editorial:
Traductor:
Nœm. pp.:
Tama–o:
Richard Leakey pertence a unha
dinast’a de paleont—logos descubridores
dos hom’nidos f—siles m‡is antigos. Este
libro revisa as œltimas tendencias en evoluci—n e ecolox’a.
A Terra condensouse hai 4600
mill—ns de anos (MA), na era hadeana. A
vida org‡nica apareceu hai 3750 MA coas
bacterias heter—trofas (que se alimentan
de molŽculas org‡nicas) na era arcaica.
Cando escasearon estas molŽculas, moitas extingu’ronse e apareceron as bacterias aut—trofas, que forman molŽculas
org‡nicas a partir de inorg‡nicas. Entre
elas, hai 3000 MA, as fotosintŽticas comezaron a producir os’xeno (O2) oxidante
que extinguiu moitas bacterias, — ser
anaerobias (non poden vivir con O2).
Apareceron bacterias aerobias que respiran O2 e pouco despois, hai 1800 MA, a
enerx’a do O2 posibilitou a aparici—n de
cŽlulas eucariotas, con nœcleo e org‡nulos, no per’odo proterozoico ou prec‡mbrico. Axi–a apareceron protozoos (animais unicelulares) e algas; os primeiros
iniciaron a extinci—n de colonias bacterianas (estromatolitos) por predaci—n,
acelerada — aparece-los metazoos (animais pluricelulares) hai 800 MA. Esa foi
303
La sexta extinci—n. Las pautas de la
vida y el futuro de la humanidad.
Richard Leakey e Roger Lewin
Tusquets, Barcelona, 1997
Antonio-Prometeo Moya
296
23 x 15,5
a primeira extinci—n en masa (75 % de
especies unicelulares).
Hai 670 MA aparecen algas con
cunchas sil’ceas e metazoos de corpo
brando (fauna de ediacara): uns œnicos,
outros parecidos a vermes segmentados
e artr—podos, pero ocos, sen sistema circulatorio (diplob‡sticos), medusas e
corais ocos e mais esponxas. Houbo
grandes glaciaci—ns e hai 575 MA comezou a biomineralizaci—n de cunchas de
carbonato c‡lcico en metazoos e algas,
quizais — cambia-la qu’mica mari–a. Hai
550 MA a fauna de ediacara extinguiuse
en masa, e hai 540 MA a biomineralizaci—n xeneralizouse.
Hai 530 MA aparecen invertebrados mari–os complexos (triplobl‡sticos)
e novos organismos unicelulares. En 5
MA apareceron m‡is de 100 phyla (tipos
estructurais) metazoos, m‡is de 30
modernos: moluscos, equinodernos,
anŽlidos, artr—podos, cordados, etc.,
habitantes do solo Ñfixos e m—bilesÑ,
nadadores e flotadores. O 20 % das especies ti–a esqueleto calcificado, o que
marcou o inicio do per’odo fanerozoico:
o paleozoico, na era primaria, no seu
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
5 Recensións
304
17/4/01
19:31
Página 304
Recensións
primeiro per’odo (c‡mbrico) e chamouse
explosi—n
(radiaci—n)
c‡mbrica.
Seguramente non apareceron phyla
novos despois porque os nichos (funci—ns) ecol—xicos nunca estiveron tan
baleiros (sen competencia).
As especies c‡mbricas eran escasas
pero ecoloxicamente universalistas
(xeneticamente flexibles). Desde ent—n
houbo m‡is de vinte extinci—ns masivas,
cinco delas grandes. No ordov’cico
(segundo per’odo paleozoico) cuadriplic‡ronse as familias animais, pero — final,
hai 440 MA, produciuse a primeira grande extinci—n na que morreron 70 deses
phyla (a’nda sen ser peor adaptados) e
apareceron as plantas terrestres.
Outra grande extinci—n ocorreu no
dev—nico tard’o, hai 365 MA. Aparecen
os anfibios. En xeral, as especies novas
son ecoloxicamente m‡is especialistas
c‡s do c‡mbrico.
A maior extinci—n foi a terceira, —
final do pŽrmico, hai 225 MA. Daquela
morreron o 96 % das especies pluricelulares mari–as (como trilobites) e animais
terrestres. î tempo agrup‡ronse os continentes no supercontinente Panxea e
apareceron os crocodilos. Nuns MA produciuse outra gran diversificaci—n que
marcou o inicio do mesozoico, na era
secundaria. No per’odo tri‡sico exist’an
m‡is especies ca no c‡mbrico; hab’a m‡is
variaci—n de detalle Ñespecializaci—n
por maior predaci—nÑ pero menos creatividade. î final do tri‡sico, hai 210 MA,
tivo lugar outra grande extinci—n
(inclu’ndo rŽptiles mamiferoideos).
Aparecen os dinosauros e peixes —seos
(xur‡sico).
î final do cret‡ceo (hai 65 MA) foi
a quinta grande extinci—n por impacto
dun cometa de 10 quil—metros de di‡metro. A sœa enerx’a, equivalente ‡ de 1000
mill—ns de bombas at—micas de
Hiroshima, abriu un cr‡ter de 150 quil—metros, en Iucat‡n. î se desintegrar, o po
escureceu a luz do sol varios meses e
extingu’ronse plantas e animais, inclu’ndo os dinosauros, amonites, tres cuartas
partes dos mam’feros marsupiais e un
xŽnero de placentados. Sobreviviron
pequenos seres (con poboaci—ns maiores,
dif’ciles de extinguir): moitos placentados e artr—podos, diatomeas con dormancia, e diversific‡ronse nuns miles de
anos, marcando o inicio do cenozoico,
coa era terciaria de dominio artr—podo.
As extinci—ns masivas do fanerozoico produc’ronse cada 26 MA, regularidade de bombardeo de cometas. Desde
o c‡mbrico, o nœmero de especies
aumentou ata agora, a pesar das extinci—ns, que poden ser unha forza creativa.
Partindo do catastrofismo de
Cuvier, os te—sofos de finais do XIX e
Rudolf Steiner afirmaron que hai per’odos evolutivos que rematan en cat‡strofes. Agora estariamos no quinto.
Similarmente, maias, aztecas e incas
cr’an en cinco creaci—ns (soles) e agardaban a cat‡strofe que acabar’a co quinto
sol.
Agora viv’mo-la sexta grande extinci—n fanerozoica. Hai dous mill—ns e
medio de anos comezou o per’odo
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 305
Recensións
cuaternario, marcado polas glaciaci—ns.
Apareceu o homo erectus, primeiro hom’nido cazador e con control do lume. Nos
dous œltimos MA houbo extinci—ns puntuais de grandes mam’feros (o mamut,
por exemplo), coincidindo en varias
zonas xeogr‡ficas coa colonizaci—n humana. Nun s— lugar encontr‡ronse —sos contempor‡neos de 100.000 cabalos esfragados polo homo sapiens (obviamente non
puido comelos todos). Cando os aborixes
chegaron a Australia, eles e as ratas que
chegaron con eles extinguiron os marsupiais grandes, ag‡s canguros. O home
pasou de cazador-recolector que controlaba a sœa poboaci—n, — crecemento exponencial a partir da revoluci—n industrial,
propio de organismos oportunistas con
ciclos de superpoboaci—n-mortaldade
masiva. A pomba migratoria era a ave
305
m‡is comœn en AmŽrica do Norte, con
bandadas de ata 1000 mill—ns. O home
branco acabou con elas en 20 anos; o
mesmo ocorreu co casti–eiro americano.
Esta extinci—n acelŽrase agora, coa desaparici—n de m‡is plantas ca noutras Žpocas. A teor’a de Gaia de Lovelock probou
que t—dolos ecosistemas dependen uns
dos outros. A selva, reguladora clim‡tica
de m‡xima biodiversidade, Ž m‡is rendible aproveitada permanentemente
(incu’ndo f‡rmacos e xenas para cultivos)
que cortando as ‡rbores para madeira e
pastos. Unha parte da nosa alma morre
cando desaparece un bosque.
çlvaro Garc’a
CSIC. Misi—n Biol—xica de Galicia
Pontevedra
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 306
5 Recensións
17/4/01
19:31
Página 307
Recensións
T’tulo:
Autor:
Editorial:
Traductor:
Nœm. pp.:
Tama–o:
Este libro resume a tese de doutoramento en filosof’a do autor. A’nda que
Ž anterior a aqueloutro do que se fixo
unha recensi—n no nœmero 16 desta
Revista, non se traduciu en Espa–a ata un
sŽculo despois. O contraste das ideas de
‡mbolos libros sobre a relaci—n entre
pensamento e realidade reflicte os 30
anos transcorridos dun — outro.
Kant demostrou (e a ciencia confirmou) que, pola estructura dos nosos sentidos, non podemos acceder —s principios œltimos das cousas, que est‡n m‡is
al‡ da nosa experiencia. Para Steiner, un
concepto Ž unha regra que relaciona percepci—ns nunha unidade. Pensar Ž aplicar conceptos, ordenar percepci—ns. î
pensar, primeiro extr‡ense mentalmente
certos detalles do mundo, logo relaci—nanse eses elementos illados seguindo a
forma conceptual e finalmente determ’nase o resultado desa vinculaci—n
mutua. O œnico que co–ecemos Ž ese
resultado, non as partes do mundo en si.
Agora ben, di Steiner, se esa relaci—n non
puidese expresar nada sobre o contido
do mundo, a tentativa do pensar fracasar’a e outra ter’a de substitu’la. O co–ecemento ocorre cando o home establece as
relaci—ns (leis de relaci—n) correctas entre
determinadas partes do mundo.
307
Verdad y ciencia. Introducci—n a
una filosof’a de la libertad
Rudolf Steiner
Rudolf Steiner, Madrid, 1997
Miguel L—pez Manresa
99
20 x 13
Segundo o autor, a l—xica Ž a descrici—n das formas do pensar e non unha
ciencia demostrativa, Ž a observaci—n do
pensar. Os xu’zos a priori (como as
matem‡ticas puras) non son co–ecementos, sen—n postulados. A demostraci—n Ž
unha s’ntese a posteriori entre o pensado
e o contido restante do mundo. O contido do co–ecemento xorde da observaci—n (Ž emp’rico). Cando un certo v’nculo entre partes da imaxe do mundo Ž
reco–ecido correctamente, ese v’nculo
resulta desas partes mesmas, non Ž algo
proxectado mentalmente, sen—n algo
que lles pertence e sempre existir‡ cando
esas partes estean presentes. As leis naturais son a expresi—n de vinculaci—ns
mundiais verdadeiras e non existen sen
os feitos que rexen. Manifestalas forma
parte da misi—n do home. O eu realiza
libremente a idea do co–ecemento, pero
non pode inventar elementos de percepci—n non dados. O eu como algo separado do mundo exterior ext’nguese totalmente na contemplaci—n pensante do
mundo. Steiner sitœase as’ entre o empirismo e o racionalismo.
Para Steiner, pois, a verdade non Ž
o reflexo ideico de algo real, sen—n unha
xeraci—n libre do esp’rito humano que
non exist’a en ningunha parte se non a
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
5 Recensións
308
17/4/01
19:31
Página 308
Recensións
crearamos n—s mesmos. A tarefa do
co–ecemento non Ž repetir dunha forma
conceptual algo xa existente en algures,
sen—n crear toda unha nova rexi—n que,
en uni—n co mundo sensorial dado, constitœe por primeira vez a realidade completa. Sen esa actividade humana, non
poder’a considerarse o acontecer do
mundo como un todo pechado en si
mesmo. Fronte — curso do mundo, o
home non Ž un ocioso espectador que,
dentro do seu esp’rito repite en forma de
imaxe aquilo que sucede no mundo, sen
a sœa participaci—n; o home Ž o activo
Ôco-creadorÕ do proceso universal, e o
co–ecer Ž o membro m‡is perfecto no
organismo do universo.
O Ôidealismo obxectivoÕ de Steiner
busca dentro do suxeito a raz—n de que a
realidade estea escindida en ser dado e
concepto, e a sœa vinculaci—n mutua non
se encontra nunha dialŽctica universal
obxectiva (como en Hegel) sen—n no proceso mesmo do co–ecemento. Sen
embargo, no caso da consciencia humana, o seu concepto e a sœa realidade dada
at—panse disociados en orixe e reœnense
— co–ecerse.
Os ideais Žticos son as ideas que
temos das nosas tarefas na vida. Cando
reco–ecŽmo-las leis da acci—n humana, o
noso actuar Ž tamŽn a nosa obra. Antes
diso, esas leis dom’nannos a n—s. î co–ecelas, identif’canse co noso ser. Isto
implica que tampouco se acepta un
poder externo cuns mandamentos que
haberiamos de considerar como as nosas
leis morais. Xa non se acepta un Ôimperativo categ—ricoÕ kantiano que, coma se
fose unha voz que vŽn do alŽn, nos prescribe o que temos que facer e o que non.
Os nosos ideais Žticos son a nosa propia
creaci—n libre. A verdade Ž un acto de
liberdade e o fundamento da Žtica Ž a
personalidade totalmente libre.
Sen embargo, na medida en que as
leis da nosa acci—n sexan simples motivaci—ns naturais ou a’nda permanezan
conceptualmente escuras, por moito que
alguŽn, situado nunha posici—n espiritualmente elevada, reco–eza que esas
leis do noso actuar se atopan dentro da
nosa individualidade, n—s mesmos sent’molas como algo que obra sobre n—s
desde f—ra e nos coacciona. Cada vez que
logramos penetrar claramente esas motivaci—ns co co–ecemento facemos unha
conquista na rexi—n da liberdade. S— na
medida en que a nosa vida pertence a esa
rexi—n pode cham‡rselle Žtica. A tarefa
da humanidade Ž transforma-la rexi—n
non libre en rexi—n libre.
Steiner pensa que o obxectivo œltimo de toda ciencia Ž a elevaci—n do valor
da existencia da personalidade humana.
Quen non a practique seguindo este prop—sito lim’tase a traballar porque llo viu
facer — seu mestre, ÔinvestigaÕ porque
casualmente aprendeu a facelo, e non se
lle pode chamar Ôpensador libreÕ. O que
lles outorga o seu verdadeiro valor ‡s
ciencias Ž expor filosoficamente o significado humano dos seus resultados.
Alvaro Garc’a
CSIC. Misi—n Biol—xica de Galicia
Pontevedra
6 Novidades Editoriais
17/4/01
19:32
Página 309
Novidades
editoriais
6 Novidades Editoriais
17/4/01
19:32
Página 310
6 Novidades Editoriais
17/4/01
19:32
Página 311
311
ALGUNHAS NOVIDADES EDITORIAIS
Lingua e Literatura
Ana Mar’a Platas Tasende
Instituto Rosal’a de Castro
Santiago de Compostela
LINGUA
AA. VV., Estudios de lingüística textual: homenaje al profesor Muñoz Cortés, Murcia, Universidad, 1998.
Anula Rebollo, Alberto, El abecé de la psicolingüística,
Madrid, Arco / Libros, 1998.
Bouzada Fernández, Xoán e outros, O futuro da lingua.
Elementos sociolingüísticos para un achegamento prospectivo da lingua galega, Santiago,
Consello da Cultura Galega, 1998.
Briz Gómez, Antonio, El español coloquial en la conversación, Barcelona, Ariel, 1998.
Caballero Muñoz, Domingo, Cómo hacer cosas con
relatos, Oviedo, Universidad, 1998.
Cano Aguilar, Rafael, Comentario filológico de textos
medievales no literarios, Madrid, Arco/Libros,
1998.
Cela, Camilo José, Diccionario geográfico popular de
España.I. Introducción a la dictadología tópica.
ESPAÑA, Madrid, Noesis, 1998.
Díaz Fuentes, Antonio, Toponimia de la comarca de
Sarria, Lugo, Deputación, 1998.
Elvira, Javier, El cambio analógico, Madrid, Gredos,
1998.
Ferrara, A. e outros, Textos clásicos de pragmática,
trads. Ricardo Muñoz Martín e outros, Madrid,
Arco/Libros, 1998.
Fuentes Morán, María Teresa, e Reinhold Werner
(eds.). Lexicografías iberorrománicas: problemas, propuestas y proyectos, Madrid,
Iberoamericana, 1998.
García Fernández, Luis, El aspecto gramatical en la
conjugación, Madrid, Arco/Libros, 1998.
García Marcos, Joaquín, Estratificación omnidimensional de las lenguas, Almería, Universidad,
1998.
García, Constantino, e Luísa Blanco, El castellano de
Galicia. Interferencias lingüísticas entre gallego y castellano, Madrid, Anaya, 1998.
Girón Puente, Camino e outros (trads.), Nuevo diccionario enciclopédico de las ciencias del lenguaje, Madrid, Arrecife, 1998.
Harding, Edith, e Philip Riley, La familia bilingüe, trad.
de J. M. Perazo, Cambridge University Press,
1998.
Hernández Alonso, César (coord.), Homenaje al profesor Emilio Alarcos García en el centenario de
su nacimiento (1885-1995), Valladolid,
Universidad, 1998.
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
6 Novidades Editoriais
312
17/4/01
19:32
Página 312
Ana María Platas Tasende
Lapesa, Rafael, El dialecto asturiano occidental en la
Edad Media, Sevilla, Universidad, 1998.
Rodríguez, Díez, Bonifacio, El recurso a la neutralización en lingüística, León, Universidad, 1998.
López Eire, Antonio, La retórica en la publicidad,
Madrid, Arco/Libros, 1998.
Sanmartín Sáez, Julia, Lenguaje y cultura marginal: el
argot de la delincuencia, Valencia,
Universidad, 1998.
López Taboada, Carme / Winterthur Ibérica,
Diccionario do seguro en lingua galega, Xunta
de Galicia, Consellería de Educación e O. U,
1998.
Seco, Manuel, Diccionario de dudas y dificultades de
la lengua española, décima ed. renovada,
Madrid, Espasa Calpe, 1998.
Maldonado González, Concepción, El uso del diccionario en el aula, Madrid, Arco/Libros, 1998.
Valero Garcés, Carmen, Nuevas tendencias y aplicaciones de la traducción, Alcalá de Henares,
Universidad, 1998.
Manguel, Alberto, Una historia de la lectura, trad. de
José Luis López Muñoz, Madrid, Alianza
Editorial, 1998.
Veiga Arias, Amable, Estudios lingüísticos, Sada, A
Coruña, Ediciós do Castro, 1998.
Medina López, Javier, El anglicismo en el español
actual, Madrid, Arco/Libros, 1998.
NARRATIVA
Moreno Cabrera, Juan Carlos, Diccionario de lingüística neológico y multilingüe, Madrid, Síntesis,
1998.
AA.VV., Anales del imperio carolingio, trad. de Arturo del
Hoyo e Bienvenido Gazapo, Madrid, Akal, 1998.
Moreno Fernández, Francisco, Informe sobre el español en el mundo, Madrid, Arco/Libros, 1998.
Adams, Richard, La colina de Watership, trad. de Pilar
Giralt e Encarna Quijana, Barcelona, Seix
Barral, 1998.
—Principios de sociolingüística y sociología del lenguaje, Barcelona, Ariel, 1998.
Plantin, Christian, La argumentación, trad. de Amparo
Tusón, Barcelona, Ariel, 1998.
Pons Borderia, Salvador, Conexión y conectores: estudio de su relación en el registro informal de la
lengua, Valencia, Universidad, 1998.
Quintáns, Manuel (coord.), Diccionario conceptual
galego (8 vols.) A Coruña, Xuntanza, 1998.
Richards, Jack C., e Theodore S. Rodgers, Enfoques y
métodos en la enseñanza de idiomas, trad. de
J. M. Castrillo, Cambridge University Press,
1998.
Aira, César, Cómo me hice monja, Barcelona,
Mondadori, 1998.
Alarcón, Pedro Antonio de, La mujer alta. La comendadora, Barcelona, Plaza & Janés, 1998.
Alcott, Luisa May, La herencia, trad. de María
Corneiro, Madrid, Siruela, 1998.
Álvarez Cáccamo, Alfonso, Contos mamíferos, Vigo,
Edicións do Cumio, 1998.
Amis, Martin, Tren nocturno, trad. de Jesús Zulaika,
Barcelona, Anagrama, 1998.
Areses, Dorinda, Prosas completas, Vigo, Xerais,
1998.
6 Novidades Editoriais
17/4/01
19:32
Página 313
Algunhas novidades editoriais
313
Arreola, Juan José, Narrativa completa, Madrid,
Alfaguara, 1998.
Casey, Calvert, Notas de un simulador, Barcelona,
Montesinos, 1998.
Atxaga, Bernardo, Lista de locos y otros alfabetos,
Madrid, Siruela, 1998.
Castro, Luisa, Diario de los años apresurados,
Madrid, Hiperión, 1998.
Baricco, Alessandro, Tierras de cristal, trad. de C.
Gumpert e X. González Rovira, Barcelona,
Anagrama, 1998.
Cervantes, Miguel de, Don Quijote de la Mancha
(dous vols.), ed. de Florencio Sevilla e Antonio
Rey, Madrid, Alianza Editorial, 1998.
Baroja, Pío, Obras Completas Memorias de un hombre de acción (vols. III, IV e V), ed. de Jon
Juaristi, Barcelona, Círculo de Lectores, 1998.
—Don Quijote de la Mancha, Barcelona, Instituto
Cervantes / Crítica, 1998.
—Obras Completas (vols. VI, VII e VIII). Trilogías
(vols I, II e III), ed. de José-Carlos Mainer,
Barcelona, Círculo de Lectores, 1998.
Bataille, Christophe, El maestro relojero, trad. de
Javier Albiñana, Barcelona, Tusquets, 1998.
Bioy Casares, Adolfo, En viaje, Barcelona, Tusquets,
1997.
—Una magia modesta, Barcelona, Tusquets, 1998.
Blasco Ibáñez, Vicente, Los cuatro jinetes del
Apocalipsis, Madrid, Alianza Editorial, 1998.
Chacel, Rosa, Alcancía. Estación Termini, Salamanca,
Junta de Castilla y León, 1998.
Chaviano, Daína, El hombre, la hembra y el hambre,
Barcelona, Planeta, 1998.
Conget, José María, Hasta el fin de los cuentos,
Valencia, Pre-Textos, 1998.
Coover, Robert, El hurgón mágico, trad. de J. A.
Masoliver, Barcelona, Anagrama, 1998.
—Zarzarrosa, trad. de J. A Masoliver, Barcelona,
Anagrama, 1998.
Borges, Jorge Luis, EL Aleph, pról. de Antonio Muñoz
Molina, Madrid, Alianza Editorial, 1998.
Covadlo, Lázaro, Agujeros negros, Barcelona, Altera,
1997.
Bradbury, Ray, Mucho después de medianoche,
Barcelona, Minotauro, 1998.
—Remington Rand. Una infancia extraordinaria,
Barcelona, Altera, 1998.
Buenaventura, Ramón, El año que viene en Tánger,
Madrid, Debate, 1998.
Corti, María, El canto de las sirenas, trad. de A.
Pentimalli, Barcelona, Seix Barral, 1998.
Bugarín Pereira, Luis, Río abaixo, Vigo, Galaxia, 1998.
Darton, Eric, Una ciudad libre, trad. de Carlos
Manzano, Madrid, Debate, 1998.
Burroughs, William S., El tiquet que explotó, trad. de
Marcelo Cohen, Barcelona, Minotauro, 1998.
Delibes, Miguel, El hereje, Barcelona, Destino, 1998.
Butler, Robert Olen, El mar verde y profundo, trad. de
Ana María de la Fuente, Barcelona, Seix Barral,
1998.
Díaz Fernández, José, El blocao. Novela de la guerra
marroquí, pról. de José Esteban, Madrid,
Viamonte, 1998.
6 Novidades Editoriais
314
17/4/01
19:32
Página 314
Ana María Platas Tasende
Dickens, Charles, Grandes esperanzas, trad. de R.
Berenguer, Barcelona, Alba, 1998.
Gala, Antonio, El corazón tardío, Madrid, Espasa
Calpe, 1998.
Duarte Mangas, Francisco, Xeografía do medo, Vigo,
Galaxia, 1998.
Gamboa, Santiago, Páginas de vuelta, Barcelona,
Mondadori, 1998.
Dumas, Alejandro, El conde de Montecristo, trad. de E.
V., Madrid, Debate, 1998.
Gándara, María, Magog, Vigo, Xerais, 1998.
Eire López, Alfonso, Amigos sempre, A Coruña,
Espiral Maior, 1998.
Enquist, Per Olov, El ángel caído, Trad. de Martin
Lexell e Cristina Cerezo Silva, pról. de Jesús
Ferrero, Madrid, Ediciones de la Torre, 1998.
Enzensberger, Hans Magnus, El corto verano de la
anarquía, trad. de J. Forcat e U. Hartmann,
Barcelona, Anagrama, 1998.
Gogol, Nicolai, Historias de San Petersburgo, trad. de Juan
López-Morillas, Madrid, Alianza Editorial, 1998.
Gómez de la Serna, Ramón, Obras completas XX.
Escritos autobiográficos I. Automoribundia
(1888-1948), Barcelona, Galaxia Gutenberg /
Círculo de Lectores, 1998.
Gracq, Julien, El mar de las Sirtes, Barcelona, Galaxia
/ Gutenberg, 1998.
Eyre, Xosé, Antoloxía da narrativa actual I, Vigo, A
Nosa Terra, 1998.
Gutiérrez Solana, José, Obra literaria completa,
Fundación Central Hispano, Madrid, 1998,
dous vols.
—Antoloxía da narrativa actual II, Vigo, A Nosa Terra,
1998.
—La España negra, pról. de Andrés Trapiello,
Granada, Comares, 1998.
Fernández, Macedonio, Adriana Buenos Aires (Última
novela mala), Barcelona, Península, 1998.
Hall, Brian, La Saskiada, trad. de Javier Calzada,
Barcelona, Anagrama, 1998.
Fernández, Montserrat, Gramática griega, Madrid,
Alfaguara, 1998.
Hemingway, Ernest, O vello e o mar, trad. de Carlos
Casares, Vigo, Galaxia, 1998.
Fogwill, Rodolfo Enrique, Cantos de marineros en la
Pampa, Barcelona, Mondadori, 1998.
Hodgson, William H., La casa en el confín de la tierra,
trad. de Francisco Torres Oliver, Madrid,
Valdemar, 1998.
Fole, Anxel, De cómo me encontré con el demonio en
Vigo, trad. de Miguel Hernández Sola, Madrid,
Trama, 1998.
Huggan, Isabel, En el corazón del bosque, trad. de Ana
María Becciu, Barcelona, Lumen, 1998.
Fraile, Medardo, Contrasombras, Valencia, Pre-Textos, 1998.
Hugo, Víctor, O reiciño de Galicia, (narrativa en verso)
bilingüe, trad. de Henrique Harguindey Banet,
Santiago, Laiovento, 1998.
Franz, Carlos, El lugar donde estuvo el Paraíso,
Barcelona, Planeta, 1998.
Fuguet, Alberto, Tinta roja, Madrid, Alfaguara, 1998.
Huston, Nancy, Instrumentos de las tinieblas, trad. de
Ana María de la Fuente, Barcelona, Seix Barral,
1998.
6 Novidades Editoriais
17/4/01
19:32
Página 315
Algunhas novidades editoriais
315
James, Henry, La copa dorada, trad. de Andrés Bosch,
Barcelona, Alba, 1998.
Martínez Abelleira, Xosé, Bonecas de cristal, Noia, A
Coruña, Toxosoutos, 1998.
Jaureguizar, Santiago, A rutina corsaria, Vigo, Xerais,
1998.
Martínez de Pisón, Ignacio, El viaje americano,
Madrid, SM, 1998.
Jiménez Lozano, José, Ronda de noche, Barcelona,
Seix Barral, 1998.
Maxwell, William, Adiós. Hasta mañana, trad. de
Catalina Martínez Muñoz, Madrid, Siruela,
1998.
Jones, Thom, Ola de frío, trad. de Adán Kovacsics,
Barcelona, Munchnik, 1998.
Kafka, Franz, El castillo, ed. de Luis Acosta, Madrid,
Cátedra, 1998.
Kundera, Milan, La identidad, trad. de Beatriz de
Moura, Barcelona, Tusquets, 1998.
Leopoldo Alas, “Clarín”, La Regenta, ed. rev., Madrid,
Alianza Editorial, 1998.
Lindo, Elvira, El otro barrio, Madrid, Ollero & Ramos,
1998.
Lobo Antunes, António, Manual de inquisidores, trad.
de Mario Merlino, Madrid, Siruela, 1998.
Lope, Manuel de, Las perlas peregrinas, Madrid,
Espasa Calpe, 1998.
López Rodríguez, Javier, Linguas longas, Vigo,
Galaxia, 1998.
Mahfuz, Naguib, El café de Qúshtumar, ed. de Isabel
Hervás Jávega, Barcelona, Destino, 1998.
Mañas, José Ángel, Historias del Kronen, pról. de
Germán Gullón, Barcelona, Destino, 1998.
Mesquida, Biel, Excelsior, trad. de José Carlos Llop,
Barcelona, Anagrama, 1998.
Millás, Juan José, El orden alfabético, Madrid,
Alfaguara, 1998.
Montero, Mayra, Como un mensajero tuyo, Barcelona,
Tusquets, 1998.
Moravia, Alberto, El conformista, trad. de Enrique
Ortenbach, Barcelona, Lumen, 1998.
—La atención, trad. de Atilio Pentimalli, Barcelona,
Alba, 1998.
Moritz, Karl Philipp, Anton Reiser, trad., intr. e n. de
Carmen Gauger, Valencia, Pre-Textos, 1998.
Mosley, Walter, Un perro amarillo, trad. de Daniel
Najmías, Barcelona, Anagrama, 1998.
Mrozek, Slawomir, Dos cartas, trad. de J. M. de
Sagarra, Barcelona, Quaderns Crema, 1998.
Nasarre, Pilar, Diálogo de sombras, Barcelona, Seix
Barral, 1998.
—Ciudad rayada, Madrid, Espasa Calpe, 1998.
Norfolk, Lawrence, El rinoceronte del Papa, trad. de
Javier Calzada, Barcelona, Anagrama, 1998.
Marías, Javier, Nerga espalda del tiempo, Madrid,
Afaguara, 1998
Oates, Joyce Carol, El primer amor, trad. de Dimas
Mas, Barcelona, Edhasa, 1998.
Martín Gaite, Carmen, Irse de casa, Barcelona,
Anagrama, 1998.
Obligado, Clara, Si un hombre vivo te hace llorar,
Barcelona, Planeta, 1998.
6 Novidades Editoriais
316
17/4/01
19:32
Página 316
Ana María Platas Tasende
Olavide, Maruxa, As veladas con Xoaquín, Sada A
Coruña, Ediciós do Castro, 1998.
Reverte, Javier, Vagabundo en África, Madrid, El
País/Aguilar, 1998.
Ondaatje, Michael, Cosas de familia, trad. de Isabel
Ferrer, Barcelona, Destino, 1998.
Rivas, Manuel, En salvaje compañía, Madrid,
Alfaguara, 1998.
Onetti, Jorge, Siempre se puede ganar nunca, Madrid,
Alfaguara, 1998.
—O lapis do carpinteiro, Vigo, Xerais, 1998.
Ortiz, Lourdes, Fátima de los naufragios. Relatos de
tierra y mar, Barcelona, Planeta, 1998.
Riveiro, Breogán, O vendedor de mazás, A Coruña,
Espiral Maior, 1998.
Otero Pedrayo, Ramón, A lagarada. O desengano do
prioiro, Vigo, Galaxia, 1998.
Rizal, José, Noli me tangere, pról. de P. Ortiz
Armengol, Galaxia Gutenberg / Círculo de
Lectores, 1998.
Paasilinna, Arto, El año de la liebre, trad. de Ursula
Ojanen e Juan Carlos Suñen, Madrid,
Ediciones de la Torre, 1998.
Rosenberg, Sara, Un hilo rojo, Madrid, Espasa Calpe,
1998.
Pérez de Ayala, Ramón, Obras completas, I, intr. de
Javier Serrano Alonso, Madrid, Biblioteca
Castro, 1998.
Pérez Ortiz, Luis, La escondida senda, Madrid, Lengua
de Trapo, 1998.
Roy, Arundhati, El dios de las pequeñas cosas, trad. de
C. Ceriani e T. Santoro, Barcelona, Anagrama,
1998.
Rubio, Fanny, El dios dormido, Madrid, Alfaguara,
1998.
Pino Vicente, Daniel, Arredor do lume, Santiago,
Laiovento, 1998.
Rueda, Salvador, El gusano de luz, ed., pról. e n. de Mª
Isabel Jiménez Morales, Málaga, Arguval,
1998.
Plutarco, Vidas paralelas: Alcibíades-Coriolano;
Sertorio-Eumenes, intr. de Antonio Bravo, trad.
de María Antonia Ozaeta, Madrid, Alianza,
1998.
Saizarbitoria, Ramón, Los pasos incontables, trad. de
Jon Juaristi, Madrid, Espasa Calpe, 1998.
Puértolas, Soledad, Gente que vino a mi boda,
Barcelona, Anagrama, 1998.
Quevedo, Francisco de, El Buscón, ed. de Pablo
Jauralde Pou, Madrid, Alianza Editorial, 1998.
Rabuñal, Henrique, A fariña das horas, A Coruña,
Espiral Maior, 1998.
Rei Ballesteros, Anxo, A sombra dos teus soños, Vigo,
Galaxia, 1998.
Salabert, Juana, Mar de los espejos, Barcelona, Plaza
& Janés, 1998.
Salinas, Pedro, Narraciones completas, Barcelona,
Península, 1998.
Santis, Pablo de, Filosofía y Letras, Barcelona,
Destino, 1998.
Sena, Jorge de, Señales de fuego, trad. de Basilio
Losada, Barcelona, Galaxia Gutenberg /
Círculo de Lectores, 1998.
6 Novidades Editoriais
17/4/01
19:32
Página 317
Algunhas novidades editoriais
317
Sephard, Sam, Estados de shock. Al norte. Lengua
silenciosa, trad. de José Aguirre, Barcelona,
Anagrama, 1998.
Tusquets, Esther, El mismo mar de todos los veranos,
ed., intr, e n. de Santos Sanz Villanueva,
Madrid, Castalia, 1998.
Sepúlveda, Luis, Diario de un killer sentimental.
Yakaré, Barcelona, Tusquets, 1998.
Updike, John, La belleza de los lirios, trad. de Jordi
Fibla, Barcelona, Tusquets, 1998.
Silva, Lorenzo, El lejano país de los estanques,
Barcelona, Destino, 1998.
Simenon, Georges, El testamento, trad. de Javier
Albiñana, Barcelona, Tusquets, 1998.
—La primera investigación de Maigret, trad. de Javier
Albiñana, Barcelona, Tusquets, 1998
Sorela, Pedro, Ladrón de árboles, Barcelona,
Ediciones del Bronce, 1998.
Steinbeck, John, A un dios desconocido, trad. de
Montserrat Gutiérrez, Madrid, PPC, 1998.
—Viajes con Charley, trad. de J. M. Álvarez Flórez,
Barcelona, Península, 1998.
—Las uvas de la ira, trad. de María Coy Girón,
Madrid, Alianza Editorial, 1998.
Stowe, Harriet Beecher, La cabaña del Tío Tom, trad.
de Elisabeth Power, Madrid, Cátedra, 1998.
Tabucchi, Antonio, Piazza d’Italia, trad. de C. Gumpert
e X. González Rovira, Barcelona, Anagrama,
1998.
Tomeo, Javier, El canto de las tortugas, Barcelona,
Anagrama, 1998.
Urquhart, Jane, El pintor furtivo, trad. de Carmen
Aguilar, Barcelona, Muchnik, 1998.
Valdés, Zoe, Traficantes de belleza, Barcelona, Planeta,
1998.
Vanderbeke, Birgit, Tiempos de paz, trad. de Mireia
Calvet, Barcelona, Emecé, 1998.
Vázquez Montalbán, Manuel, O César o nada,
Barcelona, Planeta, 1998.
Villalta, Luísa, Teoría de xogos, Santiago, Laiovento,
1998.
Wharton, Edith, Un hijo en el frente, trad. de Manuel
Talens, Barcelona, Tusquets, 1998.
Williams, Tennessee, La noche de la iguana y otros
relatos, trad. de Mariano Antolín Rato,
Barcelona, Alba, 1998.
Wolf, Christa, Medea, trad. de Miguel Sáenz, Madrid,
Debate, 1998.
POESÍA
AA.VV., Antología Cátedra de Poesía de las Letras
Hispánicas, sel. e intr. de José Francisco Ruiz
Casanova, Madrid, Cátedra, 1998.
Torbado, Jesús, El imperio de arena, Barcelona, Plaza
& Janés, 1998.
AA.VV., Antología comentada de la Generación del 27,
intr. de Víctor García de la Concha, Madrid,
Espasa Calpe, 1998.
Tryzna, Tomek, Niña Nadie, trad. de Agata Orzeszek,
Barcelona, Anagrama, 1998.
Aguado, Jesús, El fugitivo, Valencia, Pre-Textos,
1998.
6 Novidades Editoriais
318
17/4/01
19:32
Página 318
Ana María Platas Tasende
Aleixandre, Vicente, Poemas de la consumación,
Madrid, Alianza, 1998.
Céspedes, Alejandro, Hay un ciego bailando en el
andén, Madrid, Hiperión, 1998.
Alonso, Dámaso, Vida y obra (ed. facsimilar), Madrid,
Caballo Griego para la Poesía, 1997.
Chao, Ignacio, Corazón de segundas partes, Ferrol,
Sociedad de Cultura Valle-Inclán, 1998.
—Oscura noticia, (ed. facsímilar), Madrid, Rialp,
1998.
Cirlot, Eduardo, El libro de Cartago, ed. de Victoria
Cirlot, Barcelona, Igitur, 1998.
Alonso Montero, Xesús, Versos satíricos para hoxe ó
xeito medieval, Vigo, Nigra, 1998.
Estévez, Eduardo, Só paxaros saíron desta boca, A
Coruña, Deputación, 1998.
Archer, Robert, e Isabel de Riquer (eds.), Contra las
mujeres: poemas medievales de rechazo y vituperio, Barcelona, Quaderns Crema, 1998.
Fernández, Ariana, Animales del miedo, Sada, A
Coruña, Ediciós do Castro, 1998.
Fonte, Ramiro, O cazador de libros, Santiago, Sotelo
Blanco, 1998.
Avilés de Taramancos, Antón, Obra poética. Antoloxía,
Vigo, A Nosa Terra, 1998.
—Mínima moralidade, A Coruña, Deputación, 1998.
Badosa, Enrique, Marco Aurelio, 14, Barcelona, DVD,
1998.
Fraguas Fraguas, Antonio, Cantigueiro de Cotobade,
Sada, A Coruña, Ediciós do Castro, 1998.
Beckett, Samuel, Quiebros y poemas, trad. de Loreto
Casado, Madrid, Ardora, 1998.
García Baena, Pablo, Poesía completa (1940-1997),
intr. de Luis Antonio de Villena, Madrid, Visor,
1998.
Benedetti, Mario, La vida ese paréntesis, Madrid,
Visor, 1998.
García Martín, José Luis, Material perecedero. Poesía
(1972-1998), Oviedo, Nobel, 1998.
Brecht, Bertolt, Poemas de amor, ed. bilingüe, trad. de
V. Forés, J. Munárriz e J. Talens, Madrid,
Hiperión, 1998.
Gimferrer, Pere, Mascarada, trad. de Justo Navarro,
Barcelona, Península, 1998.
Campmany, Laura, Travesía del olvido, Madrid,
Hiperión, 1998.
Góngora, Luis de, Romances (catro vols.), ed. de
Antonio Carreira, Barcelona, Quaderns Crema,
1998.
Carnero, Guillermo, Dibujo de la muerte. Obra poética, ed. de Ignacio Javier López, Madrid,
Cátedra, 1998.
González Garcés, Miguel, Poesía galega, A Coruña,
Espiral Maior, 1998.
Casariego Córdoba, Pedro, Cuadernos amarillo, rojo,
verde y azul, Madrid, Ardora, 1998.
González López, Agustín, Era un son de Buguina...
(Antoloxía poética), Santiago, Follas Novas,
1998.
Castaño, José Carlos, Disparos en el paraíso. Muerte
sin ahí, Madrid, Huerga y Fierro, 1998.
Goytisolo, José Agustín, Poeta en Barcelona,
Barcelona, Libros de la Frontera, 1997.
6 Novidades Editoriais
17/4/01
19:32
Página 319
Algunhas novidades editoriais
319
Guzmán, Almudena, Calendario, Madrid, Hiperión,
1998.
Munárriz, Jesús, Corazón independiente, Madrid,
Hiperión, 1998.
Halen, Juan Van, Los mapas interiores, Sevilla,
Renacimiento, 1998.
Muñoz, Luis, El apetito, Valencia, Pre-Textos, 1998.
Hierro, José, Cuaderno de Nueva York, Madrid,
Hiperión, 1998.
Jaccottet, Philippe, A la luz del invierno, intr. e trad. de
Rafael-José Díaz, Palma de Mallorca, Calima,
1998.
Kavafis, Konstantinos, 56 poemas, trad. de José María
Álvarez, Barcelona, Mondadori, 1998.
Navazo, Cristina, La frontera, Madrid, Huerga &
Fierro, 1998.
Neruda, Pablo, Poemas de amor, sel. e pról. de Jorge
Edwards, Barcelona, Seix Barral, 1998.
Novoneyra, Uxío, Dos soños teimosos, Santiago,
Noitarenga, 1998.
López Merino, Francisco, Antología poética, ed. de
Juan Lamillar, Madrid, Huerga & Fierro, 1998.
Olariaga, Xabier, O berro. Poemas e pensamentos de
vida, amor e morte, Noia, A Coruña,
Toxosoutos, 1998.
Lucas, Joaquín Benito de, La ciudad de las redes azules, Talavera de la Reina, Ayuntamiento, 1998.
Orozco, Olga, Eclipses y fulgores, pról. de Pere
Ginferrer, Barcelona, Lumen, 1998.
Magalhaes, Joaquim Manuel, Consecuencia del lugar,
trad. de José Angel Cilleruelo, Madrid, Huerga
& Fierro, 1998.
Padorno, Manuel, Para mayor gloria, Valencia, Pre-Textos, 1998.
Manuel Antonio, De catro a catro, Vigo, Galaxia, 1998.
Martín Codax, Cantigas, Vigo, Galaxia, 1998.
Mas, Miguel, Amanecer clandestino, Valencia, Pre-Textos, 1998.
Méndez Rubio, Antonio, Un lugar que no existe,
Barcelona, Icaria, 1998.
Moreno, Antonio, Visión del humo, Valencia, Pre-Textos, 1998.
Pelegrín, Ana (ed.), Poesía española para jóvenes,
Madrid, Alfaguara, 1998.
Prado, Benjamín, Todos nosotros, Madrid, Hiperión,
1998.
Pujol, Carlos, Conversación, Granada, La Veleta,
1998.
Puzyna, Konstanty, Guijarros, trad. de Fernando Presa,
Madrid, Huerga & Fierro, 1998.
Moreno Jurado, José A., Antología de la poesía griega
(Desde el siglo XI hasta nuestros días),
Madrid, Clásicas, 1998.
Quevedo, Francisco de, Un Heráclito cristiano, Canta
sola a Lisi y otros poemas, ed. e est. prel. de
Lía Schwartz e Ignacio Arellano, Barcelona,
Crítica, 1998.
Moreno Villa, José, Poesías completas, ed. Juan Pérez
de Ayala, Madrid, El Colegio de México /
Residencia de Estudiantes, 1998.
Ramos Rosa, António, Los pájaros rojos, trad. de
Clara Janés, Eds. del Oriente y del
Mediterráneo, Madrid, 1998.
6 Novidades Editoriais
320
17/4/01
19:32
Página 320
Ana María Platas Tasende
Rangel, Violeta C., La posesión del humo, Madrid,
Hiperión, 1998.
Villar, Miro, Equinoccio de primavera, Ferrol,
Sociedad de Cultura Valle-Inclán, 1998.
Rodríguez, Claudio, Don de la ebriedad. Conjuros, ed.
de Luis García Jambrina, Madrid, Castalia,
1998.
Villena, Luis Antonio de, Celebración del libertino
(1996-1998), Madrid, Visor, 1998.
Rupérez, Ángel, Una razón para vivir, Barcelona,
Tusquets, 1998.
Villena, Luis Antonio (ed.), La Poesía Plural.
Antología. (Diez años del Premio Internacional
de Poesía Fundación Loewe), Madrid, Visor,
1998.
Sampedro, Ramón, Cando eu caia, Vigo, Xerais, 1998.
Sánchez, Basilio, Al final de la tarde, Madrid,
Calambur, 1998.
TEATRO
Sánchez Iglesias, Cesáreo, Evadne, A Coruña, Espiral
Maior, 1998.
Arrabal, Fernando, Teatro completo, ed. de Francisco
Torres Monreal, Madrid, Espasa Calpe, 1998.
Sánchez Ratia, Jaime, Treinta poemas árabes en su
contexto, Madrid, Hiperión, 1998.
Azorín, Lo invisible. Angelita, intr. de César Oliva,
Madrid, Biblioteca Nueva 1998.
Segovia, Tomás, Poesía (1943-1997), Madrid, Fondo
de Cultura Económica, 1998.
Bernhard, Thomas, Heldenplatz (Plaza de los Héroes),
trad. de Miguel Sáenz, Hondarribia
(Guipúzcoa), Hiru, 1998.
Serrano, Rodolfo, Especial para cócteles, Madrid,
Exlibris, 1998.
Talens, Jenaro, Viaje al fin del invierno, Visor /
Fundación Loewe, 1998.
Campos, Jesús, A ciegas, pról. de Cristina Santolaria,
Murcia, Universidad.
Fernández Cubas, Cristina, Hermanas de sangre,
Barcelona, Tusquets, 1998.
Ungaretti, Giuseppe, La alegría, pról. de A. S.
Robayna, trad. de C. Vitale, Tarragona, Igitur,
1998.
Fo, Dario, Misterio Bufo, trad. e pról. de C. Matteini,
Madrid, Siruela, 1998.
—Sentimiento del tiempo. La tierra prometida, ed. bil.
de Tomás Segovia, Barcelona, Galaxia
Gutenberg / Círculo de Lectores, 1998.
—Johan Padan en el descubrimiento de las Américas,
trad. de A. Pentimalli, Barcelona, Seix Barral,
1998.
Valente, José Ángel, El fulgor. Antología poética
(1953-1996), sel. de Andrés Sánchez Robayna,
Barcelona, Galaxia Gutenberg / Círculo de
Lectores, 1998.
García Lorca, Federico, Títeres de cachiporra.
Tragicomedia de don Cristóbal y la señá
Rosita, ed. de Annabella Cardinalli e Christian
de Paepe, Madrid, Cátedra, 1998.
Vidal Martínez, Xoán, Poemas galegos, Santiago,
Follas Novas, 1998.
García May, Ignacio, El Dios Tortuga, Madrid,
Biblioteca Antonio Machado, 1998.
6 Novidades Editoriais
17/4/01
19:32
Página 321
Algunhas novidades editoriais
Heaney, Seamus, A cura en Troia. Versión do
Filoctetes de Sófocles, trad. de Sthéphanie
Jennings e Manuel Outeiriño, Vigo, Xerais, Os
libros do Centro Dramático Galego, 1998.
Ionesco, Eugène, Macbett, trad. de Henrique
Harguindey, Vigo, Xerais, Os libros do Centro
Dramático Galego, 1998.
López Mozo, Jerónimo, Ahmal, pról. de Virtudes
Serrano, Madrid, Ediciones de Cultura
Hispánica, 1998.
Lourenzo, Manuel, O circo de medianoite. Maremia.
As actas escuras, Vigo, A Nosa Terra, 1998.
Macchiavelli, Niccolo, A Mandrágora, trad. de
Francisco Pillado Mayor e Luísa Villalta,
Santiago, Laiovento, 1998.
Martín Recuerda, José, Los últimos días del escultor
de su alma, Granada, Comares, 1998.
Martínez Ballesteros, Antonio, La hora del diablo.
Situaciones, Madrid, Fundamentos, 1998.
Méndez, Concha, El solitario. Misterio en un acto,
pról. de María Zambrano, Madrid, Caballo
Griego para la poesía, 1998.
Miralles, Alberto, Teatro breve, Madrid, Fundamentos,
1998.
321
—Ricardo III, trad. de Xohan Ledo, Ourense, Trasalba,
Fundación Otero Pedrayo, 1998.
Vidal Bolaño, Roberto, A ópera de a patacón. Versión
libre para charanga e comediantes pouco ou
nada subsidiados, arredor de textos de John
Gay e de Bertolt Brecht, Vigo, Xerais, Os libros
do Centro Dramático Galego, 1998.
—Rastros, Santiago, Edicións Positivas, 1998.
VARIOS
AA. VV., Anuario de estudios literarios galegos 1997,
Vigo, Galaxia, 1998.
AA. VV., La comedia de enredo. Actas de las XX
Jornadas de teatro clásico. Almagro, julio,
1997, ed. de Felipe B. Pedraza Jiménez e
Rafael González Cañal, Ciudad Real,
Universidad de Castilla-La Mancha.
AA. VV., Federico García Lorca (1898-1936), Madrid,
Ministerio de Educación y Cultura / Fundación
Federico García Lorca, 1998.
AA.VV., Libros del 98. Dos orillas para un siglo. Fondo
bibliográfico y artístico de Javier Carbonero
Domingo, Junta de Castilla y León, 1998.
Pallín, Yolanda, Los motivos de Anselmo Fuentes,
Madrid, Visor, 1998.
AA.VV., La mirada del 98. Arte y literatura en la Edad
de Plata, Madrid, Ministerio de Educación y
Cultura, 1998.
Pasolini, Pier Paolo, Fabulación, versión de C.
Matteini, (Hondarribia), Guipúzcoa, Hiru,
1998.
AA.VV., El sueño de ultramar, Madrid, Biblioteca
Nacional / Ministerio de Educación y Cultura,
1998.
Shakespeare, William, El rey Lear, trad. de Ángel Luis
Pujante, Madrid, Espasa Calpe, 1998.
AA.VV., Teatro y pensamiento en la regeneración del
98, Madrid, Fundación Pro-Resad, 1998.
—Romeo y Julieta, trad. de Ángel Luis Pujante,
Madrid, Espasa Calpe, 1998.
Alonso Montero, Xesús (ed.), Os poetas con Federico
García Lorca e coa España republicana
6 Novidades Editoriais
322
17/4/01
19:32
Página 322
Ana María Platas Tasende
(Buenos Aires, 1937). (Introducción á edición
facsímile de Homenaje de escritores y artistas
a García Lorca / Mony Hermelo. Recital poético, Buenos Aires-Montevideo, 1937), Santiago
de Compostela, Universidade, 1998.
Alvar, Carlos, Breve diccionario artúrico, Madrid,
Alianza Editorial, 1998.
Andrés-Gallego, José, Un 98 distinto. (Restauración,
Desastre, Regeneracionismo), Madrid,
Encuentro, 1998.
Aub, Max, Diarios (1939-1972), ed. de Manuel Aznar
Soler, Barcelona, Alba, 1998.
Ayala, Francisco, De mis pasos en la tierra, Madrid,
Alfaguara, 1998.
Ayuso, Ana, El oficio de escritor, Madrid, Fuenteaja,
1998.
Bergamín, José, Las ideas liebres, ed. de Nigel
Dennis, Barcelona, Destino, 1998.
Blesa, Túa, Rosa Pellicer e Alfredo Saldaña (coords.),
Quinientos años de soledad (Congreso Gabriel
García Márquez 1992), Zaragoza, Universidad,
1998.
Bonnín Valls, Ignacio, El teatro español desde 1940 a
1980, Barcelona, Octaedro, 1998.
Brea, Mercedes, Martín Codax, Mendiño e Johán de
Cangas, Xunta de Galicia, 1998.
Cabo Aseguinolaza, Fernando, e Germán Gullón
(eds.), Teoría del poema. La enunciación lírica,
Rodopi, Amsterdam, 1998.
Calvo Carilla, José Luis, La cara oculta del 98.
Místicos e intelectuales en la españa del fin de
siglo (1895-1902), Madrid, Cátedra, 1998.
Camarero, Manuel, Introducción al comentario de textos, Madrid, Castalia, 1998.
Chénetier, Marc, Más allá de la sospecha. La nueva
ficción norteamericana desde 1960 hasta nuestros días, Madrid, Visor, 1998.
Cobo Rivas, Ángel, José Martín Recuerda: vida y obra
dramática, Granada, Caja General de Ahorros,
1998.
Colorado Castellary, Arturo, El Arte en el Noventa y
ocho, Madrid, Celeste, 1998
Couceiro Pérez, Xosé Luis, e Lydia Fontoira (eds.), Día
das Letras Galegas 1998. Martín Codax,
Mendiño, Johán de Cangas, Santiago de
Compostela, Universidade, 1998.
Díez Mediavila, Antonio (ed.), Azorín: Fin de siglos
(1898-1998), Alicante, Aguaclara / Instituto
Juan Gil Albert, 1998.
Doménech Rico, Fernando (ed.), La zarzuela chica
madrileña: La Gran Vía, La verbena de la
Paloma, Agua, azucarillos y aguardiente, La
Revoltosa, Madrid, Castalia / Comunidad de
Madrid, 1998.
D’Ors, Miguel, La aventura del orden (Poetas españoles del Fin de Siglo), Sevilla, Renacimiento,
1998.
Escudero Batzán, Juan M., El alcalde de Zalamea.
Edición crítica de las dos versiones (Calderón
de la Barca y Lope de Vega, atribuida),
Universidad de Navarra / Madrid,
Iberoamericana / Frankfurt am Main, Vervuert,
1998.
Esteban, José, e Anthony N, Zahareas, Los proletarios
del arte. Introducción a la bohemia, Madrid,
Celeste, 1998.
García Barrientos, José Luis, Las figuras retóricas. El
lenguaje literario 2, Madrid, Arco / Libros,
1998.
6 Novidades Editoriais
17/4/01
19:32
Página 323
Algunhas novidades editoriais
García de la Concha, Víctor (dir.), Leonardo Romero
Tobar (coord.), Historia de la literatura española. Siglo XIX. II, Madrid, Espasa Calpe, 1998.
García Peinado, Miguel A., Hacia una teoría general de
la novela, Madrid, Arco/Libros, 1998.
García Rodríguez, Javier, La escuela de Chicago: historia y poética, Madrid, Arco/Libros, 1998.
Genette, Gérard, Nuevo discurso del relato, trad. de
Marisa Rodríguez Tapia, Madrid, Cátedra,
1998.
Godzich, Wlad, Teoría literaria y crítica de la cultura,
trad. de Josep-Vicent Gavaldá, Madrid,
Cátedra, Universitat de València, 1998.
Gómez de la Serna, Ramón, Obras Completas III.
Ramonismo I. El Rastro. El circo. Senos,
Barcelona, Galaxia Gutenberg / Círculo de
Lectores, 1998.
Gracián, Baltasar, Arte de ingenio, Tratado de la agudeza, ed. de Emilio Blanco, Madrid, Cátedra,
1998.
Graña Villar, Bernardino, Johán de Cangas, Vigo,
Xerais, 1998.
Huarte Morton, Fernando, e Juan Antonio Ramírez
Ovelar, Bibliografía de Dámaso Alonso,
Madrid, Gredos, BRH, 1998.
Huici, Adrián, El mito clásico en la obra de Jorge Luis
Borges. El laberinto, Sevilla, Alfar, 1998.
Jardiel Poncela, Enrique, La tournée de Dios, Madrid,
Temas de Hoy, 1998.
Jiménez Sánchez, Gonzalo, El problema de España:
Rodríguez Méndez: una revisión dramática de
lo postulados del 98, Salamanca, Universidad
Pontificia, 1998.
323
Laín Entralgo, Pedro, e Carlos Seco Serrano (eds.),
España en 1898. Las claves del Desastre,
Barcelona, Galaxia Gutenberg / Círculo de
Lectores, 1998.
Lorenzo-Rivero, Luis, Goya en el esperpento de ValleInclán, Sada, A Coruña, Ediciós do Castro,
1998.
Mainer, José-Carlos e Jordi Gracia (eds.), En el 98
(Los nuevos escritores), Madrid, Fundación
Duques de Soria / Visor Libros, 1998.
Man, Paul de, La ideología estética, trad. de Manuel
Asensi e Mabel Richart, Madrid, Cátedra,
1998.
Mañá, Gemma, e outros, La voz de los náufragos. La
narrativa republicana entre 1936 y 1937,
Madrid, Ediciones de la Torre, 1998.
Marco, Aurora (coord.), Lingua, Literatura e Arte,
Aspectos didácticos, Santiago, Universidade
(Departamento de Didáctica da Lingua e da
Literatura), 1997.
Mato Fondo, Miguel, A poesía contemporánea a partir
de 1975, Vigo, A Nosa Terra, 1998.
McEwan, Ian, Amor perdurable, trad. de Benito Gómez
Ibáñez, Barcelona, Anagrama, 1998.
McKerrow, Ronald B., Introducción a la bibliografía
material, Madrid, Arco/Libros, 1998.
Míguez Vilas, Catalina, Valle-Inclán y la novela popular: La cara de Dios, Santiago de Compostela,
Universidade, 1998.
Mihura, Miguel, Mis memorias, Madrid, Temas de
Hoy, 1998.
Monegal, Antonio, Poesía e imagen en las vanguardias hispánicas, Madrid, Tecnos, 1998.
6 Novidades Editoriais
324
17/4/01
19:32
Página 324
Ana María Platas Tasende
Monterroso, Augusto, La letra E, Madrid, Alfaguara,
1998.
Presa González, Fernando (coord.), Historia de las
literaturas eslavas, Madrid, Cátedra, 1998.
Ortega y Gasset, José, Textos sobre el 98. Antología
política (1908-1914), sel. de Andrés de Blas,
intr. de Vicente Cacho Viu, Madrid, Biblioteca
Nueva 1998.
Rebollo Sánchez, Félix, Periodismo y movimientos
literarios contemporáneos españoles (19001939), Madrid, Huerga y Fierro, 1998.
Otero Pedrayo, Ramón, A paixón e o discurso de Otero
Pedrayo: Galicia, ed. fac. do discurso de
Ingreso na RAG, A Coruña, Deputación, 1998.
Romero Tobar, Leonardo (ed.), El camino hacia el 98
(Los escritores de la Restauración y la crisis
del Fin de Siglo), Madrid, Fundación Duques
de Soria / Visor Libros, 1998.
Ouimette, Víctor, Los intelectuales españoles y el naufragio del liberalismo (1923-1936), I, II,
Valencia, Pre-Textos, 1998.
Romojaro, Rosa, Lope de vega y el mito clásico,
Málaga, Universidad, 1998.
Palacios, Emilio, El teatro popular español del siglo
XVIII, Lleida, Milenio, 1998.
Pan-Montojo, Juan (coord.), Más se perdió en Cuba.
España, 1998 y la crisis de fin de siglo,
Madrid, Alianza Editorial, 1998.
Paterson, Linda M., La sociedad occitana medieval
(Entre 1100 y 1300), trad. de José Manuel
Álvarez Flórez, Barcelona, Península, 1998.
Pérez Rodríguez, Luis, O pórtico poético dos seis poemas galegos de Federico García Lorca,
Santiago, Consello da Cultura Galega, 1998.
Rozas Caeiro, Antón, Xograres do mar e do amor,
Xunta de Galicia, 1998.
Sánchez Blanco, Francisco (ed.), El ensayo español. 2.
El siglo XVIII, Barcelona, Crítica, 1998.
Savater, Fernando, Despierta y lee, Madrid, Alfaguara,
1998.
Spang, Kurt (ed.), El drama histórico. Teoría y comentarios, Pamplona, EUNSA, 1998.
Stevens, Wallace, Sur plusieurs beaux sujects, trad. de
Laura Romero Chust e Jorge Jimeno, Valencia,
Pre-Textos, 1998.
Plaza Chillón, José Luis, Escenografía y artes plásticas: el teatro de Federico García Lorca y su
puesta en escena (1920-1935), Fundación
Caja de Granada, 1998.
Unamuno, Miguel de, Alrededor del estilo, ed. de
Laureano Robles, Salamanca, Universidad,
1998.
Pociña López, Andrés Xosé, Galicia e Granada. Dous
cabos dun eixo espiritual, Sada, A Coruña,
Edicións do Castro, 1998.
Vázquez Montalbán, Manuel, La literatura en la construcción de la ciudad democrática, Barcelona,
Crítica, 1998.
6 Novidades Editoriais
17/4/01
19:32
Página 325
325
ALGUNHAS NOVIDADES EDITORIAIS
Arte
Carlos Sastre V‡zquez
Instituto Os Rosais II
Vigo
Abad, M. José e outros, Arte: materiales y conservación, Madrid, Fundación Argentaria, 1998.
Bareau, Juliet W., Monet, and the Gare Saint-Lazare,
New Haven, Yale U. P., 1998.
Acidini, Cristina, e outros, Magnificenza alla corte dei
Medici: arte a Firenze alla fine del Cinquecento,
Milán, Electa, 1997.
Barnes, Bernadine Ann, Michelangelo’s Last
Judgment: the Renaissance response,
Berkeley, California U. P., 1998.
Alcina Franch, José, e outros, Diccionario de arqueología, Madrid, Alianza, 1998.
Barocchi, Paola, Storia moderna dell’arte in Italia:
Manifesti polemiche documenti, Volume
primo: Dai neoclassicisti ai puristi 1780-1861,
Milán, Einaudi, 1998.
Álvarez Lopera, José, Miguel Ángel, Barcelona,
Debate, 1998.
Antonio, Trinidad de, e outros, Zurbarán en el Museu
Nacional d’Art de Catalunya, Barcelona, Museu
Nacional d’Art de Catalunya, 1998.
Arnulf, Arwed, “Versus ad picturas”. Studien zur
Titulusdichtung als Quellengattung der
Kunstgeschichte von der Antike bis zum
Múnich,
Deutscher
Hochmittelalter,
Kunstverlag, 1998.
Arwas, Victor, e outros, Alphonse Mucha, the spirit of
Art Nouveau, New Haven, Art Services
International, 1998.
Ávila, Ana, e outros, El siglo del Renacimiento,
Madrid, Akal, 1998.
Barañano Letamendia, Kosme, Metro Bilbao.
Ingeniería y arquitectura, Bilbao, Goberno
Vasco, 1998.
Bellosi, Luciano, Cimabue, Nova York, Abbeville
Press, 1998.
Bianchi Bandinelli, Ranuccio e Enrico Paribeni, El arte
de la antigüedad clásica griega, trad. Juan A.
Calatrava, Madrid, Akal, 1998.
Boggs, Jean Sutherland, e outros, Degas at the races,
Washington, DC, National Gallery of Art, 1998.
Born, Richard A., From Blant to Pop. Aspects of Modern
British Arts, 1915-1965, Chicago U. P., 1998.
Borzello, Frances, Seeing Ourselves. Women’s SelfPortraits, Londres, Thames and Hudson, 1998.
Bottineau, Yves, Velázquez, París, Citadelles &
Mazenod, 1998.
Bozal, Valeriano, Historia de las ideas estéticas II,
Madrid, Tecnos, 1998.
Revista Galega do Ensino - Nœm. 21 - Novembro 1998
6 Novidades Editoriais
326
17/4/01
19:32
Página 326
Carlos Sastre Vázquez
Brandenburg, Hugo, Die Kirche S. Stefano Rotondo in
Rom. Bautypologie und Architektursymbolik in
der spatantike und frühcristlichen Kunst,
Berlín, De Gruyter, 1998.
Checa Cremades, Fernando, e outros, La Tres Gracias
de Rubens. Estudio técnico y restauración,
Madrid, Museo del Prado, 1998.
Brown, Jonathan. La Sala de Batallas de El Escorial: la
obra de arte como artefacto cultural,
Salamanca, Universidade, 1998.
Ciammitti, Luisa, Steven F. Ostrow e Salvatore Settis,
Dosso’s Fate: Painting and Court Culture in
Renaissance Italy, Los Ángeles, Getty Trust
Publications, 1998.
Brubaker, Leslie, Image as Exegesis in the Homilies of
Gregory of Nazianzus, Cambridge, Cambridge
U. P., 1998.
Clifton, James (ed.), The body of Christ in the art of
Europe and New Spain 1150-1800, Munich e
Nova York, Prestel, 1997.
Camille, Michael, Mirror in Parchment: The Luttrell
Psalter and the Making of Mediaeval England,
Chicago U. P., 1998.
Colina, Anna e Sebastian Schütze, Bernini Scultore. La
nascita del Barocco in Casa Borghese, Roma,
De Luca, 1998.
Campbell, Stephen, Tura of Ferrara: Style, Politics,
and the Renaissance City, 1450-1495, New
Haven, Yale U. P., 1998.
Connor, Carolyn L. The color of ivory: polychromy on
Byzantine ivories, Nova Jersey, Princeton U. P.,
1998.
Cannon, Joanna, e André Vauchez, Margherita of
Cortona and the Lorenzetti: Sienese Art and the
Cult of a Holy Woman in Medieval Tuscany,
University Park, Pennsylvania State U. P.,
1998.
Conti, Alessandro, Guida agli Artisti del Quattrocento
a Firenze, Florencia, Octavo, 1998.
Carrutthers, Mary, The Craft of Thought: Meditation,
Rhetoric, and the Making of Images, 400-1200,
Cambridge U. P., 1998.
Donati, Angela (ed.), Romana pictura: la pittura romana dalle origini all’età bizantina, Milán, Electa,
1998.
Cassinelli, Roberto (ed.), Ateliers de la Renaissance,
Saint-Leger-Vauban, Zodiaque, 1998.
Eastwood, Anthony, Royal Imagery in Medieval
Georgia, Pennsilvania U. P., 1998.
Cawthorne, Nigel, El arte de los grabados japoneses,
trad. Olga Miró, Barcelona, Edunsa, 1998.
Eberg-Schifferer, Sybille, Die Geschichte des
Stillebens, Munich, Hirmer, 1998.
Cawthorne, Nigel, El arte de los manuscritos medievales, trad. Olga Miró, Barcelona, Edunsa, 1998.
Ellenius, Allan (ed.), Iconography, Propaganda and
Legitimation, Oxford U. P. 1998
Cera Sones, Anna, Collezionisti e quadrerie nella
Bologna del Seicento, Los Ángeles, Getty Trust
Publications, 1998.
Elsner, J. R., Imperial Rome and Christian Triumph:
The Art of the Roman Empire AD 100-450,
Oxford U. P., 1998.
DaCosta Kauffman, Thomas, Court, Cloister, and City.
The Art and Culture of Central Europe, 14501800, Chicago U. P., 1998.
6 Novidades Editoriais
17/4/01
19:32
Página 327
Algunhas novidades editoriais
Feiffer, Cesare, La conservazione delle superfici intonacate: Il metodo e le tecniche, Milán, Skira,
1997.
Floetmeyer, Robert, Delacroix’s Bild des Menschen.
Erkundungen vor dem Hintergrund der Kunst
des Rubens, Maguncia, Philipp von Zabern,
1998.
Fontanier, Jean-Michel, La beaute selon saint
Augustin, Rennes, Presses universitaires de
Rennes, 1998.
Francisco Salzillo. Imágenes de culto, Madrid,
Fundación Central Hispano, 1998.
Frangi, Francesco, Francesco Cairo, Turín, Allemandi,
1998.
Fromonot, Francoise, Jorn Utzon, architetto della
Sydney Opera House, Milán, Electa, 1998.
García Melero, José Enrique, Arte español de la
Ilustración y del siglo XIX; en torno a la imagen
del pasado, Madrid, Encuentro, 1998.
Gallwitz, Karl Ludwig, Handbuch der italienischen
Renaissancemaler, Munich, Prestel, 1998.
Girolami Cheney, Liana De, e outros, Self-Portraits by
Women Painters, Aldershot, Ashgate, 1998.
Guegan, Stephane, Delacroix: L’Enfer et l’atelier, París,
Flammarion, 1998.
Goffen, Rona (ed.), Massacio’s Trinity, Cambridge
University Press 1998.
327
Grabar, André, La iconoclastia bizantina, trad. Antonio
López Álvarez, Madrid, Akal, 1998.
Guggenheim Bilbao Museoa, Tokyo, Futa Gawa, 1998.
Gurrieri, Francesco, Giovanni Battista Bassi: Esegesi
per frammenti, Turín, Testo e Immagine, 1998.
Hauser, Arnold, Historia social de la literatura y el arte,
introd. Valeriano Bozal, trad. Antonio Tovar,
Barcelona, Debate, 1998.
Hein, George E., Learning in the museum, Nova York,
Routledge, 1998.
Hernández Hernández, Francisca, El museo como
espacio de comunicación, Xixón, Trea, 1998.
Jacks, Philip J., Vasari’s Florence: artists and literati at
the Medicean Court, Cambridge (N. Y.),
Cambridge U. P., 1998.
Kecks, Ronald G., Domenico Ghirlandaio, Florencia,
Octavo, 1998.
Kendall, C. H., The allegory of the Church: romanesque
portals and their verse, Toronto U. P., 1998.
Kendall, Richard, e outros, Degas and The Little
Dancer, New Haven e Omaha (Neb.), Yale, U. P.
e Joslyn Art Museum, 1998.
Koenig, Eberhard, Die Tres Belles Heures von Jean de
France Duc de Berry: Ein Meisterwerk an der
Schwelle zur Neuzeit, Munich, Hirmer, 1998.
Komanecky, Michael K. (ed.), Copper as Canvas: Two
Centuries of Masterpiece Paintings on Copper,
1525-1775, Oxford U. P., 1998.
Gombrich, Ernst. H., Arte e ilusión. Estudio sobre la
psicología de la representación pictórica, trad.
Gabriel Ferrater, Barcelona, Debate, 1998.
Kraus, Rosalind E., The Picasso Papers, Londres,
Thames and Hudson, 1998.
Goy Diz, Ana, Artistas, talleres y gremios en Galicia,
1600-1650, Universidade de Santiago de
Compostela, 1998.
Krone-Balcke, Ulrike, Der Kefermarkter Altar: Sein
Meister und seine Werkstatt, Munich,
Deutscher Kunstverlag, 1998.
6 Novidades Editoriais
328
17/4/01
19:32
Página 328
Carlos Sastre Vázquez
Kunze, Max (ed.), Römische Antikensammlungen im
18. Jahrhundert: “Ausser Rom is fast nichts
schönes in der Welt”, Maguncia, Zabern, 1998.
Marazov, Ivan (ed.) Ancient gold: the wealth of the
Thracians: treasures from the Republic of
Bulgaria, Nova York, Harry N. Abrams, 1998.
Marchand, Eckart e Alison Wright, With and Without
the Medici: Studies in Tuscan Art and
Patronage 1435-1530, Aldershot, Ashgate,
1998.
Micheli, Mario de, Las vanguardias artísticas del siglo
XX, trad. Ángel Sánchez Gijón, Madrid,
Alianza, 1998.
Moleón Gavilanes, Pedro, Juan de Villanueva, Madrid,
Akal, 1998.
Moormann, Eric M., e Wilfrid Uitterhoeve, De Adriano
a Zenobia. Temas de la historia clásica en la
literatura, la música, las artes plásticas y el teatro, trad. Lilian Horst, Madrid, Akal, 1998.
Nead, Lynda, El desnudo femenino. Arte, obscenidad y
sexualidad, trad. Carmen González Marín,
Madrid, Tecnos, 1998.
North, Michael, e David Ormrod (ed.), Art Markets in
Europe 1400-1800, Aldershot, Ashgate, 1998.
Ortega y Gasset, José, La deshumanización del arte y
otros ensayos de estética, Madrid, Alianza,
1998.
Ott, Joachim, Krone und Krönung. Die Verhei_ung
und Verleihung von Kronen in der Kunst von
der Spätantike bis um 1200 und die geistige
Auslegung der Krone, Maguncia, Philipp von
Zabern, 1998.
Panofsky, Erwin Los primitivos flamencos, trad.
Carmen Martínez Gimeno, Madrid, Cátedra,
1998.
Pavlík, Milan e Vladimír Uher, Prague Baroque
Architecture, Amsterdam, The Pepin Press, 1998.
Radisich, Paula R., Hubert Robert: Painted Spaces of
the Englightenment, Cambridge U. P., 1998.
Riegel, Nicole, Santa Maria presso San Celso in
Mailand. Der Kirchenbau und seine
Worms,
Innendekoration
1430-1563,
Wernersche Verlagsgesellschaft, 1998.
Roberts, Helene E. (ed.), Enciclopedia of Comparative
Iconography: Themes Depicted in Works of Art,
Chicago e Londres, Fitzroy Dearborn, 1998.
Rodríguez Martín, José, Hª del arte contemporáneo en
España e Iberoamérica, Madrid, Edinumen,
1998.
Rojo Albarracín, Eduardo, El otro Gaudí. La otra Casa
Milá, Barcelona, Arkab, 1998.
Roller, Stefan, Spätgotische Bildhauerkunst in
Nurnberg bis Adam Kraft und Veit Stoss,
Munich, Deutscher Kunstverlag, 1998.
Romanini, Angiola Maria, Assisi: The Frescoes in the
Basilica of St. Francis, Nova York: Rizzoli,
1998.
Serullaz, Arlette, Le Cabinet des dessins: Delacroix,
París, Flammarion, 1998.
Settis, Salvatore e Donatella Toracca, Libreria
Piccolomini nel Duomo di Siena, Módena,
Panini, 1998.
Sylvester, David, Francis Bacon; the human body,
Berkeley, California U. P., 1998.
Tafuri, Manfredo (ed.), Giulio Romano, Cambridge U.
P., 1998.
Tibiletti, Thea, Magdalena de Pas, “sculptrix celeberrima”, Olivone, Fondazione Jacob-Piazza, 1997.
6 Novidades Editoriais
17/4/01
19:32
Página 329
Algunhas novidades editoriais
Torriti, Piero, Beccafumi, Milán, Electa, 1998.
Thomson, Garry, El museo y su entorno, trad. Isabel
Balsinde, Madrid, Akal, 1998.
Urbach, Henry, Simon Ungers, trad. Gloria Bohigas,
Barcelona, Gustavo Gili, 1998.
329
Williams, John (ed.), Imaging the Early Medieval
Bible, University Park, Pennsylvania State U.
P., 1998.
Wilson-Bareau, Juliet, Manet, Monet, and the Gare
Saint-Lazare, Washington, National Gallery of
Art e New Haven, Yale U. P., 1998.
Viñuales, Jesús, Arte español del siglo XX, Madrid,
Encuentro, 1998.
Wind, Ernst, Los misterios paganos del Renacimiento,
trad. Javier Sánchez García-Gutiérrez, Madrid,
Alianza, 1998.
Weber, Andrea, Duccio di Buoninsegna, about 12551319, Colonia, Könemann, 1997.
Zeri, F. Confieso que me he equivocado, trad. Paloma
Valenciano, Trama, 1998.
Weiss, Daniel, Art and the Crusade in the Age of Saint
Louis, Cambridge U. P., 1998.
Zutter, Jorg, Abraham-Louis-Rodolphe Ducros: Un
peintre suisse en Italie, Milán, Skira, 1998.
6 Novidades Editoriais
17/4/01
19:32
Página 330
7 Noticias
17/4/01
19:33
Página 331
Noticias
7 Noticias
17/4/01
19:33
Página 332
7 Noticias
17/4/01
19:33
Página 333
333
SEMINARIO INTERNACIONAL VALLE-INCLÁN
(1898-1998): ESCENARIOS
A piques de conclu’-la conmemoraci—n do centenario da emblem‡tica data
de 1898, a Universidade de Santiago
dedica a sœa atenci—n, unha vez m‡is, ‡
figura de Valle-Incl‡n, polŽmico Òhijo
pr—digo del 98Ó. E rŽndelle homenaxe
cun encontro acadŽmico de car‡cter
internacional que, tendo como marco
unha grande Exposici—n dedicada —
escritor, pretende ser un novo foro de
debate sobre a figura e a obra de Ram—n
Mar’a del Valle-Incl‡n. O Seminario, centrado nos ÒEscenariosÓ valleinclanianos,
ten dœas vertentes independentes con
realizaci—n en datas distintas: unha, relativa ‡ Viaxe e ‡ sœa proxecci—n literaria
(11 — 14 de novembro); a segunda, arte-
llada en torno —s xŽneros dram‡ticos e ‡
recepci—n do teatro valleinclaniano (14 —
17 de decembro). As xornadas previstas
para cada Seminario distribœense en
sesi—ns de tres relatorios plenarios e
unha mesa redonda, con intervenci—n de
reco–ecidos especialistas nos temas propostos, a Žpoca e o autor, que propiciar‡n
un rico debate cr’tico. îs 18 relatorios
sœmanse dœas conferencias Ñinauguraci—n e clausuraÑ que responden ‡ idea
de abordar a Valle-Incl‡n desde a perspectiva do marco cronol—xico que
contextualiza o Seminario. De acordo
con estas directrices, os relatorios (que
ser‡n publicados) distribœense segundo
o seguinte programa.
Revista Galega do Ensino - Nœm 21 - Novembro 1998
7 Noticias
17/4/01
19:33
Página 334
334
PRIMEIRO SEMINARIO DO 11 Ó 14 DE
NOVEMBRO VIAXES
JOSƒ LUIS GARCêA VELASCO (Director
da Residencia de Estudiantes, Madrid),
ÒValle-Incl‡n y el primer viaje a MŽxico
(1892-1893)Ó.
ELIANE LAVAUD-FAGE (Universidade
de Bourgogne), ÒLas Sonatas y los viajesÓ.
LUIS MARIO SCHNEIDER (Universidade de MŽxico), ÒValle-Incl‡n y su
segundo viaje a MŽxicoÓ.
DRU DOUGHERTY (Universidade de
California, Berkeley), ÒTirano Banderas,
novela transculturalÓ.
VIRGINIA CARLITZ (Universidade de
Plymouth), ÒLa gira americana de Valle-Incl‡n en 1910Ó.
ARCADIO LîPEZ CASANOVA (Universidade de Valencia), ÒValle-Incl‡n en
Francia: Un d’a de guerraÓ.
MARêA TERESA CATTANEO (Universidade de Mil‡n), ÒItalia en Valle-Incl‡nÓ.
MERCEDES TASENDE (Universidade
Western Michigan), ÒEn torno al viaje de
El Ruedo IbŽricoÓ.
LEONARDO ROMERO TOBAR (Universidade de Zaragoza), ÒViaje y gŽneros
literariosÓ.
SEGUNDO SEMINARIO DO 14 Ó 17 DE
DECEMBRO XÉNEROS DRAMÁTICOS E
RECEPCIÓN DO TEATRO DE VALLE-INCLÁN
JEAN MARIE LAVAUD (Universidade
de Bourgogne), ÒLa comedia en Valle-Incl‡nÓ.
LUIS
GONZçLEZ
DEL
VALLE
(Universidade de Colorado, Boulder),
ÒValle-Incl‡n y la tragedia: el caso de
Voces de GestaÓ.
LEDA SCHIAVO (Universidade de
Chicago, Illinois), ÒLa farsa valleincla
-nianaÓ.
MANUEL AZNAR SOLER (Universidade Aut—noma de Barcelona), ÒEl
esperpento de Valle-Incl‡nÓ.
JESòS RUBIO JIMƒNEZ (Universidade
de Zaragoza), ÒLuces de bohemia: la revista
teatral pol’tica en el Ôcallej—n del gatoÕ Ò.
ANTHONY N. ZAHAREAS (Universidade de Minnesota), ÒLos ÔautosÕ y los
ÔmelodramasÕ de Valle-Incl‡n: texto y
representaci—nÓ.
PILAR CABA„AS VACAS (Instituto
Cervantes de Viena), ÒGenolog’a/gŽnero: claves codificadoras y arquetipos
femeninos en el teatro de Valle-Incl‡nÓ.
JUAN AGUILERA SASTRE (I. B. de
Logro–o), ÒDe la ÔReina CastizaÕ a
Divinas Palabras: Rivas Cherif ante el teatro de Valle-Incl‡nÓ.
CƒSAR OLIVA (Universidade de
Murcia), ÒLa imagen del teatro de ValleIncl‡n en el final de sigloÓ.
7 Noticias
17/4/01
19:33
Página 335
335
LECCIÓN DE CLAUSURA
de Compostela (Praza de Fonseca, s/n,
Santiago de Compostela).
RODOLFO CARDONA (Universidade
de Boston), ÒValle-Incl‡n desde el 98Ó.
COORDINADORA XERAL
SEDE DO SEMINARIO
Ser‡ o Sal—n Nobre do Colexio de
Fonseca, no Pazo de San Xerome,
Rectorado da Universidade de Santiago
MARGARITA SANTOS ZAS (Departamento de Filolox’a Espa–ola, Teor’a da
Literatura e LingŸ’stica Xeral. Facultade
de Filolox’a. Burgo das Naci—ns, s/n.
15771, Santiago de Compostela).
7 Noticias
17/4/01
19:33
Página 336
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 337
Lexislaci—n
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 338
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 339
339
NORMATIVA.
SELECCIÓN LEXISLATIVA APLICABLE NO
ÁMBITO EDUCATIVO DA COMUNIDADE
AUTÓNOMA DE GALICIA
(Meses de abril a setembro de 1998, ámbolos dous incluídos)
Compilaci—n realizada por
Venancio Gra–a Mart’nez
1. ALUMNOS E CONTORNO FAMILIAR
1. LEI GALEGA DA FAMILIA, INFANCIA E ADOLESCENCIA
profesional espec’fica de grao superior
en centros docentes sostidos con fondos
pœblicos. (DOG, 01/07/98).
Ñ Decreto 172/1998, do 5 de xu–o,
polo que se desenvolve a Lei 3/1997, do
9 de xu–o, da familia, da infancia e da
adolescencia, no relativo — rŽxime sancionador. (DOG, 18/06/98).
Ñ Resoluci—n do 15 de xullo de
1998, pola que se regula o acceso e a
admisi—n de alumnos —s ciclos formativos das familias profesionais de artes
pl‡sticas e dese–o durante o curso 19981999. (DOG, 30/07/98).
2. AXUDAS DE ESCOLARIZACIÓN
4. BOLSAS E AXUDAS Ó ESTUDIO
Ñ Orde do 12 de xu–o de 1998, das
conseller’as de Educaci—n e Ordenaci—n
Universitaria e Familia e Promoci—n do
Emprego, Muller e Xuventude, pola que
se convocan axudas ‡s familias para a
escolarizaci—n dos seus fillos para o
curso acadŽmico 1998-1999 a travŽs das
corporaci—ns locais. (DOG, 22/06/98).
Ñ Orde do 15 de xu–o de 1998,
pola que se convocan bolsas e axudas —
estudio de car‡cter xeral para estudios
universitarios e medios para o curso acadŽmico 1998-1999. (BOE, 02/07/98).
3. ADMISIÓN DE ALUMNOS
Ñ Orde do 22 de maio de 1998
pola que se regula a admisi—n de alumnado nos ciclos formativos de formaci—n
Ñ Orde do 9 de xu–o de 1998, pola
que se convocan axudas para o segundo
ciclo de educaci—n infantil para o curso
1998/1999. (BOE, 26/06/98).
Ñ Orde do 2 de xullo de 1998, pola
que se aproban os impresos oficiais para
a solicitude de bolsas e axudas — estudio
para o curso 1998-1999. (BOE, 12/08/98).
Revista Galega do Ensino - Nœm 21 - Novembro 1998
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 340
340
2. BIBLIOTECAS, MUSEOS E ARQUIVOS
2. LIBROS DE TEXTO E PROXECTOS EDITORIAIS
Ñ Orde do 16 de abril de 1998,
pola que se convocan cursos de formaci—n bibliotecaria para profesionais de
bibliotecas da Rede de Bibliotecas de
Galicia. (DOG, 13/05/98).
2.1 Libros de texto
3. CENTROS PÚBLICOS
1. ARRANXOS ESCOLARES
Ñ Decreto 197/1998, do 25 de
xu–o, polo que se crean os institutos de
educaci—n secundaria nœmero 1 da
Coru–a, nœmero 1 de Ordes, nœmero 2
de Ourense e Viana do Bolo. (DOG,
03/07/98).
Ñ Decreto 206/1998, do 25 de
xu–o, polo que se integra no instituto de
educaci—n secundaria Xerm‡n Ancochea
Quevedo da Pobra de Trives (Ourense) o
instituto de formaci—n profesional da
mesma localidade. (DOG, 08/07/98).
Ñ Decreto 207/1998, do 25 de
xu–o, polo que se crea o colexio de educaci—n infantil e primaria de Monforte de
Lemos e o colexio de educaci—n primaria
de Viveiro, ‡mbolos dous na provincia
de Lugo. (DOG, 08/07/98).
Ñ Decreto 208/1998, do 25 de
xu–o, polo que se crea o instituto de educaci—n secundaria de Forcarei, provincia
de Pontevedra, por transformaci—n do
colexio municipal homologado da
mesma localidade. (DOG, 08/07/98).
Ñ Orde do 27 de maio de 1998,
pola que se convocan axudas para a
adquisici—n de libros de texto e material
did‡ctico complementario, para o curso
acadŽmico 1998-1999. (BOE, 11/06/98).
Ñ Orde do 16 de xullo de 1998
pola que se completa a orde do 27 de
maio de 1998 de convocatoria de axudas
para adquisici—n de libros de texto e
material did‡ctico complementario.
(BOE, 08/08/98).
2.2 Proxectos editoriais
Ñ Orde do 17 de abril de 1998,
pola que se aproban determinados proxectos editoriais para a educaci—n primaria e se autoriza o uso de libros de texto e
dos correspondentes materiais curriculares en centros docentes pœblicos e privados da Comunidade Aut—noma. (DOG,
27/05/98).
Ñ Orde do 23 de abril de 1998, pola
que se aproban determinados proxectos
editoriais para a educaci—n infantil e se
autoriza o uso de libros de texto e dos
correspondentes materiais curriculares en
centros docentes pœblicos e privados da
Comunidade Aut—noma. (DOG, 27/05/98).
Ñ Orde do 16 de abril de 1998,
pola que se aproban determinados proxectos editoriais para a educaci—n secundaria obrigatoria e se autoriza o uso de
libros de texto e dos correspondentes
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 341
341
materiais curriculares en centros docentes pœblicos e privados da Comunidade
Aut—noma. (DOG, 28/05/98).
Ñ Orde do 27 de abril de 1998 pola
que se aproban determinados proxectos
editoriais para a educaci—n en bacharelato e
se autoriza o uso de libros de texto e dos
correspondentes materiais curriculares en
centros docentes pœblicos e privados da
Comunidade Aut—noma. (DOG, 28/05/98).
Ñ Resoluci—n do 31 de marzo de
1998, da Direcci—n Xeral de Formaci—n
Profesional Educativa, pola que se publican as relaci—ns dos alumnos que resultaron beneficiarios de axudas para a
adquisici—n de libros de texto e material
did‡ctico, niveis obrigatorios, para o
curso 1997-1998. (BOE, 21/04/98).
Ñ Orde do 3 de xu–o de 1998 pola
que se autoriza o uso, nos centros docentes pœblicos e privados, de novos materiais curriculares derivados do proxecto
editorial para o segundo ciclo de educaci—n primaria da editorial Oxford
University Press, aprobado por Orde do
1 de febreiro de 1995. (DOG, 02/07/98).
Ñ Orde do 3 de xu–o de 1998 pola
que se autoriza o uso, nos centros docentes pœblicos e privados, de novos materiais curriculares derivados do proxecto
editorial para o primeiro ciclo de educaci—n secundaria obrigatoria da editorial
McGraw-Hill / Interamericana de Espa–a, aprobado por Orde do 28 de outubro
de 1996. (DOG, 02/07/98).
3. CAMBIO DE DENOMINACIÓN
2.3 Autorización de uso de novos materiais curriculares
Ñ Orde do 3 de xu–o de 1998 pola
que se autoriza o uso, nos centros docentes pœblicos e privados, de novos materiais curriculares derivados do proxecto
editorial para o segundo ciclo de educaci—n primaria da editorial Oxford
UniversitY Press, aprobado por Orde do
28 de outubro de 1996. (DOG, 02/07/98).
Ñ Orde do 3 de xu–o de 1998 pola
que se autoriza o uso, nos centros docentes pœblicos e privados, de novos materiais curriculares derivados do proxecto
editorial para o primeiro ciclo de educaci—n primaria da editorial Rodeira-Grupo EdebŽ, aprobado por Orde do 1
de febreiro de 1995. (DOG, 02/07/98).
Ñ Orde do 5 de marzo de 1998
pola que se autoriza o cambio de denominaci—n do colexio de educaci—n infantil e primaria de Asados-Rianxo (A
Coru–a). (DOG, 07/04/98).
Ñ Orde do 25 de marzo de 1998
pola que se autorizan os cambios de
denominaci—n do colexio de educaci—n
infantil e primaria Ferreira de Pant—n,
Pant—n (Lugo), escola de educaci—n
infantil O Viso, Nigr‡n (Pontevedra) e do
colexio de educaci—n infantil e primaria
Menor de Altamar, de Vigo (Pontevedra). (DOG, 20/04/98).
Ñ Orde do 7 de abril de 1998 pola
que se autorizan os cambios de denominaci—n dos colexios de educaci—n infantil
e primaria de Melide nœmero 2 (A
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 342
342
Coru–a), colexio de educaci—n infantil e
primaria nœmero 2 de Chantada (Lugo) e
colexio de educaci—n infantil e primaria
Os Rosais de Ourense. (DOG, 07/05/98).
Ñ Orde do 11 de maio de 1998,
pola que se autoriza o cambio de denominaci—n do colexio de educaci—n infantil e primaria Almirante Carrero Blanco
de Arteixo-A Coru–a. (DOG, 03/06/98).
Ñ Orde do 20 de maio de 1998,
pola que se establece a denominaci—n de
centros pœblicos de ensino secundario
dependentes da Conseller’a de
Educaci—n e Ordenaci—n Universitaria.
(DOG, 12/06/98).
Ñ Orde do 9 de xu–o de 1998, pola
que se autoriza o cambio de denominaci—n do colexio de educaci—n infantil e
primaria Sangui–edo de Mos (Pontevedra). (DOG, 06/07/98).
Ñ Orde do 18 de xu–o de 1998,
pola que se autoriza o cambio de denominaci—n do colexio de educaci—n infantil e primaria Francisco Franco de
Ribeira. (DOG, 15/07/98).
Ñ Orde do 23 de xu–o de 1998, pola
que se autorizan os cambios de denominaci—n dos colexios de educaci—n infantil e
primaria de Souto, Toques (A Coru–a) e
Ram—n Guisasola Gorriti de Sanxenxo
(Pontevedra). (DOG, 15/07/98).
Ñ Orde do 21 de xullo de 1998
pola que se autoriza o cambio de denominaci—n do Instituto de Educaci—n
Secundaria de Santa Comba (A Coru–a)
e do Instituto de Educaci—n Secundaria
nœmero 2 de Sarria (Lugo). (DOG,
24/09/98).
4. MODALIDADES DE CENTROS
4.1. Escolas fogar
Ñ Orde do 27 de maio de 1998,
pola que se convocan axudas econ—micas
para as corporaci—ns locais que sexan
titulares de escolas-fogar e se regula o seu
outorgamento no presente exercicio econ—mico. (DOG, 26/06/98). Correcci—n de
erros, (DOG, 07/08/98).
4.2. Colexios rurais agrupados
Ñ Orde do 2 de xullo de 1998 pola
que se constitœen os colexios rurais agrupados Pedra da Arca no concello de
Malpica de Berganti–os e Nosa Se–ora
do Faro no concello de Ponteceso (A
Coru–a). (DOG, 07/08/98).
4. CENTROS PRIVADOS
1. AXUDAS ECONÓMICAS Ó NIVEL DE EDUCACIÓN
INFANTIL
Ñ Orde do 5 de maio de 1998, pola
que se regula a concesi—n de axudas
econ—micas para o curso 1998-1999 a
unidades que escolaricen alumnos de 4
ou 5 anos en centros docentes privados.
(DOG, 10/06/98).
Ñ Orde do 9 de xu–o de 1998, pola
que se convocan axudas para o segundo
ciclo de educaci—n infantil para o curso
1998/1999. (BOE, 26/06/98).
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 343
343
Ñ Resoluci—n do 31 de xullo de
1998, da Direcci—n Xeral de Centros e
Inspecci—n Educativa, pola que se resolve
provisionalmente a convocatoria de axudas econ—micas para o curso 1998-1999 a
unidades que escolaricen alumnos de
educaci—n infantil de 4 ou 5 anos en centros docentes privados. (DOG, 20/08/98).
4. CONCERTOS EDUCATIVOS
Ñ Orde do 31 de xullo de 1998
polo que se aproban os concertos educativos cos centros docentes privados de
educaci—n primaria, educaci—n secundaria obrigatoria, educaci—n especial e formaci—n profesional de primeiro e segundo grao. (DOG, 19/08/98).
2. AUTORIZACIÓN DE TRANSFORMACIÓN DE UNIDADES
Ñ Resoluci—n do 12 de xu–o de
1998, pola que se autoriza a centros privados a transformaci—n de unidades de
formaci—n profesional de primeiro e
segundo grao en ciclos formativos de
grao medio. (DOG, 02/07/98).
Ñ Resoluci—n do 3 de agosto de
1998, da Direcci—n Xeral de Centros e
Inspecci—n Educativa, pola que se autoriza a centros privados a transformaci—n
de unidades de formaci—n profesional de
primeiro e segundo grao en ciclos formativos de grao medio. (DOG, 30/09/98).
3. CONVENIOS COLECTIVOS
Ñ Resoluci—n do 24 de marzo de
1998, da Direcci—n Xeral de Traballo,
pola que se disp—n a inscrici—n no
Rexistro e publicaci—n da revisi—n salarial para 1998 do III Convenio Colectivo
de empresarios de ensino privado sostidas total ou parcialmente con fondos
pœblicos, as’ como os modelos para acollerse ‡ cl‡usula de descolgamento prevista na disposici—n adicional sŽtima do
dito convenio. (BOE, 13/04/98).
5. EDUCACIÓN SECUNDARIA
1. PROFESORADO
Ñ Orde do 11 de marzo de 1998
pola que se fai pœblico o cadro de profesores de ensino secundario, profesores
tŽcnicos de formaci—n profesional, profesores de escolas oficiais de idiomas, catedr‡ticos de mœsica e artes escŽnicas, profesores de artes pl‡sticas e dese–o e
mestres de taller de artes pl‡sticas e
dese–o para o curso 1998-1999. (DOG,
01/04/98). Correcci—n de erros: Orde do
30 de abril de 1998 (DOG, 13/05/98).
Ñ Resoluci—n do 20 de maio de
1998, da Direcci—n Xeral de Persoal, pola
que se dictan normas para a adxudicaci—n de destino provisional para o pr—ximo curso acadŽmico 1998-1999, entre
profesores de ensino secundario, profesores tŽcnicos de formaci—n profesional,
profesores de escolas oficiais de idiomas,
profesores de mœsica e artes escŽnicas,
profesores e mestres de taller de artes
pl‡sticas e dese–o, que non te–an destino
definitivo na Comunidade Aut—noma de
Galicia. (DOG, 11/06/98).
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 344
344
Ñ Orde do 19 de maio de 1998,
pola que se convocan estad’as formativas en empresas ou instituci—ns para o
curso 1998-1999 destinadas a funcionarios docentes non universitarios e se
aproban as sœas bases de concesi—n.
(DOG, 09/06/98).
Ñ Orde do 5 de setembro de 1998,
pola que se aproban as bases que rexer‡n
a convocatoria de bolsas para asistencia
a congresos, simposios, seminarios ou
cursos monogr‡ficos para investigadores
non vinculados ‡s universidades galegas
e se procede a sœa convocatoria. (DOG,
17/09/98).
destas ensinanzas na Comunidade
Aut—noma de Galicia. (DOG, 15/05/98).
4. PROGRAMAS DE GARANTÍA SOCIAL
Ñ Resoluci—n do 19 de maio de
1998, da Direcci—n Xeral de Ordenaci—n
Educativa e Formaci—n Profesional, pola
que se regula o desenvolvemento dos
programas de garant’a social en centros
pœblicos para o curso 1998-1999. (DOG,
09/06/98). Correcci—n de erros, (DOG,
19/06/98).
5. CICLOS FORMATIVOS
2. CONVOCATORIA DE PRAZAS E AXUDAS DE RESIDENCIA
5.1 Implantación
Ñ Orde do 13 de abril de 1998,
pola que se convocan prazas e axudas de
residencia nos centros residenciais
docentes da Coru–a, Ourense e Vigo
para cursar estudios de ensino secundario e de rŽxime especial no pr—ximo ano
acadŽmico 1998-1999. (DOG, 12/05/98).
Ñ Resoluci—n do 2 de xu–o de
1998, da Direcci—n Xeral de Centros e
Inspecci—n Educativa, pola que se autoriza a implantaci—n de ciclos formativos en
centros pœblicos. (DOG, 15/06/98).
3. PROBAS DE ACCESO Á UNIVERSIDADE
Ñ Orde do 13 de abril de 1998, pola
que se regulan as probas de acceso ‡
universidade para os alumnos e as alumnas que cursaron as ensinanzas de bacharelato previstas na Lei org‡nica 1/1990,
do 3 de outubro, de ordenaci—n xeral do
sistema educativo, e se dictan instrucci—ns para a sœa organizaci—n durante o
per’odo de implantaci—n anticipada
Ñ Resoluci—n do 24 de xullo de
1998, da Direcci—n Xeral de Ordenaci—n
Educativa e de Formaci—n Profesional,
pola que se dictan normas para regula-lo
desenvolvemento dos ciclos formativos
de formaci—n profesional no curso 1998-1999. (DOG, 31/07/98).
Ñ Resoluci—n do 17 de xullo de
1998, da Direcci—n Xeral de Centros e
Inspecci—n Educativa, pola que se prorroga a implantaci—n de ensinanzas
correspondentes a ciclos formativos da
formaci—n profesional espec’fica. (DOG,
07/08/98).
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 345
345
Ñ Resoluci—n do 6 de xullo de
1998, da Direcci—n Xeral de Centros e
Inspecci—n Educativa, pola que se autoriza a implantaci—n de ciclos formativos
en centros pœblicos. (DOG, 10/08/98).
5.2. Probas de acceso
Ñ Orde do 23 de maio de 1998,
pola que se regulan as probas de acceso
—s ciclos formativos de formaci—n profesional espec’fica e de artes pl‡sticas e
dese–o. (DOG, 01/07/98).
Resoluci—n do 11 de xu–o de 1998,
da Direcci—n Xeral de Ordenaci—n
Educativa e de Formaci—n Profesional,
pola que se dictan instrucci—ns sobre o
acceso e admisi—n —s ciclos formativos
de formaci—n profesional espec’fica para
o curso 1998-1999. (DOG, 01/07/98).
6. ACCIÓNS DE INTEGRACIÓN LABORAL
Ñ Orde do 9 de xu–o de 1998 pola
que se conceden axudas para a realizaci—n de acci—ns de integraci—n laboral e
est’mulo da formaci—n empresarial dos
alumnos que rematan estudios de formaci—n profesional regrada ou de educaci—n
secundaria obrigatoria no curso 1997-1998, cofinanciadas polo Fondo Social
Europeo. (DOG, 01/07/98). Correcci—n
de erros, (DOG, 23/07 e 25/09/98).
7. FORMACIÓN EN CENTROS DE TRABALLO
Ñ Real Decreto 488/1998, do 27 de
marzo, polo que se desenvolve o artigo
11 do Estatuto dos Traballadores en
materia de contratos formativos. (BOE,
09/04/98).
Ñ Real Decreto 489/1998, do 27 de
marzo, polo que se desenvolve, en materia de Seguridade Social, a Lei 63/1997,
do 26 de decembro, en relaci—n cos contratos de traballo a tempo parcial e se
modifican outros aspectos do rŽxime
xur’dico aplicable —s traballadores a
tempo parcial. (BOE, 09/04/98).
Ñ Resoluci—n do 7 de setembro de
1998, da Direcci—n Xeral de Ordenaci—n
Educativa e Formaci—n Profesional, pola
que se regula o desenvolvemento do
m—dulo de formaci—n en centros de traballo correspondente —s ciclos formativos de formaci—n profesional espec’fica
durante o curso 1998-1999. (DOG,
24/09/98).
8. REGULADOS OS ASPECTOS EDUCATIVOS DA
FORMACIÓN PROFESIONAL
Ñ Real Decreto 777/1998, do 30 de
abril, polo que se desenvolven determinados aspectos da ordenaci—n da formaci—n profesional no ‡mbito do sistema
educativo. (BOE, 8/05/98).
9. TÍTULOS ACADÉMICOS
Ñ Reais Decretos 1739, 1749 e
1741/1998, todos do 31 de xullo, polos
que se establecen os t’tulos de tŽcnico
superior de Artes Pl‡sticas e Dese–o, de
tŽcnico de Artes Pl‡sticas e Dese–o en
procedementos do Vidro en Fr’o e en
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 346
346
procedementos do Vidro en Quente, pertencentes ‡ familia profesional de Vidro
Art’stico e se aproban as sœas correspondentes ensinanzas m’nimas, e se establece o t’tulo de tŽcnico superior de Artes
Pl‡sticas e Dese–o en Arte Floral, pertencente ‡ familia profesional de Arte Floral
e se aproban as sœas correspondentes
ensinanzas m’nimas. (BOE, 18/09/98).
Ñ Real Decreto 1737/1998, polo
que se establecen diversos t’tulos de tŽcnico superior de Artes Pl‡sticas e Dese–o
pertencentes ‡ familia profesional de
TŽxtiles Art’sticos e se aproban as sœas
correspondentes ensinanzas m’nimas.
(BOE, 22/09/98).
6. ENSINANZAS ARTÍSTICAS
6.1 CONVOCATORIA DE AXUDAS
Ñ Orde do 27 de abril de 1998 pola
que se publica convocatoria para a concesi—n de axudas a conservatorios de
mœsica pœblicos non dependentes da
Conseller’a de Educaci—n e Ordenaci—n
Universitaria. (DOG, 15/06/98).
Ñ Orde do 12 de xu–o de 1998,
pola que se autoriza a inclusi—n da escola de mœsica Bieito Blanco de Ourense,
no Rexistro de Escolas de Mœsica. (DOG,
03/07/98)
Ñ Orde do 15 de xu–o de 1998,
pola que se autoriza a inclusi—n da escola
de mœsica municipal de Catoira no
Rexistro de Escolas de Mœsica. (DOG,
03/07/98)
Ñ Orde do 20 de maio de 1998,
pola que se establecen subvenci—ns para
escolas de mœsica pœblicas de titularidade municipal e se regula o procedemento
para a sœa concesi—n. (DOG, 06/07/98).
Ñ Orde do 11 de xu–o de 1998,
pola que se autoriza a inclusi—n da
Asociaci—n Amigos da Mœsica de
Salceda de Caselas no Rexistro de
Escolas de Mœsica. (DOG, 06/07/98).
Ñ Orde do 29 de xu–o de 1998,
pola que se autoriza a inclusi—n da escola de mœsica privada de Visanto–a
(Santiso) no Rexistro de Escolas de
Mœsica. (DOG, 03/08/98).
Ñ Orde do 21 de xullo de 1998,
pola que se establecen subvenci—ns para
as escolas de mœsica privadas e se regula o procedemento para a sœa concesi—n.
(DOG, 08/09/98).
6.2 ESCOLAS DE MÚSICA
Ñ Orde do 26 de maio de 1998,
pola que se autoriza a inclusi—n da escola de mœsica municipal de Bande
(Ourense) no Rexistro de Escolas de
Mœsica. (DOG, 19/06/98).
7. EDUCACIÓN DE ADULTOS
Ñ Decreto 126/1998, do 23 de abril,
polo que se modifica o decreto 11/1993,
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 347
347
do 28 de xaneiro, polo que se fixa a
estructura, organizaci—n e funcionamento
do Consello Galego de Educaci—n e
Promoci—n de Adultos. (DOG, 07/05/98).
mŽritos para a provisi—n de vacantes de
persoal docente no exterior, convocado
por orde de 10 de febreiro de 1998. (BOE,
28/04/98).
Ñ Orde do 15 de abril de 1998,
pola que se regulan os documentos b‡sicos do proceso de avaliaci—n do ensino
b‡sico para as persoas adultas. (DOG,
14/05/98). Correcci—n de erros, (DOG,
04/06/98).
Ñ Resoluci—n do 26 de maio de
1998, da Direcci—n Xeral de Persoal e
Servicios, pola que se aproban e se ordena a exposici—n das listas definitivas de
admitidos e exclu’dos, as’ como as puntuaci—ns provisionais da fase xeral do
concurso de mŽritos para a provisi—n de
vacantes de persoal docente no exterior,
convocado por orde do 10 de febreiro de
1998. (BOE, 28/05/98).
Ñ Orde do 14 de xullo de 1998,
pola que se autoriza a determinados centros docentes pœblicos de educaci—n
secundaria dependentes da Conseller’a
de Educaci—n e Ordenaci—n Universitaria a imparti-las ensinanzas de educaci—n secundaria para persoas adultas
conducentes ‡ obtenci—n do t’tulo de
graduado en educaci—n secundaria.
(DOG, 30/07/98).
Ñ Orde do 15 de xullo de 1998
pola que se autoriza a determinados IES
a impartiren educaci—n de persoas adultas e se trasladas as ensinanzas dos centros EPA a institutos de educaci—n secundaria. (DOG, 30/07/98).
Ñ Orde do 22 de xu–o de 1998 pola
que se conceden axudas para a realizaci—n de actividades de alfabetizaci—n e
formaci—n de adultos. (DOG, 03/08/98).
8. EDUCACIÓN NO EXTERIOR
Ñ Orde do 16 de abril de 1998,
pola que se fai pœblica a composici—n das
Comisi—ns de Valoraci—n do concurso de
Ñ Orde do 16 de xullo de 1998,
pola que se resolve o concurso pœblico
de mŽritos para a provisi—n de vacantes
de persoal docente no exterior, convocado por orde do 10 de febreiro de 1998.
(BOE, 27/07/98).
Ñ Orde do 22 de xullo de 1998,
pola que se prorroga a permanencia no
exterior a determinados profesores para
que poidan continuar prestando servicios nas prazas para as que foron seleccionados. (BOE, 11/08/98).
9. INSPECCIÓN EDUCATIVA
Ñ Orde do 6 de abril de 1998, pola
que se fai pœblica a composici—n da
comisi—n avaliadora para a renovaci—n
da adscrici—n ‡ funci—n inspectora dos
funcionarios docentes nomeados para tal
actividade. (DOG, 07/05/98).
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 348
348
Ñ Orde do 29 de xu–o de 1998,
pola que se fai pœblica a avaliaci—n do
traballo desenvolvido polos funcionarios
docentes adscritos ‡ funci—n inspectora.
(DOG, 29/07/98).
10. LINGUA GALEGA
1. CONVOCATORIA DE CURSOS DE INICIACIÓN E PERFECCIONAMENTO
Ñ Orde do 27 de febreiro de 1998,
pola que se anuncian cursos de iniciaci—n e de perfeccionamento de lingua
galega para galegos residentes no exterior e persoas interesadas no idioma e na
cultura de Galicia. (DOG, 01/04/98).
Ñ Orde do 3 de marzo de 1998,
pola que se convocan cursos de iniciaci—n e perfeccionamento de lingua galega para mestres e profesores de secundaria, de ensinanzas especiais e de
formaci—n profesional, dos centros
pœblicos, privados e privados concertados da Comunidade Aut—noma de
Galicia. (DOG, 02/04/98).
2. ENCONTROS E ACTIVIDADES DE FORMACIÓN
Ñ Orde do 4 de marzo de 1998,
pola que se convocan encontros e actividades de formaci—n e de intercambios de
experiencias para os responsables e os
compo–entes dos equipos de normalizaci—n lingŸ’stica, e para o profesorado en
xeral, dos centros de ensino non universitario pœblicos, privados e privados
concertados da Comunidade Aut—noma
de Galicia. (DOG, 01/04/98).
3. EXTENSIÓN DO USO DO GALEGO
Resoluci—n do 31 de marzo de 1998,
da Direcci—n Xeral de Pol’tica LingŸ’stica,
pola que se anuncia a tramitaci—n urxente
do concurso pœblico para o dese–o e a
realizaci—n dunha actuaci—n de extensi—n
do uso do galego entre a comunidade
educativa. (DOG, 08/04/98).
4. VALIDACIÓN DE CURSOS DE ESPECIALIZACIÓN
Ñ Orde do 24 de marzo de 1998,
pola que se fai pœblica a validaci—n de
cursos de especializaci—n en lingua galega. (DOG, 17/04/98).
5. AXUDAS EN SUBVENCIÓNS
Ñ Orde do 29 de maio de 1998,
pola que se resolve o concurso pœblico
convocado na orde do 28 de xaneiro de
1998 (DOG do 20 de febreiro), pola que
se regula a concesi—n de subvenci—ns a
empresas editoriais para a edici—n de
libros e materiais did‡cticos de niveis
non universitarios impresos en lingua
galega. (DOG, 23/06/98).
Ñ Orde do 15 de xu–o de 1998,
pola que se regula a concesi—n de subvenci—ns ‡s entidades e instituci—ns sen
fin de lucro para a realizaci—n de cursos
e outras actividades formativas de lingua galega. (DOG, 09/07/98).
Ñ Orde do 22 de xullo de 1998,
pola que se resolve o concurso pœblico
convocado na orde do 28 de xaneiro de
1998, pola que se regula a concesi—n de
subvenci—ns ‡s asociaci—ns e instituci—ns
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 349
349
sen fin de lucro e entidades an‡logas para
a realizaci—n de actividades de promoci—n da lingua galega. (DOG, 29/07/98).
6. PROXECTOS DE INVESTIGACIÓN
Ñ Resoluci—n do 27 de abril de
1998, da Direcci—n Xeral de Pol’tica
LingŸ’stica, pola que se anuncia a adxudicaci—n de trece bolsas de colaboraci—n
en proxectos de investigaci—n que se
desenvolver‡n no Centro Ram—n Pi–eiro
para a investigaci—n en humanidades
convocadas por Orde do 13 de febreiro de
1998 -DOG do 9 de marzo- (DOG,
13/05/98).
Ñ Orde do 24 de xullo de 1998,
pola que se aproban as bases que rexer‡n
o concurso pœblico de dezaoito bolsas de
colaboraci—n en proxectos de investigaci—n que se est‡n a desenvolver no Centro
Ram—n Pi–eiro para a Investigaci—n en
Humanidades, e se anuncia a sœa convocatoria. (DOG, 22/09/98).
11. MUFACE
1. CONVOCATORIA DE BOLSAS DE ESTUDIO E DE
RESIDENCIA
Ñ Resoluci—n do 22 de maio de
1998, da Direcci—n Xeral da Mutualidade
de Funcionarios Civ’s do Estado, pola
que se convocan bolsas de estudio para
mutualistas e bolsas de residencia para
fillos e orfos de mutualistas para o curso
1998/99. (BOE, 10/06/98).
2. ASISTENCIA SANITARIA
Ñ Orde do 15 de xullo de 1998,
pola que se regulan os tratamentos dietoter‡picos complexos e as dietas enterais para patolox’as especiais na
Mutualidade Xeral de Funcionarios
Civ’s do Estado. (BOE, 30/07/98).
12. ORGANIZACIÓN DA ADMINISTRACIÓN EDUCATIVA
1. ESTRUCTURA ORGÁNICA DA CONSELLERÍA DE
EDUCACIÓN E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA
Ñ Decreto 213/1998, do 10 de xullo,
polo que se establece a estructura org‡nica
da Conseller’a de Educaci—n e Ordenaci—n
Universitaria. (DOG, 23/07/98).
2. RELACIÓNS DE POSTOS DE TRABALLO DA CONSELLERÍA
DE EDUCACIÓN
Ñ Correcci—n de erros.- Resoluci—n do 26 de xu–o de 1998, pola que se
ordena a publicaci—n do Acordo do
Consello da Xunta de Galicia, do 25 de
xu–o de 1998, polo que se aproba a
modificaci—n das relaci—ns de postos de
traballo das conseller’as da Presidencia e
Administraci—n Pœblica, de Educaci—n e
Ordenaci—n Universitaria e de Pesca,
Marisqueo e Acuicultura. (DOG,
28/07/98).
Ñ Resoluci—n do 14 de setembro de
1998, pola que se ordena a publicaci—n do
acordo do Consello da Xunta de Galicia,
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 350
350
do 10 de setembro de 1998, polo que se
aproba a modificaci—n da relaci—n de
postos de traballo da Conseller’a de
Educaci—n e Ordenaci—n Universitaria.
(DOG, 28/09/98).
13. ORGANIZACIÓN DAS ACTIVIDADES
DOCENTES
1. NORMAS DE FIN DE CURSO
Ñ Resoluci—n do 20 de marzo de
1998, da Direcci—n Xeral de Centros e
Inspecci—n Educativa, pola que se dictan
instrucci—ns para a organizaci—n das
actividades de final do curso 1997-1998
para os centros de educaci—n infantil e
educaci—n primaria. (DOG, 06/04/98).
Ñ Resoluci—n do 25 de marzo de
1998, da Direcci—n Xeral de Centros e
Inspecci—n Educativa, pola que se dictan
instrucci—ns para a organizaci—n das
actividades de final do curso 1997-1998
para os centros de bacharelato, formaci—n profesional, de educaci—n secundaria, de educaci—n secundaria e profesional, artes aplicadas e oficios art’sticos,
escolas oficiais de idiomas, conservatorios de mœsica e conservatorios de
danza. (DOG, 06/04/98).
(DOG, 14/04/98).
Ñ Resoluci—n do 18 de xu–o de
1998, conxunta da Direcci—n Xeral de
Ordenaci—n Educativa e Formaci—n
Profesional da Conseller’a de Educaci—n
e Ordenaci—n Universitaria e do Instituto
Galego de Consumo, pola que se publica
a selecci—n dos premios de carteis, debuxos e redacci—ns para escolares de niveis
non universitarios sobre a educaci—n do
consumidor en conmemoraci—n do D’a
Mundial dos Dereitos do Consumidor.
(DOG, 28/07/98).
3. CALENDARIO ESCOLAR E CALENDARIO LABORAL
Ñ Orde do 30 de maio de 1998,
pola que se aproba o calendario escolar
para o curso 1998/1999 nos centros
docentes de niveis non universitarios sostidos con fondos pœblicos. (DOG,
10/08/98).
Ñ Decreto 235/1998, do 24 de
xullo, polo que se determina o calendario
laboral para o ano 1999 na Comunidade
Aut—noma de Galicia. (DOG, 11/08/98).
14. PARTICIPACIÓN E GOBERNO
1. ÓRGANOS UNIPERSOAIS DE GOBERNO
2. CONMEMORACIÓNS, PREMIOS E CONCURSOS
Ñ Orde do 16 de marzo de 1998,
pola que se dan instrucci—ns para a conmemoraci—n do D’a das Letras Galegas
nos centros de ensino non universitarios.
Ñ Orde do 16 de marzo de 1998
pola que se dictan normas para a elecci—n de —rganos unipersoais de goberno
nos centros pœblicos de ensino non universitario. (DOG, 17/04/98).
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 351
351
Ñ Resoluci—n do 10 de setembro
de 1998, da Direcci—n Xeral de Centros e
Inspecci—n Educativa, pola que se establece o calendario para a celebraci—n de
elecci—ns de membros dos consellos
escolares de centros de educaci—n non
universitaria. (DOG, 28/09/98).
2. ASOCIACIÓNS DE PAIS DE ALUMNOS
Ñ Orde do 4 de marzo de 1998,
pola que se convocan axudas para financiar actividades das confederaci—ns e
federaci—ns de pais de alumnos e asociaci—n de pais de alumnos de centros de
educaci—n especial. (DOG, 13/04/98).
Ñ Orde do 22 de xu–o de 1998,
pola que se conceden axudas para financiar actividades das confederaci—ns e
federaci—ns de pais de alumnos e asociaci—ns de pais de alumnos de centros de
educaci—n especial. (DOG, 03/08/98).
Ñ Orde do 25 de agosto de 1998,
pola que se convocan axudas para financiar actividades das confederaci—ns e
federaci—ns de pais de alumnos e asociaci—n de pais de alumnos de centros de
educaci—n especial. (DOG, 28/09/98).
15. POSTOS DE TRABALLO
1. CONCURSOS DE TRASLADOS
Ñ Resoluci—n do 28 de abril de
1998 pola que se fai pœblica a adscrici—n
provisional de destinos do concurso de
traslados convocado por Orde do 25 de
novembro de 1997. (DOG, 11/05/98).
Ñ Resoluci—n do 6 de maio de
1998, pola que se publica a adxudicaci—n
provisional de destinos dos mestres que
participan no concurso de traslados
1997/1998 pola modalidade sen consumir. (DOG, 12/05/98).
Ñ Orde do 14 de maio de 1998,
pola que se resolve definitivamente o
concurso de traslados entre funcionarios
docentes dos corpos de profesores que
imparten ensino secundario, formaci—n
profesional, ensinanzas art’sticas e idiomas. (DOG, 03/06/98).
Ñ Resoluci—n do 15 de xu–o de
1998, pola que se publica a adxudicaci—n
definitiva de destinos do concurso de
traslados convocado por orde do 25 de
novembro de 1997. (DOG, 24/06/98).
2. COMISIÓNS DE SERVICIOS
Ñ Orde do 10 de xu–o de 1998,
pola que se convoca concurso de mŽritos
entre funcionarios docentes do corpo de
profesores de ensino secundario para
cubrir postos dos centros pœblicos integrados, en rŽxime de comisi—n de servicios. (DOG, 24/06/98). Correcci—n de
erros, (DOG, 30/06/98).
Ñ Resoluci—n do 3 de setembro de
1998, da Direcci—n Xeral de Persoal, pola
que se resolve definitivamente o concurso de mŽritos entre funcionarios docentes do corpo de profesores de ensino
secundario para cubrir postos dos
centros pœblicos integrados en rŽxime de
comisi—n de servicios. (DOG, 14/09/98).
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 352
352
3. UNIDADES E POSTOS DE TRABALLO EN CENTROS PARA
PROVER POLO CORPO DE MESTRES
Ñ Orde do 1 de setembro de 1998,
pola que se establece o nœmero de unidades e os postos de traballo docentes que
corresponde prover por funcionarios do
corpo de mestres nas escolas de educaci—n infantil, colexios de educaci—n primaria, colexios de educaci—n infantil e
primaria, colexios de educaci—n especial,
centros pœblicos integrados e institutos de
educaci—n secundaria. (DOG, 11/09/98).
16. PROCEDEMENTO ADMINISTRATIVO
Ñ Decreto 200/1998, do 25 de
xu–o, polo que se aproba a relaci—n de
procedementos iniciados por solicitude
dos interesados dos que sexa competente para resolve-la Conseller’a de Familia
e Promoci—n do Emprego, Muller e
Xuventude, e nos que a falta de resoluci—n expresa produce efectos desestimatorios ou estimatorios. (DOG, 07/07/98).
17. PROFESORADO
1. ACCESO Á FUNCIÓN DOCENTE
1.1 Convocatoria de oposicións e procedemento de adquisición de novas especialidades
Ñ Orde do 15 de abril de 1998,
pola que se convocan procedementos
selectivos de ingreso e acceso — corpo de
profesores de ensino secundario,
profesores tŽcnicos de formaci—n profesional, profesores de mœsica e artes escŽnicas, profesores e mestres de taller de
artes pl‡sticas e dese–o, en expectativa
de ingreso, e procedemento de adquisici—n de novas especialidades polos funcionarios de carreira dos anteditos corpos na Comunidade Aut—noma de
Galicia. (DOG, 24/04/98). Correcci—n de
erros: orde do 30 de abril de 1998. (DOG,
05/05/98). Modificada pola orde do 11
de maio de 1998 (DOG, 14/05/98).
Ñ Orde do 16 de abril de 1998,
pola que se convoca o procedemento
para que os funcionarios de carreira do
corpo de mestres poidan adquirir novas
habilitaci—ns. (DOG, 28/04/98).
1.2 Listas de aprobados
Ñ Orde do 11 de agosto de 1998,
pola que se fai pœblica a lista dos opositores que superaron os procedementos
selectivos convocados por orde do 15 de
abril de 1998 (DOG do 24), para ingreso e
acceso — corpo de profesores de ensino
secundario, profesores tŽcnicos de formaci—n profesional, profesores de mœsica e
artes escŽnicas e profesores e mestres de
taller de artes pl‡sticas e dese–o e procedemento de adquisici—n de novas especialidades polos funcionarios de carreira
dos anteditos corpos, na Comunidade
Aut—noma de Galicia. (DOG, 21/08/98).
1.3 FUNCIONARIOS EN PRÁCTICAS
Ñ Resoluci—n do 12 de maio de
1998, da Direcci—n Xeral de Persoal, pola
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 353
353
que se regula a composici—n das comisi—ns avaliadoras da fase de pr‡cticas
establecida na orde do 19 de marzo de
1997, pola que se convocaban procedementos selectivos de ingreso e acceso no
corpo de profesores de ensino secundario e profesores tŽcnicos de formaci—n
profesional. (DOG, 20/05/98).
para cubrir 52 prazas no Corpo de
Profesores de Educaci—n Xeral B‡sica de
Instituci—ns Penitenciar’as, nas especialidades de Ciencias Sociais e Matem‡ticas
e Ciencias da Natureza no ‡mbito dos
servicios perifŽricos da Direcci—n Xeral
de Instituci—ns Penitenciar’as. (BOE,
23/06/98).
Ñ Orde do 15 de maio de 1998,
pola que se declaran aptos na fase de
pr‡cticas os aspirantes que superaron os
procedementos selectivos para acceso —
corpo de profesores de ensino secundario, profesores tŽcnicos de formaci—n
profesional, profesores de escolas oficiais
de idiomas e profesores de mœsica e
artes escŽnicas convocados por orde do
28 de abril de 1992. (DOG, 26/05/98)
Ñ Orde do 30 de xu–o de 1998,
pola que se resolve concurso para a provisi—n de postos de traballo nos servicios
perifŽricos da Direcci—n Xeral de
Instituci—ns Penitenciar’as, correspondentes — Corpo de Profesores de
Ensinanza Xeral B‡sica de Instituci—ns
Penitenciar’as. (BOE, 11/07/98).
Ñ Orde do 18 de maio de 1998,
pola que se declaran aptos na fase de
pr‡cticas os opositores que superaron o
procedemento selectivo para ingreso no
corpo de mestres, convocado pola orde
do 25 de marzo de 1997. (DOG,
27/05/98).
Ñ Orde do 25 de xu–o de 1998,
pola que se declaran aptos na fase de
pr‡cticas os aspirantes que superaron os
procedementos selectivos para acceso —
corpo de profesores de ensino secundario e profesores tŽcnicos de formaci—n
profesional convocados por orde do 19
de marzo de 1997. (DOG, 21/07/98).
2. OPOSICIÓNS Ó CORPO DE PROFESORES DE EXB DE
INSTITUCIÓNS PENITENCIARIAS
Ñ Orde do 12 de xu–o de 1998,
pola que se convoca concurso-oposici—n,
Ñ Resoluci—n do 11 de agosto de
1998, da Direcci—n Xeral de Instituci—ns
Penitenciar’as, pola que se fai pœblica a
lista para participar no concurso-oposici—n para o ingreso — Corpo de
Profesores de Educaci—n Xeral B‡sica de
Instituci—ns Penitenciar’as, no ‡mbito
dos servicios perifŽricos da Direcci—n
Xeral de Instituci—ns Penitenciar’as.
(BOE, 19/08/98).
3. FORMACIÓN E PERFECCIONAMENTO
3.1 Proxectos de formación en centros
Ñ Orde do 23 de marzo de 1998
pola que se convocan proxectos de formaci—n e asesoramento do profesorado
en centros docentes non universitarios
para o curso 1998-1999. (DOG,
17/04/98).
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 354
354
3.2 Licencias por estudios
Ñ Orde do 20 de marzo de 1998,
pola que se convocan licencias por estudios para o curso 1998-1999 destinadas a
funcionarios docentes non universitarios
e se aproban as sœas bases de concesi—n.
(DOG, 21/04/98).
Ñ Orde do 13 de xullo de 1998,
pola que se resolve definitivamente a
convocatoria de licencias por estudios
para o curso 1998-1999 destinadas a funcionarios docentes non universitarios.
(DOG, 11/09/98).
3.3 Cursos de especialización
Ñ Orde do 30 de marzo de 1998,
pola que se convocan cursos de especializaci—n para mestres en servicio activo
na Comunidade Aut—noma de Galicia.
(DOG, 22/04/98).
Ñ Orde do 31 de marzo de 1998,
pola que se convoca un curso de especializaci—n en educaci—n infantil para mestres en servicio activo na Comunidade
Aut—noma de Galicia. (DOG, 22/04/98).
3.4 Convocatoria de actividades formativas
Ñ Orde do 30 de marzo de 1998,
pola que se convocan actividades formativas para o curso 1998-1999 destinadas a
profesorado de inglŽs e de francŽs, e se
aproban as sœas bases de concesi—n.
(DOG, 14/05/98).
4. RETRIBUCIÓNS
4.1 Disposicións xerais
Ñ Lei 1/1998, do 7 de abril, de
orzamentos xerais da Comunidade
Aut—noma de Galicia para 1998. (DOG,
09/04/98).
Ñ Lei 2/1998, do 8 de abril, de
medidas tributarias, de rŽxime orzamentario, funci—n pœblica, patrimonio, organizaci—n e xesti—n. (DOG, 09/04/98).
Ñ Orde do 17 de abril de 1998,
pola que se dictan instrucci—ns sobre a
confecci—n de n—minas do persoal — servicio da Administraci—n auton—mica
para o ano 1998. (DOG, 27/04/98).
4.2. Prestacións do fondo de acción social
Ñ Resoluci—n do 25 de marzo de
1998, da Direcci—n Xeral da Funci—n
Pœblica, pola que se anuncia exposici—n
pœblica das listas provisionais das axudas aprobadas e denegadas de t—dalas
prestaci—ns do fondo de acci—n social do
ano 1997 para o persoal — servicio da
Xunta de Galicia. (DOG, 08/04/98).
Ñ Resoluci—n do 27 de maio de
1998, da Direcci—n Xeral da Funci—n
Pœblica, pola que se lle d‡ publicidade —
acordo da comisi—n de traballo creada
para a aplicaci—n do fondo de acci—n
social do exercicio de 1997 e as listas definitivas das axudas do dito fondo. (DOG,
03/06/98).
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 355
355
Ñ Resoluci—n do 17 de xullo de
1998, da Direcci—n Xeral de Relaci—ns
Laborais, pola que se ordena a publicaci—n do texto do acordo subscrito polos
representantes da Administraci—n auton—mica e a organizaci—n sindical Confederaci—n Intersindical Galega (CIG)
representada na mesa xeral de negociaci—n de funcionarios e do comitŽ intercentros do persoal laboral, sobre criterios
de repartici—n do Fondo de Acci—n Social
para o ano 1998 para todo o persoal —
servicio da Administraci—n da Xunta de
Galicia, aprobada polo Consello da
Xunta de Galicia o d’a 10 de xullo de
1998. (DOG, 30/07/98).
5. FORMACIÓN E PERFECCIONAMENTO
Ñ Orde do 22 de abril de 1998,
pola que se resolve a convocatoria de
axudas econ—micas para a realizaci—n de
actividades de formaci—n dirixidas —
profesorado de niveis non universitarios
da Comunidade Aut—noma de Galicia
durante o ano 1998 e organizadas polos
movementos de renovaci—n pedag—xica.
(DOG, 13/05/98).
Ñ Orde do 24 de abril de 1998,
pola que se resolve a convocatoria de
axudas econ—micas para a realizaci—n de
actividades de formaci—n dirixidas —
profesorado de niveis non universitarios
da Comunidade Aut—noma de Galicia
durante o ano 1998 e organizadas polas
asociaci—ns e fundaci—ns con fins pedag—xicos, legalmente constitu’das. (DOG,
13/05/98).
6. AMPLIACIÓN DO CONCEPTO DE FAMILIA NUMEROSA
Ñ Lei 8/1998, do 14 de abril, de
ampliaci—n do concepto de familia
numerosa. (BOE, 15/04/98).
18. PROGRAMAS EDUCATIVOS
1. PROGRAMAS DA C.E.E.
Ñ Orde do 23 de marzo de 1998,
pola que se corrixe a do 29 de decembro
de 1997 pola que se acorda facer pœblica a
convocatoria de axudas econ—micas para
a realizaci—n de acci—ns descentralizadas
do programa S—crates: Comenius 1
Asociaci—ns entre Centros Escolares para
a Elaboraci—n de Proxectos Educativos
Europeos, Comenius 3.2 Axudas para a
Formaci—n de Profesorado e Persoal
Educativo, Lingua C Axudas para
Futuros Profesores de Idiomas e Ari—n
Visitas de Estudio para Responsables en
Materia Educativa. (DOG, 01/04/98).
Ñ Resoluci—n do 26 de marzo de
1998 da Direcci—n Xeral de Ordenaci—n
Educativa e Formaci—n Profesional, pola
que se conceden axudas para o desenvolvemento de proxectos educativos
conxuntos no marco do Programa
S—crates, Lingua, Acci—n E, que se van
realizar entre o 1 de xaneiro de 1998 e o
30 de xu–o de 1998. (DOG, 21/04/98).
Ñ Resoluci—n do 19 de maio de
1998, da Direcci—n Xeral de Ordenaci—n
Educativa e Formaci—n Profesional, pola
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 356
356
que se fai pœblica a lista de candidatos
seleccionados como beneficiarios das
axudas concedidas pola Uni—n Europea
dentro do programa S—crates: Comenius
I asociaci—ns entre centros escolares para
a elaboraci—n de proxectos educativos
europeos e Comenius 3.2 axudas para a
formaci—n do profesorado e persoal educativo, no segundo prazo de presentaci—n de solicitudes. (DOG, 15/06/98).
3. PROGRAMA DE COOPERACIÓN EDUCATIVA CON
IBEROAMÉRICA
Ñ Resoluci—n do 24 de xullo de
1998, da Direcci—n Xeral de Ordenaci—n
Educativa e de Formaci—n Profesional,
pola que se conceden axudas para o
desenvolvemento de proxectos educativos conxuntos no marco do Programa
S—crates, Lingua, Acci—n E, que se realizar‡n entre o 1 de xullo de 1998 e o 31 de
abril de 1999. (DOG, 07/09/98).
Ñ Resoluci—n do 26 de xu–o de
1998, da Secretar’a Xeral TŽcnica, pola
que se fai pœblica a lista dos candidatos
seleccionados para ocupar postos de
Auxiliares de Conversaci—n nos Estados
Unidos de AmŽrica, as’ como unha relaci—n de reservas. (BOE, 15/07/98).
Ñ Orde do 1 de setembro de 1998,
pola que se convocan axudas para o desenvolvemento de proxectos educativos conxuntos, no marco do Programa S—crates,
Lingua, Acci—n E. (DOG, 23/09/98).
2. CONVENIOS DE COOPERACIÓN CULTURAL, EDUCATIVA
E CIENTÍFICA
Ñ Resoluci—n do 30 de xu–o de
1998, da Secretar’a Xeral TŽcnica, pola
que se anuncian vinteoito prazas ofrecidas polos Departamentos de Educaci—n
de Bulgaria, Eslovaquia, Hungr’a,
Polonia, Repœblica Checa e Roman’a para
contratar licenciados espa–ois como profesores de Ensinanza Secundaria en secci—ns espa–olas de institutos bilingŸes
para o curso 1998-1999. (BOE, 08/07/98).
Ñ Orde do 26 de maio de 1998,
pola que se convocan axudas para a realizaci—n de actividades dentro do
Programa de Cooperaci—n Educativa con
IberoamŽrica. (BOE, 11/06/98).
4. INTERCAMBIOS
Ñ Resoluci—n do 26 de xu–o de
1998, da Secretar’a Xeral TŽcnica, pola
que se fai pœblica a lista dos candidatos
seleccionados para ocupar postos de
Auxiliares de Conversaci—n de Lingua
Espa–ola en centros docentes de grao
medio en Austria, BŽlxica, Francia, Italia,
Irlanda, Reino Unido da Gran Breta–a e
Irlanda do Norte e Repœblica Federal de
Alema–a, as’ como unha relaci—n de
reservas. (BOE, 15/07/98).
5. PROGRAMAS DE TEMPO LIBRE
Ñ Orde do 26 de marzo de 1998,
pola que se regula a oferta de prazas
xuven’s dentro do programa Campa–a
Ver‡n Galicia-98 que se desenvolver‡
nas instalaci—ns xuven’s de Galicia.
(DOG, 27/04/98). Correcci—n de erros,
(DOG, 04/05/98).
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 357
357
Ñ Orde do 31 de marzo de 1998
pola que se regula a oferta de prazas
xuven’s dentro dos intercambios bilaterais do programa Campa–a Ver‡n-98 de
‡mbito nacional. (DOG, 28/04/98).
Ñ Decreto 198/1998, do 25 de
xu–o, polo que se constitœe o ComitŽ
Galego de Xustiza Deportiva e se establece o procedemento de designaci—n
dos seus membros. (DOG, 06/07/98).
6. PRESTACIÓN SOCIAL SUBSTITUTORIA
8. LEITE ESCOLAR
Ñ Orde do 16 de abril de 1998,
pola que se convocan os centros de ensinanzas non universitarias para incorporarse ‡ bolsa de entidades colaboradoras
no programa de prestaci—n social substitutoria do servicio militar. (DOG,
21/05/98).
Ñ Orde do 11 de xu–o de 1998 sobre
a axuda complementaria para o programa
de leite escolar. (DOG, 23/06/98).
Ñ Lei 22/1998, do 6 de xullo, reguladora da Obxecci—n de Conciencia e da
Prestaci—n Social Substitutoria. (BOE,
07/07/98).
Ñ Resoluci—n do 17 de xullo de
1998, da Direcci—n Xeral de Ordenaci—n
Educativa e de Formaci—n Profesional,
pola que se autorizan os centros de ensinanzas non universitarias para se incorporaren ‡ bolsa de entidades colaboradoras no programa de prestaci—n social
substitutoria do servicio militar. (DOG,
08/09/98).
7. PROGRAMAS DEPORTIVOS
Ñ Orde do 21 de abril de 1998,
pola que se regula o rŽxime de concesi—n
de subvenci—ns para actividades deportivas promovidas polos concellos de
Galicia durante 1998. (DOG, 28/05/98).
19. SERVICIOS DE APOIO Á ESCOLA
1. ORIENTACIÓN EDUCATIVA
Ñ Decreto 120/1998, do 28 de
abril, polo que se regula a orientaci—n
educativa e profesional na Comunidade
Aut—noma de Galicia. (DOG, 27/04/98).
Correcci—n de erros, (DOG, 14/05/98).
Ñ Orde do 8 de xu–o de 1998 pola
que se establece o procedemento de adscrici—n do persoal que desempe–a as
sœas funci—ns nos equipos psicopedag—xicos de apoio —s departamentos de
orientaci—n e —s equipos orientaci—n
espec’ficos. (DOG, 16/06/98). Correcci—n de erros, orde do 18 de xu–o de
1998. (DOG, 23/06/98).
Ñ Orde do 26 de xu–o de 1998,
pola que se convoca concurso de traslados espec’fico entre os funcionarios de
carreira do corpo de mestres para cubrir
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 358
358
77 prazas de xefe ou xefa do departamento de orientaci—n nos colexios pœblicos de educaci—n infantil e primaria e de
educaci—n primaria dependentes da
Conseller’a de Educaci—n e Ordenaci—n
Universitaria. (DOG, 01/07/98).
Ñ Orde do 24 de xullo de 1998,
pola que se establece a organizaci—n e
funcionamento da orientaci—n educativa
e profesional na Comunidade Aut—noma
de Galicia regulada polo Decreto
120/1998. (DOG, 31/07/98).
Ñ Orde do 20 de agosto de 1998,
pola que se resolve o procedemento de
adscrici—n do persoal que desempe–a as
sœas funci—ns nos equipos psicopedag—xicos de apoio —s departamentos de
orientaci—n e —s equipos de orientaci—n
espec’ficos. (DOG, 31/08/98).
2. CEFOCOP
Ñ Decreto 192/1998, do 25 de
xu–o, polo que se prorroga o mandato
dos directores e asesores tŽcnico-pedag—xicos dos centros de formaci—n continuada do profesorado de niveis non universitarios. (DOG, 02/07/98).
20. SINDICATOS
Ñ Orde do 16 de febreiro de 1998,
pola que se regula o rŽxime de subvenci—ns ‡s centrais sindicais para o ano
1998. (DOG, 16/03/98). Correcci—n de
erros, (DOG, 08/04/98).
21. TÍTULOS
1. TÍTULO DE GRADUADO ESCOLAR
Ñ Resoluci—n do 20 de marzo de
1998, da Direcci—n Xeral de Ordenaci—n
Educativa e Formaci—n Profesional, pola
que se convoca a proba extraordinaria
para a obtenci—n do t’tulo de graduado
escolar para maiores de 15 anos nas convocatorias de xu–o e setembro e se dictan instrucci—ns para a sœa realizaci—n.
(DOG, 20/04/98).
22. UNIVERSIDADE
1. CONVOCATORIA DE AXUDAS
Ñ Orde do 23 de marzo de 1998,
pola que se aproban as bases que rexer‡n
a convocatoria de dœas bolsas para realizar estudios relacionados coa Uni—n
Europea no Colexio de Europa en
Bruxes. (DOG, 02/04/98).
Ñ Orde do 27 de marzo de 1998,
pola que se aproban as bases reguladoras
de concesi—n de axudas para acci—ns de
apoio econ—mico —s estudiantes universitarios e a convocatoria para solicita-las
ditas axudas. (DOG, 06/04/98).
Ñ Orde do 7 de maio de 1998, pola
que se convocan e aproban as bases que
rexen as convocatorias de bolsas e axudas de apoio ‡ formaci—n e actualizaci—n
do profesorado universitario. (DOG,
26/05/98).
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 359
359
- Orde do 1 de xullo de 1998 pola
que se aproban as bases do concurso
pœblico para a adxudicaci—n de axudas de
profesor/a bolseiro/a de lingua e literatura galegas nas universidades de Deusto,
Central de Barcelona, Trier, HeidelBerg, La
Sapienza en Roma, Birmingham, A
Habana e na Universidade do Estado do
R’o de Xaneiro. (DOG, 23/07/98).
alumnas que cursaron as ensinanzas de
bacharelato previstas na Lei org‡nica
1/1990, do 3 de outubro, de ordenaci—n
xeral do sistema educativo, e se dictan
instrucci—ns para a sœa organizaci—n
durante o per’odo de implantaci—n anticipada
destas
ensinanzas
na
Comunidade Aut—noma de Galicia.
(DOG, 15/05/98).
Ñ Resoluci—n do 21 de setembro de
1998, da Direcci—n Xeral de Universidades,
pola que se fai pœblica a relaci—n provisional de solicitantes beneficiarios e exclu’dos
das acci—ns de apoio econ—mico —s estudiantes universitarios, convocadas por
orde do 27 de marzo de 1998. (DOG,
30/09/98).
Ñ Orde do 13 de abril de 1998,
pola que se regula o proceso de incorporaci—n para o curso 1998-1999 dos estudiantes — nivel universitario do ensino
nos centros das tres universidades galegas. (DOG, 15/05/98).
2. CONSELLO UNIVERSITARIO DE GALICIA
Ñ Orde do 16 de xu–o de 1998,
pola que se fai pœblica a composici—n do
Consello Universitario de Galicia. (DOG,
06/07/98).
5. PREZOS DOS ESTUDIOS UNIVERSITARIOS, CURSO
1998-1999
Ñ Decreto 212/1998, do 2 de xullo,
polo que se fixan os prezos correspondentes —s estudios conducentes ‡ obtenci—n de t’tulos oficiais no ensino universitario para o curso 1998/1999. (DOG,
16/07/98).
3. PREMIOS GALICIA DE INVESTIGACIÓN
Ñ Decreto 202/1998, do 25 de
xu–o, polo que se crean os Premios
Galicia de Investigaci—n. (DOG,
08/07/98).
4. ACCESO E INCORPORACIÓN Á UNIVERSIDADE
Ñ Orde do 13 de abril de 1998,
pola que se regulan as probas de acceso
‡ universidade para os alumnos e as
6. REGULACIÓN DE ESTUDIOS E TÍTULOS
Ñ Real Decreto 778/1998, do 30 de
abril, polo que se regula o terceiro ciclo
de estudios universitarios, a obtenci—n e
expedici—n do t’tulo de doutor e outros
estudios de posgrao. (BOE, 01/05/98).
Ñ Real Decreto 779/1998, do 30 de
abril, polo que se modifica parcialmente o
Real Decreto 1497/1987, do 27 de novembro, polo que se establecen as directrices
8 Lexislación
17/4/01
19:33
Página 360
360
xerais comœns dos plans de estudio dos
t’tulos universitarios de car‡cter oficial e
validez en todo o territorio nacional, modificado parcialmente polos Reais Decretos
1267/1994, do 10 de xu–o; 2347/1996, do 8
de novembro, e 614/1997, do 25 de abril.
(BOE, 01/05/98).
7. LÍMITES DE ADMISIÓN DE ALUMNOS NAS
UNIVERSIDADES
Ñ Acordo do 7 de maio de 1998,
da Comisi—n AcadŽmica do Consello de
Universidades, pola que se resolven as
solicitudes de establecemento de l’mites
de admisi—n de alumnos de novo ingreso presentadas polas universidades para
o curso 1998-1999. (BOE, 03/06/98).
Ñ Resoluci—n do 10 de xu–o de
1998, da Secretar’a Xeral do Consello de
Universidades, pola que se fan correcci—ns — anexo do Acordo do 7 de maio de
1998, da Comisi—n AcadŽmica do
Consello de Universidades, pola que se
resolven as solicitudes de establecemento de l’mites de admisi—n de alumnos de
novo ingreso presentadas polas
Universidades para o curso 1998-1999.
(BOE, 18/06/98).
8. APROBACIÓN DE ESTATUTOS
Ñ Decreto 245/1998, do 30 de
xullo, polo que se aproba a modificaci—n
dos estatutos da Universidade da
Coru–a. (DOG, 28/08/98).
9 Normas para os autores
17/4/01
19:34
Página 361
Normas para os autores
9 Normas para os autores
17/4/01
19:34
Página 362
9 Normas para os autores
17/4/01
19:34
Página 363
363
NORMAS PARA OS AUTORES
ComitŽ de Redacci—n
As persoas interesadas en remitir
estudios, pr‡cticas, recensi—ns de libros
ou noticias para a sœa publicaci—n na
Revista Galega do Ensino (RGE) deber‡n
aterse ‡s seguintes indicaci—ns:
1») As colaboraci—ns ser‡n inŽditas
e versar‡n sobre temas de investigaci—n,
educaci—n ou ensino que presenten especial interese para calquera dos tres niveis
Ñprimario, secundario, universitarioÑ
integrados no contido multidisciplinar
da RGE. Preferiranse os traballos dun s—
firmante e non se aceptar‡n os asinados
por m‡is de dous. O nome e os apelidos
do autor, seguidos do do centro docente
ou instituci—n onde traballe, figurar‡n
debaixo do t’tulo. As recensi—ns dar‡n
noticia de libros de actualidade e nelas o
nome e apelidos do autor da recesi—n
poranse — final. Cando se trate dunha
primeira colaboraci—n, indicaranse, en
folio ‡ parte nome, centro, enderezo e
telŽfono.
2») Os autores presentar‡n os traballos en disquete, acompa–ados de copia
impresa en letra Courier (tama–o 12,
paso non compensado), con interli–ado
de 1,5 e 38 li–as por p‡xina (Din A4).
Aplicaci—ns soportadas.
Ficheiros de texto.
Sempre que sexa posible, o ficheiro
deber‡ estar almacenado en formato
Word para Windows versi—n 6.0 (Microsoft).
Word para Windows soporta ficheiros de:
Word Perfect ata a versi—n 5.x para
MS.DOS e Windows,
Microsoft Publisher 2.0
E ficheiros MS.DOS e ASCII
Word Perfect 5.1 para MS-DOS.
QuarkXPress 3.3 para Power Macintosh
Postscript con formato MAC ou PC.
Follas de c‡lculo:
O xestor de follas de c‡lculo utilizado Ž Excel 5.0 para Windows (Microsoft).
Soporta conversi—n desde formato.
Lotus 1-2-3,
QuattroPro/DOS,
Microsoft Works,
dBASE,
versi—ns anteriores de Excel.
Revista Galega do Ensino - Nœm 21 - Novembro 1998
9 Normas para os autores
17/4/01
19:34
Página 364
364
Bases de datos:
O xestor de base de datos Ž Fox Pro
2.5 para Windows. Os ficheiros con formato
dBASE son reco–ecidos pola aplicaci—n.
3») Os orixinais deber‡n estar
correctamente redactados e puntuados, e
escritos, se for posible, en lingua galega.
A RGE, que seguir‡ as normas oficiais do
idioma galego, incluso nas opci—ns preferidas por elas, resŽrvase a capacidade
de facer correcci—ns de estilo, maiormente naqueles puntos que poidan resultar
escuros ou ambiguos. RecomŽndase non
usar, excepto en casos moi especiais,
letra negri–a nin cursiva que non responda a usos convencionais.
7») O ComitŽ de Redacci—n decidir‡ a conveniencia da publicaci—n dos
traballos, que ser‡n avaliados por especialistas nas materias de que se trate.
8») Os colaboradores da RGE recibir‡n unha ficha, que cubrir‡n cos seus datos
e o seu perfil acadŽmico e profesional.
9») A cada autor dun traballo publicado na RGE enviar‡nselle tres exemplares dela e vintecinco separatas.
10») Os estudios con notas presentar‡n estas preferentemente a pŽ de p‡xina.
11») As referencias bibliogr‡ficas
que aparezan no corpo do traballo disporanse abreviadamente segundo un
dos modos seguintes, m‡is adiante detallados:
4») As’ mesmo, a RGE prŽgalles —s
autores o env’o de ilustraci—ns de boa
calidade, en cor ou en branco e negro
(fotograf’as, fotocopias, mapas, debuxos,
gr‡ficos). Para a publicaci—n das recensi—ns Ž imprescindible a fotocopia da
cuberta do libro.
(A. Parrilla, La integraci—n..., p. 18)
Ñ sistema europeo:
5») Ag‡s nos nœmeros especiais
Ñque polo seu car‡cter monogr‡fico
poder’an precisar algunha variaci—nÑ,
os traballos ter‡n a extensi—n seguinte
(c’tanse a m’nima e a m‡xima en
folios Din A4, entendendo inclu’dos
cadros e esquemas): ÒColaboraci—ns
EspeciaisÓ, 15-30; ÒEstudiosÓ, 10-20;
ÒPr‡cticasÓ, 6-15; ÒRecensi—nsÓ, 2-4;
ÒNoticiasÓ, 1-4.
Debe terse en conta que o sistema
europeo prefire a substituci—n das referencias bibliogr‡ficas incrustadas no
corpo do traballo por chamadas e notas a
pŽ de p‡xina, nas que non hai orde alfabŽtica e os nomes dos autores figuran
antes dos apelidos; nelas adoitan usarse
as referencias bibliogr‡ficas cos datos
editoriais completos.
6») No caso de estaren divididos en
apartados e subapartados, os orixinais
han ir acompa–ados do correspondente
’ndice, organizado con cifras ou letras.
Este ’ndice non se publicar‡.
O sistema americano permite suprimi-las notas a pŽ de p‡xina cando son
exclusivamente bibliogr‡ficas, polo que
resulta indispensable unha bibliograf’a
final na que se detallen t—dolos datos.
(Parrilla, 1992a, 18) Ñ sistema americano:
9 Normas para os autores
17/4/01
19:34
Página 365
365
12») A bibliograf’a consultada como
base das colaboraci—ns colocarase — final
delas, ordenada alfabeticamente polos
apelidos dos autores, seguidos dos seus
nomes, completos ou abreviados coa
letra inicial despois po–erase coma ou
dous puntos. Debe entenderse que, feita
calquera destas elecci—ns, non se mesturar‡ coa outra.
Utilizarase sangr’a francesa, Ž dicir,
sangraranse t—dalas li–as, ag‡s a primeira de cada entrada.
Os t’tulos de libros e revistas ir‡n
en letra cursiva ou redonda subli–ada; os
de cap’tulos de libros, de artigos aparecidos en revistas e xornais, ou de traballos
colectivos po–eranse entre comi–as,
indicando a continuaci—n o xornal, revista ou libro en que se integran.
Escribiranse logo t—dolos datos editoriais, sempre pola mesma orde: lugar
de edici—n, editorial, ano (se non se citou
antes, segundo o sistema americano) e,
se se desexa, colecci—n. No caso das
revistas abonda con po–e-lo nœmero e o
ano; no de xornais, a data completa.
Indicarase o nœmero da edici—n do
libro, abreviadamente ou voado, s—
cando non sexa a primeira.
Sinalaranse as p‡xinas que comprenden o cap’tulo ou o artigo —s que se
fai referencia.
Cando se citen dous ou m‡is traballos dun autor, ordenaranse cronoloxicamente, pero o apelido e o nome s— aparecer‡n na primeira entrada: nas seguintes
substituiranse por un trazo longo — que
seguir‡, sen puntuaci—n intermedia, o
t’tulo que corresponda.
Elixido un sistema (o europeo ou o
americano), non se mesturar‡ co outro.
PrŽgase un uso atento e rigoroso da
puntuaci—n, tal como se observa nos
exemplos que seguen. Os apartados, que
aparecen aqu’ por raz—ns de claridade,
non se reproducir‡n na lista de referencias bibliogr‡ficas, que debe compo–erse
con atenci—n exclusiva ‡ orde alfabŽtica.
ReitŽrase, as’ mesmo, que esta orde
non se respecta nas notas a pŽ de p‡xina,
nas que os nomes propios van antepostos —s apelidos. En todo caso, os nœmeros
xa publicados da RGE poden servir de
gu’a para estas ou outras dœbidas.
SISTEMA EUROPEO
A)LIBROS dun s— autor:
Goldstein, A., Prescription for child
mental health and education, New York,
Pergamon, 1978.
Parrilla, A., La integraci—n escolar y
los profesores, Madrid, Cincel, 2» ed., 1992
(ou 19922).
Tarr’o Varela, A., Literatura galega.
Aportaci—ns a unha Historia cr’tica, Vigo,
Xerais, 1995.
★★★
B)LIBROS de varios autores:
Cando os autores son dous ou tres,
s— se inverte o nome do primeiro. Se son
m‡is de tres ad—itase citar s— o primeiro,
seguido de Òe outrosÓ. Se foran moitos e
9 Normas para os autores
17/4/01
19:34
Página 366
366
ningœn deles figurase como coordinador,
editor, director, recompilador, etc., utilizaranse as siglas AA.VV. ou VV. AA. (Varios
Autores).
Madrid, Prensa Espa–ola, 19712, pp. 107125.
Ares V‡zquez, M. Carme, e outros,
Diccionario Xerais da Lingua, Vigo, Xerais,
1986.
E) TRABALLOS en publicaci—ns
colectivas (libros de varios autores, diccionarios, enciclopedias, actas, miscel‡neas...):
L—pez Casanova, A., e E. Alonso, El
an‡lisis estil’stico. Poes’a /Novela. Valencia,
Bello, 1975.
Fern‡ndez Mosquera, S., ÒQuevedo
y los emblemas: una comunicaci—n dif’cilÓ, en S. L—pez Poza (ed.), Literatura
emblem‡tica hisp‡nica. Actas del I Simposio
Internacional, A Coru–a, Universidade,
1996, pp. 447-459.
Santamar’a, AndrŽs, Augusto Cuartas
e Joaqu’n Mangada, Diccionario de incorrecciones, particularidades y curiosidades del lenguaje, Madrid, Paraninfo, 1995.
VV. AA., Comprensi—n lingŸ’stica en
estudiantes de Primaria y ESO, Madrid,
Ministerio de Educaci—n y Cultura, 1996.
★★★
Oliveira, A. Resende de, ÒPai
G—mez CharinhoÓ, en G. Tavanni e G.
Lanciani (eds.), Diccionario de Literatura
Medieval Galega e Portuguesa, Lisboa,
Caminho, 1993, pp. 502-503.
★★★
C) ARTIGOS aparecidos en revistas
e xornais:
La’n Entralgo, P., ÒÀGeneraci—n del
98?Ó, El Pa’s, 26-XI-1996, pp. 13-14.
Sigu‡n, M., ÒO ensino bilingŸe.
Unha perspectiva de conxuntoÓ, Revista
Galega do Ensino, 1, 1993, pp. 13-30.
Theilgaard, A., ÒAggression and the
XYY personalityÓ, International Journal
Law & Psychiatric, 6, 1983, pp. 413-421.
★★★
D) CAPêTULOS de libros dun s—
autor:
Moreno B‡ez, E., ÒManierismo y
BarrocoÓ, en Reflexiones sobre el ÔQuijoteÕ,
Requejo Osorio, A., ÒDesarrollo
Comunitario y Educaci—nÓ, en J. M.
Quintana (coord.), Iniciativas sociales en
educaci—n informal, Madrid, Rialp, 1991,
pp. 349-360.
SISTEMA AMERICANO
O sistema americano permite unha
maior brevidade debido ‡s referencias
bibliogr‡ficas intercaladas no corpo do
traballo e — aforro de notas a pŽ de p‡xina. Na bibliograf’a todo se pon igual ca
no europeo, con excepci—n da data, que
figura entre parŽnteses despois do nome
do autor. Cando se mencionen varios
libros dun autor publicados no mesmo
ano, usaranse letras minœsculas comezando polo a. Daremos s— algœns exemplos
elixidos entre os dos apartados anteriores:
9 Normas para os autores
17/4/01
19:34
Página 367
367
A)
Parrilla, A. (1992a): La integraci—n escolar y los profesores, Madrid, Cincel, 2» ed.
13) Nas RECENSIîNS deben figurar sempre os mesmos datos e pola
mesma orde:
Tarr’o Varela, A. (1995): Literatura
galega. Aportaci—ns a unha Historia cr’tica,
Vigo, Xerais.
T’tulo: Letra cursiva minœscula.
Autor: Nome e apelidos.
Traductor: Cando sexa pertinente.
Editorial: Nome dela, lugar e ano
de edici—n.
Colecci—n: Se a hai e desexa mencionarse.
Nœm. pp.: Nœmero de p‡xinas.
Tama–o: Nœmero de cm de alto
por nœmero de cm de largo.
B)
L—pez Casanova, A., e E. Alonso
(1975): El an‡lisis estil’stico. Poes’a/Novela,
Valencia, Bello.
C)
Sigu‡n, M. (1993): ÒO ensino bilingŸe. Unha perspectiva de conxuntoÓ,
Revista Galega do Ensino, 1, 13-30.
D)
Moreno B‡ez, E (19712): ÒManierismo
y BarrocoÓ, en Reflexiones sobre el ÔQuijoteÕ,
Madrid, Prensa Espa–ola, 107-125.
E)
Oliveira, A. Resende de (1993): ÒPai
G—mez CharinhoÓ, en G. Tavanni e G.
Lanciani (eds.), Diccionario de Literatura
Medieval Galega e Portuguesa, Lisboa,
Caminho, 502-503.
14) Os repertorios de NOVIDADES
EDITORIAIS respectar‡n as indicaci—ns
bibliogr‡ficas descritas.
15) EntŽndense como NOTICIAS as
que informen sobre investigaci—n, educaci—n e ensino. Poder‡n anunciarse congresos, cursos, certames, bolsas, actos culturais, etc., sempre que sexa coa anticipaci—n
conveniente e non resulten desfasadas no
momento da aparaci—n da RGE.
As’ mesmo, mediante breves resumos, p—dense dar NOTICIAS de acontecementos recentes: congresos, cursos,
exposici—ns, estreas teatrais, concertos e
actos culturais diversos.
9 Normas para os autores
17/4/01
19:34
Página 368