Revista Galega do Ensino Nº 23 - Consellería de Educación
Anuncio
0 Presentación 17/4/01 18:25 Página 1 0 Presentación 17/4/01 18:25 Página 2 0 Presentación 17/4/01 18:25 Página 3 Revista Galega do Ensino Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 0 Presentación 17/4/01 18:25 Página 4 0 Presentación 17/4/01 18:25 Página 5 Revista Galega do Ensino COMITƒ DE REDACCIîN Ana Mar’a Platas Tasende / Direcci—n Mercedes Gonz‡lez Sanmamed / Subdirecci—n Mar’a Natividad Rodr’guez L—pez / Secretar’a Javier Vilari–o Pintos / Ilustraci—n CONSELLO ASESOR Antonio de Ron Pedreira Benxam’n Dosil L—pez Agust’n Dosil Maceira Constantino Garc’a Gonz‡lez Carlos Garc’a Riestra Venancio Gra–a Mart’nez JosŽ Eduardo L—pez Pereira JosŽ Luis Mira Lema SenŽn Montero Feij—o JosŽ Carlos Otero L—pez Carlos Pajares Vales Manuel Regueiro Tenreiro JosŽ Luis Valcarce G—mez TRADUCCIîN E CORRECCIîN LING†êSTICA Bego–a MŽndez V‡zquez COLABORACIîNS, CORRESPONDENCIA, INTERCAMBIO E PEDIDOS Conseller’a de Educaci—n e Ordenaci—n Universitaria Direcci—n Xeral de Pol’tica LingŸ’stica Edificio Administrativo San Caetano 15704 Santiago de Compostela e-mail: [email protected] 0 Presentación 17/4/01 18:25 Página 6 O ComitŽ de Redacci—n non asume, necesariamente, as opini—ns expostas polos autores Prohibida a reproducci—n total ou parcial do contido sen a autorizaci—n expresa da RGE © Xunta de Galicia Edita: Conseller’a de Educaci—n e Ordenaci—n Universitaria Direcci—n Xeral de Pol’tica LingŸ’stica Imprime: Grafinova, S. A. Dep—sito Legal: C - 818 - 96 ISSN: 1133 - 911X 0 Presentación 17/4/01 18:25 Página 7 êndice Colaboraci—ns especiais p Roberto Blanco Torres: os trazos dunha vida. Día das Letras Galegas 1999 Juan L. Blanco ValdŽs p Conversación con Domingo García-Sabell Ana Mar’a Platas Tasende p p‡x. 77 O nome e o símbolo dos elementos químicos Manuel R. Bermejo p p‡x. 55 O concepto da intrahistoria como alternativa á historiografía tradicional Mercedes Tasende p p‡x. 45 O ensino do debuxo técnico. O lastre da tradición na era da informática (II) Lino Cabezas Gelabert p p‡x. 15 p‡x. 91 As aprendizaxes de linguas estranxeiras. Avances da investigación no marco dunha dimensión europea JosŽ Manuel Vez Jerem’as p‡x. 115 0 Presentación 17/4/01 Estudios 18:25 p Página 8 Da orientación histórica na ciencia social: os camiños da socioloxía histórica XosŽ Ram—n Quintana Garrido p p‡x. 149 O labor social de Juan Fernández Latorre e Avelino Montero Ríos y Villegasa favor da infancia JosŽ Manuel Su‡rez Sandomingo dos seres vivos p Características Emilio ValadŽ del R’o p‡x. 167 p‡x. 191 civil do profesorado de ensino p Anonresponsabilidade universitario JosŽ Pedro Morais Gallego p‡x. 207 0 Presentación 17/4/01 Pr‡cticas 18:25 p Página 9 A distribución binomial como ferramenta na resolución de problemas de xenética (II). Xenética Mendeliana Antonio M. de Ron Pedreira p Itinerario xeolóxico e arquitectura rural no Camiño de Santiago (Cacabelos. León) Ana Mar’a Molina Gonz‡lez p p‡x. 235 Internet e o ensino da lingua inglesa JosŽ Ram—n Varela PŽrez p p‡x. 229 p‡x. 249 Estratexias para a introducción dos contidos de educación para a saúde no currículo escolar Margarita Pino Juste p‡x. 265 0 Presentación 17/4/01 O pracer de ler Recensi—ns 18:25 p p Página 10 Literatura infantil e xuvenil Agust’n Fern‡ndez Paz Diccionario de termos literarios. A-D, do Equipo Glifo Ram—n Nicol‡s Rodr’guez p p p p p XosŽ Manuel G. Trigo p‡x. 293 A poesía de Codeseira, de José Crecente Vega Manuel Rivas Garc’a Cantigas do mar de Vigo, de A. F. Fernández Guiadanes, I. Magán Abelleira, e outros p‡x. 297 p‡x. 303 A terra baldía, de T. S. Eliot Margarita EstŽvez Sa‡ p‡x. 307 Extintos básicos, de Xosé Manuel G. Trigo V’ctor F. Freixanes p‡x. 311 O estadio do espello, de María do Cebreiro Ana Mar’a Platas Tasende p p‡x. 291 O fácil que é matar, de Alfredo Conde Santiago L—pez Mart’nez-Mor‡s p p‡x. 277 p‡x. 315 El arte de la ficción, de David Lodge Ana Mar’a Platas Tasende p‡x. 319 0 Presentación 17/4/01 18:25 Página 11 detectives salvajes, de Roberto Bolaño p Los Carlos Sastre V‡zquez Las vidas de los más excelentes arquitectos, pintores y p escultores italianos desde Cimabue a nuestros p‡x. 323 tiempos, de Giorgio Vasari Javier Vilari–o Pintos p O interese permanente da cultura clásica: La ciudad en la Antigüedad, de Frank Kolb España romana, de Leonard A. Curchin Breve Diccionario de autores griegos y latinos, de Bernhard Kytzler Ram—n P. Rodr’guez Montero p p‡x. 345 Dirección Integral de Centros Educativos, de Manuel Armas Castro JosŽ Raposeiras Correa p p‡x. 341 Enseñar y aprender con la prensa, de M. L. Sevillano García e D. Bartolomé Crespo Mar’a del Carmen Ricoy Lorenzo p p‡x. 337 La educación de personas adultas, de Juan Sáez Carreras e Andrés Escabarjal de Haro Agust’n Requejo Osorio p p‡x. 329 El contrato moral del profesorado, de Miquel Martínez Martín Agust’n Requejo Osorio p p‡x. 325 p‡x. 349 Así es la Biología, de Ernest Mayr çlvaro Garc’a p‡x. 353 0 Presentación 17/4/01 18:25 Página 12 Algunhas novidades editoriais. Lingua e Literatura Novidades editoriais p Noticias p Lexislaci—n p Compilación. Outubro, novembro e decembro Venancio Gra–a Mart’nez p‡x. 389 p ComitŽ de Redacci—n p‡x. 405 Normas para os autores Ana Mar’a Platas Tasende p‡x. 357 p‡x. 373 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 13 Colaboraci—ns especiais 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 14 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 15 15 ROBERTO BLANCO TORRES: OS TRAZOS DUNHA VIDA. DÍA DAS LETRAS GALEGAS 1999 Juan L. Blanco ValdŽs UNED Pontevedra Antonio Gonz‡lez Blanco Ž un home sinxelo, dunha caracter’stica elegancia natural, finas maneiras e exquisita hospitalidade, nada raras entre as boas xentes de Galicia. Naceu hai 68 anos na pequena aldea de Amido, parroquia de Santiago da Peroxa, cerqui–a dos Peares onde o bravo Sil rende a vida — Mi–o. Fermosa terra, ‡spera e engurrada esta da Peroxa, rica de brŽtemas segundo se baixa — gran r’o que al— embaixo, entre valgadas e pendentes vizosas dorme terso e azul. Cando rebusca na vella artesa da memoria, Antonio fala con voz suave e temperada. Por veces, cando a nebulosa do pasado o confunde, detense, soergue un pouco a man dereita en sinal de espera; pecha os ollos e esculca con m‡is fondura nas sœas lembranzas color sepia. Era un picari–o de a’nda non cinco anos e con todo retŽn unha imaxe remota, acaso despois idealizada polo paso dos anos: -Il non ter’a eu os cinco anos. Eiqu’ cerqui–a, conforme se baixa a casa de do–a Julia, hab’a un souto, hoxe xa non queda nada. El’ estaba moitas veces, sentado debaixo dos casti–eiros, cun caderno na man, escribindo, sempre escribindo. Eu recordo a don Roberto cunha chaqueta de coiro negro e un sombreiro. E xa non recordo m‡is, eu era moi pequeno. Antonio, que era daquela, en efecto, moi pequeno, non lembra, claro est‡, cousas, moitas cousas daqueles d’as escuros, que si lembran outros m‡is vellos ca el; por exemplo Mario Blanco, avogado e alcalde que foi do concello da Estrada na dŽcada dos sesenta. En 1936 o seu pai Mario Blanco Torres era secretario do xulgado da Estrada e, tralo golpe de Franco, foi sometido a dous expedientes de depuraci—n e salvou a vida de milagre. Blanco Fuentes ti–a tamŽn un t’o crego, o t’o Germ‡n, Germ‡n Blanco Torres p‡rroco Ñabade, dise popularmenteÑ, de San Miguel de Lores, — ladi–o de Sanxenxo. Mario, daquela un rapaz de 18 anos Ñque, malia el non o saber a’nda estaba a piques de partir para a fronte de guerraÑ, viviu unha dura e inesquecible experiencia na noite do 3 ou 4 de outubro de 1936 e no d’a seguinte. Mensaxeiro de tr‡xicas novas, foi primeiro dende A Estrada, no coche de punto dun tal Arnoso de Cuntis, a Lores, cas do seu t’o Germ‡n. Chegou ‡ rectoral contra as seis da ma–‡; — entrar Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 1 colaboracións 16 17/4/01 18:26 Página 16 Juan L. Blanco Valdés –a dunha irm‡ solteira, de nome Celsa. O medo e a distancia cortaron o f’o que a un’a cos irm‡ns e irm‡s do seu home, cos seus sobri–os na Estrada e Cuntis. Unicamente Guillermina, unha sobri–a pol’tica especialmente querida que logo casou en Ourense, foi quen de continua-las visitas ‡ sœa t’a. Antonio Gonz‡lez Blanco e a sœa muller Maruja convertŽronse deste xeito en caseiros e por riba de todo amigos de Julia, b‡culo de su vejez, dir’ase ‡ moda da vella escola. A viœva de Roberto Blanco Torres non volveu entrar nunha igrexa e, no intre do postremeiro alento, Antonio, Maruja e Guillerma houberon de teimar moito con ela para lles permitir mandar un sacerdote que a asistise. Morreu en 1966, trinta anos despois do seu home. No camposanto da parroquial da Peroxa, dorme o sono eterno. En Ourense nos primeiros anos vinte. na alcoba do se–or abade, este xa estaba esperto e antes de que o seu sobri–o dixera nada, espetoulle: ÒÀQuen foi, teu pai ou teu t’o?Ó Para a ma–anci–a, marcharon ‡ Estrada e encarrilaron no coche de Arnoso para a Peroxa visitar a unha recent’sima viœva que, desfeita, inconsolable, choraba deitada nunha cama, a penas murmurando Òcriminales, criminalesÓ, horrorizada por unha calamidade absurda que ’a condiciona-la sœa existencia para sempre. Al—, nas terras ribeiregas da Peroxa, na pequena aldea do Amido, a viœva de Roberto Blanco Torres, Julia S‡nchez N—voa, do–a Julia, ficou para a vida na compa- A morte de Julia Ž o œltimo cap’tulo dunha historia que non, quizais, por pouco orixinal no contexto do noso pasado recente, deixa de ofrecer grande interese; unha historia de esforzos e ilusi—ns, tristuras e ledicias, que coma tantas, tant’simas outras historias, cal afluentes innœmeros, desembocan nun mesmo punto, nun mesmo d’a: o 18 de xullo de 1936, data que estrangulou o porvir desta colectividade que chamamos Espa–a. Ese d’a Roberto Blanco Torres selou o seu destino, ou, mellor dito, outros o selaron por el. Non lle perdoaron clamar pola cultura, porque a cultura a quen non a ten sempre lle parece un rid’culo e a’nda perigoso substituto da forza. Non lle perdoaron ser poeta porque, como intœe 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 17 Roberto Blanco Torres: os trazos dunha vida 17 confusamente quen non a entende, a poes’a Ž unha arma cargada de futuro. Non lle perdoaron, en fin, crer firmemente no civismo e proclama-la urxente recuperaci—n da Žtica pœblica porque nin un nin a outra conduciron nunca a ningunha forma de poder ou dominaci—n. Preguntarse hoxe sobre a morte de Roberto Blanco Torres non Ž, pois, un exercicio inane de carraxe melanc—lica nin un acceso de va necrofilia; na sœa morte, nas raz—ns da sœa morte est‡n as claves da sœa vida. Remato este lixeiro introito: dixen que a morte de Julia Ž o œltimo cap’tulo da historia de Blanco Torres e m‡is ben debera dici-lo penœltimo. En rigor, o œltimo est‡ por escribir e depende de todos n—s. O 3 de xullo de 1999 a Real Academia Galega decidiu desenterra-la obra do escritor e restitu’-la sœa memoria colectiva dedic‡ndolle o D’a das Letras Galegas. Mais non nos enganemos; alŽn da anŽcdota, as celebraci—ns e os discursos institucionais, a recuperaci—n de Blanco Torres simboliza — cabo unha lecci—n perpetua e inacabable: a que nos ensinan t—dolos homes e mulleres que no transo decisivo de elixiren, fronte ‡ negrura da barbarie, entre a vida e a defensa da cultura como piar da dignidade humana, dec’dense por esta œltima. Roberto Blanco Torres veu — mundo na vila balnearia de Cuntis, provincia de Pontevedra, ‡s cinco da tarde dun mŽrcores 18 de marzo de 1891. Julia Sánchez Novoa, a esposa de Roberto Blanco Torres. Se o contorno familiar constitœe de certo un dos alicerces da existencia de calquera ser humano, no caso do noso biografado esta Ž unha afirmaci—n especialmente significativa. Blanco Torres Ž debedor directo da atmosfera que respirou de neno na casa familiar que o viu nacer, no nœmero 7 da actual rœa da Presi–a, ent—n calle de Lanuza. Digamos para empezar que Roberto Ž en realidade Roberto Mar’a Manrique Manuel Raimundo Gabriel Braulio Cirilo Anselmo Eduardo. As’ 1 colaboracións 18 17/4/01 18:26 Página 18 Juan L. Blanco Valdés Un xantar da Asociación da Prensa de Ourense. Blanco Torres é o quinto pola dereita. foi inscrito no Rexistro; reste de nomes esta que responde ‡ sorprendente (e un pouco extravagante) teima paterna de lles po–er —s fillos nomes raros e esaxeradamente compostos. Roberto foi o menor de dez irm‡ns: Enriqueta (morta de moci–a); Segismundo; Esmeralda (Esmeralda Mar’a Casimira Urbana); Germ‡n; Corina (Corina Mar’a del Carmen y del Montserrat Francisca Pl‡cida Constanza Ofelia); Mario; Leonor; Esther (morta —s dous meses e que se chamaba en realidade Esther Amelia Mar’a Manuela Antonia de los Reyes); Nu–o (Nu–o Manrique Mar’a Aurelio Estanislao) e Roberto, fillos todos eles de Pedro Blanco Crespo e Carmen Torres Fuentes. Don Pedro era natural da parroquia de Donramiro (Lal’n). Dona Carmen do mesmo Cuntis. Nacera o primeiro en 1843, e Ñmalia non contar este dato cunha confirmaci—n documental definitivaÑ era con toda seguridade fillo natural do cacique dezao don JosŽ Crespo Villar (a voz popular dic’a por ent—n Òun solo Dios en el cielo y en Lal’n un Crespo s—loÓ). A nai, Mar’a Blanco Iglesias, era unha muller de confianza na casa dos Crespo. O pequeno Pedro marchou — Seminario de Lugo para facer carreira eclesi‡stica. Nisto de teren admitido no Seminario o fillo dunha muller solteira vese acaso a man da influencia paterna. De t—dolos xeitos, a vocaci—n de don Pedro non deb’a ser de fonda raiga–a, 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 19 Roberto Blanco Torres: os trazos dunha vida amos‡ndose —s nosos ollos a sœa existencia como a dun home de acci—n, gustoso da actividade pœblica e con pretensi—ns pol’ticas. Visitando un irm‡n do pai, don Vicente Crespo Villar, p‡rroco de Santa Mar’a de Tro‡ns, cabo de Cuntis, don Pedro co–eceu a que logo hab’a de face-la sœa esposa, dona Carmen Torres Fuentes (nacida en 1848) que era por ent—n mestra da escola parroquial. Xa ordenado de maiores e misacantano, decidiuse a renunciar — celibato. Viaxou persoalmente a Roma para solicitar do Papa, P’o IX, a preceptiva dispensa. Don Pedro e dona Carmen casaron en 1872 e establecŽronse en Cuntis, onde aquel vi–a xa exercendo como secretario do Xulgado dende 1869. En 1875 nace a primeira filla do matrimonio, Enriqueta, e — pouco dona Carmen cesa como mestra para se poder dedicar ‡ crianza dos fillos. Como dixemos, don Pedro ti–a inquietudes pol’ticas e veleidades literarias, amais dunha notable afecci—n — lat’n Ñaprendido no SeminarioÑ e ‡s letras cl‡sicas. Entre 1872 e 1874 exerceu, cun soldo excepcional para os tempos, de alcaide da aduana de Santander, designaci—n na que, de novo, se enxerga o peso pœblico do pai. No pol’tico foi dem—crata e liberal, afecto a Castelar e Montero R’os, e organizou — seu redor en Cuntis o comitŽ dos republicanos locais. Colaborou esporadicamente coa prensa liberal do tempo (La Concordia de Vigo, El Diario de Pontevedra) e 19 mesmo chegou a escribir unha novela (La loca de Casdecid). Exseminarista, co–ecedor e cultivador do lat’n e as letras o pai, mestra a nai, a cultura foi herdo en Blanco Torres. Con todo, a renuncia profesional da nai e o elevado nœmero de fillos deixaron a familia nunha posici—n econ—mica modesta e por completo dependente dos ingresos do pai, de xeito que ningœn dos irm‡ns Ñag‡s Germ‡n, que fixo a carreira eclesi‡stica completa no Seminario compostel‡nÑ fixo estudios alŽn dos primarios na escola local. Absoluto autodidacta, a s—lida bagaxe cultural de Blanco Torres asenta, xa que logo, no patrimonio familiar e na avidez dun h‡bito lector axi–a adquirido trala aprendizaxe das primeiras letras. Roberto ha lembra-lo esmero co que o seu pai dirix’a a sœa instrucci—n e maila dos seus irm‡ns e irm‡s, especialmente no que fac’a — cultivo do lat’n, e as sœas lecturas dos contos cl‡sicos (naquelas fermosas edici—ns de Saturnino Calleja que se fixeron proverbiais) e dos poetas galegos (Rosal’a, A–—n, Pondal, Labarta...). Cuntis era daquela dun deses Òcentenares de pueblos cuya vida corre incesantemente por los cauces de la rutinaÓ, como anos despois evocar‡ Blanco Torres (Eco de Galicia, nœm. 129, 17.10.1920). Este Ž o contexto temporal, xeogr‡fico e familiar de Blanco Torres: unha pequena vila de existencia rutineira e desprovista de todo aliciente, digamos, ÒespiritualÓ e unha numerosa familia de ingresos m‡is ben modestos a’nda que de elevado nivel cultural e 1 colaboracións 20 17/4/01 18:26 Página 20 Juan L. Blanco Valdés prestixio local. Estas circunstancias marcar‡n a vida de Blanco Torres ata a sœa primeira xuventude. El mesmo nos proporciona, no manuscrito do que Ž unha especie de autobiograf’a novelada en terceira persoa, un fugaz autorretrato da sœa infancia: Era un muchacho despierto, instruido y afectivo, quiz‡ demasiado serio a sus a–os, lo que llaman las gentes un Òbuen chicoÓ, pero Ñlo que las gentes dicen tambiŽnÑ Òcon algunos grillos en la cabezaÓ. No se parec’a a los dem‡s chicos de su pueblo, malos estudiantes, bibli—fobos, enveredados por sus padres hacia la obtenci—n de un t’tulo profesional para, despuŽs de conseguido, echarse a vegetar, a vivir materialmente y a morir en un burgo provinciano o en un poblacho municipal, procurando agenciarse un matrimonio de conveniencia. Tal es la perspectiva de la mayor parte de esos j—venes educados en una estœpida rutina familiar, mezcla de ego’smos y de ambiciones peque–as, imitaci—n del espacio f’sico, vulgares, impregnadas de groseras supersticiones, y las exŽgesis dogm‡ticas que no satisfac’an su sed de verdad. En 1898 morre a sœa nai Carmen Torres. Roberto Ž un picari–o de sete anos. Cando en 1920 traduce o poema O neno, do poeta alem‡n Friedrich Hebbel (publicado en A Nosa Terra, 25.01.1920) reproduce quizais unha vaga lembranza de dor e soidade intimamente vivida por el mesmo: Co derradeiro atav’o a naici–a est‡ na caixa; o pequeno entra xogando e contŽmplaa cara a cara. Mira as froli–as que adornan tecidas como grinalda; entre as mans case amarelas se lle figuran m‡is brancas. E con voz mimosa dille: Roberto Blanco Torres, Cuntis 1909. Dame unha frol desa rama; e — ver que non lle contesta, vaise quedi–o da sala. E pensa: ÑÓSer‡ que dorme; haber‡ que calarÓ, e cala. Pero volve paseni–o por se acaso a nai o chama. Don Pedro, viœvo con 55 anos e — cargo de oito fillos, ’a sobrevivir pouco ‡ sœa muller pois falece en 1905. Os irm‡ns m‡is pequenos fican — cargo da vella criada da casa, Juana a Veana Ñque, como era costume en moitas familias, exerc’a de segunda nai de todosÑ e das irm‡s maiores. As 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 21 Roberto Blanco Torres: os trazos dunha vida 21 Ó pouco de chegar á Habana. circunstancias van perfilando, as’ pois, o destino de Roberto: orfo, sen medios de subsistencia e na idade que marca a linde entre a infancia e a mocidade, na que un home est‡ xa en disposici—n de traballar, opta pola emigraci—n. En realidade, non fac’a sen—n segui-los pasos xa emprendidos polos seus irm‡ns maiores, Segismundo Ñquen xa na altura do nacemento de Roberto, 1891, 1 colaboracións 22 17/4/01 18:26 Página 22 Juan L. Blanco Valdés estaba na HabanaÑ, e Nu–o, que emigrou a Cuba — pouco de morre-lo pai. Blanco Torres emigra contra os remates de 1906, con a penas quince anos. Como el mesmo logo reco–ecer‡, Òsu tendencia al peregrinaje por los caminos del pensamiento se correspond’a con una inclinaci—n vivaz al vagabundaje por los caminos del mundoÓ. Xa na Habana, Ž l—xico pensar que nos primeiros tempos Blanco Torres debeu vivir un pouco consonte as orientaci—ns dos seus irm‡ns, en especial de Segismundo Ñcase catorce anos m‡is vello ca elÑ e xa empregado na banca catalana Gelats y Cia., e tamŽn de Nu–o, que axi–a atopa unha ocupaci—n na soada ferraxer’a do tempo La Esquina de Tejas. Pero o seu esp’rito fundamentalmente inquedo, bohemio e idealista rebŽlase contra unha vida sometida ‡ rutina dun emprego fixo e, paseni–o, na efervescencia cultural da fascinante Habana da Žpoca, vai atopando o que constituir‡ o celme da sœa existencia: o xornalismo — servicio dun fondo compromiso Žtico, a exaltaci—n da civilidade e da cultura como piares indispensables de toda actividade de saneamento social e, en especial, pol’tico. Chama a atenci—n a precocidade con que Blanco Torres comeza a desprega-las manifestaci—ns deste compromiso nunha febril actividade xornal’stica nos medios habaneiros do tempo. O semanario agrarista e anticaciquil Santos e Meigas do 20 de setembro de 1908 Ñcando Blanco Torres, xa que logo, a’nda non conta dezasete anosÑ, relata: Nuestro entusiasta y valiente colaborador el joven se–or Roberto Blanco Torres, que con tan buen acierto y sin pararse en pelillos m‡s o menos viene publicando una serie de art’culos, bajo el t’tulo de ÒGalicianasÓ contra el caciquismo y el clero que imperan y disponen a su antojo en los pueblos de Galicia, se halla guardando cama desde hace d’as v’ctima de ligera enfermedad. A rica colonia galega da Habana vai dirixir marcadamente o devir da cultura galega destes anos. ƒ na Habana onde, de feito, nace a Real Academia Galega (se ben a sœa formalizaci—n se realiza na Coru–a por Manuel Murgu’a) a iniciativa de No balneario de Mondariz, cun descoñecido. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 23 Roberto Blanco Torres: os trazos dunha vida Curros Enr’quez, o tip—grafo ferrol‡n XosŽ Fontenla Leal e outros no seo da Asociaci—n Protectora e Iniciadora de la Academia Gallega (na que logo militou tamŽn Blanco Torres e outros galeguistas inmigrados na Habana: Ant—n Villar Ponte, Ram—n Marcote, Alfredo Nan de Allariz, Ram—n Cabanillas, Mercedes Vieito Bouza...); na Habana —ese por vez primeira o Himno gallego (estreado en decembro de 1907). E, en fin, como mostra da sœa capacidade e poder’o, o Centro Gallego (fundado en 1879 polo estradense Waldo çlvarez Insua) adquire en 1906 para a sœa sede un dos edificios m‡is emblem‡ticos e cŽntricos da Habana: o inmenso Gran Teatro Tac—n. A colonia galega era, ademais, un fervedoiro de publicaci—ns, moitas delas de vida efŽmera, que manti–an constantemente acesa a chama da saudade exaltando, ‡s veces coa lingua como instrumento, un esp’rito que buscaba alicerzar unha personalidade rexional propia e afirmada. Tense apuntado neste senso que foi durante a sœa curta experiencia habaneira (1908-1910) cando Ant—n Villar Ponte mudou do rexionalismo — nacionalismo, mudanza que ter‡ logo sistematizaci—n coa fundaci—n en 1916 da primeira Irmandade da Fala. Blanco Torres, como xa se indicou, viviu de cheo este ambiente. Asinando ‡s veces co seu verdadeiro nome e outras co pseud—nimo Fray Roblanto (acr—nimo do seu nome e apelidos coa anteposici—n dun euf—nico Fray), desenvolve dende a sœa chegada un incesante labor de colaboraci—n xor- 23 nal’stica; a sœa sinatura Ž adoita no xa amentado Santos e Meigas (Revista semanal ilustrada, fundada por Ricardo Carballal en agosto de 1908 e do que polo visto se publicaron s— seis nœmeros); en Follas Novas (semanario fundado en 1897 no que Fray Roblanto publica as sœas ÒGalicianasÓ); en Suevia (tamŽn de periodicidade semanal, publicada entre 1910 e 1912); en Vivero en Cuba (fundado en 1911 e que dirixiu Jesœs Peyn—); en Galicia Gr‡fica (semanal, dirixida por Ramiro Garc’a e que tirou s— quince nœmeros); en Galicia (a publicaci—n peri—dica galega de Cuba de m‡is longa vida: 1902-1930); e, unha vez retornado ‡ Terra, no Eco de Galicia, fundado en 1917 por Manuel Fern‡ndez Doallo e que, contrariamente ‡ norma, como o Galicia, foi de longa vida (1917-1936). Na Habana ten tamŽn lugar a manifestaci—n orixinal do estro poŽtico de Blanco Torres: o seu primeiro poema, Dous toli–os, ve a luz no semanario Follas Novas o 29 de setembro de 1907. Vexamos unha mostra do discurso sociopol’tico de Blanco Torres por estes anos; quen escribe o que segue, acerca da redenci—n de foros, Ž un ardoroso ide—logo de dezasete anos: La redenci—n de foros es un problema de palpitante actualidad y, por ende, de suma e indiscutible trascendencia para Galicia que, v’ctima del caciquismo m‡s usurpador y desalmado, aspira a fines muy l’citos y de los que m‡s le competen. Las personas m‡s connotadas de Galicia est‡n interesadas en este asunto de magno interŽs y por la informaci—n de la prensa peri—dica que nos trae noticias muy halagŸe–as, aseguramos el Žxito a la reivindicadora campa–a 1 colaboracións 24 17/4/01 18:26 Página 24 Juan L. Blanco Valdés emprendida en pro de los intereses de Galicia. Entonces, Áah! entonces habremos dado el primer paso por el trecho que ha de conducirnos a la reivindicaci—n total de nuestros derechos, pisoteados y escarnecidos por una oligarqu’a de villorrio; por seres abyectos y depravados que no dan tregua, poniendo en pr‡ctica su instinto de usurpaci—n, encaminado a la aniquilaci—n m‡s ignominiosaÉ por entes de linaje vil, sin alma y sin conciencia, que, gozando de la impunidad m‡s amostazable, cometen los atropellos m‡s inicuos, las iniquidades m‡s grandes. (ÒGalicianasÓ, Follas Novas, 583, 2 de agosto de 1908.) ƒ a de Blanco Torres na Habana unha vida bohemia, condicionada polos ’nfimos ingresos que lle reporta a sœa actividade xornal’stica, estreiteces abondo mitigadas co idealismo da primeira mocidade. O seu d’a a d’a fi‡base nas redacci—ns dos xornais, nas distintas actividades asociacionistas ‡s que se sumou e, de xeito acaso preeminente, nos faladoiros dos cafŽs, que, moi ‡ moda dos tempos, reun’an escritores, artistas, intelectuais e xentes de toda laia. Foi famosa entre a colectividade galega a do cafŽ La Puerta del Sol, arredor das mesas do cal sentaban adoito Blanco Torres, Villar Ponte, Curros Enr’quez (que morre en 1908, — pouco de ter chegado Roberto ‡ illa, de xeito que non puideron intimar moito), Ram—n Cabanillas (que abandona a Habana en 1915), Waldo çlvarez Insua, estradense promotor do Centro Gallego e fundador da primeira publicaci—n peri—dica galega en AmŽrica, El Eco de Galicia, o pintor Virxilio Blanco Garrido, os mœsicos JosŽ Castro ChanŽ e Ricardo Fortes Ñmoi loados por Roberto nos seus artigosÑ, os escritores e xornalistas Julio SigŸenza, çngel L‡zaro e Adelardo Novo... En decembro de 1911 Fray Roblanto fundou La Alborada. îrgano de la colonia gallega en Cuba, de vida efŽmera pois o œltimo nœmero do que se ten noticia Ž o 9 (do 3 de marzo de 1912). Era unha publicaci—n de gran formato, de periodicidade mensual, non ali–ada en ningunha tendencia ideol—xica que non fose a exaltaci—n dos valores galegos. De esmerada edici—n tŽcnica, imprim’ase en papel semicromado e a miœdo inclu’a (como logo far‡n sinaladamente Galicia e Eco de Galicia) fotograf’as de paisaxes e cidades galegas. En La Alborada Blanco Torres asina algunha colaboraci—n baixo outro nom de plume, o de Cirilo de Crespo (un dos seus mœltiples nomes e mailo segundo apelido do pai). O movemento anticaciquil e agrario, como deixa ver a colaboraci—n de Blanco Torres arriba reproducida, prendera con forza na colectividade galega da Habana. Un chamado ComitŽ Redencionista a prol da redenci—n de foros exist’a xa en 1908 presidido por Fontenla Leal, comitŽ que trala fundaci—n de Acci—n Gallega, o partido agrario de Basilio çlvarez, se converte de feito na cabeza de ponte do agrarismo na Habana. Os ideais agrarios, polo demais, estaban tamŽn promocionados nalgœns medios da colectividade galega (Follas Novas, Santos e Meigas, Suevia, Galicia...), nos que a presencia de Blanco Torres era, como vimos, 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 25 Roberto Blanco Torres: os trazos dunha vida frecuente. O movemento na illa apuntalouse coa visita que a remates de 1912 xirou çlvarez na Habana, celebrando mitins multitudinarios no Centro Galego. Na Habana co–eceu Roberto o ardoroso abade de Beiro, que produciu no seu ‡nimo, de seu afouto e radical, unha viva impresi—n que hab’a de fortalecer a’nda m‡is a sœa adhesi—n ‡ causa agraria. A redenci—n dos labregos ten en Blanco Torres mesmo ocasionais manifestaci—ns de lirismo: ÁDios de la Justicia, Arregla si puedes ese pueblo perdido Y al tirano que abusa del pobre labriego, Aplica severo castigo! ÁMira que es muy triste de esos hombres el sino funesto, que afrontan tremendos suplicios huyendo al cacique perverso! (Galicia, A Habana, nœm. 11, 19.03.1911) O 11 de abril de 1915 aparece La Tierra Gallega, semanario promovido por Blanco Torres que compartiu con La Alborada a fugacidade (publicouse s— ata o 23 de maio dese ano 1915) mais que, a diferencia da anterior empresa xornal’stica de Blanco Torres, naceu cun prop—sito social declarado, cal era o de criticar e combate-la xesti—n dos responsables do Centro Gallego, especialmente no que fac’a a certas actuaci—ns parciais e interesadas da secci—n de Belas Artes. Neste senso, o lema da cabeceira do xornal, Programa: contra los farsantes, Ž dunha meridiana claridade. A totalidade das colaboraci—ns, malia a intenci—n program‡tica de Òdar a los lectores trabajos selectos de los m‡s afamados literatos, composiciones de nuestros m‡s grandes poetas y una 25 extensa informaci—n de GaliciaÓ, est‡ monocordemente dedicada a asa–arse con aqueles que os responsables do xornal chaman na editorial do primeiro nœmero ÒLos de siempre: Otra vez la supina ignorancia, el cretinismo con levita se apodera del Centro Gallego para despe–arlo en el descrŽdito y la bancarrotaÓ. Esta sa–a Ž especialmente intensa con dous dos directivos do Centro, o estradense Secundino Ba–os e o ortigueirŽs Ram—n Armada Teijeiro, ironicamente denominados Mr. Bathes (Ôba–osÕ en inglŽs) e Mexamorno (Armada Teijeiro, fundador de La Voz de Ortigueira, era autor dun mon—logo titulado Mexamorno en Vivero, publicado no BRAG, 5, 1912). Os anos de bohemia de Blanco Torres na Habana chegan — seu solpor. Acaso a precariedade dos seus medios de subsistencia incitouno a deixar Cuba para sempre, o que fai no ver‡n de 1916, probablemente no mes de agosto. Non as’ os seus irm‡ns Segismundo e Nu–o que ficaron na Habana, onde — cabo morreron, e onde naceron os seus fillos e netos. A recepci—n da xeira cubana de Blanco Torres Ž desigual. Para os seus partidarios desenvolveu, como un arremedo ultramarino da loita anticaciquil en Galicia, un labor de combate civil encami–ado — necesario saneamento das actividades pœblicas no seo da colectividade galega; para os seus inimigos foi un elemento molesto, inexplicablemente cheo de si, furibundo e hipercr’tico detractor de todo o que non ca’a no contorno dun estreito e 1 colaboracións 26 17/4/01 18:26 Página 26 Juan L. Blanco Valdés intolerante c—digo Žtico fundamentalmente baseado no fracaso profesional e persoal. Para mostra, dous bot—ns. Abd—n Rodr’guez Santos, amigo ’ntimo e estreito colaborador de Blanco Torres en distintas empresas xornal’sticas, evoca en Eco de Galicia (nœm. 18, 4 de novembro de 1917): Roberto Blanco Torres no tuvo suerte en Cuba. Estudiaba mucho y con af‡n, era escritor f‡cil y ameno, de una simp‡tica casticidad. No queda en la colonia gallega otro que en eso le aventaje. Dije que Roberto no tuvo suerte, mejor dijera que no tuvo padrinos, y si los tuvo le cogieron hincha por la hura–’a de su car‡cter, o por ser poco apersonado y zalamero. Yo no recuerdo de ningœn grupo de gallegos que nacido al calor de halagŸe–os ideales, no se haya convertido de la noche a la ma–ana en maquiavŽlica bander’a. Confunden lastimosamente los principios con los apetitos innobles y las ansias de lucro. Magn’ficos profesores del cambalache, si dejan de halagarlos o no les dan alguna bicoca, despejan el campo. Lo que pretenden siempre los cabezas de partido es apandillar o hacer nœmero, primero que ilustrar las conciencias y forjar voluntades libres y enteras. Ningœn Presidente del Centro, hasta ahora que yo sepa, se ha distinguido por alguna caracter’stica o virtualidad de esas que trazan sendero, que se–alan rumbo o norte, en el sentido econ—mico o administrativo, en el cultural, en cualquiera. Ninguno ha sido reformista o revolucionario, y si los hubo, naufragaron en el muelle abandono de la confianza amistosa, o camarader’as de componendas. En tal ambiente, un hombre como Roberto, enamorado de los principios y prosador exquisito, ten’a que fracasar, por la ignorancia de los de abajo, y la displicencia de los de arriba. Si tuvo defectos, no fueron de esos que abren camino al bienestar o al puesto con honores. El no aprendi— bien a ser canalla. El pobre Roberto se pasaba muchas noches en claro, leyendo y escribiendo, para comer mal y vestir peor, cuando otros que entienden mejor la brœjula de marear entre estos baj’os de la Colonia, siendo unos adoquines, con unas cuantas maniobras subterr‡neas bien encaminadas, zull‡ndose en estudios y monsergas espirituales campan como quieren y conquistan estima. No polo oposto, a p‡xina editorial de Eco de Galicia do 23 de outubro de 1921 Ñno que non deixa de ser un rechamante exercicio de tolerancia democr‡tica por canto se trata dun medio de frecuent’sima presencia de Blanco TorresÑ, responde a un artigo deste en La Zarpa de Ourense nos seguintes termos: En La Zarpa, peri—dico que se publica en Orense, Roberto Blanco Torres, muy conocido en estos lares, queriendo sentar c‡tedra de un galleguismo enragŽ al estilo de esos tipos modernistas que por ir vestidos a la œltima moda llamando la atenci—n del pœblico no les importa caer en los mayores rid’culos ni llamarse bolcheviques por no decir ÒnazonalistasÓ, as’ se las traen estos nuevos regeneradores en persecuci—n del medro personal ya que son unos fracasadosÑ, public— un art’culo sobre el Žxodo del emigrante en el que nos pone como un harapo a los gallegos de Cuba y particularmente a los que el Centro Gallego dirigen. La cr’tica que hace de los gallegos en Cuba y nuestra instituci—n Roberto Blanco Torres est‡ basada en la mentira. Y el que critica escudado en la falsedad es un destructor. El que nos ocupa, aqu’ y all‡, ayer y hoy, no tiene otro anhelo y se–uelo que vivir de par‡sito. Los de aqu’ se dieron cuenta de esta estratagema y le dijeron ÒAh’ te pudrasÓ, y se tuvo que ir con la mœsica a otra parte. Y si ah’ le hacen igual, que puede que llegue el d’a, entonces se meter‡ a bolchevique y dir‡ pestes 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 27 Roberto Blanco Torres: os trazos dunha vida 27 Cabeceira de La Zarpa. contra los labriegos, como dice ahora de los gallegos de Cuba, porque no reconocieron Òsus valoresÓ. A experiencia cubana de Blanco Torres ser‡ determinante na sœa bagaxe persoal e ideol—xica. A denuncia dos responsables do que sempre considerar‡ un inmoral tr‡fico humano en beneficio de intereses particulares constitœe un tema recorrente no seu labor xornal’stico e a el dedicar‡ p‡xinas inflamadas nas que alude —s Ònegreros que en combinaci—n con las casas consignatarias reclutan carne humana para embarcar con destino a AmŽricaÓ (Carta a Eduardo Blanco Amor, 25.11.1931). A emigraci—n ser‡ tamŽn a musa de composici—ns poŽticas nas que non Ž dif’cil identificar vivencias persoais, como ÒO novo emigrante (Manoeli–o na Habana)Ó publicado no libro de poemas Orballo da media noite (1929). As’ que nos remates de 1916 temos a Blanco Torres en Galicia. Nunca deixar‡ esmorecer, ende ben, a sœa presencia xornal’stica en Cuba, sinaladamente en Galicia Ñonde por veces agochar‡ caprichosamente a sœa identidade baixo curiosos pseud—nimos como DagobertoÑ, (ÒNo seamos m‡s papistas que el papaÓ, Galicia, 35, 30.08.1919) e Eco de Galicia, medio no que rexistramos colaboraci—ns sœas ata 1934. Nos meses inmediatamente posteriores ‡ sœa chegada inst‡lase por un tempo na sœa casa familiar de Cuntis, onde a’nda viven os seus irm‡ns e irm‡s solteiros. En setembro de 1916 at—pase co seu amigo de tempos cubanos Ram—n Cabanillas, que est‡ tomando as augas. Na vila fai faladoiro con outros ilustres cuntienses, especialmente o crego JosŽ Toubes Pego, p‡rroco que foi da fregues’a de San Pedro de Mezonzo na Coru–a e fundador de El Ideal Gallego, e co avogado progresista Xo‡n Xesœs Gonz‡lez, logo sacrificado ‡ barbarie de 1936. En 1917 o seu irm‡n crego, Germ‡n, marcha a terras do SalnŽs para se facer cargo da fregues’a de San Miguel de Lores. Con el vai a irm‡ pequena Leonor. A relaci—n de Blanco Torres co seu irm‡n e o medio paisax’stico e vital que lle ofrec’a a 1 colaboracións 28 17/4/01 18:26 Página 28 Juan L. Blanco Valdés rectoral de Lores Ž de importancia capital na sœa biograf’a. A inspiraci—n naturalista e pante’stica do seu estro, que logo haber‡ plasmar dun xeito definitivo en Orballo da media noite, ten o seu primeiro nutrimento nestas Terras de SalnŽs, onde, literalmente, asina dœas poes’as de significativo t’tulo publicadas en 1919 en A Nosa Terra: Diante dÕa natureza (ANT, nœm. 93, 5 de xullo de 1919) e Pante’stica (ANT, nœm. 95, 25 de xullo de 1919). Irmandades: Blanco Torres Ž un dos asinantes do Manifesto Nazonalista de Lugo e asiste con posterioridade ‡ II e a III Asembleas Nacionalistas de Compostela (7 a 9 de novembro de 1919) e Vigo (16 a 18 de abril de 1921). Na IV Asemblea (Monforte, 1922) Ž designado Conselleiro de Publicidade. En Monforte emerxer‡ a escisi—n entre o galeguismo purista de Risco e o galeguismo posibilista de Pe–a Novo e a Irmandade da Coru–a. Son anos estes de mudanza e afirmaci—n ideol—xica do galeguismo. O 18 de maio de 1916, Ant—n Villar Ponte funda na Coru–a a primeira Irmandade da Fala. O 14 de novembro ve a luz, tamŽn na Cidade Herculina, o primeiro nœmero de A Nosa Terra. Ant—n Villar Ponte tira do prelo Nuestra afirmaci—n regional (Nacionalismo gallego: apuntes para un libro). O 26 de abril de 1917 ten lugar en Carral o primeiro acto masivo de afirmaci—n pol’tica das Irmandades. Feitos todos eles que perfilan un fito na historia contempor‡nea de Galicia: a I Asemblea Nacionalista que ten lugar en Lugo entre o 17 e o 18 de novembro de 1918. Blanco Torres representa unha senlleira personalidade en todo este proceso. Malia non estar no nœcleo fundador de A Nosa Terra, pois nesa data a’nda andaba en Cuba, ten sido considerado polos especialistas un dos nomes que fixeron posible a existencia do xornal, convertŽndose nunha das sœas plumas habituais e m‡is significativas. No que fai ‡ actividade pol’tica, resulta evidente a sœa plena identificaci—n coa causa das Pouco despois da sœa chegada, Blanco Torres Ñacaso animado por Toubes e Villar PonteÑ, establŽcese de modo m‡is ou menos permanente na Coru–a, tal e como reflicte A Nosa Terra destes d’as: At—pase na Cru–a o brilante xornalista noso querido irm‡n, Roberto Blanco Torres. ƒ u dos bos escritores galegos. En Cuba conquireu moitos trunfos. Nos xornais de Madr’, nos de Barcelona, en Vida Gallega e na gran revista Espa–a onde soyo te–en acollimento os homes que levan algo dentro. Blanco Torres publicou artigos notabres. En A Nosa Terra far‡ cousas de moito intrŽs. Nota esta, por certo, na que non Ž dif’cil ve-la man de Ant—n Villar Ponte. Comp‡rese coa dedicatoria que estampou nun exemplar da sœa Nuestra afirmaci—n regional co que agasallou a Blanco Torres en 1917: A Roberto Blanco Torres, bohemio cult’simo, cronista brilante, xornalista que ten conquerido moitos Žisitos e que, na imprensa de Cuba, na de Madri, na de Barcelona e na galega, estudiou con grande acerto probremas intresantes; home dino de sere mestre de moitos e disc’pulo de poucos. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 29 Roberto Blanco Torres: os trazos dunha vida Na Coru–a entra Blanco Torres a traballar na redacci—n de El Noroeste e na de El Ideal Gallego, acabado de fundar este œltimo (sa’u ‡ rœa o 1 de abril de 1917), como ficou dito, polo seu amigo Toubes Pego. A sœa presencia xornal’stica, ende ben, Ž nestes anos moi rica noutros moitos medios, algœns de significada tendencia ideol—xica (como A Nosa Terra e os voceiros do agrarismo El Heraldo Gallego de Ourense, Galicia Nueva de Vilagarc’a ou El Tea de Ponteareas) e outros de informaci—n xeral: Vida Gallega (fundado e dirixido por Jaime Sol‡), Gaceta de Galicia, Faro de Vigo... Entre outubro de 1920 e agosto de 1921 Blanco Torres marcha a Ferrol onde dirixe, por encargo do propietario do xornal Rafael Barc—n, El Correo Gallego (o que hoxe, e dende 1938, se edita en Compostela). De feito cando asiste ‡ III Asemblea Nacionalista de Vigo faino, xunto con Xaime Quintanilla, en representaci—n da Cidade Departamental. Blanco Torres, unha sinatura xa de consolidado prestixio, rex’strase nesta Žpoca noutros medios: no semanario republicano Acci—n Coru–esa, editado entre novembro de 1920 e xu–o de 1922, ou no îrgano de defensa Corcubi—n-Muros, Nerio, editado efemeramente entre xullo de 1920 e setembro de 1921. Ademais, as sœas inquietudes l’ricas te–en cabida en diversas publicaci—ns: na fugaz Hebe, quincenal, editada en Pontevedra entre outubro de 1920 e abril de 1921 e na revista, herdeira da anterior, Alborada, promovida, entre outros, por Lu’s Amado Carballo, de 29 periodicidade mensual e editada integramente en galego. Por estes anos ten lugar un acontecemento de grande alcance cultural: Vicente Risco edita o primeiro nœmero de N—s, Bolet’n Mensual da Cultura Galega. îrgao da sociedade galega de publicaci—s N—s. N—s, a revista, e logo a editorial hom—nima fundada por çnxel Casal, deron nome ‡ m‡is importante xeraci—n intelectual da Galicia contempor‡nea, xeraci—n na que Blanco Torres Ñpor idade, por bagaxe ideol—xica, por relaci—ns persoais, incluso polo selo editorial da sœa obra editadaÑ, se insire plenamente. Apuntemos, con todo, que, na sœa vertente estrictamente poŽtica, os Roberto Blanco Torres, por Maside. 1 colaboracións 30 17/4/01 18:26 Página 30 Juan L. Blanco Valdés historiadores da literatura inclœen o noso home na chamada xeraci—n de 1922, denominada por outros xeraci—n de 1925, por terse inclinado o seu labor l’rico —s trazos vangardistas doutros poetas un pouco m‡is novos ca el, especialmente Manuel Antonio (1900-1930) e Lu’s Amado Carballo (1901-1927). Blanco Torres non se prodigou especialmente nas p‡xinas de N—s, xa que a li–a editorial do bolet’n ca’a lonxe do que era a dedicaci—n case monogr‡fica daquel, Ž dicir, o xornalismo de opini—n e reflexi—n nutrido basicamente da actualidade social e pol’tica do pa’s. Con todo, o seu nome aparece sistematicamente na relaci—n de Colaboradores dende o nœmero 13 (1 de novembro de 1922) ata o 19 (25 de xullo de 1923) no que desaparece a devandita relaci—n. Con expl’cita referencia ‡ sœa autor’a, Blanco Torres publicou catro cousas en N—s: Ñ o artigo Notas de viaxe: Vigo, a cibdade (5, 1921, p‡xs. 5-6). Ñ unha recensi—n do libro de poes’as Alc‡ndara, Im‡genes, de Francisco L. Bern‡rdez (Ed. Proa, Bs. As.) (22, 1925, p‡x. 16), Ñ o poema Eleg’a do esprito enfermo (69, 1929, p‡x. 149), coa anotaci—n no pŽ: Do libro que ten no prelo NîS, ÒOrballo da media noiteÓ, Ñ o poema Meus cabalos (79, 1929, p‡x. 137). Unha das primeiras recensi—ns, sen asinar pero moi probablemente da autor’a de Vicente Risco, do libro de poemas de Blanco Torres, Orballo da media noite, apareceu tamŽn en N—s (75, 1930, p‡xs. 67-68). Contra os remates de 1921, a biograf’a de Blanco Torres vai virar cara a Ourense, cidade que en moitos aspectos representa o seu meridiano profesional e vital. O desembarco de Blanco Torres na Cidade das Burgas ten unha ’ntima relaci—n co xa amentado xornal La Zarpa, un dos medios Ñcon Galicia-Diario de Vigo e El Pueblo GallegoÑ m‡is emblem‡ticos do xornalismo galego da preguerra. La Zarpa foi producto directo da iniciativa de Basilio çlvarez que, tras diversas empresas period’sticas, bota a anda-lo novo xornal o 27 de xullo de 1921. Para a media das publicaci—ns fortemente ideoloxizadas do tempo, La Zarpa tivo unha vida saudable e bastante longa: de periodicidade diaria, chegou a tirar 3.200 exemplares e a distribu’rse en Madrid e mesmo na Arxentina. Sobreviviu ata 1936, d‡ndose o caso de que tralo golpe do 18 de xullo a’nda sa’u, incautado xa polos fascistas, ata os primeiros d’as de agosto. O v’nculo de Blanco Torres con La Zarpa hai que buscalo no ano 1913, cando, como xa se indicou, co–eceu na Habana o abade de Beiro e na relaci—n de empat’a que al’ estableceron. Tras ocupa-la xefatura da redacci—n o agrarista Antonio Buj‡n, çlvarez chama a Blanco Torres para o cargo, o que fai contra os comezos de 1922; a partir de agosto de 1923 aparece como director do xornal. Por breve tempo, acaso despois de La Zarpa 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 31 Roberto Blanco Torres: os trazos dunha vida ou mesmo compaxinando as dœas actividades, Blanco Torres dirixe en Pontevedra Progreso, Diario Independiente (antes El Progreso), dende 1912 de periodicidade diaria, fundado en 1907 por Isidro Buceta que foi o seu primeiro director, a quen seguiu Benigno Barros, logo substitu’do por Blanco Torres. En setembro de 1923 d‡ comezo unha dura proba para o xornalismo de opini—n en Espa–a; en conivencia cunha reaccionaria e cada vez m‡is feble monarqu’a, o xeneral Miguel Primo de Rivera instaura unha Dictadura militar, que vai atenaza-las liberdades civ’s ata 1930, continuada logo brevemente pola Dictablanda berengueriana que sucedeu o rŽxime primorriverista ata abril de 1931 en que se proclama a II Repœblica espa–ola. Son anos de ferre–a censura, de sanci—ns gobernativas constantes, de secuestros e suspensi—ns, mesmo de c‡rcere para os responsables dos xornais progresistas e filorrepublicanos. Un dos medios galegos da prensa escrita que con m‡is rigor haber‡ de soporta-lo martelo da Dictadura vai se-lo xa amentado Galicia-Diario de Vigo, resultado, igual que La Zarpa, da promoci—n directa dun home, neste caso Valent’n Paz Andrade. Cun grupo de entusiastas Ño seu t’o Juan Bautista Andrade, Castelao, o fot—grafo Ksado e o xornalista Manuel Lustres RivasÑ, Galicia-Diario de Vigo, coa fermosa cabeceira caligrafada por Castelao, faise realidade o d’a de Galicia de 1922, nœmero no que Blanco Torres colabora xa aposti- 31 lando a suxesti—n unamuniana sobre a identidade das reliquias compostel‡s nun artigo titulado ÒFiestas patronales en Compostela. ÀSantiago o Prisciliano?Ó. O primeiro redactor xefe do Galicia foi Manuel Lustres Rivas, grande amigo de Roberto dende os tempos do Heraldo Gallego e o Galicia Nueva, e que foi tamŽn asasinado en 1936. Lustres marcha a remates de 1923 a Bos Aires e a vacante move a PazAndrade a chamar a Blanco Torres que, tras dous anos de residencia na cidade, deixa Ourense facŽndose coa xefatura da redacci—n do Galicia nos primeiros d’as de 1924. En Vigo vivir‡ Roberto ata 1928 e experimentar‡ transcendentes acontecementos. En marzo de 1924 fœndase a Asociaci—n de la Prensa da cidade e Blanco Torres, en honra — seu dilatado e reco–ecido prestixio como xornalista, Ž nomeado o seu primeiro presidente. A Dictadura, sabedora da capacidade f‡ctica da prensa, extrema o seu rigor. Algœns medios chegaron literalmente a desaparecer durante os anos do rŽxime primorriverista e renaceron con posterioridade; tal, por exemplo, o caso do pontevedrŽs El Pueblo, îrgano del Partido Republicano, co que Blanco Torres colaborou, que Ž suspendido en marzo de 1924; cando se reinicia en marzo de 1930, lembra no seu editorial os case seis anos de silencio Òpor imperativo de la dictadura encarnada en Espa–a desde el 13 de septiembre de 1923Ó. No caso do Galicia, a presi—n da censura e os constantes atrancos — normal desenvolvemento do xornal lev‡rono de feito ‡ sœa desaparici—n o 15 de setembro de 1926, e isto tras 1 colaboracións 32 17/4/01 18:26 Página 32 Juan L. Blanco Valdés moitos problemas, unha suspensi—n temporal e o c‡rcere para o director Paz-Andrade en xu–o de 1924. No Galicia, Blanco Torres puxo en marcha t—dolos recursos da sœa imaxinaci—n para burla-la estreita faixa da censura: chegou a escribir nunha finxida secci—n gastron—mica receitas metaf—ricas contra o rŽxime ou a usar un lat’n macarr—nico pretendendo confundi-los censores (na secci—n Entre parŽntesis do 14.09.1924). Roberto lembrar‡ humoristicamente estas ma–as para burla-lo Òlapis roxoÓ dos censores: Un d’a me met’ a repostero e inventŽ, bajo mi responsabilidad, unas recetas culinarias. Pero el censor, seguramente cocinero antes que ojeador de gazapos subversivos, mutil— las recetas sin compasi—n, aœn cuando iban envueltas en alm’bar, sin reparar en el da–o que con ello pod’a inferir al progreso de la reposter’a nacional. Otro d’a se me ocurri— escribir en lat’n Ñen un mal lat’n, por supuestoÑ un art’culo. El censor se ech— las manos a la cabeza y me llam— por telŽfono. ÑÓY esto, ÀquŽ es?. Yo no entiendo estoÓ, me dijo. ÑÓEso, le contestŽ, es una prosa latina que se me ha ocurrido a m’. No tiene nada de particularÓ. ÑÓYa lo sŽ Ñme respondi—Ñ, lo entiendo perfectamente pues yo soy bachillerÓ. (ÒUna antolog’aÓ, en De esto y de lo otro) Moitos anos despois, en 1990, o director do Galicia, Paz-Andrade, lembraba a’nda o artigo latino de Blanco Torres: Roberto escrebeu un ÒEntre parŽntesisÓ Ñera o t’tulo da sœa secci—nÑ, en lat’n. Ao d’a seguinte un irm‡n seu que era cura en San Benito de Lores, perto de Sanxenxo, buscoume unha ma–‡ e d’xo- me: ÒMira, Valent’n, non lle deixes escreber en lat’n a Roberto porque est‡ esco–ando a lingua do Lazio.Ó (Entrevista con Valent’n Paz-Andrade, en Galicia, ed. facsimilar, Eds. do Castro, 1990). En Vigo, Blanco Torres sŽntese moi ben e non disimula, como home fundamentalmente progresista que era, a sœa admiraci—n pola urbe como motor do desenvolvemento social, admiraci—n que, no caso da Cidade Ol’vica, manifesta xa de xeito entusiasta mesmo antes de se trasladar a ela; en 1922 (Galicia, nœm. 29 do 26 de agosto) escribe: Todo en Vigo da la sensaci—n de un vigoroso resurgimiento vital, de ciudad que avanza confiada en la decisi—n de su voluntad. He ah’ sus calles nuevas, sus construcciones modernas, suntuosas, sus esplŽndidas avenidas que prolongan cada vez m‡s la ciudad. Y cuenta que omitimos aludir al Vigo futuro de un artista genial que nos ha anticipado en un esquema maravilloso la cosm—polis nueva y que acaso haga en lo provenir el milagro que el tes—n y la acometividad emprendedora de los vigueses responda a su fastuosa fantas’a. Precisamente en Vigo, Blanco Torres contrae matrimonio. Casa o 5 de abril de 1926 na igrexa de Santa Mar’a, con Julia S‡nchez N—voa, a quen co–eceu — pouco de chegar ‡ cidade por intermedio dos irm‡ns desta, Amando e Emilio, altos funcionarios de Correos, cos que Blanco Torres ti–a trato por raz—ns profesionais. Julia era natural da aldea do Amido, parroquia de Santiago da Peroxa, capital do concello hom—nimo cabo de Ourense. A casa familiar de Julia no Amido vai ser para 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 33 Roberto Blanco Torres: os trazos dunha vida Blanco Torres, como a do seu irm‡n Germ‡n en Lores, un retiro rural onde ordena-las ideas e atopa-lo contorno naturalista capaz de impulsa-lo seu lirismo. AlŽn diso, as sœas frecuentes estadas na Peroxa en determinados momentos propiciar‡n a intensificaci—n dos seus contactos con Ourense e o seu grupo intelectual. Trala desaparici—n do Galicia, por un certo espacio de tempo Blanco Torres ocupa a xefatura da redacci—n de El Pueblo Gallego, que fora fundado en 1924 por unha denominada ÒLiga de Defensores de VigoÓ, grupo de liberais do que fac’a parte preeminente Manuel Portela Valladares. A redacci—n de El Pueblo Gallego destes anos estaba composta en gran medida por nomes que xa fixeran parte do Galicia. Blanco Torres vai coincidir con Castelao, Rafael Dieste, Carlos Maside, Evaristo Correa Calder—n, Euxenio Montes, çnxel Fole, Julio SigŸenza... En 1927, desaparecida a devandita Liga por discrepancias internas verbo da pol’tica da Dictadura, Portela Valladares faise coa propiedade do xornal e coa sœa direcci—n (que ata ese momento desempe–ara Ram—n Fern‡ndez Mato) e nomea redactor xefe a Blanco Torres. Malia a tendencia marcadamente progresista e dinamizadora dunha nova visi—n pol’tica e cultural de Galicia que se lle ten reco–ecido unanimemente a El Pueblo Gallego ata 1936, per’odo no que concitou as mellores sinaturas da prensa nacional, Blanco Torres non se entendeu nunca co director Portela Valladares e vai durar ben pouco na 33 xefatura da redacci—n do xornal. Cing‡monos, de momento, —s feitos: en novembro de 1927, Portela ordena literalmente — seu redactor xefe Òpo–er o xornal — dispor do goberno e secundar a sœa obraÓ. Coa idea que Blanco Torres ti–a da Dictadura de Primo de Rivera, non Ž moi dif’cil imaxinar c‡l ser’a a sœa reacci—n. Colericamente presenta a sœa irrevogable dimisi—n — director, nunha carta (conservada en copia mecanogr‡fica pola familia do escritor) que di: Vigo, 18 de noviembre de 1927 Sr. D. Manuel Portela Valladares Director de ÒEl Pueblo GallegoÓ Muy Sr. m’o: El Sr. Mondri‡ me ha notificado por orden suya a Žl, su deseo de que yo fuese a ver al gobernador de la provincia para poner a su disposici—n el peri—dico y Òsecundar la obra del gobiernoÓ. No sŽ que concepto tendr‡ V. de m’ para proponerme semejante indignidad. EsperŽ carta suya para cerciorarme de lo que significar’a una defecci—n y una deslealtad a la opini—n liberal gallega; pero no ha llegado y pude comprobar que tal determinaci—n suya es ver’dica. Con mi dimisi—n va mi m‡s encendida repulsa a esa ofensa que V. ha pretendido inferirme, y he de advertirle, de pasada, que el Sr. gobernador civil ni nadie, tiene conmigo la menor querella, a pesar de la labor insidiosa, intrigante y canallesca de un sujeto, que adem‡s de inepto y de una cretinez manifiesta, es un malvado. He nombrado a ese Sr. Capelo, por quien parece que V. mide la consideraci—n y el rango de los dem‡s. De v. attme. Roberto Blanco Torres En efecto, Blanco Torres dimite. Pero, a’nda non contento e adoecido dunha furibunda xenreira contra 1 colaboracións 34 17/4/01 18:26 Página 34 Juan L. Blanco Valdés Portela, dirixe — director de Faro de Vigo dœas cartas (27 de novembro e 1 de decembro de 1927) nas que pretende denuncia-lo que el entende o talante equ’voco, deshonesto e interesado dun home que, en contraste, goza dun enorme prestixio como personalidade pœblica; a primeira das devanditas cartas di, entre outras cousas: Me interesa hacer constar que desde hace d’as he presentado la dimisi—n del cargo de redactor-jefe de El Pueblo Gallego, por discrepancia radical con la direcci—n del mismo que ha acordado dar a dicho peri—dico un rumbo ideol—gico que contrasta con el que ha seguido estos œltimos tiempos y que, a mi juicio, significa una defecci—n, una deslealtad y una ingratitud para con Galicia. No ser’a extra–o que el se–or Portela Valladares, insistiendo en procedimientos con los cuales cree que se puede embaucar a las gentes Ñprocedimientos tan viejos desacreditados en ŽlÑ, intentase desvirtuar lo que es absolutamente cierto y que yo afirmo de una manera rotunda. Lo que s’ ser’a sorprendente es que siquiera por una vez tal se–or dijese una verdad y se condujese en la forma a que un sentimiento rudimentario de dignidad para consigo mismo obliga; y sorprendente ser’a tambiŽn que a estas alturas hubiese un solo gallego tan c‡ndido y que no se sonriese ante sus f‡ciles protestas de un democratismo verbalista y falaz. Como era perfectamente esperable, Portela non permaneceu indiferente diante desta campa–a e meteu a Blanco Torres nos tribunais. Tras unha primeira sentencia absolutoria da Audiencia Provincial de Pontevedra do 6 de marzo de 1929, Ž de supo–er que Portela fixera valer todo o seu peso e influencia, e o Tribunal Supremo, en sentencia do 23 de outubro de 1929, casa a absolutoria anterior e condena a Roberto Blanco Torres, por un delicto de inxurias graves con publicidade, ‡ pena de dous anos de desterro a non menos de 150 quil—metros da cidade de Vigo, onde se cometera o delicto, e a unha sanci—n de 1.500 pesetas, suma que, como ben pode imaxinar o lector, naqueles tempos e especialmente para un home de recursos m‡is ben modestos non era ningunha miudeza. A tormentosa relaci—n entre Blanco e Portela esixe seguramente unha an‡lise m‡is detida da que podemos ofrecer nestas p‡xinas, pero si Ž preciso avanzar — respecto un feito fundamental, relacionado co problema da emigraci—n, ante o que, como xa se indicou, Blanco Torres ti–a unha moi especial sensibilidade: este feito Ž a publicidade das consignatarias navais que os xornais inclu’an e que supo–’an para estes ingresos moi considerables. Abonde como confirmaci—n disto un par de referencias textuais; en novembro de 1931 escribe Blanco Torres unha carta a Eduardo Blanco Amor na que di: ÒEn mi libro De esto y de lo otro podr‡ Vd. ver, al piŽ de un cap’tulo acerca de la emigraci—n, una apostilla en que se descubre la actitud moral de quienes por unas pesetas, incluso sin necesitarlas son c—mplices de los negreros que en combinaci—n con las casas consignatarias reclutan carne humana para embarcar con destino a AmŽricaÓ. ÀQue dic’a tal apostilla? Isto: En los peri—dicos gallegos, salvo honros’simas excepciones, no se puede decir nada contra la inagotable sangr’a emigratoria. Recuerdo c—mo el propietario de cierto peri—dico de Vigo en que yo tra- 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 35 Roberto Blanco Torres: os trazos dunha vida 35 bajŽ amenazaba a un redactor con echarlo a la calle Òsi le quitaba a Žl mil pesetasÓ (palabras textuales). Le quitaba mil pesetas, por lo visto, si publicaba alguna cosa contra la emigraci—n. Lo que el redactor hab’a hecho fue componer una noticia telef—nica acerca de la mala situaci—n econ—mica de algunas repœblicas de AmŽrica. Los consignatarios en comisi—n, hab’an ido a la administraci—n a conminar con la retirada de los anuncios si el peri—dico volv’a a dar noticias por el estilo. O certo Ž que Blanco Torres recibe a remates de 1929 a nova da condena. En realidade, xa non viv’a en Vigo probablemente dende 1928, ano no que se retira ‡ Peroxa coa sœa dona Julia tralo Òtropez—nÓ con Portela. Na devandita carta a Blanco Amor ref’rese a estes meses dicindo que ent—n Òestaba yo en el destierro, en estas tierras orensanas, donde la soledad templ— y vigoriz— mi esp’rituÓ. ƒ escusado, claro est‡, especificar quŽn Ž o tal ÒpropietarioÓ nin o tal Òperi—dico de VigoÓ. En efecto, Ž precisamente na Peroxa, na aldea de Amido, onde Blanco Torres escribe, ou cando menos Cabeceira de Galicia-Diario de Vigo. 1 colaboracións 36 17/4/01 18:26 Página 36 Juan L. Blanco Valdés ultima, o seu libro Orballo da media noite, o que fixo especificamente no ver‡n dese ano 1929. Carami–as, pseud—nimo de Juan JosŽ PŽrez G—mez, xornalista amigo moi querido de Blanco Torres, as’ o testemu–a na breve recensi—n do libro que publicou en Vida Gallega (Vigo), nœm. 438, 31.01.1930: ÒBlanco Torres realiz— el milagro durante un verano, prolongado hasta el oto–o, en el remanso buc—lico de una aldea galaicaÓ. Pola sœa parte, Otero Pedrayo en O libro dos amigos evoca as’ o poeta: Blanco Torres pousaba pŽ dos casti–eiros da Peroxa, terra de vella e inteirada morfolox’a, repousados arranxamentos de formas. E o grave casquiro, pensatibre nas soedades e nos soedosos d’as invernizos poidera ser a imaxen e s’mbolo de quen alentaba con filos—fico contentamento de estudante da simb—lica do Orballo da media noite. Orballo da media noite sa’u dos obradoiros coru–eses da editorial N—s o d’a 3 de outubro de 1929, a penas vinte d’as antes de ter noticia o seu autor da condena do Tribunal Supremo polo asunto con Portela. Non hai aqu’ lugar para un exame pormenorizado sobre Orballo da media noite, o seu lugar no contexto literario galego da Žpoca e a sœa recepci—n, m‡xime porque te–en sa’do recentemente do prelo obras moi documentadas e completas — respecto (Ž preciso ver sobre todo Miro Villar, 1998; vŽxase — final a bibliograf’a). A penas estreado o ano 1930, ten lugar un importante acontecemento para Blanco Torres. Con motivo da publicaci—n de Orballo da media noite e tamŽn como desagravio e mostra de solidariedade pola condena, a intelectualidade ourens‡ organiza unha homenaxe na sœa honra que ten lugar na noite do 4 de xaneiro no Hotel Roma da Cidade das Burgas. A homenaxe estivo organizada polo ent—n director de La Zarpa, Jacinto Santiago, grande amigo de Roberto e que foi tamŽn asasinado en 1936, o profesor çlvaro de las Casas, Ram—n Otero Pedrayo e mailo pintor C‡ndido Fern‡ndez Mazas. ƒ magoa non dispo–er de espacio nestas li–as para reproduci-lo texto completo do minucioso relato que La Zarpa do d’a seguinte fixo da homenaxe (perm’tome remiti-lo lector curioso a J. L. Blanco ValdŽs, 1998, 332-343), pero non quero deixar pasa-la oportunidade sen dar unha idea del recorrendo a tal testemu–o: Ayer vivi— Orense unas horas de intensa emoci—n liberal. En torno a la figura de Roberto Blanco Torres se agrup— en el banquete del Roma lo m‡s destacado de la ciudad. Galicia entera hizo llegar al acto un abrazo de simpat’a: periodistas, escritores, catedr‡ticos, organizaciones pol’ticas de entronque liberal, todo, en fin, lo que en la regi—n galaica tiene ficha de pureza y un aliento de cultura y civilidad, se incorpor— al homenaje. Prestigiosas personalidades de las letras espa–olas residentes en Madrid se apresuraron a enviar su adhesi—n al camarada Blanco Torres lo mismo que las primeras figuras de las izquierdas de la pol’tica nacional. El ilustre autor de Orballo da media noite bien puede sentir la ufan’a de su popularidad y la dilatada resonancia de su nombre. LA ZARPA se suma fervorosamente a este homenaje al escritor ilustre, al periodista valiente y al ciudadano ejemplar. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 37 Roberto Blanco Torres: os trazos dunha vida No pa’s, o 28 de xaneiro deste 1930, o xeneral Primo de Rivera renuncia e o rei Afonso XIII, na procura dunha estabilidade que mante–a a monarqu’a, encomenda a xefatura do Goberno a outro militar, o xeneral D‡maso Berenguer, inaugur‡ndose o que se deu en chamar a Dictablanda. A situaci—n de efervescencia pol’tica e a crispaci—n social non fan sen—n medrar m‡is cada d’a. En Galicia, coma no resto do Estado, as forzas republicanas e progresistas viven momentos de constante mobilizaci—n. En marzo de 1930, Blanco Torres participa activamente no chamado Pacto de Lestrove no que se acorda a fundaci—n da Federaci—n Republicana Galega mercŽ ‡ fusi—n, principalmente, da Organizaci—n Republicana Galega Aut—noma (ORGA) de Santiago Casares Quiroga e o Partido Radical de Gerardo Abad Conde. Outramente, en setembro do mesmo ano ten lugar o denominado Pacto de Barrantes, no que Manuel Portela Valladares intentou concitar a republicanos e galeguistas na procura dalgunha concesi—n de tipo autonomista da esmorecente monarqu’a, en opini—n de Blanco Torres, sen se definiren claramente a prol do rŽxime republicano; por esta raz—n arremeter‡ contra o intento de Barrantes, mortificando implicitamente a Portela, no artigo ÒLa comedia de BarrantesÓ, publicado en La Repœblica de Ourense o 4 de outubro de 1930, no que asegura que a Barrantes Òacudieron poetas y literatos d—ciles confundidosÓ. Entre outros, asinaron o acordo de Barrantes Basilio çlvarez, Castelao, 37 Paz-Andrade, Cabanillas e Otero Pedrayo. En decembro de 1930, a editorial N—s tira do prelo o segundo (e œltimo) libro de Blanco Torres, a antolox’a de artigos xornal’sticos De esto y de lo otro (recentemente editada, por certo, en traducci—n galega: X. Carballo Soli–o, 1999; J. L. Blanco ValdŽs, 1998 inclœe a reproducci—n facsimilar de moitos artigos; vŽxase — final a bibliograf’a). De esto y de lo otro Ñpreparado e prologado polo autor no desterro, en plena Dictablanda berenguerianaÑ, conforma un rico e vizoso mosaico da Galicia e da Espa–a da Žpoca: pensamento, cultura, pol’tica, actualidade internacional, cr’tica literaria, relixi—n..., ata normalizaci—n lingŸ’stica e ortogr‡fica te–en cabida no libro: Todo el panorama de los problemas que preocupan a la generaci—n contempor‡nea se dise–a en los ensayos de Blanco Torres. Su esp’ritu universalista y combativo, dispuesto siempre a la defensa de la libertad y la justicia, se acusa lo mismo en el ejercicio de la cr’tica concreta que en la discriminaci—n de los temas m‡s apasionantes de la sociedad y de la vida di o xornalista JosŽ D’az Fern‡ndez, na sœa recensi—n do libro en El Sol do 18 de febreiro de 1931. Residindo, pois, a cabalo da Peroxa e Ourense, Blanco Torres desenvolve un febril labor xornal’stico. En Ourense colabora co galeguista Heraldo de Galicia (1930-36), incorp—rase ‡ redacci—n de La Zarpa, e, simultaneamente, a’nda que por breve prazo, dirixe en 1931 La Repœblica, Semanario pol’tico, efŽmero pero emblem‡tico peri—dico 1 colaboracións 38 17/4/01 18:26 Página 38 Juan L. Blanco Valdés ourens‡n. A sœa sinatura aparece ademais na prensa republicana nacional: El Liberal, La Libertad, El Sol, Nueva Espa–a, El Heraldo de Madrid..., nos medios das colectividades galegas en AmŽrica: Arazœa (Montevideo), nas revistas dos centros galegos de Bos Aires e Montevideo, e, en fin, noutros medios m‡is minoritarios e fugaces do pa’s: La Voz del Agro (Chantada), Gaceta de Galicia (Vigo)... No clima social vŽntase a fin da monarqu’a. En efecto, o 12 de abril as elecci—ns municipais outorgan rotunda maior’a nas capitais de provincia e principais cidades ‡s forzas republicanas. Dous d’as despois, procl‡mase euforicamente en todo o pa’s a Repœblica. O rei abandona Espa–a. O 14 de xullo te–en lugar as elecci—ns lexislativas constitu’ntes. Blanco Torres foi candidato en Ourense como independente nas listas da conxunci—n republicano-radical-socialista pero non obtivo escano. En outubro, Aza–a Ž xefe do Goberno da Repœblica e nomea ministro da Gobernaci—n a Casares Quiroga, quen promove a Blanco Torres — seu primeiro destino pol’tico: o goberno civil de Palencia, cargo do que toma posesi—n o 5 de xaneiro de 1932. Trasl‡dase a Palencia coa sœa dona Julia e unha sobri–a, Guillermina, e ten un bo comezo, sendo moi loada pola prensa do tempo a sœa austera e ecu‡nime xesti—n. Mais a experiencia de Blanco Torres parece demostrar que a pol’tica se leva mal coa Žtica, e os seus inamovibles principios de civilidade enfr—ntanse en Palencia co que el con- sidera a actitude caciquil dun sector local do republicanismo conservador. O titular do 14 de xu–o de 1932 do Diario Palentino di: ÒUn gesto de dignidad. El gobernador civil renuncia a su cargo y se reintegra a su tierra, antes de tolerar y someterse a cualquier caciquismo pol’ticoÓ. Deste xeito, presenta a sœa dimisi—n, que, nun primeiro momento Ñe a teor do cruce de telegramas entre o ministro e mailo gobernadorÑ, parece que non lle Ž admitida, a’nda que Ž finalmente aceptada en decreto do Presidente da Repœblica do 16 de xu–o de 1932. Trala sœa m‡is ben fuxid’a experiencia de goberno na terra do trigo, Blanco Torres reintŽgrase a Galicia. O 9 de outubro deste ano 1932 participa en Lugo nos actos de fundaci—n do Partido Republicano Galego xurdido da reorganizaci—n interna da Federaci—n Republicana Galega. Durante o ano 1933, Blanco Torres residiu na Coru–a onde se fixo cargo da direcci—n de El Noroeste, xornal republicano no que fora xa redactor nos seus primeiros tempos do retorno na emigraci—n. En novembro dese ano, as elecci—ns lexislativas Ñas primeiras nas que votaron en Espa–a as mulleresÑ, dan o poder ‡ coalici—n de dereitas CEDA, nalgœns puntos coaligada co Partido Radical de Alejandro Lerroux. D‡ comezo o denominado Òbienio negroÓ. En 1934, Blanco Torres deixa a Coru–a e volve ‡ Peroxa. Segue colaborando intensamente coa prensa galega, nacional e ultramarina. Tralos sucesos revolucionarios de outubro 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 39 Roberto Blanco Torres: os trazos dunha vida 39 dese ano, Blanco Torres escribe incendiarios artigos de denuncia da pol’tica radical-cedista e en novembro Ž procesado e encarcerado en rŽxime de prisi—n atenuada en Madrid. Xulgado por un tribunal de urxencia, Ž defendido polo avogado republicano Francisco L—pez Goicoechea, que alude no seu discurso forense —s principios de liberdade que deben informar toda actividade xornal’stica, e resulta absolto. En 1935, coa sœa dona Julia e a sœa sobri–a Guillermina, Blanco Torres trasl‡dase a Pontevedra onde, a pedimento de Bibiano Fern‡ndez Osorio-Tafall, acepta a xefatura de redacci—n de El Pa’s, emblem‡tico —rgano do republicanismo local de periodicidade semanal dende 1930 e diaria dende 1931, ano no que cambia a cabeceira pola de El Pa’s, Diario Republicano de la Tarde. En Pontevedra, a familia Blanco Torres vive nun piso alugado na rœa da Oliva, cabo da casa de Castelao e a sœa dona, a estradense Virginia Pereira, matrimonio co que os Blanco Torres mante–en unha estreita relaci—n. Outramente, na compa–a de Julia e moitas veces de Guillermina, Roberto escapa sempre que pode ‡ casa rectoral de Lores cas do seu irm‡n Germ‡n. Os esc‡ndalos e corruptelas pol’ticas do goberno de Lerroux rematan coa sœa carreira pol’tica e co bienio negro. Nun intento de conte-lo avance da esquerda, o presidente Alcal‡ Zamora encomenda formar goberno en outubro de 1935 a Manuel Portela Valladares, quen convoca novas elecci—ns. A mobilizaci—n das forzas nacio- Roberto Blanco Torres, por Castelao. nalistas, progresistas, republicanas de esquerdas, anarquistas, comunistas e socialistas leva ‡ constituci—n da Fronte Popular o 15 de xaneiro. O 16 de febreiro te–en lugar as œltimas elecci—ns lexislativas da Repœblica Ñe as œltimas elecci—ns libres en Espa–a ata 1977Ñ que outorgan unha rotunda maior’a ‡ Fronte Popular. Nesta altura, Blanco Torres, compartindo a euforia do momento, participa na reconstituci—n da Asociaci—n Galega de Escritores (a constituci—n orixinal tivera lugar en Ourense no ano 30 pero — cabo foi esmorecendo). Os actos te–en lugar o 29 de marzo no Pazo de Raxoi, en Santiago; Ant—n Villar Ponte, flamante deputado polo Partido Galeguista e inspirador do 1 colaboracións 40 17/4/01 18:26 Página 40 Juan L. Blanco Valdés acto, falecera uns d’as antes, o 4 do mesmo mes. Na nova executiva da Asociaci—n, e baixo a presidencia do poeta muxi‡n Gonzalo L—pez Abente, Blanco Torres Ž reelixido vocal contador. Nas semanas seguintes, ret—mase en Madrid por parte de Bibiano Fern‡ndez Osorio-Tafall, presidente do ComitŽ de Autonom’a de Galicia, a cuesti—n da autonom’a de Galicia. Tras varias reuni—ns cos deputados galegos, o ComitŽ fixa o 31 de maio a data definitiva para o plebiscito do Estatuto: 28 de xu–o de 1936. Blanco Torres recibe o nomeamento de Xefe de Prensa do Ministerio da Gobernaci—n Ñnomeamento no que resulta claro vela intervenci—n do subsecretario do Ministerio, Osorio-TafallÑ, e, en consecuencia, trasl‡dase a Madrid. CompromŽtese activamente na campa–a pro-estatuto e, deste xeito, preside o 20 de xu–o un multitudinario mitin no Teatro Alc‡zar da capital, no que participan entre outros Fern‡ndez del Riego polo PG, Edmundo EstŽvez polo PSOE e Emilio Gonz‡lez L—pez por Esquerda Republicana. O 28 ten lugar, en efecto, o plebiscito que ofrece un 99 por cento de votos a favor do si. Blanco Torres retorna ‡ Peroxa a buscar a Julia e Guillermina para se instalar permanentemente en Madrid. A piques de sa’ren para a capital, o 18 de xullo as radios de todo o pa’s dan conta de confusas novas acerca da sublevaci—n do exŽrcito en çfrica. Todo o mundo pensa — principio que Ž outra sanjurjada, unha militarada m‡is que axi–a se sufocar‡. Pero nos d’as seguin- tes os feitos van encarrilando un vieiro dram‡tico e tinguido de sangue. No caso concreto de Ourense, o 27 de xullo Ñmenos de dez d’as despois do golpeÑ, execœtase a primeira sentencia de morte. Blanco Torres est‡ con Julia na Peroxa. Unha noite de remates de xullo ou comezos de agosto Ž detido por elementos civ’s armados, uns tales Jorge e Julio Ñde triste lembranza, especialmente este œltimo, entre xente a’nda viva da PeroxaÑ, pero daquela amigos da casa. Dende o c‡rcere do Pos’o, Blanco Torres dirixe unha carta a Julia na que a tranquiliza e lle asegura que est‡ ben, misiva que asina na ÒPrisi—n Provincial, 7 de agosto de 1936Ó. Os xu’zos sumar’simos e os paseos sucŽdense. O 17 de setembro Ž fusilado o gobernador civil da provincia, Gonzalo Mart’n March. Crendo que a sœa condici—n de sacerdote poder‡ servir de algo, Germ‡n Blanco Torres vai a Ourense e av’stase co xu’z militar da praza, comandante de infanter’a Antonio Casar Olavarrieta, e co bispo da diocese Florentino Cervi–o, acŽrrimo partidario dos golpistas. Nada aproveita. Cando pola tardi–a do 1 de outubro informan a Blanco Torres de que pode marchar, nada m‡is po–e-lo pŽ na rœa Ž detido por falanxistas e introducido nun auto que parte cara a Celanova. DetŽ–ense nesta localidade e, mentres cean, introducen a Blanco Torres no mosteiro, naqueles d’as habilitado como prisi—n. Rematan e collen cara a Bande e o paso fronteirizo de Lindoso. Na madrugada, por volta das catro, do 2 de outubro de 1936, dous balazos segan a vida de Roberto Blanco 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 41 Roberto Blanco Torres: os trazos dunha vida Torres. Ti–a 45 anos. O seu corpo apareceu en camiseta e calz—ns nunha gabia, no quil—metro 67 da estrada Ourense-Portugal, a actual N-540, en terras da fregues’a de San Fiz de Galez, concello de Entrimo. O cad‡ver estaba xunto —s doutros dous infelices, tamŽn domiciliados, consonte a certificaci—n de defunci—n, en Ourense: Eulogio V‡zquez de 42 anos e Rizal Villamar’n Iglesias de 28. Por orde xudicial, todos tres foron soterrados no cemiterio parroquial cabo da igrexa, nun recanto onde era costume inhuma-los corpos dos mendigos e moinantes portugueses que aparec’an mortos por aquelas terras arraianas. ANEXO: BIBLIOGRAFÍA SOBRE ROBERTO BLANCO TORRES Alonso Girgado, Luis (dir.), ÒBlanco Torres, RobertoÓ, Cristal (1932-33), Edici—n facsimilar, Centro Ram—n Pi–eiro para a Investigaci—n en Humanidades, 1998, p‡xs. 77-78. _____(coord.), ÒLa AlboradaÓ, ÒLa Tierra GallegaÓ, Edici—n facsimilar, Centro Ram—n Pi–eiro para a Investigaci—n en Humanidades, 1999. Alonso Girgado, Luis; Teresa Monteagudo Cabaleiro; Manuel Regueiro Tenreiro, Roberto Blanco Torres, Xunta de Galicia, 1999. 41 Alonso Montero, Xesœs, ÒRoberto Blanco TorresÓ, secc. Beatus qui legit, La Voz de Galicia, 12.01.95. Alonso Montero, Xesœs (ed.), Roberto Blanco Torres. P‡xinas sobre a lingua galega, Universidade de Santiago de Compostela, 1999. _____ÓPrimeiro achegamento ‡ poes’a de Roberto Blanco TorresÓ, en Orballo da media noite, Edici—n facsimilar, Concello de Cuntis, 1998. A Nosa Terra, recensi—n de Orballo da media noite, A Nosa Terra, 267, 01.12.29. A Nosa Terra [ÀAnt—n Villar Ponte?], recensi—n de De esto y de lo otro, A Nosa Terra, 282, 01.04.31. [reprod. en J. L. Blanco ValdŽs, 1998, 355]. Bern‡rdez, Francisco Luis, ÒEl adem‡n de Blanco TorresÓ, Galicia, Diario de Vigo, 25.07.24. Blanco Fuentes, Mario, Apuntes sobor da vida e a morte de Roberto Blanco Torres feitos polo seu sobri–o Mario Blanco Fuentes, 1992, inŽdito. Blanco ValdŽs, Juan Luis, Hipertensi—n c’vica. Aproximaci—n ‡ vida e a obra de Roberto Blanco Torres, Edici—ns do Castro, 1998. _____Roberto Blanco Torres, Col. A Nosa Memoria, Xunta de Galicia, 1999. [Cam’n, Alfonso], ÒEl viejo amigo de Cuba, Gobernador de la RepœblicaÓ, Norte, nœm. 29, marzo de 1932 [reprod. en J. L. Blanco ValdŽs, 1998, 356-357]. 1 colaboracións 42 17/4/01 18:26 Página 42 Juan L. Blanco Valdés Carami–as, vid. PŽrez G—mez, JosŽ Juan. Carballo Calero, Ricardo, Historia da literatura galega, Ed. Galaxia, 1975, 2» ed., p‡x. 608. Carballo Soli–o, Xesœs (trad.), Roberto Blanco Torres. Disto e do outro, Ed. Galaxia, 1999. _____Roberto Blanco Torres. Disto e do outro. Antolox’a, Ed. Galaxia, 1999. Couceiro Freijomil, Antonio, ÒRoberto Blanco TorresÓ, El idioma gallego. Historia, gram‡tica, literatura, Barcelona, Casa Editorial Alberto Mart’n, 1935, p‡x. 437. _____ÓBlanco Torres, RobertoÓ, Diccionario bio-bibliogr‡fico de escritores, Bibli—filos gallegos, 1951. D[’az] F[ern‡ndez], J[osŽ], recensi—n de De esto y de lo otro, en El Sol, 18.03.31 [reprod. en J. L. Blanco ValdŽs, 1998, 354]. Edici—ns do Castro, ÒNotas para unha historia do periodismo galegoÓ e ÒNota da editorialÓ [reproduce a entrevista de Gustavo Luca de Tena e Xan Carballa a Valent’n Paz-Andrade, publicada orixinalmente en A Nosa Terra, 316, 22 de maio de 1987] en Galicia, Diario de Vigo, edici—n facsimilar, Edici—ns do Castro, 1990. Equipo DD, ÒRoberto Blanco Torres. Insigne escritor y periodista. En el 107 aniversario de su nacimiento (Cuntis 1891-Ourense 1936)Ó, Diario de Pontevedra, 22.03.98. Feijoo Barreiro, Pedro, Cousas do Galicia, por Castelao, Edici—ns do Castro, 1997, p‡xs. 46-47. Fern‡ndez del Riego, Francisco, Escolma da poes’a galega. Vol. IV, Os contempor‡neos, Ed. Galaxia, Vigo, 1955, p‡xs. 81-86. _____Historia da literatura galega, Ed. Galaxia, Vigo, 2» ed., 1971, p‡xs. 149-150 e 184. Dom’nguez Alberte, Roberto Blanco Torres e a loita pola supremac’a Žtica, Edici—ns Laiovento, 1999. _____ÓRoberto Blanco Torres na lembranzaÓ, Alborada (Barcelona), 1986, p‡xs. 21-22. Dur‡n, JosŽ Antonio, ÒBlanco Torres, RobertoÓ, Gran Enciclopedia Gallega, tomo 3, p‡x. 259-260. _____ÓBlanco Torres, RobertoÓ, Diccionario de escritores en lingua galega, Edici—ns do Castro, 2» ed., 1992. Dur‡n, XosŽ, Roberto Blanco Torres, xornalista e poeta, Col. çrbore, Ed. Galaxia, 1999. _____ÓBlanco Torres, xornalista e poetaÓ, supl. Culturas, La Voz de Galicia, 16.12.1997. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 43 Roberto Blanco Torres: os trazos dunha vida 43 Fern‡ndez Mazas, Armando, ÒLetras orensanas: los periodistas Roberto y JacintoÓ, Faro de Vigo (Faro de Orense), 27.01.85. N—s [ÀVicente Risco?], recensi—n de Orballo da media noite, nœm. 75 (1939), p‡xs. 66-67 [reprod. en J. L. Blanco ValdŽs, 1998, 344-345]. Fuente, Manuel de la, ÒPostal del a–o 17: Roberto Blanco Torres. I. La luchaÓ, Faro de Vigo, 12.09.92 e ÒII. El castigoÓ, idem, 13.09.92. Otero Pedrayo, Ram—n, ÒRoberto Blanco TorresÓ, O libro dos amigos, Ediciones Galicia del Centro Gallego de Buenos Aires, 1953, p‡xs. 77-79. Garrido Couceiro, Xo‡n Carlos, ÒA esperanza que agromou co orballo da media noite foise coa xeada do amencer: Roberto Blanco TorresÓ, Os m‡rtires do 36, A Nosa Terra (Col. A nosa historia, vol. 7), 1996. Paz-Andrade, Valent’n: ÒEl paso de Unamuno como desterrado por VigoÓ, El Progreso, 12.05.68. PŽrez G—mez, JosŽ Juan (Carami–as), recensi—n de Orballo da media noite, Vida Gallega, (Vigo), nœm. 438, 31.01.30. Gonz‡lez Mart’n, Gerardo, ÒBlanco Torres, RobertoÓ en Periodistas, impulsores del viguismo. 1874-1923. El Ònoventa y ochoÓ y otros hitos locales, Instituto de Estudios Vigueses, 1996, p‡x. 264. Rodr’guez Pi–eiro, XosŽ [Xesœs Gonz‡lez G—mez], ÒRoberto Blanco Torres: un periodista para o seu tempoÓ, Alborada (Barcelona), 1986, p‡xs. 5-6. Gonz‡lez PŽrez, Clodio, Roberto Blanco Torres, Edici—ns Toxosoutos, 1998. Rodr’guez Santos, Abd—n, ÒFray RoblantoÓ, Eco de Galicia, nœm. 18, 04.11.17 [reprod. en J. L. Blanco ValdŽs, 1998, 31-32]. _____Roberto Blanco Torres. Artigos e poemas galegos, Edici—ns Toxosoutos, 1999. Luca de Tena, Gustavo, ÒHist—ria dunha foto sen Roberto Blanco TorresÓ, A Nosa Terra, 18.12.86. Navia, Rosa, ÒA conciencia ‡ espreitaÓ, O Correo Galego, 02.04.98. Neira Vilas, XosŽ, A prensa galega de Cuba, Edici—ns do Castro, 1985, p‡xs. 33-34, 84-85, 95 e 105. Santos Gayoso, Enrique, Historia de la prensa gallega, Volume I. 1800-1986, 1990. Volume II: 1800-1993, Edici—ns do Castro, 1995, p‡xs. 467-468; 498 e 616 (vol. I) e p‡x. 128 e s.v. Blanco Torres (vol. II). Seixo Pastor, Marcos, Roberto Blanco Torres, Edici—ns A Nosa Terra, 1998. 1 colaboracións 44 17/4/01 18:26 Página 44 Juan L. Blanco Valdés _____Blanco Torres, xornalismo irmandi–o, ed. A Nosa Terra, 1999. SigŸenza, Julio, recensi—n de Orballo da media noite, Galicia, Revista do Centro Galego de Montevideo, nœm. 154-155, nov.-dec. 1929. Temporada de Mondariz, La, recensi—n de Orballo da media noite, La Temporada de Mondariz, nœm. 7, xullo de 1930. Vilavedra, Dolores (coord.), ÒBlanco Torres, RobertoÓ, Diccionario da literatura galega. I. Autores, Ed. Galaxia, 1995; e II. Publicaci—ns peri—dicas, Ed. Galaxia, 1997 [debe consultarse o ’ndice onom‡stico, p‡x. 527]. Villar, Miro, ÒRoberto Blanco Torres (1891-1936), unha obra poŽtica crebada polo fascismoÓ, A Nosa Terra, 23.01.92. Valc‡rcel, Marcos, A prensa en Ourense e a sœa provincia, Deputaci—n provincial, Ourense, 1987, p‡xs. 185-189 e 197-201. Villar, Miro (ed.), Orballo da media noite, Biblioteca das Letras Galegas, Edici—ns Xerais de Galicia, 1998. Vidal, Carme, ÒRoberto Blanco Torres, o Ôxornalista desco–ecidoÕÓ, A Nosa Terra, 19.03.98. Villar Ponte, Ant—n, recensi—n de Orballo da media noite, CŽltiga, Bos Aires, ano VII, nœm. 127, 10 de abril de 1930. VV. AA., Roberto Blanco Torres. Xornadas de alerta e agon’a, Edici—ns Xerais de Galicia, 1999. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 45 45 CONVERSACIÓN CON DOMINGO GARCÍA-SABELL Ana Mar’a Platas Tasende Instituto Rosal’a de Castro Santiago de Compostela A Galicia do sŽculo XX non poder‡ ser evocada sen lembrar este home. Domingo Garc’a-Sabell soubo inundala de humanidade e de sabedor’a, con ese raro don que s— acompa–a as intelixencias senlleiras. MŽdico de precoz vocaci—n, a sœa entrega —s enfermos non lle impediu enche-lo esp’rito dos m‡is variados co–ecementos e abrirse ‡ vasteza dunha cultura europea na que xa participa plenamente cando prepara un dos seus doutoramentos na universidade de Berl’n Ño outro far’ao na de MadridÑ. Esa etapa de rigorosa formaci—n alemana non hab’a deixar nunca de incidir na sœa traxectoria. De feito, Garc’a-Sabell, polo seu talante, os continuos contactos con moi diversas personalidades e centros de estudio nacionais e estranxeiros, as sœas viaxes e a sœa inesgotable curiosidade, Ž un galego universal. Seguramente Ž tamŽn un dos œltimos nos que se pode advertir un saber enciclopŽdico, de xeito que un sereno interese por canto signifique progreso cient’fico, human’stico ou pol’tico, igual que por todo aquilo que atenda — mundo do pensamento ou das artes, queda ben patente nos seus abundantes escritos. Baste sinalar, a maneira de mostra, os inclu’dos no seu famoso Ensaios. I, de 1963, tan avanzados para aquel momento: na ÒAn‡lisis eisistencial do home galego enfermoÓ esmiuza as relaci—ns entre enfermidade, esp’rito e idiosincrasia, e as reacci—ns dos galegos fronte ‡ doenza e mesmo fronte ‡ morte. De ÒJames Joyce i a loita pola comunicaci—n totalÓ adm’ranos non s— a beleza mesma do artigo, sen—n os co–ecementos literarios que demostra e a lucidez con que fala de tŽcnicas narrativas daquela moi pouco estudiadas en Espa–a, todo xunto a unha capacidade de interrelaci—n que deixa ben patente c—mo estaba — tanto das novidades e das œltimas direcci—ns da cr’tica. En ÒNotas en col da fame galegaÓ ofrŽcenos un documentado estudio sobre as causas e os efectos derivados das deficiencias da nutrici—n na nosa terra. ÒVan Gogh i a dimensi—n antropol—xica da pintura contempor‡neaÓ xunta, dunha banda, interesantes Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 1 colaboracións 46 17/4/01 18:26 Página 46 Ana María Platas Tasende xu’zos sobre autores e obras dunha das artes que m‡is lle atraen, doutra os seus puntos de vista, como mŽdico, sobre a clase de trastorno mental que no pintor holandŽs se uniu ‡ xenialidade. As’, contrastadas coas opini—ns dos m‡is relevantes especialistas nos temas, conceptual e estilisticamente admirables, as sucesivas publicaci—ns de Garc’a-Sabell Ñinvestigaci—ns, ensaios, artigos de prensaÑ forman un corpus amplo e diverso que fala de seu da abraiante personalidade de quen as escribiu. Non Ž extra–o, pois, que, desde outros pa’ses, instituci—ns de alto prestixio reco–ecesen o seu labor con innu- Ñ Vostede Ž unha das personalidades m‡is admiradas e respectadas na Galicia do sŽculo XX. Estamos afeitos a contar coa sœa participaci—n na cultura, na ciencia e na pol’tica, pero pouco nos lembramos do traballo e da preparaci—n que iso esixe. Para que os lectores comprendesen o car‡cter dos personaxes literarios, adoitaban os escritores realistas amosa-las circunstancias m‡is relevantes do seu pasado. Xogando coas tŽcnicas da novela poderiamos iniciar esta conversa: ÀComo foi a infancia de Domingo Garc’a-Sabell? Ñ A mi–a infancia foi marcadamente relixiosa. Por unha parte eu fun ‡ escola das monxas das HuŽrfanas. Al’ hab’a dœas monxas, curiosamente moi merables distinci—ns, e que, no noso, entre outras, se lle concedese o Premio das Letras e das Artes de Galicia, ou que se conte con el, ininterrompidamente desde a sœa instauraci—n, como xurado do Premio Pr’ncipe de Asturias. Garc’a-Sabell foi, ata tempos moi recentes, presidente da Real Academia Galega, senador por designaci—n real e delegado do Goberno en Galicia. Conscientes de que lle imos roubar un anaco do seu tempo, lŽvanos ‡ casa deste santiaguŽs, hoxe residente na Coru–a, o desexo de achegalo —s nosos lectores. Domingo Garc’a-Sabell Ž persoa moi afable. O seu hospitalario sorriso abre de par en par as portas da nosa conversa. cordiais. Unha era a famosa sor Julita e a outra, sor Candelaria. Cada neno, algunhas tardes, deb’a recitar unha escena da Biblia de memoria, por exemplo, o so–o de XosŽ ou cousas as’. Eu ti–a adscrita unha l‡mina e os outros rapaci–os, outras. Pois ben, eu ti–a moita memoria, e s’goa tendo; cando faltaba algœn por un catarro, por unha gripe, polo que fora, dic’ame a min sor Julita: ÒA ver, Dominguito, di tœ esta l‡minaÓ. E eu dic’a a l‡mina. De modo que eu sab’a de memoria toda a Biblia, unha Biblia ad usum Delphini, naturalmente. Por outra parte ped’annos que foramos, parŽceme que eran os venres, ‡ Misa, e eu ent—n sofr’a unha especie de deliquios m’sticos, porque 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 47 Conversación con Domingo García-Sabell Domingo García-Sabell. 47 1 colaboracións 48 17/4/01 18:26 Página 48 Ana María Platas Tasende hab’a una imaxe da Milagrosa, que supo–o que seguir‡ estando al’. Eu fix‡bame moito nela e parec’ame que nalgœn momento miraba para min; esto non correspond’a coa realidade, pero era o que eu v’a. Esa foi a mi–a infancia. Doutra banda, eu padec’a un atranco: son zurdo, fago todo coa man esquerda, todo menos escribir, porque ent—n t’–ase a zurdeira por unha cousa infamante, por un defecto, por algo que hab’a que ocultar, as’ que eu ti–a, ‡ parte de ir — colexio, unha clase de aprender a escribir coa dereita na mi–a casa, de modo que o esforzo era dobre. Naturalmente que esquec’n a esquerda, aprend’n a escribir coa dereita, e Ž o œnico que fago con ela. Ñ En efecto, o mesmo que Mara–—n, vostede Ž un mŽdico humanista. ÀDe que maneira xurdiu este œltimo aspecto da sœa personalidade? Ñ Eu creo que foron simult‡neos. Naturalmente hab’a niso unha compo–ente moral, o desexo de ser œtil —s demais, de axudalos nas sœas menesterosidades, e a m‡is grande de todas Ž, sen dœbida, a enfermidade. Ñ ÀLembra cando naceu en vostede a vocaci—n pola medicina? Ñ Eu creo que esa vocaci—n pola medicina xa estaba dentro de min desde a adolescencia, cando eu estudiaba o bacharelato. D‡banseme moi ben as Ciencias f’sicas e a min o que me intrigaba enormemente era c—mo funcionaba o corpo humano. Adiqueime a estudialo xa no bacharelato, non s— a Anatom’a, sen—n, e moi especialmente, a Fisiolox’a, e obtiven niso unhas notas moi altas. Esa primeira facilidade, esa primeira querencia e curiosidade de saber c—mo funcionaba o corpo humano dobrouse despois por un af‡n de axudar —s demais, e foi xa o que motivou a mi–a adicaci—n ‡ Medicina, que era absolutamnete compatible coas mi–as lecturas, fortes, moi fortes e moi seguidas, de filosof’a, de literatura, e doutras moitas materias. Domingo García-Sabell nos seus tempos de estudiante. Ñ ÀCales poden se-las influencias que, — seu xu’zo, m‡is incidiron na sœa formaci—n? Ñ Iso depende da Žpoca. De rapazolo, de adolescente, a mi–a formaci—n 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 49 Conversación con Domingo García-Sabell dependeu moito das obras de Valle-Incl‡n, pero despois, ‡ parte de seguir subxugado pola fermosura da obra, recib’n tamŽn a influencia de don JosŽ Ortega y Gasset e doutros fil—sofos. Adiqueime ent—n a estudiar Filosof’a a fondo, porque eu non sei facer unha cousa se non Ž ata a ra’z. 49 zar — m‡ximo a xente de Madrid. Naturalmente, empregueime a fondo niso, e creo que consegu’n bastante. Ñ En particular, Àgozou algœn personaxe galego da sœa admiraci—n de xuventude? Ñ Cando eu era novo admiraba a Valle-Incl‡n. Despois tamŽn a outros, entre eles Cunqueiro, pero nese intre, xusto nese intre, foi Valle-Incl‡n. Ñ ÀO seu interese pola cousa pœblica desenv—lvese — mesmo tempo que as demais facetas? ÀHoubo algœn feito determinado que o levase a pensar en participar na pol’tica? Ñ Ese interese pola cousa pœblica arrincou de dous factores. Por un lado, que o Rei me fixo senador. Chamou tres persoas para falarlles el persoalmente. Cos demais f’xoo Sabino Fern‡ndez Campo. Esas tres persoas fomos Juli‡n Mar’as, Camilo JosŽ Cela e mais eu. A primeira vez eu non co–ec’a o Rei. D’xome: ÒHay que trabajar mucho, yo le ruego a usted que acepte este cargo como representante m’oÓ. Eu aceptei inmediatamente. Ramón Piñeiro e García Sabell. Ñ Desde a sœa dilatada experiencia intelectual, Àque fitos fundamentais, achegados polo sŽculo XX que agora remata, salientar’a no eido da cultura? Ñ Dic’ame vostede que o seu interese pola cousa pœblica, ademais desa chamada do Rei, tivo outras causas. Ñ No eido da cultura eu salientar’a dous feitos fundamentais: un, a filosof’a de Heidegger, esa grande filosof’a Ñnon esquezamos que don JosŽ Ortega y Gasset dixo que era o fil—sofo meirande de t—dolos temposÑ; e o outro, a literatura de James Joyce, sobre todo o Ulises, do cal eu escrib’n un longo ensaio. Ñ Si. D’xome ent—n Ram—n Pi–eiro que, xa que eu era senador real, o que deb’a facer era intentar galegui- Ñ Cambiando un pouco de tema, vista no seu conxunto, Àcomo observa a 1 colaboracións 50 17/4/01 18:26 Página 50 Ana María Platas Tasende situaci—n xeral de Galicia, compar‡ndoa coa da sœa xuventude? Ñ Se a comparamos coa da mi–a xuventude, e xa van anos des que fun mozo, hai un enorme progreso en t—dolos sentidos, Ž dicir, no sentido material, hoxe hai moitas m‡is comunicaci—ns e moito mellores das que hab’a nos meus tempos; tamŽn hai unha especie de conciencia do que debe ser Galicia que non houbo endexamais. O progreso, por conseguinte, Ž substancial e enorme, visto desde a mi–a xuventude. Ñ Na actualidade loitan entre si dœas tendencias opostas, o universalismo, que entre n—s toma a forma de europe’smo, e a concentraci—n no propio, ‡s veces limitado — folcl—rico; Àcales son, na sœa opini—n, os riscos destas posturas tan antag—nicas? Ñ Eu son partidario de europeizar Galicia, iso polo de pronto. Ademais eu creo que a cultura viva est‡ en Europa, e por conseguinte o que hai que facer aqu’ Ž trasladala con acento propio, non servilmente, ou sexa, sen mimetismos, sen imita-lo que se fai f—ra. Ñ Nos tempos que vivimos, a tendencia co–ecida como posmodernidade teorizou sobre a existencia dunha crise total de 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 51 Conversación con Domingo García-Sabell 51 valores no pensamento, a cultura e as artes. ÀQue pensa vostede — respecto? Ñ Penso que escasean moito, moit’simo, se Ž que se pode dicir que hai algunha. Ñ Eu penso que efectivamente hai unha crise de valores na Europa actual, non me refiro en particular a Galicia, pero Ž unha crise que est‡ en Europa, en NorteamŽrica e noutros lugares. Hai, sen embargo, unha volta — sentimento relixioso. Iso non ten dœbida para min, e iso Ž o que interesa maiormente. Ñ Nos sŽculos XIX e XX as construcci—ns intelectuais ou literarias m‡is poderosas provi–an de Alema–a, Francia ou Inglaterra. Agora parece notarse un acusado descenso do influxo da cultura destes pa’ses. ÀCre vostede na teor’a que sostŽn que o centro se trasladou a NorteamŽrica ou que mesmo se desprazar‡ a Asia no sŽculo pr—ximo? Ñ ÀHai hoxe figuras que, como Ortega ou vostede mesmo, reflexionen sobre a actualidade e ergan as sœas voces a travŽs do ensaio? Ñ Non, non o creo en absoluto. Eu coido que a cultura europea, que est‡ neste intre nun nivel moi baixo, ha volver — seu e que ha volver a ter grandes expansi—ns e grandes d’as. 1 colaboracións 52 17/4/01 18:26 Página 52 Ana María Platas Tasende Ñ ÀQue pensa sobre a posible desaparici—n do papel que no Occidente tiveron instituci—ns como o teatro, a literatura ou a pintura, que, segundo algœns te—ricos, est‡n a piques de se extinguir? Ñ Algo hai diso nalgœn sector. A pintura, evidentemente, est‡ desfacŽndose. Hai por exemplo a Lichtbild, que eu traducir’a por Ôluz figurativaÕ, que Ž unha trapallada tremenda. E moitas das esaxeraci—ns da pintura abstracta son tamŽn absolutamente desde–ables. Pero iso non quere dicir que non vaia haber unha volta — rego, e tampouco equivale a que a pintura abstracta non te–a acadado acentos extraordinarios e definitivos. En resumo, Ž posible volver a empezar. Claro que para iso fai falta que xurda unha persoa xenial, como no seu tempo foi Picasso. Ñ O seu labor, durante moitos anos, como presidente da Academia Galega fai de vostede un excelente vix’a para observa-la situaci—n da lingua. ÀCal coida que Ž o seu estado actual e cales as sœas perspectivas de futuro? Ñ O estado actual Ž de minoraci—n da lingua galega, Ž dicir, estase convertendo nun idioma coloquial, exclusivamente coloquial, e non vai m‡is al‡. E todo o demais Ž unha especie de rito que garante unha certa galeguidade, que Ž falsa, absolutamente falsa. Ñ O longo dos anos, Domingo Garc’a-Sabell foi un punto de referencia inescusable para a defensa da cultura galega. Cando participou na creaci—n de empresas como Galaxia, Àsupo–’a que a fin de sŽculo ser’a en Galicia tal como a estamos vivindo? ÀEn que aspectos a realidade deixou curtas as esperanzas e en cales foi m‡is al— do imaxinado? Ñ As nosas esperanzas foron grandes, enormes. N—s criamos de boa fe que esas esperanzas ’an ter cumprimento en tanto que se respectase a liberdade. Pero infelizmente non se cumpriron, porque o auxe da nosa cultura Ž moi relativo. Aqu’ o que se fai Ž moito mimetismo, moita transposici—n, pero a penas hai (contar’anse cos dedos dunha man) xentes que te–an visi—n propia, como a tiveron por exemplo o propio Valle-Incl‡n ou Cunqueiro. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 53 Conversación con Domingo García-Sabell Ñ Na sœa xuventude, vostede tratou a Valle-Incl‡n. Despois escribiu algunha vez sobre el e a sœa obra. ÀCal Ž hoxe o seu significado como escritor? Ñ ƒ un significado rotundamente xenial porque anovou moitas cousas, co esperpento, coas Comedias b‡rbaras, e, nese sentido, Ž unha contribuci—n extraordinaria. Por outro lado, como el mesmo repet’a, o seu castel‡n deulle categor’a estŽtica — idioma galego. Ñ Gustar’anos co–ece-lo que vostede pensa da polŽmica xurdida en Galicia pola representaci—n das sœas obras de teatro en castel‡n, tal como el as escribira. Ñ A min parŽceme unha intransixencia totalmente anormal por parte dos que protestan. Penso que as obras de Valle-Incl‡n est‡n como est‡n e O noso entrevistado na súa biblioteca. 53 nelas hai moito galego, incluso o hai en cousas que non son de ambiente galego, por exemplo en La hija del capit‡n, cando est‡n nunha farra, coido que en Madrid, e di Òy una de las daifas se subi— a una mesa e hizo cachizas todo lo que all’ hab’aÓ. Ben, a’ est‡ o galego. Ñ Vostede asistiu desde primeira li–a — desenvolvemento da articulaci—n democr‡tica espa–ola posterior — franquismo e asumiu cargos de responsabilidade. ÀNon lle parece que, neses anos tan conflictivos da transici—n, a resposta dos espa–ois foi, en xeral, bastante positiva? Ñ Sen dœbida ninguna. A cŽlebre teor’a do consenso tivo efectividade e tivo consecuencias grandes. Ñ Esta Ž unha revista consagrada — ensino e —s profesores. ÀComo ve o futuro 1 colaboracións 54 17/4/01 18:26 Página 54 Ana María Platas Tasende da educaci—n nas portas do sŽculo XXI? ÀEst‡ vostede interesado nos problemas que pode supo–er unha nova educaci—n, fronte a unha educaci—n anterior, m‡is cl‡sica? Ñ A’ non te–o criterio. Pero non creo na pedagox’a profil‡ctica en absoluto, nin moito nin pouco, e penso que todo ese af‡n te—rico de forma-los indi- Deixamos tan ilustre compa–a despois de falarmos — abeiro da impresionante biblioteca. Nos andeis, miles de libros, moitos deles verdadeiras xoias, œnicas pola sœa rareza. Tantos amigos, tantos saberes, tantos recordos reunidos acompa–an as fruct’feras horas de Domingo Garc’a-Sabell. Mestre de pensadores, mestre de caba- viduos Ž falso. Se non vai por outros cami–os e non ten outra efectividade que a actual, vexo mal a educaci—n. Non se esqueza de que xa Her‡clito, hai diso dous mil seiscentos anos, deixou dito que Òo car‡cter do home Ž o seu destinoÓ: Ò•thos anthr—poi da’monÓ. leiros, nin sequera esta nosa intromisi—n, perturbadora da sœa continua e silandeira actividade, lle borrou a alegr’a do rostro, o c‡lido sorriso. A Coru–a, febreiro de 1999 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 55 55 O ENSINO DO DEBUXO TÉCNICO. O LASTRE DA TRADICIÓN NA ERA DA INFORMÁTICA (II) Lino Cabezas Gelabert Universidade de Barcelona REVOLUCIÓN FRANCESA E REVOLUCIÓN INDUSTRIAL O car‡cter ideol—xico da xeometr’a descritiva pode explicarse desde as circunstancias hist—ricas que a propuxeron e fixeron necesaria; son as mesmas que enmarcan a Revoluci—n Francesa de 1789. Queremos lembrar que o seu fundador, o matem‡tico Gaspard Monge (fig. 22), foi un entusiasta da revoluci—n, ministro da Mari–a ata abril de 1793, participou na fundaci—n da Escola Normal, foi fundador da Escola PolitŽcnica, dirixiu a expedici—n cient’fica a Exipto e foi nomeado presidente do Instituto de Exipto. Coa Restauraci—n caeu en desgracia, foi privado de t—dolos seus cargos e borrado da lista dos membros do Instituto Nacional. A obra GƒOMƒTRIE DESCRIPTIVE. LE‚ONS DONNƒES AUX ƒCOLES NORMALES, LÕAN 3 DE LA RƒPUBLIQUE; Par Garpard MONGE, de lÕInstitute national (fig. 23), era unha reimpresi—n de 1799, publicada en volume separado das outras materias compiladas nas lecci—ns taquigrafadas, que despois eran corri- xidas polos profesores da Escola Normal e que se publicaran nas SŽances en 1795. Al’ edit‡ronse as nove primeiras lecci—ns dadas por Monge en lÕEcole Normale; outras catro lecci—ns de xeometr’a descritiva, xulgadas polo seu autor como imperfectas na redacci—n, publicar’anse anos m‡is tarde. As clases de lÕEcole Normale nas que se impartiu a xeometr’a descritiva comezaran no mes de xaneiro do ano 1795 coa asistencia de 1200 alumnos recrutados por toda Francia. O corpo docente comprend’a o mellor da cultura cient’fica francesa (Monge, Berthollet, Daubenton, Lagrange, Laplace, Vandermonde, Hauy, etc.). As raz—ns polas que se elixiu o nome de Escola Normal ilustrounas na Convenci—n o seu secretario, J. Lakanal (1762-1845), que tamŽn era un activo membro do ComitŽ de Instrucci—n pœblica. A Escola vinculouse coa intenci—n de impartir unha formaci—n que servira de referencia a outras escolas da nova Repœblica. Coincidindo cos comezos da Revoluci—n Industrial, Monge estaba firmemente convencido de que en Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 1 colaboracións 56 17/4/01 18:26 Página 56 Lino Cabezas Gelabert 22. Retrato do matemático Gaspard Monge. Debuxo de J. B. Baron Regnault. Stadtmuseum Linz-Nordico. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 57 O ensino do debuxo técnico. O lastre da tradición na era da informática (II) 57 mente, unha escola de formaci—n de mestres. A idea principal base‡base na convicci—n de que se eles recib’an unha educaci—n correcta, como consecuencia, propagar’an os seus co–ecementos pola naci—n toda. O curr’culo na Escola Normal inclu’a unha combinaci—n de teor’a e pr‡ctica para lograr unha formaci—n tŽcnica conveniente aplicable ‡s manufacturas. Neste contexto, a xeometr’a descritiva hab’ase converter desde ese momento nunha materia clave para a educaci—n tŽcnica francesa. 23. Portada da primeira edición da Géométrie descriptive de Monge. t—dolos niveis de producci—n das ÔmanufacturasÕ era necesaria unha formaci—n axeitada. Canda o famoso qu’mico Antoine Laurent de Lavoisier, Monge foi tamŽn un dos primeiros en formula-lo esquema dun plan de educaci—n nacional; el foi un dos principais organizadores da mobilizaci—n material e cient’fica para salva-la Repœblica na sœa actuaci—n no ano II no ComitŽ de Salvaci—n Pœblica. Posiblemente era a primeira ocasi—n en que se chamaba a ciencia a gobernar e, como un dos seus resultados, concretar’ase a formaci—n da Escola Normal que era, esencial- Simultaneamente ‡s lecci—ns impartidas na Escola Normal, Monge repetiu o seu curso de xeometr’a descritiva na contempor‡nea Ecole Centrale des Travaux publics, enriquecŽndoo nos contidos con moitas referencias relativas ‡s aplicaci—ns desta disciplina. Esta escola cambiar’a de al’ a pouco o seu nome polo de Ecole polytechnique, a partir do primeiro de setembro de 1795. O proxecto desta escola, a instituci—n de ensino m‡is prestixiosa que legou a Revoluci—n, foi obra de Monge na sœa parte m‡is importante, tal como se testemu–a nos seus DŽveloppemens sur lÕenseignement adoptŽ pour lÕEcole centrale des Travaux publics. Nela, para a preparaci—n comœn dos enxe–eiros civ’s e militares, consider‡base necesario o ensino da matem‡tica, da f’sica e da qu’mica; no ‡mbito da matem‡tica os piares formativos constitu’anse coa xeometr’a descritiva e mailas aplicaci—ns da an‡lise ‡ xeometr’a e ‡ mec‡nica. 1 colaboracións 58 17/4/01 18:26 Página 58 Lino Cabezas Gelabert A DEUSA RAZÓN E A DESCRICIÓN CIENTÍFICA ƒ ben co–ecida a influencia que tiveron na Revoluci—n Francesa os Ôfil—sofosÕ, que viron favorecidas as sœas ideas Ñas ÔlucesÕÑ polas sociedades ilustradas. A ÔRaz—nÕ alzouse como a principal facultade que capacita para alcanza-lo co–ecemento do universal, ascendendo ata o reino das ideas, as referidas ÔlucesÕ. Sabemos que o 10 de novembro de 1793 a Comuna de Par’s organizou unha festa para honra-la Raz—n; nela, a actriz Aubry sa’u, representando a deusa Raz—n, dun templo dedicado ‡ filosof’a e, nun trono, recibiu a homenaxe do pobo; vest’a unha tœnica branca e cubr’a o seu cabelo solto co gorro da liberdade (fig. 24). A’nda que este tipo de cultos desapareceu en marzo de 1794, a Raz—n cient’fica, a Raz—n universal manter’a posteriormente o seu culto a’nda que fose laico e non tan espectacularmente ritualizado. Con estas ideas, fronte ‡ concepci—n do ensino nas academias reais do Antigo rŽxime, que ti–an unha funci—n representativa e simb—lica, o ensino politŽcnico na nova instituci—n dos revolucionarios ser’a abstracta e universal, un ensino razoable — servicio da racionalizaci—n tŽcnica e industrial. A xeometr’a descritiva ser‡, en relaci—n — ensino politŽcnico, o mesmo c— debuxo Ôdo antigoÕ na Academia Real. Tense afirmado con acerto que despois de Monge ser‡ posible establecer unha diferencia precisa entre ÔDebuxoÕ e ÔCiencia do DebuxoÕ; o primeiro ha entenderse como ÒtŽcnica de representaci—n e arte aut—noma producida co emprego de instrumentos de trazadoÓ e o segundo Òcomprende o amplo cap’tulo dos mŽtodos gr‡ficos convencionais e obviamente demostrables para1 a representaci—n de calquera obxectoÓ . En relaci—n co adxectivo ÔdescritivaÕ que Gaspard Monge atribœe ‡ sœa xeometr’a, caben varias observaci—ns. Reco–ecendo que a sœa decisi—n non Ž arbitraria, ha explicarse o seu sentido preciso no momento da sœa formulaci—n e as revisi—ns cr’ticas que se realizan ata hoxe. No sŽculo XVIII, en particular, desenvolvŽronse certas ciencias Ñcomo a bot‡nica, a zoolox’a e a mineralox’aÑ como Ôciencias descritivasÕ que destacaban a importancia da descrici—n dos fen—menos, en oposici—n ‡ meramente especulativa explicaci—n destes. En todo caso, salientouse a importancia da descrici—n fiel dos fen—menos a diferencia da pretensi—n de co–ece-las sœas causas œltimas. En consonancia con estas circunstancias, todo o sŽculo XIX estar‡ caracterizado pola autoridade do positivismo cient’fico que destaca a importancia de todo o que Ž certo, efectivo, verdadeiro, etc. ƒ precisamente ese positivismo cient’fico o que pedir‡ ‡ representaci—n gr‡fica que sexa 1 Luigi Vagnetti, L’Architetto nella storia di occidente, Cedam, Padua, 1980, páx. 442. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 59 O ensino do debuxo técnico. O lastre da tradición na era da informática (II) 59 24. Festa da deusa Razón en París. Fragmento dun gravado tomado do cadro de Coessin de la Tolle realizado segundo os documentos da época. 1 colaboracións 60 17/4/01 18:26 Página 60 Lino Cabezas Gelabert 25. Frontispicio e título da edición imperial da obra Description de L’Égypte. 1809. tamŽn descritiva antes ca expresiva ou simb—lica. De acordo con todo isto, non resulta estra–o que sexa DESCRIPTION DE LÕƒGYPTE2 o t’tulo da Ôedici—n imperialÕ da monumental obra (con m‡is de 3000 ilustraci—ns) na que intervir‡ o propio Monge coa participaci—n de profesores e alumnos da Escola politŽcnica (fig. 25). No texto desta obra reco–Žcese expresamente a fe no positivismo da descrici—n obxectiva: ÒAs series de l‡minas representan obxectos existentes que poden observarse e describir de maneira exacta e, por esta raz—n, p—dense considerar elementos moi positivos para o estudio de ExiptoÓ3 (fig. 26). CIENCIA INMUTABLE E CLASICISMO INMUTABLE A’nda que os revolucionarios franceses loitaron en contra das academias reais do Antigo rŽxime, o certo Ž que substitu’ron aquelas instituci—ns por outras que seguiremos denominando academias e que, precisamente 2 Description de L´Égypte, ou recueil des observations et des recherches qui ont été faites en Égypte pendant l’expédition de l’armée française, París, Imprimerie Impériale, 1809. 3 Recollemos e traducímo-la cita de: Monuments of Égypt, edición con introducción e notas de Ch. Coulston e M. Dewachter, Princenton, 1987, páx. 23. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 61 O ensino do debuxo técnico. O lastre da tradición na era da informática (II) 61 decembro de 1797. Ciencia, Academia e poder relacion‡banse directamente nesta circunstancia. Podemos lembrar tamŽn a profunda amizade existente entre Monge e Napole—n, que se fortaleceu durante a campa–a de Italia e que nunca se interrompeu ata a fin das sœas vidas. Esta amizade foi sintetizada por Napole—n en Santa Helena, cando afirmaba que Monge Òam‡bame como se ama a propia amanteÓ4. 26. Lámina da edición anterior. no sŽculo XIX, exercer‡n o poder desp—tico do que a’nda hoxe adxectivamos academicismo. ƒ o despotismo Ônapole—nicoÕ da xeometr’a descritiva que imp—n no sŽculo pasado a sœa concepci—n dunha educaci—n racional e normativa a travŽs das instituci—ns de ensino do Estado. LÕInstitut national (1795), que albergou as diferentes academias, acadou un gran prestixio que se lles reco–ec’a a t—dolos membros que chegaron a formar parte da sœa n—mina. O propio Napole—n presentouse en 1797, propo–endo e resolvendo o problema consistente en atopar, s— co comp‡s, o centro dun c’rculo dado. Foi as’ designado membro do Instituto o 25 de A xeometr’a descritiva en particular, e a ciencia en xeral, vi–eron ocupar un posto similar — que enchera o clasicismo academicista desde mediados do sŽculo XVII como s’mbolo de prestixio do exercicio do poder; sobre isto c—mpre lembra-la orixe das academias como proxecto das monarqu’as absolutas que o patrocinaban (fig. 27). A vinculaci—n coa idea estŽtica de clasicismo inmutable xustificouse como a expresi—n simb—lica dunha concepci—n tamŽn inmutable da propia monarqu’a. As academias, como invenci—n do absolutismo dos sŽculos XVII e XVIII, pretenden impo–er unha visi—n intemporal da monarqu’a que resistise calquera cambio hist—rico, unha concepci—n idŽntica ‡ idea que se ti–a do propio clasicismo estŽtico. Neste sentido, o termo clasicismo entŽndese moitas veces como sin—nimo da noci—n de exemplar. As connotaci—ns de intemporalidade, orde e autoridade do absolutismo non se van acomodar con facilidade a todo o proxecto acadŽmico 4 “Ce forcené républicain, à ce qu’il croyait, avait pourtant une espèce de culte pour moi, c’était de l’adoration: il m’aimait comme on aime sa maîtresse”, Mémorial de Saint Hélène, Imp. de Lebègue, 1823, páx. 204. 1 colaboracións 62 17/4/01 18:26 Página 62 Lino Cabezas Gelabert 27. Alegoría do patrocinio Real das Academias. Gravado de Mathías de Yrala, 1739. para consolidalo (fig. 28). Neste sentido Ôideol—xicoÕ Ž no que nos podemos referir — academicismo da xeometr’a descritiva. ON ISOMETRICAL PERSPECTIVE, O MODELO ANGLOSAXÓN î mesmo tempo que se formulou e estableceu en Francia o ensino da xeometr’a descritiva, en Gran Breta–a propœxose un sistema de debuxo tŽcnico — servicio da nova industria que estaba desvinculado das fortes implicaci—ns ideol—xicas do modelo francŽs e 28. Emblema alegórico da inmutabilidade da ciencia. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 63 O ensino do debuxo técnico. O lastre da tradición na era da informática (II) 63 29. Primeira figura da obra Isometrical Perspective de Farish, 1820. que explica a diferencia do modelo anglosax—n que perdurou ata hoxe. Desde sempre se reco–eceu que a influencia da xeometr’a descritiva francesa tivo menos importancia en Gran Breta–a, AmŽrica e os pa’ses con influencia anglosaxona ca en pa’ses como Italia, Rusia ou Espa–a, onde o influxo cultural francŽs ten sido maior durante todo o sŽculo XIX. O contraste entre as dœas tradici—ns repercutiu nos cambios producidos no ensino do debuxo tŽcnico — longo de todo este sŽculo. Mentres que 1 colaboracións 64 17/4/01 18:26 Página 64 Lino Cabezas Gelabert en xeraci—ns anteriores a xeometr’a descritiva era omnipresente nun gran nœmero de centros de ensino, pola contra, o ensino actual do debuxo tŽcnico, coa tradici—n anglosaxona, Ž polo xeral m‡is pr‡ctico e os estudiantes desco–ecen moitas veces os axiomas mongianos. Como exemplo e fundaci—n da tradici—n gr‡fica non mongiana ha mencionarse a obra On Isometrical Perspective5 (fig. 29) do seu contempor‡neo inglŽs, o reverendo William Farish (1759-1837), considerado como o iniciador do ensino da enxe–er’a na Universidade de Cambridge. Como primeiro presidente da Cambridge Philosophical Society realizou as ÔlecturasÕ iniciais sobre enxe–er’a nas que utilizou unha especie de ÔmecanoÕ da sœa invenci—n. Segundo as sœas propias palabras: ÒNo desenvolvemento das lecturas que comuniquei na universidade de Cambridge, exhib’n modelos de case t—dalas m‡quinas que se usan nas manufacturas brit‡nicasÓ. A continuaci—n, no seu texto, fai unha descrici—n minuciosa deses modelos que, unha vez utilizados han desmontarse. ÒEstes modelos han de ser desmontados e as pezas utilizadas de novo de distinta forma, para a lectura do d’a seguinte. Como estas m‡quinas, constru’das deste xeito para un uso temporal, sen ter unha existencia permanente, Ž preciso representalas coidadosamente nun papel co que os meus axudantes saiban c—mo as montar de novoÓ (fig. 30). 30. Segunda figura da obra de Farish mostrando o seu sistema de montaxe de pezas para ilustra-los mecanismos de transmisión. A necesidade de representa-los mecanismos nun debuxo tŽcnico leva a Farish a desprezar como ÒinsatisfactoriaÓ a utilizaci—n de tres planos ortogonais para propo–er como alternativa mellor a sœa ÒIsometrical PerspectiveÓ: ÒO tipo de perspectiva que Ž tema deste artigo [...] Eu at—poa moito mellor adaptada para a exposici—n de maquinaria; polo tanto determinei adoptala e decid’n investiga-los seus principios e considerar c—mo pode ser posta en pr‡ctica con m‡is facilidadeÓ. 5 William Farish, On Isometrical Perspective, Cambridge Philosophical Society Transactions, vol. I, páxs. 1-20, 1822. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 65 O ensino do debuxo técnico. O lastre da tradición na era da informática (II) M‡is adiante, Farish d‡ as raz—ns do nome proposto: ÒOs principios desta perspectiva que, desde a circunstancia particular de mostra-las li–as nas tres principais direcci—ns, coa mesma escala, denomineina ÔIsomŽtricaÕÓ. As vantaxes da sœa proposta quedan xustificadas as’: ÒA correcta representaci—n de obxectos pode facilitarse moito co uso desta perspectiva, incluso nas mans de persoas que te–en poucos co–ecementos da arte do debuxo; e a informaci—n dada por semellantes debuxos est‡ moito mellor definida e precisa c‡ obtida polos mŽtodos usuais e apropiados para dirixi-la execuci—n dun traballadorÓ (fig. 31). O pragmatismo industrial, que se pode reco–ecer nas palabras da proposta de Farish, diferenciaba a especulaci—n te—rica da xeometr’a das necesi- 65 dades e limitaci—ns dos operarios que traballaban na industria. Mant’–ase unha posici—n distinta da actitude acadŽmica que defend’a a xeometr’a descritiva francesa. ƒ evidente que as oscilaci—ns no planeamento do debuxo tŽcnico van desde a sœa vinculaci—n coa producci—n industrial, que lle esixe unha funci—n exclusivamente instrumental, tal como a concib’a Farish, e, no outro extremo, a sœa relaci—n cient’fica coa xeometr’a descritiva dependente do pensamento matem‡tico. O predominio acadŽmico dos matem‡ticos nesta polŽmica Ž, precisamente, a caracter’stica de todo o sŽculo XIX, no que exercen a sœa autoridade e poder desde as instituci—ns acadŽmicas, fortalecendo o que se pretende como unha Òciencia da representaci—nÓ con ambici—ns de universalidade. A razoable proposta de Farish para un debuxo — servicio da producci—n industrial Ña perspectiva isomŽtricaÑ ser‡ arrebatada pola ÔautoridadeÕ cient’fica dos matem‡ticos, desvirtuando a sœa acta de fundaci—n, e nas sœas mans vaise converter na formulaci—n da axonometr’a matem‡tica que terminar’a inclu’ndose como un m‡is dos sistemas de representaci—n da xeometr’a descritiva de tradici—n francesa. 31. Perspectiva isométrica de máquina de vapor. Tomado de T. Tredgolf, The Steam Engine, Londres, 1838. P—dese cualificar como hipertrofia matem‡tica o desenvolvemento te—rico posterior da axonometr’a, que perder‡ as’ a sœa relaci—n cunhas orixes nas que se propo–’a como un sistema 1 colaboracións 66 17/4/01 18:26 Página 66 Lino Cabezas Gelabert gr‡fico para a industria que fose comprensible por calquera obreiro. Un breve apuntamento hist—rico confirma a idea de que a axonometr’a, tal e como se recolle en moitos manuais de xeometr’a, Ž un froito da especulaci—n matem‡tica que se realiza no sŽculo XIX. Despois de que en 1820 William Farish formulara a sœa perspectiva isomŽtrica para o debuxo de elementos de m‡quinas, a sœa proposta chamou a atenci—n dalgœns interesados na matem‡tica aplicada. As’ a recolleu O. G. Gregory no seu Mathematics for practical men de 1825; tamŽn se inclu’u por primeira vez nun texto de xeometr’a descritiva francŽs, no Cours de gŽomŽtrie descriptive (1843) de Olivier (1793-1853) como Òproxecci—n isomŽtricaÓ. C—mpre advertir nesta obra o significativo cambio da denominaci—n Òperspectiva isomŽtricaÓ pola de Òproxecci—n isomŽtricaÓ: prim‡base o sistema matem‡tico sobre o tipo de debuxo. No mesmo sentido hai que sinala-la peculiar advertencia do autor no seu texto: ÒEn Inglaterra non se estudia, en absoluto, a xeometr’a descritiva como ciencia, nin se ensina m‡is ca nun pequeno nœmero de escolas, e mesmo as’ non se ensina m‡is c— elemental. ƒ unha ciencia ignorada pola maior parte dos enxe–eiros e mal co–ecida polos que a utilizan porque, para eles, non Ž nada m‡is que a arte das proxecci—nsÓ. Est‡ claro que o poderoso concepto matem‡tico de proxecci—n prevalec’a sobre calquera tipo de consideraci—n gr‡fica. M‡is tarde, suxeridos polo termo isometric que propuxera Farish, aparecen os nomes monodimetrisch e anisometrisch, acu–ados por Weisbach (1806-1871), que se serve de f—rmulas da trigonometr’a esfŽrica para desenvolve-la sœa idea de que Òa xeometr’a descritiva est‡ estreitamente unida ‡ xeometr’a anal’ticaÓ. As’ mesmo, a palabra axonometr’a aparece por primeira vez no ano 1852 nunha obra de C. Th. e M. H. Meyer (Lehrbuch der axonometrischen projetkionslehre). En 1856, Schlšmilch demostra o teorema fundamental da axonometr’a ortogonal que leva o seu nome. Canto ‡ axonometr’a oblicua, K. Pohlke descubriu en 1853 o seu famoso e fundamental teorema que xustifica a libre elecci—n de ternas de eixes; esta ser‡ outra das grandes contribuci—ns matem‡ticas — tema (fig. 32). 32. Teorema de Pohlke. Tomado de Hohenberg, op. cit. En relaci—n coa axonometr’a, tamŽn Ž notable a obra do matem‡tico espa–ol Eduardo Torroja (1847-1918), reco–ecida internacionalmente: Axonometr’a o perspectiva axonomŽtrica. Sistema general de representaci—n que comprende, como casos particulares, la 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 67 O ensino do debuxo técnico. O lastre da tradición na era da informática (II) 67 perspectiva caballera militar, la proyeccion isogr‡fica y otros varios (Madrid, 1879). PERSPECTIVA CABALEIRA AXONOMÉTRICO E SISTEMA A’nda que o termo axonometr’a, como levamos visto, Ž un neoloxismo fixado no sŽculo XIX, as representaci—ns realizadas coas sœas mesmas caracter’sticas xeomŽtricas at—panse nas artes figurativas durante t—dalas Žpocas da arte, tanto occidental coma oriental. Posiblemente a denominaci—n m‡is axeitada para referir este tipo de imaxes ser’a utiliza-lo nome de Ôperspectivas paralelasÕ, xa que o termo axonometr’a ten as connotaci—ns do academicismo matem‡tico do sŽculo XIX (fig. 33). Estes antecedentes do que m‡is tarde se chamar’a axonometr’a p—dense remontar ata varios sŽculos atr‡s, con episodios tan importantes como o da sistematizaci—n da perspectiva militar cabaleira por parte dos enxe–eiros militares dos sŽculos XVI e XVII. S— hai ben pouco, e en gran parte gracias ‡s revisi—ns hist—ricas m‡is rigorosas, volveron libera-los mŽtodos de trazado das perspectivas paralelas dunha complexidade innecesaria, como un lastre excesivo dunha gran parte das especulaci—ns matem‡ticas da axonometr’a que se formularon a mediados do sŽculo XIX. A sensatez da proposta de Farish xa lle fixera aduci-las raz—ns de por quŽ non fac’a demostraci—n matem‡tica 33. Perspectiva paralela de entaboamento corintio. S. XVI. Co. part. ningunha do mŽtodo proposto por el; afirmaba que para os propios matem‡ticos as sœas demostraci—ns ser’an superficiais e para outro tipo de lectores Ños operariosÑ hab’an ser inœtiles xa que non se comprender’an e non eran imprescindibles para debuxar segundo a sœa proposta. A historia da representaci—n d‡lle a raz—n ‡ posici—n deste autor, do mesmo xeito que a situaci—n actual confirma a tendencia a exclu’-los complicados teoremas matem‡ticos da axonometr’a, como o teorema de Schlšmilch (1856), que non te–en aplicaci—n na pr‡ctica profesional do debuxo. Neste momento viv’mo-la 1 colaboracións 68 17/4/01 18:26 Página 68 Lino Cabezas Gelabert perda do excesivo poder que leva exercido o pensamento matem‡tico na ciencia xeomŽtrica da representaci—n. No debuxo tŽcnico, na actualidade, o problema da axonometr’a lim’tase, m‡is que a problemas matem‡ticos, a estrictas cuesti—ns de convencionalidade: da terna de referencia, en canto a escalas, direcci—n, orientaci—n, etc. As’ mesmo, recuperouse a sœa funci—n perspectiva: a Ôvisualizaci—nÕ de pezas que complementa a dificultade da Ôlectura diŽdricaÕ (fig. 34). As propostas pedag—xicas actuais pretenden e propo–en, precisamente, utiliza-las perspectivas axonomŽtricas para ÔvisualizarÕ temas definidos en dobre proxecci—n. Con esta 34. Ternas axonométricas máis usuais no debuxo técnico. Tomado de Sánchez Gallego, Geometría descriptiva, Barcelona, 1993. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 69 O ensino do debuxo técnico. O lastre da tradición na era da informática (II) formulaci—n estanse valorando os debuxos axonomŽtricos realizados a Ôman alzadaÕ que conseguen expresar correctamente os obxectos. A PERSPECTIVA COMO FORMA SIMBÓLICA Neste punto queremos lembrar que La perspectiva como forma simb—lica Ž o t’tulo dunha co–ecida obra de Erwin Panofsky, na que presenta a tese de que a perspectiva xeomŽtrica do renacemento non ten unha validez universal sen—n que Ž a forma simb—lica de expresi—n dunhas circunstancias hist—ricas particulares. O ton do texto de Panofsky no referente ‡ xeometr’a da representaci—n non ten nada que ver co modo en que a mesma cuesti—n fora tratada polos matem‡ticos do sŽculo anterior e que se manifestaba nos textos de xeometr’a descritiva. A obra de Panofsky representa a contribuci—n m‡is innovadora deste sŽculo no tocante ‡ teor’a da ciencia da representaci—n e est‡ en perfecta sinton’a con algœns fen—menos culturais producidos desde principios de sŽculo. O cambio de concepci—n na representaci—n da espacialidade da arte contempor‡nea e o car‡cter emblem‡tico e revolucionario dalgœns sistemas, pode quedar ilustrado co Manifesto da axonometr’a de Theo van Doesburg (1883-1931), un punto de vista que ser’a impensable atopalo nun texto de xeometr’a descritiva de tradici—n matem‡tica: ÒActualmente xa comeza a mani- 69 festarse o inicio dunha arquitectura pensada de modo espacial-funcional, que se debuxa polo mŽtodo axonomŽtrico. Este modo de representaci—n permite a lectura simult‡nea de t—dalas partes da casa nas sœas proporci—ns correctas, mesmo desde arriba a abaixo, Ž dicir, sen puntos de fuga perspectivos. Na representaci—n bidimensional, o edificio, en cambio, Ž percibido — momento e dar‡ paso a un sistema de lectura sin—ptico no que as medidas e as estructuras necesarias poidan extraerse con facilidade. Por suposto, o proxecto enteiro deber‡ elaborarse tamŽn de forma axonomŽtrica desde o fundamento ata a cubertaÓ6. En efecto, as relaci—ns entre o debuxo tŽcnico e as grandes transformaci—ns culturais das vangardas deste sŽculo non tiveron eco ningœn ou resposta nos tratados acadŽmicos de xeometr’a descritiva; as achegas m‡is anovadoras vi–eron das mans dos historiadores ou do mundo da estŽtica en xeral. Nos œltimos tempos, no propio seo dos especialistas, a conciencia dunha necesidade de revisi—n da xeometr’a descritiva levou a propo–er innovaci—ns, a’nda que quedan limitadas a un car‡cter exclusivamente ÔtŽcnicoÕ que non chega a entrar en consideraci—ns similares ‡s que puido propo–er Van Doesburg. P—dese falar do intento de renovar e po–er — d’a unha disciplina excesivamente ancorada no seu propio pasado. 6 Theo van Doesburg, Het Bovwbedrijf, en “De Stijl”, VI (1919), núm. 15, páxs. 305-308. 1 colaboracións 70 17/4/01 18:26 Página 70 Lino Cabezas Gelabert A LIÑA DE TERRA. ODI ET AMO A cr’tica ‡ tradici—n matem‡tica e a volta —s mŽtodos m‡is intuitivos do debuxo fainos asistir nestes d’as — fen—meno de que, desde a xeometr’a descritiva tradicional, se propo–a unha renovaci—n e posta — d’a consonte cos tempo actuais. Como mostra desa posta — d’a, procl‡mase a formulaci—n do que moitos deron en chamar ÔdiŽdrico directoÕ, que ten como estandarte propangand’stico e m‡is rechamante a eliminaci—n da li–a de terra como referencia do todopoderoso e secular diedro mongiano. Este fen—meno apareceu nalgœns manuais escolares que chegan a comparar en columnas paralelas un ÔantesÕ e un ÔagoraÕ no sistema diŽdrico (fig. 35). O primeiro presŽntase segundo o sistema Ôcl‡sicoÕ, acorde coa formulaci—n mongiana; o segundo, conforme — diŽdrico ÔmodernoÕ. Os deplorables exemplos que achegamos nestas p‡xinas non merecer’an a m‡is m’nima atenci—n polo que propo–en, e si son merecentes dela polo que ignoran. O rexeitamento da li–a de terra quŽrese xustificar como unha posta — d’a, a expresi—n do achegamento da xeometr’a descritiva — debuxo e o seu afastamento do universo matem‡tico, m‡is abstracto. Interpretamos estas actitudes, en gran medida, por un car‡cter que tamŽn ten algo de ideol—xico, no sentido dunha modernizaci—n apresurada, ‡s veces s— cosmŽtica, que 35. Comparación entre o chamado ‘método directo’ e o ‘sistema tradicional’. Manual de debuxo técnico de bacharelato, ed. Teide, 1997. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 71 O ensino do debuxo técnico. O lastre da tradición na era da informática (II) quere demostra-la capacidade de situarse na vangarda dos tempos para evita-la agon’a. Algunhas posici—ns excesivamente dogm‡ticas e pouco razoables chegan a terxiversa-los propios datos da historia. Certos profesores de xeometr’a descritiva xustifican o radical abandono do uso da li–a de terra e do diedro de referencia por consideralos elementos matem‡ticos abstractos que non ÔrepresentanÕ nada real. O chamado sistema diŽdrico directo, que algœns Ñfrivolamente ou con certa iron’aÑ denominan ÔdiŽdrico modernoÕ, proclama a evidencia de que se poden representar os obxectos Ôvistos frontalmenteÕ e Ôvistos desde arribaÕ sen o auxilio dunhas proxecci—ns nos planos vertical e horizontal do diedro mongiano, que se manifesta coa presencia da li–a de terra como recta intersecci—n de ‡mbolos planos. A orixe do que, m‡is axeitadamente, haber’a que chamar ÔmŽtodo directoÕ debe remontarse a 1908, coa proposta de Adam V. Millar na Universidade de Wisconsin. Publicada en colaboraci—n con outros autores a partir do ano 1913, a proposta expl’cita de denominaci—n como ÔmŽtodo directoÕ aparecer‡ por primeira vez no ano 1926 na obra de Gerge S. Hood, Geometry of Engineering Drawing. A caracter’stica m‡is importante desta proposta consiste na supresi—n da r’xida dependencia do diedro de referencia, que limita a representaci—n ‡s proxecci—ns vertical e horizontal, 71 para pasar a basearse metodoloxicamente no cambio de plano ou, m‡is adecuadamente, na ÔvistaÕ m‡is id—nea para cada cuesti—n (fig. 36). 36. Representación dunha peza a través das ‘vistas’ máis adecuadas. Hohenberg, op. cit. Deste xeito, coa substituci—n das Ôproxecci—nsÕ polas ÔvistasÕ, a representaci—n, supostamente, ser’a m‡is intuitiva — conseguir unhas imaxes moito m‡is relacionadas coa nosa experiencia visual do mundo coti‡n. Deste fen—meno chegouse, lamentablemente, a facer unha caricatura. As’, ante as angustiosas preguntas dun profesor de secundaria que desexaba co–ece-lo ÔsegredoÕ do mŽtodo directo, un colega noso respond’alle cruelmente: Ò— diŽdrico que co–eces de sempre b—rraslle a li–a de terraÓ. Na nosa opini—n, o abandono radical, Ôideol—xicoÕ, do uso da li–a de terra pode dar resultados radicalmente opostos —s que supostamente se pretenden. 1 colaboracións 72 17/4/01 18:26 Página 72 Lino Cabezas Gelabert En relaci—n con isto lembramos un curioso episodio da historia da xeometr’a descritiva. Cando o famoso J. de la Gournerie (1814-1883) deixou a c‡tedra de Xeometr’a descritiva da Escola politŽcnica, sucedeuno o capit‡n de artiller’a Victor AmedŽe Mannheim (1831-1906). No desenvolvemento das sœas lecci—ns observou que en moitas figuras de xeometr’a descritiva, non s— era posible e l’cito, tamŽn era œtil prescindir da li–a de terra e ter en conta s— a direcci—n de correspondencia das dœas proxecci—ns; desta maneira os debuxos aumentaban a sœa xeneralidade e non perd’an exactitude. Coa sœa proposta, Mannheim conseguiu convence-la maior’a dos matem‡ticos do bo da sœa tese, xa que se adaptaba ‡s tradici—ns gr‡ficas da maior parte dos tratados matem‡ticos que non utilizan a li–a de terra para expo–e-los seus razoamentos xeomŽtricos. Dous anos m‡is tarde, a mesma idea de Mannheim foi formulada por F. ChomŽ en: SapprŽssion systŽmatique du tracŽ de la ligne de terre on GŽomŽtrie descriptive (1905). Se ben naqueles momentos a supresi—n da li–a de terra era aceptada polo pensamento matem‡tico — conseguir un maior grao de abstracci—n, para os debuxantes a proposta apartaba a representaci—n da realidade material simbolizada por un diedro, que para Monge era o propio papel do debuxo que se pregaba arredor da li–a de terra, relacionando o espacio tridimensional coa sœa representaci—n plana. No texto inaugural da xeometr’a descritiva a vinculaci—n do diedro co traballo dos debuxantes Ž clara para Monge: La necesidad de hacer de modo que en los dibujos las dos proyecciones se hallen sobre el mismo papel, y que en las operaciones en grande estŽn sobre una misma superficie, ha determinado aun a los artistas a concebir que el plano vertical ha girado alrededor de su intersecci—n con el plano horizontal, como charnela, para doblarse sobre el plano horizontal, y no formar con Žl sino un solo y mismo plano, y a construir sus proyecciones en este estado. As’ la proyecci—n vertical est‡ siempre trazada absolutamente sobre el plano horizontal, y es menester siempre figurarse que se halla levantada y puesta en su lugar por medio de un cuarto de revoluci—n alrededor de la intersecci—n del plano horizontal con el plano vertical. Para esto es menester que esta intersecci—n estŽ trazada de un modo muy patente sobre el dibujo7. ARESTAS FRONTE A RECTAS Sabemos que o termo aresta Ž unha denominaci—n usual do bordo ou l’mite dunha das facetas dun obxecto; as arestas son sempre limitadas e te–en un tama–o definido polos seus extremos. A diferencia destas, unha recta Ž, xunto co punto e o plano, un dos entes xeomŽtricos fundamentais que se poden precisar como Ônoci—ns primitivasÕ e que non poden definirse segundo o mŽtodo axiom‡tico. Estas œltimas 7 Gaspard Monge, Geometría descriptiva. Lecciones dadas en las Escuelas Normales en el tercer año de la República, Imprenta Real, Madrid, 1803, páx. 8. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 73 O ensino do debuxo técnico. O lastre da tradición na era da informática (II) son ilimitadas e determinan un punto no infinito que se denomina direcci—n. A’nda que, de forma esquem‡tica, pode dicirse que mentres os matem‡ticos adoitan referirse a maior parte das veces a rectas ilimitadas, consideradas como entes abstractos, os dese–adores representan nos seus debuxos arestas particulares de diferentes tama–os. Tendo en conta esta precisi—n conceptual, podemos dicir que utiliza-lo mŽtodo directo para representa-lo ÔalfabetoÕ xeomŽtrico de punto, recta e plano dos matem‡ticos Ž unha perversi—n deste; a sœa funci—n non Ž representar abstracci—ns sen—n ÔvistasÕ de obxectos identificados coa nosa experiencia sensible. O seu interese xustif’case polo abandono da aplicaci—n exclusiva —s elementos abstractos da matem‡tica e o seu interese para a representaci—n de obxectos concretos con facetas ou caras, bordos ou arestas e esquinas. DEBUXO E INTUICIÓN. MATEMÁTICA E LÓXICA No fondo do debate sobre o uso da li–a de terra est‡, en primeiro lugar, o problema da diferencia que existe entre a matem‡tica e o debuxo; isto implica, nos mŽtodos de aprendizaxe, afronta-la diferencia entre o co–ecemento racional, l—xico-deductivo, e o co–ecemento intuitivo que se adquire a travŽs da experiencia dos sentidos. En segundo lugar p—dese sospeitar nas polŽmicas o enfrontamento entre unha teor’a pura, desconectada de calquera 73 aplicaci—n pr‡ctica concreta, contra unhas actividades profesionais m‡is pragm‡ticas que te–en as sœas propias normas e sistemas. A diferencia da matem‡tica, ref’rese a miœdo o Ôco–ecemento visualÕ propio do debuxo como algo que non ha ser necesariamente dependente dunha f—rmula te—rica previa, convertŽndoo nunha simple aplicaci—n dun precepto anterior; o debuxo pode ter unha total autonom’a conceptual. O reco–ecemento deste feito fai que a tendencia actual faga que o debuxo tŽcnico reduza a sœa dependencia dos teoremas matem‡ticos e se aproveite m‡is da experiencia visual e a intuici—n sensible en xeral. No desenvolvemento natural do debuxo infantil, a aparici—n da li–a de base ou li–a de terra constitœe unha das expresi—ns de conquista intuitiva da espacialidade mediante a representaci—n do ÔchanÕ no que se apoian os personaxes e os obxectos debuxados (fig. 37). Este elemento gr‡fico non Ž o froito dun razoamento abstracto, sen—n a consecuencia da experiencia visual co mundo f’sico; non Ž debedor da li–a de terra do sistema diŽdrico de Monge. 37. Debuxo infantil cunha ‘liña de base’. Tomado de C. Freinet, Los métodos naturales, Barcelona, 1970. 1 colaboracións 74 17/4/01 18:26 Página 74 Lino Cabezas Gelabert Pero non s— est‡ presente no debuxo infantil; en moitos per’odos da historia da arte, o uso da li–a de base Ž un recurso que utilizan sistematicamente os artistas e poucas veces se abandona (fig. 38). A sœa exclusi—n, pola sœa Ôideolox’aÕ mongiana, supor’a un afastamento das referencias a un mundo real para radicalizarse nunha abstracci—n maior. Lograr’ase o efecto contrario do que se procura: querendo fuxir do lastre matem‡tico caer’ase nunha abstracci—n maior, distanciada do m‡is espec’fico do debuxo. lastre do academicismo que a xeometr’a descritiva segue representando. Nesta cuesti—n tense ‡s veces a impresi—n de presenciar, no ensino do diŽdrico directo, unha actuaci—n cosmŽtica que pretende cambialo todo para que nada cambie. ƒ innegable que moitos problemas cl‡sicos de sistema diŽdrico son moito m‡is abstractos, menos intuitivos e m‡is dif’ciles sen o auxilio do diedro de referencia (fig. 39). 38. Esquema dunha pintura exipcia do Imperio Medio. Tomado de Michalowski, Arte y civilización de Egipto, Barcelona, 1969. O ÔdiŽdrico modernoÕ, Ôsen li–a de terraÕ non pode evitar unhas fortes implicaci—ns que son tamŽn ideol—xicas: mesmo sen se declarar explicitamente, quŽrese repara-la deterioraci—n sufrida polo academicismo xeomŽtrico da tradici—n mongiana que non se deu adaptado ‡s transformaci—ns de todo tipo que se produciron nos seus dous sŽculos de existencia. Abandona-la li–a de terra non Ž s— renegar do prepotente diedro de Monge e o seu abstracto discurso das ÔtrazasÕ, Ž querer separarse do 39. Mínima distancia entre dúas rectas; problema resolto polo método directo. Tomado de Bertran, Sistema diédrico directo, San Sebastián, 1995. Na realidade, a crise do ensino da xeometr’a descritiva tradicional deber’a formular unhas alternativas moito m‡is radicais e menos superficiais c— rexeitamento da li–a de terra mongiana. Na inform‡tica gr‡fica p—dense atopar as claves dunha alternativa obrigada. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 75 O ensino do debuxo técnico. O lastre da tradición na era da informática (II) 75 PERSPECTIVA PICTÓRICA E SISTEMA CÓNICO mulaci—n matem‡tica e a concepci—n art’stica son moi grandes (fig. 41). Nos manuais de xeometr’a descritiva habituais imponse unha visi—n monol’tica e uniformadora de diferentes ÔsistemasÕ de representaci—n que se presentan como variables dun œnico concepto abstracto e superior: o de proxecci—n xeomŽtrica que establece unha correspondencia biun’voca entre os elementos do espacio e as sœas proxecci—ns sobre unha superficie. Este concepto xustifica os diferentes sistemas como casos particulares dunha teor’a xeral que pode explicalo todo: proxecci—ns ortogonais, proxecci—ns axonomŽtricas, proxecci—ns c—nicas, etc. Deste modo, os argumentos perceptivos, fundamentalmente visuais, que os artistas recoll’an nos tratados cl‡sicos, quedan totalmente eliminados nos textos matem‡ticos: o Ôpunto de vistaÕ que representa o ollo do artista As’, con argumentos proxectivos presŽntase a perspectiva isomŽtrica como un caso particular da axonometr’a ortogonal, a axonometr’a ortogonal como un caso particular do sistema axonomŽtrico de proxecci—n cil’ndrica e a proxecci—n cil’ndrica como un caso particular da proxecci—n central. Esta estructuraci—n te—rica dificulta e prexudica calquera planeamento que se afaste do razoamento l—xico-deductivo de car‡cter matem‡tico. O ÔsistemaÕ m‡is danado con este tratamento Ž o sistema c—nico (fig. 40) que, con este enfoque, se converte nunha abstracci—n radical da secular perspectiva pict—rica formulada nos talleres art’sticos do renacemento. Resulta evidente que, a’nda que a l—xica xeomŽtrica sexa a mesma e se mante–a desde os momentos primeiros da perspectiva, as diferencias entre a for- 40. Sistema cónico: representación dun plano dado por unha recta e un punto. Tomado de Taibo, Geometría descriptiva, Madrid, 1943. 41.- O principio da perspectiva lineal. Tomado de Brook Taylor, New Principles of Linear Perspective, Londres, 1811. 1 colaboracións 76 17/4/01 18:26 Página 76 Lino Cabezas Gelabert queda substitu’do polo Ôcentro de proxecci—nÕ que representa un punto abstracto do espacio. O ÔcadroÕ onde se realiza a representaci—n substitœese por un Ôplano de proxecci—nÕ e o cono visual que pretende fixa-los l’mites da capacidade perceptiva desaparece para poder representa-los elementos en calquera posici—n dun espacio abstracto infinito. Neste contexto, malia a autoridade acadŽmica do pensamento matem‡tico, este revŽlase impotente para dar algunha resposta —s problemas perceptivos ou de expresividade, as’ como a calquera tipo de consideraci—n de tipo estŽtico ou de funcionalidade comunicativa que quedan eliminados polo af‡n de destilar a quintaesencia matem‡tica da perspectiva liberada da subxectividade de t—dalas ÔimpurezasÕ de tipo estŽtico. Como dato hist—rico, sabemos que a definitiva Ômatematizaci—nÕ da perspectiva art’stica, para convertela en Ôsistema c—nicoÕ, realizouse coa obra do matem‡tico Fiedler (1832-1912) que definiu o sistema de proxecci—n central na sœa tese de doutoramento presentada o ano 1859 na Universidade de Leipzig. S— recentemente, coa automatizaci—n inform‡tica da realizaci—n de perspectivas, a aprendizaxe das tŽcnicas xeomŽtricas de trazado veulle cede-lo sitio — discurso das imaxes fotogr‡ficas que utilizan a maior parte dos programas de CAD. Este Ž un discurso Ño fotogr‡ficoÑ moito m‡is intuitivo, que est‡ avalado pola nosa cultura visual. Como consecuencia da inform‡tica, as perspectivas foron liberadas, tanto as axonomŽtricas coma as c—nicas, dunha carga te—rica previa ‡ realizaci—n de debuxos e que pasaba por alto os valores expresivos e as cuesti—ns b‡sicas, pr—ximas ‡ fotograf’a, como a selecci—n de vista ou de punto de vista e encadramento. A gran diferencia consiste en que as perspectivas realizadas con programas inform‡ticos se abordan con criterios perceptivos que te–en como obxectivo final a comunicaci—n visual das formas. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 77 77 O CONCEPTO DE INTRAHISTORIA COMO ALTERNATIVA Á HISTORIOGRAFÍA TRADICIONAL Mercedes Tasende Western Michigan University A xeraci—n do 98 Ž unha xeraci—n decididamente historicista. O interese dos autores do 98 pola historia Ž perceptible non s— nos seus ensaios, sen—n tamŽn nas sœas obras de ficci—n nas que, por baixo dos numerosos experimentos formais, se descobre unha tendencia a reduci-la realidade humana ‡ sœa condici—n hist—rica. No caso de Unamuno esta preocupaci—n pola historia vai alŽn da simple an‡lise ou a mera reflexi—n verbo dos problemas de Espa–a para sucar novos rumbos na historiograf’a tradicional. Como imos ver de seguida, o concepto de ÔintrahistoriaÕ, ‡ parte do evidente valor estŽtico que posœe, representa outros’ unha alternativa — xeito corrente de concibi-los estudios hist—ricos que resulta estar moi en consonancia coa estŽtica da modernidade1 e, particularmente, con certas ideas de Nietzsche2 e Baudelaire. I Desde o sŽculo XIX a historiograf’a tense visto atacada desde diferentes frontes ideol—xicas3, principalmente 1 Germán Gullón sinala a este respecto que En torno al casticismo “desempeña dentro de la historia de las letras españolas un papel relevante, entre otras cosas, porque prefigurará muchas de las actitudes dominantes del modernismo español” (72) e que a meirande achega do libro reside “en el intento de romper los moldes doctrinarios en que se movía la cultura española, en intentar abrir un diálogo” (78). 2 O grao de influencia de Nietzsche en Unamuno foi moi discutido. Como explica Gonzalo Sobejano, moitos críticos contemporáneos de Unamuno “le atribuyen dependencia respecto de Nietzsche o gran semejanza,” chegando mesmo a consideralo como “una especie de Nietzsche vascongado”, namentres entre os investigadores recentes son poucos os que o poñen en relación con aquel ”dado que Unamuno mismo manifestó su antipatía hacia el filósofo alemán en más de una ocasión” (277). Entre estes destacamos a J. W. Butt, que, ó estudia-lo concepto da intrahistoria, non parece recoñece-la débeda de Unamuno con Nietzsche; sostén pola contra que o citado concepto se inspira en certas teorías sociolóxicas que estaban de moda en España daquela e, máis concretamente, nas ideas de Steinthal e Lazarus. Carlos Serrano, pola súa banda, atopa as raíces das ideas expresadas en En torno al casticismo en Herder e Rousseau. Sobejano, con todo, cre que a influencia de Nietzsche en Unamuno é perceptible ó longo da súa carreira literaria e, de feito, “el eco de Nietzsche no se extingue nunca en la obra de Unamuno de una manera absoluta” (287). Sinala unha serie de coincidencias presentes nas obras de ámbolos autores, como o ideal sobrehumano, a idea do superhome e o “apetito de eternidad” que os dous experimentan, ata cando Unamuno di rexeita-la volta eterna de Nietzsche. 3 Como ben sinala Lionel Gossman, aínda que o ataque sistemático á historia por parte dos intelectuais non comeza ata o século XIX, xa no século XVIII Voltaire, Hugh Blair, Jean Jacques Garnier, Diderot, Schiller e outros Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 1 colaboracións 78 17/4/01 18:26 Página 78 Mercedes Tasende pola indefinici—n que parece caracterizar unha disciplina que oscila entre o desexo de adquirir un lugar nas ciencias e a necesidade de recorrer a mŽtodos art’sticos propios da ficci—n narrativa (White, Tropics, 27-31). Os intentos feitos por algœns historiadores co obxecto de defende-lo seu labor, xunta o car‡cter conservador da dita disciplina4 e a resistencia por parte dos historiadores ‡ autoan‡lise, non fixeron m‡is que empeora-la situaci—n. Como resultado, xurdiu un certo resentimento polos historiadores, principalmente porque reclaman tanto os privilexios do artista como do cient’fico pero, como ben sinala Hayden White, non queren aterse ‡s normas que rexen a actividade dun nin doutro (Tropics, 28). Por outra parte, este sentimento de hostilidade cara —s historiadores, tan xeneralizado entre os escritores e outros intelectuais modernos, deu pŽ a un interesante debate sobre a validez da investigaci—n hist—rica e a natureza epistemol—xica das explicaci—ns. White afirma que as pretensi—ns art’sticas do historiador resultan patŽticas, e ata rid’culas, cando consideramos que unha das caracter’sticas distintivas da literatura contempor‡nea Ž examinar eses estratos da experiencia humana que constitœen o obxecto de interese da arte moderna, labor que resulta imposible sen aniquilar primeiro a conciencia hist—rica. Un dos primeiros intelectuais que se atreveu a desafia-lo labor levado a cabo polos historiadores foi Nietzsche; o seu interese pola historia faise manifesto na maior’a dos seus escritos filos—ficos5. Nun ensaio de 1874 titulado ÒVom Nutzen und Nachteil der Historie fŸr das LebenÓ6, Nietzsche rexeita de cheo as categor’as de an‡lise hist—rica utilizadas no sŽculo XIX e presenta varias obxecci—ns ‡ maneira tradicional de concibi-la historia. En primeiro lugar, fronte —s historiadores tradicionais, empe–ados en atopar no pasado os modelos de comportamento cuestionan a validez dos estudios históricos tradicionais (10-23). Cremos, sen embargo, que as ideas de Nietzsche sobre a historia arrincan directamente de Schopenhauer, quen critica as historias ‘constructivas’ que están guiadas polo optimismo e que adoitan ser producto dun Estado cunha constitución ben regulada. O citado filósofo considera así mesmo que a historia se achega en moitos aspectos á ficción, que o estudio da historia é imprescindible para atende-lo presente e que a vida do individuo debe ter prioridade sobre as glorias do pasado. Por fin, Schopenhauer afirma que a verdadeira filosofía da historia debe concentrarse non nos cambios históricos constantes, senón na esencia que permanece inmutable ós ditos cambios (439-46). A influencia de Schopenhauer en Nietzsche é evidente sobre todo nas súas primeiras obras. Posteriormente, como sinala Frederick Copleston, Nietzsche rexeitará o pesimismo, a resignación e a actitude negativa de Schopenhauer cara á vida. 4 Gossman afirma que non houbo grandes avances na maneira de escribir do historiador, especialmente se se teñen en conta os cambios dramáticos experimentados pola literatura do noso século (36). 5 Para White, a maioría dos escritos filosóficos de Nietzsche baséanse na consideración de problemas históricos e a maioría deles poderían mesmo considerarse históricos nos métodos utilizados. As obras de Nietzsche conteñen numerosas referencias ó pensamento histórico tradicional e suxestións para o estudio productivo da historia (Metahistory, 331). 6 As citas que se fan neste traballo proveñen dunha traducción inglesa do dito ensaio de Nietzsche titulada The Use and Abuse of History. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 79 O concepto da intrahistoria como alternativa á historiografía tradicional Friedrich Nietzsche. para o presente e a clave do futuro, Nietzsche sostŽn que o ser humano non pode acha-la clave para entende-lo presente no pasado e tampouco non pode aprender nada deste. A proba Ž que segue repetindo, e a’nda superando, os erros dos seus antepasados. En segundo lugar, fronte — desexo dos historiadores de descubrir e revelar Ôa verdadeÕ do pasado, Nietzsche suxire que hai tantas verdades acerca do pasado coma perspectivas individuais del e que este degoxo que te–en os historiadores de atoparen Ôa verdadeÕ Ž, como 79 afirma White, simplemente outro vestixio da necesidade cristi‡ de crer nun Deus verdadeiro7, ou na parte contraria, a ciencia positivista, que teima en depender dun conxunto de leis consideradas inmutables (White, Metahistory, 332). En terceiro lugar, Nietzsche desaf’a as pretensi—ns de obxectividade que soste–en tradicionalmente os historiadores — present‡renno-la sœa versi—n da historia como unha especie de verdade inamovible. Segundo Nietzsche, ningœn historiador pode facer unha interpretaci—n imparcial da historia xa que se achega a ela desde unha perspectiva persoal (Use and Abuse, 37-38); o feito de que o historiador estea involucrado no proceso de ÔcrearÕ a historia empŽcelle ter unha visi—n obxectiva dos feitos, co cal quedan desvirtuadas as pretensi—ns cient’ficas de todos aqueles historiadores que teiman en considera-la sœa disciplina coma unha ciencia. Nietzsche mantŽn as’ mesmo que non existe diferencia ningunha entre a historia e a ficci—n8. Ambas, reitera o fil—sofo, son o producto de perspectivas individuais e ambas utilizan os mesmos recursos. Tanto Ž as’ que a miœdo non existe distinci—n posible entre un pasado ÔmonumentalÕ presentado polo historiador e unha narraci—n m’tica (Use and Abuse, 15). Por œltimo, 7 A crítica dos valores absolutos do cristianismo está presente xa en The Birth of Tragedy, obra publicada tres anos antes có ensaio sobre a historia ó que nos vimos referindo (10-11). White considera que as ideas expostas por Nietzsche en The Use and Abuse of History son unha extensión das reflexións que o filósofo fai sobre a traxedia na obra de 1871 (Metahistory, 333). 8 Esta postura foi amplamente estudiada no noso século, entre outros por R. G. Collingwood en The Idea of History, e Barthes, quen en “Le discours de l’histoire” ispe o texto histórico ata reducilo á súa esencia lingüística. 1 colaboracións 80 17/4/01 18:26 Página 80 Mercedes Tasende Nietzsche considera os historiadores como unha raza de eunucos dedicados a protexeren e vixiaren o harŽn hist—rico do mundo, a asegur‡rense de que non escape ninguŽn nin nada, ag‡s outras historias (Use and Abuse, 30-33). Unamuno coincide con Nietzsche nesta actitude condenatoria do quefacer dos historiadores9. î examina-los conceptos de ÔcasticismoÕ e Ôtradici—nÕ nos ensaios inclu’dos en En torno al casticismo (1902)10, o autor destaca un grupo de defensores da tradici—n, Òlos dedicados a ciertos estudios llamados hist—ricosÓ, que dalgœn xeito semellan se-los maiores responsables da propagaci—n de falsos casticismos. Segundo Unamuno, estes profesionais da historia pasan a vida Òrecolectando papeles, resucitando cosas muertas..., haciendo bibliograf’as y cat‡logos, y hasta cat‡logos de cat‡logosÓ. Por iso os compara con desenterradores de cad‡veres e con entom—logos que se dedican a Cuberta da primeira edición de En torno al casticismo. 9 O labor de erudición e os métodos utilizados por todos estes tradicionalistas son parodiados por Unamuno moi atinadamente nos “Apuntes para un tratado de cocotología”, incluídos en Amor y pedagogía (179-97). A parodia unamuniana continúa anos despois, cando un dos personaxes de Niebla, Antolín S. Paparrigópulos, se ergue en voceiro desta lexión de tradicionalistas. Dísenos que este novo erudito “había de dar a la patria días de gloria dilucidando sus más ignoradas glorias”, que pensa “en castellano neto” e que está sumamente orgulloso desta “España de esplendente cielo y sano Valdepeñas enyesado”. Paparrigópulos aspira a “resucitar a los ojos de sus compatriotas nuestro pasado —es decir, el presente de sus bisabuelos”. Por iso se dedica a buscar e rebuscar “en todo género de viejas memorias para levantar sobre inconmovibles sillares el edificio de su erudita ciencia histórica”. Paparrigópulos súmase deste xeito a “la abnegada legión de los pincha-ranas, caza-vocablos, barrunta-flechas y cuenta-gotas de toda laya” que tanto progreso achegaron ás ciencias. A “perspicacia, la maravillosa intuición histórica y la penetración crítica” de Paparrigópulos son perceptibles sobre todo “en trabajos de índole al parecer insignificante”, merecendo mención especial unha obra onde se estudia unha serie de autores “que no figuran en las historias literarias corrientes o figuran sólo en rápida mención por la supuesta insignificancia de sus obras” e outra obra sobre “aquellos cuyas obras se han perdido sin que nos quede más que la mención de sus nombres y a lo sumo de los títulos de las que escribieron” (233-36). O personaxe de Paparrigópulos non é un caso illado na literatura; de feito, como sinala White, moitos escritores europeos da modernidade expresan a súa hostilidade pola historia incluíndo personaxes nas súas obras que son historiadores (Tropics, 31). 10 Estes ensaios foron publicados previamente en La España Moderna, entre febreiro e xuño de 1895. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 81 O concepto da intrahistoria como alternativa á historiografía tradicional Òrecoger y encasillar insectos muertos, clav‡ndoles un alfiler por el coselete para ordenarlos en una caja de entomolog’a, con su rotulito encimaÓ e considera o seu labor, ‡ parte de morboso, practicamente inœtil. O autor condena toda esta falanxe de tradicionalistas que, atordados polo ru’do presente, Òse recrean en ecos y retintines de sonidos muertosÓ producidos por ÒbullanguerosÓ como Prim, e insisten en revivir un pasado morto para procurar nel o castizo, incapaces de comprender que a tradici—n verdadeira, a eterna, Òdescansa en el presente de la HumanidadÓ (61-62). Ademais da teima de indagar nas cinsas e de todo este inœtil labor clasificador que levan a cabo, estes individuos s— prestan atenci—n — ru’do que se produce na superficie e —s ÒbullanguerosÓ causantes dese ru’do, permanecendo completamente alleos Òal rumor de los silenciososÓ e a Òla voz de hombres de carne y hueso, de hombres vivosÓ (63). Esta superficie, que tanto lles interesa a cronistas oficiais e xornalistas e que atopamos enterrada Òen libros y papeles y monumentos y piedrasÓ Ž, segundo Unamuno, a Òtradici—n mentiraÓ xa que se trata, — cabo, dunha capa superficial onde transcorre Òel ruido de la HistoriaÓ e onde actœan os que Òmeten bullaÓ (59). Por œltimo, Unamuno condena as pretensi—ns destes profesionais da historia de faceren unha apolox’a do pasado e de daren explicaci—ns que xustifiquen as vergo–as nacionais, para as’ libera-lo pa’s da 81 responsabilidade dos crimes cometidos: Apena leer trabajos de Historia en que se llama glorias a nuestras mayores vergŸenzas, a las glorias de que purgamos; en que se hace jactancia de nuestros pecados pasados; en que se trata de disculpar nuestras atrocidades, innegables, con las de otros. Mientras no sea la Historia una confesi—n de un examen de conciencia, no servir‡ para despojarnos del pueblo viejo, y no habr‡ salvaci—n para nosotros. (65) II Se ben estes dous autores se opo–en — modo tradicional de concibi-lo pasado hist—rico, isto non quere dicir, nin moito menos, que defendan unha completa disoluci—n da historia. Pola contra, ambos parecen reco–ece-la necesidade de estudia-la historia, a’nda que, iso si, desde unha nova perspectiva que non sexa contraproducente para a vida do home. Nietzsche Ž consciente de que os seus contempor‡neos se atopan afectados por unha febre hist—rica maligna, causada en parte polo exceso de historia a que foron sometidos. î longo do seu ensaio insiste unha e outra vez en que a historia non debe chegar — extremo de degrada-la vida do individuo mostr‡ndolle un pasado grandioso e irrepetible que se atopa en claro contraste co caos presente que o arrodea. A historia, pola contra, debe ser constructiva para o home, debe servir para a vida presente sen a aniquilar nin degradar e sen pecha-las portas do futuro ‡s ilusi—ns do individuo. 1 colaboracións 82 17/4/01 18:26 Página 82 Mercedes Tasende Paradoxalmente, Nietzsche considera que o œnico remedio para curar esta febre hist—rica maligna que sofren os seus contempor‡neos Ž a historia mesma11. El Ž que, como sinala Paul de Man, Nietzsche non pode simplemente supera-la historia no nome da vida nin esquece-lo pasado no nome da modernidade, xa que ambos est‡n unidos por unha cadea temporal e un destino comœn. î non poder escapar da historia, Nietzsche vese obrigado a combina-la historia e a modernidade nun paradoxo insoluble no que, por unha parte, a duraci—n e a renovaci—n da historia pasan a depender da modernidade e, pola outra, a modernidade pasa a formar parte dun proceso hist—rico regresivo (145-51). dar certa transcendencia ‡ historia e ‡ vida humana en xeral. Como apunta White, para Nietzsche, a ciencia, a relixi—n e, en xeral, todo o quefacer humano, te–en unha orixe estŽtica e responden ‡ necesidade que ten o individuo de fuxir dunha realidade absurda para refuxiarse nun so–o, como que nos brinda a relixi—n, ou para tratar de impor orde na esfera do co–ecemento (Metahistory, 332). Por iso Nietzsche ve a necesidade de Por iso Nietzsche distingue dœas novas categor’as de estudio que el chama Òthe unhistoricalÓ e Òthe superhistoricalÓ e que, na sœa opini—n, constitœen ant’dotos perfectos para alivia-la carga que a historia imp—n nas nosas vidas: By the word ÒunhistoricalÓ I mean the power of art, of forgetting an of drawing a limited horizon around oneself. I call the power Òsuper-historicalÓ which turns the eyes from the process of becoming to that which gives existence an eternal and stable character Ñto art and religion. (Use and Abuse, 69). O que Nietzsche suxire, en definitiva, Ž un achegamento estŽtico — estudio do pasado que, en teor’a, lograr‡ 11 A historia, segundo Nietzsche, é necesaria para o home por tres razóns: primeiro, en relación coa súa acción e a súa loita; segundo, co seu conservadorismo e reverencia e, terceiro, co seu sufrimento e o seu desexo de liberación. Estas tres relacións responden a tres tipos de historia: a monumental, a anticuaria e a crítica (Use and Abuse, 12). 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 83 O concepto da intrahistoria como alternativa á historiografía tradicional devolve-lo pensamento hist—rico ‡ esfera do poŽtico. De a’ que se opo–a non s— — concepto que te–en os historiadores do pasado, sen—n tamŽn ‡ noci—n de tempo lineal que acostuma predominar nos estudios hist—ricos, a cal, segundo el, Ž parte da doutrina burguesa do progreso. Nietzsche prop—n en cambio unha concepci—n atemporal da historia baseada nun movemento de recorrencia eterna no que pasado e presente se unen nunha soa dimensi—n temporal. S— se a historia Ž concibida como obra de arte pode chegar a adquirir transcendencia para o ser humano, porque s— a arte pode ofrecer algœn sentido ‡ vida humana. Pero non se pode tratar dunha arte realista que sexa mera imitaci—n da natureza, sen—n unha arte que te–a un prop—sito metaf’sico. White indica que Nietzsche semella ter in mente un tipo de traxedia desprovida de implicaci—ns morais como a que defende en The Birth of Tragedy (Metahistory, 340, 373). Segundo o fil—sofo, a traxedia establece unha din‡mica entre o caos da nada e a ansia de crear, unha dialŽctica entre dœas forzas: unha que ve o eternamente belo no transitorio e outra que ve o eternamente transitorio no belo. Por esta raz—n, cando reflexiona acerca da historia, sempre est‡ a baralla-la posibilidade de convertela en arte, nun proceso estŽtico, creativo e atemporal, nun so–o paralelo — que ofrece a relixi—n. Por iso mesmo avoga por unha concepci—n metaf—rica da historia que libere o ser humano da obriga de ter que atopar un significado definitivo nela. 83 En En torno al casticismo, Unamuno, o mesmo ca Nietzsche, considera que o estudio da historia Ž imprescindible, a’nda que s— sexa pola necesidade que ten todo pobo de facer un exame de conciencia para que a alma se purifique do seu pasado: ÒMientras no sea la historia una confesi—n de un examen de conciencia, no servir‡ para despojarnos del pueblo viejo, y no habr‡ salvaci—n para nosotrosÓ (65). Suxire ademais que o estudio da historia pasada s— est‡ xustificado cando ten utilidade para o individuo, Ž dicir, en canto nos leva a Òla revelaci—n del presenteÓ (63). Segundo Unamuno, a historia debe concibirse como unha creaci—n art’stica, no que outra volta coincide con Nietzsche. De feito, — aludir ‡ inutilidade dos estudios hist—ricos tradicionais, sinala que Òlos mejores libros de historia son aquŽllos en que vive el presenteÓ (62) e por iso se tira m‡is partido dos libros de viaxes ca dos de historia. Afirma tamŽn que son m‡is fondos Òlos historiadores artistas o fil—sofos que los pragm‡ticosÓ (63) e que as obras de ficci—n nos revelan mellor un sŽculo c‡s obras de historia pois que representan Òla transformaci—n de esta rama del conocimiento en sentido de vida y almaÓ (63). Dun xeito semellante a Nietzsche, Unamuno propo–er‡ en En torno al casticismo novas alternativas — estudio da historia. Compara a historia cun mar onde rodan seguido as ondas pola superficie, e considera que esta tona da historia na que ocorren os 1 colaboracións 84 17/4/01 18:26 Página 84 Mercedes Tasende acontecementos hist—ricos memorables e na cal interve–en os grandes protagonistas como Prim, e que tanto lles interesa a cronistas e xornalistas, Ž a Òtradici—n mentiraÓ. No fondo do mar, sen embargo, Ž onde se atopa a verdadeira Historia porque Ž al’ onde transcorre Òla vida silenciosa de los millones de hombres sin historiaÓ que viven alleos — ru’do. Estes mill—ns de homes son en realidade os depositarios da tradici—n eterna, os que constitœen o sustento da Historia e os que aseguran a sœa continuidade no medio do vertixinoso movemento dos grandes acontecementos hist—ricos12. Segundo isto, a Restauraci—n de 1875 ou a Revoluci—n de setembro, non son, ‡ fin e — cabo, m‡is c‡s ondas de Òun mar quieto y serenoÓ que s— afectan superficialmente o transcurso da vida e da historia. Por iso, as faza–as de certos ÒheroesÓ que porf’an en protexe-la patria e salvagarda-los valores nacionais non logran altera-la esencia eterna que se agocha no fondo do mar. O xeneral Prim, co seu af‡n de destrucci—n, foi s— un ÒbullangueroÓ que Òllevaba en el alma el amor al ruido de la historiaÓ e non conseguiu renovar en absoluto as vidas da maior’a dos espa–ois. Por iso a sœa actuaci—n hist—rica fica reducida a Òun estruendoÓ, a unha Òtempestad de verano sobre el silencio augusto del mar eternoÓ (59), desvirtuando as’ o impacto que, segundo os defensores do castizo, te–en certos heroes no devir hist—rico da naci—n. Base‡ndose nestas distinci—ns entre a superficie e o fondo do mar da historia, Unamuno avoga por un novo achegamento — concepto de tradici—n e — estudio da historia. Vemos as’ que, a diferencia dos defensores acŽrrimos dunha tradici—n e un casticismo puramente espa–ois que viven angustiados porque a cultura europea os invade e afoga o castizo e os valores nacionais, Unamuno prop—n elimina-las diferencias que nos separan dos demais pobos, abri-las portas — progreso e a esas esencias estranxeiras que tanto enriquecen o solo nacional e buscar, en fin, o que nos iguala coa humanidade e non o que nos afasta dela, pois Òs—lo lo humano es eternamente castizoÓ (65). Para Unamuno, Òel r’o del progresoÓ que vŽn de Europa e que nos trae cambios constantes, non s— existiu desde sempre, sen—n que ademais Òfecunda y acrecientaÓ a tradici—n nacional. Este r’o, en efecto, arrastra a lama que, unha vez sedimentada, enriquece o campo con Òla sustancia de la Historia... la revelaci—n de lo intra-hist—rico, de lo inconsciente en la HistoriaÓ (58). Fronte a todos aqueles que teiman en resucita-lo pasado morto, Unamuno est‡ convencido de que os espa–ois debemos busca-la tradici—n eterna Òen el presente vivoÓ que se atopa no fondo do mar. Por iso, fronte ‡ historia oficial, 12 Todas estas ideas expresadas por Unamuno sobre a intrahistoria son especialmente perceptibles en Paz en la guerra (1897), onde os sucesos históricos externos nos que xeralmente se concentran os cronicóns serven de pano de fondo, mentres que a existencia monótona do pobo anónimo que sofre as consecuencias deses sucesos pasa a ocupa-lo primeiro plano. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 85 O concepto da intrahistoria como alternativa á historiografía tradicional Miguel de Unamuno por Echevarría. 85 1 colaboracións 86 17/4/01 18:26 Página 86 Mercedes Tasende falsa, creada por entom—logos nacionalistas para satisface-lo patriotismo duns e a culpabilidade doutros, Unamuno prop—n unha historia, que el chama ÒintrahistoriaÓ, que, no canto de ficar na superficie, se concentre no fondo do mar silencioso para descubri-la tradici—n eterna e viva. Baixo esta nova forma de concibi-la Historia, ou intrahistoria, o libro de historia deixa de ser un simple relato de feitos acontecidos no pasado ou un cronic—n estŽril, para se converter en obra de arte capaz de dar vida non s— a experiencias pasadas sen—n tamŽn ‡ alma do pobo silencioso. Pola sœa vez, o historiador deixa de ser simple catalogador para tornarse en ÒvidenteÓ e gu’a do pobo, capaz de Òelevarse a la luz, haciendo consciente en ellos lo que en el pueblo es inconsciente, para guiarle as’ mejorÓ (60), de conxurar sŽculos mortos Òcon un soplo de la intra-historia eterna que recibe del presenteÓ (63), de identifica-la esencia eterna que se atopa escondida arestora e de discerni-la eternidade no medio do remu’–o hist—rico. O quefacer do historiador adquire as’ certa transcendencia xa que a sœa tarefa ha consistir en destila-la esencia poŽtica e eterna do momento fuxid’o. Para estes dous autores, xa que logo, a arte semella solucionar moito m‡is c—s problemas da historiograf’a. A visi—n da historia como arte Ž producto dunha actitude estŽtica pero tamŽn existencial diante da vida en xeral. Nietzsche afirma que, a diferencia dos animais, o home vive historica- mente porque non d‡ esquecido o pasado. Esta carga que arrastra do pasado opr’meo, obr’ago a pensar retrospectivamente e imp’delle vivir plenamente no presente. O ser humano Ž o œnico que sente a necesidade de xustifica-la sœa existencia e que Ž consciente do absurdo da vida (Use and Abuse, 5-7). Ante tal realidade, nin a filosof’a nin a ciencia parecen ofrecer respostas satisfactorias que axuden — home a esquece-lo pasado e a vivir alleo ‡ historia e que o liberen, en fin, do xugo do pasado. A ciencia considera a vida como algo suxeito a leis r’xidas, e non como algo continuo e eterno; por iso se op—n ‡ arte e ‡ relixi—n. Ademais, a ciencia trata de remove-lo horizonte para guinda-lo home nun mar infinito (Use and Abuse, 69-70). Por outra parte, a historia non fai sen—n lembrarlle — home o pasado, imped’dolle goza-lo presente. Tampouco a relixi—n semella proporcionar sempre unha alternativa v‡lida. Como afirma Nietzsche, a relixi—n cristi‡ non s— insiste en acordarlle — home constantemente a sœa condici—n mortal sen—n que, ademais, despreza o presente, esmaga as aspiraci—ns de liberdade do individuo e considera o derradeiro momento da vida como o m‡is importante (Use and Abuse, 49). S— o poder creador da arte emerxe como soluci—n — caos reinante, como unha afirmaci—n da superioridade da vida fronte a historia e a ciencia e, sobre todo, como unha porta ‡ eternidade que promete certa continuidade — ser humano fronte ‡s limitaci—ns que 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 87 O concepto da intrahistoria como alternativa á historiografía tradicional presenta a ciencia e a falta de esperanza que brinda a relixi—n. A arte, en definitiva, Ž o œnico que posœe certa transcendencia xa que pode ofrecerlle — home unha xustificaci—n metaf’sica13. Por esta raz—n, a historia s— adquire valor se se transforma en obra de arte (Use and Abuse, 42). Do mesmo xeito, Unamuno afirmar‡ que Ònuestra salvaci—n est‡ en el arte eternoÓ e que hay un arte eterno y universal, un arte cl‡sico, un arte sobrio en color local y temporal, un arte que sobrevivir‡ al olvido de los costumbristas todos. Es un arte que toma el ahora y el aqu’ como puntos de apoyo... es un arte que intensifica lo general con la sobriedad y la vida de lo individual, que hace que el verbo se haga carne y habite entre nosotros (57). Unamuno opta por un estudio hist—rico que se concentre neses valores eternos que xacen no fondo do mar da historia. De a’ que, coma Nietzsche, insista no valor da arte e da vida por riba do da ciencia e o da raz—n; que se opo–a — labor clasificatorio e inœtil dos historiadores e propo–a Òbuscar la tradici—n eterna en el presente, que es intra-hist—rica m‡is bien que hist—ricaÓ; que condene toda esta falanxe de tradicionalistas que tentan resucita-lo pasado morto para atopar nel Òlo castizo e hist—rico de la tradici—nÓ e que prefira a quietude dos mill—ns de homes silen- 87 ciosos ‡ bulla dos grandes protagonistas (63-64). III Sen dœbida, a importancia que tanto Nietzsche coma Unamuno conceden — momento presente, a constante dialŽctica entre a busca incansable da esencia eterna e o paso inevitable do tempo e o poder da arte para difundir algœn sentido — absurdo da vida vincula as ideas destes autores coa estŽtica da modernidade14, da cal capta a esencia Baudelaire nun ensaio de 1859 titulado ÒO pintor da vida modernaÓ. Para Baudelaire, a modernidade componse dun elemento efŽmero, fuxid’o, e outro eterno e inmutable: ÒBy ÔmodernityÕ I mean the ephemeral, the fugitive, the contingent, the half of art whose other half is the eternal and the immutableÓ (13). Segundo Baudelaire, a’nda naqueles sŽculos que nos parecen os m‡is monstruosos e os m‡is ca—ticos, e mesmo cando o presente se caracteriza por un elemento transitorio e fuxitivo e polas r‡pidas metamorfoses, a sede inmortal de beleza sempre logrou verse satisfeita pois o presente encerra sempre un gran potencial estŽtico (3). Pensa o poeta francŽs que o presente non s— contŽn a esencia eterna sen—n que Ž asemade unha fonte de vitalidade e un elemento imprescindible da experiencia estŽtica. A tarefa do artista, 13 En The Bird od Tragedy faise alusión á arte como actividade metafísica esencial do home e ó feito de que a existencia pode ser xustificada en termos estéticos (9). 14 O uso da palabra “moderno” parece ter connotacións negativas para Nietzsche cando se refire á carencia de cultura do home moderno, a súa personalidade feble e a súa falta de individualidade e de solidez, debido todo isto ó exceso de historia que invade o mundo. Malia isto, de Man sostén que a busca do eterno no transitorio, un dos eixes da modernidade, é clave no pensamento de Nietzsche. 1 colaboracións 88 17/4/01 18:26 Página 88 Mercedes Tasende quen Ž en todo momento Òel pintor de la vida modernaÓ, consiste precisamente en observar ese tumultuoso Òr’o de la vidaÓ que transcorre perante os seus ollos e aprecia-la harmon’a existente dentro do remu’–o presente; illa-lo momento pasad’o e extrae-la sœa eternidade; destilar, en resumo, Òlo eterno de lo transitorioÓ. Se, como sinala de Man, a modernidade representa un desexo de borrar todo o anterior ata acadar un punto que poida servir de novo comezo para o individuo, daquela p—dese dicir que Nietzsche e Unamuno captan o autŽntico esp’rito da modernidade. Nietzsche crea un concepto din‡mico da modernidade — establecer unha dialŽctica entre dous conceptos opostos: a historia e a vida, concibida esta non s— no seu aspecto biol—xico sen—n tamŽn na sœa dimensi—n temporal que, no seu caso, se traduce no esquecemento ou a supresion de toda anterioridade e na posibilidade dun retorno eterno. Pola sœa parte, Unamuno critica duramente a postura de rexeitamento do presente que defenden os historiadores e outros defensores do casticismo posto que, para el, o presente encerra a eternidade. Desta maneira, Unamuno, o mesmo ca Nietzsche, establece unha dialŽctica entre os dous polos da modernidade, afirmando que Òas’ como la tradici—n es la sustancia de la Historia, la eternidad lo es del tiempo: la Historia es la forma de la tradici—n, como el tiempo la de la eternidadÓ e que Òhay que buscar lo eterno en el aluvi—n de lo insignificante, de lo inorg‡nico, de lo que gira en torno de lo eterno como cometa err‡tico, sin entrar en ordenada constelaci—n con Žl, y hay que penetrarse de que el limo del r’o turbio del presente se sedimentar‡ sobre el suelo eterno y permanenteÓ (Use and Abuse, 60). Igualmente, — se referir ‡ coexistencia do eterno e o transitorio dentro do momento presente, di que Òlo que pasa, queda, porque hay algo que sirve de sustento al perpetuo flujo de las cosas. Un momento es el producto de una serie, serie que lleva en s’Ó (Use and Abuse, 58). Evidentemente, o concepto de intrahistoria, — se concentrar nos valores eternos que contŽn o presente, vŽn sendo unha expresi—n art’stica e perfectamente v‡lida da modernidade. IV A necesidade de buscar algœn tipo de beleza permanente no presente e de identifica-los valores eternos que este encerra para lle dar forma mediante a obra de arte, as’ como as coincidencias co pensamento de Baudelaire en todo o relativo ‡ modernidade que se exploraron brevemente neste estudio, deixan constancia de que Unamuno estaba moi — tanto dos procesos innovadores que, polas mesmas datas, se estaban levando a cabo no resto de Europa no eido da ficci—n narrativa. A lectura de En torno al casticismo e a invenci—n do concepto de Òintra-historiaÓ revelan as’ mesmo un interese por parte do autor vasco na actitude revisionista que empeza a predominar en Europa a finais do 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 89 O concepto da intrahistoria como alternativa á historiografía tradicional sŽculo XIX no tocante ‡ validez dos estudios hist—ricos tradicionais. Unamuno sœmase as’, por unha parte, — grupo de escritores da modernidade europea interesados en destila-lo eterno do transitorio para lle infundir nova vida ‡ obra de arte e, por outra, — grupo de intelectuais, entre os que se atopa Nietzsche, que propo–en novas alternativas — estudio da historia e que intentan elevar esta disciplina ‡ categor’a de arte. Unamuno consegue aunar desta maneira o esp’rito da modernidade co esforzo por anova-los estudios hist—ricos tradicionais, propo–endo novas alternativas, como o concepto de intrahistoria, que estean en consonancia cos tempos e que valoren, por riba de todo, a arte como forza xeradora de universos capaces de facernos esquecer, a’nda que s— sexa un intre, o baleiro da existencia humana. OBRAS CITADAS Baudelaire, Charles, ÒThe Painter of Modern Life and Other EssaysÓ, trad. e ed. Jonathan Mayne, Londres, Phaidon Press, 1964, 1-40. Butt, J. W., ÒUnamunoÕs Idea of ÒintrahistoriaÓ; Its Origins and SignificanceÓ, Studies in Modern Spanish Literature and Art, Londres, Tamesis, 1972. Collingwood, R. G., The Idea of History, Nova York, Oxford UP, 1956. 89 Copleston, Frederick, ÒSchopenhauer and NietzscheÓ, Schopenhauer. His Philosophical Achievement, ed. Michael Fox, Sussex, The Harvester Press, 1980, 215-25. Gossman, Lionel, ÒHistory and Literature. Reproduction or SignificationÓ, The Writing of History. Literary Form and Historical Understanding, ed. Robert H. Canary and Henri Kozicki, Madison, Wisconsin, The University of Wisconsin Press, 1978. Gull—n, Germ‡n, ÒLa discursividad en la obra de Unamuno (sobre En torno as casticismo)Ó, En torno al casticismo de Unamuno y la literatura en 1895, Valladolid, Universitas Castellae, 1997, 71-78. De Man, Paul, ÒLiterary History and Literary ModernityÓ, Blindness and Insight. Essays in the Rhetoric of Contemporary Criticism, Minneapolis, University of Minnesota Press, 1983, 142-65. Nietzsche, Friedrich, The Birth od Tragedy and the Genealogy of Morals, trad. Francis Golffing, Nova York, Doubleday & Company, 1956. ____The Use and Abuse of History, trad. Adrian Collins, Nova York, The Liberal Arts Press, 1957. Schopenhauer, Arthur, The World as Will and Representation, trad. E. F. J. Payne, Nova York, Dover Publications, 1969. 1 colaboracións 90 17/4/01 18:26 Página 90 Mercedes Tasende Serrano, Carlos, ÒEntre Herder y Rousseau: El Unamuno de En torno al casticismoÓ, En torno al casticismo de Unamuno y la literatura de 1895, Valladolid, Universitas Castellae, 1997, 187-97. Sobejano, Gonzalo, Nietzsche en Espa–a, Madrid, Gredos, 1967. Unamuno, Miguel de, Amor y pedagog’a, Madrid, Espasa Calpe, 1992. ____En torno al casticismo. Obras selectas, Madrid, Editorial Plenitud, 1960, 47-144. ____Niebla, Madrid, C‡tedra, 1991. White, Hayden, Metahistory. The Historical Imagination in Nineteenth-Century Europe, Baltimore e Londres, The Johns Hopking Up, 1973. ____Tropics of Discourse. Essays in Cultural Criticism, Baltimore e Londres, The Johns Hopkings UP, 1978. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 91 91 O NOME E O SÍMBOLO DOS ELEMENTOS QUÍMICOS Manuel R. Bermejo Universidade de Santiago de Compostela INTRODUCCIÓN çs veces acœsannos, e con raz—n, —s profesores de ciencias, de sermos demasiado densos, espesos (aburridos) na explicaci—n que damos da nosa materia. TamŽn nos acusan de facermos un desenvolvemento excesivamente lineal dos nosos co–ecementos; de transparent‡rmo-la idea de que t—dolos descubrimentos cient’ficos se producen nun momento dado da historia da humanidade. Coido que todo isto acontece porque non utiliz‡mo-la historia da nosa disciplina como unha ferramenta did‡ctica para facer caer na conta os nosos alumnos de que a nosa ciencia Ž unha ciencia viva, feita por mulleres e por homes que padeceron e padecen como tales; pero que fixeron, e seguen a facer, d’a a d’a as contribuci—ns que a integran. VŽn todo o anterior a conto e como pre‡mbulo, se isto for preciso, para xustifica-lo porquŽ deste artigo. Os nosos alumnos est‡n afeitos a estudiar de memoria o sistema peri—dico sen saberen c‡nto de interesante, desde o punto de vista hist—rico, late por tras del. ÀCando se descubriron os elementos? ÀQuen foron os seus descubridores? ÀCal Ž a raz—n do seu nome? ÀPor que utilizamos un s’mbolo qu’mico e non outro? ÀPor que usamos s’mbolos qu’micos? ÀDe quen foi a idea da notaci—n qu’mica?, etc. No que segue tentarei responder algunhas desas preguntas: o porquŽ do nome e dos s’mbolos dos elementos qu’micos. 1. ANTECEDENTES HISTÓRICOS DA NOTACIÓN QUÍMICA Un dos moitos problemas que ti–a a qu’mica no sŽculo XVIII para ser considerada como ciencia era a falta dunha linguaxe universal. Mentres que as matem‡ticas e a f’sica se ’an transformando en ciencia, — plasm‡rense en teoremas as sœas proposici—ns ou con leis precisas que obedec’an a formulaci—ns matem‡ticas, a qu’mica segu’a ancorada no pasado e pœ–alles nomes caprichosos —s novos elementos Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 1 colaboracións 92 17/4/01 18:26 Página 92 Manuel R. Bermejo qu’micos e —s compostos que se preparaban, e non era quen de formular nin de escribir de forma precisa e inequ’voca o que hoxe co–ecemos como reacci—ns. Torbern O. Bergmann decatouse da necesidade de establecer unhas normas de nomenclatura universais pero, consciente de que a sœa vida se lle escapaba, escrib’alle Ñcontra o 1780Ñ — a’nda novo cient’fico francŽs, Guyton de Morveau, anim‡ndoo a que redactara unhas normas de nomenclatura para que as seguiran t—dolos qu’micos do mundo. Guyton de Morveau elaborou unhas primeiras normas de nomenclatura cando a’nda cr’a nas ideas do Floxisto, pero non se conservaron. Si serviron para que Lavoisier vira con claridade a importancia e maila necesidade destas normas e constitu’ra un equipo integrado por C. Bertholler, A. Fourcroy, L. Guyton de Morveau e el mesmo. No ano 1787 elaboraron, publicaron e comezaron a utiliza-lo ÒMethode de nomenclature chimiqueÓ. O nome dos elementos, o mesmo que logo o xenial libro de Lavoisier, TraitŽ elementaire de chimie, obedece ‡ idea central que asina Condillac: Òo uso da linguaxe na elaboraci—n do co–ecementoÓ. A concepci—n sensualista da elaboraci—n do co–ecemento, segundo Condillac, Ž: Obxecto real → Sensaci—n → Idea → Palabra → Co–ecemento Veremos m‡is adiante, cando expliquŽmo-lo porquŽ do nome e do s’mbolo dos elementos qu’micos, a virtualidade da aplicaci—n deste esquema. Pero imos centrar mellor a orixe do nome e do s’mbolo dos elementos qu’micos, porque antes de Lavoisier xa se co–ec’an uns vinte elementos e dez ti–an o seu propio nome. AcheguŽmonos a ese momento. Desde a remota antigŸidade co–Žcense os sete metais cl‡sicos: ti–an uns nomes, represent‡banse cun s’mbolo, gardaban unha estreita relaci—n cos corpos celestes co–ecidos e cos d’as da semana (na t‡boa 1 recollemos estas ideas). Hoxe sabemos que son elementos qu’micos, pero na antigŸidade consider‡banse unicamente como metais, a’nda que con nomes e s’mbolos. O concepto ÔelementoÕ nace na filosof’a grega (ver Revista Galega do Ensino, nœm. 13, p‡x. 117) e util’zase, propagada polos escol‡sticos, ata ben entrado o sŽculo XVIII na chamada teor’a do Floxisto. A Auga, a Terra, o Aire e o Lume eran os chamados Elementos, principio a partir do cal todo se xeraba. Estes elementos us‡ronse na astrolox’a para considera-los signos como propios de cada elemento: son s’mbolos de Terra o Touro, Virgo e Capricornio; pertencen ‡ Auga o Cangrexo, o Escorpi—n e o Peixe; de Aire son os Xemelgos, Libra e Acuario; finalmente, relaci—nanse co lume o Carneiro, o Le—n e Saxitario. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 93 93 O nome e o símbolo dos elementos químicos Metal Ouro Prata Ferro Mercurio Esta–o Cobre Chumbo S’mbolo actual Au Ag Fe Hg Sn Cu Pb Corpos celestes Sol Lœa Marte Mercurio Xœpiter Venus Saturno Martes Martis Tuesday Mardi MŽrcores Mercurii Wednesday Mercredi Xoves Jovis Thursday Jeudi Venres Veneris Friday Vendredi D’as (Galego) (Lat’n) (InglŽs) (FrancŽs) Domingo Solis Sunday Dimanche Luns Lunae Monday Lundi S‡bado Saturni Saturday Samedi Táboa 1. Nomes e símbolos dos metais clásicos: comparación cos corpos celestes e cos días da semana. î longo do renacemento os cultivadores da iatroqu’mica, con Paracelso ‡ cabeza, ampliaron o nœmero de elementos con tres novos: o xofre Ñrelacionado coa terra e o lumeÑ considerouse e cham—uselle un principio fixo; o mercurio Ñrelacionado co aire e a augaÑ foi denominado principio vol‡til e, finalmente, o sal Ñrelacionado coa quintaesencia ou o Žter dos f’sicos aristotŽlicosÑ tomouse por un novo elemento vital. Nesta Žpoca foron aparecendo outros elementos novos (arsŽnico, bismuto, etc.). No sŽculo XVIII descubr’ronse novos metais (platina, cobalto, etc.) e mais novos gases (aire defloxisticado, o floxisto, etc.). Foi este marasmo de nomes que non segu’an norma ningunha o que forzou a aparici—n do Methode de nomenclature chimique. No seguinte apartado indicaremos quŽ normas se usar’an para lle da-lo seu nome —s elementos qu’micos que se obtiveran e, particularmente para os compostos. As’ como o nome dos elementos qu’micos e dos compostos foi da autor’a de Lavoisier, Guyton, Berthellot e Fourcroy, o s’mbolo actual co que se representan os elementos e as f—rmulas, cos que representamos os compostos nas reacci—ns qu’micas, son da autor’a de J. J. Berzelius. Para comprendermos mellor a xenial achega de Berzelius, observemos c—mo representaba Dalton (contra o 1810) mediante s’mbolos as substancias simples e compostas (figura 1). Berzelius propuxo Ñno ano 1813Ñ como s’mbolo para cada elemento qu’mico a inicial do seu nome latino, e como t—dalas linguas romances (romanŽs, francŽs, galego, castel‡n, etc.) son fillas do lat’n aca’alle moi ben a todas elas. As’, hidr—xeno, os’xeno, carbono, nitr—xeno, flœor... ser’an respectivamente: H, O, C, N, F. Moi ocasionalmente a relaci—n entre o nome latino e o da lingua romance diverx’an, como nos seguintes casos: prata = Ag (Argentium); mercurio= Hg (Hidrargirium); sodio = Na (Natrium), etc.; pero o resultado segu’a a ser moi satisfactorio. 1 colaboracións 94 17/4/01 18:26 Página 94 Manuel R. Bermejo Os s’mbolos de Berzelius substitu’ron axi–a os de Dalton, xa que era doado lembralos, escribilos e imprentalos. Berzelius avanzou un paso na formulaci—n qu’mica — racionalizar m‡is as f—rmulas dos compostos. Propuxo escribi-las f—rmulas cos s’mbolos dos elementos e mais uns super’ndices que deran conta da proporci—n ou do nœmero de veces que ese elemento se presenta no composto. As’, escrib’a o anh’drido sulfœrico Ñhoxe tri—xido e xofreÑ como: 3 3 SO ou SO Posteriormente tentou simplificar m‡is as f—rmulas e propuxo que o os’xeno, xa que est‡ moi presente nos compostos, se puidera representar por un punto colocado enriba do outro elemento. As’, o composto anterior transformar’ase en: Figura 1. Símbolos de Dalton para algúns dos elementos e compostos. Entre eles, hidróxeno (1), xofre (2), carbono (3), osíxeno (4), nitróxeno (6), cobre (15), prata (17), ouro (19), auga (21). Equivocouse coa auga, ó describila como HO no canto de H2O, pero as súas fórmulas para o monóxido de carbono (25) e o dióxido de carbono (28) eran correctas. Cando varios elementos comezaban pola mesma letra (caso do carbono, o calcio, cloro, cerio, cobalto, cromo, cadmio, etc.) dŽuselle-la inicial —s elementos non met‡licos (carbono = C) e os outros simboliz‡ronse coas dœas primeiras letras ou a primeira e a terceira, etc.; as’: calcio = Ca, cadmio = Cd, cerio = Ce, cromo = Cr, cobalto = Co... 3 SO ¥¥¥ S A’nda deu un paso m‡is — suxerir que cando un ‡tomo, distinto do os’xeno, estivera por duplicado nunha f—rmula se indicase por ese s’mbolo barrado. Deste xeito, a auga Ñhoxe H2OÑ ser’a na sœa formulaci—n: ¥ H Estas modificaci—ns foron rexeitadas e, finalmente, as f—rmulas escrib’ronse como propuxera inicialmente Berzelius, pero con sub’ndices no canto de super’ndices: H2O, SO3, CO2, etc. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 95 O nome e o símbolo dos elementos químicos 2. A ORIXE DOS NOMES DOS ELEMENTOS QUÍMICOS Os nomes dos elementos qu’micos derivan das normas recollidas no Methode de nomenclature chimique, pero foi evolucionando — longo do tempo, dende a sœa primeira formulaci—n. No que segue explicarei, agrupando por raz—ns de similitude, c‡les foron os motivos que orixinaron os nomes dos elementos qu’micos tal e como hoxe os co–ecemos. Berzelius, gravado de F. Krüger. C—mpre engadir que, a’nda que n—s indicaremos unha raz—n para aclara-lo nome dos elementos qu’micos, a explicaci—n etimol—xica dalgœns deles non Ž œnica e, ‡s veces, ata resulta ambigua. Por exemplo, o elemento arsŽnico diremos que deriva do termo grego arsenikos = ÔmasculinoÕ para significar que un mineral de arsŽnico, o As2S3 de cor amarela era empregado polos homes para pintaren a cara. 95 TamŽn poder’a derivar do termo persa zarnik = ÔdouradoÕ. Os nomes dos elementos poden obedecer ‡s seguintes raz—ns: a) Nomes prequ’micos: son os propios daqueles elementos xa co–ecidos desde a antigŸidade (ouro, prata, carb—n, mercurio, chumbo, etc.). Son nomes incertos, e moi probablemente derivan de termos hebreos, s‡nscritos, indoeuropeos, gregos, etc. b) Derivados de corpos celestes: astros ou planetas. Elementos como o cerio, o paladio, o neptunio, o plutonio, o selenio, o telurio... deben o seu nome a que cando se atoparon acababa de descubrirse un planeta ou satŽlite, ou se quer’a indicar que o elemento se encontraba no seu seo (o helio no sol), etc. c) Procedentes da mitolox’a ou das superstici—ns. Moitos son os elementos nomeados para agasallo dos deuses (vanadio, niobio, tantalio, titanio, torio, tulio, etc.) ou para espanta-lo meigallo ou rexeita-los esp’ritos malignos (cobalto, n’quel, etc.). d) Derivados dos seus minerais. Elementos como o aluminio, o bario, o gadolinio, o samario, etc., deben o seu nome —s minerais alumen, baritina, gadolinita, samarskita, etc., dos que se beneficiaron. e) Referidos ‡s sœas cores ou ‡ coloraci—n dalgœns dos seus compostos: cloro, indio, iodo, iridio, rodio, etc., derivan de khloros (amarelo verdoso), 1 colaboracións 96 17/4/01 18:26 Página 96 Manuel R. Bermejo indium (’ndigo), ioeides (violeta), iris (arco da vella), rhodon (rosa), etc. f) Que atenden a outras propiedades distintas da cor: hidr—xeno (xerador de auga), nitr—xeno (xerador de nitratos), os’xeno (xerador de ‡cidos), osmio (que fede), f—sforo (que brilla), etc. g) Orixinados pola exaltaci—n de motivos patri—ticos ou xeogr‡ficos: polonio, xermanio, americio, francio, europio, escandio, etc., lembran un pa’s ou continente. h) En lembranza de persoeiros da ciencia qu’mica: curio, fermio, mendelevio, nobelio, einstenio, puxŽronselles a algœns elementos como reco–ecemento da contribuci—n ‡ ciencia desas celebridades. i) Nomes constru’dos para dar conta de certas caracter’sticas: neon, argon, cripton, radon, actinio, protactinio, radio, litio, etc., deben o seu nome a termos gregos ou latinos que serven para defini-lo seu comportamento qu’mico, a sœa presencia na natureza, etc. j) Nomes sistem‡ticos. Os elementos de nœmero at—mico superior — 104 presentan o que se chama un Ônome sistem‡ticoÕ. Cada nœmero dos que integran o seu nœmero at—mico se substitœe pola correspondente inicial do prefixo latino. As’, o 104 ser’a unnihil-quadrium = Unq (para unha mellor comprensi—n desta denominaci—n consulta-lo traballo de Ram—n Cid Manzano). Poder’anse agrupar os elementos seguindo outros criterios, pero o resul- tado hab’a ser m‡is ou menos semellante. Na bibliograf’a atoparedes outras clasificaci—ns. 3. O NOME E O SÍMBOLO DOS ELEMENTOS AGRUPADOS Vou relatar seguidamente c‡l Ž o nome e mailo s’mbolo dos elementos qu’micos hoxe co–ecidos, agrupados dun xeito particular: o que utilizamos os qu’micos inorg‡nicos para lles ensinar —s nosos alumnos a qu’mica de t—dolos elementos. Todos eles se agrupar‡n por familias (alcalinos, tŽrreos, haloxenados, etc.) menos os metais de transici—n que se agrupar‡n como elementos met‡licos de transici—n dos grupos principais e elementos met‡licos de transici—n interna. î tempo, dividiremos estes grupos de modo que os metais de transici—n se reunir‡n por series: primeira serie de transici—n, segunda e terceira series de transici—n. Os metais de transici—n interna agruparanse tamŽn en series: os lant‡nidos e os act’nidos. A) ELEMENTOS ALCALINOS: GRUPO 1 O nome deste grupo de elementos procede do ‡rabe Al-qily, que fai referencia ‡s cinsas das plantas onde se atoparon estes metais (particularmente sodio e potasio). Hidr—xeno: H ƒ o elemento qu’mico m‡is lixeiro dos co–ecidos. O nome pœxollo o qu’mico francŽs Lavoisier querendo facer referencia ‡ capacidade deste elemento 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 97 O nome e o símbolo dos elementos químicos para Ôxerar augaÕ, que Ž o que significa hidr—xeno. O seu s’mbolo Ž a primeira letra do nome: H. Litio: Li O nome deste elemento deriva de lithos, que significa ÔrochaÕ, e fai referencia a que este metal foi o primeiro dos alcalinos atopado nun mineral ou rocha. O litio represŽntase simbolicamente polas letras: Li. Sodio: Na O sodio co–Žcese nas sœas combinaci—ns desde a antigŸidade e mesmo chegou a considerarse o hidr—xido s—dico Ñsosa ou sodaÑ como un elemento qu’mico. A este elemento cham—uselle natrium en lat’n e de a’ deriva o seu s’mbolo Na. O nome do elemento seguramente vŽn de soda. Potasio: K A orixe do nome deste elemento non Ž ben co–ecida, pero tal vez proceda do inglŽs potash, contracci—n de pot ashes, e fai referencia — proceso que se segu’a no mundo antigo para obte-la chamada potasa e o carbonato pot‡sico, partindo das cinsas da madeira e da auga do mar. O potasio represŽntase polo s’mbolo K, que Ž a primeira letra de kalium, nome do potasio en lat’n. Rubidio: Rb O nome do rubidio deriva do lat’n rubidius (Ôvermello moi intensoÕ) e pœxoselle — elemento de nœmero at—mico 37 porque se caracterizaba espectralmente por presentar li–as nesa zona do espectro. O s’mbolo que o represen- 97 ta, Rb, son as letras primeira e terceira; non se pode usar Ru porque, como imos ver, representa o rutenio que se descubrira con anterioridade. Cesio: Cs Este elemento ten o nome derivado do lat’n caesius (Ôazul celesteÕ) e foi as’ denominado porque cando se estudiou espectroscopicamente se observou que presentaba unhas li–as na zona espectral do azul. O cesio represŽntase simbolicamente como Cs, que Ž a inicial e un ÔsÕ situado moi separado; pero teremos ocasi—n de ver c—mo non se pod’a chamar Ca, que corresponde — calcio, nin Ce que simboliza o cerio e xa eran co–ecidos con anterioridade. Francio: Fr O œltimo dos elementos alcalinos atopado ata o de agora foi descuberto pola qu’mica francesa Marguerite Perey quen, para honra-lo seu pai, chamoulle francio. B) ELEMENTOS ALCALINO-TÉRREOS: GRUPO 2 Os elementos qu’micos do grupo 2 ch‡manse alcalino-tŽrreos por se atoparen, no sistema peri—dico, entre os alcalinos e os tŽrreos. Berilio: Be O seu nome deriva do mineral no que se identificou: o berilo. Os alem‡ns cham‡ronlle nun principio berylerde (traducci—n da Ôterra do beriloÕ). Posteriormente, en 1828, Wohler chamoulle en lat’n, beryllum. 1 colaboracións 98 17/4/01 18:26 Página 98 Manuel R. Bermejo Magnesio: Mg O magnesio dŽbelle o seu nome — mineral onde foi atopado, a magnesia, que pola sœa vez tomou o nome dun distrito de Tesalia (Grecia) onde se achara, Magnesia. Calcio: Ca TamŽn o nome deste elemento provŽn do do mineral onde se atopou. A pedra calcaria (caliza en castel‡n) era xa co–ecida polo home desde a antigŸidade, que a empregaba na preparaci—n do morteiro. Cando se identificou o elemento cham—uselle calcio por derivar de calx (calcaria en lat’n). Estroncio: Sr O nome do elemento de nœmero at—mico 38 deriva do onom‡stico do lugar onde se atopou o mineral que o conti–a. Ese lugar era Strontian e de a’ vŽn o nome de estroncio. O s’mbolo non pod’a se-lo da inicial pois xa lle correspond’a — xofre e tampouco era moi asisado St por se-la abreviatura de ÔsantoÕ; escolleuse logo Sr. Bario: Ba Como na maior’a dos elementos deste grupo, o bario toma o seu nome do do mineral no que se achou por primeira vez: a baritina (BaSO4). O s’mbolo que se lle deu foi o das dœas primeiras letras, Ba, pois a inicial B era o s’mbolo do boro. Radio: Ra O nome deste elemento ref’rese ‡ propiedade m‡is dominante de todas cantas o caracterizan: a radioactividade. î elemento qu’mico no que se achou unha forte radioactividade cham—uselle radio e o s’mbolo que se escolleu para o representar foi Ra. C) ELEMENTOS METÁLICOS DE TRANSICIÓN: GRUPOS 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 Os elementos de todos estes grupos constitœen hoxe o que chamamos metais de transici—n. Na realidade, cando se descubriron estes metais ÑsŽculos XVIII e XIXÑ f—ronse colocando no sistema peri—dico como unha transici—n entre os alcalinos e os cl‡sicos do grupo dos tŽrreos, vela’ a orixe do seu nome. Pode chama-la atenci—n a non consideraci—n ou o esquecemento do grupo 3 (Sc, Y, La e Ac); non hai tal esquecemento. Estes elementos practicamente nunca se estudian como un grupo unido, sen—n que se reparten noutros: Sc e Y son moi semellantes a Al e estœdianse nese grupo; La forma parte do grupo dos lant‡nidos e Ac estœdiase cos act’nidos. Por tal raz—n falaremos deles nos seus propios grupos. C.1. Elementos met‡licos da primeira serie de transici—n Titanio: Ti Klaproth foi quen bautizou este elemento en lembranza dos Tit‡ns que, na mitolox’a grega, eran considerados fillos da terra. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 99 O nome e o símbolo dos elementos químicos Vanadio: V A’nda que o descubridor deste elemento foi o espa–ol AndrŽs Manuel del R’o, no ano 1801, o nome vŽn da denominaci—n que lle deu o sueco Sefstrom. Vanadio deriva do nome da deusa da beleza n—rdica ÔVanadisÕ e fai referencia ‡s belas combinaci—ns de cores que toma este metal no medio ‡cido. Cromo: Cr O nome deste elemento deriva do grego chroma (ÔcorÕ) e fai referencia ‡s coloraci—ns derivadas do cromo. Como C era xa o s’mbolo do carbono, o do cromo pasou a ser Cr. Manganeso: Mn Un erro hist—rico Ž a orixe do nome deste elemento: a consideraci—n da pirolusita como magnŽtica pola sœa semellanza co —xido de ferro. ç pirolusita cham—uselle lapis magnes e — metal en lat’n magnes (ÔmagnŽticoÕ); del derivou o nome xermano de mangan e o francŽs manganese, que foi o que perdurou. Ferro: Fe Outro dos sete metais cl‡sicos, o ferro, derivou o seu nome do apelativo ferrum. Cobalto: Co O nome do cobalto parece que deriva da palabra alemana Kobold, que Ž o nome que se lles d‡ —s gnomos (ananos que viven no so chan e que son considerados os gardi‡ns das minas). 99 N’quel: Ni De novo este elemento ten que ver coa cultura xerm‡nica. Foi T. O. Bergman quen logo de preparar un novo elemento lle chamou nickel (ÔSatan‡sÕ). C. 2. Elementos met‡licos da segunda serie de transici—n Circonio: Zr O nome do circonio parece derivar dos termos ‡rabes zargum (Ôcor douradaÕ) ou zerk (Ôpedra preciosaÕ), e fai referencia ‡ coloraci—n do mineral circ—n do que se obtŽn. Niobio: Nb Niobio e tantalio aparecen xuntos na natureza nas niobitas e tantalitas, e este feito dificultou moito a separaci—n de ‡mbolos elementos. Precisamente o nome do niobio deriva da mitolox’a grega: Niobe Ž a filla de T‡ntalo. Molibdeno: Mo O nome deste metal tomouse do do mineral de procedencia, a molibdenita. Tecnecio: Tc O elemento de z=43 foi preparado, ata hoxe, de forma artificial, e as’ o nome que se lle deu provŽn do grego technetos (ÔartificialÕ). Rutenio: Ru O ruso Klauss, profesor de qu’mica na Universidade de Kazan, preparou no ano 1844 un novo elemento atopado no mineral do platino. 1 colaboracións 100 17/4/01 18:26 Página 100 Manuel R. Bermejo Chamoulle rutenio, nome latino do seu pa’s, Ruthenia. Rodio: Rh Os derivados do rodio te–en todos eles unha forte coloraci—n rosa e por iso a ese elemento se lle chamou rodio, do grego rhodon (ÔrosaÕ). Paladio: Pd Non existe acordo sobre a orixe do nome deste elemento. Hai autores que pensan que deriva do da deusa da sabedor’a, Pallas. N—s somos da opini—n dos que din que fai alusi—n — descubrimento no ano 1802 do planeta Pallas. C.3. Elementos met‡licos da terceira serie de transici—n Hafnio: Hf O nome deste elemento deriva da denominaci—n latina da cidade de Copenhagen, Hafnia, e quere ser un reco–ecemento ‡s achegas desta cidade — mundo da ciencia. Tantalio: Ta Xa indicamos que o niobio e o tantalio aparecen conxuntamente na natureza, nos minerais niobitas-tantalitas, e sinal‡mo-la enorme dificultade na sœa separaci—n e obtenci—n. Lembremos que na mitolox’a grega T‡ntalo era fillo de Xœpiter e dunha ninfa e reinaba en Phrygia. Por revelarlles —s homes segredos dos deuses, conden‡rono a padecer sede, pero mediante o suplicio consistente en estar inmerso na auga Ñcon ela ata a queixadaÑ; cando se inclinaba para beber, a auga recuaba. Talmente lle acontec’a — mineral tantalita, que non se mollaba por dentro, nin pola auga nin polos ‡cidos. Volframio: W Os irm‡ns espa–ois Fausto e Juan JosŽ Elhuyar illaron o elemento met‡lico con z=74 e cham‡ronlle volframio por se atopar na volframita. O s’mbolo Ž W. Renio: Re Os descubridores deste elemento trataron de inmortalizar nel o nome do gran r’o do seu pa’s. O Rin, en lat’n Rhenus, deu lugar — nome do renio. Osmio: Os O nome deste elemento deriva do grego osme (ÔcheiroÕ) e fai referencia — fedor caracter’stico dalgœns derivados deste metal. Iridio: Ir Os sales do iridio presentan unha ampla gama de coloraci—ns e isto foi o que determinou o nome deste elemento. Cham—uselle en lat’n iris (Ôarco da vellaÕ) e de a’ derivou iridio. Platino: Pt O nome, tipicamente espa–ol, deriva de Platina, apelativo que Manuel Ulloa lle deu a un novo metal atopado en Nova Granada e moi parecido ‡ prata. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 101 O nome e o símbolo dos elementos químicos D) METAIS DE ACUÑAR: GRUPO 11 Os metais cl‡sicos utiliz‡ronse — longo da historia como obxectos para o troco e, xa m‡is modernamente, para acu–ar moeda. Cobre: Cu Este elemento Ž outro dos sete metais cl‡sicos. O seu nome dŽbese —s romanos que lle chamaron aer Cyprium (Ôprocedente de ChipreÕ); co decorrer do tempo os gregos denomin‡rono Kyprion, logo ficou como Cyprium cos romanos e — cabo Cuprum, de onde tomou as iniciais para o seu s’mbolo: Cu. Prata: Ag Este elemento met‡lico Ž dos m‡is antigos dos co–ecidos e o seu nome deriva da sœa denominaci—n latina, Argentum. O s’mbolo toma as iniciais da denominaci—n latina: Ag. Ouro: Au O metal por excelencia, e o m‡is antigo, debe o seu nome ‡ coloraci—n caracter’stica e — feito de brillar coma a aurora (en latin aurum). E) METAIS DE ALIAXES: GRUPO 12 Os elementos do grupo 12 foron e seguen a se-la base das aliaxes que se empregan na sociedade. Cinc ou zinc: Zn O nome deste elemento parece ser que ten relaci—n coa sœa escura orixe e 101 iso Ž o que significaba a palabra alemana zink que o identifica. Cadmio: Cd ÔCadmioÕ deriva do nome grego dado — mineral onde por primeira vez se descubriu. O mineral de procedencia Ž a cadmeia (hoxe calamina), procedente da rexi—n de Kadmeia. Mercurio: Hg O nome deste metal, outro dos cl‡sicos, fai referencia ‡ sœa gran mobilidade pois Ž l’quido. Precisamente Mercurio era o mensaxeiro dos deuses na mitolox’a romana; esa relaci—n baseada na mobilidade Ž a que orixinou o nome do elemento con z=80. O s’mbolo t—mase da denominaci—n cl‡sica do mercurio, hydrargiros (Ôprata l’quidaÕ). F) ELEMENTOS TÉRREOS: GRUPO 13 Os elementos deste grupo deben o seu nome a que se atoparon formando parte da codia terrestre. Todos eles son metais, ag‡s o boro que se atopa na li–a divisoria do met‡lico e o non met‡lico. Boro: B Crese que ÔboroÕ deriva da palabra que os ‡rabes empregaban para designa-lo b—rax ÑbaurachÑ; as’ Ž como o alquimista Jabin ibn Haiyan lle chamaba e aparece recollido nos manuscritos do sŽculo IX. A comezos do sŽculo XIX, H. Davy propuxo como nome un que fac’a referencia ‡ fonte de 1 colaboracións 102 17/4/01 18:26 Página 102 Manuel R. Bermejo procedencia e ‡ similitude co carb—n. As’ xurdiu bor (ax + carb) on (boron). Gay Lussac chamoulle bore. Aluminio: Al O nome do aluminio pode proceder do que os gregos utilizaban para denomina-lo mineral alunita ÑalumÑ. A pesar de que os seus minerais eran usados dende a antigŸidade, o aluminio, como metal, ten pouco m‡is de 150 anos. chamou Gallia, nome de Francia na antigŸidade. Indio: In Esta denominaci—n deriva das propiedades espectrosc—picas do elemento. Cando se someteu este metal ‡ chama, observouse unha coloraci—n ’ndigo e de a’ deriva o seu nome e mailo s’mbolo. Talio: Tl ProvŽn a denominaci—n deste elemento do grego thallos (Ôabrocho verdeÕ), e pœxollo Crookes cando — expo–e-lo metal a unha chama observou unha li–a verde brillante que axi–a desapareceu. Esta cor lembroulle a coloraci—n da vexetaci—n na primavera. O talio tomou como s’mbolo as letras Tl, xa que Ta eran as que lle correspond’an — tantalio e Th — torio. Escandio: Sc A estructura microcristalina do aluminio maniféstase coa luz polarizada. Galio: Ga O nome deste elemento deriva do da patria dos seus descubridores. Foi un qu’mico francŽs, Lecoq de Boisbaudran, quen hai pouco m‡is de cen anos descubriu este elemento e lle O elemento de nœmero at—mico 21 foi postulado teoricamente por Mendeleev no ano 1869 co nome de eka-boro, pero non foi ata 1879 cando Nilson identificou un novo elemento que nomeou escandio en loanza do seu pa’s, Escandinavia. Itrio: Y Cando en 1794, Johan Gadolin, disc’pulo de Bergmann, estudiaba unhas terras da canteira de Ytterby Ñaldea pr—xima a EstocolmoÑ, descubriu un —xido novo e chamoulle ytria. O novo elemento qu’mico obtido deste —xido foi nomeado itrio. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 103 O nome e o símbolo dos elementos químicos G) ELEMENTOS CARBONOIDEOS: GRUPO 14 Os elementos do grupo 14 deben o seu nome — elemento que encabeza o grupo: o carbono. A importancia deste elemento — longo da historia foi tan grande que marcou o nome dos elementos do seu grupo. Houbo intentos de lles da-lo de mer’lidos (orixe escura), e o propio Fresenius propuxo nomealos tetrelos (facendo referencia ‡ valencia do grupo); ningœn deles tivo Žxito. Carbono: C Este elemento Ž co–ecido polo home desde tempos prehist—ricos e o seu nome deriva do lat’n carbo. Silicio: Si 103 Esta–o: Sn O nome deste elemento foi mudando a travŽs da sœa longa historia. ƒ co–ecido desde a prehistoria na literatura. Veda fala del co nome de trapu e no libro dos Nœmeros ch‡maselle bedil. O nome actual deriva do lat’n stannum e parece ser que as’ era como os romanos denominaban unha aliaxe que conti–a chumbo e esta–o. Chumbo: Pb O chumbo Ž outro dos chamados sete metais cl‡sicos. ƒ co–ecido e empregado polo home desde os tempos da antiga civilizaci—n caldea. Os exipcios e os gregos foron os seus difusores; pero — pobo romano corresp—ndelle a gloria do espallamento da sœa A s’lice, mineral empregado polo home desde a m‡is remota antigŸidade, Ž o material de partida para a obtenci—n deste elemento. O nome de silicio deriva do termo latino silex que era como se chamaba a s’lice. O seu s’mbolo Ž Si, pois S xa lle correspond’a — xofre. Xermanio: Ge O xermanio foi postulado teoricamente por Mendeleev co nome de eka-silicio, pero foi necesario que pasaran quince anos para que se confirmara a sœa predicci—n co seu descubrimento. O alem‡n Winkler atopou un novo elemento non mineral chamado argirodita e, en honor ‡ sœa patria, chamoulle xermanio. Foto de monocristais dun composto de telurio, estaño e chumbo, feita con microscopio de varrido electrónico. 1 colaboracións 104 17/4/01 18:26 Página 104 Manuel R. Bermejo masiva utilizaci—n. Os romanos cham‡ronlle a este elemento plumbum e de a’ derivou chumbo. H) ELEMENTOS NITROXENOIDEOS: GRUPO 15 Novamente a denominaci—n deste grupo Ž consecuencia da enorme importancia hist—rica do elemento que o encabeza: o nitr—xeno. Houbo tamŽn intentos de chamalos co nome peculiar de pnicoxenos e mesmo Fresenius propuxo o de pentelos Ñpola valencia do grupoÑ, pero o cambio de nome non prosperou. Nitr—xeno: N A’nda que o descubridor deste elemento foi Rutherford (no ano 1772), o nome Ž da autor’a de Chaptal, no ano 1823. Chamoulle nitr—xeno do grego nitrogenos (Ôxerador de nitroÕ) debido ‡ presencia deste elemento no nitro (salitres KNO3). F—sforo: P Este elemento debe o seu nome ‡ peculiaridade de brillar na escuridade. En grego, phos (ÔluzÕ), phero (ÔportadorÕ). O seu s’mbolo toma a inicial de phosphorus: P ArsŽnico: As O arsŽnico Ž co–ecido desde a antigŸidade polas civilizaci—ns chinesa, grega e romana. Foron os gregos os que lle chamaron — ouro-pigmento (As2S3) arsenikon (ÔmasculinoÕ) de onde provŽn o seu nome. Antimonio: Sb O nome deste elemento Ž da autor’a do alquimista sevillano do sŽculo VIII, Moussah Diafar al Sofi Geber, quen o traduciu — lat’n como antimonium; os gregos cham‡banlle stibium, derivado da estibina (Sb2S3). O s’mbolo Ž a inicial mais unha das consoantes do nome grego. Bismuto: Bi A orixe do nome deste elemento a’nda non est‡ clara, se ben parece seguro que deriva do alem‡n. Para algœns fai referencia ‡ propiedade de ser unha masa branca (Weisse Masse), ou materia branca (Weiss muth). Quizais te–a m‡is que ver con aqueles que din que deriva da frase: Mutmysort in den Wiesen (Ôlugar dunha concesi—n Ñpara unha explotaci—n mineiraÑ nas pradeirasÕ). O s’mbolo deriva das dœas primeiras letras do termo latinizado ÑbismutenÑ no sŽculo XVI por Agr’cola. I) ELEMENTOS CALCÓXENOS: GRUPO 16 Estes elementos ch‡manse calc—xenos Ñdo lat’n calxÑ pola tendencia que te–en a dar calcoxenuros (combinaci—ns cos metais) que Ž como se amosan formando parte da codia terrestre. Os’xeno: O A’nda que os descubridores foron Scheele e Priestly, o autor do nome deste elemento foi gran Lavoisier. Antoine Lavoisier estudiou este elemento e chamoulle os’xeno, do grego oksys (Ô‡cidoÕ) e gennao (ÔxerarÕ), pois 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 105 O nome e o símbolo dos elementos químicos para el t—dolos ‡cidos conti–an os’xeno. Xofre: S Non existe certeza da procedencia do nome deste elemento; pero a crenza m‡is xeneralizada Ž que provŽn dun termo s‡nscrito, sulvery (Ôo inimigo do cobreÕ), e que fac’a referencia a que cando o cobre se combinaba con el perd’a o seu comportamento met‡lico. O s’mbolo Ž a inicial desta palabra en lat’n sulphur. Selenio: Se Cando Berzelius e Gahn obtiveron por primeira vez este elemento confund’rono co telurio, e s— un ano m‡is tarde se decataron de que era un elemento xenu’no. Se o telurio fac’a referencia — noso planeta, decidiuse que o novo elemento fixera alusi—n — noso satŽlite. O voc‡bulo vŽn do grego selene (ÔlœaÕ). O s’mbolo non poder’a ser xa S, polo que se tomaron as dœas letras iniciais. Telurio: Te Klaproth, no ano 1798, foi quen bautizou este elemento, xa obtido anteriormente por MŸller von Reichentstein. O nome deriva do lat’n tellus (ÔterraÕ), e Ž unha homenaxe — noso planeta. Polonio: Po Cando no ano 1898 Mar’a Sklodowska descubriu un elemento novo, altamente radioactivo, chamoulle polonio para perpetuar no sistema peri—dico o seu pa’s de orixe: Polonia. 105 O s’mbolo do novo elemento, — non poder ser P, que lle correspond’a — f—sforo, tomou as iniciais Po. K) ELEMENTOS HALÓXENOS: GRUPO 17 O nome deste grupo propœxoo Humphy Davy quen, no ano 1810, manifestou a tendencia destes elementos a formaren sales. En grego haloxenos significa xerador das sales mari–as. Flœor: F O seu nome deriva do do mineral onde se encontraba e que clasicamente foi denominado ÔespatoflœorÕ. M‡is tarde Agr’cola, en 1529, chamoulle fluor lapis (Ôpedra flu’daÕ). Cando se obtivo o elemento contido nese mineral (CaF2) denominouse flœor. Cloro: Cl A’nda que foi Scheele o descubridor deste elemento, o seu nome pœxollo Davy, querendo aludir ‡ cor verde caracter’stica deste gas de cheiro sufocante. O nome vŽn do grego khloros (Ôamarelo verdosoÕ). Bromo: Br A. J. Balard, descubridor deste elemento, chamoulle muride para refererirse — seu cheiro desagradable. Posteriormente mudouno polo de bomos, palabra grega que significa Ômal olorÕ. Bromo foi o nome que perdurou e o s’mbolo Br. Iodo: I O nome do iodo Ž consecuencia do seu aspecto f’sico. Tr‡tase dun 1 colaboracións 106 17/4/01 18:26 Página 106 Manuel R. Bermejo s—lido escamudo, violeta brillante, e cando Courtois o preparou por vez primeira chamoulle y—des Ñdo grego ioeides (ÔvioletaÕ)Ñ para referirse ‡ sœa coloraci—n. Astato: At O nome do astato obedece ‡ enorme inestabilidade que presentan t—dolos is—topos seus co–ecidos. As’, cando SegrŽ identificou inequivocamente a sœa presencia, no ano 1940, tomou do grego a denominaci—n a-statos, que significa ÔinestableÕ. K) GASES NOBRES: GRUPO 18 Os elementos deste grupo Ñtodos eles gasesÑ foron nomeados durante moito tempo como Ôgases inertesÕ. Desde o ano 1962 Barlett amosou a sœa reactividade e demostrouse o incorrecto da sœa denominaci—n. Hoxe cham‡moslles ÔnobresÕ para indica-la sœa dificultade para reaccionar con calquera outro elemento qu’mico (nobreza). Helio: He O nome deste elemento obedece a que se identificou por primeira vez no sol Ñen grego, helios Ž ÔsolÕÑ e, con tal motivo, helio foi o nome que lle quedou. Neon: Ne Non foi o neon un elemento doado de identificar xa que se obtŽn da destilaci—n fraccionada do aire l’quido, logo de separa-lo argon. Cando se destilou coidadosamente o argon, obt’vose un ÔnovoÕ gas e chamouse as’, ÔnovoÕ, que Ž o que significa o grego neos. Finalmente quedou como neon. Argon: Ar A sœa denominaci—n fai referencia a unha caracter’stica deste gas: Ž moi inactivo. Cando se descubriu e se veu c—mo se comportaba, tomouse o voc‡bulo grego argos (ÔinactivoÕ) e de a’ derivou argon. Cripton: Kr De novo nos atopamos diante doutro elemento, gas nobre, obtido no proceso de destilaci—ns sucesivas do aire l’quido e os seus compo–entes. Cando Ramsay o separou chamoulle Kriptos (en grego Ôoculto, secretoÕ). Xenon: Xe Ramsay chamoulle xenos a este elemento cando o descubriu, para referirse a que era Ôestra–o, raroÕ, e o nome prosperou. Radon: Rn O œltimo dos gases nobres Ž radioactivo e obtense a partir do radio por descomposici—n radioactiva. O nome que se lle deu obedece ‡ sœa procedencia no radio. M) OS LANTÁNIDOS Os elementos met‡licos deste grupo dŽbenlle o seu nome a V. Goldschmidt, quen se decatou da forte semellanza no comportamento f’sico e qu’mico dos elementos situados despois do lantano no sistema peri—dico. Son 14 elementos met‡licos, desde o 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 107 O nome e o símbolo dos elementos químicos lantano ata o lutecio, moi semellantes en todo, mesmo na aparici—n conxunta na natureza; por esta raz—n, nos sŽculos XVIII e XIX se lles chamaba ÔterrasÕ. Pronunci‡monos polo nome de grupo como lant‡nidos e rexeit‡mo-lo cl‡sico nome de terras raras co que aparece nos libros de texto m‡is cl‡sicos, pois se ben aparecen como terras, na codia terrestre, non son raros Ña sœa abundancia no planeta Ž media entre os elementos qu’micosÑ, e mesmo son moito m‡is abondosos ca outros metais ben co–ecidos como o mercurio, o chumbo, o cobre, a prata, etc. Lantano: La O nome deste elemento foi suxerido polo gran Berzelius — seu disc’pulo Gustav Mosander cando o descubriu. D’xolle que lle chamara lantana, palabra derivada do grego lantano (Ôo que fica agachadoÕ), e fai referencia ‡ dificultade para obtelo. Cerio: Ce Este elemento toma o seu nome do material do que se obtivo. Este metal atopouse na terra chamada ceria Ñmineral que fora atopado pouco despois de se decubri-lo primeiro asteroide, chamado CeresÑ e de al’ derivou cerio. Probablemente este nome faga referencia ‡ deusa da agricultura, Ceres. Praseodimio: Pr Mosander descubriu a terra chamada lantana e, — tempo, outra ‡ que 107 lle deu o nome de didimia Ñtermo grego que significa ÔxemelgosÕÑ. A didimia non era unha terra pura, sen—n que estaba integrada por desemellantes —xidos met‡licos; un deles foi o que se chamou praseodimia (Ôdidimia verdeÕ). Da terra praseodimia obt’vose un metal que se denominou praseodimio, de s’mbolo Pr. Neodimio: Nd A terra chamada didimia estaba composta pola praseodimia e a neodimia (Ônova didimiaÕ). Do —xido neodimia obt’vose o metal que se chamou neodimio. Prometio: Pm O nome deste elemento foi primeiramente ÔprometeoÕ, coma o tit‡n da mitolox’a grega que lles roubou o lume —s deuses para llelo entregar —s homes; lembremos que, analogamente, a fisi—n nuclear lle ofreceu —s homes este elemento. O que hoxe chamamos prometio foi un dos froitos que o lume do forno nuclear lle entregou —s homes. Samario: Sm TamŽn o samario lle debe o seu nome ‡ terra da que procede, que se chamaba samarsquita, descuberta polo ruso Samarsky. Europio: Eu O nome deste elemento met‡lico responde — desexo de inmortaliza-lo nome do vello continente, lugar onde se preparou. 1 colaboracións 108 17/4/01 18:26 Página 108 Manuel R. Bermejo Gadolinio: Gd Esta denominaci—n procede do nome dado — —xido onde se atopou: a terra chamada gadolinita en lembranza de Johan Gadolin, que pasa por se-lo pioneiro do descubrimento dos elementos lant‡nidos. Terbio: Tb O mineral de procedencia do terbio Ž a terra chamada terbia, que lle d‡ o nome. C—mpre sinalar que a terra chamada itria por Gadol’n era en realidade unha terra mixta integrada por tres —xidos que se chamaron: itria, erbia e terbia. Hai que sinala-la gran semellanza dos nomes correspondentes — lugar de procedencia: Ytterby. Disprosio: Dy De novo a terra de procedencia, disprosia, d‡ nome a este elemento. Esta terra debe a sœa denominaci—n — termo grego dysprositos (Ôdif’cil de conseguirÕ), e fai referencia ‡ dificultade de conseguir este mineral. Holmio: Ho O holmio chamase as’ por se atopar nun —xido, holmia, que toma o nome dunha aldea pr—xima a Estocolmo onde se atopou o mineral. Erbio: Er Indicamos xa que a erbia foi unha das tres terras separadas da itria, atopada por Gadolin. î metal obtido cham—uselle erbio. Tulio: Tm A terra tulia tomou a denominaci—n cl‡sica de Escandinavia (Tjule, o pa’s m‡is setentrional de Europa). O metal que se obtivo deste —xido foi denominado tulio. Iterbio: Yb O su’zo J. C. G. Marignac separou a terra que chamou iterbia en lembranza da localidade sueca Ytterby, e preparou o metal contido nese —xido e que bautizou iterbio. Lutecio: Lu A terra chamada iterbia resultou ser unha mestura de dous —xidos; un deles permitiu obte-lo iterbio e o outro mineral, que se denominou terra litecia (nome latino de Par’s), permitiu obte-lo lutecio. C—mpre indicar que — mesmo tempo que Urbain obti–a o Lu, con z=71, o su’zo Welsbach preparou o mesmo metal e chamoulle casiopeio (en acordanza da co–ecida constelaci—n boreal descuberta por esa altura). Na historia da qu’mica o elemento de nœmero at—mico 71 co–Žcese como lutecio. N) OS ACTÍNIDOS Igual a canto dixemos dos lant‡nidos, os metais que est‡n no sistema peri—dico logo do actinio amosan propiedades f’sicas e qu’micas moi semellantes ‡s do metal primeiro do grupo. Por esta raz—n o grupo co–Žcese como o dos act’nidos, e est‡ integrado por 14 elementos que van desde o actinio — laurencio. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 109 O nome e o símbolo dos elementos químicos Actinio: Ac O nome do actinio dŽbese ‡s sœas caracter’sticas radioactivas. î novo elemento cham—uselle en grego aktinos (ÔraioÕ) e del derivou o do actinio. Torio: Th No ano 1828 Berzelius descubriu un novo elemento met‡lico nun mineral que lle subministra un ministro norueguŽs. En lembranza de Thor, deus da guerra na mitolox’a n—rdica, o mineral chamouse torita e o metal torio. Protactinio: Pa Este elemento debe o seu nome — feito de que, por ser radioactivo, sofre un proceso de descomposici—n ata chegar — actinio. Por se-lo proxenitor do actinio denominouse protoactinio. Uranio: U Cando Klaproth obtivo este metal por primeira vez acababa de descubrirse o planeta Urano e por iso se lle chamou uranio. Neptunio: Np Neptuno Ž o planeta que est‡ m‡is al— de Urano no sistema solar. Cando se preparou o elemento de z=93, que estaba m‡is al— do uranio (z=92) se lle chamou neptunio e representouse simbolicamente como Np. Plutonio: Pu Se o planeta Neptuno est‡ logo de Urano, o planeta Plut—n Ž o que segue a Neptuno, por esta raz—n — elemento 109 atopado con z=94 se lle chamou plutonio. Americio: Am Cando MacMillam e Seaborg descubriron este novo elemento, decat‡ronse da enorme semellanza de comportamento qu’mico que ti–a co europio e cham‡ronlle americio. Curio: Cm Co descubrimento do elemento con z=96 comezou o costume de identifica-los elementos qu’micos con nomes de persoeiros da qu’mica; este costume ’a traer fatais consecuencias, como imos ver logo. O elemento con z=96 foi chamado curio para inmortaliza-lo famoso matrimonio Curie. Berquelio: Bk Do mesmo xeito que a vila de Ytterby foi perpetuada no nome de moitos lant‡nidos, os cient’ficos descubridores dos elementos transur‡nicos quixeron inmortaliza-la vila onde se estaban preparando: Berkeley. Por iso o elemento de z=97 se chama berquelio. Californio: Cf Se no elemento con z=97 se inmortalizou unha vila, cando Seaborg descubriu o novo elemento con z=98 pensouse en inmortaliza-lo estado de California, e as’ se fixo. Einstenio: Es O nome do novo elemento atopado por transmutaci—n artificial foi denominado einstenio en lembranza de Albert Einstein. 1 colaboracións 110 17/4/01 18:26 Página 110 Manuel R. Bermejo Fermio: Fm Cando se preparou o elemento con z=100, o equipo de Seaborg quixo inmortalizar a Enrico Fermi, precursor do bombardeo de nœcleos at—micos con neutr—ns. Laurencio: Lr O nome do œltimo metal act’nido, o de z=103, procede do desexo dos seus descubridores de lembra-lo descubridor do ciclotr—n (Lawrence). O) OS ELEMENTOS NOVÍSIMOS Dimitri Ivanivich Mendeleev, no ano 1869, fixo a súa proposta famosa da clasificación periódica dos elementos. Mendelevio: Md î pai da t‡boa peri—dica, Dimitri Mendeleev, deb’aselle a honra de perpetualo nela, e por iso o novo elemento descuberto con z=101 lle chamaron mendelevio. Nobelio: No O elemento de z=102 foi preparado no Instituto Nobel de Estocolmo e os seus descubridores tamŽn quixeron inmortaliza-lo seu centro de traballo d‡ndolle o nome de nobelio. Rematamos este artigo falando sobre o nome dos elementos que se descubriron e se est‡n descubrindo nos œltimos corenta anos. î longo das dŽcadas dos sesenta e dos setenta, dous laboratorios, Berkeley e Dubnia, foron sacando do crisol nuclear Ñbombardeando ‡tomos moi pesados (Cm fundamentalmente) con ‡tomos lixeiros (C, B, N, O)Ñ estes elementos ata chegar — elemento con z=106. Nos œltimos vinte anos Ž no Centro de Estudios de Ions Pesados (GSI), sito en Darmstadt (Alema–a) onde se obte–en estes elementos por bombardeo de Pb e Bi con ‡tomos met‡licos superacelerados de Cr, Fe, Ni, Zn. Deste xeito, chegouse a preparar e identificar algœns ‡tomos do elemento con z=112 no ano 1996. Nun pr—ximo artigo escribiremos sobre os problemas derivados da inestabilidade destes elementos, pero hoxe toca discuti-lo nome e o s’mbolo. O nome dos elementos nov’simos (con z > 104) est‡ hoxe sometido a unha forte controversia. Existen varios nomes para un mesmo elemento; as’, o 104 foi denominado: ruderfordio, kurkhatovio, dubnio e unnilquadio. ÀComo Ž isto posible? ÀQue se debe facer? A guerra dos nomes Ž, a’nda, unha consecuencia da chamada Ôguerra fr’aÕ 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 111 O nome e o símbolo dos elementos químicos pol’tica, derivada do enfrontamento das grandes potencias. Non vou discutir neste artigo Ñest‡ sendo xa longo de m‡isÑ a historia deste enfrontamento; pero nalgunha outra ocasi—n escribiremos sobre el. A controversia nos nomes aparece xa co descubrimento dos elementos 102 e 103 hai m‡is de trinta anos. Os americanos cham‡ronlle nobelio e laurencio; pero os rusos, que os descubriran — mesmo tempo, pretenderon charmarlle joliotio — nobelio Ñen lembranza da parella Joliote-CurieÑ; — cabo os rusos cederon e nobelio e laurencio est‡n universalmente aceptados. Cando se descubriron os nov’simos elementos sempre levaron dous nomes: o que lle daban os rusos ou os alem‡ns e o que lle quer’an dar os americanos. A IUPAQ tomou a decisi—n de asumir unha nova nomenclatura, chamada sistem‡tica, no ano 1977. En agosto de 1995, a IUPAQ revisou a sœa decisi—n (os rusos ’an perdendo peso pol’tico na esfera internacional) e retomaron a denominaci—n dos elementos que se refer’a ‡s celebridades. Esta nova formulaci—n foi ultimamente revisada (30 de agosto de 1997) e feita pœblica no ano 1998 e os nomes dos elementos, novamente cambiados. 111 Ante esta situaci—n de cambio err‡tico de nomes e con claras connotaci—ns pol’ticas nalgœn deles, e de falla doutros nomes, inclin‡monos por seguir aplicando o que levamos explicando nas nosas clases desde hai vinte anos. NORMATIVA SISTEMÁTICA DA IUPAQ PARA OS ELEMENTOS NOVÍSIMOS PRINCIPIOS XERAIS 1¼) O nome ha ser curto, sistem‡tico e, por suposto, relacionado co nœmero at—mico do elemento. 2¼) O nome rematar‡ en -io se o elemento Ž met‡lico. 3¼) O s’mbolo constar‡ de tres letras para evita-la duplicidade dalgœn dos s’mbolos xa usados noutros elementos. 4¼) O s’mbolo deber‡ derivar directamente do nœmero at—mico do elemento e estar‡ relacionado , tanto como for posible, co seu nome. REGRAS DE NOMENCLATURA 1¼) O nome deriva directamente do nœmero at—mico do elemento, utilizando as seguintes ra’ces numŽricas 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 nil un bi tri quad pen hex sept oct enn 1 colaboracións 112 17/4/01 18:26 Página 112 Manuel R. Bermejo 2¼) As ra’ces col—canse xuntas na orde dos d’xitos que constitœen o nœmero at—mico e rematado en -io para soletrea-lo nome. O -i final de ÔbiÕ e ÔtriÕ elim’nase cando vai diante de ÔioÕ e, de igual xeito, elim’nase o -n final de ÔennÕ cando vai diante de ÔnilÕ 3¼) O s’mbolo do elemento est‡ composto polas letras iniciais das ra’ces numŽricas que constitœen o nome (a mestura de ra’ces gregas e latinas Ž precisa para evitar ambigŸidades). Algœns exemplos para practicar estas normas ind’canse a seguir na t‡boa. Fix‡devos en que os gui—ns que figuran son s— para os efectos de comprensi—n e non te–en valor ningœn; cando o nome se escriba non se deben po–er gui—ns. Nœmero at—mico Nome S’mbolo Nœmero at—mico Nome S’mbolo 101 un-nil-unio Unu 120 un-nil-nilio Ubn 102 un-nil-bio Unb 121 un-nil-unio Ubu 103 un-nil-trio Unt 130 un-nil-nilio Utn 104 un-nil-quadio Unq 140 un-nil-nilio Uqn 105 un-nil-pentio Unp 150 un-nil-nilio Upn 106 un-nil-hexio Unh 200 un-nil-nilio Bnn 107 un-nil-septio Uns 201 un-nil-unio Bnu 108 un-nil-octio Uno 202 un-nil-bio Bnb 109 un-nil-ennio Une 300 un-nil-nilio Tnn 110 un-nil-nilio Uun 400 un-nil-nilio Qnn 111 un-nil-unio Uuu 500 un-nil-nilio Pnn 112 un-nil-bio Uub 900 un-nil-nilio CODA Rematamos por hoxe este longo artigo confiando en que poida servir- lles a t—dolos docentes a lles facer m‡is comprensible —s nosos alumnos o porquŽ do nome e dos s’mbolos deses elementos que constitœen o que chamamos Ôsistema peri—dicoÕ. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 113 O nome e o símbolo dos elementos químicos 113 BIBLIOGRAFÍA Hudson, J., The History of Chemistry, Londres, MacMillan, 1994. Asimov, I., Breve historia de la qu’mica, Madrid, Alianza Editorial, 1975. Partington, J. R., A History of Chemistry, Londres, MacMillan, 1964. Babor, J. A., e J. Ibarz, Qu’mica general moderna, Barcelona, ed. Mar’n, 7» ed., 1963. PŽrez Ballester, J., Compendio de Historia de la Ciencia, Salamanca, Universidade de Salamanca, 1984. Bahuer, H., Historia de la qu’mica, Barcelona, ed. Labor, 1953. Ball, D. W., ÒElemental Etymology. WhatÕs in a name?Ó, J. Chem. Ed., 62, 1985, 787. Bermejo, M. R., ÒA teor’a do floxistoÓ, Revista Galega do Ensino, 13, 1996, 117. Centelles, J. J., ÒLÕOrigen dels noms del Elements Quimics, N.P.Q., 329, 1990, 7. Ringes, V., ÒOrigin of the names of chemical elementsÓ, J. Chem. Ed., 66, 1989, 731. Seaborg, G. T., ÒNuclear Synthesis and Identification of New ElementsÓ, J. Chem. Ed., 62, 1985, 392. _____ÓThe Transuranium ElementsÓ, J. Chem. Ed., 62, 1985, 463. Serres, M., Historia de las Ciencias, Madrid, Ed. C‡tedra, 1991. Cid Manzano, R., ÒOs œltimos elementos da t‡boa peri—dicaÓ, Bolet’n das Ciencias, 33, 1998, 7. Trifonov, D. N., e V. D. Trifonov, C—mo fueron descubiertos los elementos qu’micos, Moscova, Ed. Mir, 1984. Jagnoux, R., Histoire de la Chimie, Par’s, ed. Boudry et cie, 1891. Vlasov, I., e D. N. Trifonov, Qu’mica Recreativa, Madrid, Akal ed., 1982. Lavoisier, A. L., Tratado de Qu’mica, Madrid, ed. Alfaguara, 1982. Wojtowiak, B., Historia de la Qu’mica, Zaragoza, ed. Acribia, 1987. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 114 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 115 115 AS APRENDIZAXES DE LINGUAS ESTRANXEIRAS. AVANCES DA INVESTIGACIÓN NO MARCO DUNHA DIMENSIÓN EUROPEA JosŽ Manuel Vez Jerem’as Universidade de Santiago de Compostela INTRODUCCIÓN J. A. Comenius (1631), na sœa excelente obra Janua Linguarum Researata Aurea, consideraba que non Ž preciso aprende-las linguas ‡ perfecci—n, sen—n dentro do l’mite do necesario. Pasaron m‡is de tres sŽculos desde as intuici—ns de Comenius verbo da aprendizaxe de novas linguas e, desde ent—n, o concepto do Ôl’mite do necesarioÕ ten sido un obxecto permanente de discusi—n e de debate dentro e f—ra do ‡mbito da did‡ctica das linguas estranxeiras (en diante, DLE). A’nda que m‡is ben, para ser preciso, eu dir’a que o debate se produciu na maior’a das ocasi—ns en territorios bastante alleos — campo profesional do ensino e da aprendizaxe das linguas estranxeiras. En realidade, creo que o gran debate sobre a aprendizaxe de novas linguas non se centrou — longo dos pasados sŽculos — redor dos l’mites pedag—xicos do proceso de ensino-aprendizaxe como tal. ç fin e — cabo, esta sempre semellou ser unha cuesti—n bastante trivial en relaci—n coa verdadeira e transcendental discusi—n sobre as lin- guas estranxeiras. ƒ dicir, quŽ lingua ou linguas deben formar parte da obrigatoriedade no desenvolvemento do curr’culo escolar e c‡l debe se-lo estatuto deste tipo de desenvolvemento. De feito, co paso dos anos, o peso desta œltima cuesti—n Ñen definitiva, a secular pugna acerca da primac’a dunha lingua sobre as demaisÑ lŽvanos a reformula-las intuici—ns de Comenius, non tanto na direcci—n de propo–er exclusivamente os l’mites do necesario en canto a Ôc—moÕ aprende-las linguas estranxeiras, sen—n tamŽn en relaci—n a ÔquŽÕ linguas estranxeiras aprender. Dito doutro xeito, Àata que punto entra nos l’mites do necesario, na antesala dun novo sŽculo que, sen dœbida, se caracterizar‡ por unha nova dimensi—n da comunicaci—n social, seguir propugnando un desenvolvemento oficial do curr’culo escolar de linguas estranxeiras sobre a base dunha oferta maioritaria ou case exclusiva do inglŽs, cunha orientaci—n netamente productiva? Os sŽculos pasados son as testemu–as dunha crecente confirmaci—n social e acadŽmica do concepto de Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 1 colaboracións 116 17/4/01 18:26 Página 116 José Manuel Vez Jeremías Ôpol’glotaÕ como o de alguŽn que domina ‡ perfecci—n varias linguas. Claro que, nos cinco œltimos anos, est‡n a alzarse cada vez m‡is voces que se inclinan pola relevancia do concepto de Ôcomunicador social no ‡mbito transnacionalÕ como alguŽn que, sen dominar perfectamente varias linguas, Ž capaz de comunicarse cos demais desde a producci—n na sœa ou sœas propias, ou compaxinando esta producci—n lingŸ’stica coa exercida noutra lingua de amplo uso internacional, e pode comprende-los demais cando se expresan nas linguas de seu, quer dentro do ‡mbito de varias linguas transnacionais da sœa mesma ra’z lingŸ’stica, quer no ‡mbito doutras cunha ampla difusi—n social. A lingŸ’stica aplicada e o desenvolvemento curricular da ‡rea de linguas estranxeiras, como eixes organizadores dos fundamentos da DLE, non poden ficar ‡ marxe destas novas voces. E quizais chegase o momento de expo–e-lo feito de se a DLE Ž un campo disciplinar universal Ñdigamos, como a f’sica das part’culasÑ ou de se, precisamente pola sœa atenci—n centrada nos que se preparan para seren comunicadores sociais mediante unha competencia comunicativa en linguas estranxeiras, pode resultar un campo disciplinar factible de se parcelar e especializar en virtude dos contextos sociais, culturais, econ—micos e pol’ticos que dan sentido, nunhas determinadas circunstancias, ‡ orientaci—n e — prop—sito do seu dobre obxectivo: o da formaci—n de profesores da ‡rea de lin- guas estranxeiras e a formaci—n en linguas estranxeiras que estes profesores desenvolven cos seus alumnos na sœa actividade profesional. Na mi–a opini—n, cando estas Ôdeterminadas circunstanciasÕ te–en que ver coa construcci—n de Europa, na orientaci—n e no prop—sito do dobre obxectivo da DLE Ž posible unha certa especializaci—n que favoreza a necesaria diferenciaci—n entre aqueles aspectos xerais Ñdigamos, os avances nas investigaci—ns sobre a escura fronteira entre a adquisici—n e a aprendizaxe dunha nova lingua; as diferencias entre nenos, adolescentes e adultos enfrontados a un proceso de apropiaci—n dunha lingua engadida; instrumentos de avaliaci—n das tarefas escolares na aprendizaxe de linguas estranxeiras, etc.Ñ que ocupan por igual os expertos en DLE nun contexto americano, asi‡tico ou europeo e aqueloutras cuesti—ns de ’ndole m‡is particular e propias dunha problem‡tica social concreta con l’mites ben establecidos. Neste sentido, as investigaci—ns en DLE centraron maioritariamente a sœa atenci—n nos aspectos xerais do proceso de adquisici—n-aprendizaxe das linguas e en cuesti—ns relativas — ensino-aprendizaxe de linguas estranxeiras no sistema educativo. Son escasos, ou de moi restrinxido co–ecemento, os traballos de investigaci—n orientados cara a unha dimensi—n europea do curr’culo escolar das linguas estranxeiras no conxunto da Uni—n. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 117 As aprendizaxes de linguas estranxeiras. Avances da investigación no marco dunha dimensión europea Se ben a miœdo se cita o Proxecto de Linguas Modernas (encargado polo Consello de Europa a un equipo de expertos hai xa m‡is dun par de dŽcadas e retomado m‡is tarde en diversas ocasi—ns) como un manifesto de europe’smo en DLE, non debemos esquecer que tal proxecto nunca se concibiu na sœa orixe para un determinado desenvolvemento curricular, e a circunstancia de que, dalgœn xeito, se entenda como tal dŽbese exclusivamente a outro tipo de factores que, no seu conxunto, s— serviron para seguir favorecendo a dimensi—n comunicativa de natureza productiva dunha gran lingua-autoestrada en Europa: o inglŽs. A necesidade crecente de valora-lo alcance da dimensi—n europea nas linguas do curr’culo escolar dos estados membros, a an‡lise da comunicaci—n social entre a cidadan’a europea, o papel que cumpren as aprendizaxes lingŸ’sticas das denominadas linguas estranxeiras coa atenci—n posta nunha dimensi—n plurilingŸe e multicultural da Uni—n, as demandas de diversificaci—n e ampliaci—n das ofertas educativas destas linguas, o propio concepto de quŽ significa hoxe comunicarse socialmente no espacio transnacional do contexto europeo, a forza social da case exclusiva comunicaci—n transnacional en lingua inglesa na plataforma continental europea, etc., foron Ñno seu conxunto e por separadoÑ obxecto de atenci—n por parte de relevantes instituci—ns pœblicas e, principalmente, por asociaci—ns europeas de profesores 117 de linguas estranxeiras distintas do inglŽs. Entre as recomendaci—ns que en diversos momentos se manifestaron por parte deste tipo de atenci—ns para unha DLE de marcado interese europe’sta, cabe destaca-lo consenso un‡nime sobre a necesidade de investiga-las condici—ns, as motivaci—ns e mailas actitudes, as vantaxes e inconvenientes, etc., — redor dun dese–o das aprendizaxes lingŸ’sticas das linguas estranxeiras no contexto escolar capaz de integra-los intereses dunha dimensi—n europea e, en tal sentido, dotado de trazos espec’ficos e caracter’sticos que, mesmo compartindo as propostas xerais de calquera outro dese–o en DLE, permita revelar e proxectar unha identidade propia e axustada ‡s necesidades de construcci—n desta dimensi—n. Os avances na investigaci—n, que presento a continuaci—n, enm‡rcanse neste tipo de recomendaci—ns e iniciativas. Concretamente, a sœa motivaci—n prodœcese como resultado dunha reuni—n de investigadores da DLE de distintos pa’ses de Europa, convocada polo Conseil SupŽrieur de la Langue Fran•aise en 1994, na que aceptei o encargo de investiga-las condici—ns iniciais para o establecemento dunha proposta, con posibilidades de ser elevada no seu momento como recomendaci—n ou mesmo directiva europea, que considere as aprendizaxes escolares das linguas estranxeiras desde unha perspectiva m‡is diversificada e plural. Unha perspectiva m‡is realista e 1 colaboracións 118 17/4/01 18:26 Página 118 José Manuel Vez Jeremías axustada ‡ dimensi—n netamente europea, m‡is intercultural e integradora e, — cabo, m‡is centrada nunha formaci—n lingŸ’stica dos nenos e dos adolescentes europeos como futuros cidad‡ns adultos da Uni—n capaces de desenvolvŽrense socialmente nun contorno transnacional no marco dunha dimensi—n comunicativa plural e respectuosa cos valores culturais e cos trazos idiosincr‡sicos das diversas comunidades e naci—ns que configuran os estados da Uni—n Europea. 1. PUNTOS DE PARTIDA Os prop—sitos xerais dos avances na investigaci—n ‡ que me estou referindo te–en que ver co exame daquelas circunstancias e condici—ns favorecedoras dun desenvolvemento curricular europe’sta da ‡rea de linguas estranxeiras, centrado nas etapas educativas obrigatorias, reenfocado culturalmente e dirixido a unha reconstrucci—n social, cultural e did‡ctica do concepto de Ôcompetencia comunicativa en linguas estranxeirasÕ que permita promover un cambio no Žthos e na cultura das escolas europeas a travŽs dun proceso de autotransformaci—n colectiva e de reflexi—n e revisi—n cr’tica da propia realidade educativa, en virtude dos actuais modos de planificaci—n e do status das linguas estranxeiras nos diversos curr’culos, as’ como daqueles resultados que, socioloxicamente, son hoxe en d’a observables facilmente e que resultan determinantes para non confundi-lo concepto de Ôuni—n europeaÕ co de Ôunificaci—n lingŸ’stica de EuropaÕ. Tendo en conta a delimitaci—n dos prop—sitos —s que me acabo de referir, o establecemento das hip—teses iniciais sobre a investigaci—n na aprendizaxe de linguas estranxeiras desde unha dimensi—n europea poder’ase resumir en: Hip—tese primeira: A maior’a dos dese–os curriculares de linguas estranxeiras en Europa responden — que Rudduck (1991) denomina unha Òinnovaci—n sen cambioÓ, na medida en que non chegan a afecta-la maneira en que os profesores e os alumnos (e a sociedade en xeral) pensan e desenvolven os procesos de ensino-aprendizaxe dunha lingua estranxeira. Hip—tese segunda: A construcci—n de Europa demanda unha alternativa realista e idiosincr‡sica no ensino-aprendizaxe das linguas estranxeiras que reequilibre os pesos espec’ficos das linguas e culturas latinas e angloxerm‡nicas e evite a crecente potenciaci—n dunha lingua-autoestrada, — tempo que reconsidere o concepto de que comunicarse socialmente en ‡mbitos transnacionais europeos Ž falar e escribir todos unha mesma lingua franca. Hip—tese terceira: Para comunicarse, de xeito oral e escrito, non Ž necesario falar e escribi-la mesma lingua. P—dese falar e escribir 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 119 As aprendizaxes de linguas estranxeiras. Avances da investigación no marco dunha dimensión europea na propia lingua e comprende-la dos demais. Desenvolve-las destrezas comprensivas entre linguas dunha mesma ra’z lingŸ’stica, nos niveis iniciais da escolarizaci—n, sup—n unha proposta did‡ctica (Ôaprender a comprenderÕ) m‡is pertinente c‡ que deriva da potenciaci—n das destrezas productivas. O conxunto destas tres hip—teses lŽvame a formular unha pregunta central neste tipo de investigaci—ns: ÀContribœe a intercomprensi—n lingŸ’stica a crear un espacio singular en Europa m‡is idiosincr‡sico e respectuoso coa dimensi—n sociocomunicativa entre os seus cidad‡ns? ÀQue condici—ns son necesarias para contribu’r ‡ aceptaci—n da intercomprensi—n nos sistemas escolares b‡sicos? 2. O CONTEXTO Os antecedentes hist—ricos dunha dimensi—n europea na DLE te–en a sœa orixe, como xa indiquei anteriormente, na propia preocupaci—n do Consello de Europa e, m‡is concretamente, no seo do denominado Consello para a Cooperaci—n Cultural, por desenvolver a mediados dos anos setenta (Council of Europe, 1971; 1973; 1978; 1981) un sistema crediticio de aprendizaxe de linguas modernas destinado a persoas adultas con necesidades lingŸ’sticas espec’ficas no marco da recentemente estreada concepci—n da mobilidade europea. 119 A revelaci—n m‡is importante que naquel momento se produciu con relaci—n a un enfoque comunicativo dos contidos Ž a que manifesta que non se trata s— de aprender a constru’-las oraci—ns correctamente, sen—n que tamŽn se necesita aprender a realizar, de forma apropiada e coherente, os actos da linguaxe que interve–en nas situaci—ns da comunicaci—n. Como sabemos, o contido do enunciado p—dese analizar por medio de diferentes tipos de predicaci—ns engrenadas entre si. Baixo un enfoque comunicativo, ins’stese sobre os elementos do enunciado que te–en unha funci—n esencialmente ÔcomunicativaÕ en oposici—n — contido proposicional da funci—n ÔreferencialÕ que recibira un tratamento sistem‡tico por parte das gram‡ticas e dos cursos de linguas fieis —s mŽtodos de influencia conductista ou mentalista. Neste sentido, o contido dun curso de lingua estranxeira pasa a definirse e analizarse en termos dos diversos compo–entes dos actos de comunicaci—n. A diferencia da pr‡ctica habitual ÔprecomunicativaÕ, na maior’a dos cursos de idiomas, a elecci—n do vocabulario e as estructuras gramaticais subord’nanse, baixo este enfoque, — Ôacto semi—ticoÕ e —s diferentes par‡metros que interve–en na sœa realizaci—n. Entre estes par‡metros inclœense o ÔmedioÕ (comunicaci—n por telŽfono, persoal, etc.), o ÔsoporteÕ (oral/escrito), a Ôsituaci—nÕ (m‡is ou menos formal) e o Ôestado social e afectivoÕ dos locutores, o que indica que a presencia do suxeito no discurso Ž m‡is importante 1 colaboracións 120 17/4/01 18:26 Página 120 José Manuel Vez Jeremías Orson Welles convértese nun paradigma da comunicación radiofónica. Non esquezámo-la súa emisión da Guerra dos mundos. Na foto, emitindo The Shadow. para a comunicaci—n c—s obxectos sobre os que fala. Este concepto serviulle de inspiraci—n a Martins-Baltar, autor do inventario de Òactos de falaÓ que aparece en Un Niveau-Seuil para o francŽs-lingua estranxeira, ‡ hora de afirmar que fai falta proporcionarlle — individuo que aprende unha lingua engadida Òos medios para constru’r unha personalidade como suxeito falante na lingua que aprendeÓ (en Coste e outros, 1976, 88). As ideas desenvolvidas nestas mesmas datas por D. Wilkins (1976), na sœa defensa dun enfoque nacional-funcional para os idiomas estranxeiros, te–en o valor de que os medios grama- ticalizables de expresi—n de noci—ns œtiles para os distintos niveis dunha competencia comunicativa na nova lingua subordinan a forma — contido que se pretende comunicar. Claro que, como xa Ž sabido, esta alternativa dun programa nocional-funcional aplicado ‡ DLE en seguida traspasou as fronteiras da comunidade europea para atopar unha favorable acollida alŽn do Atl‡ntico, onde algœns colaboradores do Institute of Languages and Linguistics da Universidade de Georgetown (Washington, D. C.) e da United States International Communication Agency, valoraron moi positivamente os principios te—ricos deste novo enfoque Ñnun momento, claro est‡, no que al’ segu’a for- 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 121 As aprendizaxes de linguas estranxeiras. Avances da investigación no marco dunha dimensión europea temente instalada a dependencia do mŽtodo (audiovisual e cognitivo) (Diller, 1971)Ñ e formularon as sœas respectivas aplicaci—ns pr‡cticas (Dobson e Hawkins, 1978; Dobson, 1979; Finocchiaro, 1979) de xeito que a natureza case universal do enfoque queda plenamente instalada contra finais dos anos oitenta. O que resulta m‡is novo e prometedor nas progresivas circunvoluci—ns te—ricas e pr‡cticas que, desde a sœa flexibilidade, vai adoptando o enfoque comunicativo Ž, tal vez, o intenso estudio sobre as formas de usa-la linguaxe para a comunicaci—n. Os enclaves m‡is sobresalientes destes estudios son os inventarios realizados sobre as funci—ns que realizan os Ôactos de falaÕ (establecer feitos, describir acci—ns, etc.) as’ como os inventarios que intentan clasifica-las diferentes noci—ns que un suxeito posœe e desexa expresar na lingua estranxeira. Estas noci—ns foron estudiadas non s— na sœa dimensi—n xeral, sen—n tamŽn no seu car‡cter particular relativo a situaci—ns e intereses espec’ficos que salvagardan a flexibilidade necesaria derredor dun tronco comœn. Esas situaci—ns e intereses espec’ficos son, — meu xu’zo, a primeira pedra na edificaci—n dunha nova estructura en DLE que naquela dŽcada comeza timidamente a combinar e conxuga-los elementos lingŸ’sticos e metodol—xicos da lingua estranxeira en cuesti—n coas propostas sociol—xicas e curriculares dos que aprenden esa lingua, c‡les son os seus intereses, as sœas motivaci—ns e 121 actitudes, quŽ tipo de finalidades presiden o seu proceso de apropiaci—n da nova forma de comunicar socialmente, c‡les son as sœas valoraci—ns interculturais respecto das linguas de comunicaci—n social, etc. Este Ž, segundo o meu criterio, o primeiro dato dunha proposta curricular e sociol—xica do ensino e da aprendizaxe das linguas estranxeiras que toma corpo, por exemplo, no unit/credit system elaborado polo Consello de Europa co fin de homologa-la aprendizaxe e o ensino das linguas estranxeiras na Uni—n Europea (Trim, 1973). Un precedente que, no terreo das aplicaci—ns, destaca na obra de J. A. Van Ek, da Universidade de Groningen, conclœe en 1975 unha especificaci—n do tipo antes mencionado — determina-lo nivel umbral dunha aproximaci—n funcional-nocional para a lingua inglesa (Van Ek, 1975) e na sœa adaptaci—n, coa colaboraci—n de L. G. Alexander, un ano m‡is tarde, para a sœa adecuaci—n nos centros escolares (Van Ek, 1976). Como sabemos, outras linguas estranxeiras cunha ampla implantaci—n internacional como o francŽs, o alem‡n, o espa–ol e o italiano dese–aban, tamŽn por aqueles anos, os seus niveis limiares, pensando na sœa proxecci—n como instrumentos lingŸ’sticos de uso internacional (Coste e outros, 1976; Slagter, 1979). O mesmo se pode dicir do Ônivel soleiraÕ (Fern‡ndez Salgado e outros, 1993) para a lingua galega e do nivell llindar e o atalasa maila para as linguas catalana e vasca respectivamente. 1 colaboracións 122 17/4/01 18:26 Página 122 José Manuel Vez Jeremías Claro que non debemos esquecer que convŽn relativizar bastante este precedente, na medida en que as intenci—ns que presid’an as sœas propostas iniciais e as realidades que caracterizaron as propostas comunicativas das aulas de lingua estranxeira en Europa nas dŽcadas que seguiron mante–en serias discrepancias, ata o punto de facernos pensar ou ben nunha mala comprensi—n das ideas de fondo do Consello, ou ben nunha falta de preparaci—n das estructuras docentes, discentes e sociais para afrontaren con pertinencia e relevancia a mensaxe profunda dunha identidade europea das aprendizaxes lingŸ’sticas de novas linguas. î meu xu’zo, o verdadeiro impulso que obriga a reformula-la necesidade de tomar en consideraci—n unha alternativa europe’sta — ensino de linguas estranxeiras na Uni—n prodœcese da man das grandes asociaci—ns de profesores de linguas estranxeiras Ñdistintas das espec’ficas para a lingua inglesaÑ que — longo da dŽcada dos noventa centraron a sœa atenci—n nunha serie de reivindicaci—ns do papel das linguas estranxeiras diferentes do inglŽs. As’, por exemplo, a) Os principios e recomendaci—ns que emanan das sesi—ns de traballo da Terceira Universidade Europea de Ver‡n, organizada na Universidade de Nantes (26 de setembro-6 de outubro, 1991), dirixida polo Dr. Pierre Yvard, recollen baixo o r—tulo xeral de ÒEl papel de las lenguas y la Dimensi—n EuropeaÓ unha serie de puntos reivindicativos que insisten na necesidade de potenciar unha pol’tica europea para o ensino e a aprendizaxe das linguas estranxeiras, a introducci—n da dimensi—n europea nos programas de formaci—n do profesorado de linguas estranxeiras e a consideraci—n da importancia deste colectivo docente como axentes de cambio e transformaci—n na construcci—n da identidade de Europa. b) O memorando elaborado en 1992 polo Dr. Helmut J. Vollmer, da Universidade de OsnabrŸck, para a DGFF, recolle entre os seus dez puntos program‡ticos a necesidade de diversifica-la oferta de linguas estranxeiras en Alema–a, as’ como a posibilidade de que algunhas delas se ensinen e se aprendan s— desde unha dimensi—n comprensiva. c) M‡is recentemente, a declaraci—n comœn asinada en Par’s o 22 de novembro de 1997 por diversas asociaci—ns de profesores de linguas estranxeiras ÑADEAF (Association pour le DŽveloppement de lÕEnseignement de lÕAllemad en France), ADEPBA (Association pour le DŽveloppement des Etudes Portugaises, BrŽsiliennes, dÕAfrique et dÕAsie lusophones), AFDA (Association Fran•aise de Arabisants), AFR (Association Fran•aise des Russisants), ALFA (Association pour le DŽveloppement des Liens Culturels entre la France et lÕAllemagne), APAES (Association des Proffeseurs dÕArabe de lÕEnseignement secondaire), APLIUT (Association des Proffeseurs de Langues des Instituts 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 123 As aprendizaxes de linguas estranxeiras. Avances da investigación no marco dunha dimensión europea Universitaires de technologie), APLV (Association des Proffeseurs de Langues Vivantes) e UPLEGESS (Association des Proffeseurs de Langues Etrang•res des Grandes Ecoles) (Bolet’n CONTACT, 37 (1); p‡xs. 5-7)Ñ opo–’ase ‡s recentes decisi—ns do Goberno francŽs sobre unha planificaci—n das ensinanzas das linguas estranxeiras que non considera os avances na introducci—n dunha dimensi—n europea neste tipo de planificaci—ns. d) A conferencia europea organizada polo Consello de Europa en xu–o de 1997 baixo o tema de Apprendre les langues pour une nouvelle Europe, e ‡ que se alude no manifesto das asociaci—ns de profesores de linguas estranxeiras anteriormente citado, recolle no conxunto das sœas recomendaci—ns finais a necesidade de investigar novas formas de aproximaci—n — dese–o dos curr’culos das linguas estranxeiras no nivel escolar obrigatorio, desde o respecto e a potenciaci—n da pluralidade lingŸ’stica e a interculturalidade como valores asociados ‡ identidade dunha dimensi—n europea. e) O coloquio internacional ÒApprende ˆ Comprendre les LanguesÓ, que tivo lugar en Par’s (23-25 de xu–o, 1994) por iniciativa do Goberno francŽs e do Conseil SupŽrieur de la Langue Fran•aise e que foi organizado pola FIPF (FŽdŽration Internationale des Professeurs de Fran•aise) e pola AELPL (Association EuropŽenne des Linguistes et des Professeurs de Langues), destaca pola 123 sœa dedicaci—n exclusiva ‡ an‡lise e ‡s reflexi—ns, desde moi diversas perspectivas, sobre o problema das linguas e a comunicaci—n en Europa. Como un dos seus aspectos prioritarios (J.-P. Atal e outros, 1995) c—mpre destaca-lo estudio da adquisici—n das estratexias de comprensi—n desde un esforzo por lles dar resposta ‡s dificultades espec’ficas da comunicaci—n entre europeos, moi especialmente ante a seriedade e a gravidade que est‡ adquirindo actualmente a hip—tese da unificaci—n lingŸ’stica global que deriva dos recentes avances nas tecnolox’as da comunicaci—n e da informaci—n. A propia alocuci—n inaugural do vicepresidente do Conseil (Quemada, 1995, 10) reflicte o interese europe’sta da proposta de ensino e aprendizaxe de linguas estranxeiras cando, no nome desta instituci—n gobernamental, precisa que: Para a comunicaci—n entre europeos, a diversidade de linguas representa unha molestia considerablemente acusada a’nda pola mundializaci—n dos intercambios. Unha lingua œnica, segundo certos economistas de moda, ser’a unha soluci—n racional para a Uni—n Europea (unha idea pouco innovadora que xa foi proposta antes da Segunda Guerra Mundial). Sen embargo, tr‡tase dunha soluci—n ‡ vez simplista, irreal e perigosa que Ž rexeitada hoxe en d’a por soci—logos, lingŸistas e ata por determinados pol’ticos. Sen dœbida ningunha, o argumento pode seducir: ÀNon era o lat’n hai a penas catro sŽculos a lingua dos europeos cultos? Sen embargo, Àcomo facer abstracci—n dos efectos e dos danos da unificaci—n lingŸ’stica sobre os aspectos culturais, intelectuais, afectivos, identificativos e socioecon—micos? ÀComo facer abstracci—n do empobrecemento e da 1 colaboracións 124 17/4/01 18:26 Página 124 José Manuel Vez Jeremías perda irremediable dos valores e dos patrimonios ligados ‡s linguas? Para a comunidade de naci—ns que forman Europa, ÒunidoÓ non significa ÒuniformeÓ. A riqueza, a diversidade e a orixinalidade das sœas culturas son a sœa forza, as’ como as condici—ns do respec- to que ela poida inspirar. Hoxe s‡bese que o principal vector da vitalidade dunha cultura Ž a sœa lingua. O que implica, no ‡mbito de todo un continente, a existencia dun plurilingŸismo real. ƒ dicir, vivo e activo. Isto non pode ocorrer sen consecuencias. Coa distribución do arco parlamentario cómpre buscar unha solución cara ó feito plurilingüe. 3. TENDENCIAS ACTUAIS DA INVESTIGACIÓN O Conseil SupŽrieur de la Langue Fran•aise leva presentando desde hai varios anos unha serie de recomendaci—ns oficiais que converxen coas que hai tempo formularon distintos espe- cialistas franceses e doutros pa’ses europeos Ñmoitas delas desenvolvidas — abeiro do programa LINGUAÑ e que se centran no feito de que o futuro de cada lingua da Uni—n est‡ vinculado — futuro das demais. Neste sentido, as investigaci—ns propiciadas polo 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 125 As aprendizaxes de linguas estranxeiras. Avances da investigación no marco dunha dimensión europea propio Conseil adoptaron unha serie de puntos de interese que te–en que ver con: ¥ O feito primordial de sensibiliza-la sociedade, o alumnado e os seus pais e t—dolos demandantes de formaci—n sobre a importancia das linguas estranxeiras e do que representan. Para unha mellor comprensi—n do problema c—mpre difundi-los co–ecementos b‡sicos sobre a lingua e a diversidade dos seus usos e das sœas funci—ns. ¥ Estas acci—ns esixen unha colaboraci—n entre os especialistas do ensino de linguas, os lingŸistas e os medios profesionais involucrados, o que deber’a levar a unha revisi—n radical das pr‡cticas xa existentes para adaptalas ‡ innovaci—n esperada. Nese sentido, p—dense integrar tamŽn certas ‡reas de recente interese de investigaci—n en DLE: o ensino precoz, o ensino bilingŸe, os intercambios de alumnos e profesores, as novas metodolox’as que te–en en conta os parentescos lingŸ’sticos, o desenvolvemento da autoaprendizaxe, o recurso ‡s novas tecnolox’as, etc. ¥ Certas acci—ns esixen unha situaci—n pormenorizada cara ‡ situaci—n da oferta e a demanda de linguas estranxeiras en distintos pa’ses co fin de: Ñ xeneraliza-lo ensino de dœas linguas estranxeiras na escola; Ñ diversifica-las posibilidades de elecci—n de linguas europeas no ensino; 125 Ñ diversificar e facilita-la adquisici—n de competencias mellor adaptadas ‡s diferentes funci—ns da comunicaci—n e —s usos que se pretenden desenvolver. O Conseil adoptou nos pasados anos a opci—n da comprensi—n en linguas estranxeiras como unha medida estratŽxica a modo de etapa necesaria no cami–o dun plurilingŸismo europeo efectivo. A utop’a dun plurilingŸismo xeneralizado nas condici—ns actuais para a maior parte dos pa’ses de Europa non permite avanzar cara a un plurilingŸismo funcional. A’nda supo–endo a eficacia dos efectos dun bo ensino das linguas estranxeiras na escola, os efectos sociais s— resultan perceptibles a medio e a longo prazo nun tanto por cento de aprendices moi singulares. No nivel inmediato imponse unha selecci—n de obxectivos m‡is restrinxidos pero m‡is operativos: a prioridade da adquisici—n das destrezas de comprensi—n. Esta capacidade p—dese adquirir m‡is rapidamente c‡ expresi—n do pensamento de forma correcta ou a de facer valer un argumento complexo na lingua do interlocutor. Desenvolver esta actitude espec’fica, como reco–ece Bernard Quemada (1995, 13), Òresultoulles de escaso interese —s actuais profesores en exercicio e poucos programas os motivaron sobre istoÓ. Tal vez por esta raz—n, ‡ que alud’a hai poucos anos o seu vicepresidente, a actividade b‡sica do Conseil centrouse case exclusivamente nun 1 colaboracións 126 17/4/01 18:26 Página 126 José Manuel Vez Jeremías tipo de investigaci—n e desenvolvemento da comprensi—n en linguas estranxeiras limitado nunha primeira etapa —s enxe–eiros, cient’ficos experimentais, tŽcnicos e economistas con grandes necesidades de mobilidade ou de comprensi—n de textos cient’ficos escritos noutras linguas non co–ecidas. Esta primeira etapa permitir’alles comprender varias linguas no seu ‡mbito de especialidade sen necesidade de recorreren — inglŽs como elemento lingŸ’stico comœn para todas elas; Ž dicir, a posibilidade de le-los textos especializados na sœa versi—n orixinal que, m‡is tarde, ser’a completada pola capacidade de seguir exposici—ns orais sobre estes textos. As’, a pr‡ctica dos intercambios orais plurilingŸes estar’a baseada na hip—tese de que Òcada un fala na lingua ou linguas de seu e pode comprender perfectamente a do seu interlocutor ou interlocutoresÓ. Esta Ž unha posibilidade, na li–a do pensamento do Conseil, de rematar co espect‡culo internacional tan desconsolador e frecuente de ver interlocutores cualificados que reducen a forza comunicativa dos seus enunciados pola necesidade de ter que producilos nunha lingua estranxeira. A queixa expresada polo Conseil en moi diversas ocasi—ns Ž que, — redor de ideas tan convincentes se produce, non obstante, unha escasa dispo–ibilidade de programas did‡cticos e, en definitiva, Ž moi pouco substancial e s—lido o co–ecemento cient’fico do que hoxe se disp—n sobre Ôc—mo aprendemos a comprenderÕ. Nesta direcci—n avanzan outras li–as de investigaci—n que a continuaci—n resumo: 3.1 O PROXECTO EUROM 4 Desenvolvido por investigadores das universidades de Salamanca, Aix-en-Provence, Roma e Lisboa, baixo a direcci—n de Claire Blanche-Benveniste, EUROM 4 Ž un proxecto de desenvolvemento de materiais did‡cticos para un ensino intercomprensivo oral e simult‡neo de tres linguas rom‡nicas. Para o contexto espa–ol: francŽs, italiano e portuguŽs; para o contexto francŽs: espa–ol, italiano e portuguŽs; para o contexto italiano: francŽs, espa–ol e portuguŽs; para o contexto portuguŽs: espa–ol, francŽs e italiano. O seu obxectivo Ž permitirlle a alguŽn que ten como lingua materna unha destas catro, poder ler e escoitar comprensivamente as outras tres linguas despois dun tempo de tratamento did‡ctico da intercomprensi—n bastante curto, — pŽ dunhas cincuenta horas. Os investigadores te–en en conta o feito inicial de que a intercomprensi—n entre linguas dunha mesma ra’z existe desde sempre como forma natural de construcci—n do pensamento en determinados contextos sociocomunicativos, como Ž o caso de moitos viaxeiros, comerciantes, etc. A’nda as’, nos contextos acadŽmicos e profesionais m‡is habituais, hoxe en d’a resulta case un feito ins—lito que alguŽn poida comprende-los textos das noticias dos xornais escritos en tres linguas distintas da propia pero coa mesma ra’z latina. Neste sentido, o punto de partida Ž que 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 127 As aprendizaxes de linguas estranxeiras. Avances da investigación no marco dunha dimensión europea algo que semella extraordinario pode converterse nunha cuesti—n banal a travŽs dun enfoque intercomprensivo de cincuenta horas de traballo. O proxecto desenvolveuse dentro duns l’mites que o equipo de investigaci—n fixou en: ¥ Suxeitos: estudiantes de primeiro ciclo de carreiras universitarias do ‡mbito das ciencias sociais e humanas, persoal administrativo, etc. ¥ çmbito: non se pretende que en cincuenta horas se poidan comprender conversas familiares ou textos literarios. Seleccionouse un ‡mbito que non presenta dificultades espec’ficas, como artigos de prensa sobre pol’tica exterior, temas de sociedade e aqueles t—picos de tratamento comœn nos medios de comunicaci—n europeos. Presuponse que o contido do material lingŸ’stico Ž co–ecido nos catro pa’ses, ou Ž f‡cil de deducir, sen dificultades interculturais engadidas. ¥ Obxectivos: non se trata de que os participantes cheguen a un punto de co–ecemento destas linguas, sen—n sinxelamente de marcarse o obxectivo de que dean lido un artigo en cada unha das tres linguas sen dificultades despois de cincuenta horas de tratamento did‡ctico comprensivo e interlingŸ’stico. Tocante ‡ metodolox’a seguida, a investigaci—n ten en conta a capacidade aut—noma de descubrir e predicir dos participantes adultos nesta experiencia. En certo modo, partir de Ôadivi–arÕ 127 para chegar a ÔcomprenderÕ; Ž dicir, partir das capacidades de inferencia e predicci—n das que disp—n un bo lector en lingua materna para trasladar este potencial ‡ lingua estranxeira. Estas capacidades pasan pola habilidade de saltar por riba dos obst‡culos lŽxicos e gramaticais, neutraliza-los vocabulos e expresi—ns dif’ciles e tira-lo sentido do conxunto antes de chegar —s aspectos m‡is do detalle. Os investigadores asumen o suposto de que nas linguas neolatinas, cunha boa parte comœn de vocabulario e de estructuras gramaticais, estas estratexias de comprensi—n son especialmente œtiles. No proceso da investigaci—n ponse o interese tanto naquelas dificultades espec’ficas ‡s que se enfrontan os suxeitos (reconstrucci—n ÔopacaÕ do significado dun texto en virtude dos estereotipos atopados, dificultades gramaticais derivadas de diferencias tipol—xicas entre as catro linguas, etc.) coma nas de tipo m‡is xeral (predisposici—n para supo–e-la existencia do canon da frase na secuencia suxeito + verbo + complemento, obst‡culos derivados dos suxeitos propostos, as elipses e todo o que altera unha suposta orde ideal, aspectos ortogr‡ficos, etc.). Entre as principais conclusi—ns ‡s que chegan os investigadores despois do seu terceiro ano de experimentaci—n, destaca o feito de que os participantes descubriron con grande entusiasmo que eran capaces de comprender, cun esforzo bastante pequeno e nun tempo bastante curto. O 1 colaboracións 128 17/4/01 18:26 Página 128 José Manuel Vez Jeremías seguimento das sœas motivaci—ns, unha vez rematada a experimentaci—n de cincuenta horas, pon de manifesto que se interesan por ir —s pa’ses onde se instalan socialmente estas linguas, por mercar xornais, libros, etc., nestas linguas e por seguir cursos de perfeccionamento nos que se traballan as destrezas productivas. Sen pretender en ningœn momento da experiencia ÔensinarllesÕ estas linguas, os investigadores sŽntense satisfeitos do alto grao de percepci—n positiva que os suxeitos amosan fronte a todas elas — remate do proceso. Unha percepci—n moi distinta ‡ que, no inicio da experiencia, manifestaron — informar dos seus respectivos procesos de aprendizaxe escolar dunha lingua estranxeira. Constataron, por outra parte, o feito de que os participantes que aprenden m‡is r‡pido e que conseguen chegar a le-los textos m‡is longos son os portugueses, mentres que os franceses resultan se-los m‡is lentos. 3.2 O PROXECTO GALATEA Arredor dunha iniciativa de Louise Dab•ne (1991), xurdida a principios desta dŽcada, o equipo GALATEA, con base na Universidade Stendhal de Grenoble, agrupa unha serie de investigadores espa–ois (Universidade Complutense e Aut—noma de Barcelona), portugueses (Universidade de Aveiro), italianos (Universidade oriental de N‡poles e La Sapienza de Roma), su’zos (Universidade de Neuch‰tel), romaneses (Universidade de Bucarest), franceses (Universidade de Grenoble 3, Lyon 2 e Par’s 8) en estreita colaboraci—n co equipo LinguaSur que traballa nun proxecto similar en Chile e nalgœn outro pa’s de AmŽrica Latina. Entre as sœas motivaci—ns iniciais destaca a idea de planificar un ÔplurilingŸismo socialÕ que, para o seu desenvolvemento, precisa que —s esforzos de innovaci—n que se ve–en producindo na DLE dos sistemas escolares europeos se sume, de xeito decidido, a pr‡ctica social das linguas dos cidad‡ns europeos, linguas que xa non se poden cualificar de estranxeiras, sen—n m‡is ben de europeas. Se as linguas estranxeiras (ou mellor europeas) non ve–en — cidad‡n ou — escolar, sen—n que, pola contra, son estes os que se achegan a elas dun modo selectivo, case sempre mediatizado por unha determinada raz—n entre a oferta e a demanda de dubidosa lexitimidade, s— se pode esperar que un autŽntico plurilingŸismo social bote as sœas ra’ces no terreo xa fertilizado (Porcher, 1992) das Ôaprendizaxes aut—nomasÕ de linguas engadidas. S— as’ Ñdefenden as formulaci—ns de partida deste proxectoÑ se pode favorece-la existencia de itinerarios de aprendizaxe individuais de linguas desde a premisa capital de aprender e practicar socialmente as linguas dos demais dun modo disociado; Ž dicir, sen buscar un dominio ‡ mesma altura de competencia en t—dalas habilidades lingŸ’sticas. Neste punto, e desde o protagonismo do desenvolvemento das compentencias da comprensi—n lingŸ’stica de 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 129 As aprendizaxes de linguas estranxeiras. Avances da investigación no marco dunha dimensión europea varias linguas, o proxecto GALATEA asume a mesma formulaci—n de fondo c— proxecto EUROM 4. Esta perspectiva, no contexto europeo actual, dunha comunicaci—n multilingŸe, baseada en competencias lingŸ’sticas plurilingŸes e disociadas, resulta moito m‡is viable canto m‡is tipoloxicamente pr—ximas estean as linguas involucradas. Nesta direcci—n, e aproveitando a proximidade existente na esfera roman—fona onde, como sinala Louise Dab•ne (1994a, 169), Òa intercomprensi—n xa existente pode desenvolverse moito m‡is e de maneira m‡is doadaÓ, o equipo GALATEA centra as sœas investigaci—ns na intercomprensi—n lingŸ’stica en linguas neolatinas. O seu obxectivo derradeiro consiste na elaboraci—n de m—dulos pedag—xicos disociados de aprendizaxe de Òlangues Žtrang•res voisines inconnues romanesÓ (Levir) destinados, polo menos na sœa primeira intenci—n, a locutores adultos. As tres fases previstas por L. Dab•ne para o cumprimento deste obxectivo son: Ñ O estudio dos procesos e das estratexias emp’ricas de construcci—n do sentido en situaci—n de recepci—n das levir. Ñ A an‡lise contrastiva das parellas de linguas afectadas co fin de estudia-las zonas da lingua meta susceptibles de constitu’ren obst‡culos para a comprensi—n. 129 Ñ A experimentaci—n pedag—xica que permita confronta-los resultados e as hip—teses deducidas das dœas primeiras etapas cunha determinada situaci—n did‡ctica, co fin de poder estudiar con precisi—n as opci—ns metodol—xicas m‡is axeitadas. Despois de varios anos de experimentaci—n do proxecto no ‡mbito da comprensi—n escrita e a’nda pendente unha parte do percorrido completo das diferentes etapas no dominio da comprensi—n oral, o primeiro balance provisional do equipo destaca os seguintes aspectos en cada fase do programa: Primeira fase: EstablŽcense as Ôsituaci—ns binomioÕ de partida entre contactos binarios de linguas romances respecto de falantes que s— dispo–en dunha lingua latina de referencia e as situaci—ns Ôtrin™meÕ respecto dos que te–en dœas linguas latinas de referencia. Red‡ctase un protocolo de recollida de necesidades e de datos comœns —s diferentes membros do equipo ou subequipos, e danse os primeiros pasos do desenvolvemento, consistentes en textos de lectura breves en levir, seguidos de entrevistas destinadas a recolle-la comprensi—n e as estratexias emp’ricas da descodificaci—n seguidas. O corpus de datos gravados e transcritos obtido est’mase suficiente e fiable para unha investigaci—n de tipo did‡ctico. Fronte ‡ hip—tese de que a comprensi—n escrita en lingua estranxeira se caracteriza por unha especie de 1 colaboracións 130 17/4/01 18:26 Página 130 José Manuel Vez Jeremías Òcourt-circuitage des processus de haut niveauÓ (Cziko, 1980; GaonacÕh, 1990) Ñhip—tese que m‡is ben se centra en situaci—ns de ensino institucional das linguas onde te–en un peso relevante os procesos da avaliaci—n formal (Degache, 1994)Ñ a experimentaci—n do proxecto GALATEA, en marcos de maior liberdade de funcionamento, busca favorece-lo desenvolvemento de indicios e estratexias sobre a base do respecto a dœas condici—ns: a) consolida-la disposici—n do control da construcci—n sem‡ntica no proceso comprensivo en lingua escrita, de forma que as hip—teses sobre o sentido dun texto ou dun segmento deste deben ser verificadas por procesos de varios niveis, buscando unha redundancia de indicios; b) permiti-la construcci—n persoal do sentido, tendo en conta que as variables cognitivas e afectivas individuais te–en un papel importante en canto —s procesos seguidos polos lectores. A segunda hip—tese de traballo garda relaci—n co fen—meno da ÔtransferenciaÕ. Fronte a un texto nunha lingua veci–a e accesible, libre de toda presi—n contextual e sobre todo avaliadora de co–ecementos, o lector transfire as sœas competencias metalingŸ’sticas e metacognitivas as’ como os seus co–ecementos lexicais en L1 e outras L2, gramaticais, extralingŸ’sticos, etc., en forma dun tipo de estratexia Òde resoluci—n de problemaÓ. Os investigadores observan o feito de que esta transferencia presenta atrancos no ‡mbito da competencia textual, e cons- t‡tase que os suxeitos buscan a miœdo aferrarse a un modelo textual moi simple ‡ hora de constru’-lo sentido dos acontecementos descritos nos seus textos en levir, por medio dunha cronolox’a lineal que induce — erro. En terceiro lugar, ponse de manifesto que as estratexias var’an en funci—n das linguas. As’, Ž frecuente observa-la utilizaci—n de estratexias acœsticas (oralizaci—n interna ou externa dun texto escrito) en italiano que non sobresaen noutras linguas romances da investigaci—n. Por outra parte, destaca o feito de que mentres as primeiras aproximaci—ns —s textos son de tipo lexical, en seguida adquiren forza os principios morfosint‡cticos que axudan a organiza-las partes opacas do discurso na lingua desco–ecida, gracias — seu parentesco coa co–ecida ou co–ecidas. Segunda fase: Tr‡tase de po–er en xogo os interrogantes derivados da identificaci—n do que L. Dab•ne (1994a) considera Òzonas potenciais de resistencia ‡ comprensi—nÓ (pronominalizaci—n, conectores interproposicionais, etc.) por medio dunha an‡lise contrastiva predid‡ctica. QuŽrese chegar a establecer unha especie de mapa gramatical da comprensi—n con car‡cter propedŽutico sobre os procesos e dificultades de interiorizaci—n da lingua meta. ConsidŽrase aqu’ que, co fin de poder facer unha disociaci—n efectiva dos obxectivos, Ž necesario dispo–er dun mŽtodo s—lido de an‡lise predid‡ctica 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 131 As aprendizaxes de linguas estranxeiras. Avances da investigación no marco dunha dimensión europea do discurso na lingua meta para avalia-la sœa opacidade e accesibilidade para un determinado tipo de falantes. Con este obxectivo, e co apoio dos resultados da primeira fase do programa, a an‡lise contrastada atopa para os investigadores do proxecto GALATEA unha utilidade pedag—xica innegable que se concretar‡ nas axudas que lles van proporcionar —s aprendices baixo a forma do que Besse e Porquier (1984, 205) denominaron hai tempo Òinformaci—ns contrastivas adaptadasÓ. Terceira fase: Constitœe o proxecto pedag—xico do grupo e ten que ver coas opci—ns metodol—xicas que se van seguir. En s’ntese, a intervenci—n did‡ctica cŽntrase en forma-los aprendices para que desenvolvan o seu propio itinerario de aprendizaxe, guiando e facendo progresa-lo seu propio co–ecemento na lingua ou linguas meta. ƒ dicir, facilita-los medios para unha exploraci—n aut—noma da nova lingua, tendo en conta que todo contacto con esa lingua sup—n algœn tipo de confrontaci—n do que dificilmente se sae indemne. Unha parte que c—mpre destacar das estratexias metodol—xicas seguidas na extracci—n do sentido dos textos a travŽs da exploraci—n sem‡ntica, ten que ver co proceso interactivo das idas e vindas entre a aproximaci—n semasiol—xica da comprensi—n do texto e o enfoque onomasiol—xico (Coste, 1978), de maneira que o aprendiz poida controlar mellor as hip—teses que emanan dos seus co–ecementos previos, xunto 131 coas formuladas a partir da descodificaci—n do texto. Para este prop—sito, o equipo previu a utilizaci—n dun ficheiro de axuda para o aprendiz, de acceso individual e de construcci—n continuada, organizado en tres grupos de actividades: a) resoluci—n de dificultades de comprensi—n lexical; b) de natureza morfosint‡ctica e c) de busca de indicios de sentido no texto desde a sœa globalidade. Un aspecto singular do proxecto Ž a sœa flexibilidade modular, que permite que un aprendiz poida interrompe-lo seu proceso de aprendizaxe — remate dun m—dulo determinado, ou continuar perfeccionando ese m—dulo, ou ben pasar — inicio da exploraci—n doutra competencia, facendo uso da sœa propia autonom’a e coa axuda de material complementario informatizado elaborado polo propio equipo, que o considera como parte do seu cometido. A’nda as’, e con car‡cter prescritivo, o equipo estima que o m—dulo inicial de comprensi—n escrita non debera ter unha duraci—n superior a vinte horas. A mi–a valoraci—n inicial de ‡mbolos dous proxectos Ž a sœa adecuaci—n ‡s formulaci—ns constructivistas que, nestes œltimos anos, influ’ron de xeito moi poderoso nos dese–os do curr’culo das linguas estranxeiras. ƒ amplamente aceptado, na comunidade cient’fica do ‡mbito de adquicisi—n e aprendizaxe de linguas segundas e estranxeiras, o feito de que os aprendices utilizan as sœas propias estratexias e procesos mentais co fin de que, como 1 colaboracións 132 17/4/01 18:26 Página 132 José Manuel Vez Jeremías sinalan Williams e Burden (1997, 13) recentemente, Òresulte posible descubri-lo sistema interno da nova lingua que se lles presentaÓ. varias linguas europeas a un pœblico adulto (con diversos perf’s socioprofesionais e acadŽmicos) no marco de contextos non escolares. As’, as estratexias comprensivas perc’bense actualmente como a representaci—n mental dun texto segundo a propia percepci—n do lector ou do o’nte dependendo das sœas intenci—ns, o seu co–ecemento do mundo, o seu co–ecemento lingŸ’stico e as sœas expectativas ante o discurso (Grellet, 1981; Barr e outros, 1981; Brown e Yule, 1983a, 1983b; Ur, 1984; Underwood, 1989, Williams e Moran, 1989). Sen dœbida, a investigaci—n destas innovaci—ns en DLE nun medio educativo formal e, particularmente, nas etapas de escolarizaci—n obrigatoria (hoxe bastante m‡is homoxŽneas e comprensivas nos pa’ses da Uni—n do que era comœn ata hai uns anos), atopan unha fronte de resistencia que ten que ver co propio hermetismo e reticencia das administraci—ns educativas con respecto ‡ investigaci—n universitaria centrada na escola e operando desde dentro da instituci—n escolar. En ‡mbolos proxectos non cabe dœbida de que existe un centro de interese comœn: desenvolve-las destrezas comprensivas a travŽs da indagaci—n das expectativas e dos co–ecementos e intuici—ns previas dos suxeitos participantes, as’ como unha metodolox’a de aproximaci—ns sucesivas ‡ construcci—n do sentido na progresiva interpretaci—n das mensaxes en linguas distintas pero da mesma familia lingŸ’stica. 4. A INTERCOMPRENSIÓN LINGÜÍSTICA COMO ALTERNATIVA CURRICULAR As tendencias actuais da investigaci—n no campo (comentadas no apartado anterior no que respecta fundamentalmente a dous grandes proxectos internacionais sobre a comprensi—n de linguas neolatinas) revelan un interese europeo, cun forte impulso e presencia franceses, pola introducci—n da disociaci—n de competencias no ensino de Baixo esta perspectiva, e pola falta de traballos que indaguen os posibles desenvolvementos dunha dimensi—n europea en DLE no marco escolar desde propostas metodol—xicas comprensivas de varias linguas europeas, as mi–as investigaci—ns (moi incipientes polo de agora) parten dunha serie de pautas que te–en que ver co establecemento das condici—ns favorables para unha alternativa curricular ‡s actuais tendencias na aprendizaxe e no ensino das linguas estranxeiras nos sistemas educativos formais da Uni—n. A literatura especializada, bastante escasa e concentrada en ‡mbitos moi restrinxidos, reco–ece a importancia da comprensi—n lingŸ’stica Ñcase sempre baixo a perspectiva dunha disociaci—n de competenciasÑ das linguas estranxeiras como unha alternativa —s programas convencionais de ensino e 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 133 As aprendizaxes de linguas estranxeiras. Avances da investigación no marco dunha dimensión europea aprendizaxe desas linguas. Tal perspectiva adoita presentarse como unha forma de atender determinadas finalidades e necesidades dos aprendices de linguas estranxeiras, en particular cando se trata de suxeitos adultos e motivados por circunstancias profesionais. Nesta direcci—n formul‡ronse, por exemplo, as motivaci—ns do Conseil SupŽrieur de la Langue Fran•aise que, inicialmente, parten de reivindicaci—ns de grupos empresariais franceses con implantaci—n multinacional que sofren a presi—n do dominio da lingua inglesa no desenvolvemento comunicativo das sœas actuaci—ns nos mercados exteriores. En direcci—ns diferentes, e concretamente no ‡mbito do desenvolvemento curricular das linguas estranxeiras en marcos escolares, son varios os autores que reco–ecen e resaltan a necesidade dunha fase previa dedicada exclusivamente ‡s destrezas comprensivas desde a sœa propia experimentaci—n nas aulas, sobre todo no contexto de Canad‡ (Courch•ne e outros, 1992; Duquette, 1990). Sen embargo, como sinalou C. Germain (1993, 83), Òtr‡tase dunha aproximaci—n que a’nda non est‡ moi estendidaÓ. Os enfoques comprensivos e socioculturais Ñque — longo destes œltimos anos encontraron un terreo propicio para a sœa experimentaci—n nos Estados UnidosÑ proxŽctanse como unha fase previa ‡s estratexias da producci—n oral e escrita. Neste sentido, cabe entendelos como unha aplicaci—n metodol—xica no marco das estra- 133 texias de aula, o que ten pouco que ver coa formulaci—n dun dese–o curricular que considere a comprensi—n e a intercomprensi—n como un obxectivo de seu. Proba disto Ž que algœns especialistas preocupados pola an‡lise entre o contraste e as consecuencias que sup—n a maior Žnfase na dimensi—n lingŸ’stica nos enfoques comunicativos actuais en Europa, e unha maior atenci—n —s aspectos did‡cticos e psicol—xicos da aprendizaxe nos enfoques comprensivos nos Estados Unidos, apuntan na direcci—n que sinala Schouten-van Parreren (1989, 133) cando advirte que Òtal como se ten demostrado nos enfoques comprensivos, o desenvolvemento da producci—n oral nos primeros estadios do ensino dunha lingua viva require un esforzo e un tempo innecesarios; Ž m‡is, lŽvanos a resultados relativamente pobresÓ. Ata onde chega o meu co–ecemento, e sobre a base dunha investigaci—n exhaustiva das fontes documentais neste ‡mbito, non se formulou Ñag‡s algœns intentos pouco satisfactorios de dese–ar un curr’culo de linguas con m—dulos opcionais de competencias disociadas para a formaci—n profesional en Holanda (Tuk, 1989)Ñ unha alternativa curricular — actual dese–o de programas de linguas estranxeiras na Uni—n Europea que conte–a trazos inequ’vocos de identidade europe’sta canto ‡s opci—ns lingŸ’sticas e ‡s posibilidades metodol—xicas dunha diversificaci—n real destas opci—ns en funci—n dunha orientaci—n intercultural que satisfaga as necesidades sociais dunha 1 colaboracións 134 17/4/01 18:26 Página 134 José Manuel Vez Jeremías comunicaci—n entre europeos m‡is al— do exclusivo recurso a unha lingua autoestrada como medio de unificaci—n lingŸ’stica non desexable. Como resultado destas carencias, e tendo en conta as propias dificultades e inconvenientes que entra–a formularse esta cuesti—n, as mi–as planificaci—ns iniciais centr‡ronse na an‡lise das condici—ns facilitadoras dunha dimensi—n europea en DLE que adopte como instrumento de transformaci—n e xesti—n do curr’culo de linguas estranxeiras nos pa’ses comunitarios unha opci—n intercomprensiva. 4.1 CUESTIÓNS INICIAIS Existe unha evidencia pouco discutible no tocante a dœas propostas complementarias: ¥ Un gran nœmero de europeos e non unha pequena minor’a deben dispo–er da capacidade de comunic‡rense en varias linguas europeas desde o respecto ‡s sœas diversas culturas e pesos espec’ficos na plataforma continental da Uni—n. Pero, Àestase tomando este cami–o realmente?, ÀdesŽxase?, Àestanse achegando os medios necesarios? ¥ Parece razoable admitir que os europeos ÑmasivamenteÑ non poder‡n Ñcomo non sucede hoxeÑ chegar a ler, escribir e falar nada m‡is que nun nœmero moi limitado de linguas comunitarias. Isto implica o feito dunha imposici—n de selecci—ns pœblicas e persoais para un abano de elecci—ns que sempre ser‡n restrictivas e condicionadas por factores de natureza moi distinta. ÀComo forma-los europeos para estas opci—ns restrictivas e dif’ciles sen defrauda-las expectativas sociais crecentes dunha dimensi—n europea plural, diversificada e intercultural? ÀQuen pode anticipa-las necesidades e as infraestructuras did‡cticas que nun determinado momento poidan xurdir polo efecto dunha viraxe non prevista cara a unha determinada opci—n lingŸ’stica? Àƒ realmente necesario e imprescindible seguir este cami–o, ou existen outras posibilidades a’nda que isto supo–a transforma-la actual cultura escolar e xerar un profundo cambio curricular? Un breve percorrido por estas interrogantes adv’rtenos que os datos consultados verbo da transformaci—n da cultura escolar existente e, ante a posibilidade de recorrer a un cambio curricular profundo en relaci—n co obxectivo formulado, apuntan na direcci—n de que o cruzamento de factores sociais, pol’ticos e da pr‡ctica educativa se produce Ñm‡is ca en ningœn outro lugarÑ nos espacios institucionais de mediaci—n, que non son outros que os propios centros escolares, onde realmente se configuran os procesos de ensino-aprendizaxe dos alumnos e os profesores de linguas estranxeiras. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 135 As aprendizaxes de linguas estranxeiras. Avances da investigación no marco dunha dimensión europea De a’ que se defenda (Bol’var, 1993a; 1993b) que dificilmente se pode esperar unha mellora escolar desconectada das condici—ns internas do centro escolar, polo que calquera reforma educativa imposta externamente, se quere ter Žxito, ter‡ de ser reconstru’da polo propio centro escolar de acordo coas sœas prioridades e en funci—n dunha progresiva transformaci—n das condici—ns internas e externas co fin de provocar un desenvolvemento organizativo e institucional non traum‡tico. Claro que, mesmo tratando de evita-lo trauma, non Ž posible deixar de considera-la resistencia — cambio e a necesidade de reconstrucci—n sobre a superaci—n desas resistencias. As resistencias deben vencerse desde unha formaci—n do profesorado centrada nunha reconceptualizaci—n ideol—xica (enfoques tŽcnico-burocr‡ticos e de xerencia do cambio), desde unha an‡lise da congruencia existente entre o cambio que se prop—n e o status da cultura xa existente (enfoques culturais) ou desde unha valoraci—n positiva desta resistencia encami–ada a unha reconstrucci—n cr’tica que se apoie na colaboraci—n comunitaria ante o cambio (enfoque cr’tico). Sen dœbida, os actuais modelos de escolas europeas ofrecen expectativas ben interesantes para un desenvolvemento curricular destas caracter’sticas, asumindo ademais o principio fundamental dunha proposta multilingŸe — servicio dunha realidade multicultural e plenamente centrada na coimplicaci—n entre un modelo de Òlin- 135 gua obxectoÓ e outro de Òlingua œtilÓ (Simon, 1995, 111) no ‡mbito europeo. Se ben existe unha cr’tica razoable por parte de altos responsables educativos de diversos pa’ses europeos con relaci—n ‡ adaptaci—n destes modelos ‡s instituci—ns escolares non experimentais, non Ž menos certo que a construcci—n europea est‡ a esixirnos unha reflexi—n seria sobre a funci—n integradora das linguas estranxeiras no curr’culo escolar dos estados membros na direcci—n que apunta L. Dab•ne (1994b, 70) — entender esta funci—n Òcomo medio de culturizaci—n ou como instrumento e s’mbolo de mobilizaci—n Žtnica para unha integraci—n grupal dos locutores sociaisÓ. Se, por outra parte, temos en conta a crecente reivindicaci—n de medidas de diversificaci—n das linguas ofertadas no curr’culo (Arrouays e outros, 1987; Batley e outros, 1993) e unha decisiva toma de conciencia sobre a necesidade, aludida por D. Simon (1995, 113), Òde evita-lo monopolio dunha lingua con relaci—n ‡s m‡isÓ, todo semella indicar que nos estamos introducindo nun novo paradigma que, nos primeiros anos do novo sŽculo, tratar‡ de centra-lo desenvolvemento dun curr’culo europeo de linguas estranxeiras sobre unha nova dimensi—n do concepto de comunicaci—n que atender‡ mellor os aspectos comprensivos, diversificadores e socioculturais que deben formar parte, inequivocamente, da conciencia metacomunicativa dos que se forman para seren cidad‡ns europeos competentes e plurais 1 colaboracións 136 17/4/01 18:26 Página 136 José Manuel Vez Jeremías nas interacci—ns lingŸ’sticas que socialmente van ter que desenvolver, e cultos, flexibles e tolerantes ante as experiencias interculturais nas que van proxecta-la sœa existencia coti‡ e, posiblemente, profesional. Claro que, sobre este particular, como xa se sinalou en m‡is dunha ocasi—n, o consenso necesario a’nda precisa acordos que non parecen inmediatos m‡is al‡ do que Ž o horizonte da plataforma continental europea. Paga a pena ter en conta aqu’ a dura an‡lise de R. Phillipson (1992, 34) sobre datos obxectivos referidos a esta situaci—n: Os recentes intentos que tratan de asegurar que t—dolos escolares da Europa occidental aprendan dœas linguas convŽn analizalos ‡ luz da preocupaci—n europea ante o dominio do inglŽs. Cabe esperar que, se os escolares europeos do continente aprenden polo menos unha lingua estranxeira ademais do inglŽs, se fortalezan os lazos lingŸ’sticos e culturais entre os europeos das diferentes nacionalidades. Os brit‡nicos rexeitaron sumarse a este acordo en maio de 1989, o que indica que mesmo cando o desenvolvemento lingŸ’stico se toma en consideraci—n por parte dun organismo supranacional, neste caso a Comunidade Europea co seu programa Lingua, son os intereses nacionais e a promoci—n das linguas oficiais as principais fontes de motivaci—n para o establecemento destes plans. Progresivamente, Europa perf’lase como una, in linguis multis. A necesidade de desenvolve-la dimensi—n europea do ensino, especialmente a travŽs da aprendizaxe e da difusi—n das linguas dos estados membros, rec—llese non s— no Tratado de Maastricht, sen—n no crecente sentir comunitario sobre o feito de que a unidade europea non significa, por necesidade, a construcci—n dun novo concepto de bilingŸismo pola v’a da autoestrada sociolingŸ’stica do inglŽs: unha formulaci—n hostil — desenvolvemento das linguas e culturas minorizadas na Europa das rexi—ns. Ante o actual paradoxo Ñe signo de debilidade culturalÑ que caracteriza o feito de que as demandas comunicativas (orais e escritas) entre cidad‡ns do cono sur europeo (xustamente onde asentan as linguas e culturas de ra’z latina) se satisfagan normalmente mediante o recurso — inglŽs, aplicando a lei do m’nimo esforzo, ‡lzanse cada d’a m‡is voces que advirten sobre outras soluci—ns distintas ‡ dunha œnica lingua franca. Son declaraci—ns como a que pon de manifesto Umberto Eco (1993, 376-377) — formular que: O problema da cultura europea do futuro non est‡, sen dœbida, no triunfo do plurilingŸismo total (quen soubera falar t—dalas linguas ser’a como Funes el Memorioso de Borges coa mente ocupada por infindas imaxes), sen—n nunha comunidade de persoas que poidan capta-lo esp’rito, o perfume, a atmosfera dunha fala distinta. Unha Europa de pol’glotas non Ž unha Europa de persoas que falan correctamente moitas linguas, sen—n, no mellor dos casos, de persoas que poidan comunicarse falando cada unha a lingua de seu e comprendendo a do outro, que non saber’an falar de xeito flu’do pero que, — entendela, a’nda que fora con dificultades, comprender’an o ÒxenioÓ, o universo cultural que cada un expresa cando fala a lingua dos seus devanceiros e da sœa propia tradici—n. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 137 As aprendizaxes de linguas estranxeiras. Avances da investigación no marco dunha dimensión europea ou declaraci—ns como a realizada por L. J. Calvet (1993, 124-125) na direcci—n de postular que, en realidade, Non fai falta demostrar que para comunicarse as persoas deben, necesariamente, fala-la mesma lingua: poden tamŽn fala-la sœa propia lingua e comprende-la dos demaisÉ A xesti—n coti‡ do plurilingŸismo europeo pasa por unha especie de bricolage lingŸ’stico. Abundan na idea de que Ž posible conxuga-lo verbo comunicar desde outra perspectiva diferente ‡ que ata o de agora desenvolvemos no curr’culo escolar das linguas estranxeiras en Europa. Unha idea que sempre estivo presente na actividade do Seminari de SociolingŸ’stica de Barcelona, fundado en 1976, e no que exerceron unha notable influencia, na sœa Žpoca de m‡xima implicaci—n, representantes perifŽricos como o italiano Giorgo Braga (1982, 1985), o rosellonŽs DomŽnec Bernardo ou o propio Lluis V. Aracil. E tampouco Ž allea a esta tendencia a pol’tica dunha fronte comœn de alianzas no cono sur europeo, propiciada no seu d’a polo que foi presidente do Centre dÕinformation et recherche sur lÕenseignement et lÕemploi des langues, o Dr. Van Deth, que chegou a propo–er Ñ desde o concepto de Òlealdade lingŸ’stica europeaÓÑ a reivindicaci—n dunha lingua neolatina Ño francŽs, tendo en conta o seu maior peso demogr‡fico espec’fico na Europa sur continentalÑ que servise de bandeira para a necesaria revitalizaci—n lingŸ’stica e cultural de t—dalas demais linguas latinas, especialmente das m‡is minorizadas. 137 Non se pode botar en saco roto a vantaxe inicial derivada do feito de que, ‡s veces, Ž da man doutras linguas de maior implantaci—n sociocomunicativa nos niveis transnacionais a forma en que algunhas linguas e culturas de menor impacto comunicativo poden resultar apreciadas e comprendidas en grandes universos. Claro que, como xa entrevira Mohandas Gandhi Ñen palabras que lle atribœe Braj Kachru (1982, 10)Ñ desde o seu peculiar pragmatismo, Non desexo que a mi–a casa estea rodeada de paredes polos catro costados e que as fiestras estean tapiadas. Quero que os ventos das culturas de t—dolos pobos sopren por toda a mi–a morada coa m‡is absoluta liberdade. Pero res’stome a que a forza deses ventos arrastre os meus pŽs f—ra dela. 4.2 A XEITO DE PROPOSTA En s’ntese, a proposta que aqu’ vou formular cŽntrase no feito innegable de que a construcci—n da unidade europea presenta un reto importante para a comunicaci—n transnacional comunitaria: ¥ Se resulta m‡is que cuestionable que toda a intercomunicaci—n pase pola autoestrada do inglŽs. ¥ Se os nosos alumnos se forman no sistema educativo para seren cidad‡ns desa nova Europa e comunicadores sociais na pluralidade dos seus contextos, e non tanto para atender con car‡cter inmediato prop—sitos comunicativos doutros mundos moito m‡is afastados desta realidade. 1 colaboracións 138 17/4/01 18:26 Página 138 José Manuel Vez Jeremías ¥ ÀNon ser‡ este o momento de revisa-lo constructo de Ôcompetencia comunicativaÕ e de reflexionar sobre unha Ôcompetencia comunicativa europeaÕ ‡ luz dunha nova perspectiva de quŽ Ž comunicar? As ensinanzas de linguas estranxeiras en Europa desenvolven, case — cen por cento, o concepto de que comunicar socialmente nunha lingua estranxeira Ž chegar a producir nesa lingua auxiliar co nivel Ñou case co nivelÑ de quen a posœe e a utiliza como lingua propia. E a did‡ctica das linguas estranxeiras Ž as’, e sobre todo, unha did‡ctica das destrezas productivas. Claro que as destrezas productivas Ños profesores de linguas estranxeiras ben o sabenÑ son m‡is duras e demandantes c‡s destrezas comprensivas. A producci—n presenta unhas fortes trabas, niveis meseta, de atranco e estancamento que non se producen na comprensi—n. As’ e todo, os profesores aval’an mormente os procesos de producci—n, porque as’ o demanda a propia avaliaci—n social das aprendizaxes lingŸ’sticas. Os esforzos escolares cŽntranse neste nivel de dureza e abofŽ que deste xeito non pode ter cabida a diversificaci—n da oferta de varias linguas estranxeiras no sistema educativo europeo. Como xa sinalei, son varias as investigaci—ns que cuestionan a rendibilidade dunha aprendizaxe productiva de linguas estranxeiras nos primeiros estadios da escolarizaci—n formal. De feito, hai quen pensa que nas actuais condici—ns dos sistemas educativos dos pa’ses europeos, pouco m‡is se pode facer que avanzar significativamente na dimensi—n comprensiva das linguas estranxeiras, non sendo que un se conforme con pasear pola v’a das producci—ns mec‡nicas Ñcarentes de toda forza socialÑ como: o libro est‡ sobre a mesa... Outros cremos que o verbo comunicar pode conxugarse doutra maneira. Dunha maneira que salvagarda Ñse non potencia a’nda m‡isÑ esta forza social dunha lingua como comportamento vital. Xa vimos que as chamadas de atenci—n de insignes intelectuais europeos advirten que non fai falta demostrar que para nos comunicar entre persoas temos que emprega-la mesma lingua. E a historia evidencia que a forma m‡is antiga de comunicarse entre persoas e pobos de distintas linguas Ž a de falar cada un na que lle Ž propia, comprendendo a do outro. Comezar por planifica-las ensinanzas lingŸ’sticas escolares b‡sicas desde a intercomprensi—n Ž unha forma posible de inicia-la construcci—n dunha polifon’a racional e realista, susceptible de favorece-lo desenvolvemento e o funcionamento harm—nico de toda a comunidade. E non me estou referindo exclusivamente ‡ necesidade de comprender para os latinos unha ou dœas linguas Ñm‡is al‡ da que lle Ž propiaÑ pertencentes — mundo rom‡nico, ademais dunha lingua anglosaxona que ben pode selo tamŽn no nivel de producci—n. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 139 As aprendizaxes de linguas estranxeiras. Avances da investigación no marco dunha dimensión europea ƒ, sobre todo, o compromiso da Europa anglosaxona de comprender unha ou dœas linguas latinas e mesmo de dese–ar unha delas desde metodolox’as tamŽn productivas. A intercomprensi—n entre as dœas europas lingŸ’sticas ver’ase sen dœbida moi facilitada. A introducci—n dunha Ôcompetencia receptivaÕ que Ñno ‡mbito de linguas e culturas dunha mesma familia (e a latina Ž importante abondo en Europa para que se considere o valor deste esforzo)Ñ nos permita comprendŽrmo-lo outro expres‡ndose na sœa lingua e a este comprendernos a n—s na nosa, non entra en conflicto coa potenciaci—n dunha competencia comunicativa plena (productiva e comprensiva) nunha gran lingua franca europea como o inglŽs ou o alem‡n. Os actuais esforzos econ—micos, sociais e educativos favorecedores dunha competencia comunicativa plena en linguas anglosaxonas deben seguir mantŽndose pois que os beneficios cient’ficos e culturais, econ—micos, socioprofesionais, etc., que se obte–en a travŽs da dimensi—n universal global, m‡is al‡ de Europa, que sup—n esta forma de comunciaci—n, son en t—dolos sentidos valiosos para calquera individuo e sociedade. Claro que a suma dunha competencia comunicativa completa en linguas anglosaxonas e unha competencia receptiva noutras dœas ou tres linguas da Uni—n Europea configura, sen dœbida, un perfil educativo, cultural e profesional moito m‡is desexable para os 139 cidad‡ns europeos que profesen como tales e te–an raz—ns para conxugar, na pr‡ctica, o verbo comunicar en Europa dunha maneira moi distinta ‡ actual. En realidade, existen importantes impulsos — redor dunha planificaci—n do curr’culo europeo de linguas baseados nunha disociaci—n de compentencias que permita o desenvolvemento curricular dunha lingua estranxeira con competencias productivas e comprensivas xunto — desenvolvemento simult‡neo dunha competencia receptiva noutras dœas linguas europeas. De feito, a diferencia conceptual entre lingua obxecto e lingua œtil que durante estes anos se vŽn aplicando nos modelos das escolas europeas d‡ mostras inequ’vocas deles. A unificaci—n lingŸ’stica de Europa pretendida por algœns pode non estar moi lonxe, a’nda sen desexalo, da proxecci—n do Ôpensamento œnicoÕ. Claro que para os que percib’mo-lo concepto de Uni—n Europea como unha unidade de diferencias, a intercomunicaci—n lingŸ’stica entre europeos resulta un elemento importante para manter, ademais de facer progresar, o plurilingŸismo e a interculturalidade en Europa. Favorece-la intercomprensi—n Ž un desaf’o non s— para t—dolos europeos que, dalgunha maneira, estean preocupados polo ensino e a aprendizaxe de linguas estranxeiras, sen—n tamŽn pola construcci—n dunha Europa plural e respectuosa coa sœa diversidade lingŸ’stica e cultural. 1 colaboracións 140 17/4/01 18:26 Página 140 José Manuel Vez Jeremías A situaci—n actual do ensino ofrece a posibilidade de dese–ar novas orientaci—ns. Pero isto esixe non s— unha boa vontade pola parte dos que se atopan na base da pir‡mide educativa, sen—n pola dos que est‡n m‡is pr—ximos — seu cumio. Dalgœn xeito podemos imaxina-la Europa do terceiro milenio como unha especie de ÔbricolaxeÕ lingŸ’stica na xesti—n coti‡ da sœa pluralidade. Unha xesti—n que, sen dœbida, situar’a as sœas linguas latinas nunha posici—n m‡is xusta e equilibrada nas relaci—ns transnacionais da comunicaci—n social. O sŽculo XXI perf’lase xa como o da latinidade. A Europa latina ten un gran compromiso con este reto. As’, por exemplo, c—mpre apelar ‡s iniciativas como as que en xu–o de 1994 se trataron no Coloquio de Par’s sobre o tema ÒApprendre ˆ Comprendre les LanguesÓ ou, m‡is recentemente, en setembro de 1995, as Primeiras Xornadas da Escola Interlatina de Alto Estudio en LingŸ’stica Aplicada celebradas en San Mill‡n de la Cogolla (Espa–a), que deron o primeiro paso formal cara ‡ potenciaci—n por parte de Francia, Espa–a, Italia e Portugal de proxectos de cooperaci—n interlatina que permitan o nacemento dun proxecto comœn de t—dolos pa’ses europeos que falan as linguas rom‡nicas en contra do predominio do inglŽs nas actuais autoestradas da informaci—n. Est‡ a piques de rematar o sŽculo e non Ž precisamente o d’a de Pentecoste, sen—n a hora de Babel o que temos ‡ vista. Dentro de poucos anos, seremos mil mill—ns os que falemos linguas neolatinas, unha boa parte en Europa. Mil mill—ns que poderiamos entendernos coa voz da cultura sen ter por quŽ dobregarnos ‡s comenencias utilitarias. Deixarnos cercar por intereses lingŸ’sticos alleos ‡ nosa historia e — noso destino vai lesionando a nosa fisionom’a cultural..., unha tendencia que se agrava a’nda m‡is no momento en que os profesores, os xornalistas, os pol’ticos e un longo etcŽtera deixan de poder comunicarse directamente entre si Ñcomo dan conta tantas convenci—ns internacionais celebradas en calquera pa’s europeoÑ por renunciaren (ou non se proporen) a aprender e comprender outras linguas romances distintas da propia. A declaraci—n do Consello Europeo de Ministros de Educaci—n, reunidos en sesi—n plenaria o 4 de xu–o de 1984 en Luxemburgo, Ž ben co–ecida: Os Estados Membros ter‡n de favorecer t—dalas medidas apropiadas co fin de que o maior nœmero posible de alumnos poidan adquirir, — remataren a sœa escolarizaci—n obrigatoria, un co–ecemento pr‡ctico de dœas linguas distintas da sœa lingua materna. A proposta que aqu’ se pecha trata, xustamente, de proporcionar elementos de reflexi—n e debate sobre unha desas Òmedidas apropiadasÓ. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 141 As aprendizaxes de linguas estranxeiras. Avances da investigación no marco dunha dimensión europea 141 A construcción da Torre de Babel, Libro de Horas do duque de Bedford, século XV. Na tradición da Torre de Babel semella verse a incapacidade da comunicación entre xentes cun cometido común e diferentes linguas. 1 colaboracións 142 17/4/01 18:26 Página 142 José Manuel Vez Jeremías BIBLIOGRAFÍA Arrouays, M., e outros, Parlons des langues!, Par’s, Nathan, 1987. Atal, J.-P., e outros (coord.), Comprendre les langues, aujourdÕhui, Par’s, La Tilv, 1995. Barr, P., e outros, Advanced Reading Skills, Londres, Longman, 1981. Batley, E., e outros, Les politiques linguistiques dans le monde pour le XXIe si•cle. Rapport pour lÕUnesco, Par’s, FŽdŽration internationale des professeurs de langues vivantes, 1993. Besse, H., e R. Porquier, Grammaire et didactique des langues, Par’s, CrŽdif-Hatier, 1984. Bol’var, A., ÒCambio educativo y cultura escolar: resistencia y reconstrucci—nÓ, Revista de Innovaci—n Educativa, 2, 1993a, 13-22, 1993a. ____ÒCultura organizativa escolar y resistencia al cambio educativoÓ, en J. M. Coronel, e outros (eds.), Cultura Escolar y Desarrollo Organizativo, Sevilla, GID, 1993b, 41-48. Braga, G., ÒThe process of conceptualization in the sociology of languageÓ, International Journal of the Sociology of language, 38, 1982, 15-18. ____La comunicazione verbale. Una ricerca sociologica, Mil‡n, Angeli, 1985. Brown, G., e G. Yule, Discourse Analysis, Cambridge, Cambridge University Press, 1983a. ____Teaching the spoken language, Cambridge, Cambridge University Press, 1983b. Calvet, L.-J., LÕEurope et ses langues, Par’s, Plon, 1993. Comenius, J. A., Janua Linguarum Researata Aurea, Amstelodami, 1631. Coste, D., ÒMŽtalangages, activitŽ mŽtalinguistique et enseignement/apprentissage dÕune langue Žtrang•reÓ, DRLAV, 32, 1978, 63-92. Coste, D., e outros, Un niveau-seuil, Strasburgo, Conseil de lÕEurope, 1976. Council of Europe, Modern Language Learning in Adult Education: Linguistic Content, Means of Evaluation and their Interaction in the Teaching of and Learning of Modern Languages in AduIt Education, Strasburgo, Council of Europe, 1971. ____Systems Development in Adult Language Learning: A European Unitl Credit System for Modern Language Learning by Adults, Strasburgo, Council for Cultural Cooperation of the Council of Europe, 1973. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 143 As aprendizaxes de linguas estranxeiras. Avances da investigación no marco dunha dimensión europea ____A European unit/credit system for modern language learning by adults, Strasburgo, Council of Europe, 1978. ____Modern Languages (1971-1981). Report presented by CDCC Project Group 4, Strasburgo, Council for Cultural Co-operation of the Council of Europe, 1981. Courch•ne, R.-J., e outros, LÕenseignement des langues secondes axŽ sur la comprŽhension, Ottawa, Les Presses de lÕUniversitŽ dÕOttawa, 1992. Czico, G.-A., ÒLanguage competence and reading strategies: a comPar’son of first and second language oral reading errorsÓ, Language Learning, 30, 1980, 101-116. Dab•ne, L., Projet de recherche ÇEnseignement/apprentissage de lÕ inter-comprŽhension entre langues voisines(domaine roman)È, Lidilem, UniversitŽ Stendhal Grenoble 3, 1991. ____Rep•res sociolinguistiques pour lÕenseignement des langues, Par’s, Hachette, 1994a. ____ÒMulticulturalisme et multilinguisme ˆ lÕŽcoleÓ, en M.-C. RŽvauger (comp.), La dimension europŽenne et la formation des enseignants, Grenoble, IUFM, 1994b. 143 Degache, C., ÒLÕenseignement de la comprŽhension Žcrite de lÕespagnol ˆ un public dÕŽtudiants dŽbutants non spŽcialistes: prŽmices de lÕŽlaboration dÕun outil adaptŽÓ, Actes des JornŽes dÕƒtude de la SocietŽ des Hispanstes Fran•ais. Par’s, 1994. Degache, Ch., e M. Gasperi., ÒPour une dissociation des compŽtences. Un p r o g r a m m e dÕenseignement/a pprentissage de la compŽhension des langues romanes: GalateaÓ, Lidil, 11, 1995, 141-159. Diller, K., Generative Grammar, Structural Linguistics and Language Teaching, Rowley, Mass., Newbury House Publs, 1971. Dobson, J., ÒThe notional syllabus: Theory and practiceÓ, English Teaching Forum, 17, 2, 1979, 2-10. Dobson, J., e G. Hawkins, Conversations in English: Professional Careers, Nova York, Litto Educational Publs, 1978. Fern‡ndez Salgado, X. A., e outros, Nivel Soleira (Versi—n Provisional), Santiago de Compostela, Consello de Europa. Xunta de Galicia. Conseller’a de Educaci—n e Ordenaci—n Universitaria, 1993. Duquette, L., ÒLa comprŽhension, moyen dÕautonomisationÓ, Dialogues et Cultures, 34, 1990,12-23. 1 colaboracións 144 17/4/01 18:26 Página 144 José Manuel Vez Jeremías Eco, U., La ricerca della lingua perfetta nella culture europea, Bari, Laterza, 1993. Finocchiaro, M., ÒThe Functional-Notional Syllabus: Promise, Problems, PracticesÓ, English Teaching Forum, 17, 2, 1979, 11-20. GaonacÕh, D., ÒLes stratŽgies attentionnelles dans lÕutilisation dÕune langue Žtrang•re, Acquisition et utilisation dÕune langue Žtrang•re, lÕapproche cognitiveÓ, Le Fran•ais dans le Monde, (Collection F, Recherches et Applications), 1990, 41-49. Germain, C., Evolution de lÕenseignement des langues: 5000 ans dÕhistoire, Par’s, ClŽ International, 1993. Grellet, F., Developing reading skills, Cambridge, Cambridge University Press, 1981. Kachru, B., The Other Tongue, Oxford, Pergamon Press, 1982. Phillipson, R., Linguistic Imperialism, Londres, OUP, 1992. Porcher, L., ÒOmniprŽsence et diversitŽ des auto-apprentissagesÓ, Le Fran•ais dans le Monde, (Collection F, Recherches et Applications), 1992, 6-14. Quemada, B., ÒApprendre ˆ comprendre les languesÓ, en J.-P. Atal e outros (coord.), Comprendre les langues, aujourdÕhui, Par’s, La Tilv, 1995, 10-14. Schouten-Van Parreren, C., ÒReading foreign languages in the first phase of secondary education: why, what and how?Ó, European Journal of Teacher Education, 12 (2), 1989, 131-140. Simon, Diana-Lee, ÒLa mise en place de lÕEurope ˆ travers lÕapprentissage des langues ˆ lÕŽcoleÓ, Lidil, 11, 1995, 103-123. Slagter, J. P., Un nivel umbral, Strasburgo, Publicaciones del Consejo de Europa, 1979. Trim, J. L. M., ÒResearch and development programme for a European unit credit system for modern language learning by adultsÓ, CCC/EES (73), 26, (mimeo), Strasburgo, Council of Europe, 1973. Tuk, C., ÒProject Models for Language TeachersÓ, European Journal of Teacher Education, 12 (2), 1989, 159-167. Underwood, M., Teaching Listening, Londres, Longman, 1989. Ur, P., Teaching listening comprehension, Cambridge, Cambridge University Press, 1984. Van Ek, J., The threshold level in a European unit/credit system for modern language learning by adults, Strasburgo, The Council for Cultural Cooperation of the Council of Europe, 1975. Van Ek, J., The threshold level for modern language learning in schools, Londres, Longman, 1976. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 145 As aprendizaxes de linguas estranxeiras. Avances da investigación no marco dunha dimensión europea Vez, J. M., ÒConsideraciones sociolingŸ’sticas en torno a aspectos funcionales del gallego, castellano e inglŽs en GaliciaÓ, RAESLA, I-1, 1985, 97-111. ____ÒPlanificaci—n lingŸ’stica no noso ensino: hacia unha did‡ctica lingŸ’stica integradaÓ, Investigaci—n y Docencia, 1, 1986, 93-103. ____ÒAcerca de las razones o sinrazones de conjugar el verbo communicate en una Europa in linguis multisÓ, Comunicaci—n, Lenguaje y Educaci—n, 19-20, 1993, 131-146. ____ÒLe vŽhicule de culture de proximitŽÓ, en J.-P. Atal e outros (coord.), Comprendre les langues, aujourdÕhui, Par’s, La TILV, 1995a, 95-108. ____ÒPerspectives communicatives et dŽveloppement des curricula des langues europŽennesÓ, E.L.A. (Etudes de Linguistique AppliquŽe), 100, 1995b, 55-66. ____ÒThe social context of EFLÓ en N. McLaren e D. Madrid (eds.), A Handbook for TEFL, Alacante, Marfil, 1995c. 145 ____ÒLanguages EducationÓ, en JosŽ M. Vez e L. Montero (eds.), Current Changes and Challenges in European Teacher Education: Galicia. European Yearbook of Comparative Studies in Teacher Education-Country Monographs, OsnabrŸck, Ruck-Zuck-Druck GmbH, 1997, 121-129. ____Did‡ctica del E./L.E. Teor’a y pr‡ctica de su dimensi—n comunicativa, Granada, G.E.U, 1998. Wilkins, D., Notional Syllabuses, Londres, Oxford University Press, 1976. Willems, G., ÒThe european dimension in the education and training of foreign language teachersÓ, en J. Coolahan (ed.), Teacher education in the nineties: towards a new coherence, Limerick, ATEE, 1991, 482-497. Williams, E., e C. Moran, ÒReading in a foreign language at intermediate and advanced levels with particular reference to EnglishÓ, Language Teaching, 22 (4), 1989, 217-228. Williams, M., e R. Burden, Psychology for language teachers: a social constructivist approach, Cambridge, Cambridge University Press, 1997. 1 colaboracións 17/4/01 18:26 Página 146 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 147 Estudios 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 148 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 149 149 DA REORIENTACIÓN HISTÓRICA NA CIENCIA SOCIAL: OS CAMIÑOS DA SOCIOLOXÍA HISTÓRICA1 XosŽ Ram—n Quintana Garrido Instituto Pazo da Merced As Neves. Pontevedra Os estudios hist—ricos caracter’zanse desde hai varias dŽcadas por unha gran multiplicidade de enfoques e perspectivas, o que implica unha eclosi—n de moi distintos modos de investigaci—n2. Na producci—n bibliogr‡fica internacional coexisten obras de Ôhistoria tradicionalÕ, de Ônova historiaÕ (Annales de primeira e segunda xeraci—n, historia social Ñmarxista ou nonÑ, cliometr’a...), e de Ônova nova historiaÕ (Annales da terceira xeraci—n, microhistoria, historia oral, historia de xŽneroÉ), ademais daquelas que se agrupan baixo a palabra ÔretornoÕ (historia pol’tica, biograf’aÉ). Este panorama non Ž m‡is que o reflexo da gran disparidade e do eclecticismo reinante na investigaci—n da actualidade e da tendencia ‡ proliferaci—n de disciplinas e subdisciplinas aut—nomas Ñe nalgœns casos independentesÑ entre si. O que, xunto —s diversos problemas —s que se enfronta hoxe o saber hist—rico, trae consigo que na comunidade dos historiadores se asista a un certo desconcerto e incerteza e a unha crise de identidade da disciplina3. Mentres isto acontece, no ‡mbito da sociolox’a estase a producir desde hai algœn tempo un xiro hist—rico. A m‡xima expresi—n deste constitœeo a Ôsociolox’a hist—ricaÕ: insatisfeitos ben coa especulaci—n te—rica da disciplina ou ben co puro empirismo, cada vez m‡is soci—logos viran cara ‡ historia para efectuaren construcci—ns 1 Unha primeira versión deste texto (inédito) presentouse ó I Congreso Galego do Profesorado de Xeografía, Historia e Ciencias Sociais, organizado polos CEFOCOP de Galicia e celebrado en Santiago de Compostela do 25 ó 27 de setembro de 1997. A súa intención non era nin é outra que invita-lo devandito profesorado a profundar nunhas das áreas máis interesantes da investigación sobre o pasado. 2 Cotéxense, por exemplo, A. Burguière (dir.), Dictionnaire des sciences historiques, París, P.U.F., 1986; J. Gardiner (ed.), What is History Today?, Londres, Macmillan, 1988; P. Burke (ed.), New Perspectives on Historical Writing, Cambridge, Polity Press, 1992. 3 Sobre os problemas e os desafíos ós que se enfronta hoxe a disciplina histórica, nacidos da imprecisamente denominada ‘crise de paradigmas’ e dos retos das perspectivas posmodernas, véxanse, entre outros, K. Jenkins, On “What is History?” From Carr and Elton to Rorty and White, Londres, Routledge, 1995; G. Noiriel, Sur la “crise” de l´histoire, París, Belin, 1996; B. Southgate, History: What & Why? Ancient, Modern and Postmodern Perspectives, Londres, Routledge, 1996; tamén L. Domínguez Castro e X. R. Quintana Garrido, “Tempo de revisións historiográficas”, Historia y Crítica, núm. IV, 1994, paxs. 265-282. Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 2 estudios 17/4/01 150 18:27 Página 150 Xosé Ramón Quintana Garrido anal’tico-explicativas das principais mutaci—ns estructurais macrohist—ricas, ou Ñdito co t’tulo dun libro de quen Ž hoxe decano desta reorientaci—nÑ de Ògrandes estructuras, procesos amplos, comparaci—ns enormesÓ4. As’, o desenvolvemento do capitalismo, a formaci—n do Estado moderno e as orixes da democracia, os procesos de urbanizaci—n e industrializaci—n, os cambios sociais, as acci—ns colectivas e as revoluci—ns, a aparici—n de sistemas mundiais son algœns, entre outros, dos principais temas tratados pola sociolox’a hist—rica. A picota triunfante, 1765, gravado. O libreiro John Willians posto na picota por vende-las obras de John Wilkes. 1. DAS ORIXES DA SOCIOLOXÍA HISTÓRICA As orixes da sociolox’a hist—rica ve–en de lonxe. Local’zanse nun fato de soci—logos que reaccionaron contra a vocaci—n ahist—rica e abstracta de gran maior’a das construcci—ns te—rico-sociol—xicas realizadas desde os anos de entreguerras, anos nos que se consuma o divorcio total entre a sociolox’a e a historia e viceversa5, ‡vidas ‡mbalas dœas por independizarse e asentarse disciplinaria e academicamente. En palabras de Santos Juli‡: Òmentres a historia se volv’a predominantemente positivista, centrando o seu interese no achado de documentos, a cr’tica de fontes e a acumulaci—n de datos, a sociolox’a dedicou unha atenci—n preferente ‡ an‡lise abstracta da estructura Eleccións en Brentford, 1768, gravado. Encontro violento entre partidarios da alianza de John Wilkes e Serjeant Glynn e os do seu opoñente Sir Willian Beancheump Proctor. e o funcionamento da sociedade, independentemente de calquera espacio ou tempo hist—ricoÓ6. No panorama sociol—xico dos anos corenta, cincuenta e boa parte dos sesenta ÐŽpoca de institucionalizaci—n acadŽmica da sociolox’a, en especial nos Estados UnidosÐ, era hexem—nica a teor’a social estructural-funcionalista, exemplificada en 4 C. Tilly, Grandes estructuras, procesos amplios, comparaciones enormes, Madrid, Alianza, 1991. 5 P. Burke, Sociología e historia, Madrid, Alianza, 1988, páxs. 11-24; J. Casanova, La historia social y los historiadores, Barcelona, Crítica, 1991, páxs. 48-70. 6 S. Juliá, Historia social/sociología histórica, Madrid, Siglo XXI, 1989, páx. 63. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 151 Da reorientación histórica na ciencia social: os camiños da socioloxía histórica Talcott Parsons, que se dedicaba ‡ an‡lise abstracta das estructuras e as funci—ns de intemporais e est‡ticos sistemas sociais, abandonando con iso a inicial relaci—n co hist—rico que tiveran os pais fundadores da disciplina (A. Tocqueville, E. Durkheim e, especialmente, K. Marx e M. Weber), — tempo A Asociación Protestante, 1780, xilografía. Marcha de membros da Asociación Protestante para presentar no Parlamento a súa petición anti-católica. Fanatismo resucitado, 1780, gravado. Ataque a propiedades de católicos polos defensores da Asociación Protestante de Lord George Gordon. que tamŽn se desenvolv’a unha microsociolox’a emp’rica de inspiraci—n psicol—xica dedicada en exclusiva —s problemas do presente e na que tamŽn estaba ausente a dimensi—n hist—rica. 151 çmbalas clases de sociolox’a estaban preocupadas Ðcada unha — seu xeitoÐ pola salvagarda da orde social, a erradicaci—n das anomias e desintegraci—ns sociais e a mellora das instituci—ns e do sistema econ—mico. No ‡mbito antropol—xico, pola sœa parte, afirm‡base a tradici—n brit‡nica da antropolox’a funcionalista (B. Malinoswski, A. R. Radcliffe-Brown) de radical contido ahist—rico, e o mesmo lle ocorr’a — estructuralismo francŽs e — marxismo estructuralista de L. Althusser que reivindicaba unha sorte de Òhistoria sen suxeitoÓ. Neste escenario intelectual s— un pequeno grupo de soci—logos americanos (Neil J. Smelser, S. N. Einsenstadt, Reinhard BendixÉ) ou centroeuropeos (N. Elias...) mantiveron os contactos co hist—rico nos seus traballos sociol—xicos. Estes primeiros practicantes da sociolox’a hist—rica tomaron dous rumbos diferenciados no tocante a cuesti—ns de metodolox’a, a teor’a social e ‡ relaci—n postulada entre teor’a e historia ou entre conceptos e feitos. Por unha parte, os herdeiros da tradici—n durkheimiana adoptaron axi–a a teor’a do sistema social tal como fora formulada por Parsons e intentaron aplicala a casos hist—ricos (como a industrializaci—n ou as revoluci—ns) co obxecto de indaga-las condici—ns de estabilidade do sistema, predicir posibles perturbaci—ns e propor medidas de correcci—n ou previsi—n. Por outra banda, estaban os soci—logos m‡is inspirados na tradici—n weberiana que, fronte —s anteriores, non estaban tan interesados na 2 estudios 17/4/01 152 18:27 Página 152 Xosé Ramón Quintana Garrido A Cabalgata William Pitt, 1784, gravado. Sátira do desfile de ‘Billy’ Pitt para xantar coa Compañía de Coloniais e recibi-los privilexios de City. Pero cando o panorama ’a comezar realmente a mudar ser’a a partir de mediados dos anos setenta e, sobre todo, dos oitenta, momentos nos que se produce unha maior interpenetraci—n co traballo dos historiadores8 e nos que a sociolox’a hist—rica pasa, en termos dun dos seus estudiosos, de Òcoller vooÓ a Òvoar altoÓ9, convertŽndose nunha das principais ramas da investigaci—n sociol—xica e institucionaliz‡ndose academicamente como tal. Obviamente isto non quere dicir que desaparecese Ða’nda m‡is, goza de boa saœdeÐ a sociolox’a abstracta ou a enfocada exclusivamente — estudio emp’rico dos problemas do presente, sen—n que dentro da disciplina sociol—xica se produciu unha reorientaci—n hist—rica. 2. A DIVERSIDADE DA SOCIOLOXÍA HISTÓRICA O Consello de delegados, 1797, gravado. Os líderes dun motín naval reúnense con Admiral Buckner, mentres políticos radicais e Whig observan desde debaixo da mesa. aplicaci—n dunha teor’a ‡ realidade hist—rica coma na interpretaci—n ou a explicaci—n Ñou en ‡mbalas dœasÑ causal de determinados procesos hist—ricos por medio da procura de regularidades causais e dunha utilizaci—n sistem‡tica da metodolox’a comparativa7. ÀPresenta a sociolox’a hist—rica unha unidade? Si, se o entendemos nun sentido laxo: Ž o que podemos denominar Ôsociolox’a retrospectivaÕ, isto Ž, acometer unha investigaci—n con materiais hist—ricos explicitando claramente as premisas te—ricas e conceptuais subxacentes, pero formulando os problemas a partir da l—xica interna do aparato categorial empregado e coa intenci—n de interpreta-los grandes 7 S. Juliá, Historia social..., páxs. 68-69. 8 De aí que se reivindique a influencia na socioloxía histórica de historiadores como M. Bloch, F. Braudel ou E. P. Thompson; véxanse ó respecto as obras citadas na nota seguinte. 9 D. Smith, The Rise of Historical Sociology, Cambridge, Polity Press, 1991, quen, comparándoa cunha ave fénix, distingue tres fases desde a fin da II Guerra Mundial: “xurdindo das cinzas”, “collendo voo” e “voando alto”. Trátase dunha obra recomendable para profundar nos autores e temas da socioloxía histórica desde as súas orixes, o mesmo que os distintos capítulos incluídos en T. Skocpol (ed.), Visions and Method in Historical Sociology, Cambridge, Cambridge University Press, 1984. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 153 Da reorientación histórica na ciencia social: os camiños da socioloxía histórica procesos sociais, pol’ticos ou econ—micos que est‡n na base do mundo actual. Pero se imos alŽn desta definici—n xenŽrica, encontr‡monos con que presenta una apreciable falta de unidade tem‡tica, te—rica e metodol—xica. A sociolox’a hist—rica, en palabras dun dos seus m‡is lœcidos analistas, Òtense convertido nunha corrente de estudios transhist—ricos, transdisciplinares e multiparadigm‡ticos. Transhist—ricos porque, lonxe de limitarse — estudio dunha Žpoca ou dun proceso paradigm‡tico de cambio, foi expand’ndose cara ‡ tematizaci—n do enteiro ‡mbito da historia. Transdisciplinar porque, sen sequera limitarse — estudio do cambio social, aborda universos tem‡ticos das m‡is diversas especialidades sociol—xicas. Multiparadigm‡ticos porque no empe–o coexisten estudiosos de moi distinta orientaci—n te—rica: marxistas, weberianos, funcionalistas parsonianos e toda sorte de h’bridos entre estas tres matrices te—ricas fundamentaisÓ10. Xa que logo, non se pode falar da sociolox’a hist—rica como un programa unificado de investigaci—n11. Neste sentido, as estratexias de investigaci—n poden ser variadas. Unha das sœas maiores representantes, Theda Skocpol, identificou tres estratexias fundamentais: a) aplicar un œnico modelo te—rico a un caso ou a m‡is dun dos moitos casos que se poder’an 153 cubrir, b) descubrir regularidades causais que sexan capaces de explicar procesos hist—ricos definidos especificamente, c) utilizar conceptos para desenvolver interpretaci—ns hist—ricas significativas12. A caracter’stica comœn m‡is salientable da sociolox’a hist—rica Ž o estudio comparativo, Ž dicir, a com- Insinuacións para monopolistas, 1800, gravado. Unha multitude no mercado descarga a súa vinganza sobre un tendeiro de mercadorías agrícolas polos prezos elevados. Cabalgata de elección de Horne Tooke, 1801, gravado. John Horne (Horne Tooke) é levado sobre unha cadei ra por membros da suprimida Sociedade de Correspondentes de Londres. 10 R. Ramos Torre, “Problemas textuales y metodológicos de la sociología histórica”, Revista Española de Investigaciones Sociológicas, núm. 63, 1993, páx. 8. 11 A. de Francisco, Sociología y cambio social, Barcelona, Ariel, 1997, páx. 175. 12 T. Skocpol, “Emerging Agendas and Recurrent Strategies in Historical Sociology”, en T. Skocpol (ed.), Visions and Method…, páxs. 356-391, quen subministra abundantes exemplos dos tres tipos de estratexias de investigación. Pola súa parte, S. Juliá, Historia social..., páx. 72, sinala con razón que só as dúas primeiras estra- 2 estudios 17/4/01 154 18:27 Página 154 Xosé Ramón Quintana Garrido dos pros e contras de cada un destes enfoques Ðque sen dœbida os te–enÐ, xa que ser’a prolixo e exceder’a as pretensi—ns destas li–as, a’nda que algo diremos m‡is adiante15. 3. ACCIÓN/ESTRUCTURA E COEFICIENTE HISTÓRICO Eleccións parlamentarias en Westminster, 1818, gravado. Convent Garden con asembleas e multitudes. A masacre de Peterloo, 1819, gravado. A grada Real de Manchester pisando os espectadores nos Campos de San Pedro, Manchester. paraci—n de fen—menos hist—ricos distantes temporal e espacialmente pero procedendo dunha forma expresa ‡ sœa comparaci—n13. Charles Tilly, pola sœa parte, sinalou catro tipos de comparaci—ns: individualizadoras, universalizadoras, identificadoras da diferencia e globalizadoras14. Non podemos entrar aqu’ nunha an‡lise sistem‡tica A an‡lise sociol—xica da historia ten tratado Ðcon maior ou menor acerto segundo a estratexia de investigaci—n usadaÐ de asir — mesmo tempo os dous extremos da tradicional dicotom’a entre acci—n humana e estructura da sociedade. O soci—logo Piotr Sztompka, baixo a denominaci—n coeficiente hist—rico, sintetizou o que supuxo o xiro hist—rico para a moderna teor’a social, Ž dicir, a achega dun conxunto de asunci—ns ontol—xicas que emerxen da consideraci—n do hist—rico: a) a realidade social non Ž un estado constante, sen—n m‡is ben un proceso din‡mico, b) o cambio social resulta da confluencia de mœltiples procesos con varios vectores (en parte solap‡ndose, en parte converxendo, apoi‡ndose ou destru’ndose mutuamente), c) a sociedade non Ž unha entidade, obxecto ou sistema, sen—n unha rede flu’da de relaci—ns (saturada de tensi—n e harmon’a, de conflicto e cooperaci—n), d) a texias son específicas da socioloxía histórica, xa que a terceira non é exclusiva e nin sequera propia dos sociólogos. 13 Unha recente e completa visión das variedades e problemáticas da análise comparativa nos estudios sociolóxicos, entre eles a socioloxía histórica, pode verse en J. Caïs, Metodología del análisis comparativo, Madrid, C.I.S., 1997. 14 C. Tilly, Grandes estructuras..., páxs. 81-172. 15 Consúltense ó respecto as obras citadas nas notas precedentes. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 155 Da reorientación histórica na ciencia social: os camiños da socioloxía histórica secuencia de eventos dentro de cada proceso social Ž tratada como acumulativa (isto Ž, en cada momento hist—rico ‡brese un determinado campo de oportunidades e de opci—ns delimitado polo seu pasado), e) o proceso social Ž creado polos axentes humanos (individuais ou colectivos) mediante as sœas acci—ns, a’nda que isto non significa que constrœan a sociedade a vontade, sen—n nunhas determinadas condici—ns herdadas do pasado, nunha dialŽctica entre acci—ns e estructuras16. En consecuencia, o xiro hist—rico dado na sociolox’a comportar’a non s— a superaci—n da vella dicotom’a entre continuidade e cambio, est‡tico e din‡mico, sincron’a e diacron’a, sen—n tamŽn que converxer’a co legado das teor’as da axencia para producir unha idea de sociedade como Òun proceso din‡mico no que a xente, mediante as sœas propias acci—ns, persistentemente produce e reproduce o contexto da sœa existencia, as estructuras sociais, que m‡is tarde se converten en condici—ns iniciais Ðconstrinxidoras ou posibilitadorasÐ para futuras acci—nsÓ e unha imaxe da vida social como Òun proceso de emerxencia estructural pola v’a das acci—ns, e de tensi—n entre acci—ns e 155 estructuras como a œltima forza motriz do procesoÓ17. Agora ben, este diagn—stico peca, sen dœbida, de optimista, pois, — non haber un programa unificado de investigaci—n, non t—dolos estudios de sociolox’a hist—rica supo–en unha aquilatada aprehensi—n da dialŽctica acci—n/estructura. O exemplo m‡is paradigm‡tico neste sentido represŽntao a monumental obra de Immanuel Wallerstein18. Dito dun xeito sumario: na sœa obra o protagonismo da econom’a na marcha da historia Ž o eixe central, pero Žo dunha forma tan claramente rotunda e determinista que o pol’tico, o social ou o cultural son simples reflexos transparentes do econ—mico, e en ningœn momento aparecen substantivados os actores sociais e as acci—ns humanas19. Non Ž de estra–ar, logo, que a sœa obra Ða pesar de moitas contribuci—ns interesantesÐ te–a sido severamente criticada por outros autores20. 4. DAS DIFERENCIAS ENTRE HISTORIADORES E SOCIÓLOGOS HISTÓRICOS ÀExisten diferencias no traballo investigador entre historiadores e 16 P. Sztompka, Sociología del cambio social, Madrid, Alianza, 1995, páxs. 235-237. 17 P. Sztompka, “La ontología del llegar a ser social. Más allá del individualismo y el holismo”, en T. González de la Fé (ed.), Sociología: Unidad y diversidad, Madrid, C.S.I.C., 1991, páxs. 26-27. 18 I. Wallerstein, El moderno sistema mundial I, Madrid, Siglo XXI, 1979; El moderno sistema mundial II, Madrid, Siglo XXI, 1984; The Modern World System III, San Diego, Academic Press, 1989; véxase tamén a súa síntese El capitalismo histórico, Madrid, Siglo XXI, 1988. 19 Véxase L. Saavedra, “La sociología histórica”, en E. Lamo de Espinosa e J. E. Rodríguez Ibáñez (eds.), Problemas de teoría social contemporánea, Madrid, C.I.S., 1993, páxs. 519-522. 20 Véxase, con carácter sintético, R. A. Denamark e K. P. Thomas, “El debate Brenner-Wallerstein”, Zona Abierta, núm. 50, 1989, páxs. 123-158. 2 estudios 17/4/01 156 18:27 Página 156 Xosé Ramón Quintana Garrido soci—logos hist—ricos? Os historiadores poden utilizar en ocasi—ns an‡lises comparativas pero, polo xeral, estas ou ben non son moi sistem‡ticas ou se circunscriben a un per’odo hist—rico concreto e a sociedades veci–as, mentres que os soci—logos hist—ricos despregan mŽtodos comparativos moito m‡is variados, sofisticados e completos. Outra diferencia Ž o xeito de concibi-la teor’a: a maior’a dos historiadores non explicitan sistematicamente o seu aparato conceptual Ðe mesmo nalgœns casos non posœe a suficiente coherencia internaÐ e lim’tanse — estudio dun caso singular (a’nda que hai algunhas excepci—ns), mentres que os soci—logos hist—ricos si o explicitan e non se dete–en Ðpor si mesmosÐ en casos singulares, sen—n que, guiados por preguntas te—ricas, se ocupan de asuntos m‡is xerais e universais. A utilizaci—n das fontes por parte duns e doutros Ž moi distinta: os historiadores manexan fontes primarias para as sœas investigaci—ns e os soci—logos hist—ricos, dada a magnitude da sœa empresa, basŽanse en fontes secundarias Ðas obras dos anterioresÐ para constru’ren as sœas explicaci—ns macrohist—ricas (se ben con excepci—ns, pois algœns soci—logos tamŽn te–en realizado investigaci—ns con fontes primarias21, o que implica que en ocasi—ns dean por definitivamente establecidas cuesti—ns que seguen sendo moi debatidas Ðe nas que non hai un claro consensoÐ entre os historiadores. Todo o sinalado non significa que o traballo dos historiadores sexa de inferior calidade e importancia c— dos soci—logos hist—ricos, sen—n que a l—xica que gu’a a uns e a outros Ž diferente, a’nda que haxa casos de superposici—n entre elas. 5. DOS PROBLEMAS DA SOCIOLOXÍA HISTÓRICA A sociolox’a hist—rica Ž, sen dœbida, unha das perspectivas m‡is fruct’feras na actualidade da investigaci—n social. Pero isto non quere dicir que a empresa non estea exenta de problemas. ƒ, sobre todo, desde a propia sociolox’a de onde parten as principais cr’ticas. Sen entrar en maiores afondamentos, tŽnselle achacado, por exemplo, que o seu proceder na investigaci—n leva a unha diminuci—n da utilizaci—n de teor’as sociol—xicas xerais, dada a Žnfase na pr‡ctica en mŽtodos inductivos de an‡lise22, ou que, — non estar Ògobernada por regras de forma significativa, os seus practicantes gozan dunha deliciosa liberdade para xogar a Ôcoller e mesturarÕ na tenda de doces da historiaÓ23. De a’ as cr’ticas — mŽtodo comparativo, entre 21 L. Paramio, “Defensa e ilustración de la sociología histórica”, Zona Abierta, núm. 38, 1986, páx. 3. 22 E. Kiser e M. Hetcher, “The Role of General Theory in Compartive-Historical Sociology”, American Journal of Sociology, núm. 1, vol. 97, 1991, páxs. 1-30. 23 J. Goldthorpe, “The Uses of History in Sociology: Reflections on Some Recent Tendences”, The British Journal of Sociology, núm. 2, vol. 42, 1991, páx. 225. Este artigo orixinou unha sonora polémica con sociólo- 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 157 Da reorientación histórica na ciencia social: os camiños da socioloxía histórica 157 outras que Ž unha construcci—n a priori de dif’cil aplicaci—n —s fen—menos hist—ricos24 ou que a ferramenta anal’tica da comparaci—n Ž m‡is v‡lida na sœa forma falsacionista ca na verificacionista25. Ram—n Ramos, pola sœa parte, sinala atinadamente que a sociolox’a hist—rica presenta dificultades ‡ hora de articula-las tres estratexias de producci—n de co–ecemento que a informan: a narraci—n singularizante, a comparaci—n tipificante e a an‡lise explicativa26. Dificultades estas que, dun xeito ou doutro, est‡n presentes en todo intento Ðdo m‡is sinxelo — m‡is complexoÐ de penetra-lo pasado, o que implica a necesidade de ir afinando os criterios te—ricos e metodol—xicos que se van utilizar. 6. PRINCIPAIS ÁMBITOS DE ESTUDIO DA SOCIOLOXÍA HISTÓRICA Sen poder esgotar aqu’ toda a sœa problem‡tica, simplificando as achegas e deixando no cami–o os autores pioneiros, vexamos moi brevemente algœns dos principais ‡mbitos de estudio dos que se ten ocupado a sociolox’a hist—rica. Un dos seus temas estrela Ž o da formaci—n hist—rica do Estado nacional27, apartado no que sobresae a obra do norteamericano Charles Tilly28. A’nda que resulta imposible resumi-la riqueza dunha obra tan completa, gos históricos (M. Mann, N. Mouzelis...) recollidos tamén na mesma revista (núm. 1, vol. 45, 1994). Sobre esta polémica, A. Ariño Villarroya, “Más allá de la sociología histórica”, Política y Sociedad, núm. 18, 1995, páxs. 17-18. 24 B. Badie, “Análisis comparado y sociología histórica”, Revista internacional de ciencias sociales, núm. 133, 1992, páxs. 341-350. 25 A. de Francisco, Sociología..., páxs. 177-179. 26 R. Ramos Torre, “Problemas textuales…”, páxs. 13-14. 27 Unha visión de conxunto pode verse en R. Ramos, “La formación histórica del Estado nacional”, en J. Bendicto e M. L. Morán (eds.), Sociedad y política. Temas de sociología política, Madrid, Alianza, 1995, páxs. 35-67. 28 Sobre todo en C. Tilly, Coerción, capital y los Estados europeos, 990-1990, Madrid, Alianza, 1992; véxase D. Smith, The Rise..., páxs. 82-85. 2 estudios 17/4/01 158 18:27 Página 158 Xosé Ramón Quintana Garrido p—dese dicir que este decano dos soci—logos hist—ricos, entre outras cousas, define o concepto de Estado nacional, discute as teor’as sobre a sœa orixe e formaci—n, analiza o papel central da guerra e o exŽrcito e das cidades na configuraci—n do sistema europeo de estados soberanos, e establece as dœas traxectorias que ÐinteractuandoÐ dan como resultado o Estado nacional: Ôcapitalizaci—n intensivaÕ e Ôcoerci—n intensivaÕ, analizando as mœltiples combinaci—ns historicamente concretas destas dœas v’as ou traxectorias. Verbo da sociolox’a hist—rica do Estado, c—mpre citar tamŽn o traballo pioneiro de Perry Anderson sobre o Estado absolutista29. En relaci—n ‡ tem‡tica do Estado, sen dœbida a sociolox’a hist—rica Ž unha das ramas do saber que m‡is ten chamado a atenci—n sobre a necesidade de estudiar non s— a sœa formaci—n hist—rica, sen—n tamŽn de investiga-lo Estado contempor‡neo e contemplalo a travŽs do estudio hist—rico comparado, en t—dalas sœas dimensi—ns internas e externas. Paga a pena unha extensa cita de Theda Skocpol sobre o particular, polo que ten de claridade expositiva: As organizaci—ns administrativas, xur’dicas, recadatorias e coercitivas constitœen o nœcleo de todo Estado. Estas organizaci—ns te–en estructuras variables nos distintos pa’ses, e poden enmarcarse nal- gœn tipo de sistema constitucional-representativo de goberno parlamentario e contenda electoral polos postos executivos e lexislativos claves. Non obstante [...] os Estados deben ser considerados como algo m‡is que `gobernos«. Son sistemas administrativos, xur’dicos, burocr‡ticos e coercitivos permanentes que non s— tratan de estructura-las relaci—ns entre a sociedade civil e a autoridade pœblica nunha organizaci—n pol’tica, sen—n tamŽn de estructurar moitas relaci—ns cruciais dentro da sociedade civil [...] pensar nos Estados como organizaci—ns que controlan territorios fainos esquece-las caracter’sticas esenciais comœns a t—dolos sistemas pol’ticos para considera-las diversas formas en que as estructuras e acci—ns do Estado est‡n condicionadas por contextos transnacionais historicamente cambiantes. Estes contextos inflœen nos distintos Estados a travŽs das relaci—ns xeopol’ticas de dominaci—n e competencia interestatal, a travŽs da comunicaci—n internacional de ideais e modelos de pol’tica pœblica e a travŽs das pautas econ—micas mundiais de comercio, divisi—n das actividades productivas, fluxos de investimento e finanzas internacionais. Os Estados sitœanse necesariamente na intersecci—n entre as ordes sociopol’ticas nacionais e as relaci—ns transnacionais dentro das cales deben manobrar para sobreviviren e avanzaren en relaci—n con outros Estados30. Outro dos asuntos fundamentais que tamŽn centrou a atenci—n da sociolox’a hist—rica Ž o da Ôacci—n colectivaÕ31, tema no que novamente sobresae Charles Tilly32. Partindo da tese de que a formaci—n do Estado nacional 29 P. Anderson, El Estado absolutista, Madrid, Siglo XXI, 1983. 30 T. Skocpol, “El Estado regresa al primer plano: estrategias de análisis en la investigación actual”, Zona Abierta, núm 50, 1989, páxs. 84-85. 31 A teoría da acción colectiva e os movementos sociais é un dos temas de máis importancia para a socioloxía –e non só para a histórica– das últimas décadas, e sobre el existe unha amplísima bibliografía americana e europea. Unha presentación xeral pode verse en O. Fillieule e C. Péchu, Lutter ensemble. Les théories de l´action 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 159 Da reorientación histórica na ciencia social: os camiños da socioloxía histórica Festa Iluminaci—n forzada Serenata, charivari Apropiaci—n de gran Invasi—n de terras Folga por corporaci—n Orientaci—n respecto dos que rete–en o poder Figura 1. Antigo e novo repertorio de acción colectiva en Francia segundo Charles Tilly (1986). 159 2 estudios 17/4/01 160 18:27 Página 160 Xosé Ramón Quintana Garrido combinada co ritmo do desenvolvemento capitalista tivo un impacto considerable sobre os intereses e as formas de vida da poboaci—n, a an‡lise das diversas modalidades de acci—n colectiva (protestas, disturbios, violencia, mot’ns, folgas, etc.) revŽlase b‡sica para explica-lo funcionamento das sociedades contempor‡neas. Entre outros aspectos, Tilly elaborou un concepto operativo, o de Ôrepertorio de acci—n colectivaÕ, para abordar tal cuesti—n. Este repertorio ir’a evolucionando — comp‡s dos cambios estructurais das sociedades, as’ como da busca de novas formas de acci—n acorde coa aparici—n de novos intereses, organizaci—ns ou oportunidades pol’ticas. En From Mobilization..., Tilly sinalaba tres formas de acci—n colectiva: ÔcompetitivasÕ (serenatas, queima de efixies, pelexas entre pobos, grupos rivais de idade, artes‡ns, relixiosos, Žtnicos, ...) anteriores ‡ consolidaci—n do Estado nacional e ‡ expansi—n do capitalismo (isto Ž, os sŽculos XV e XVI), ÔreactivasÕ (invasi—n de terras por campesi–os, revoltas pola fame, de tipo fiscal ou contra levas e quintas, rotura de m‡quinas...) durante os sŽculos XVII-XVIII e ÔproactivasÕ (reclamaci—ns de grupos organizados, folgas, manifestaci—ns e mitins, comitŽs insurreccionais e movementos sociais...) nos sŽculos XIX e XX. Posteriormente, en The Contentious French (figura nœm. 1), relacionou tales formas cos procesos estructurais en curso, sinalando que o repertorio de acci—n colectiva durante o Antigo RŽxime se caracterizar’a por ser clientelista e local, con actores e obxectivos locais, mentres que nos sŽculos XIX-XX ter’a un car‡cter nacional e aut—nomo. Na sœa m‡is recente Popular ContentionÉ (cadro nœm. 1), distingue os tipos de acci—n colectiva ÔparroquiaisÕ, ÔparticularesÕ e ÔbifurcadasÕ por unha parte, e ÔcosmopolitasÕ, ÔmodularesÕ e Ôaut—nomasÕ pola outra (entre as que se encontran a nacionalizaci—n e a parlamentarizaci—n). En directa relaci—n coa acci—n colectiva enc—ntrase outro gran campo de estudio da sociolox’a hist—rica: as revoluci—ns. Aqu’ a obra b‡sica e cl‡sica Ðnon en van supera as doce edici—ns en inglŽsÐ Ž a da norteamericana, disc’pula de Barrington Moore33, Theda Skocpol, publicada orxinalmete en 197934. Neste libro a collective, París, L´Harmattan, 1993; S. Tarrow, El poder en movimiento. Los movimientos sociales, la acción colectiva y la política, Madrid, Alianza, 1997; e J. Casquette, Política, cultura y movimientos sociales, Bilbao, Bakeaz, 1998. 32 De entre a súa numerosa obra ó respecto, as máis importantes son: C. Tilly, From Mobilization to Revolution, Reading (Mass.), Addison-Wesley, 1978; The Contentious French, Cambridge (Mass.), The Belknap Press of Harvard University Press, 1986; e Popular Contention in Great Britain, 1758-1834, Cambridge (Mass.), Harvard University Press, 1995; ademais da realizada coa colaboración de L. A. Tilly e R. Tilly, The Rebellious Century, 1830-1930, Cambridge (Mass.), Harvard University Press, 1975 (da que, afortunadamente, contamos cunha recente traducción: Zaragoza, Prensas Universitarias de Zaragoza, 1997). Sobre Tilly pode verse, entre outros, L. Hunt, “Charles Tilly´s Collective Action”, en T. Skocpol (ed.), Visions and Method… , páxs. 244-275. 33 Outro dos pioneiros na socioloxía histórica que, por falta de espacio, non abordamos aquí. A súa obra principal é B. Moore, Los orígenes sociales de la dictadura y de la democracia, Barcelona, Península, 1976 (edición orixinal: 1966). 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 161 Da reorientación histórica na ciencia social: os camiños da socioloxía histórica 161 CADRO N¼ 1 PRINCIPIOS CONTRAPOSTOS DOS REPERTORIOS DE ACCIîN COLECTIVA segundo CHARLES TILLY (1995) SŽculo dezaoito SŽculo dezanove 1. Emprego frecuente polo pobo dos medios 1. Emprego de medios relativamente aut—nomos normais de acci—n das autoridades, quer como de acci—n raramente utilizados polas caricatura, quer de forma deliberada como unha autoridades. asunci—n, sequera temporal, das prerrogativas das autoridades en nome da comunidade local. 2. Concentraci—n espont‡nea nas residencias dos malfeitores e nos escenarios das sœas maldades como ant’tese das sedes e s’mbolos do poder pœblico. 2. Preferencia pola acci—n previamente planificada e en lugares pœblicos visibles. 3. Ampla utilizaci—n de celebraci—ns e asembleas pœblicas autorizadas para a presentaci—n de queixas e demandas. 3. Organizaci—n deliberada de asembleas para a articulaci—n de demandas. 4. Aparici—n frecuente dos participantes como membros ou representantes de grupos corporativos constitu’dos ou de comunidades m‡is que de intereses particulares. 4. Participaci—n como membros ou representantes de intereses especiais, corpos pœblicos constitu’dos e asociaci—ns rexistradas. 5. Tendencia a actuar contra inimigos locais de 5. Desaf’o directo —s rivais ou ‡s autoridades, xeito directo, pero a mallar patr—ns poderosos especialmente ‡s autoridades nacionais e os seus para reparar prexu’zos f—ra do alcance da representantes. comunidade local e, en especial, para a representaci—n vis a vis ‡ marxe das autoridades. 6. Adopci—n reiterada dun simbolismo moi rico e irreverente en forma de efixies, procesi—n de tolos e obxectos rituais para afirmar queixas e demandas. 6. Desenvolvemento de programas, lemas e s’mbolos de militancia, como bandeiras, cores e pancartas escritas. 7. Axuste da acci—n a circunstancias e localidades particulares. 7. Preferencia por formas de acci—n facilmente transferibles dunha circunstancia e localidade a outras. 8. Resumo: parroquial, particular e bifurcada. 8. Resumo: cosmopolita, modular e aut—noma. 2 estudios 17/4/01 162 18:27 Página 162 Xosé Ramón Quintana Garrido rias da contemporaneidade (Francia, 1789; Rusia, 1917; China, 1949) centr‡ndose nas estructuras do Estado e de clase e nos condicionamentos internacionais, pois nestas revoluci—ns sociais Òos cambios b‡sicos da estructura social e da estructura pol’tica ocorren unidos, de xeito tal que se reforzan uns —s outrosÓ35. A esta obra, moi rica e suxestiva, tŽnselle achacado Ðademais de que presenta problemas metodol—xicos derivados da sœa l—xica inductivista36Ð prestarlles excesiva atenci—n —s factores estructurais e moi pouca —s actores revolucionarios e ‡s ideolox’as mobilizadoras37. autora, formulando unha sorte de Ôteor’a estructural da revoluci—nÕ, investiga comparativamente as tres principais crises e transformaci—ns revoluciona- Charles Tilly Ðque xa se ocupara do fen—meno en anteriores obras, algunhas delas xa citadasÐ tamŽn abordou recentemente dun modo monogr‡fico o estudio das revoluci—ns desde unha perspectiva macrohist—rica e sociol—xica, a partir dunha s’ntese entre o enfoque estructural (Skocpol) e o enfoque da teor’a da acci—n colectiva (particularmente o da Ômobilizaci—n de 34 T. Skocpol, Los Estados y las revoluciones sociales. Un análisis comparativo de Francia, Rusia y China, México, F.C.E., 1984; sobre a mesma pode verse D. Smith, The Rise..., páxs. 69-76. Ademais da obra de Skocpol hai, loxicamente, unha amplísima nómina de estudios sobre as revolucións e a teoría das revolucións: unha panorámica pode verse en R. Aya, Rethinking Revolutions and Collective Violence: Studies on Concept, Theory and Method, Amsterdam, Het Spinhuis, 1990, en P. Sztompka, Sociología..., páxs. 331-350, ou en J. Foran (comp.), Theorizing Revolutions, Londres, Routledge, 1997; véxase tamén o traballo de L. Paramio, “La revolución como problema teórico”, Revista del Centro de Estudios Constitucionales, núm. 7, 1990, páxs. 151-174. Para os desenvolvementos teóricos máis recentes pode verse F. Aguiar e L. Moscoso (comps.), “Teoría y metodología de las revoluciones”, Zona Abierta, núm. 80/81, 1997. 35 T. Skocpol, Los Estados y las revoluciones sociales..., páx. 21. 36 M. Burawoy, “Dos métodos en pos de la ciencia: Skocpol versus Trotski”, en F. Aguiar e L. Moscoso (comps.), Teoría y metodología..., páxs. 33-91. 37 Véxase, entre outras, as críticas de J. L. Himmelstein e M. S. Kimmel, “Review essay: States and Revolutions: The implications of Skocpol´s Structural Model”, American Journal of Sociology, vol. 86, núm. 5, 1981, páxs. 1145-1154; W. H. Sewell, Jr., “Ideologies and social revolutions: Reflections on the French case” (recollido en T. Skocpol, Social Revolution in Modern World, Cambrigde, Cambridge University Press, 1994, 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 163 Da reorientación histórica na ciencia social: os camiños da socioloxía histórica 163 dio comparado de casos hist—ricos durante cincocentos anos e en varios pa’ses (Francia, Gran Breta–a, Rusia, Espa–a...) perm’telle establecer unha tipolox’a de revoluci—ns (comunitarias, clientelares, din‡sticas, militares, nacionais e de coalici—n de clases) e outros aspectos substantivos nos que non podemos entrar aqu’. recursosÕ)38. Definindo as revoluci—ns nun sentido moi amplo, como unha transferencia forzada de poder sobre o Estado, estudia Ðe distingue analiticamente entre elasÐ as situaci—ns revolucionarias que dar’an ou non resultados revolucionarios. A utilizaci—n e o estu- Unha das grandes empresas da sociolox’a hist—rica que c—mpre destacar Ž a do brit‡nico Michael Mann de elaborar unha cuadrilox’a sobre as fontes do poder social desde os seus comezos ata hoxe. De momento xa sa’ron dous grosos e densos volumes que se ocupan, respectivamente, desde os inicios ata 1760 e desde 1760 ata 191439, e nos que reconstrœe e explica os elementos centrais da historia universal. Unha vez m‡is resulta imposible dar conta da riqueza e da problem‡tica que encerra unha obra destas caracter’sticas en tan breve espacio40. Simplemente cabe dicir que o seu obxectivo central Ž establece-las relaci—ns entre o que denomina as Ôcatro fontes de poder socialÕ (econ—mica, militar, pol’tica e ideol—xica), estudiando, en cada fase hist—rica, c—mo interactœan e c—mo afectan a estructu- páxs. 169-198, xunto á resposta da autora: “Cultural idioms and political ideologies in the revolutionary reconstruction of state power: A rejoinder to Sewell”, páxs. 199-202); véxase tamén J. Casanova, “Revoluciones sin revolucionarios: Theda Skocpol y su análisis histórico comparativo”, Zona Abierta, núm. 41/42, 1987, páxs. 81-101. 38 C. Tilly, Las revoluciones europeas, 1492-1992, Barcelona, Crítica, 1995. 39 M. Mann, Las fuentes del poder social. I. Una historia del poder desde los comienzos hasta 1760 d.C., Madrid, Alianza, 1991; e Las fuentes del poder social, II. El desarrollo de las clases y los Estados nacionales, 1760-1914, Madrid, Alianza, 1997. 40 Unha boa introducción pode verse en P. Sánchez León, “Otra vuelta de tuerca para la sociología y la historia: Michael Mann y sus fuentes del poder social”, Historia Social, núm. 26, 1996, páxs. 113-127; véxase tamén D. Smith, The Rise..., páxs. 121-130. 2 estudios 17/4/01 164 18:27 Página 164 Xosé Ramón Quintana Garrido raci—n da sociedade, para o que desprega un complexo aparato conceptual, inspirado criticamente en Weber e Marx pero tamŽn noutras correntes sociol—xicas, e apl’cao comparadamente a distintos casos. 7. DAS RELACIÓNS ENTRE SOCIOLOXÍA E HISTORIA Para finalizar esta sumaria panor‡mica sobre a sociolox’a hist—rica, resta referirse, tamŽn con brevidade, ‡s relaci—ns xerais entre sociolox’a e historia. Como subli–a Ram—n Ramos, a variedade de posici—ns sobre tal cuesti—n Ž grande, pero poden resumirse nas seguintes posturas: a) a dos autores que afirman que tal relaci—n non Ž problem‡tica porque sociolox’a e historia son a mesma cousa; b) a daqueles que aseguran que, a pesar de dedicarse — estudio dos mesmos fen—menos, ‡mbolos enfoques difiren substancialmente, sendo para algœns ciencias alternativas e para outros complementarias; c) a daqueloutros que se sitœan nunha posici—n intermedia entre os polos opostos da separaci—n substancial e a plena fusi—n, ben subli–ando que as diferencias entre unha e outra son de matiz ou Žnfase, ben destacando que se trata dunha simple divisi—n do traballo no marco dunha empresa comœn, ou afirmando que Ž posible mediar entre os dous polos extremos convertendo nun continuo o espacio que os separa, ou afirmando que, a pesar das sœas diferencias, hai un espacio de pleno encontro e converxencia que lima as sœas diferencias, ch‡mese este historia social ou sociolox’a hist—rica41. Do noso punto de vista, resulta dif’cil pronunciarse definitivamente. En calquera caso, o m‡is razoable Ž inclinarse cara a unha postura intermedia. Pois a investigaci—n hist—rica Ž hoxe radicalmente diversa e non existe un paradigma dominante e algo semellante acontece tamŽn coa sociolox’a, 41 R. Ramos Torre, “En los márgenes de la sociología histórica: una aproximación a la disputa entre la sociología y la historia”, Política y Sociedad, núm. 18, 1995, páx. 30. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 165 Da reorientación histórica na ciencia social: os camiños da socioloxía histórica circunstancia que permite afirmar que historia e sociolox’a non son exactamente a mesma cousa, pero tamŽn que pode haber e hai importantes espacios de encontro e converxencia. Neste sentido, son ben atinadas as palabras do historiador Manuel PŽrez Ledesma cando afirma que Ž necesario examinar ‡mbitos precisos de posible colaboraci—n que quizais traian uns resultados que beneficiar’an unha e outra disciplina, Òtanto a travŽs dos prŽstamos de 165 conceptos e teor’as Ðe, sobre todo, da traducci—n, da adaptaci—n dos conceptos dunha disciplina para responder ‡s necesidades da outraÐ [para a historia], como no sentido contrario coa introducci—n do factor tempo nas sœas an‡lises est‡ticas [para a sociolox’a]Ó42. Nunha perspectiva global de hibridaci—n e mestizaxe43 entre t—dalas ciencias sociais que, sen dœbida, ha deparar grandes logros no futuro. 42 M. Pérez Ledesma, “`Cuando lleguen los días de la cólera´(Movimientos sociales, teoría e historia)”, Zona Abierta, núm. 69, 1994, páx. 120. 43 M. Dogan, “Disgregación en las ciencias sociales y recomposición de las especialidades”, Revista internacional de ciencias sociales, núm. 139, 1994, páxs. 37-53. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 166 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 167 167 O LABOR SOCIAL DE JUAN FERNÁNDEZ LATORRE E AVELINO MONTERO RÍOS Y VILLEGAS A FAVOR DA INFANCIA JosŽ Manuel Su‡rez Sandomingo Direcci—n Xeral de Familia Os œltimos anos do sŽculo XIX e os primeiros que inauguraron a nova centuria estiveron presididos por fortes enfrontamentos entre os distintos movementos sociais existentes nesa Žpoca en Espa–a. A perda das œltimas posesi—ns coloniais, a falta de compromiso do poder pol’tico cos problemas que afectaban —s cidad‡ns, o apoio dos gobernantes a un modelo social superado, etc., fixeron que a sociedade entrase nunha serie de crises de diferente magnitude. Pero a’nda neses momentos cr’ticos promovŽronse novas expectativas que far’an progresa-la sociedade. Esas novas ideas proced’an de homes que estaban en sinton’a cunha realidade coa que se sent’an comprometidos. Entre eles encontr‡banse dous galegos que, dirixindo as sœas mentes cara ‡ pol’tica e os seus pasos cara a Madrid, dispuxeron da oportunidade de trazar novas li–as de actuaci—n no campo social coa mirada posta nun dos seus sectores m‡is desprotexidos: a infancia en situaci—n de desamparo. Estes homes cheos de talento e de iniciativa ’an se-los fundadores de novos e importantes cami–os para os menores espa–ois do sŽculo XX. Concretamente, est‡monos a referir a Juan Fern‡ndez Latorre, pol’tico e editor, que estableceu a principal base econ—mica coa que se mantivo o sistema de protecci—n social ‡ infancia, o imposto do 5 % sobre espect‡culos pœblicos, e a Avelino Montero R’os y Villegas, fiscal, que dende o plano legal, puxo en marcha os tribunais tutelares para nenos. PRIMEIRAS LEXISLACIÓNS E ÓRGANOS DA PROTECCIÓN Á INFANCIA EN ESPAÑA A atenci—n integral ‡s necesidades da infancia por parte do Estado espa–ol non chegar’a ata os primeiros anos do sŽculo XX. Isto non quere dicir que con anterioridade este non dispuxese de instituci—ns que se dedicasen a coida-los menores abandonados. Pero, como sinala L—pez Nœ–ez, por deficiencias de organizaci—n, por escasez de esta clase de establecimientos y por ingerencias del caciquismo pol’tico, nuestra Beneficencia oficial en este punto es lastimosa. Son muy pocos los ni–os que pueden acogerse, y los acogidos suelen estar muy descuidados. Ciertamente que hay establecimentos de Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 2 estudios 17/4/01 168 18:27 Página 168 José Manuel Suárez Sandomingo Beneficencia donde los asilados viven bien alimentados y vestidos, limpios, educados y sometidos a rŽgimen de instrucci—n y trabajo; pero fuera de esas excepciones, la ley del abandono rige tambiŽn en aquellos tristes caserones. Los asilos de la Beneficencia particular, naturalmente, est‡n mejor que los oficiales; pero de ordinario se resienten por la falta de recursos, lo que limita mucho su eficacia1. Como se pode observar, a situaci—n da infancia nos hospicios espa–ois de principios de sŽculo non era boa. Segundo os datos ofrecidos por Marcelino Fern‡ndez, en 1900 morreron en Espa–a un total de 233.724 nenos menores de cinco anos, dos que 3.062 viv’an en hospicios2, Òpor defectos de crianza mueren m‡s del 50 % y los que se salvan llevan consigo un sello que denota siempre su procedenciaÓ3. Dentro do terreo legal, o Estado espa–ol ocup‡rase durante o sŽculo XIX de levar adiante medidas reguladoras de diversos aspectos da protecci—n ‡ infancia, e particularmente da infancia abandonada. Entre estas cabe destaca-las que fac’an referencia — traballo4, — coidado maternal5, — acollemento en instituci—ns pœblicas e privadas6 ou ‡ atenci—n formativa de d’a7. Malia iso, a primeira lexislaci—n que afondar‡ e compendiar‡ un maior nœmero de soluci—ns ‡s sœas necesidades non chegar‡ Ñcomo xa apuntamosÑ ata o presente sŽculo. Ser‡ esta a Lei do 23 de xullo de 19038, a’nda que, como di L—pez Nœ–ez, Òesta ley, Átriste es decirlo!, no ha tenido la menor 1 A. López Núñez, Los inicios de la protección a la infancia en España, Madrid, CEPE, 1992, páx. 136. 2 Esta cantidade vese superada pola que cita o pediatra Pedro Martínez Vargas, ó apuntar que nesa mesma data España “perdió 299.348 niños menores de 5 años, el 42 por 100 de mortalidad general”. M. J. e P. Voltes, Madres y niños en la historia de España, Barcelona, Planeta, 1989, páx. 138. 3 Ibíd., páxs. 43-44. 4 Lei do 24 de xullo de 1873 citada por A. López Núñez (1992), op. cit., páx. 143. Outras leis amparaban aspectos laborais dos nenos e das mulleres en determinados sectores (espectáculos públicos, fábricas e talleres) como as do 28 de xullo de 1878, 13 de marzo de 1900 ou 23 de xullo de 1903. 5 Segundo sinala a Lei do 6 de febreiro de 1822 no seu artigo 41, este aspecto asistencial debería procurarse nas ‘casas de maternidade’. Estes establecementos estarían divididos en tres departamentos: un dedicado a albergue de mulleres embarazadas e paridas, outro á lactación dos nenos ata os dous anos, e un terceiro para aloxar e educa-los nenos ata os seis anos. En cada provincia deberíase de dispoñer de, polo menos, unha casa de maternidade, debido a que estas terían carácter provincial. 6 O Real Decreto do 14 de marzo de 1889, no seu artigo 2º, describía os establecementos benéficos como “instituciones o fundaciones destinadas a la satisfacción gratuíta de necesidades intelectuales o físicas, y los clasificaba en públicos y privados, según estuviesen costeados por el Estado, Provincia o Municipio o fuesen dotados con bienes particulares”. J. Arce y Flórez-Valdés, La adopción de expósitos y abandonados, Centro de Redacción y Publicaciones de la Obra de Protección de Menores, 1968, páx. 26. 7 Para cumprir con este obxectivo creáronse as ‘casas de párvulos’ mediante a Lei de beneficencia do 20 de xuño de 1849 (artigo 12). Sen embargo, non será ata o decreto de 1853, cando se promulguen as disposicións relativas a estes establecementos, que serán denominados ‘asilos de párvulos’; a súa finalidade era a de dar “cierta instrucción elemental y gratuita á los niños mayores de dos años y menores de seis”. J. Hernández Iglesias, La beneficencia en España, Madrid, Establecimientos Tipográficos de M. Minuesa, 1876, páx. 240. 8 Os aspectos que toca esta lei pódense ver tamén en A. López Núñez, op. cit., 1992, páxs. 127-129. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 169 O labor social de Juan Fernández Latorre e Avelino Montero Ríos y Villegas a favor da infancia eficacia por falta de la acci—n social convenienteÓ9, ou como m‡is concretamente sinala Juli‡n Juder’as, por unha conciencia social que impedira po–er Òal pœblico de parte de los explotadores, de los padres sin conciencia, de los malvados que abusan de la debilidad de los ni–osÓ10. î ano seguinte, vai ser promulgada a que si pode ser considerada como a iniciadora da creaci—n do marco protector da infancia en Espa–a, a Lei sobre protecci—n ‡ infancia11. A travŽs dela crŽanse e regœlanse, ademais, os —rganos de administraci—n e xesti—n que levar‡n a cabo as actuaci—ns que prevŽ: as Juntas e o Consejo Superior de Protecci—n a la Infancia12. Esta lei, seguidora da sœa hom—loga francesa Lei Roussel de 1874, distingu’a as Juntas en provinciais e locais, e encargaba da presidencia das primeiras — gobernador provincial e das segundas — alcalde do concello onde estivesen situadas. Esta Lei Ž co–ecida como Lei Tolosa, por se-lo insigne mŽdico Manuel Tolosa Latour o seu principal inspirador e promotor. Manuel de Tolosa Latour (1857-1919) dedicou toda a sœa vida profesional a temas relacio- 169 nados coa fisiolox’a e a patolox’a infantil. Creou o Sanatorio Mar’timo de Chipiona, instituci—n considerada como a primeira desta clase en Espa–a. Algœns dos seus traballos e investigaci—ns deixounos escritos en libros como: La protecci—n mŽdica al ni–o desvalido (1881), Organizaci—n de los hospitales de ni–os (1884), La madre y el ni–o ante la Higiene (1887), Medicina e higiene de los ni–os (1893), Utilidad de la Antropometr’a en Pediatr’a y Pedagog’a (1894), Un problema de higiene escolar (1897). Fundou e dirixiu a revista La madre y el ni–o, dende onde prestaba atenci—n ‡ divulgaci—n de temas relativos ‡ hixiene e ‡ pediatr’a. Por œltimo, hai que menciona-la sœa estreita colaboraci—n co Consejo Superior de Protecci—n a la Infancia do que foi o seu primeiro secretario xeral e director da sœa revista, Pro-Infantia. A obra legal do doutor Tolosa viuse completada uns anos m‡is tarde coa publicaci—n na Gaceta do Reglamento13 que a desenvolver’a. A sœa elaboraci—n foi acometida polo ent—n ministro de Gobernaci—n, Juan de la Cierva y Pe–afiel14, asistido nesta tarefa por Sangro15. De la Cierva deixou 9 Ibídem. 10 J. Juderías, La juventud delincuente, Madrid, Jaime Rates, 1912, páx. 27. 11 Lei sobre protección á infancia, do 12 de agosto de 1904. La Gaceta de Madrid, 17 de agosto de 1904. 12 Ibídem. Artigo 3º. b. 13 Real Decreto que aprobaba o regulamento da Lei de protección á infancia, do 24 de xaneiro de 1908. La Gaceta de Madrid, do 26 de xaneiro de 1908. 14 Juan de la Cierva y Peñafiel (1864-1938) foi xurisconsulto conservador que desenvolveu unha longa carreira política na que chegou a ocupar, entre outros cargos, os de alcalde e o de gobernador civil de Madrid e os de ministro nas carteiras de Instrucción Pública, Bellas Artes e Gobernación, así como o de membro da Asamblea Nacional durante a dictadura de Primo de Rivera, e, posteriormente, o de ministro de Fomento con Berenguer. 15 Sobre este particular, di Juan de la Cierva: “También incorporé a Sangro [ó Instituto de Reformas Sociales] [...]. Todo lo referente a la ley de Protección a la Infancia y otros muchos asuntos de carácter social quedaron a su cargo” J. De la Cierva y Peñafiel, Notas de mi vida, Madrid, Instituto Editorial Reus, 1955, páx. 119. 2 estudios 17/4/01 170 18:27 Página 170 José Manuel Suárez Sandomingo expresadas nas sœas memorias as raz—ns que o levaron a perfecciona-lo labor iniciado por Tolosa: La ley de Protecci—n a la Infancia no ten’a efectividad. Se impulsaron todos los servicios centrales y provinciales, se completaron sus disposiciones y se hizo marchar aquella concepci—n jur’dico-social, que luego ha recogido la admirable labor de varios hombres abnegados y singularmente Gabriel Ibarra y don Edelmiro Trillo respecto de los 16 Tribunales de ni–os . O Reglamento trataba de actuar sobre cuesti—ns relacionadas con: Ña protecci—n e o amparo da muller embarazada; Ña regulamentaci—n da lactaci—n mercenaria e da sœa vixilancia; Ña inspecci—n dos centros de menores e daqueloutros nos que puidese haber menores acollidos, traballando ou exhib’ndose; Ña investigaci—n e persecuci—n do maltrato, o abandono, a explotaci—n ou os delictos contra o neno realizados polos pais ou outras persoas; Ño amparo e educaci—n dos nenos abandonados ou anormais; ÑLa correcci—n paternal de los llamados rebeldes, incorregibles ou delincuentes; Ña vixilancia do cumprimento da lexislaci—n vixente, o estudio e a pro- posta de reformas lexislativas a prol da protecci—n ‡ infancia. Todas estas ‡reas de intervenci—n social coa infancia deber’an ser asumidas, en primeira instancia, polas Juntas Provinciales e Locales, e as sœas actuaci—ns deber’an ser cubertas co di–eiro recadado polo Consejo a travŽs de: 1. La suma que anualmente se asignase en los presupuestos del Estado con este objeto. 2. El producto de las publicaciones que haga el Consejo; y 3. Los donativos y subvenciones que los particulares — Asociaciones deseen otorgar, en cualquier forma, para contribuir ‡ los servicios y beneficios que ha de pres17 tar esta instituci—n . P—dese supo–er sen grande esforzo que o Estado espa–ol, escasamente recadador naqueles momentos, non se ’a mostrar demasiado xeneroso para esta misi—n, a pesar do que dixese a sœa propia normativa, cos seus orzamantos xerais. As’, tampouco caber’a supo–er que nun pa’s pouco alfabetizado e a’nda menos interesado por cuesti—ns tan espec’ficas como as da infancia desamparada, se fosen vender moitas publicaci—ns sobre o tema, polo que a recadaci—n por este concepto ser’a, as’ mesmo, exigua. Por œltimo, e como ata ent—n vi–a ocorrendo, quedaban as contribuci—ns dos particulares e das asociaci—ns, pero con estas Ñcomo xa se comprobara no pasadoÑ non se cubr’an os gastos cos que facer fronte a 16 Ibíd., páx. 120. 17 Real Decreto de aprobación do regulamento da Lei de protección á infancia, do 24 de xaneiro de 1908. La Gaceta de Madrid, do 26 de xaneiro de 1908. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 171 O labor social de Juan Fernández Latorre e Avelino Montero Ríos y Villegas a favor da infancia t—dalas esixencias de protecci—n ‡ infancia, ademais de sufragar aqueloutros que propiciar’an a incorporaci—n de persoal —s novos —rganos reguladores, Juntas e Consejo, para o desempe–o do seu labor. JUAN FERNÁNDEZ LATORRE Juan Fern‡ndez Latorre naceu na Coru–a o 8 de outubro de 1848, foi o maior dos cinco fillos dun mestre armeiro do cuartel da Maestranza desa cidade e iniciou a carreira militar seguindo os pasos do seu pai. O corpo militar, moi importante a mediados do sŽculo, estaba serv’ndolles a moitos mozos pertencentes ‡s clases non acomodadas, ademais de como un instrumento para o seu ascenso social, como unha rampla pol’tica que os proxectase na convulsa escena do Estado espa–ol decimon—nico. Os anticlericais, os dos movementos antidin‡sticos ou prodin‡sticos (hai que ter en conta que dende os carlistas, pasando polos rexentes, ata os que preferiron un rei estranxeiro, como Amadeo de Saboia, en Espa–a houbo bandos reais para t—dolos gustos), os radicais de dereitas ou os federalistas ti–an elementos dentro do estamento militar. A posici—n de Juan Fern‡ndez neste variado mundo pol’tico-militar foi a de dem—crata e federalista, ideas que lle 171 fixeron tomar varias veces o cami–o do exilio. Na primeira ocasi—n, tras unha fuga asistida do c‡rcere, cruzou a fronteira francoespa–ola para trasladarse a Par’s. Cando volveu en 1873, era xa un co–ecido personaxe influ’do polas ideas positivistas tan innovadoras naqueles momentos. Ese mesmo ano foi elixido deputado ‡s primeiras Cortes Constitu’ntes por un distrito tan apartado do seu lugar de orixe como Granollers. Pero, novamente, as sœas ideas lev‡rono — desterro parisiense. î ser un gran defensor dos temas sociais, non deixou escapa-la ocasi—n para integrarse nos c’rculos da capital francesa, para ir adquirindo unha formaci—n persoal que logo lle servise para colocarse na primeira li–a tanto do periodismo (estivo exercendo dende al’ as funci—ns de correspondente de El Imparcial e El Globo) como da pol’tica. Anos m‡is tarde, e xa en Espa–a, escribir‡ no diario madrile–o El Dem—crata, defensor e difusor do carvajalismo, corrente que el mesmo apoiaba. Esta idea period’stica dos dem—cratas morreu en 1882, e foi daquela cando Fern‡ndez Latorre tomou a decisi—n de lidera-lo seu propio instrumento de divulgaci—n ideol—xico: La Voz de Galicia18. A sœa actividade pol’tica, as sœas intensas conexi—ns cos l’deres sociais e econ—micos m‡is carism‡ticos do momento e a sœa propia tribuna perio- 18 Ver J. A. Durán, “El regreso de Fernández Latorre y el nacimiento de LA VOZ DE GALICIA”, La Voz de Galicia, Centenario 1882-1982, luns, 4 de xaneiro, 1982, páxs. 16-17, e V. Armesto, “Realizaciones periodísticas, municipales y políticas de Fernández Latorre”, La Voz de Galicia, Centenario. 1882-1982, xoves, 29 de abril, 1982, páxs. 12-13. 2 estudios 17/4/01 172 18:27 Página 172 José Manuel Suárez Sandomingo d’stica encami–‡rono a ocupar multitude de cargos — longo dos seus 64 anos de vida. Ademais do xa mencionado posto de deputado por Granollers, durante a sœa carreira pol’tica foi reelixido representante a Cortes polos distritos de Ortigueira-Ferrol e da Coru–a; as’ mesmo, ocupou os cargos de gobernador de Madrid; director xeral do Ministerio de Obras Pœblicas, subsecretario do Ministerio de Gobernaci—n... A CREACIÓN DO IMPOSTO DO CINCO POR CENTO SOBRE ESPECTÁCULOS PÚBLICOS Fern‡ndez Latorre apoiou con gran teimos’a e entusiasmo, dende os distintos postos que foi ocupando, a creaci—n de todas aquelas obras que puidesen axudar ‡ integraci—n social das persoas m‡is desfavorecidas, xa que estaba Òconvencido desde su juventud que los dos c‡nceres sociales [eran] la miseria y la ignoranciaÓ19. TamŽn se preocupou pola situaci—n da infancia abandonada, e a el se deben Òla creaci—n del impuesto del 5 % sobre espect‡culos pœblicos con destino a las Juntas de Protecci—n de Menores20 y Represi—n de la mendicidad. Tras muchos esfuerzos, logr— verlo plasmado en ley el 29 de diciembre de 1910Ó21. Gravar cun imposto os espect‡culos pœblicos ou calquera outra cousa coa finalidade de recada-los fondos necesarios para financiar algœn mecanismo de protecci—n ‡ infancia non constitu’u, en por si, novidade ningunha. De feito, unha das primeiras noticias que temos sobre a atenci—n social ‡ infancia nas instituci—ns residenciais procede dos tempos do emperador hispanorromano Traxano (52-117) e ref’rese ‡ introducci—n en Roma, no Asilo do Monte Celio, m‡is exactamente, dunha figura co–ecida como as ÔInstituci—ns AlimentariasÕ, que Òconsist’a en la concesi—n de crŽditos a un bajo interŽs del 5 por ciento, destinados a los agricultores [...]. Los intereses de los mismos eran destinados a la ayuda alimentaria para ni–os y ni–as libres de las ciudadesÓ22. Con respecto a estas instituci—ns, Palacios S‡nchez engade que supo–’an unha forma de Òevitar tanto 19 V. Armesto, op. cit., 1982, páxs. 12-13. 20 Hai que sinalar que naquel momento o seu nome non era aínda o de Consejo Superior de Protección de Menores xa que o cambio de denominación se produciu 22 anos máis tarde coa aparición do Decreto que dispoñía que o Consejo Superior de Protección a la Infancia constituído no Ministerio da Gobernación, pase a incorporarse ó Ministerio de Xustiza, coa denominación de Consejo Superior de Protección de Menores, do 16 de abril de 1932. La Gaceta de Madrid, do 17 de abril de 1932. 21 C. Cobo Medina, “Algunas consideraciones sobre la atención a la infancia en España”, Menores. II, 1984, páx. 20. 22 F. Bajo, e J. L. Betrán, Breve historia de la infancia, Madrid, Temas de Hoy, 1998, páxs. 59-60. Ver tamén F. Casas i Aznar, “Las instituciones residenciales para la atención de chicos y chicas en dificultades socio-familiares: apuntes para una discusión”, Menores, xullo-agosto, 1988, páx. 37. Por outra parte, Madruga Méndez confirma, seguindo a Bádenes, que “el fondo de la asistencia lo constituían legados y donativos particulares, y principalmente el interés de préstamos que hacía el Estado a propietarios de hipotecas de sus fundos, sistema inaugurado por Nerva y seguido por Trajano”. J. Madruga Méndez, “Fundaciones benéfico-particulares y docentes”, Revista General de Legislación y Jurisprudencia, 1961, páx. 7. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 173 O labor social de Juan Fernández Latorre e Avelino Montero Ríos y Villegas a favor da infancia su muerte como los comportamientos delictivos derivados de su lucha por la vidaÓ23. Por outra parte, Cobo Medina ref’rese ‡ existencia de dous precedentes do imposto do 5 % sobre espect‡culos pœblicos en Espa–a24. O primeiro deles foi o institu’do polo Supremo Consejo de Castilla, que comportaba o cobramento dun cuarto de entrada por funci—n de espect‡culo (6 marabed’s) para sufraga-lo que Ž considerado o primeiro centro de reforma de menores de Espa–a, o dos Toribios de Sevilla, na sœa œltima Žpoca, contra 1735. O segundo supuxo tamŽn a cobranza dun 25 % das entradas ‡s corridas de touros cordobesas. Neste caso, a sœa finalidade era a de custea-la casa-berce daquela capital andaluza (1806). En 1910, o pol’tico coru–Žs estaba dedicado, dunha parte, ‡s tarefas de gobernador de Madrid e, doutra, ‡s de deputado a Cortes pola Coru–a. Estes cargos reun’an na sœa persoa, ‡ vez, a presidencia da Junta Provincial de Protecci—n a la Infancia de Madrid e o ser un dos membros da comisi—n parlamentaria de orzamentos. çmbolos dous postos po–’ano nunha encrucillada estratŽxica dende onde pod’a ve-lo grave problema que carrexaba a escaseza de recursos con que contaba o sistema de protecci—n ‡ infancia e dende onde pod’a propo–er algunha soluci—n a este problema, sen que iso gravase os 173 xa limitados ingresos de que dispo–’a o Estado para emenda-lo resto dos seus asuntos. A soluci—n foi crear un novo imposto que estar’a amparado polo Estado. Este imposto, ademais de seguir con bastante fidelidade a li–a dos citados m‡is arriba, foi tamŽn continuador do que se fixara uns anos antes (1907) para poder soste-las actividades das Juntas de Beneficencia e que supo–’a que o Ò25 % de los ingresos [por las actividades relacionadas con el juego en los casinos y los c’rculos] habr’a de darse a Beneficencia por medio de juntas de se–ores y hombres, sin intervenci—n de ninguna autoridadÓ25. Naceu as’ o imposto do 5 % sobre espect‡culos pœblicos que foi decretado, nun primeiro momento, mediante a disposici—n novena das leis especiais da Lei de Presupostos, do 29 de decembro de 1910, pero, pouco despois, pasou a incorporarse — imposto de Timbre do Estado sobre espect‡culos pœblicos en virtude da Real Orde do 18 de xaneiro de 1911. Co tempo, o imposto converterase nun dos fitos m‡is importantes da historia da asistencia social —s nenos desamparados de Espa–a. A f—rmula de Juan Fern‡ndez superou con moito as de t—dolos seus antecesores, xa que esta implicaba a percepci—n de fondos de t—dolos espect‡culos pœblicos celebrados en Espa–a para a sœa rea- 23 J. Palacios Sánchez, “Tratamiento y prevención de conductas delictivas de menores en España. Perspectiva histórica”, Bordón, núm. 267, tomo XXXIX, marzo-abril, 1987, páx. 205. 24 Ver C. Cobo Medina, op. cit., 1984, páx. 21. 25 J. De la Cierva y Peñafiel, op. cit., 1955, páx. 119. 2 estudios 17/4/01 174 18:27 Página 174 José Manuel Suárez Sandomingo signaci—n ‡s actividades das Juntas de Protecci—n a la Infancia y Represi—n de la Mendicidad Ñque naqueles primeiros momentos xa se cifraban en 4926Ñ nun tempo no que outros modelos de financiamento non poder’an achegar uns ingresos maiores a unha ‡rea na que hab’a m‡is literatura ideol—xica ca obras reais. A’nda que non Ž este o lugar para examina-la diversidade de documentos legais a que o devandito tributo deu orixe — longo das sœas m‡is de sete dŽcadas de existencia, si cabe facer menci—n a que estes est‡n cheos de connotaci—ns de diverso signo. Deles poder’a extraerse toda unha an‡lise sociol—xica sobre a visi—n que as distintas partes implicadas (empresarios do espect‡culo e recadadores) ti–an sobre el, e, nalgœns casos, ata das instituci—ns ‡s que estaba destinado. De t—dolos xeitos, como t—dolos impostos, este tampouco gozou de grandes adeptos, sobre todo entre os pagadores. Quizais a dureza das condici—ns da posguerra fixese que houbera unha escaseza de recadaci—n dos espect‡culos ou quizais se desen outras causas m‡is latentes e menos patentes, entre as que se poder’an nomea-la cobranza irregular por parte dos inspectores e recadadores, a desidia e ocultaci—n dos seus ingresos por parte dos empresarios, ou calquera outra consideraci—n que se nos escapa, pero na que con seguranza nada ter’an que ver os seus œltimos destinatarios: os menores. Por outra parte, hai que apunta-lo feito, cando menos curioso, de que o imposto se converteu a partir dos anos cincuenta en case que a œnica referencia do Consejo Superior de Protecci—n de Menores no BOE, o cal Ž tanto como dicir que este non elaborou outra normativa respecto das sœas competencias. Malia todo, este foi unha das claves das transferencias que a’nda tiveron que asumi-las comunidades aut—nomas espa–olas cando se fixeron cargo das competencias en menores a mediados dos anos oitenta. Sen embargo, hai que dicir, en defensa destas œltimas, que este durou pouco nas sœas mans, — dispor cada unha delas doutros medios m‡is eficaces para cubri-las necesidades do neno que un imposto pouco claro para todos. AVELINO MONTERO RÍOS Y VILLEGAS O outro galego — que nos imos referir, a’nda que non naceu precisamente en Galicia (Madrid, 1875), tanto polo seu parentesco Ñfoi un dos fillos do ilustre pol’tico galego Eugenio Montero R’osÑ como polas sœas vivencias Ñviviu, estudiou e iniciou a sœa carreira profesional en GaliciaÑ pode ser considerado como tal. Avelino Montero R’os y Villegas, tras licenciarse na Facultade de Dereito de Santiago (1898), inaugurou da man do seu pai a sœa carreira pol’tica como representante do distrito de Mondo–edo. Nembargantes, a sœa verdadeira vocaci—n profesional vaina desenvolver no campo da xustiza, 26 Preámbulo do Regulamento sobre Puericultura e Primeira Infancia, do 12 de abril de 1910. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 175 O labor social de Juan Fernández Latorre e Avelino Montero Ríos y Villegas a favor da infancia 175 onde desenvolver‡ un importante labor. Foi nomeado fiscal do Tribunal Supremo (1915) e ocupou tamŽn, entre outros, o cargo de subsecretario do Ministerio de Gracia y Justicia. O seu traballo como fiscal centrouse na adopci—n de iniciativas arredor do tema da relaci—n entre a delincuencia infantil e xuvenil e a xustiza, as’ como na modernizaci—n dos aspectos procesuais e penitenciarios desta Administraci—n. Avelino Montero foi un lexislador importante para os menores abandonados e inadaptados posto que con el se inaugurou unha nova etapa na consideraci—n xudicial deste sector da infancia, que situou os seus primeiros pasos en 1918 coa aprobaci—n da Lei de Tribunais para nenos27. CONSTITUCIÓN DOS PRIMEIROS TRIBUNAIS DE MENORES A finais do sŽculo pasado, o Estado norteamericano de Illinois dispuxo mediante unha lei do 1 de xullo de 1889 que o tratamento e o control dos nenos abandonados, dependentes e delincuentes fose ordenado por un Juvenile Court (Xulgado de Xuventude). Nace as’ o primeiro tribunal de menores en Chicago, e con el sŽntanse as bases para a sœa separaci—n do ‡mbito da actividade xudicial dos Portada do libro de Ramón Albó, 1927. A institución tomada da experimental de Illinois aínda non se chamaba Tribunal Tutelar de Menores. adultos (Criminal Court ou Xulgado Penal). Para Pe–a V‡zquez, la caracter’stica esencial del sistema legislativo que se innova en NorteamŽrica es la de su pragmatismo, que se funda desde una perspectiva esencialmente filantr—pica y paternalista, en la tutela y la enmienda del menor, super‡ndose tambiŽn en Žl la anacr—nica cuesti—n del discernimiento basado en la 27 A lei sobre organización e atribucións dos tribunais para nenos foi publicada baixo o título de Real Decreto, e dispón que se publiquen en La Gaceta de Madrid os artigos que forman a Lei sobre Organización e atribucións dos tribunais para nenos, e que se dea conta desta ás Cortes, do 25 de novembro de 1918. La Gaceta de Madrid, do 27 de novembro de 1918. 2 estudios 17/4/01 176 18:27 Página 176 José Manuel Suárez Sandomingo estimaci—n de la inimputabilidad, que 28 ahora se establece con car‡cter general . Pola sœa parte, Palacios S‡nchez destaca como as tres caracter’sticas b‡sicas destes novos tribunais: a) Especializaci—n del Tribunal, tanto en lo relativo al juez como al lugar (Sala) y los mŽtodos judiciales. b) Supresi—n de las penas de c‡rcel, por lo tanto las ÒsentenciasÓ dictadas nunca podr’an cumplirse en establecimientos penitenciarios ordinarios. c) Sometimiento del menor a un periodo de libertad vigilada antes del juicio confi‡ndole a su familia o a una instituci—n colaboradora del Tribunal. DespuŽs del juicio puede envi‡rsele a una ÒEscuela de ReformaÓ o instituci—n similar; contempl‡ndose tambiŽn la entrega a una familia de confianza o a la suya propia29. TamŽn destaca este autor que para o cometido de vixia-lo cumprimento das medidas ordenadas polo xu’z de menores, ben foran de liberdade provisional ou de acollemento, creouse a figura do probation officer (oficial de liberdade condicional). A nova estructura xudicial de menores fundamentouse na asunci—n por parte do Estado dunha tutela similar ‡ exercida polos pais, que lle servir’a para executa-las acci—ns necesarias para o seu coidado, disciplina e custodia, apart‡ndoos, deste modo, da anterior consideraci—n de adultos delincuentes. Esta idea de tutela social dos menores entroncaba coas nacentes ideas krausistas e positivistas que se xeraran da man de autores como Roeder, Aubre, Ferri, etc. Os novos tribunais para menores de idade tiveron unha r‡pida propagaci—n tanto nos Estados Unidos coma en Europa. En Alema–a comezaron a funcionar os seus primeiros TTM en 1907; no Reino Unido en 1908; en Portugal en 1911; en BŽlxica e Francia en 1912; en Su’za en 1913... AS BASES CONCEPTUAIS DA LEI MONTERO RÍOS Co nacemento do positivismo dŽuselle unha volta ‡ concepci—n social do Dereito. As’, mentres a escola cl‡sica consideraba que o home era un ser dotado de libre albedr’o, de liberdade moral para escoller entre o ben e o mal, e, polo tanto, s— a el lle cab’a a responsabilidade dos seus actos, a escola positiva ve o home como responsable dos seus actos en tanto que vive en sociedade, o cal lle d‡ a esta o dereito ‡ sœa propia conservaci—n e ‡ sœa autodefensa. Debido a esta nova idea da sociedade, os positivistas introducen no Dereito o concepto de responsabilidade social. En Espa–a, a entrada das ideas positivas foi algo m‡is tard’a c‡ das krausistas. Da incorporaci—n destas œltimas encargouse Sanz del R’o, quen realizou unha viaxe de estudios a 28 J. M. Peña Vázquez, Ley de Protección de la Infancia, Cuadernos de Documentación, núm. 34. Presidencia do Goberno. 29 J. Palacios Sánchez, Menores marginados. Perspectiva histórica de su educación e integración social, Madrid, Editorial CCS, 1997, páx. 179. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 177 O labor social de Juan Fernández Latorre e Avelino Montero Ríos y Villegas a favor da infancia Bruxelas en 1843 cunha bolsa do Estado espa–ol. Pero unha vez al’, e por indicaci—n de Ahrens, un disc’pulo de Krause, dirixiuse a Heildelberg. Nesta cidade recibir‡ clases doutros dous avantaxados alumnos do inspirador do krausismo: Leonhardi e Roeder. Pero ser‡ o œltimo, o precursor do correccionalismo Ñcorrente que el fundamentaba na sœa Ôteor’a da melloraÕ (1839)Ñ, o que deixar‡ unha pegada m‡is profunda no seu pensamento. Os principios fundamentais do correccionalismo eran: ÑO Dereito caracter’zase pola contribuci—n das condici—ns da vida racional da sociedade que dimana da libre vontade dos individuos. ÑO delicto Ž un s’ntoma da incapacidade social do delincuente xa que est‡ promovido pola sœa vontade enferma e que polo tanto necesita dun tratamento. ÑXa que logo, o delincuente, como membro da sociedade que Ž, faise acredor da tutela do Estado, en virtude da sœa propia incapacidade para unha v’a xur’dica propia. Esta tutela non se arbitra exclusivamente en funci—n do delincuente sen—n tamŽn do propio Estado. ÑA correcci—n ou emenda moral do delincuente Ž o œnico fin da pena, e esta debe ser absolutamente individualizada. Por iso, as condenas deben ser por tempo indeterminado, posto que 177 s— se decide a sœa terminaci—n cando hai garant’a fidedigna da curaci—n moral do reo e de que est‡ recuperado para integrarse novamente na vida social. ç sœa volta, Sanz del R’o converterase no primeiro l’der da xeraci—n krausista espa–ola, na que entrar‡n figuras da talla de Francisco Giner de los R’os, Calder—n, Concepci—n Arenal, Uramburu, Silvela, etc. A pesar da sœa denominaci—n, a escola espa–ola seguiu m‡is os principios correccionalistas c—s krausistas, sen que tampouco por iso fose demasiado fiel a esta corrente, pois axi–a deixou a ortodoxia para transformarse en eclŽctica. Un eclecticismo que se baseaba, principalmente, en ver na pena non s— a fin da emenda do delincuente, como dic’a Roeder, sen—n que a xustiza penal deber’a cumprir Òuna funci—n de patronato, orientaci—n, modificaci—n de la voluntad criminal, con base en el estudio psicol—gico de las causas de la criminalidad en el caso concreto. Se convertir‡, en consecuencia, en una pedagog’a correccional orientada por la psicolog’aÓ30. Giner de los R’os, traductor e difusor das ideas roederianas e gran co–ecedor da concepci—n filos—fica krausista, foi o que m‡is pr—ximo se mantivo ‡ li–a roderiana. Roeder, base‡ndose na concepci—n da orde xur’dica da teor’a de Krause, quen a define como un conxunto integrado de condici—ns 30 M. D. Fernández Rodríguez, El pensamiento penitenciario de Rafael Salillas, Santiago de Compostela, 1976, páx. 59. 2 estudios 17/4/01 178 18:27 Página 178 José Manuel Suárez Sandomingo sociais necesarias e dependentes da vontade humana que fan que o home poida acada-la sœa finalidade Žtica31, constrœe a sœa Ôtutela xur’dicaÕ. Segundo esta, o delincuente como individuo enfermo da sociedade necesita ser tratado para poder reintegrarse a ela, para o que necesita que o Estado, representaci—n m‡xima da sociedade, o axude, a travŽs da sœa tutela, durante ese per’odo de tratamento que o levar‡ a estar capacitado para unha vida xur’dica libre32. Ferri, pola sœa parte, consideraba, na sœa teor’a da Ôresponsabilidade socialÕ, que o home Ž responsable porque vive en sociedade e esta est‡ lexitimada para defende-la sœa existencia das acci—ns que lle supo–en un perigo. Para establecer esta defensa social, prop—n un sistema de medidas (preventivas, reparadoras, represivas e eliminatorias) comprensivo de t—dalas formas de reacci—n social ‡s acci—ns individuais antisociais. No caso dos menores, as caracter’sticas distintivas da sœa etapa evolutiva e a provisionalidade ou indetermi- naci—n33 que lles atribœen ‡s penas os correcionalistas, ou a non proporcionalidade da pena proposta polo positivista Gar—falo Ñquen considera que esta debera ser imposta pola inmoralidade intr’nseca do acto e o perigo desteÑ fan que xurda a necesidade de crear uns tribunais que estivesen adaptados a eles, que os separasen dos destinados —s adultos. En canto ‡ implantaci—n dos tribunais para nenos en Espa–a, esta partiu das argumentaci—ns defendidas dende as œltimas dŽcadas do sŽculo XIX por figuras tan relevantes como a penalista ferrol‡ Concepci—n Arenal34 ou o criminalista salmantino Pedro Dorado Montero35, entre outros moitos. Concepci—n Arenal tomou posici—n nas teses rexeneracionistas do krausismo. Dende o punto de vista da visitadora de prisi—ns, para que o delincuente se puidese facer cargo da sœa liberdade de acordo coas esixencias do Dereito, este requirir‡ da atenci—n material e da axuda moral por parte da sociedade que lle axuden a superala sœa enfermidade. Esta posici—n foi 31 M. D. Fernández Rodríguez, op. cit, 1976, páx. 16. 32 Ver M. D. Fernández Rodríguez, op. cit.,1976, páxs. 26-27. 33 “El pensamiento correccionalista en su más ortodoxa formulación, cabe destacar que se sienta la existencia de un tratamiento penal absolutamente individualizado, dada la finalidad estrictamente reformadora que el mismo se atribuye. Por ello, se postula un sistema de condenas absolutamente indeterminadas o solamente determinadas a posteriori. Se sostiene que la sentencia debe revestir un carácter tan provisional como un tratamiento médico”. M. D. Fernández Rodríguez, op. cit., 1976, páx. 27. 34 Concepción Arenal Ponte (Ferrol, 1820-Vigo, 1893). Dedicou toda a súa vida ós problemas da beneficencia, da educación e da vida penitenciaria. Foi visitadora dos cárceres e publicitaria. Esta última actividade desenvolveuna, principalmente, a través da revista que ela mesma fundara, coa cabeceira de La Voz de la Caridad, na que inseriu centos de artigos. No plano literario, son salientables as seguintes obras súas: Cartas a un obrero; Cartas a un señor (1880); La mujer del porvenir; Cartas a un delincuente, ou El visitidor del pobre. 35 Pedro Dorado Montero (1861-1922) foi un dos máis destacados representantes da entón nova escola sociologocriminalista en España. Escribiu múltiples obras nas que deixou o seu selo de criminalista, entre as que cabe subli- 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 179 O labor social de Juan Fernández Latorre e Avelino Montero Ríos y Villegas a favor da infancia considerada naqueles momentos como totalmente vangardista, xa que ata ent—n o individuo considerado delincuente quedaba abandonado ‡ sœa sorte cando era apartado da sociedade, — ser encarcerado. Complemento deste pensamento asistencial era o mantido tanto por Dorado Montero como por outros autores do Dereito daquela Žpoca36 que pensaban que o menor de idade deb’a desaparecer do C—digo Penal — non se lle poder pedir unha responsabilidade plena sobre os seus actos xa que era un suxeito inmaturo cunhas capacidades intelectuais e volitivas diminu’das. O LONGO E TORTUOSO CAMIÑO DA LEI MONTERO RÍOS A Lei Montero R’os non foi un proxecto inicialmente redactado polo fiscal galego. Os seus primeiros valedores foran Josep Pedragosa37 e Rafael 179 Claver’a, quen recibiu o encargo do daquela ministro de Gracia y Justicia, Arias Miranda, de que elaborasen un proxecto de lei sobre tribunais para nenos, que el mesmo se encargar’a de presentar —s deputados, pero para o que non recibir’a a sœa aprobaci—n (18 de outubro de 1912). Tras este primeiro tropezo, outros xuristas recibiron de novo o encargo, nesta ocasi—n, do novo ministro do ramo Burgos y Mazo; entre eles enc—ntrase o institucionista Juli‡n Juder’as. Pero, o mesmo c— primeiro, este foi rexeitado polas Cortes o 1 de novembro de 1915. Unha nova encomenda do proxecto v—lveselle facer a Juder’as, que obtŽn os mesmos froitos c‡s dœas anteriores. Por fin, ser‡ Avelino Montero quen recolla o proxecto de creaci—n dos Tribunais de Xustiza infanto-xuven’s, solicit‡ndolle o seu apoio para esta tarefa a outra figura sobresaliente da protecci—n infantil como era Gabriel Mar’a de Ybarra38. Entr‡mbolos dous iniciaron o proceso de reactualizaci—n do proxecto, ña-los seguintes títulos: Problema del Derecho penal; El Positivismo de la ciencia jurídica y social italiana, ou El derecho protector de los criminales. 36 Entre os autores que comparten a mesma idea caben citarse Ferrer Sama ou Adolfo Posada. O primeiro pensaba que o tratamento de menores de idade penal debería estar situado fóra dos contextos do Dereito Penal, mentres que o segundo considera a infancia como inválida: “la asistencia pública tiene mucho que hacer, pues se encuentra en la necesidad de realizar, respecto al niño abandonado, los deberes y funciones del padre ó tutor, y, por tanto, no solo ha de reducirse a alimentarles sino a hacerles miembros de la sociedad civil”. A. Posada, La Administración Política y la Administración Social. Exposición crítica de las teorías y legislaciones más importantes, Madrid, La España Moderna, (?), páx. 464. 37 Josep Pedragosa i Monclús (S. Esteve de Palautordera, 1872-Barcelona, 1954) foi un sacerdote e educador que dedicou toda a súa vida á protección de menores e á rehabilitación dos delincuentes en réxime aberto, polo que Santiago Ruisiñol lle chamou o ‘amigo dos pobres’. Fundou a primeira ‘casa de familia’ existente en España para o tratamento residencial dos nenos abandonados en 1905, e cinco anos despois a granxa-escola de Plegamans coa mesma finalidade. Ocupou o cargo de comisario da Beneficencia no Concello de Barcelona, dende onde creou a colonia industrial de Nosa Señora de Port e unha colonia agrícola para adultos en Martorell. Mantivo relacións de colaboración coas figuras máis sobresalientes do mundo do menor de principios de século en España: Cossío, Claveria, Avelino Montero Ríos, etc. Ademais, escribiu varias obras relacionadas cos temas nos que se viu implicado profesionalmente durante 2 estudios 17/4/01 180 18:27 Página 180 José Manuel Suárez Sandomingo que m‡is tarde defender‡n nas Cortes, que esta vez si o aprobar‡n39. Para Montero R’os, os tribunais para nenos requir’an ser establecidos en Espa–a con urxencia para non quedar Òen este punto como œnica excepci—n en Europa, y casi puede decirse que en el mundo civilizadoÒ40. Neste sentido, p—dese dicir que era consciente de que Espa–a necesitaba dunha lexislaci—n xudicial xuvenil que a mantivese nunha posici—n de vangarda, pese a considerar que o problema da delincuencia infantil no es tan alarmante como en otros pa’ses [...], porque, segœn los datos que he podido recoger, no ha pasado en Espa–a del 5 por 100 del total de la criminalidad mientras que en Francia ha llegado al 22, y aun en algunos a–os al 25 por 100, pero aunque no sea motivo de alarma debe ser, sin duda, objeto de la atenci—n del Ministerio Fiscal, no s—lo porque en todo caso es m‡s pr‡ctico y provechoso prevenir que remediar, sino porque apartar del camino del presidio a los j—venes que no por culpa suya, sino por abandono de los dem‡s le han emprendido, es labor que por todos conceptos preferentemente se impone41. Entre as causas que barallaba como propiciadoras da delincuencia xuvenil do seu tempo estaban el modo en que se viene explotando el cinemat—grafo, [...] no s—lo los asuntos que con lamentable preferencia sirven de motivo a las pel’culas, sino su constante anuncio con grabados y lemas escalofriantes, producen efectos de verdadera sugesti—n sobre la impresionable alma de los ni–os. TamŽn era co–ecedor do que chamaba a Òfalta de acci—n socialÓ, isto Ž, Òla constante creencia del legislador, de que esta acci—n despertar‡ al llamamiento por Žl hechoÓ42. Este idealismo inoperante dos pr—ceres para po–er en marcha a lexislaci—n emitida, deber’a deixa-lo seu sitio, segundo el, a f—rmulas m‡is eficaces como era a de realizar unha constante propaganda Òpara vencer esta caracter’stica de la sociedad espa–ola, ant’tesis en esto del pueblo belga, verdadero modelo, por el interŽs con que toma parte en cuanto a la beneficencia privada se refiereÓ43. Un labor proselitista que el asumira como un reto persoal, e no que chegara a implicar a t—dolos funcionarios do Ministerio Fiscal, co ‡nimo de convencer a t—dolos asilos e instituci—ns de toda a súa vida: La educación familiar e La función de los tribunales para niños, ambas de 1914, Organización de la beneficencia (1927) ou Los problemas de la beneficencia (1935). 38 Gabriel María de Ybarra naceu o 5 de abril de 1877. Chegou a se-lo primeiro presidente dun tribunal para nenos, así como do Consejo Superior de Protección a la Infancia. Destacouse como fundador e membro activo da Unión Nacional de Tribunales para Niños de España e da Asociación Internacional de Jueces de Niños, na que ocupou o cargo de vicepresidente. 39 Ver C. Cobo Medina, op. cit., 1984, páx. 24., e F. F. Santolaria, op. cit., 1985, páx. 357. 40 A. Montero Ríos y Villegas, op. cit., 1916, páx. X. 41 Circular do 25 de decembro de 1915 en A. Montero Ríos y Villegas, op. cit., 1916, páxs. 6-7. 42 A. Montero Ríos y Villegas, op. cit., 1915, páx. IX. 43 Ibídem. 44 Ibídem. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 181 O labor social de Juan Fernández Latorre e Avelino Montero Ríos y Villegas a favor da infancia beneficencia de que creasen e potenciasen unha rede institucional de ÒEscuelas de 44 reforma para menores delincuentesÓ . A LEI DE TRIBUNAIS PARA NENOS Para que a Lei de tribunais para nenos puidese levarse a cabo, foi necesario que, previamente, se formulase unha lei de bases que contivese as normas xerais sobre as que se haber’a de sustentar este novo tipo de tribunais en Espa–a. Esta denominouse Lei que autoriza — Goberno para publicar unha lei sobre organizaci—n e atribuci—ns dos Tribunais para nenos, de acordo coas bases que se publican45. Os tribunais tutelares permitiron separa-los menores de 15 anos do ‡mbito do C—digo Penal e xulgalos baixo outros criterios. Ata eses momentos, el C—digo no admite capacidad jur’dica criminal en las personas menores de 9 a–os, a las que en todo caso exime de responsabilidad, ni a los mayores de 9 y menores de 15, a no ser que hayan obrado con discernimiento (art. 8) [...] Para proteger al menor irresponsable contra su propia falta de discernimiento, dispone el C—digo penal que aquŽl sea entregado a su familia con cargo de vigilarle y educarle. A falta de persona que se 181 encargue de esta guarda, ser‡ llevado a un establecimiento de beneficencia destinado a la educaci—n de los huŽrfanos y desamparados, de donde no saldr‡ sino al tiempo y con las condiciones prescritas para los acogidos. La realidad, sin embargo, no responde a tan saludables precauciones: es norma general que el menor ingrese en la c‡rcel esperando en prisi—n preventiva la declaraci—n de su 46 irresponsabilidad . Ademais, con el imped’ase que os menores fosen internados en prisi—ns e cos adultos, ofrecŽndolles outras alternativas que respectar’an as condici—ns espec’ficas da sœa personalidade evolutiva. Con referencia a isto, hai que sinalar que Avelino Montero non deixou pasa-la ocasi—n para que se introducisen na lei aspectos relativos — fomento da implantaci—n dos padroados e das sociedades tutelares que se dedicasen ‡ fundaci—n de novos reformatorios ou de centros tutelares. Por outra parte, hai que sinalar que os tribunais para nenos atraeron cara a si funci—ns que ata eses momentos eran propias do CSPI. A pesar diso, a coordinaci—n org‡nica entre os tribunais especiais, dependentes do Ministerio de Xustiza, e o Consello Superior, baixo a xerarqu’a do Ministerio de Gobernaci—n, funcionou dende un principio47. Exemplos claros 45 Lei que autoriza ó Goberno para publicar unha lei sobre organización e atribucións dos Tribunais para nenos, de acordo coas bases que se publican, do 2 de agosto de 1918. La Gaceta de Madrid, 15 de agosto de 1918. 46 A. López Núñez, op. cit., 1992, páxs. 85-87. 47 Esta interdependencia legal aséntase tanto na Lei de bases do 2 de agosto de 1918, sobre a organización e atribución dos tribunais para nenos, como na propia Lei do 25 de novembro sobre creación dos Tribunais Tutelares de Menores e o Regulamento que a desenvolverá. 2 estudios 17/4/01 182 18:27 Página 182 José Manuel Suárez Sandomingo do desenvolvemento desta interdependencia foron, entre outros, o feito de que os tribunais especiais deber’an ser creados polo Ministerio de Xustiza a pedimento dunha proposta que hab’a ser realizada polo Consello Superior, ou de que os nomeamentos e cesamentos das persoas que ocupasen os postos directivos dos tribunais fosen promovidos mediante acordos tomados polo Consello. Os puntos m‡is sobresalientes relacionados coa constituci—n e o desenvolvemento dos tribunais para nenos foron48: ÑEn t—dalas capitais de provincia e cabezas de partido con centros especiais de educaci—n de menores organizar’ase un tribunal para nenos baixo a presidencia dun xu’z de primeira instancia, con dous vocais designados entre as persoas residentes na mesma localidade que, pola sœa pr‡ctica pedag—xica ou polas sœas condici—ns especiais ou co–ecementos profesionais, puidesen desempe–a-la funci—n tuitiva que se lles encomendar’a. ÑNas localidades onde o nœmero de menores o fixese necesario, designar’ase un xu’z especial que exercese esta xurisdicci—n exclusivamente ÑO ministro de Gracia y Justicia poder’a nomear nas poboaci—ns que estimase conveniente unha persoa estra–a ‡ carreira xudicial para o exer- cicio do cargo de presidente do Tribunal de nenos. ÑA competencia destes xu’ces estender’ase a co–ece-los delictos e faltas cometidos polos menores de quince anos. ÑNos procedementos para axuiza-los delincuentes menores de quince anos, o Tribunal limitar’ase ‡ instrucci—n do indispensable para puntualiza-los feitos en que houbesen de se funda-las resoluci—ns, as cales se limitar’an a expresa-las medidas que haber‡n de adoptarse respecto do menor. ÑAs sesi—ns realizar’anse en local ‡ parte ou en horas distintas ‡s dos demais actos xudiciais, procurando que estas carecesen de solemnidade. ÑO Tribunal poder’a acordar deixa-lo menor — coidado da sœa familia, entregarllo a outra persoa ou a unha sociedade tutelar ou ingresalo por tempo determinado nun establecemento benŽfico de car‡cter particular ou do Estado. En todos estes casos, excepto no œltimo, o Tribunal designar’a un delegado de protecci—n ‡ infancia que se encargase da constante vixilancia do menor e da persoa ou sociedade ‡ que se lle confiase a sœa custodia. ÑUnicamente poder’a decretarse o ingreso do menor nun establecemento do Estado cando aquel executase un 48 Artigos da Lei que autoriza ó Goberno para publicar unha lei sobre organización e atribucións dos Tribunais para nenos, de acordo coas bases que se publican, do 2 de agosto de 1918. La Gaceta de Madrid, 15 de agosto de 1918. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 183 O labor social de Juan Fernández Latorre e Avelino Montero Ríos y Villegas a favor da infancia acto punible con discernimento e con evidente perversidade do menor. ÑPromover’ase, por medio do Consejo Superior e das Juntas provinciales y municipales de Protecci—n a la infancia, a creaci—n de sociedades tutelares. Conforme a Lei de bases, na que, como se pode ver, se englobaban as normas xerais sobre os tribunais para nenos, foi enunciada a Lei Montero R’os. Esta introduciu un artigo m‡is — texto da lei de bases, nove en total. As œnicas diferencias entre ‡mbalas dœas corresponder‡n, por unha parte, ‡s designaci—ns para un posto, cando estas se te–an que producir por medio dunha elecci—n entre varios candidatos alternativos, xa sexa este de xu’z, vocal ou delegado, e, por outra, no que respecta ‡ denominaci—n das decisi—ns dos tribunais, que pasar’an a chamarse ÔacordosÕ. O Reglamento provisional49 dos tribunais f’xose pœblico a mediados do ano seguinte. Entre os seus aspectos m‡is relevantes hai que entresacar: ÑSer’an considerados como establecementos do Estado para a atenci—n dos menores baixo medidas dos tribunais aqueles nos que a sœa direcci—n dependera s— deste, co fin de diferencialos daqueloutros que a’nda que fosen constru’dos polo Estado, eran administrados por asociaci—ns tutelares. 183 ÑAs sociedades tutelares non poder’an recibir ningœn tipo de subvenci—n do Estado sen o informe e a aprobaci—n do Consello. ÑOs feitos cualificados de delictos ou faltas no C—digo penal e en leis especiais que se atribœan —s menores de quince anos, ser‡n apreciados polos tribunais con razoada liberdade de criterio, tendo en conta a natureza dos feitos expresados en relaci—n directa coas condici—ns sociol—xico-morais en que os menores os executasen, e prescindindo en absoluto do concepto e alcance xur’dicos con que para os efectos da respectiva responsabilidade se cualifican tales feitos constitutivos de delictos ou de faltas no C—digo penal e nas mencionadas leis especiais. O primeiro tribunal para nenos de Espa–a foi o de Bilbao, que se inaugurou en 1920 e que tivo como presidente-fundador un dos precursores da sœa lei, Gabriel Mar’a de Ybarra. O centro que se lle asignou para interna-los menores suxeitos ‡s sœas medidas tutelares foi a Casa del Salvador en Amurrio. Deste centro, di Cobo Medina: El de Amurrio se hallaba en pleno paisaje vasco, en un peque–o valle, con instalaciones que se extend’an por m‡s de 25 hect‡reas; all’ estaba el reformatorio con diversos talleres, explotaci—n agr’cola y peque–a granja de vaquer’a. Hab’a lugar para 50-100 plazas de ni–os menores de 15 a–os distribu’dos en secciones peque–as, en plan de vida familiar, con una secci—n de tratamiento especial para 49 Real Decreto que aproba o Regulamento provisional para a aplicación da lei sobre organización e atribucións dos Tribunais para nenos, do 10 de xullo de 1919. La Gaceta de Madrid, 13 de xullo de 1919. 2 estudios 17/4/01 184 18:27 Página 184 José Manuel Suárez Sandomingo casos dif’ciles. El tratamiento, en general era de tipo Òpaternal en rŽgimen de libertad relativaÓ, sin verjas ni murallas, estando los chicos al cuidado de religiosos terciarios capuchinos, quienes ven’an dedic‡ndose desde hac’a a–os a los 50 reformatorios espa–oles . Naqueles momentos, a maior’a dos centros de reeducaci—n de menores estaban nas mans das ordes relixiosas. A implantaci—n destes tribunais por toda a xeograf’a espa–ola non foi demasiado r‡pida. A sœa extensi—n p—dese dicir que se acometeu en tres fases. A primeira comprendeu dende 1920 a 1930, e nesa dŽcada cre‡ronse un total de 22. A segunda data da Žpoca republicana na que non se institu’u ningœn novo tribunal. E a terceira e œltima etapa abarcou dende 1937 a 1952-54 en que se estenderon — resto das provincias espa–olas, e, entre elas, ‡s galegas: A Coru–a51 (1937, œnico fundado durante a Guerra Civil), Ourense52 (1942) e Lugo53 (1944). O SISTEMA REEDUCADOR NOS CENTROS DE MENORES A PARTIR DA LEI MONTERO RÍOS A principios do sŽculo XX, as circunstancias nas que se desenvolv’a a educaci—n e a vida dos menores dentro dos centros eran bastantes deficientes. Sobre esta insuficiencia no proceso asistencial d‡nos algunhas pistas Marcelino Fern‡ndez, quen observa que con el sistema rutinario y puramente burocr‡tico que se sigue en los hospicios, no nos es dado obtener en ningœn tiempo la historia completa de un exp—sito, pues aparte de los libros de contabilidad, s—lo se llevan uno de matr’cula general, otro de maternidad, otro de exp—sitos y otro de pobres. No existe en nuestros hospicios la ficha mŽdico-pedag—gica o carnet de salud; no se clasifican los ni–os en normales y anormales; no hay mŽdico psiquiatra ni mŽdico especializado en Maternolog’a y Puericultura; no se observan y estudian los malos h‡bitos; no hay profesores de educaci—n f’sica ni mœsica y canto; no hay talleres de oficios que formen parte de la escuela, ni cocina modelo para las ni–as, ni granja agr’cola, ni sala de duchas y ba–os, ni nada en fin de lo que es corriente en el extranjero, con lo cual se salvar’a la vida de muchos ni–os, haciŽndolos aptos para s’ mismos y para la sociedad54. Sen embargo, nalgunha medida, arredor dos menores sometidos a medidas xudiciais est‡banse a experimentar novas concepci—ns educativas e asistenciais. Unha delas era a Ôcasa de familiaÕ55, un modelo institucional que importara de Alema–a Josep Pedragosa i Monclœs. Este cura catal‡n puxo en marcha, en 1905, o primeiro establecemento destas caracter’sticas en Espa–a. Para Pedragosa, a idiosincrasia das casas de familia resid’a nas seguintes peculiaridades: Òclima 50 C. Cobo Medina, op. cit., 1984, páx. 24. 51 Orde do 28 de setembro de 1937 (BO núm. 359). Prórroga do 8 de novembro de 1937 (BO núm. 389) 52 Orde do 27 de abril de 1942 (BO, 4 de maio). 53 Orde do 29 de outubro de 1944. 54 M. Fernández y Fernández, op. cit., páx. 44. 55 Ver F. F. Santolaria, “Dos cartas inéditas de Cossío”, Revista de Ciencias de la Educación, 123, xullo-setembro, 1985, páx. 354. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 185 O labor social de Juan Fernández Latorre e Avelino Montero Ríos y Villegas a favor da infancia familiar, autogobierno de los educandos, individualizaci—n en el mŽtodo, y rŽgimen de libertad y Ôpuerta abiertaÕÓ56. Pola sœa parte, Avelino Montero foi co–ecedor e impulsor deste tipo de instituci—ns, sobre as que di que colaborara na constituci—n de una modesta CASA DE FAMILIA, en la que a modo de ensayo pue- dan recibir instrucci—n un nœmero limitado Ñen los comienzos de la vida de la instituci—nÑ j—venes moral y f’sicamente abandonados, que una vez hayan obtenido un aprendizaje profesional, trabajar‡n durante el d’a en los establecimientos o f‡bricas en que se practique su respectivo oficio, regresando terminado el trabajo, a la CASA DE FAMILIA donde completar‡n su actividad c’vica y moral los encargados de hacerlo. De este modo, como desde el momento en que trabajen ganar‡n un jornal, que se dedicar‡ en primer tŽrmino a pagar su sostenimiento y el sobrante a iniciar en la virtud del ahorro al joven de que se trate, resultar‡ que progresivamente se podr‡ ir aumentando el nœmero de plazas y r‡pidamente ensanch‡ndose la obra bienhechora de la CASA DE FAMILIA57. 185 base nos seguintes tipos de instituci—ns: 1.- Casas de Observaci—n: inclu’anse dentro da categor’a de establecementos tŽcnicos. Deber’an dispo–er de laboratorios psicol—xicos e cl’nicas psiqui‡tricas, ‡ fronte das cales estar’a persoal especializado (educadores e facultativos mŽdicos) designado polo tribunal. Por iso, non Ž estra–o que este novo modelo vaia ser considerado, posteriormente, como unha f—rmula de tratamento institucional para menores sometidos ‡ regulamentaci—n propiciada pola Lei de Montero R’os58. O sistema reeducativo que se establecer‡ coa Lei de tribunais para nenos, concretamente trala publicaci—n do seu Regulamento de 1929, ter‡ a sœa Portada do libro de Ramón Albó, 1942. O tratamento para a maior parte dos delincuentes menores supoñía a provisión dun ambiente social no que puideran satisface-las súas necesidades dentro do marco establecido. 56 Ibídem. 57 A. Montero Ríos y Villegas, Memoria elevada al Gobierno de S.M. en la solemne apertura de los tribunales el día 15 de septiembre de 1916 por el Fiscal del Tribunal Supremo, Madrid, Hijos de Reus, 1916, páxs. IX-X. 58 Real Decreto que aproba o Regulamento, que se insire, para a execución da lei de Tribunais Tutelares de Menores, do 3 de febreiro de 1929, La Gaceta de Madrid, do 30 de maio de 1929. 2 estudios 17/4/01 186 18:27 Página 186 José Manuel Suárez Sandomingo Estar’an encargadas da primeira acollida e do estudio do menor. Unha vez realizado este, ser’a destinado — centro adecuado onde se elaborar’a un programa reeducativo personalizado. 2.- Reformatorios: estaban tamŽn considerados como establecementos tŽcnicos que se encargar’an do proceso reeducador do menor. Os reformatorios divid’anse, pola sœa vez, en centros de reforma propiamente dita, de semiliberdade e de tratamentos especiais. Estes fundamentar’an a sœa educaci—n nas pr‡cticas relixiosas, o ensino elemental e a formaci—n profesional en talleres. A reeducaci—n acometer’ase en varias fases, que ir’an dende a reclusi—n total ata o rŽxime aberto: Ñ Aislamiento provisional: Para su estudio y preparaci—n del informe psicol—gico y reforma de vida a base de conferencias religiosas. De duraci—n variable, incluso pod’a prolongarse m‡s de dos meses en casos muy excepcionales. Ñ Vida social o de comunidad: Entran en relaci—n con los dem‡s pasando a la ÒSecci—n de Observaci—nÓ con aplicaci—n del Reglamento de notas y distribuci—n del trabajo para la orientaci—n profesional. Ñ Estudios especiales: Continœan los estudios comenzados antes del ingreso (carrera, bachiller, etc.) e integraci—n en la secci—n correspondiente a su edad, desarrollo, etc. Se produce una aplicaci—n de las ÒnotasÓ, ÒcargosÓ, etc., de estudio y conducta. Los ÒobrerosÓ se destinaban a los talleres. Ñ Libertad relativa: Se suprimen las notas, cargos, etc.59 3.- Casas de Familia: cada poboaci—n con tribunal tutelar deber’a dispo–er polo menos dunha. O rŽxime de convivencia ser’a de semiliberdade ou ÔperseveranciaÕ. Nelas proporcionar’ase un lugar substitutivo —s menores, unha vez acabasen o seu tratamento no reformatorio, coa misi—n de reintegralos na sociedade de forma harm—nica. Da colaboraci—n entre os directores da Obra de Protecci—n de Menores e os centros xurdiu a elaboraci—n dun sistema reeducativo, que Cobo Medina recolle nos seguintes apartados: Ñ El ni–o hay que considerarlo no como a un hombre en peque–o, sino como a un ni–o. Ñ Hay que perfeccionar un Derecho Penal del Menor, que tenga por objeto no la sanci—n, sino m‡s bien su tutela y reeducaci—n. Ñ El menor extraviado necesita una educaci—n adecuada. Ñ No es posible una reeducaci—n del menor extraviado sin conocerle a fondo. Ñ Es de suma importancia determinar los factores influyentes en el extravio del menor. Ñ Al frente de los Centros de reeducaci—n debe haber personal tŽcnicamente especializado en el estudio y pr‡ctica de la Psicolog’a Experimental del menor y de la Pedagog’a Correccional. Ñ En los establecimientos de reforma hay que dar al menor una perfecta educaci—n religiosa, profesional, moral y social. 59 J. Palacios Sánchez, “La enseñanza en las instituciones españolas para la “reforma” de menores (IV): El siglo XIX y “las escuelas de reforma”. Menores, núm. 4, xullo-agosto, 1987, 36-37. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 187 O labor social de Juan Fernández Latorre e Avelino Montero Ríos y Villegas a favor da infancia Ñ La vida en los Centros de reeducaci—n ha de ser lo m‡s parecida posible a la vida familiar. Ñ Para lograr una eficaz enmienda y correcci—n de los menores hay que aplicarles un tratamiento progresivo que los conduzca paso a paso hacia la perfecta reforma de costumbres. Ñ Al salir el menor del Reformatorio hay que completar el tratamiento educativo mediante la acci—n tutelar, la discreta vigilancia y el cuidado paternal de los Delegados del Tribunal de Menores60. BIBLIOGRAFÍA 187 Cobo Medina, C., ÒAlgunas consideraciones sobre la atenci—n a la infancia en Espa–aÓ, Menores. II, 1984, 21-35. Cobo Medina, F., ÒLa protecci—n de Menores: algunos aspectos sociales de desarrolloÓ, Revista Obra de Protecci—n de Menores, nœm. 159, abril, 1973, 16-35. De la Cierva y Pe–afiel, J., Notas de mi vida, Madrid, Instituto Editorial Reus, 1955. Arce y Fl—rez-ValdŽs, J., La adopci—n de exp—sitos y abandonados, Madrid, Centro de Redacci—n y Publicaciones de la Obra de Protecci—n de Menores, 1968. Dur‡n, J. A., ÒEl regreso de Fern‡ndez Latorre y el nacimiento de LA VOZ DE GALICIAÓ, La Voz de Galicia, Centenario 1882-1982, luns, 4 de xaneiro, 1982, 16-17. Armesto, V., ÒRealizaciones period’sticas, municipales y pol’ticas de Fern‡ndez LatorreÓ, La Voz de Galicia, Centenario. 1882-1982, xoves, 29 de abril, 1982, 12-13. Fern‡ndez Rodr’guez, M. D., El pensamiento penitenciario de Rafael Salillas, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1976. Bajo, F, e J. L. Betr‡n, Breve historia de la infancia, Madrid, Temas de Hoy, 1998. Hern‡ndez Iglesias, J., La beneficencia en Espa–a, Madrid, Establecimientos Tipogr‡ficos de M. Minuesa, 1876. Casas i Azanar, F., ÒLas instituciones residenciales para la atenci—n de chicos y chicas en dificultades socio-familiares: apuntes para una discusi—nÓ, Menores, xullo-agosto, 1988, 37-50 Juder’as, J., La juventud delincuente, Jaime Rates, Madrid, 1912. L—pez Nœ–ez, A., Los inicios de la protecci—n a la infancia en Espa–a, Madrid, CEPE, 1992. 60 F. Cobo Medina, “La protección de Menores: algunos aspectos sociales de desarrollo”, Revista Obra de Protección de Menores, núm. 159, abril, páx. 33. 2 estudios 17/4/01 188 18:27 Página 188 José Manuel Suárez Sandomingo Madruga MŽndez, J., ÒFundaciones benŽfico-particulares y docentesÓ, Instituto Editorial Reus, Revista General de Legislaci—n y Jurisprudencia, 1961, 7. Montero R’os y Villegas, A., Memoria elevada al Gobierno de S.M. en la solemne apertura de los tribunales el d’a 15 de septiembre de 1916 por el Fiscal del Tribunal Supremo, Madrid, Hijos de Reus, 1916. Palacios S‡nchez, J., ÒTratamiento y prevenci—n de conductas delictivas de menores en Espa–a. Perspectiva hist—ricaÓ, Bord—n, nœm. 267, tomo XXXIX, marzo-abril, 1987. Su‡rez Sandomingo, J. M., Centros de menores, de onte a hoxe, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1998. Voltes, M. J. e P. , Madres y ni–os en la historia de Espa–a, Barcelona, Planeta, 1989. LEXISLACIÓN Lei sobre protecci—n ‡ infancia, do 12 de agosto de 1904. La Gaceta de Madrid, 17 de agosto de 1904. Real Decreto para a aprobaci—n do regulamento da lei de Protecci—n ‡ infancia, do 24 de xaneiro de 1908. La Gaceta de Madrid, do 26 de xaneiro de 1908. ____ÓLa ense–anza en las instituciones espa–olas para la ÒreformaÓ de menores (IV): El siglo XIX y Òlas escuelas de reformaÓ, Menores, nœm. 14, xullo-agosto, 1987, 31-48 Regulamento sobre Puericultura e Primeira Infancia, do 12 de abril de 1910. ____Menores marginados. Perspectiva hist—rica de su educaci—n e integraci—n social, Madrid, Editorial CCS, 1997. Lei de autorizanci—n — Goberno para publicar unha lei sobre organizaci—n e atribuci—ns dos Tribunais para nenos, de acordo coas bases que se publican, do 2 de agosto de 1918. La Gaceta de Madrid, 15 de agosto de 1918. Pe–a V‡zquez, J. M., Ley de Protecci—n de la Infancia, Cuadernos de Documentaci—n, nœm. 34, Presidencia del Gobierno. Posada, A., La Administraci—n Pol’tica y la Administraci—n Social. Exposici—n cr’tica de las teor’as y legislaciones m‡s importantes, Madrid, La Espa–a Moderna, (?). Circular do 25 de decembro de 1915 Real Decreto para dispo–er que se publiquen en La Gaceta de Madrid os artigos que forman a Lei sobre organizaci—n e atribuci—ns dos Tribunais para nenos, e que se dea conta desta ‡s Cortes, do 25 de novembro de 1918. La Gaceta de Madrid, do 27 de novembro de 1918. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 189 O labor social de Juan Fernández Latorre e Avelino Montero Ríos y Villegas a favor da infancia Real Decreto para a aprobaci—n do Regulamento provisional para a aplicaci—n da lei sobre organizaci—n e atribuci—ns dos Tribunais para nenos, do 10 de xullo de 1919. La Gaceta de Madrid, 13 de xullo de 1919. Real Orde que disp—n que os expedientes que se tramiten nos Xulgados de primeira instancia, sobre eliminaci—n do apelido Exp—sito e outros semellantes que revelen indebidamente a ilexitimidade dos inscritos, se instrœan sen exacci—n de dereitos, e en papel de oficio, do 13 de xullo de 1921. La Gaceta de Madrid, do 21 xullo de 1921. 189 Decreto para dispor que o Consejo Superior de Protecci—n a la Infancia constitu’do no Ministerio da Gobernaci—n, pase a incorporarse — Ministerio de Xustiza, coa denominaci—n de Consejo Superior de Protecci—n de Menores, do 16 de abril de 1932. La Gaceta de Madrid, do 17 de abril de 1932. Orde do 28 de setembro de 1937. BO nœm. 359. Pr—rroga do 8 de novembro de 1937. BO nœm. 389. Orde do 27 de abril de 1942. BO. 4 de maio. Orde de 29 de outubro de 1944. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 190 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 191 191 CARACTERÍSTICAS DOS SERES VIVOS Emilio ValadŽ del R’o Universidade de Santiago de Compostela INTRODUCCIÓN Recorrentemente aparecen nos medios de comunicaci—n noticias sobre a posible existencia de vida noutros planetas. Conceptualmente non hai nada en contra de tal probabilidade, se ben hoxe por hoxe tal cuesti—n non pode ser presentada como hip—tese cient’fica, xa que non existe a posibilidade da sœa comprobaci—n. Ser’a moi arrogante pola nosa parte pensar que s—mo-los œnicos seres vivos do universo, pois Ž ben posible que existan mœltiples planetas (ou similares) con condici—ns compatibles coa vida. Vela’, se cadra, a causa de que cando se fala da posibilidade de vida noutros planetas, se pense na existencia neles de humanos ou algo parecido. Nada m‡is lonxe do que se quere insinuar. Pero isto mesmo fai que sexa m‡is precisa unha definici—n do que Ž a vida. Se cadra, o l—xico antropocentrismo cultural imperante far’a que moitos definisen a vida en termos axeitados ‡ especie humana. Pero temos que pensar que a humana Ž unha m‡is entre os centos de milleiros de especies para os que debe ser aplicable esa definici—n de vida a que me refiro. Mais para falar con rigor, antes de seguir deberiamos lembrar quŽ queremos significar cando utiliz‡mo-lo termo ÔvidaÕ, pois tras desta palabra hai varias, e ben diversas, acepci—ns. Cando dicimos que noutros planetas pode existir vida, Àque queremos dicir? C—mpre explicarmos quŽ entendemos por vida, para delimitarmos mellor as nosas especulaci—ns verbo da sœa existencia ou non f—ra da Terra. ¿QUE É ‘VIDA’? A literatura de ficci—n, e a’nda m‡is o cine, dan a imaxe de seres procedentes doutros lugares semellantes —s humanos, tanto na morfolox’a coma no comportamento, con formas similares de intelixencia e xeitos de aplicala. En primeiro lugar, para moitas persoas ÔvidaÕ vŽn ser sin—nimo de Ôhistoria persoalÕ. Daquela, Òa vida de FulanoÓ Ž a historia da traxectoria desa persoa por este mundo. Cando Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 2 estudios 17/4/01 192 18:27 Página 192 Emilio Valadé del Río est‡ escrita Ž a sœa biograf’a (do grego, bios ÑÕvidaÕÑ e grafos ÑÕescritoÕÑ). Nestes casos, ÔvidaÕ p—dese referir tanto ‡ historia enteira dunha persoa como ‡ correspondente a un per’odo concreto (ÒTivo boa vida mentres estivo solteiroÓ). Este significado Ž xeral e œsase tanto en ambientes coloquiais coma acadŽmicos. Na Biblia, ÔvidaÕ significa unha capacidade que se pode insuflar en algo mediante un sopro. Despois dese sopro, o obxecto insuflado cobra vida, Ž dicir, xa Ž un ser vivo. Neste sentido, a vida foi ‡s veces denominada Ô‡nimaÕ e os seres vivos, polo tanto, foron co–ecidos como seres ÔanimadosÕ en contraposici—n —s inertes, ÔinanimadosÕ. Outro significado de ÔvidaÕ Ž o que se refire — per’odo de tempo durante o cal funciona unha cousa inanimada, a’nda que poidamos pensar que este uso do termo Ž un chisco pretensioso: ÒEsta l‡mpada ten unha vida de tantas horas...Ó, ÒEste coche ten una vida estimada de tantos quil—metrosÓ. Este significado est‡ restrinxido a uns c’rculos un tanto grandilocuentes que queren amolar por medio da linguaxe. Est‡ claro que nestes casos, a’nda que ÔvidaÕ se refire a calidade, non Ž algo hereditario, e mesmo pode xerarse nun momento concreto como consecuencia de traballos e actividades alleas — mesmo obxecto que logo contar‡ con ela. ÔVidaÕ tamŽn significa o ambiente, normalmente adverso, co que topan as persoas para desenvolve-las sœas potencialidades: ÒA vida Ž duraÓ, ÒA vida hate ense–ar...Ó. TamŽn usamos este termo como sin—nimo de actividade: ÒEsta cidade ten moita vida...Ó. Hai moitas outras acepci—ns do termo vida que poden encontrarse en enciclopedias ou diccionarios de uso comœn. J. Forsdyke/Gene Cox/SPL As células do lévedo multiplícanse por xemación. Un ser vivo procede doutro ser vivo. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 193 Características dos seres vivos Para os bi—logos, a vida Ž unha caracter’stica de determinados obxectos que, por posu’rena, son chamados Ôseres vivosÕ. A capacidade de ÔserÕ atribu’mosllela —s vivos, ou —s que o foron. Os demais obxectos naturais carentes de vida son denominados xenericamente como materia, sexa inanimada, mineral, rochosa, etc. Conceptualmente, tamŽn usamos Ômateria vivaÕ, pero para refer’rmonos ‡s sedes de procesos biol—xicos ou a seres vivos encontrados nalgunha mostraxe e que a’nda est‡n por determinar: ÒAs reacci—ns propias da materia viva...Ó; ÒAtopamos tamŽn materia viva...Ó Algo que temos moi claro, pero que ata hai pouco non o estivo tanto, Ž o que expresa o aforismo ÒOmnis vivo ex vivoÓ, todo ser vivo procede doutro ser vivo, ou, dito doutro xeito, Òa vida non se crea, soamente se transmiteÓ. Neste aforismo, mais noutros semellantes, plasm‡ronse os resultados de investigadores (Redi, Pasteur e outros) que loitaron contra os que defend’an a xeraci—n espont‡nea, tal vez por non ver moi claras as delimitaci—ns existentes entre os seres vivos e os inanimados. Logo de demostrada a inexistencia da xeraci—n espont‡nea, chegouse ‡ conclusi—n Ñl—xicaÑ da necesidade de transmisi—n da vida para a sœa permanencia no Planeta. Ensaiouse repetidamente a definici—n da ÔvidaÕ. Estas tentativas foron polo de agora vas, pois hoxe est‡ claro que a vida non se pode identificar con substancia, forza ou obxecto particular 193 ningœn. Un ser vivo pode ser definido de diversas maneiras, pero c—mpre termos en conta algunhas caracter’sticas que deben aparecer nesa definici—n ou descrici—n. O reto que presenta tal definici—n Ž grande. Neste plano, non soamente foron bi—logos os que intentaron facelo, tamŽn se pretendeu dende outras ciencias, por exemplo a f’sica. As’, para Schršdinger (1984), Ò...un ser vivo pode ser considerado como un cristal aperi—dico (Ž dicir, un sistema altamente ordenado e con molŽculas inhomoxeneamente distribu’das, en moitos casos inmobilizadas, œnicas e en baixo nœmero), que se alimenta de entrop’a negativa (Ž dicir, que Ž un sistema aberto que se ordena a conta de desordena-lo seu contorno).Ó Debo dicir que entendo ben pouco do que quere dicir esta definici—n (m‡is ben, nada) e que nela atopo moitas fallas. Non vexo nada referente ‡ capacidade de reproducci—n nin ‡ informaci—n biol—xica agochada en molŽculas apropiadas e que se transmite — longo das xeraci—ns. Pero tampouco Ž o meu desexo desacreditar esta definici—n, m‡is ben facer gala das mi–as propias limitaci—ns intelectuais. CARACTERÍSTICAS DOS SERES VIVOS Non hai dœbida ningunha de que os seres vivos son sede de certos procesos e posœen algœns atributos que non se encontran, cando menos da mesma maneira, nos obxectos inanimados. P—dese, iso si, definir eses procesos 2 estudios 17/4/01 194 18:27 Página 194 Emilio Valadé del Río caracter’sticos do ser vivo. ƒ o que vou tentar facer a seguir. Nembargantes, antes de vermos esas caracter’sticas, fixŽmo-lo punto de observaci—n no que imos centra-las nosas observaci—ns para definilas. Contra o que poidan supo–er algœns, non podemos escolle-lo home para dilucidarmos eses caracteres pois, daquela, algœn pensar’a que a fala (por po–er un caso) Ž propia dos seres vivos, e non Ž as’. ConvŽn escoller especies ben afastadas filoxeneticamente unhas das outras, por exemplo, un mam’fero, tanto ten cal sexa; unha planta con reproducci—n sen flores, por exemplo un fento; un parasito, por exemplo unha doa do f’gado, e unha bacteria. Todos estes seres, cando est‡n vivos, participan desa actividade complexa que chamamos vida. Por citar uns exemplos, todos eles son quen de orixinar outros seres iguais a eles, Ž dicir, p—dense reproducir, e todos te–en a sœa informaci—n biol—xica cifrada nunhas molŽculas chamadas ‡cidos nucleicos que pasan de pais a fillos — longo das xeraci—ns. Se buscamos a caracter’stica comœn a todos eles, estaremos na procura das caracter’sticas dos seres vivos. Esta lista que presento non quere, nin pode, ser completa por moitas raz—ns, pero coido que Ž ampla dabondo como para que o lector se decate da diversidade de caracter’sticas que, todas xuntas, se presentan nos seres vivos. Debo chama-la atenci—n no sentido de que algunha delas, ou varias, poden estar presentes en seres inani- mados, Ž dicir, non son exclusivas dos seres vivos. O importante Ž o seu conxunto e que t—dolos seres vivos participan de todas elas. COMPLEXIDADE E ORGANIZACIÓN A complexidade non Ž algo que diferencie os sistemas org‡nicos dos inorg‡nicos. Hainos inorg‡nicos fortemente complexos (as masas de aire en movemento no sistema clim‡tico mundial, por exemplo) e hai, tamŽn, un cativo nœmero de sistemas org‡nicos relativamente simples, como ocorre con algunhas macromolŽculas. Pero, non obstante, e tendo o grao de complexidade que te–an, os sistemas do mundo vivo son, en xeral, infinitamente m‡is complexos c—s do mundo inanimado (lembrŽmo-la din‡mica biol—xica que desenvolve, por exemplo, unha bacteria). Por iso, cando se co–ecen ben a estructura e mailo funcionamento dos sistemas inorg‡nicos Ž doado facer predicci—ns, pois non Ž outra cousa m‡is que aplicar a unha situaci—n concreta todo canto se co–ece sobre a din‡mica do proceso xeral do sistema. Os sistemas complexos foron definidos como aqueles nos que o todo Ž m‡is c‡ suma das partes, e non nun sentido metaf’sico, sen—n nun sentido pragm‡tico importante xa que, definidas as propiedades das partes e mailas leis das sœas interacci—ns, non Ž doado inferi-las propiedades do todo. Isto Ž propio non s— do mundo vivo, tamŽn aparece no inorg‡nico. As propiedades dos conxuntos non se poden deducir das que te–en os compo–entes. Por 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 195 Características dos seres vivos exemplo, a auga ten unhas caracter’sticas f’sico-qu’micas que non poden ser deducidas a partir das que te–en os seus compo–entes. viduo, — ecosistema ou mesmo ‡ sociedade, no caso do home e de animais con estructuras semellantes (formigas, abellas, aves migratorias). Sempre ocorre que nas estructuras xeradas como consecuencia de agregaci—ns doutras de menor nivel, aparecen caracter’sticas que non son a suma das que ti–an os compo–entes por separado. O funcionamento do cerebelo vai moito m‡is al— da suma das funci—ns das diferentes cŽlulas que o compo–en, o mesmo Spectrum Colour Library Nos seres vivos a complexidade existe en t—dolos niveis: dende o molecular, (estructura e funci—ns das macromolŽculas), pasando pola propia cŽlula e os seus —rganos intracelulares ata calquera —rgano macrosc—pico (ril, f’gado, flor, inflorescencia...), ata chegar — indi- 195 Migración de grous. Os costumes ou reaccións sociais dun grupo de individuos no seu ciclo de desenvolvemento é sinal de vida. 2 estudios 17/4/01 196 18:27 Página 196 Emilio Valadé del Río que a conducta dunha manda Ž moito m‡is c‡ suma das conductas individuais dos seus compo–entes. Normalmente, nas agregaci—ns biol—xicas xorden caracter’sticas que incluso non se poder’an predicir nin co–ecendo ben os compo–entes. Esta aparici—n de calidades novas e imprevisibles en t—dolos niveis xer‡rquicos Ž co–ecida como ÔemerxenciaÕ. Todo o devandito pode valer tamŽn para sistemas complexos inorg‡nicos, como quedou dito. Pero, por outra banda, os sistemas vivos sempre se caracterizan por posu’ren sofisticados mecanismos de retroacci—n que, pola sœa precisi—n e complexidade, non te–en equivalente ningœn nos sistemas inanimados. Entre estes, est‡n os mecanismos que chamamos Ôactos reflexosÕ en animais e ÔtactismosÕ nos vexetais, e que son consecuencia dunha capacidade espec’fica de responder —s est’mulos externos con actuaci—ns concretas, como retirar unha perna ou pecha-los fol’olos dunha folla. Pero esta capacidade de resposta ante est’mulos externos non soamente se presenta en estructuras macrosc—picas, tamŽn Ž comœn nos sistemas bioqu’micos, como a apertura ou o peche dunha ruta metab—lica dependendo da presencia ou ausencia dun determinado metabolito de forma que, se o metabolito est‡ ausente, a ruta permanece pechada co aforro enzim‡tico (e enerxŽtico) conseguinte. Ou a producci—n de anticorpos en presencia dos correspondentes ant’xenos. Por non falarmos da posta en funcionamento de actuaci—ns complexas logo de se Frank Lane Picture Agency Imaxes dunha faia en outubro e decembro. A caída da folla nas árbores caducifolias é sinal de reaccións vitais ós cambios ambientais. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 197 Características dos seres vivos presentar determinados est’mulos, externos ou internos, como o comezo das migraci—ns nos animais que a fan, despois de recibiren informaci—ns internas (baixa de metabolismo) e externas (diminuci—n da temperatura, acurtamento do fotoper’odo). Outro tanto pasa coa ca’da das follas no outono ou o rexurdir primaveral dos gromos nas ‡rbores caducifolias. Nos sistemas vivos, a complexidade non responde — azar: os seres vivos est‡n organizados. A maior parte das estructuras dun organismo est‡ desprovista de sentido ningœn cando fica f—ra del: as ‡s, as pernas, o est—mago, os riles, as follas, os estames ou as ra’ces non poden vivir de seu, nada m‡is o poden facer mentres sexan partes dun conxunto. O mesmo se falamos de molŽculas soltas ou de —rganos celulares, nos que sucede outro tanto, a non ser que se apliquen neles mŽtodos artificiais (conxelaci—n, por po–er un caso). Consecuentemente, cada parte ten unha funci—n concreta nos organismos nos que aparece e neles pode desenvolver actividades espec’ficas. As adaptaci—ns mutuas das partes Ž algo totalmente desco–ecido no mundo inanimado. Este funcionamento coadaptado das partes dos seres vivos xa foi reco–ecido de vello, pois mesmo Arist—teles dic’a: ÒDa mesma maneira que todo instrumento, ou todo membro dun corpo, reco–ece un fin parcial Ñou dito doutro xeito, unha funci—n especializadaÑ, o corpo enteiro est‡ tamŽn destinado a unha actividade de 197 acci—n plenaÓ (De partibus animalium, 1.5.645 a 10-15). QUÍMICA PROPIA DO SER VIVO Os seres vivos est‡n compostos de macromolŽculas dotadas de caracter’sticas ausentes no mundo inorg‡nico. Podemos cita-los ‡cidos nucleicos que, a’nda por riba de levar informaci—n biol—xica, poden ser traducidos en polipŽptidos; os enzimas que serven de catalizadores nos procesos metab—licos; os fosfatos que levan enerx’a e os l’pidos que aproveitan na edificaci—n de membranas. Moitas destas molŽculas son espec’ficas e aptas para realizaren tal funci—n particular como, po–endo por caso, a rodopsina na fotorrecepci—n: daquela, non Ž raro encontralas arreo tanto nas plantas coma nos animais, m‡is ben est‡n al’ onde tales funci—ns son necesarias. Estas macromolŽculas non difiren, en principio, das molŽculas inorg‡nicas, pero sempre son moito m‡is complexas c‡s de cativo peso molecular, que son as constitu’ntes habituais do mundo inanimado. A complexidade das macromolŽculas enzim‡ticas permite que as reacci—ns que catalizan se poidan producir en condici—ns compatibles coas actividades biol—xicas. CUALITATIVO O mundo f’sico Ž o do cuantitativo (o dos movementos e mailas forzas de Newton) e das acci—ns de masas. Os seres inanimados def’nense por propiedades expresadas mediante cantida- 2 estudios 17/4/01 198 18:27 Página 198 Emilio Valadé del Río des. Pola contra, o mundo vivo pode ser definido como o mundo do cualitivo. Moitas das caracter’sticas espec’ficas dos seres vivos, como poden se-las diferencias entre os individuos, os complicados sistemas de comunicaci—n entre animais da mesma especie, o almacenamento de informaci—n en diversos tipos de molŽculas, as mœltiples e espec’ficas propiedades das macromolŽculas, as pautas de comportamento dos membros dunha manda, as interacci—ns entre individuos de diferentes especies presentes nunha mesma cadea tr—fica (animais, vexetais, bacterias e fungos, todos coordinados) e moitos outros aspectos, te–en unha natureza fundamentalmente cualitativa. Non faltou quen os quixo traducir a datos cuantitativos pero, — facelo, p—dese perde-la significaci—n biol—xica real de cada un dos fen—menos estudiados, do mesmo xeito que se alguŽn tentase describir unha pintura de Rembrandt en termos de lonxitudes de onda, de cores dominantes emitidas por cada mil’metro cadrado do cadro, etc. De maneira semellante, — longo da historia da biolox’a non faltou quen considerase a posibilidade de expresa-los fen—menos biol—xicos cualitativos en termos de ecuaci—ns matem‡ticas, pero tales tentativas terminaron sempre en desfeitas cient’ficas, pois, ‡ custa da reducci—n conceptual, a informaci—n perd’a moita significaci—n biol—xica. Os defensores do cuantitativo consideran como algo non cient’fico o reco–ecemento do cualitativo ou, polo menos, como algo m‡is ben descritivo ou clasificatorio. ƒ cando manifestan o pouco que comprenden a natureza dos fen—menos biol—xicos. A cuantificaci—n cumpre unha funci—n importante en numerosos eidos biol—xicos, pero non ata o punto de exclu’-los aspectos cualitativos. Estes son importantes nos fen—menos xurdidos das relaci—ns, que son os dominantes na natureza viva. As noci—ns de especie, ecosistema, comportamento, comunicaci—n, regulaci—n, adaptaci—n, selecci—n e practicamente t—dolos procesos biol—xicos, tratan de propiedades de relaci—n que, case sempre, non poden ser expresadas m‡is que de xeito cualitativo. No mundo inorg‡nico, concretamente na cristalograf’a, non faltan os casos cualitativos, como os comportamentos de compostos concretos que presentan polimorfismo cristalogr‡fico. Pero tras ese aspecto est‡ agachado un determinismo total, pois eses compostos cristalizar‡n dunha ou doutra maneira de acordo coas condici—ns ambientais (temperatura, presi—n, humidade, etc.) nas que ocorran os procesos de cristalizaci—n. UNIDADE E VARIABILIDADE A diferencia do mundo inorg‡nico, dende os ‡tomos ‡s rochas, onde t—dolos individuos iguais quedan definidos logo de facelo con un deles ÑacaŽndolles moi ben os conceptos tipol—xicos aparecidos — abeiro do concepto das esencias Plat—nicasÑ, en bio- 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 199 Características dos seres vivos lox’a normalmente non existen identidades (ag‡s membros das mesmas xeraci—ns en casos de reproducci—ns asexuais). Case sempre Ž necesario estudiar poboaci—ns compostas por individuos, cada un deles œnico — seu xeito. Isto Ž v‡lido en t—dolos niveis xer‡rquicos, dende molŽculas e cŽlulas, pasando por individuos ata chegar —s ecosistemas. Numerosos fen—menos biol—xicos, en particular os referentes ‡s poboaci—ns, est‡n caracterizados pola existencia de elevadas variaci—ns entre os individuos pertencentes ‡ mesma poboaci—n e mais entre poboaci—ns diferentes da mesma especie. Mentres que as entidades das ciencias f’sicas Ños ‡tomos ou as part’culas elementaisÑ te–en caracter’sticas invariables, as entidades biol—xicas ve–en determinadas pola sœa variabilidade. Po–endo por caso, as cŽlulas cambian continuamente de propiedades e iso tamŽn Ž certo para os individuos; cada un deles sofre un cambio dr‡stico dende que nace ata que morre. Isto foi un dos est’mulos cient’ficos que xurdiron logo das viaxes dos descubridores dos sŽculos XV e XVI, pois mentres os par‡metros f’sicos eran invariables, (gravidade, temperatura, coeficientes de dilataci—n, etc.), encontraban unha gran diversidade de seres vivos desco–ecidos no continente europeo, as’ que se pod’an relacionar especies concretas con lugares tamŽn concretos. Contra a uniformidade no mundo inanimado aparec’a, como un reto para explic‡reno, a diversidade nos seres vivos. 199 POSESIÓN DUN PROGRAMA XENÉTICO T—dolos organismos vivos posœen un programa xenŽtico codificado no seu ADN (ou no ARN nalgœns virus). No mundo inanimado non existe nada que se lle poida comparar, non sendo os ordenadores constru’dos neste tempo polo home. Os programas xenŽticos danlles —s organismos unha dualidade particular, que consiste nun xenotipo e un fenotipo. C—mpre subli–ar dous aspectos deste programa: o primeiro deles Ž que vŽn se-la consecuencia dunha historia evolutiva que se remonta — momento da orixe da vida, e foi incorporando resultados de mutaci—n e selecci—n ocorridos — longo das anteriores xeraci—ns de antepasados. O segundo aspecto Ž que confire —s organismos a capacidade de seren a sede actual de actuaci—n da selecci—n natural, unha capacidade inexistente no mundo inanimado. A posesi—n dun programa xenŽtico Ž a base dunha desemellanza radical entre os seres vivos e a materia inanimada, se ben no eido de cristalograf’a podemos dicir que as molŽculas te–en informaci—n sobre c—mo cristalizar en determinadas condici—ns ambientais; pero no caso dos cristais non existe a posibilidade (que existe no mundo dos vivos) de mutaci—n e transmisi—n —s descendentes da nova informaci—n aparecida logo da mutaci—n. Unha das propiedades do programa xenŽtico Ž que pode controla-la propia replicaci—n e maila doutros sistemas, tales como a dos org‡nulos 2 estudios 17/4/01 200 18:27 Página 200 Emilio Valadé del Río celulares, as cŽlulas e os organismos enteiros. Non hai nada equivalente no mundo inorg‡nico. P—dense producir erros ocasionais (chamados mutaci—ns) — longo da propia copia (digamos que un erro cada 10.000 ou 100.000 operaci—ns). Logo de xurdir unha mutaci—n, esta xa forma parte caracter’stica do patrimonio xenŽtico da poboaci—n ‡ que pertence o seu organismo portador. As mutaci—ns representan a primeira fonte da variaci—n xenŽtica. Os antigos xa presentiran que, nos seres vivos, ti–a que haber algunha cousa para ordena-la materia bruta e organizala en estructuras. Que saibamos, o primeiro en falar da herdanza de informaci—n de pais a fillos foi Arist—teles — falar do Ôdese–oÕ (considerado inmaterial xa que era invisible) e que conceptualmente vi–a a ser case idŽntico ‡ idea de xenotipo. A noci—n de Ômolde interiorÕ de Buffon apuntaba tamŽn a idea dun dispositivo organizador. NATUREZA HISTÓRICA DOS SERES VIVOS Replicación do ADN segundo o modelo de Watson e Crick. Unha das consecuencias de ter un programa xenŽtico Ž que as clases de organismos vivos non son identificables porque te–an caracteres de semellanza, sen—n porque descenden de antepasados comœns. Daquela, numerosos atributos das ÔclasesÕ reco–ecidas no sentido da l—xica, non son caracter’sticas apropiadas das especies ou dos grupos biol—xicos m‡is elevados. Dito doutra maneira, as ÔclasesÕ dos bi—logos non son, ‡s veces, equivalentes ‡s ÔclasesÕ dos l—xicos. C—mpre non 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 201 Características dos seres vivos 201 esquecermos nunca esta distinci—n cando se evocan as polŽmicas por mor das definici—ns, e m‡is en particular cando se quere saber se as especies son ÔindividuosÕ ou ÔclasesÕ. Por exemplo, non faltan clases biol—xicas que agrupan especies desemellantes na actualidade, pero que comparten practicamente a mesma historia evolutiva. Se cadra, a diferencia est‡ en que unha especie Ž parasita e a outra presenta vida libre, condicionando estes modos de vida unhas morfolox’as completamente diferentes e non tidas moi en conta — facer unha clasificaci—n biol—xica. persoas que carecesen de co–ecementos evolutivos. M‡is ben quer’a dicir que, na ciencia que nos ocupa, para comprender enteiramente algunha estructura c—mpre entendela, tamŽn, dende o seu aspecto hist—rico, c—mo foi evolucionando — longo do tempo ata acada-las formas actuais e c—mo o fixo nas diferentes especies nas que tal ou cal estructura est‡ presente. S— cando se co–ecen o funcionamento actual dunha estructura e maila sœa historia evolutiva Ž cando se cumpre o aforismo de Dobzhanky e ten sentido o co–ecemento. Esta caracter’stica fai que a biolox’a evolutiva sexa considerada como unha ciencia hist—rica que estudia uns procesos ocorridos no pasado e que condicionaron as situaci—ns actuais. Como toda ciencia hist—rica, ten as sœas eivas conceptuais e os seus modos de investigaci—n. Como eiva, podemos cita-la definici—n de especie aplicada —s f—siles, pois unha das condici—ns para pertencer ‡ mesma especie Ž a posibilidade de ter fillos fŽrtiles, o cal non se pode comprobar con seres fosilizados (nestes casos, util’zanse outros criterios para asignar dous f—siles ‡ mesma especie, como son a similitude morfol—xica, o seren coet‡neos, a aparici—n nos mesmos terreos...). SELECCIÓN NATURAL Cando en 1973 Dobzhansky dixo que Òen biolox’a, nada ten sentido se non Ž baixo a luz da evoluci—nÓ, non dic’a parvada ningunha. Sab’a moi ben que os procesos e mailas estructuras pod’an moi ben ser comprendidos por A selecci—n natural, Ž dicir, a reproducci—n diferencial dos individuos, Ž un proceso sen equivalente no mundo inanimado. Para que actœe a selecci—n natural nunha poboaci—n Ž preciso que nela exista variabilidade, de xeito que os individuos se poidan clasificar de acordo coa posesi—n ou a falta dun car‡cter determinado. Por outra parte, a posesi—n e a carencia dese car‡cter debe ter base xenŽtica. Daquela, haber‡ reproducci—n diferencial entre os individuos nesa poboaci—n, sempre e cando a presencia ou a ausencia dese car‡cter incida de xeito positivo ou negativo na capacidade reproductora dos seus portadores. Pode ocorrer que a capacidade reproductora duns individuos sexa favorecida, ou desfavorecida, por mor do seu xenotipo. Isto quere dicir que existen xenes que poden te-la capacidade de incrementa-la sœa frecuencia — longo 2 estudios 17/4/01 202 18:27 Página 202 Emilio Valadé del Río das xeraci—ns, polo que aumentan a capacidade reproductora dos seus portadores. NinguŽn pode predici-los caracteres que ser‡n favorecidos pola selecci—n en xeraci—ns sucesivas, Ž m‡is, en moitos casos nin se sabe c‡les son os favorecidos nas xeraci—ns actuais. A selecci—n natural actœa ‡s cegas e sen finalidade ningunha; ninguŽn pense que a selecci—n leva a un mundo feliz. Se as’ ocorrese, nunca se producir’an extinci—ns. INDETERMINISMO Unha controversia que vŽn de vello entre fil—sofos e bi—logos lŽvanos ‡ cuesti—n de saber se os procesos f’sicos e biol—xicos difiren en materia de determinismo e de predicci—n. ƒ magoa, pero nesta polŽmica confund’ronse moitas cousas, e iso entorpeceu a elaboraci—n de conclusi—ns claras. A mesma palabra Ôpredicci—nÕ pode ser utilizada en dous sentidos completamente diferentes. Moitas veces, cando un cient’fico fala de predicci—n, quere dicir Ôpredicci—n l—xicaÕ, Ž dicir, conformidade das observaci—ns individuais cunha teor’a ou cunha lei cient’fica. Xa que as ciencias f’sicas consisten, en moita maior medida c‡s biol—xicas, nun conxunto de teor’as, nestas ciencias a predicci—n l—xica desempe–a un cometido moito m‡is importante que na biolox’a. Predicir, tal e como se entende m‡is correntemente, consiste en deduci-lo futuro a partir do presente. Neste sentido, esta palabra lŽvanos cara a unha sucesi—n de acontecementos; tr‡tase dunha predicci—n ÔtemporalÕ. No eido das leis f’sicas estrictamente deterministas, as predicci—ns temporais absolutas son posibles, tal como o acaecemento dunha eclipse, por po–er un caso. En biolox’a, esta forma de predicci—n Ž moito m‡is arriscada. Mesmo nin se pode predici-lo sexo dun neno que vai nacer. Nos campos biol—xicos, polo comœn, as predicci—ns te–en un car‡cter moito m‡is probabilista ca nas ciencias f’sicas. Xa nos comezos do sŽculo XX se indicaban dœas raz—ns polas que os fen—menos biol—xicos son tan imprevisibles: a gran complexidade dos sistemas biol—xicos e a frecuencia coa que, en niveis xer‡rquicos superiores, aparecen calidades inesperadas (emerxencia). Pero, independentemente da sœa posterior significaci—n, un suceso ocorre — chou, e isto Ž conceptualmente dif’cil de admitir por algœns que se achegan ‡ biolox’a con ilusi—n, pero sen a base cient’fica necesaria para comprende-los seus procesos. As mutaci—ns espont‡neas provocadas polos erros na replicaci—n do ADN ilustran ben este indeterminismo nos seres vivos. Non hai relaci—n ningunha entre un suceso molecular e a sœa correspodente e posterior significaci—n biol—xica no fenotipo, se Ž que a ten no individuo portador do novo mutante ou na poboaci—n na que se desenvolve a vida dese individuo. O mesmo conta para o entrecruzamento dos cromosomas (crossing over), a sœa segregaci—n, a selecci—n dos gametos, de parella 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 203 Características dos seres vivos 203 sexual e para moitos outros feitos relacionados coa supervivencia e a reproducci—n. Nin os fen—menos moleculares subxacentes, nin os movementos mec‡nicos implicados nalgœns destes procesos, est‡n ligados —s seus efectos biol—xicos posteriores. POSIBILIDADE DE VARIACIÓN MORFOLÓXICA Ó LONGO DA HISTORIA INDIVIDUAL Existen especies con ciclos vitais complicados de xeito que, antes de acadaren o estadio reproductor pasan por moitos estadios intermedios chamados larvarios. Cada unha das formas larvarias pode ter, e de feito ten, morfolox’as de seu, e foron necesarios moitos estudios antes de asignar esas diversas formas a individuos da mesma especie, pero en diferentes estadios biol—xicos. As definici—ns de semellanza ou desemellanza entre os individuos da mesma especie te–en que referirse, por forza, ‡s formas que presentan nas mesmas fases dos ciclos vitais pois, doutra maneira, nunca se clasificar’an xuntos un cabezolo (forma infantil) coa r‡ (forma adulta) correspondente. Tampouco se asignar’an ‡ mesma especie dous eucaliptos de diferente idade, pois sabemos que nesta ‡rbore existe dimorfismo foliar relacionado con ela. COMENTARIO FINAL De xeito xeral, as caracter’sticas que presento e comento aparecen xuntas en t—dolos seres vivos. Quero insistir de novo en que non te–o en conta A metamorfose é un sinal da vida que se pode observar nalgúns vexetais como no eucalipto. Foto dunha árbore nova, e no recadro debuxo de follas adultas. 2 estudios 17/4/01 204 18:27 Página 204 Emilio Valadé del Río ningœn referente de morfolox’a, movemento, capacidades de fala, creatividade ou similares. Para moitos ser’a conveniente unha revisi—n persoal verbo do que, para eles, significan conceptos como Ôser vivoÕ e mesmo ÔvidaÕ. Gustar’ame pensar que estes comentarios axudaron na comprensi—n persoal destes conceptos. Hai unha observaci—n que quero facer a xeito de resumo. As dificultades para definir un concepto, ou incluso para albiscalo, non deben ser un atranco no avance do noso estudio, pero deixando sempre ben claro que queda ese aspecto do co–ecemento por definir, por co–ecer e, polo tanto, por utilizar — xeito. Foi o que fixo Darwin en relaci—n —s procesos hereditarios, e a’nda que non os co–ec’a, ese desco–ecemento non representou pexa ningunha para a elaboraci—n das sœas teor’as evolutivas. O mesmo Darwin sab’a que cando os mecanismos hereditarios fosen co–ecidos polo miœdo, moito de canto propo–’a poder’a ser interpretado de maneira m‡is concreta. Outra cousa que c—mpre termos en conta Ž que esta lista non pretende ser completa por unha raz—n moi comprensible, pero que convŽn non deixar de lado. Todo canto sabemos Ž gracias —s mŽtodos e ferramentas actuais de estudio. ƒ l—xico pensar que novas tŽcnicas e novos aparellos, sumados a novos co–ecementos, van resolver moitas dœbidas cient’ficas e formular‡n novos problemas. Daquela, Ž de esperar que gracias ‡ clarificaci—n e mailo avance dos conceptos cient’ficos, se co–ezan novas caracter’sticas de seres vivos e, o que Ž tan interesante, as que actualmente co–ecemos estar‡n mellor definidas. Sempre resultou dif’cil po–er un l’mite taxativo entre materia viva e materia inerte. Se investigadores gloriosos demostraron a imposibilidade do paso dende o estado inerte — vivo, semellando que quedara resolto o problema, hoxe volvemos atoparnos ante seres que son un reto —s nosos conceptos, por exemplo, os virus. ÀSon vivos? ÀNon o son? Os defensores de afirmar cada unha das preguntas formuladas dispo–en de argumentos v‡lidos para facelo. ÀE que dicir dos pri—ns? Pero non habemos ter arrogancia cient’fica nin deixarnos amolar por estas cuesti—ns aparentemente contradictorias. Son cousas propias do progreso no co–ecemento. Se aparecen contradicci—ns no corpo conceptual da biolox’a ou se conceptos vellos non aproveitan nas sœas aplicaci—ns —s co–ecementos actuais, temos que redefini-los conceptos, o cal non Ž unha tarefa pequena. Non ser’a a primeira vez que conceptos concretos te–en que ir cambiando paralelamente a como mudan os co–ecementos —s que se refiren eses mesmos conceptos. A historia da ciencia est‡ ateigada de casos deste estilo; por po–er dous, o de ‡tomo e o de gameto. Mentres, usemos esas caracter’sticas como propias dos seres vivos e te–‡molas en conta cando pensemos que pode existir vida noutras partes do 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 205 Características dos seres vivos universo. ƒ posible que con eses seres compartamos estas caracter’sticas, ou outras semellantes e axeitadas — ambiente de seu, pero que ninguŽn pense que imos ser parecidos en formas, costumes ou falas. Porque, se cadra, non precisan falar para relacion‡rense. BIBLIOGRAFÍA DE CONSULTA Dobzhansky, Th., ÒNothing in biology makes sense except in the light of evolutionÓ, Amer. Biol. Teacher, 35, 125-129, 1973. Jahn, L.; R. Lother; K. Sengland, Historia de la Biolog’a, Barcelona, Ed. Labor, 1989. 205 Mayr, E., The growth of biological thought. Diversity, Evolution and Inheritance, Harvard, Harvard University Press, 1982. Radl, E. M., Historia de las teor’as biol—gicas. Traducci—n da edici—n en alem‡n de 1909 e da inglesa de 1930. Madrid, Alianza Editorial, 1988, col. Alianza Universidad. Schršdinger, E., ÀQuŽ es la vida?, Barcelona, Tusquets Editores, 1984. Sober, E., Filosof’a de la biolog’a, Madrid, Alianza Editorial, 1996. Waddington, C. H., La naturaleza de la vida, Madrid, Ed. Norte y Sur, 1963. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 206 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 207 207 A RESPONSABILIDADE CIVIL DO PROFESORADO DE ENSINO NON UNIVERSITARIO JosŽ Pedro Morais Gallego Instituto 12 de Outubro Ourense 1. INTRODUCCIÓN correncia ou non de culpa ou neglixencia (Signes, 1992, p‡x. 958). Dentro do noso Dereito, xunto coa responsabilidade contractual derivada da transgresi—n dos deberes de conducta impostos por unha relaci—n debida a un contrato ou unha obriga, existe a chamada responsabilidade extracontractual, caracterizada pola ausencia dunha previa relaci—n xur’dica entre o autor dun dano e a v’ctima. Partindo deste artigo 1902, o C—digo Civil desenvolve a materia non soamente con respecto ‡ responsabilidade derivada dos feitos propios, sen—n tamŽn polos alleos. A responsabilidade extracontractual queda sancionada de modo xenŽrico no artigo 1902 do C—digo Civil, no que se di: ÒO que por acci—n ou omisi—n causa dano a outro, intervindo culpa ou neglixencia, est‡ obrigado a repara-lo dano causadoÓ. Este precepto considera un elemento subxectivo, Òculpa ou neglixenciaÓ, a’nda que unha moderna orientaci—n do Dereito tende a prescindir del, derivando cara a unha responsabilidade obxectiva, baseada na relaci—n causal existente entre o axente e o dano producido, xa que a obtenci—n dun beneficio utilizando certos medios que comportan determinados riscos implica a obriga de soportalos con t—dalas consecuencias, ‡ parte da con- O artigo 1903 do C—digo Civil, na sœa redacci—n primeira do ano 1889, recoll’a unha serie de supostos relativos a pais, titores, empresarios, etc., cun mesmo denominador comœn: a responsabilidade civil por feitos alleos. Un destes supostos, no par‡grafo sexto, fac’a referencia ‡ responsabilidade dos mestres e directores de artes e oficios con respecto —s prexu’zos causados polos seus alumnos ou aprendices mentres estean baixo a sœa custodia. Neste artigo, a responsabilidade dos pais ou titores sobre os seus fillos e a dos empresarios sobre os seus empregados serv’an como referencia no caso dos mestres e directores de artes e oficios, xa que estes actuaban con respecto —s seus alumnos e aprendices cunha relaci—n pr—xima ‡ paterna e ‡ empresarial (Rubio, 1993, p‡x. 920). Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 2 estudios 17/4/01 208 18:27 Página 208 José Pedro Morais Gallego Páxina do Liber Iudiciorum ou Fuero Juzgo promulgado por Recesvinto no ano 659. Esta compilación lexislativa atópase na base de lexislación española actual. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 209 A responsabilidade civil do profesorado de ensino non universitario Esta visi—n corresponde a unha realidade hist—rica con ra’ces na idade media, na que tanto o mestre na sœa acepci—n estricta coma o mestre artes‡n asum’a a dobre condici—n de empresario e de pai ou titor, en todo caso cun enorme poder disciplinario como se desprende da Lei VIII, t’tulo V do libro VI do Fuero Juzgo, onde se di: ÒSi algun homme mata aquel que tiene en guarda, — quel quiere castigar. Si el maestro que castiga su disciplo locamiente, si por ventura muere daquellas feridas; ... si no lo fizo por ninguna malquerencia, ni por ningun odio, non debe seer penado ni desfamado por el homezilio: ca assi cuemo dize la sancta escriptura: Mal aventurado es qui non quiere disciplinaÓ. Da mesma maneira, o Fuero de Valencia (Fuero XII, rœbrica I, libro II) trata o poder disciplinario do mestre coma se fose unha xurisdicci—n deste sobre o disc’pulo, permitindo sanciona-los seus furtos, rapinas e ofensas directamente e sen dar parte ‡ Xustiza (D’az, 1990, p‡x. 695). O panorama medieval mostra unha situaci—n de absoluto dominio do mestre sobre o seu disc’pulo, cunha preponderancia na que non Ž sorprendente que os mestres responderan dos erros dos que estaban baixo o seu sometemento. Este comportamento gremial que preside as relaci—ns entre mestres, disc’pulos e aprendices vai sufrir — longo do sŽculo XIX o influxo do nacente liberalismo, pero a influencia dos gremios non se extingue subitamente e, 209 a’nda que desaparece o estancamento normativo que os sustenta, este non Ž substitu’do por outro. Os proxectos do C—digo Civil de 1821, 1836, 1851 e 1882-88 recoll’an con distinta intensidade a superioridade do mestre e a dependencia e subordinaci—n dos alumnos e aprendices, que desembocar’an na responsabilidade civil. Os proxectos do C—digo Penal de 1821 e 1870 recoll’an igualmente esta idea de superioridade do mestre e a dependencia e subordinaci—n dos alumnos e aprendices. No momento da promulgaci—n do noso C—digo Civil, a relaci—n existente, tanto entre o director de artes e oficios como entre o mestre cos seus respectivos aprendices e disc’pulos, part’a, como xa quedou apuntado, dun forte poder disciplinario e, consecuentemente, mediada por unha forte subordinaci—n que colocaba o mestre ou director de taller como dotado dunha especie de patria potestade, agravada polo feito frecuente de que os alumnos ou aprendices conviviran cos mestres, co que se debilitaba o v’nculo do disc’pulo coa sœa familia. Neste contexto, tal como opina D’az Alabart, parec’a sensato que os mestres responderan en idŽntica medida c—s pais, xa que ti–an a mesma posibilidade e obriga de vixilancia sobre os seus disc’pulos (D’az, op. cit., p‡x. 701). Na actualidade, a realidade Ž totalmente distinta. Hoxe os mestres e mestras deixaron de te-la superioridade gremial atribu’da na antiga normativa. 2 estudios 17/4/01 210 18:27 Página 210 José Pedro Morais Gallego A masificaci—n e a organizaci—n e estructura docentes impiden en moitos casos unha vixilancia e atenci—n precisas, xa que a complexidade da vida escolar dificulta o control do alumnado por parte do profesorado e multiplica as acci—ns danosas na escola polo notable incremento dos factores de risco. Pensemos que unha parte importante da xornada escolar transcorre f—ra das aulas: excursi—ns, actividades complementarias, deportivas, recreos, etc., e Ž nestes per’odos Ñque Rubio Torrano denomina Ôactividades marxinaisÕÑ cando se produce a parte m‡is significativa das actividades danosas (Rubio, op. cit., p‡x. 922). profesor aparec’a demandado pola v’a do artigo 1903, e nos medios profesionais ped’ase con insistencia unha reforma neste campo, recomend‡ndose, como medida de presi—n, o cese de actividades extraescolares e complementarias mentres non houbese unha soluci—n (Rubio, op. cit., p‡x. 922). Cabe citar — respecto os artigos de CŽsar D’az e P’o Maceda no diario El Pa’s dos d’as 16 de setembro e 20 de outubro de 1987, respectivamente; de Antonio Mart’n Castro no diario ABC do 6 de outubro de 1987 e os publicados no peri—dico profesional El Magisterio Espa–ol as semanas do 16 — 22 e do 23 — 29 de setembro do mesmo ano. Non obstante, a redacci—n orixinaria do artigo 1903 continuaba vixente ata datas recentes (1991). Segundo este precepto, a obriga de repara-los danos era esixible non soamente polos actos e omisi—ns propios, sen—n polos daquelas persoas polas que se debera responder e, deste xeito, eran Ò... responsables os mestres ou directores de artes e oficios respecto —s prexu’zos causados polos seus alumnos e aprendices, mentres permanezan baixo a sœa custodiaÓ. Os medios profesionais afectados ped’an, basicamente, que a Administraci—n asumise directamente a protecci—n dos funcionarios (defensa xur’dica e pagamento de indemnizaci—ns e fianzas), como unha v’a preferible ‡ da subscrici—n dun seguro polo mesmo profesorado ou polas persoas das que dependeran os centros. O desaxuste entre a norma e a complexa realidade da vida escolar provocou unha situaci—n dif’cil para o profesorado, que era o responsable das acci—ns danosas do seu alumnado, tendo en ocasi—ns que facer fronte a reclamaci—ns civ’s de certa importancia econ—mica derivadas de feitos que ou non controlaba, ou dificilmente pod’a evitar. O malestar medrou a medida que se fac’an pœblicos casos nos que o 2. A REFORMA DOS ARTIGOS 1903 E 1904 DO CÓDIGO CIVIL POLA LEI 1/1991, DO 7 DE XANEIRO A reforma suprime o vello par‡grafo 5¼ e modifica o antigo par‡grafo 6¼ Ñhoxe 5¼Ñ alterando os suxeitos responsables e as circunstancias das que deriva a responsabilidade. O par‡grafo suprimido fac’a referencia ‡ responsabilidade do Estado cando obraba por mediaci—n dun axente especial; a 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 211 A responsabilidade civil do profesorado de ensino non universitario esta cuesti—n farase referencia m‡is adiante. Afecta, igualmente, a reforma — artigo 1904, que incorpora un segundo par‡grafo a este precepto. A modificaci—n substancial prodœcese no novo par‡grafo 5¼ do artigo 1903 no que a responsabilidade civil polos danos causados polos alumnos menores de idade se traslada dos profesores —s titulares de centros docentes. Elim’nase a responsabilidade do profesorado como tal polos actos il’citos dos seus alumnos, sen prexu’zo de que se poida aplicar, se Ž o caso, o artigo 1902 cando sexa a sœa imprudencia a causante do dano; esa responsabilidade corresponde, segundo di a Exposici—n de Motivos da nova lei, —s que deben adopta-las correspondentes medidas de organizaci—n, os titulares do centro docente. No novo par‡grafo 5¼ do artigo 1903 prodœcese igualmente unha novidade significativa referida — ‡mbito da responsabilidade. Efectivamente, no antigo artigo 1903.6 dic’ase que os mestres responder’an dos seus alumnos Òmentres permanezan baixo a sœa custodiaÓ; neste precepto non se determinaba se o permanecer baixo a sœa custodia se consideraba soamente no lugar e momentos no que se impart’an as ensinanzas ou tamŽn, en certos casos, f—ra duns e outros (D’az, 1991, p‡x. 448; Rubio, 1993, p‡x. 931). A nova redacci—n pretende abranguer un maior abano de situaci—ns nas que poden encontrarse os alumnos dun 211 centro docente, relacionadas coa actividade propia deste. As’, con respecto —s alumnos menores de idade, os titulares dun centro docente de ensino non superior responder‡n Òdurante os per’odos de tempo nos que os mesmos estean baixo o control ou vixilancia do profesorado do Centro desenvolvendo actividades escolares ou extraescolares e complementariasÓ. Segundo di Rubio Torrano, o adxectivo ÒcomplementariasÓ engadido ‡ expresi—n Òactividades extraescolaresÓ, limita o suposto espacio-temporal, dado que a complementariedade se predica das actividades escolares, Ž dicir, tr‡tase de cubrir tamŽn os supostos de danos producidos no desenvolvemento de actividades que, sendo extraescolares (excursi—n ou visita did‡ctica), complementan as propiamente escolares. A inclusi—n, polo tanto, do adxectivo ÒcomplementariasÓ acouta o ‡mbito dentro do que vai responder o centro docente (Rubio, op. cit., p‡x. 931). A segunda importante modificaci—n da Lei 1/1991, do 7 de xaneiro, Ž a incorporaci—n dun segundo par‡grafo — artigo 1904 que inclœe a acci—n de repetici—n dos titulares dos centros fronte — profesorado, — que poder‡n esixirlle as cantidades satisfeitas cando incorreran en dolo ou culpa grave no exercicio das sœas funci—ns que causaran o dano. Este precepto Ž criticado pola doutrina, polo feito de que a Lei 1/1991 non parece modifica-lo criterio de responsabilidade por culpa, e formular que o titular dun centro docente, que responde por culpa, poida repetir 2 estudios 17/4/01 212 18:27 Página 212 José Pedro Morais Gallego fronte — profesor as cantidades satisfeitas — prexudicado resulta pouco coherente, sen—n contradictorio. 3. BREVE REFERENCIA ÁS MODIFICACIÓNS INTRODUCIDAS NO CÓDIGO PENAL EN MATERIA DE RESPONSABILIDADE CIVIL A Lei 1/1991, do 7 de xaneiro, que se vŽn comentando, modificou tamŽn o artigo 22 do anterior C—digo Penal verbo da responsabilidade civil do profesorado; quedou redactado do modo seguinte: ÒA responsabilidade subsidiaria que se establece no artigo anterior ser‡ tamŽn extensiva ‡s persoas, entidades, organismos e empresas dedicadas a calquera xŽnero de industria, polos delictos ou faltas en que incorreran os seus empregados ou dependentes no desempe–o das sœas obrigas ou servicio. Igualmente ser‡ extensiva a devandita responsabilidade subsidiaria ‡s persoas ou entidades que sexan titulares dun Centro docente de ensinanza non superior, polos delictos ou faltas en que incorreran os alumnos do mesmo, menores de dezaoito anos, durante os per’odos nos que eses alumnos estean baixo o control ou vixilancia do profesorado do Centro, desenvolvendo actividades escolares ou extraescolares e complementariasÓ. Nesta modificaci—n produc’ase unha supresi—n e unha adici—n. No antigo texto expres‡base a responsabilidade subsidiaria dos amos e mestres polos delictos en que incorreran os seus criados, disc’pulos, oficiais e aprendices. Esta referencia desaparece e per- manece inalterado o resto, de xeito que soamente se considera a responsabilidade civil subsidiaria do empresario polos delictos e faltas dos seus dependentes ou empregados. A adici—n consiste na incorporaci—n do segundo par‡grafo que tipifica a responsabilidade das persoas ou entidades titulares dun centro docente de ensino non superior polos delictos ou faltas dos seus alumnos menores de idade civil en determinadas circunstancias. M‡is tarde, a Lei Org‡nica 10/1995, do 23 de novembro (BOE do 24 de novembro de 1995), aproba o novo C—digo Penal que determina o seguinte: ÒToda persoa criminalmente responsable dun delicto ou falta o Ž tamŽn civilmente se do feito se derivaran danos ou prexu’zosÓ (art. 116). No artigo 121.1 establece que: ÒO Estado, a Comunidade Aut—noma, a Provincia, a Illa, o Municipio e demais entes pœblicos, segundo os casos, responden subsidiariamente dos danos causados polos penalmente responsables dos delictos dolosos ou culposos, cando estes sexan autoridade, axentes e contratados da mesma ou funcionarios pœblicos no exercicio dos seus cargos ou funci—ns sempre que a lesi—n sexa consecuencia directa do funcionamento dos servicios pœblicos que lles estivesen confiados, sen prexu’zo da responsabilidade patrimonial derivada do funcionamento normal ou anormal dos ditos servicios esixible conforme ‡s normas de procedemento administrativo, e sen que en ningœn caso, poida darse duplicidade indemnizatoriaÓ. As’, xunto coa responsabilidade patrimonial directa e obxectiva da 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 213 A responsabilidade civil do profesorado de ensino non universitario Administraci—n cos particulares, prevista no artigo 106.2 da Constituci—n e os artigos 139 e seguintes da Lei 30/1992, do 26 de novembro, enc—ntrase esta responsabilidade civil subsidiaria do citado artigo 121 do C—digo Penal e que non difire substancialmente da exposta no xa derrogado artigo 22 do c—digo anterior, coa excepci—n que agora especifica Òque a lesi—n sexa consecuencia directa do funcionamento dos servicios pœblicos que lles estivesen confiadosÓ. 4. A RESPONSABILIDADE DA ADMINISTRACIÓN Ata a reforma introducida no artigo 1903 do C—digo Civil pola Lei 1/1991, do 7 de xaneiro, o seu par‡grafo 5¼ dispo–’a que ÒO Estado Ž responsable neste concepto cando obre pola mediaci—n dun axente especial; pero non cando o dano foi causado por funcionario — que propiamente corresponda a xesti—n practicada, caso no que ser‡ aplicable o disposto no artigo anteriorÓ. A norma deu pŽ ‡ xurisprudencia para entender que a Administraci—n soamente era responsable cando obraba pola mediaci—n dun Òaxente especialÓ, en canto —rgano alleo a tal Administraci—n; logo, os danos causados polos seus propios —rganos e funcionarios cando obraban no exercicio dos seus cargos non lle eran imputados, polo que era responsable deles o funcionario ou titular do —rgano. As’ foi entendida a remisi—n — Òdisposto no artigo anteriorÓ pola antiga xurispru- 213 dencia do Tribunal Supremo (sentencias do 18 de maio de 1904, 8 de xullo de 1911 e 18 de febreiro de 1914). Segundo este punto de vista, ’ase cara ‡ plena irresponsabilidade da man pœblica (Lacruz, 1995, p‡x. 535). A doutrina opuxo a tal interpretaci—n outra m‡is axustada, segundo a cal o Estado Ž responsable cando obre por medio dunha persoa allea ‡ Administraci—n, mentres que cando o fai por medio do Òfuncionario — que propiamente corresponda a xesti—n practicadaÓ, Ž a propia Administraci—n a que actœa e responde segundo Òo disposto no artigo anteriorÓ Ño 1902, polo feito propioÑ (Garc’a de Enterr’a, 1955, p‡x. 1104). De t—dolos xeitos, a tese da irresponsabilidade quedou radicalmente inoperante coa publicaci—n da Lei de expropiaci—n forzosa, do 16 de decembro de 1954, pola que a Administraci—n pasa da m‡is absoluta irresponsabilidade ‡ plena responsabilidade civil e administrativa, non soamente por culpa, sen—n acentuadamente obxectiva, a’nda que esta lei s— se ocupaba dos danos producidos nos bens de car‡cter material. No ano 1957 publ’case a Lei do rŽxime xur’dico da Administraci—n do Estado, do 26 de xullo, que establec’a no seu artigo 40 a responsabilidade da Administraci—n por Òtoda lesi—n sufrida polos particulares en calquera dos seus bens ou dereitosÓ. Exceptœase o caso de forza maior e basta con que o dano sexa producido no exercicio normal ou anormal 2 estudios 17/4/01 214 18:27 Página 214 José Pedro Morais Gallego das funci—ns encomendadas, quedando confirmado o car‡cter obxectivo da responsabilidade. dereitos, salvo nos casos de forza maior, sempre que a lesi—n sexa consecuencia do funcionamento dos servicios pœblicosÓ. A Constituci—n de 1978 eleva a alto rango esta tutela no seu artigo 106.2, segundo o cal ÒOs particulares, nos termos establecidos pola Lei, ter‡n dereito a ser indemnizados por toda lesi—n que sufran en calquera dos seus bens e Na actualidade, xunto ‡ normativa constitucional, o rŽxime vixente est‡ na Lei 30/1992, do 26 de novembro, do rŽxime xur’dico das administraci—ns pœblicas e do procedemento administrativo comœn. No artigo 139.1 Santo Agostiño na Escola Gramática, Benozzo Gozzoli, 1465. Diversos momentos da actividade na escola. 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 215 A responsabilidade civil do profesorado de ensino non universitario establece que ÒOs particulares ter‡n dereito a ser indemnizados polas Administraci—ns Pœblicas correspondentes, por toda lesi—n que sufran en calquera dos seus bens e dos seus dereitos, salvo nos casos de forza maior, sempre que a lesi—n sexa consecuencia do funcionamento normal ou anormal dos servicios pœblicosÓ. Este artigo fai referencia ‡ responsabilidade obxectiva pola actuaci—n das administraci—ns pœblicas f—ra das relaci—ns de Dereito privado. No tocante ‡s actuaci—ns en relaci—ns de Dereito privado, o artigo 144 da citada lei di: ÒCando as Administraci—ns Pœblicas actœen en relaci—ns de Dereito privado, responder‡n directamente dos danos e prexu’zos causados polo persoal que estea — seu servicio, consider‡ndose a actuaci—n do mesmo, actos propios da Administraci—n ‡ que estean prestando servicioÓ. Neste caso, a responsabilidade da Administraci—n non Ž obxectiva pois, se ben se entende que ela Ž a que obra Ñmediante o persoal — seu servicioÑ, para que deba indemnizar pola sœa actuaci—n danosa ser‡ preciso que se trate dun acto culpable. En canto ‡ responsabilidade do funcionario, a nova regulamentaci—n Ž criticada pola doutrina. Conforme o sistema da Lei de expropiaci—n forzosa e da Lei do rŽxime xur’dico da Administraci—n do Estado, a responsabilidade directa da Administraci—n non implicaba a exoneraci—n total dos funcionarios, sen—n que unha e outros aparec’an, para unha maior garant’a da 215 v’ctima, como responsables solidarios (a Administraci—n, obxectivamente, e os funcionarios, s— por dolo ou culpa grave). Non obstante, a Lei do rŽxime xur’dico das administraci—ns pœblicas e do procedemento administrativo comœn establece imperativamente no artigo 145.1 que ÒPara facer efectiva a responsabilidade patrimonial ... os particulares esixir‡n directamente ‡ Administraci—n Pœblica correspondente as indemnizaci—ns por danos e prexu’zos causados polas autoridades e persoal — seu servicioÓ. No apartado 2¼ deste artigo queda aberta a v’a de regreso pola que a Administraci—n poder‡ esixirlle ‡s autoridades e demais persoal — seu servicio as responsabilidades en que incorreran por dolo, culpa ou neglixencia grave (Lacruz, op. cit., p‡x. 539). 5. ELEMENTOS CONFORMADORES DA RESPONSABILIDADE CIVIL SEGUNDO A LEI 1/1991 5.1 TITULARIDADE DOS CENTROS DOCENTES Como xa quedou apuntado, o obxecto fundamental da reforma foi o traslado da responsabilidade —s titulares dos centros docentes de ensino non universitario. As persoas que se encontran ‡ fronte destes centros como titulares poden ser persoas f’sicas ou xur’dicas. Estas œltimas poden ser privadas, que desenvolven o servicio pœblico do ensino a travŽs de distintos esquemas organizativos, e pœblicas que, xeralmente, 2 estudios 17/4/01 216 18:27 Página 216 José Pedro Morais Gallego est‡n entroncadas coa Administraci—n central, auton—mica ou local. O centro docente debe ser de ensino non superior, o que atende a educaci—n infantil, primaria e secundaria, abranguendo a educaci—n secundaria obrigatoria, o bacharelato e, mentres non estea implantado o novo sistema educativo na sœa totalidade, a formaci—n profesional de grao medio. Segundo a doutrina, non parece que estes centros deban impartir necesariamente ensinanzas regradas, de xeito que o precepto afectar’a de igual modo ‡s chamadas ÒacademiasÓ que ofrecen cursos propios ou ben ensino encami–ado — reforzo da aprendizaxe de materias que conforman os plans de estudio do ensino regrado (Rubio, 1993, p‡x. 934). Con respecto ‡s ensinanzas de rŽxime especial, en particular as art’sticas e de idiomas, o artigo 1903 afectar‡ —s centros que imparten o ensino de Mœsica e Danza nos niveis elemental e medio, e de Artes pl‡sticas e Dese–o no grao medio; non afectar‡ —s centros de ensino de Arte dram‡tica, xa que esta soamente comprende un grao de car‡cter superior. Con relaci—n — ensino de idiomas, depender‡ dos diferentes casos (Signes, 1992, p‡x. 960). En xeral, a doutrina incl’nase por unha interpretaci—n ampla do termo Ôcentro docenteÕ, de modo que cabe inclu’r por extensi—n os centros que, sen impartiren propiamente ensino, son garder’as e centros de educaci—n preescolar, residencias estudiant’s, entidades organizadoras de campamentos e centros de rehabilitaci—n de menores (Rubio, op. cit., p‡x. 934; De çngel, 1991, p‡x. 2027; D’az Alabart, 1991, p‡x. 448 e Caballero, 1991, p‡x. 917). Doutro modo, esta extensi—n ampla do termo Ôcentro docenteÕ non debe inclu’-lo suposto do profesor particular que, de forma espor‡dica ou incidental, se dedica a impartir clases ÔparticularesÕ no seu domicilio, nin sequera no caso do profesor dedicado de forma prioritaria a tal actividade. A expresi—n Ôcentro docenteÕ leva ‡ esixencia dunha m’nima estructura organizativa e, nestes supostos, a posible responsabilidade non derivar’a do artigo 1903, sen—n do artigo 1902 como responsabilidade subxectiva por feito propio. Cando o centro responsable sexa de titularidade pœblica, o dano causado polo alumno pode ser formulado como consecuencia do funcionamento do servicio pœblico de ensino e, polo tanto, indemnizable conforme as regras sobre responsabilidade civil da Administraci—n pœblica. Con relaci—n ‡ responsabilidade do profesor-funcionario, inclœen a v’a de regreso da Administraci—n o artigo 121.1 da Lei de expropiaci—n forzosa, o artigo 135 do regulamento da Lei de expropiaci—n forzosa e o artigo 42 da Lei do rŽxime xur’dico da Administraci—n do Estado. Se o profesor actuou con dolo ou culpa grave, o prexudicado poder‡ dirixirse contra a 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 217 A responsabilidade civil do profesorado de ensino non universitario Administraci—n educativa de que se trate ou contra o propio funcionario, pois a responsabilidade de ambos Ž solidaria. Normalmente Ž m‡is vantaxoso dirixirse contra a Administraci—n porque, dunha parte, non ser‡ necesario proba-la existencia de culpa e, doutra, non se asume o risco da posible insolvencia do profesor-funcionario (Rubio, op. cit., p‡x. 936). Para os centros privados Ž directamente aplicable o par‡grafo 5¼ do artigo 1903 do C—digo Civil e responder‡n dos danos causados polos seus alumnos as persoas ou entidades que sexan titulares. No caso dos centros concertados, xorden diverxencias interpretativas na doutrina. Para Rubio Torrano, a responsabilidade civil docente seguir‡ as normas do C—digo Civil, xa que, a’nda que se considerase o concerto escolar como un suposto pr—ximo ‡ concesi—n administrativa, nin a titularidade nin a direcci—n do centro corresponde ‡ Administraci—n pœblica (Rubio, op. cit.). 5.2 O PROFESORADO A exposici—n de motivos da Lei 1/1991, do 7 de xaneiro, de modificaci—n dos c—digos civil e penal en materia de responsabilidade civil do profesorado, fai referencia — persoal docente dun modo amplo, a’nda que os termos utilizados pola lei son os de ÔprofesoradoÕ e ÔprofesoresÕ. A extensi—n dos termos depender‡ da amplitude dada — termo Ôcentro docenteÕ. 217 En xeral, a doutrina entende como razoable estende-lo termo ÔprofesorÕ —s que, sen exerce-lo labor propiamente, realizan tarefas espec’ficas de garda dos menores nos centros docentes, tales como monitores de excursi—ns, campamentos, vixilantes dun comedor ou dun autobœs escolar, etc. M‡is dubidoso resulta admitir baixo esta denominaci—n os empregados que, mesmo tendo certo contacto cos escolares, carecen do deber espec’fico de garda e vixilancia sobre eles. De çngel Y‡guez avoga por unha acepci—n ampla do termo ÔprofesorÕ, inclu’ndo tamŽn outros empregados dos centros, tales como os gardadores e bedeis (De çngel, op. cit., p‡x. 2036); pola contra, D’az Alabart considera que un bedel non ten a misi—n de custodia-los alumnos (D’az, op. cit., p‡x. 447). O m‡is l—xico ser’a inclu’r estes œltimos na consideraci—n de empregados ou dependentes, para os efectos dos artigos 1903.4 e 1904.1 do C—digo Civil. 5.3 A MINORÍA DE IDADE DO ALUMNO O precepto esixe que tanto os causantes dos danos e prexu’zos como os autores dos delictos ou faltas productores deses danos deben ser menores de idade. En primeiro lugar, Ž preciso facer unhas consideraci—ns sobre a minor’a de idade. O novo C—digo Penal de 1995, aprobado pola Lei Org‡nica 10/1995, do 23 de novembro, establece a idade penal nos dezaoito anos no artigo 19. Non obstante, e segundo a disposici—n final 7» do novo C—digo 2 estudios 17/4/01 218 18:27 Página 218 José Pedro Morais Gallego Penal, queda exceptuada a entrada en vigor dese artigo 19 ata que adquira vixencia a lei que regule a responsabilidade penal do menor. Conforme o artigo 116 do C—digo Penal de 1995, toda persoa criminalmente responsable dun delicto ou falta tamŽn Ž responsable civilmente se do feito derivaran danos ou prexu’zos. Os menores de 16 anos est‡n exentos de responsabilidade criminal, segundo o artigo 8.2¼ do anterior C—digo Penal declarado expresamente vixente. Polo tanto, a partir dos 16 anos o autor dun delicto ou falta Ž responsable civil dos danos e prexu’zos derivados da sœa actuaci—n il’cita; un menor de 16 anos non ser’a responsable civil dos danos ocasionados pola comisi—n dun delicto porque non Ž criminalmente responsable. Non obstante, o artigo 22.2 do antigo C—digo Penal (tamŽn declarado expresamente vixente na disposici—n derrogatoria do novo C—digo Penal), — referirse ‡ responsabilidade dos titulares de centros docentes polos delictos ou faltas dos seus alumnos, identifica estes polo dato de seren Òmenores de 18 anosÓ. As’, de forma paradoxal e incomprensible, a atribuci—n de responsabilidade civil derivada da conducta danosa tipificada penalmente Ñpracticada por un maior de 16 anos e menor de 18Ñ ser‡ determinada polo feito de que tal conducta poida ser encaixada no contexto escolar Ñrespondendo subsidiariamente os titulares dos centros docentesÑ, ou f—ra dela, Ñsendo neste caso responsables os maiores de 16 anosÑ. Na nova redacci—n do artigo 1903 do C—digo Civil non se fai referencia ‡ responsabilidade civil dos titulares dos centros docentes polos danos ocasionados polos menores emancipados; non obstante, hai acordo na doutrina en que estes responden por si mesmos xa que a emancipaci—n habilita o menor para t—dolos actos da vida civil (Caballero, op. cit., p‡x. 918). Para os maiores de 18 anos que se encontren nos centros docentes de ensino non superior, a maior’a de idade impide a sœa inclusi—n no suposto de feito normativo, polo que deber‡n responder directamente. A situaci—n de certos alumnos maiores de idade que estean incapacitados ou coa patria potestade prorrogada pode ser m‡is complexa. Segundo o artigo 36.1 da LOXSE, o sistema educativo Òdispor‡ dos recursos necesarios para que os alumnos con necesidades educativas especiais, temporais ou permanentes, poidan acadar dentro do mesmo sistema os obxectivos establecidos con car‡cter xeral para t—dolos alumnosÓ. ƒ evidente que a realizaci—n de actividades escolares ou extraescolares e complementarias por parte destes alumnos constituir‡ un factor de risco, en moitos casos, de similar ou igual magnitude ca se se tratase de alumnos menores de idade sen limitaci—ns f’sicas ou ps’quicas. A doutrina ten criterios diversos neste sentido. Para Rubio Torrano non son aplicables por analox’a os 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 219 A responsabilidade civil do profesorado de ensino non universitario preceptos sobre a responsabilidade dos titulares dos centros docentes. Este autor parte de que os supostos e os graos de incapacitaci—n poden ser tan variados coma as persoas incapacitadas, e apunta o contido do artigo 210 do C—digo Civil que establece que Òa sentencia que declare a incapacitaci—n determinar‡ a sœa extensi—n e l’mites, as’ como o rŽxime de tutela ou garda — que debe quedar sometido o incapacitadoÓ. Deste xeito, non sendo a incapacitaci—n unha, non semella razoable reducir t—dolos casos de incapacitados a un œnico suposto co fin de aplicarlle analoxicamente unhas determinadas normas; o mesmo trato, e con maior raz—n, debe corresponder —s maiores de idade que, diminu’dos f’sica ou psiquicamente, non estean legalmente incapacitados ou sometidos a patria potestade prorrogada (Rubio, op. cit., p‡x. 937). D’az Alabart ten unha opini—n contraria. Para esta autora, non queda outra soluci—n que emenda-la omisi—n da lexislaci—n a travŽs da aplicaci—n anal—xica das normas sobre a responsabilidade dos titulares dos centros, xa que carecer’a de sentido entender que por tales persoas responden seus pais ou titores incluso nos per’odos nos que estean realizando actividades escolares ou extraescolares (D’az, op. cit., p‡x. 454). 5.4 A ESIXENCIA DE CULPA A exposici—n de motivos da Lei 1/1991, do 7 de xaneiro, sinala que o rŽxime de responsabilidade que para os profesores e mestres establec’an as 219 antigas normas non se axustaba ‡ realidade dos nosos d’as, xa que se trataba de normas con fundamento na chamada culpa in vigilando, concibidas nuns momentos nos que exist’a unha relaci—n de suxeici—n do alumno — profesor en termos que hoxe non se producen na vida docente coti‡. A reforma por esta lei do artigo 1903 do C—digo Civil deixou inalterado o par‡grafo final deste e as’ indica que Òa responsabilidade da que trata este artigo cesar‡ cando as persoas nel mencionadas proben que empregaron toda a dilixencia dun bo pai de familia para preve-lo danoÓ. A responsabilidade do titular dun centro docente non ser‡ por culpa in vigilando xa que, ademais de estar descartada na exposici—n de motivos da citada lei, os titulares dos centros non se ocupan ordinariamente das tarefas de vixilancia e control do alumnado, propias do profesorado. A dilixencia esixible — titular do centro deberase medir en relaci—n coa elecci—n e control do profesorado (culpa in eligendo), as’ como na atenci—n ‡ infraestructura e medios que ofrece o centro para o desenvolvemento das diferentes actividades. Esta responsabilidade cesar’a no caso de que o titular do centro puidese probar que o feito danoso foi imprevisible e inevitable. Con todo, o feito de que o alumno menor de idade sexa ou non quen de discerni-lo alcance dos seus actos, soamente Ž relevante para os efectos de establece-la sœa propia responsabilidade, directa e por culpa, 2 estudios 17/4/01 Página 220 José Pedro Morais Gallego La Voz de Galicia 15-feb./99 220 18:27 Actividade extraescolar con alumnos de educación infantil. A responsabilidade cesa cando se proba a dilixencia empregada polo mestre. derivada do artigo 1902 do C—digo Civil, non sendo transcendente para determina-la culpa do titular do centro ou, se Ž o caso, a do profesor, que deriva da sœa propia culpa e precisamente de non observa-lo coidado esixido sobre os alumnos sometidos — seu control. En definitiva, a culpa como elemento fundamentador da responsabilidade do centro no artigo 1903 do C—digo Civil non vai facer referencia a consideraci—ns de car‡cter moral ou subxectivo, sen—n a aspectos fundamentalmente organizativos. Existir‡ culpa en tanto existan desaxustes nas medidas de organizaci—n adoptadas ou, m‡is expresamente, cando os resultados danosos sexan atribu’dos —s referidos aspectos organizativos. A’nda que a rœbrica que engloba os artigos do C—digo Civil que se citan Ž ÒDas obrigaci—ns que nacen de culpa ou neglixenciaÓ, obsŽrvase unha separaci—n do compo–ente subxectivo de culpabilidade no cami–o dunha responsabilidade de car‡cter obxectivo. Non obstante, o Tribunal Supremo ten matizado esta tendencia cara a 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 221 A responsabilidade civil do profesorado de ensino non universitario unha responsabilidade obxectiva, declarando que o desenvolvemento da actividade educativa nun centro escolar non pode cualificarse de perigosa, polo que non se pode falar sen m‡is de culpa obxectiva pola teor’a do risco, sen—n que deben aplicarse as normas xerais relativas ‡ culpa extracontractual e a necesidade de acredita-lo concurso de culpa ou neglixencia no demandado (STS do 8 de maio e 10 de outubro de 1995 e do 10 de marzo de 1997). 5.5 A PRODUCCIÓN DUN DANO O artigo 1902 do C—digo Civil establece que Òo que por acci—n ou omisi—n causa dano a outro, intervindo culpa ou neglixencia, est‡ obrigado a repara-lo dano causadoÓ. Esta obriga de reparar nacer‡ coa producci—n do dano, sexa patrimonial, f’sico ou moral. No ‡mbito escolar, as lesi—ns constitœen o suposto m‡is frecuente do feito danoso, e poden adquirir un papel relevante as ofensas, tales como as de corte xen—fobo, racista ou atentatorias contra a honra dos membros que compo–en a familia, comportamentos verbais causantes de importantes danos nos alumnos e que resultan especialmente dif’ciles de controlar (Rubio, op. cit., p‡x. 939). O causante do dano debe ser un menor de idade e alumno do centro responsable; quedan exclu’dos da norma os danos ocasionados por un menor que, circunstancialmente, estivese no centro docente sendo alleo a el, as’ como os danos producidos no cole- 221 xio por un profesor ou unha terceira persoa. A amplitude da expresi—n legal Òactividades escolares ou extraescolares e complementariasÓ indica que o acto danoso debe producirse no ‡mbito organizativo do propio centro, dentro do que a doutrina chama Òesfera de riscoÓ da entidade responsable; as’, a responsabilidade alcanzar‡ a derivada dos feitos acontecidos no marco temporal daquelas actividades, durante o cal pesa sobre o centro o deber de organizaci—n e sobre o profesorado o de vixilancia dos seus alumnos. Os danos p—dense producir en calquera dos integrantes da comunidade escolar ou nos seus bens (outros alumnos, profesores, empregados, etc.), ou terceiras persoas, xa que o prexudicado non ten por quŽ estar relacionado co centro. No caso de autolesi—ns ou danos causados polo alumno a si mesmo, non hai un acordo un‡nime na doutrina. Poder’ase aprecia-la responsabilidade civil por feito propio, do artigo 1902, o profesor neglixente ou culpable por omisi—n do seu deber de vixilancia do menor; ata se poder’a apreciar tal responsabilidade no propio centro. Para Rubio Torrano non debe exclu’rse a aplicaci—n do par‡grafo 4¼ do artigo 1903, xa que o axente do dano Ž un alumno menor e no precepto non se aprecia indicio ningœn que permita exclu’-la responsabilidade por feito alleo do titular do centro docente cando o dano sexa causado a si mesmo 2 estudios 17/4/01 222 18:27 Página 222 José Pedro Morais Gallego polo alumno menor de idade (Rubio, op. cit., p‡x. 940). D’az Alabart non comparte este punto de vista no suposto do dano causado por un menor a si mesmo (D’az, op. cit., p‡x. 454). 6. SITUACIÓN ACTUAL Coa modificaci—n introducida no C—digo Civil pola Lei 1/1991, do 7 de xaneiro, pasouse dun rŽxime medieval de responsabilidade civil do profesorado a outro moderno, que acolle a forte tendencia do dereito comparado e a abundante xurisprudencia espa–ola con vistas a unha maior obxectivaci—n da responsabilidade extracontractual dos entes titulares de actividades ou cousas que causan danos estatisticamente inevitables. Esta reforma atribœelle — titular do centro docente unha responsabilidade estricta baseada no moderno criterio do risco creado, deixando a un lado a persoa, o concreto profesor ou docente que puido estar comprometido co feito danoso. A soluci—n Ž tecnicamente correcta xa que tamŽn coincide co dereito comparado, co fin de obxectivar s— a responsabilidade daquel suxeito que m‡s facilmente pode absorbe-lo custo do dano e distribu’lo axeitadamente a travŽs do sistema de prezos ou do seguro. Por iso se deixa ‡ parte o profesor e non se obxectiva — mesmo tempo a sœa responsabilidade persoal, que segue suxeita ‡s regras xerais do dereito comœn: culpa subxectiva e probada pola v’ctima (Zelaya, 1995, p‡x. 635). Con todo, p—dese dicir que non Ž a soluci—n a t—dolos problemas que presenta a complexa actividade educativa no campo da responsabilidade civil dos docentes. As’ se pon de manifesto en diversas sentencias de diferentes tribunais de Xustiza, nas que se estima a responsabilidade civil extracontractual do centro ou do seu director ou directora por accidentes sufridos polos alumnos incluso unha vez terminada a xornada escolar. A xa citada Lei 30/1992, do 26 de novembro, de rŽxime xur’dico das administraci—ns pœblicas e do procedemento administrativo comœn, e o desenvolvemento regulamentario do seu T’tulo X de responsabilidade patrimonial da Administraci—n Pœblica polo Real Decreto 429/1993, do 26 de marzo, levaron ‡ pr‡ctica a responsabilidade obxectiva da Administraci—n, pola que esta pasaba a responder directamente polos danos ou prexu’zos causados por accidentes escolares. As diferentes administraci—ns educativas levaron a cabo diversos procedementos para a aplicaci—n da normativa, tales como a ÒCarpeta de Atenci—n-Accidentes EscolaresÓ, existente obrigatoriamente nos centros e que contŽn a informaci—n dirixida —s pais sobre o procedemento de reclamaci—n de danos e prexu’zos e a contrataci—n de distintas p—lizas de seguros que garanten a responsabilidade civil en xeral da Administraci—n, dos seus 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 223 A responsabilidade civil do profesorado de ensino non universitario organismos e do persoal dependente deles. Estas p—lizas garanten o pagamento das indemnizaci—n das que os asegurados resulten civilmente responsables, inclu’ndo as posibles fianzas e 223 defensa xur’dica, e que sexan consecuencia dos danos materiais ou corporais derivados de acci—ns ou omisi—ns propias da actividade, neste caso, docente. Con car‡cter xeral exclœen os O principe Siddertha vai á escola. Gandhara, século III. Neste caso non semella que houbese problemas co transporte escolar. 2 estudios 17/4/01 224 18:27 Página 224 José Pedro Morais Gallego feitos dolosos, mal intencionados ou fraudulentos dos asegurados. As reclamaci—ns dos danos e prexu’zos por accidentes escolares non sempre son estimadas polas administraci—ns educativas, pois Ž preciso que os feitos sexan consecuencia dun funcionamento anormal do servicio educativo ou que exista neglixencia por parte do profesorado, circunstancias bastante improbables polas normas de vixilancia e control que se gardan nos centros. Isto d‡ paso ‡s reclamaci—ns ante os tribunais de xustiza na v’a contencioso-administrativa, mesmo na v’a civil e penal posto que, segundo reiterada xurisprudencia do Tribunal Supremo Òo prexudicado polo acto il’cito pode dirixi-la sœa demanda contra o autor material do dano e contra o que deba responder por culpa in vigilando ou in eligendoÓ (STS do 27 de outubro de 1982 e do 4 de abril de 1997). Por outro lado, a existencia de p—lizas e a sœa difusi—n d‡ lugar — aumento de litixios e de reclamaci—ns puramente especulativas, dirixidas fundamentalmente ‡ obtenci—n de indemnizaci—ns econ—micas. De novo, p—dese constatar un certo retraemento nos centros ‡ hora de inclu’ren na programaci—n anual aquelas actividades escolares e extraescolares ou complementarias que impliquen riscos, tales como sa’das do centro, viaxes de estudios ou actividades deportivas. Recentemente, os medios profesionais fac’anse eco da inquietude do profesorado pola existencia de proba- bles baleiros legais con relaci—n ‡ posible extensi—n da responsabilidade civil —s espacios non estrictamente escolares, como poden se-las entradas e sa’das dos centros, a permanencia de alumnos en comedores escolares f—ra do recinto escolar, a realizaci—n de certas actividades complementarias, etc. (Reinares, 1998, p‡x. 18-19). Nalgœn caso, pode que non sexa o m‡is importante que o funcionario ou funcionaria te–a asegurada a sœa defensa xur’dica e o pagamento de posibles indemnizaci—ns, sen—n a mesma pena do escano de verse como imputado ante un xu’z ou tribunal por feitos de discutible previsi—n. Os referidos medios profesionais indicaban, a modo de suxesti—ns pr‡cticas, prestar especial atenci—n a determinadas circunstancias de risco tales como: o desfasamento entre a chegada dos medios de transporte — centro e o comezo do horario lectivo, a cobertura de responsabilidade civil do persoal dos comedores escolares cando sexan de xesti—n indirecta do centro, que t—dalas actividades escolares, extraescolares e complementarias estean previstas ou inclu’das na programaci—n anual e a vixilancia dos recreos, sobre todo nos institutos de educaci—n secundaria onde se imparta o primeiro ciclo. TamŽn Ž importante comunicarlles ‡s autoridades educativas e locais (Concellos) os perigos ou riscos que poidan corre-los alumnos nas inmediaci—ns ou accesos — centro, e solicita-la sœa desaparici—n (Reinares, op. cit.). 2 estudios 17/4/01 18:27 Página 225 A responsabilidade civil do profesorado de ensino non universitario BIBLIOGRAFÍA Albadalejo, M., Derecho Civil II. Derecho de Obligaciones, Barcelona, Bosch, 10» ed., 1997. çngel Y‡gŸez, R. de, La responsabilidad civil, Bilbao, Universidade de Deusto, 1988. ____Comentario del C—digo Civil: art’culo 1.904, t. II, Madrid, Ministerio de Xustiza, 1991. Caballero Lozano, J. M., ÒDa–os causados por los alumnos y responsabilidad civilÓ, Revista de Derecho Privado, R.D.P., 1991, 906-926. D’az Alabart, S., ÒUn apunte hist—rico para la determinaci—n de la responsabilidad de los maestros en el art’culo 1.903 del C—digo CivilÓ, en Libro Centenario del C—digo Civil, Madrid, C. E. Ram—n Areces, 1990, 691-706. ____ÓNotas a la responsabilidad de los profesores en la nueva Ley de siete de enero de mil novecientos noventa y unoÓ, Revista Jur’dica de Castilla-La Mancha, 11/12, 1991, 442-458. D’ez-Picazo, L., e A. Gull—n, Sistema de Derecho Civil, II, Madrid, Tecnos, 6» ed., 1990. Garc’a de Enterr’a, E., ÒPotestad expropiatoria y garant’a patrimonial en la nueva Ley de Expropiaci—n ForzosaÓ, en Anuario de Derecho Civil, 1955, p‡x. 1104. 225 ____e T. R. Fern‡ndez, Curso de Derecho Administrativo, Madrid, Civitas, 1993. G—mez Calle, E., ÒResponsabilidad civil extracontractual. Reforma de los C—digos Civil y Penal en materia de responsabilidad civil del profesoradoÓ, en Anuario de Derecho Civil, XLIV, 1991, 269-288. Lacruz Berdejo, e outros, Elementos de Derecho Civil, II. Derecho de Obligaciones, Barcelona, Bosch, 1995. Mel—n Infante, C., ÒC—digo Civil Alem‡n (BGB)Ó, en L. Enneccerus, Kipp e Wolff, Tratado de Derecho Civil, ApŽndice, Barcelona, Bosch, 1994. Reinares, J. M., ÒResponsabilidad docente por accidentes escolaresÓ, Escuela Espa–ola, 3.359 (399), 1998, 18-19. Rubio Torrano, E., ÒComentario a la reforma del C—digo Civl por la Ley 1/1991, de 7 de eneroÓ, en Bercovitz Rodr’guez-Cano, Comentarios a las reformas del C—digo Civil, Madrid, Tecnos, 1993, 919-945. Santos Briz, J., La responsabilidad civil. Derecho sustantivo y Derecho procesal, Madrid, Montecorvo, 4» ed., 1986. 2 estudios 17/4/01 226 18:27 Página 226 José Pedro Morais Gallego Signes Pascual, M., ÒLa responsabilidad de los educadores segœn el art’culo 1.903 del C—digo Civil, tras su reforma por Ley de 7 de enero de 1991Ó, La Ley, 1992-I, 1992, 958-961. Zelaya Etchegaray, P., La responsabilidad civil del empresario, Pamplona, Aranzadi, 1995. 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 227 Pr‡cticas 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 228 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 229 229 A DISTRIBUCIÓN BINOMIAL COMO FERRAMENTA NA RESOLUCIÓN DE PROBLEMAS DE XENÉTICA II. Xenética Mendeliana Antonio M. de Ron Universidade de Santiago de Compostela Ana Mar’a Mart’nez Instituto S‡nchez Cant—n Pontevedra INTRODUCCIÓN nitroxenadas, caso tratado nun traballo anterior na RGE1. Unha das ferramentas estat’sticas que presenta grande amplitude de campos de aplicaci—n Ž a distribuci—n binomial. Isto dŽbese — feito de que, nas realidades coti‡s, se presenta con elevada frecuencia algœn tipo de situaci—n baseada en dous feitos diferentes, alternativos, exclu’ntes e con probabilidades que suman 1 (100 %), Ž dicir, o feito certo. Ñ A xenŽtica mendeliana: Ž o caso que se trata no presente traballo: distribuci—n de gametos e fenotipos en xeraci—ns segregantes con dominancia completa. Nestes casos ser‡ aplicable a distribuci—n binomial como ferramenta que permite establece-la distribuci—n dos sucesos esperados e as sœas frecuencias relativas. En particular, no eido da xenŽtica poden atoparse supostos que permitan a aplicaci—n da distribuci—n binomial en ‡mbitos como: Ñ A xenŽtica de poboaci—ns: no suposto dun locus con dous alelos de frecuencia establecida, determinaranse as frecuencias xenot’picas mediante a distribuci—n binomial. Ñ A xenŽtica molecular: establecemento das frecuencias de tripletes, partindo das frecuencias de dœas bases Ñ A xenŽtica cuantitativa: distribuci—n de clases fenot’picas en funci—n dos alelos favorables de cada unha delas e en ausencia de dominancia nos loci implicados. MENDELISMO. INTERACCIÓNS INTRALOCUS: DOMINANCIA Gregor Mendel (1822-1884), — contrario que moitos dos cient’ficos e 1 A. M. de Ron, e M. A. Martínez, “A distribución binomial como ferramenta na resolución de problemas de xenética. I. Xenética molecular”, Revista Galega do Ensino, 16, 1997, 269-274. Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 3 PRACTICAS 230 17/4/01 18:28 Página 230 Antonio M. de Ron/Ana María Martínez investigadores anteriores dos mecanismos da herdanza, na sœa maior’a da escola biomŽtrica, formulou os seus estudios desde un punto de vista diferente: centrouse nun ou dous caracteres facilmente observables e realizou unha coidadosa an‡lise estat’stica dos seus resultados experimentais. Os traballos de Mendel, coma os de moitos outros estudiosos da sœa Žpoca, orient‡banse en realidade a establece-las ÔleisÕ que rex’an as descendencias nos estudios orientados ‡ obtenci—n de h’bridos, en especies vexetais como o ch’charo (Pisum sativum). pais cŽlulas xerminais maduras primeira xeraci—n h’brida cŽlulas xerminais maduras segunda xeraci—n h’brida cŽlulas xerminais maduras terceira xeraci—n h’brida Experimento de George Mendel co chícharo (Pisum sativum). 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 231 A distribución binomial como ferramenta na resolución de problemas de xenética. II. Xenética mendeliana 231 ble que non lle dera a difusi—n e a relevancia que merec’an os seus descubrimentos sobre a herdanza, a’nda que este aspecto non est‡ definitivamente esclarecido, xa que as fontes documentais actualmente co–ecidas non son conclu’ntes. Tiveron que pasar anos (1865-1900) ata que De Vries, Correns e Tchesmark chegaran por separado ‡s mesmas conclusi—ns que Mendel e, — investigaren sobre elas, encontraron os traballos de Mendel, Ž dicir, redescubriron ‡s sœas ÔleisÕ. INTERACCIÓNS ALÉLICAS Mendel deixou clara a existencia de distintas manifestaci—ns dun xene para un mesmo car‡cter (alelos), e que nalgœns casos Ž unha forma a que prevalece sobre outra. Hugo de Vries. Sen embargo, debido precisamente ‡ sœa formaci—n matem‡tica, Ž posi- XENOTIPO VALOR XENOTêPICO Figura 1. Interaccións intralocus: dominancia. Esta interacci—n intralocus denom’nase dominanciaÐrecesividade e pode presentar distintos graos, como se expresa na figura 1. 3 PRACTICAS 232 17/4/01 18:28 Página 232 Antonio M. de Ron/Ana María Martínez O valor xenot’pico do heterocigoto ser‡ d e poderase expresa-lo grao de dominancia dun modo cuantitativo: d = lal dominancia completa d=0 ausencia de dominancia: herdanza intermedia -a < d < +a (d <> 0) dominancia incompleta d > lal superdominancia ESTUDIO DO POLIHIBRIDISMO O uso da distribuci—n binomial na resoluci—n dun problema de polihibridismo, Ž dicir, da descendencia segregante dun individuo heterocig—tico para varios loci, con dominancia completa, vaise explicar mediante a resoluci—n do seguinte problema. PROBLEMA Un individuo homocig—tico dominante para catro xenes (A, B, C, D) crœzase con outro homocig—tico recesivo para os mesmos xenes. A F1 Ž autofecundada para obte-la F2. Considerando independencia na transmisi—n destes catro xenes, pregœntase: a) ÀCantos gametos distintos formar‡ o heterocigoto F1? b) ÀQue proporci—n dos gametos do heterocigoto da F1 levar‡ alelos dominantes nos catro loci?, Àque Lámina de The Mutation Theory de Hugo de Vries (1910) mostrando o cultivo experimental de Oenothera. 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 233 A distribución binomial como ferramenta na resolución de problemas de xenética. II. Xenética mendeliana 233 proporci—n levar‡ de alelos dominantes e recesivos? RESOLUCIÓN c) ÀCantos fenotipos diferentes e en que proporci—n aparecer‡n na F2? a) O nœmero de gametos diferentes producidos por un heterocigoto Ž n 2 , sendo n o nœmero de loci en segregaci—n. Neste caso ser‡n 16 gametos, xa que hai 4 loci en segregaci—n. d) ÀCal Ž a probabilidade de que un individuo da F2 leve un ou m‡is alelos dominantes? e) ÀQue proporci—n da F2 se espera que sexa homocig—tica, dominante ou recesiva, para os catro loci? b) A distribuci—n de alelos dominantes e recesivos nos gametos obtense mediante o desenvolvemento binomial (1/2 + 1/2)4, no cal 1/2 (0,5) Ž a probabilidade de recibir un alelo, ou ben dominante ou ben recesivo, e 4 Ž o nœmero de alelos en estudio. Os diferentes gametos e a sœa distribuci—n, xunto coas sœas probabilidades asociadas, exp—–ense na t‡boa 1. GAMETOS DESCRICIîN DESENVOLVEMENTO BINOMIAL PROBABILIDADE ESPERADA ABCD 4 dominantes Ð 0 recesivos C4 0 ¥ 0,54 ¥ 0,5 0 1/16 aBCD 3 dominantes Ð 1 recesivo C41 ¥ 0,53 ¥ 0,51 1/16 AbCD 1/16 ABcD 1/16 ABCd abCD 1/16 2 dominantes Ð 2 recesivos 2 2 2 C4 ¥ 0,5 ¥ 0,5 1/16 aBcD 1/16 aBCd 1/16 AbcD 1/16 AbCd 1/16 ABcd Abcd 1/16 1 dominante Ð 3 recesivos 3 1 C4 ¥ 0,5 ¥ 0,5 3 1/16 aBcd 1/16 abCd 1/16 abcD abcd 1/16 0 dominantes Ð 4 recesivos Táboa 1. Distribución de alelos nos gametos da F1 C4 4 ¥ 0,50 ¥ 0,5 4 1/16 3 PRACTICAS 234 17/4/01 18:28 Página 234 Antonio M. de Ron/Ana María Martínez FENOTIPO DESCRICIîN DESENVOLVEMENTO BINOMIAL PROBABILIDADE ESPERADA ABCD 4 dominantes Ð 0 recesivos C4 0 ¥ 0,754 ¥ 0,250 81/256 aBCD 3 dominantes Ð 1 recesivo C4 1 ¥ 0,753 ¥ 0,251 27/256 AbCD 27/256 ABcD 27/256 ABCd abCD 27/256 2 dominantes Ð 2 recesivos 2 2 2 C4 ¥ 0,75 ¥ 0,25 9/256 aBcD 9/256 aBCd 9/256 AbcD 9/256 AbCd 9/256 ABcd Abcd 9/256 1 dominante Ð 3 recesivos 3 1 3 C4 ¥ 0,75 ¥ 0,25 3/256 aBcd 3/356 abCd 3/256 abcD abcd 3/256 0 dominantes Ð 4 recesivos C4 4 ¥ 0,750 ¥ 0,254 1/256 Táboa 2. Distribución de fenotipos na F2. c) A distribuci—n esperada da F2 obterase a partir do suposto de que na descendencia segregante dunha F1 monoh’brida, como as realizadas por Mendel, na distribuci—n de fenotipos Ž 3/4 dominantes: 1/4 recesivos. Por iso, no caso do tetrah’brido, os fenotipos esperados p—dense establecer de acordo co desenvolvemento binomial seguinte: (3/4 + 1/4)4, onde 3/4 (0,75) Ž a probabilidade de que un fenotipo sexa dominante, 1/4 (0,25) a probabilidade de que sexa recesivo, e 4 o nœmero de loci en segregaci—n, como se amosa na t‡boa 2, con indicaci—n da descrici—n de cada un dos fenotipos resultantes. d) A probabilidade de que un individuo determinado da F2 leve un ou m‡is alelos dominantes ser‡ igual a: 1Ðprobabilidade de levar t—dolos alelos recesivos. A probabilidade dun xenotipo homocig—tico recesivo, para un locus, nunha F2 Ž 1/4, polo tanto a probabilidade pedida Ž: 1-(1/4)4 = 255/256. e) A proporci—n esperada da F2 homocig—tica, dominante recesiva, para os catro loci, calcuralase tendo en conta que a probabilidade dun xenotipo homocig—tico dominante ou recesivo para un locus, nunha F2, Ž 1/2, polo tanto a proporci—n pedida Ž (1/2)4 = 1/16. 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 235 235 ITINERARIO XEOLÓXICO E ARQUITECTURA RURAL NO CAMIÑO DE SANTIAGO (CACABELOS. LEÓN) Ana Mar’a Molina Gonz‡lez Instituto Bergidum Flavium Cacabelos 1. INTRODUCCIÓN Para estudia-la pedra como material de construcci—n dese–amos un itinerario xeol—xico na parte antiga de Cacabelos, seguindo o Cami–o de Santiago. Os obxectivos son: ¥ Reco–ece-las rochas utilizadas. ¥ Analiza-las sœas texturas. ¥ Comprende-los fen—menos de erosi—n e degradaci—n. ¥ Distingui-los distintos tipos de acabados na pedra. ¥ Entende-lo porquŽ do emprego dunhas ou outras rochas, penetrando dalgunha forma no ancestral saber popular. As edificaci—ns que atopamos no percorrido est‡n feitas con materiais da contorna, de modo que se as tomamos como f’o conductor poderemos deducir datos acerca das caracter’sticas litol—xicas da zona. Sen dœbida, tr‡tase dun percorrido m‡is mon—tono ca aqueles onde se ven gran variedade de rochas en fachadas modernas, porque neles a pedra Ž un valor engadido, enriquecedor do conxunto. Pero a’nda que falemos de monoton’a, quedaremos sorprendidos polo enxe–o que mostra a arquitectura popular na adaptaci—n dos poucos materiais dispo–ibles ‡s sœas necesidades e na variedade de formas finais obtidas. Con todo, hai unha serie de par‡metros que se repiten, como son: o uso de cachoter’a ou de perpia–os en determinados lugares, os remates ou enmarcados de fiestras e portas, etc., que se comentan con detalle en cada un dos exemplos escollidos. î longo do itinerario deterŽmonos en casas populares, en casonas brasonadas e noutros edificios que forman parte do legado do Cami–o de Santiago, como o antigo hospital, a ermida de san Roque, a igrexa de santa Mar’a, a ponte sobre o r’o Cœa, etc., que permitir‡n completar co–ecementos de arte e historia e nos axudar‡n a entender, desde un punto de vista xeol—xico, o porquŽ e mailo c—mo dunhas Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 3 PRACTICAS 236 17/4/01 18:28 Página 236 Ana Molina González edificaci—ns que forman parte do noso pasado e da nosa tradici—n cultural. A’nda que, ende mal, desapareceron exemplares moi interesantes da arquitectura popular de Cacabelos, como a antiga Casa Rectoral, outras Ñigual que en moitas vilasÑ recupŽranse e reconstrœense. Revive a utilizaci—n dos materiais de antano, incluso para os empedrados das rœas e prazas ou nos elementos da cultura popular como lavadoiros, lagares, etc., agora depurados con novas tŽcnicas e acabados, que ser‡ interesante comparar cos orixinais. 2. XEOLOXÍA DA ZONA Cacabelos Ž unha pequena vila que ten aproximadamente 5000 habi- tantes, situada a uns trece quil—metros — oeste de Ponferrada (comarca do Bierzo, Le—n), famosa polos seus vi–os e onde celebraban, segundo Madoz, as mellores feiras e feir—ns do Bierzo. Xeoloxicamente est‡ situada na fosa berciana sobre terreos do cuaternario. No esquema litol—xico da zona (mapa 1), simplificado a partir da folla 158 do mapa xeol—xico, destac‡mo-los materiais m‡is abundantes: Granito: aflora nunha ‡rea duns 7-11 Km2 — NE de Ponferrada; tr‡tase dun granito con megacristais de dœas micas, tardoherciniano. A’nda que a maior’a Ž de gran groso, est‡ presente una facies que contŽn maior proporci—n de moscovita e menos biotita, que Ž de gran medio e fino. Mapa 1. Litolox’a 1. Granito 2. M‡rmore 3. Pedra calcaria 4. Cuarcitas 5. Pedra de gra 6. Lousas 7. Materiais sedimentarios do Terciario e Cuaternario C. Cacabelos 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 237 Itinerario xeolóxico e arquitectura rural no Camiño de Santiago M‡rmore: desde o punto de vista mineral—xico e da textura tr‡tase dun verdadeiro m‡rmore, pero con aspecto de lousa marm—rea ou calcaria marmorizada tableada. Pertence ‡ formaci—n de Vegadeo, do c‡mbrico inferior. Expl—tase na zona NW, arredor de Vilafranca do Bierzo-San Fiz do Seo. Presenta brillo nacarado, cores variables do rosado — verdoso, pasando polo agrisado. Actualmente hai varias explotaci—ns de nome comercial rosa san Fiz ou rosa Bierzo. Pedra calcaria: hai unha estreita banda — S e SW da zona de calcarias da aquiana e calcarias do devoniano. As primeiras son calcarias masivas moi recristalizadas por metamorfismo posterior e datan do ordoviciano superior. As segundas son calcarias tableadas intercaladas con lousas. 237 Lousas e filitas: Son rochas moi abundantes na contorna de Cacabelos. Nos tellados œsanse maiormente lousas negras, ricas en pirita e moi homoxŽneas, ben provenientes da Cabrera (lousas da formaci—n AgŸeira do ordoviciano superior), ou ben da zona de Oencia e do Courel (lousas de Luarca do ordoviciano inferior). Outras lousas, m‡is ben filitas, que se utilizan nas fachadas dos edificios non son tan escuras e aparecen oxidadas e degradadas; pertencen, como as pedras de gra e as cuarcitas anteriores, ‡ formaci—n C‡ndana-Herrer’a, dos Cabos, etc. Estas rochas, xunto cos cantos rodados Ñxeralmente cuarcitas ou seixosÑ recollidos dos aluvi—ns do r’o, constitœen os materiais b‡sicos utilizados nas distintas construcci—ns. Antano, dadas as dificultades do transporte e as comunicaci—ns, como o seu custo econ—mico resultaba sen dœbida baixo, non se acostumaba recorrer a outros. A tradici—n popular sinala que moitas das casas do antigo Cacabelos se fixeron con cantos rodados extra’dos non do Cœa, sen—n dos muros ca’dos do veci–o mosterio de Carracedelo. Cuarcitas e cuarcitas xistosas: son rochas metam—rficas duras e laxosas, de cores grises a avermelladas. Atop‡molas en distintas formaci—ns, principalmente C‡ndana-Herreria e dos Cabos, pertencentes a distintos per’odos entre o c‡mbrico e o ordoviciano. As cuarcitas da Vega, do ordoviciano superior, son de tons m‡is claros, case brancos. 3. ITINERARIO Pedra de gra: Ž unha rocha sedimentaria, formada por compactaci—n de areas que aparece, ‡s veces case metamorfizada, similar a unha cuarcita. At—pase tamŽn no intervalo de per’odos c‡mbrico-ordoviciano nas mesmas formaci—ns: C‡ndana-Herrer’a e dos Cabos. As orixes de Cacabelos rem—ntanse ‡ idade de bronce, pero o florecemento da vila produciuse baixo a dominaci—n romana ÑlebrŽmo-lo antigo BergidumÑ e rexorde m‡is tarde no medievo cando se aproveita a antiga v’a romana como ruta de 3 PRACTICAS 238 17/4/01 18:28 Página 238 Ana Molina González peregrinaci—n. As’, medra Cacabelos como lugar de repouso e centro de transacci—ns comerciais no fŽrtil Bierzo, — abeiro do Cami–o de Santiago. Os historiadores sinalan que foi arredor do ano 1100 cando Diego de Xelm’rez, arcebispo de Santiago, repoboou este enclave e en 1108 consagrou a sœa igrexa. Pertenceu ‡ di—cese de Santiago, ata que en 1458 pasou ‡s mans dos marqueses de Vilafranca do Bierzo; xa no sŽculo pasado, en 1840, consol’dase como municipio independente. A orixe do seu nome, moi discutido e a’nda non aclarado, parece facer referencia ‡ forma de cunca do val onde asenta (caccabus significa caldeiro, ola ou marmita). O Cami–o de Santiago atravesa a vila de leste a oeste creando o eixe urban’stico principal (mapa 2). Entraba o cami–o polo campo de San Bartolo, onde hab’a unha ermida e unha fonte, chamada da Saœde; logo baixaba ata a praza de San L‡zaro, onde se ergu’a un lazareto e continuaba pola rœa Cimadevilla ata o cerrado da vila. Xa nela, segu’a pola rœa de Santa Mar’a ata a igrexa do mesmo nome, seguidamente torc’a pola rœa das Angustias, cruzaba a ponte sobre o Cœa para acabar no santuario dedicado ‡ virxe da Quinta Angustia, patroa de Cacabelos. As casas m‡is antigas e t’picas do Bierzo son as de parede de lousa con corredor, pero neste percorrido s— quedan algunhas na rœa de Cimadevilla. De orixe medieval, e tamŽn escasas, son as casas de corpo voado, apoiadas sobre trabes que por veces est‡n traballadas en molduras ou en forma de quilla. Recordo as’ mesmo da sœa orixe medieval son as canellas de aguas que separan cada unidade de edificaci—n. Pero a maior’a das casas da actual rœa Santa Mar’a son xa do sŽculo XVIII ou posteriores, con planta baixa e un andar, casonas nobres de fachada m‡is ou menos traballada, moitas delas brasonadas. O itinerario proposto comeza na praza de San L‡zaro e acaba na igrexa das Angustias, que pode considerarse como unha soa e estreita rœa, duns 3,80 metros de ancho, cortada na sœa metade pola igrexa de Santa Mar’a. Como Ž bastante longo e pode dar moito de si, en funci—n do enfoque que se lle dea, n—s escollemos unha mostra coas seguintes construcci—ns: 1. CASA RURAL DA PRAZA DE SAN LÁZARO ƒ un exemplo de casa de corpo voado, con cachoter’a na pranta baixa e adobe na superior. Podemos aprecia-lo acerto de conxuga-la pedra co adobe, deixando a madeira para enmarca-los ocos, o que ofrece unha composici—n sinxela e asemade equilibrada (debuxo 1). Reciben o nome de cachotes as pezas sen labrar, neste caso cantos rodados, que polo seu pequeno tama–o se colocan ‡ man. Durante sŽculos constru’ronse muros de cachoter’a nas poboaci—ns sen a penas variaci—ns no modelo. Son a soluci—n m‡is c—moda e adecuada tanto pola escasa 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 239 Itinerario xeolóxico e arquitectura rural no Camiño de Santiago Mapa 2. Plano urbano de Cacabelos 239 3 PRACTICAS 17/4/01 240 18:28 Página 240 Ana Molina González vila. En 1987 descubr’ronse os muros exteriores e restaurouse a ermida. ƒ unha pequena igrexa de cachoter’a, onde para conferir maior solidez — edificio, as esquinas e o p—rtico da entrada principal se reforzan con perpia–os; presenta unha espadana de tres corpos, o central ocupado polo sino. Ch‡manse perpia–os as pedras maiores que por seren traballadas presentan un aspecto m‡is regular e coas sœas esquinas escuadradas; son adoito de rocha m‡is resistente, neste caso de granito. Debuxo 1. dispo–ibilidade de medios, como pola maior econom’a de esforzo que representan. O uso de muros de cachoter’a ou de perpia–os nas obras depender‡ Neste caso concreto, dado que Ž unha casa rural e pobre, os cachotes son totalmente irregulares e pouco ou nada desbastados, e a madeira axuda a soporta-los esforzos de flexi—n que se producen nos ocos. O revocado acaba por iguala-lo aspecto externo da vivenda, — unificar pedra e adobe. Nesta parada investigamos de quŽ tipo de rochas son os cachotes que est‡n — descuberto: lousas e cuarcitas. Empezamos as’ por co–ece-los materiais m‡is abundantes e accesibles do contorno 2. RÚA DE SANTA MARÍA NÚM. 1. ERMIDA DE SAN ROQUE ƒ orixinal do sŽculo XII, reconstru’da en 1609, pouco despois da œltima epidemia de peste que se sufriu na Ermida de San Roque. Detalle da porta. 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 241 Itinerario xeolóxico e arquitectura rural no Camiño de Santiago tanto da dispo–ibilidade dos materiais como do seu valor econ—mico. Os materiais de m‡is calidade ded’canse — remarcado de ocos (fiestras e portas), e ‡s veces ‡s esquinas como puntos m‡is singulares do edificio, mentres que as partes menos importantes se enchen con cachotes. 241 data en 1713. A porta principal leva un arco rebaixado con doelas e a fachada Ž Neste caso o p—rtico da entrada pode ser obxecto dun estudio m‡is detallado pois o granito est‡ ben ‡ vista; por exemplo, podemos investiga-la sœa composici—n mineral—xica e textura: os grans de seixo son os de cor gris, os feldespatos rosados e brancos, a mica negra e brillante Ž a biotita e a branca Ž a moscovita. Con axuda dunha regra milimetrada p—dese medi-lo tama–o dos grans e compara-los megacristais cos de menor tama–o. 3. RÚA LATERAL Á DEREITA: BEATRIZ DE OSORIO Paramos un anaco nesta rœa para observa-lo labor de restauraci—n de parte do piso orixinal de cantos rodados (cuarcitas) sobre terra, recurso que axuda a mante-la unidade arquitect—nica do conxunto. Aproveitaremos para buscar entre os cantos algunha veta de seixo indicativa da presencia de rochas filonianas. 4. RÚA SANTA MARÍA NÚM. 45 (ANTIGO NÚM. 49) Tr‡tase dunha edificaci—n barroca, unha das m‡is antigas desta rœa; proba disto Ž que ten canellas de augas ‡ dereita e ‡ esquerda. Presenta na parte superior unha inscrici—n que a Debuxo 2. se–orial con dous balc—ns pŽtreos voados (debuxo 2). Neste caso, e dado que Ž un edificio se–orial, nun contorno xa urbanizado, o muro Ž todo de perpia–os: son pedras maiores, labradas con aspecto regular e bo acabado; nalgœns casos son lousas e filitas parcial ou totalmente meteorizadas, por iso sobre a xamba dereita recorreuse a un peg—n de cemento. AprŽciase nalgœns perpia–os un acabado superficial de tipo apicoado; ch‡manse as’ as incisi—ns alongadas e paralelas realizadas cunha pica ou punteiro, que se usa para pedras 3 PRACTICAS 242 17/4/01 18:28 Página 242 Ana Molina González planta baixa esc—llese un muro de perpia–os de granito, como material m‡is nobre, e presenta arcos rebaixados con doelas na porta principal e as dœas vent‡s. A pedra que rodea os ocos est‡ tratada coa buxarda, mentres que a do muro vai escafilada ou apomazada. O primeiro andar Ž de rochas metam—rficas: lousas, filitas e cuarcitas principalRúa de Sta. María. Detalle do apicoado da casa de Santos nº 45. non moi duras e xa previamente achandadas. Nesta parada podemos estudia-la degradaci—n da rocha. As filitas e lousas son rochas metam—rficas de grao baixo, e na sœa composici—n predominan os minerais arxilosos. Se tomamos unha mostra das partes m‡is erosionadas e a desfacemos cos dedos, podemos notar esta textura arxilosa. ƒ interesante fixarse en c‡les son as zonas m‡is estragadas da fachada e relacionalas coa forma en que se colocaron as pedras (de fronte ou de canto) e coa ca’da da auga da chuvia desde os balc—ns 5. RÚA SANTA MARÍA NÚM. 41. ANTIGO HOSPITAL DE PEREGRINOS Cacabelos contaba a comezos do 1400 con, polo menos, tres hospitais de peregrinos, —s que se engaden dous m‡is — longo do dito sŽculo. O edificio que comentamos, chamado dos Perejones, foi reconstru’do e presenta dœas plantas ben diferenciadas segundo o uso de materiais. Para a Rúa de Sta. María nº 41/43. Antigo hospital de peregrinos. Granitos na planta baixa. Xistos no primeiro andar. mente, e leva tres balc—ns voados pŽtreos de granito; neste caso Ž un muro de cachoter’a concertada e os marcos das vent‡s son de madeira. O patio interior, con soportais e pechado, destaca pola combinaci—n dos distintos materiais: o chan Ž de lousa negra, as columnas cadradas do p—rtico son de granito na sœa base ata medio ou un metro de altura, e m‡is arriba de filitas e xistos. A galer’a superior Ž acristalada de madeira e finalmente os muros laterais son cachotes de cantos rodados. ServirŽmonos desta casa para comenta-los distintos tipos de acaba- 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 243 Itinerario xeolóxico e arquitectura rural no Camiño de Santiago dos: o aburxadado Ž unha antiga forma de acabado, que mesmo actualmente se fai ‡s veces de forma manual. Consiste en golpea-la rocha Ñpreviamente achandadaÑ cun martelo especial chamado buxarda, que ten unha ou dœas cabezas de aceiro con pequenos dentes piramidais; o ton da rocha queda aclarado debido ‡s depresi—ns resultantes, uniformemente distribu’das de 1 a 3 mil’metros de profundidade. O escafilado Ž simplemente un cicelado que salta lascas e estelas deixando sucos e protuberancias que lle dan un aspecto m‡is rœstico. O apomazado consegue unha superficie totalmente plana e mate, pero non pulida; neste caso empregouse para as pezas de reposici—n. î utilizar distintos acabados para o mesmo material consŽguese un efecto estŽtico de contraste, e res‡ltanse os ocos principais. Como curiosidade sinal‡mo-la presencia dun xenolito Ñfragmento de rocha de encaixe que engloba o magma no seu ascensoÑ baixo a vent‡ situada ‡ esquerda da porta que figura co nœmero 41. 6. RÚA SANTA MARÍA NÚM. 9 (ANTIGO 17) Neste exemplo a porta principal centra o interese do conxunto pola sœa esmerada decoraci—n, que contrasta coa sinxeleza do resto do edificio. Segundo Luengo, esta obra pertencer’a — barroco serodio, cualificado como rococ—. Coma no caso anterior, a sœa antigŸidade est‡ confirmada pola canella de augas que existe a’nda ‡ esquerda (debuxo 3). 243 Debuxo 3. O muro Ž de cachoter’a, bardante a madeira das fiestras, con cantos rodados de diversos tama–os e formas, onde dominan as formas m‡is aplanadas de lousas. O van da porta como punto m‡is singular permanec’a visto, mentres que o resto da fachada foi revocado. Esta soluci—n era moi frecuente no medio rural, e con el consegu’anse edificios de boa presencia dentro dunhas marxes econ—micas razoables. A segunda porta Ñde cristaleiraÑ Ž posterior, como testemu–a o resto do lintel de madeira dunha antiga vent‡. A’nda se conserva o revocado do primeiro andar. As esquinas tamŽn se reforzan con enormes perpia–os de lousas e filitas, para mellora-la estabilidade do edificio. 3 PRACTICAS 17/4/01 244 18:28 Página 244 Ana Molina González Nesta parada investigarŽmo-los distintos tipos de granito que aparecen na fachada; podŽmolos clasificar primero segundo a sœa cor, rosados ou brancos dependendo da abundancia en feldespatos pot‡sicos e, en segundo lugar, en relaci—n co tama–o dos grans coa axuda dunha regra milimetrada. granito no p—rtico da entrada e na torre co de cachotes de rochas metam—rficas do resto dos muros. Nestas œltimas rochas Ž interesante estudia-los planos de xistosidade e descubrir no muro lateral, — comezo da rœa Santa Mar’a, algunha pequena falla entre os planos. Na parte traseira da 7. IGREXA PARROQUIAL DE SANTA MARÍA TamŽn chamada da Virxe da Praza pois ocupa un ‡ngulo da praza Maior. A construcci—n orixinal foi a que consagrou o arcebispo Xelm’rez e a’nda conserva a ‡bsida rom‡nica do Igrexia de Sta. María. Detalle da falla co plano de falla recristalizado. ‡bsida, a pesar das tarefas de conservaci—n, Ž patente a disgregaci—n dos materiais. 8. RÚA DAS ANGUSTIAS NÚM. 5. ADEGA. Debuxo 4. sŽculo XII. O edificio actual Ž practicamente do XVI ag‡s a torre, que Ž de principios deste sŽculo (debuxo 4). Podemos, coma en paradas anteriores, contrasta-lo uso de perpia–os de Inclu’mola no itinerario como exemplo de casa rehabilitada que segue as pautas da arquitectura rural. Aœna os muros de cachoter’a con madeira e destaca no conxunto o arco de medio punto do port—n principal realizado con lousas grises. Os cachotes onde predominan os cantos rodados de cuarcita foron escafiados e os de lousas apiconados, para iguala-la sœa superficie exterior, e finalmente encintados con cemento. 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 245 Itinerario xeolóxico e arquitectura rural no Camiño de Santiago 245 cas contaba con trece ollos, s— se conservan algœns restos baixo o transformador da marxe esquerda. A actual data do sŽculo XII e logo dunha forte enchente foi reconstru’da en 1530; sufriu sucesivas reformas en 1591, 1658, 1771 e 1778 por idŽntico motivo. Rúa das Angustias nº 5. Adega rehabilitada. Conxunción de madeira e cachotería de pedra. As doelas do portón están feitas en lousa. Destaca no conxunto a galer’a superior, toda de madeira, cunha parte enreixada. Na asociaci—n pedra-madeira a arquitectura rural presenta resultados excelentes; a pedra ofrece dureza, resistencia e grande estabilidade, mentres que a madeira util’zase adoito en estructuras lineais de forxados e cubertas ou en corpos voados ou pechados, como Ž este caso. 9. BAIXANDO POLA RÚA DAS ANGUSTIAS SAÍMOS Á PONTE SOBRE O RÍO CÚA. (DEBUXO 5). Da ponte m‡is antiga de lousas, da Žpoca romana, que — dicir das cr—ni- Debuxo 5. î entrar na ponte ‡ man esquerda descansa unha placa de granito conmemorativa da restauraci—n do a–o 1790, dedicada a Carlos IV, cando se constru’u a vangarda, o piar e mailos estribos dos dous arcos da ponte, para o que se carrexaron m‡is de 400 carros de granito de Ponferrada con motivo das primeiras obras de acceso a Galicia; finalmente, baixo o mandato de Primo de Rivera, foi ampliado ata adquiri-la sœa forma actual. Os tres arcos presentan grandes perpia–os de granito, que tamŽn aparecen de reforzo nas esquinas dos piares; no resto, as partes m‡is antigas son cachotes e noutras alternan perpia–os 3 PRACTICAS 17/4/01 246 18:28 Página 246 Ana Molina González de granito e rochas metam—rficas, principalmente lousas. Observaremos aqu’ c—mo avanza a colonizaci—n das rochas por liques, carrizas e distintas plantas herb‡ceas, que coas sœas ra’ces ocupan as gretas e van liberando substancias que disolven e transforman os minerais, acelerando o proceso de meteorizaci—n da pedra, — que tamŽn contribœen a auga do r’o e das precipitaci—ns. Se nos fixamos ben, Ž moi clara a diferente alteraci—n dos dous tipos de rochas m‡is abundantes, granitos e lousas, e base‡monos na sœa distinta composici—n mineral—xica para explicalo. mente se remonta — sŽculo XII. O edificio actual iniciouse no sŽculo XVII e inaugurouse en 1758; nos seus sopor- 10. LAGAR Pasada a ponte e en dereitura cara — Santuario, atopamos este exemplo da cultura tradicional, s’mbolo da riqueza vin’cola de Cacabelos. TamŽn neste caso se combinan materiais da contorna: madeira e distintos tipos de pedras. Na restauraci—n colocouse unha base e un muro de lousa marmorizada rosa Bierzo que resalta o conxunto. P—dese aproveitar esta parada para co–ece-las pezas do lagar e establece-lo tipo de material de cada unha delas segundo a sœa funci—n, e ‡ vez realizar unha observaci—n detallada da lousa marmorizada: cor, composici—n, estructura, etc., por se-la œnica mostra que destacamos no itinerario. 11. SANTUARIO DA VIRXE DA QUINTA ANGUSTIA ƒrguese sobre o solar doutra ermida do sŽculo anterior que posible- Igrexa das Angustias. Reloxo de sol, 1868. tais col—canse os comerciantes da famosa feria de san Miguel, do 29 de setembro, dedicada — gando cabalar e mular. ƒ a igrexa meirande de Cacabelos, ten planta de cruz latina cunha soa nave e unha esvelta cœpula de media laranxa, cuberta de escamas de lousa arredondadas. A fachada principal de granito, con portada, retablo de dous corpos e espadana, Ž neocl‡sica e ten un reloxo de sol, arriba ‡ dereita, de lousa, datado en 1868; o resto dos muros que non se consideran principais son de materiais menos nobres e at—panse actualmente en proceso de restauraci—n. 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 247 Itinerario xeolóxico e arquitectura rural no Camiño de Santiago 247 Podemos compara-lo granito co da ermida de San Roque, a sœa composici—n, grao de alteraci—n, etc., e as’ mesmo no adro compararŽmo-las lousas e filitas dos muros e o chan. Luengo, J. M., Esquema de la arquitectura civil en el Bierzo, Le—n, Deputaci—n leonesa, 1967. 4. BIBLIOGRAFÍA Mapa Geol—gico de Espa–a. E 1:50.000. Folla 158, Ponferrada. Madrid, 1982, IGME. Balboa, J. A., Visita el Bierzo, Le—n, Everest, 1996, p‡xs. 70-72 e 130-131. ____ÒLa evoluci—n urbana de CacabelosÓ, El Diario de Le—n, Martes, 9-4-85, 20. Garc’a, J. L., Arquitectura popular leonesa, Le—n, Dep. Prov. de Le—n, 1991. Garc’a de los R’os, J. I., e J. M. B‡ez, La Piedra en Castilla y Le—n, Valladolid, Junta de Castilla y Le—n, 1994. Gonz‡lez, C., ÒActividade de xeolox’a na cidade. Paseos petrol—xicos por SantiagoÓ, Bolet’n das Ciencias, Maio 97, 30, 19-26. Madoz, P., Diccionario geogr‡fico-estad’stico-hist—rico. N¼ 3 Le—n, Valladolid, çmbito, 1984. Mapa Geol—gico de la provincia de Le—n. E 1:200.000, Madrid, IGTME e Deputaci—n de Le—n, 1994. Pastrana, L., e J. Moral, Cacabelos en el centro del Bierzo, Cacabelos, Concello de Cacabelos, 1994. Peusner, N., e outros, Diccionario de arquitectura, Madrid, Alianza Editorial, 1980. Sant’n, M. L., e M. A. Gancedo, Gu’a del camino de Santiago a su paso por el Bierzo, Ponferrada, Instituto de Estudios Bercianos, 1993. 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 248 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 249 249 1 INTERNET E O ENSINO DA LINGUA INGLESA JosŽ Ram—n Varela PŽrez Universidade de Santiago de Compostela 1. INTRODUCCIÓN Este traballo trata de explora-las posibilidades da rede Internet no eido do ensino e da aprendizaxe de linguas estranxeiras en xeral, e da lingua inglesa en particular. As ideas aqu’ presentadas te–en como orixe a investigaci—n m‡is recente sobre: a) o uso das ferramentas de Internet como un novo material de ensino e aprendizaxe; b) o papel que profesores e alumnos desempe–an ‡ luz dos novos recursos educativos xerados pola rede. î mesmo tempo, neste traballo farase unha breve descrici—n e avaliaci—n dalgunhas das p‡xinas que ofrecen recursos para a aprendizaxe da lingua inglesa. Internet Ž unha rede de comunicaci—n global na que ordenadores de todo o mundo est‡n conectados entre si por medio da li–a telef—nica. O termo Internet abrangue tanto a World Wide Web (WWW) como outras aplicaci—ns da rede: correo electr—nico, faladoiros interactivos, etc. A WWW est‡ constitu’da por miles de servidores que pola sœa vez aloxan mill—ns de p‡xinas con documentos, gr‡ficos, sons, etc. A estas p‡xinas p—dese acceder a travŽs de programas chamados navegadores (Netscape, Microsoft Explorer). Navegar consiste en saltar dunha p‡xina a outra por medio dunhas marcas, denominadas enlaces ou v’nculos (links), que aparecen resaltadas en forma de texto ou imaxe. De ser aproveitada nun primeiro momento nos Estados Unidos para a comunicaci—n militar, a rede Internet pasou co tempo a ser utilizada por investigadores para se manteren en contacto entre si, as’ como para accederen ‡s bases de datos de moitas instituci—ns acadŽmicas. No momento actual a rede forma xa parte do mundo dos negocios, do lecer e da educaci—n. Xa que logo, estamos diante dunha revoluci—n no eido das comunicaci—ns dun alcance tan grande como ‡ que deu lugar a introducci—n da imprenta no sŽculo XIV. No eido educativo, tr‡tase 1 A investigación presentada neste traballo contou cunha axuda económica por parte da Consellería de Educación e Ordenación Universitaria da Xunta de Galicia (XUGA 20401A97). Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 3 PRACTICAS 250 17/4/01 18:28 Página 250 José Ramón Varela Pérez dun laboratorio global de profesores, alumnos e investigadores, que facilita a comunicaci—n a baixo custo en tempo real, e que contŽn unha enorme cantidade de informaci—n dispo–ible de forma gratu’ta en moitos casos. Algœns pa’ses (Estados Unidos, Francia, Reino Unido, etc.) xa comezaron a conecta-las sœas escolas primarias e secundarias ‡ rede, polo que o noso sistema educativo non pode quedar atr‡s neste novo impulso tecnol—xico. Nos centros educativos galegos a’nda hoxe a presencia de Internet, tanto no que se refire —s equipamentos inform‡ticos coma ‡s redes de transmisi—n de datos, non Ž elevada nin moito menos. TamŽn se bota en falta unha formaci—n b‡sica do profesor de linguas, para que saiba sacarlle todo o partido posible a este material de ensino e fonte de recursos para a aula. Internet est‡ a redefinir conceptos b‡sicos da comunicaci—n humana. Os seus efectos danse no espacio (agora globalizado), no tempo (a comunicaci—n Ž en tempo real), na audiencia (que adquire un papel activo e non s— de mero receptor), na cantidade e calidade de informaci—n, e nos modos de interacci—n (xa non s— en modo de texto, sen—n con gr‡ficos, audio e v’deo). Non existen barreiras xeogr‡ficas que limiten o uso da rede, nin ten l’mite horario, xa que permite a alumnos e profesores traballar desde calquera ordenador a calquera hora do d’a, polo que pode resultar un bo complemento da clase presencial. As potencialidades que abre este novo sistema de comunicaci—n global son extraordinarias. As vantaxes que presenta a rede Internet no eido da educaci—n e, m‡is en concreto, na clase de lingua estranxeira, son basicamente dœas: a) Aprendizaxe e ensino da lingua estranxeira: a rede Internet est‡ axudando a crear aulas e laboratorios globais nos que poder practicar as catro destrezas lingŸ’sticas b‡sicas. Internet pode ser empregada para a comunicaci—n a travŽs do correo electr—nico, as listas de correo, os grupos de noticias, os grupos de faladoiro interactivo e as videoconferencias. A rede posibilita que o alcance do ensino, a aprendizaxe e a investigaci—n sexan potencialmente universais. Os seus usuarios p—dense po–er en contacto con outros alumnos e profesores, as’ como formar proxectos de colaboraci—n nos eidos do ensino, a aprendizaxe e a investigaci—n. b) Fonte de recursos: Internet brinda a posibilidade de que os alumnos e os profesores accedan a unha cantidade de informaci—n actualizada cada vez m‡is ampla gracias ‡ WWW: bases de datos, diccionarios electr—nicos, bibliotecas, xornais e revistas, programas de estudios, exercicios, etc. Neste sentido a rede axuda a minimizar tanto a falta de acceso a materiais e informaci—n como o illamento de moitos profesionais do ensino, carentes en moitos casos de contacto mutuo. Deste xeito converxen na rede, acompa–ando o texto na lingua meta, tres factores claves para a aprendizaxe de linguas 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 251 Internet e o ensino da lingua inglesa 251 A actualidade e a variedade de información presente en Internet permite crear unha variada gama de exercicios e tarefas. estranxeiras: a informaci—n visual, o material utilizado e a novidade dun medio de comunicaci—n que pode estimular a motivaci—n do alumno. Se Internet Ž un novo xeito de comunicarse, dŽbese capacita-los alumnos para que se poidan abrir — mundo a travŽs das novas formas de interacci—n. Se ademais temos en conta que os cibernautas necesitan ter co–ecementos de lingua inglesa, de presencia maioritaria en Internet, vela’ outra raz—n para que o profesor de inglŽs persuada os alumnos da conveniencia da aprendizaxe desta lingua. Do mesmo xeito que os profesores se acostumaron sen problemas — uso nas aulas do radiocasete, o retroproxector ou o v’deo, non falta moito para que moitas aulas conten cunha ferramenta m‡is: o ordenador conectado ‡ rede. Sen embargo, non podemos deixar de apuntar aqu’ algœns dos efectos secundarios que poder’a ter un uso inadecuado de Internet na educaci—n. O fen—meno das autoestradas da 3 PRACTICAS 252 17/4/01 18:28 Página 252 José Ramón Varela Pérez informaci—n Ž a’nda moi recente para que se fixera unha reflexi—n cr’tica e con datos precisos sobre os riscos que leva consigo un mal uso do novo medio. A’nda as’, s‡bese que moitos nenos que viviron en contacto con ordenadores e videoxogos son agora adultos adictos a Internet. Esta nova doenza manifŽstase na persoa nunha dependencia absoluta polos contidos da rede, sexan os que sexan, e polo seu illamento do contorno, que os leva a ignorar outros aspectos da vida social. A investigaci—n sobre este tema Ž a’nda moi escasa, polo que tanto o profesor coma os pais deben coidar que non se produza un transvasamento con efectos negativos do uso das novas formas de comunicaci—n na aula ‡ vida dos estudiantes f—ra dela. Neste senso, Internet non debe substitu’-lo papel fundamental que han de xogar tanto mestres coma pais. ƒstes, a’nda que introduzan os rapaces no mundo das novas tecnolox’as, sempre han de ter en conta valores educativos tradicionais como a reflexi—n sobre a validez e o interese da informaci—n que se busca, o fomento da creatividade e da imaxinaci—n, a integraci—n da persoa no medio social e cultural m‡is pr—ximo, etc. 2. A APRENDIZAXE DAS DESTREZAS LINGÜÍSTICAS Internet Ž unha ferramenta moi œtil para a aprendizaxe das catro destrezas lingŸ’sticas b‡sicas (comprensi—n oral/escrita e expresi—n oral/escrita) debido ‡ accesibilidade, cantidade e variedade de ferramentas e usuarios que existen na rede. O software de rede permite xa a comunicaci—n interactiva entre uns alumnos e outros, e entre profesores e alumnos. Moitas p‡xinas web son unha fonte de informaci—n que pode ser incorporada de forma directa ou ben adaptada ‡ clase de lingua, polo que a WWW ofrece moitas posibilidades no marco do enfoque por tarefas. Por exemplo, os alumnos poden colaborar na planificaci—n e posta en marcha de tarefas ou role-plays: dese–ar e desenvolver un informativo de radio, a planificaci—n dunha viaxe, etc. Por medio da WWW o alumno pode empregar informaci—n real dispo–ible (como por exemplo horarios de transporte, prezos, informaci—n meteorol—xica, menœs, informaci—n cultural, noticias de informaci—n xeral, etc.) que se adapten —s seus intereses persoais. As’ mesmo, os propios alumnos poden crea-las sœas publicaci—ns electr—nicas, p‡xinas de Internet, producci—ns multimedia, etc. Os recursos e as posibilidades que ofrece a WWW son inmensos, a’nda que ‡s veces sexa dif’cil para o novato discriminar entre o bo, o regular e o simplemente malo, polo que o profesor debe ser quen valore a fiabilidade e o rigor das p‡xinas de Internet. Ademais disto d‡se o feito de que a rede Ž algo en continua evoluci—n, e como tal estase a actualizar continuamente, co que hai que estar sempre moi atento ‡s novidades que van xurdindo. Un bo lugar para empezar a descubri-las posi- 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 253 Internet e o ensino da lingua inglesa bilidades de Internet no ensino e a aprendizaxe da lingua inglesa son aquelas p‡xinas WWW que funcionan como ’ndices de recursos dispo–ibles, clasificados por categor’as. Mencionaranse aqu’ s— unhas poucas. Unha magn’fica p‡xina Ž 300 p‡ginas web para estudiantes y profesores de inglŽs (http://www.arrakis.es/~alallena/Principal.htm). Esta p‡xina contŽn non s— enlaces a outras p‡xinas, sen—n tamŽn unha valoraci—n cr’tica do que nos ofrecen. O ’ndice est‡ dividido en 253 categor’as como as seguintes: Amigos por correo (Penpals); CALL (ensino da lingua a travŽs do ordenador); Canci—ns e Xogos; Comprensi—n escrita e oral; Cultura; Diccionarios en li–a; Expresi—n escrita; Avaliaci—n e exames; Gram‡tica; Grupos de noticias para estudiantes e profesores; Libros en li–a; Listas de correo; Organizaci—ns; P‡xinas Web Xerais de E.F.L; P‡xinas Web de profesores de inglŽs (en Espa–a e f—ra de Espa–a); Xornais, revistas e TV; Programaci—n de clases; Revistas sobre TEFL; Traballo; Bibliotecas; O Dave’s ESL Café integra múltiples recursos para o alumno e o profesor: key-pals (amigos por correo electrónico), exercicios de gramática, bolsas de traballo, etc. 3 PRACTICAS 254 17/4/01 18:28 Página 254 José Ramón Varela Pérez Vocabulario; Materiais para profesores, etc. Outras p‡xinas que serven como ’ndice de recursos son DaveÕs ESL CafŽ (http://www.pacificnet.net/~sperl i n g / e s l c a f e . h t m l ) ; Frizzy University Network (FUN) ( h t t p : / / t h e c i t y. s f s u . e d u / ~funweb/); The Internet TESL Journal (http://www.aitech.ac.jp/~iteslj/), que tamŽn Ž unha magn’fica revista electr—nica que contŽn artigos moi œtiles para as clases de lingua, ideas sobre tŽcnicas de ensino, unidades did‡cticas, etc; Kenji KitaoÕs Homepage (http://www.ling.lancs.ac.uk/staff/vi sitors/kenji/) e Linguistic Funland (http://thecity.sfsu.edu/~funweb/). 2.1 GRAMÁTICA E VOCABULARIO A WWW presenta moitas posibilidades a’nda por explorar que a emparentan cos programas de aprendizaxe a travŽs de ordenador (CALL). As’, gracias ‡s capacidades multimedia da WWW, o alumno xa pode acceder libremente a pequenos programas multimedia para practicar cuesti—ns gramaticais do inglŽs. Un exemplo Ž o de Online English Grammar (http://www.edunet.com/english/ grammar/), que contŽn unha gram‡tica en li–a interactiva, un foro de discusi—n gramatical para profesores, exercicios interactivos que son devolvidos corrixidos e exemplos de exame como o TOEFL. No eido dos diccionarios de consulta est‡, por exemplo, a versi—n electr—nica do Webster Dictionary (http://www.m-w.com/dictionary). Para unha listaxe de t—dolos diccionarios electr—nicos de consulta dispo–ibles en cento corenta linguas p—dese consultar On-line Dictionaries (http://www.bucknell.edu/~rbeard/diction.html). 2.2 EXPRESIÓN ESCRITA A pr‡ctica da expresi—n escrita ten un futuro moi prometedor gracias ‡ rede. Internet ofrece un novo medio de expresi—n, a comunicaci—n por medio de ordenador, que presenta unha serie de caracter’sticas como as seguintes: a) A comunicaci—n por medio de ordenador est‡ a supera-la tradicional divisi—n entre a fala e a escritura. î se situar como mediadora entre estas dœas destrezas lingŸ’sticas, a comunicaci—n en li–a pode estimular tanto a interacci—n (a expresi—n oral) como a reflexi—n (a expresi—n escrita). b) No caso dos faladoiros interactivos, a din‡mica comunicativa deste novo xeito de interacci—n Ž diferente da que se d‡ na comunicaci—n oral polo que atangue a alternancia de quendas, as interrupci—ns, a toma de decisi—ns, o consenso, etc. c) En xeral, p—dese dicir que a comunicaci—n a travŽs de ordenador Ž m‡is participativa c‡ pr‡ctica oral na clase (todos poden participar e non s— se d‡ unha interacci—n profesor/alumno), tanto a cantidade como a calidade do escrito polo alumno melloran, e as’ mesmo existe un maior control sobre o manexo da lingua nas discusi—ns en li–a que nas discusi—ns orais na aula. 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 255 Internet e o ensino da lingua inglesa d) A rede permite a comunicaci—n (e a aprendizaxe) independente de aulas e clases presenciais. Esta independencia posibilita que o alumno env’e e reciba mensaxes a calquera hora do d’a dende calquera ordenador conectado ‡ rede. Deste xeito o alumno pode inicia-la comunicaci—n con outros alumnos ou co profesor f—ra da aula. E, no caso do correo electr—nico, o alumno pode facer unha an‡lise m‡is a fondo e m‡is cr’tica do que se le e escribe, xa que o correo electr—nico pode ser respondido de forma pausada e meditada. Basicamente o correo electr—nico pode empregarse de diferentes xeitos. Por exemplo, p—deselle pedir — alumno que te–a un diario electr—nico no que redacte os seus traballos para ser corrixidos en li–a polo profesor. Polo que respecta ‡ comunicaci—n entre alumnos, existen programas internacionais de amizade por correspondencia que utilizan o correo electr—nico: os key-pals. Isto permite que o alumno colabore con outros estudiantes dentro e f—ra da escola en proxectos moi enriquecedores. O alumno pode preparar materiais para facer unha presentaci—n na aula, redactar informes sobre a cultura e o pa’s do seu interlocutor electr—nico, ensinar e aprender doutro estudiante aspectos sobre as dœas linguas, compartir ideas sobre o propio proceso de redacci—n, crear xornais electr—nicos, etc. Por exemplo, a International Email Tandem Network (http://altos.rnd.runnet.ru/win/rsu/ tandem/email/idx/eng00.html) 255 emparella alumnos de distintas linguas e culturas a travŽs do correo electr—nico, e tamŽn lles proporciona recursos e ideas para que se mante–an en comunicaci—n con vistas a proxectos de colaboraci—n. Estas novas formas de colaboraci—n est‡n a crear un contexto sociocultural para a aprendizaxe da lingua estranxeira moi activo. Os intercambios que se producen son reais, non simplemente Ôpedag—xicosÕ, e o alumno vese a si mesmo formando parte dunha comunidade de falantes dentro da lingua meta. Co correo electr—nico desenv—lvense formas de comunicaci—n m‡is libres e espont‡neas, a’nda que non carentes de erros, de a’ a necesaria presencia do profesor. Cunha lista de correo electr—nico da que formen parte os membros dunha clase (e outros estudiantes de f—ra dela), os alumnos poden colaborar traballando en parellas, grupos pequenos ou en conxunci—n con toda a clase durante o tempo que estime o profesor, que poder‡ propor tarefas que impliquen a resoluci—n de problemas. Deste xeito, o profesor pode dividi-la clase en grupos e pedirlles —s alumnos que recollan artigos sacados de xornais electr—nicos, e perdirlles que describan as sœas reacci—ns a eses artigos na lista de correo electr—nico, para que logo outro grupo responda a esas reacci—ns dos seus compa–eiros. En relaci—n con este enfoque por tarefas, Ž importante subli–a-lo valor da motivaci—n na aprendizaxe: o alumno tende a po–er m‡is interese na sœa composici—n escri- 3 PRACTICAS 256 17/4/01 18:28 Página 256 José Ramón Varela Pérez Por medio do correo electrónico, o alumno adquire e comparte con outros estudiantes contidos lingüísticos, discursivos e culturais. ta cando sabe que alguŽn da sœa idade e cos seus mesmos intereses est‡ a esperar noticias sœas. TamŽn existen listas de correo abertas a alumnos de todo o mundo. En EFL/ESL Student Discussion Lists (http://www.latrobe.edu.au/www/e ducation/sl/sl.html) o alumno poder‡ atopar un foro de discusi—n sobre distintos temas (cine, musica, culturas nacionais, etc.) — mesmo tempo que practica a expresi—n escrita. En FUN 101 (http://thecity.sfsu.edu/~fun- web/outline.htm), os alumnos poden apuntarse a un curso de redacci—n cun titor que revisa o escrito. Neste curso aberto a t—dolos que queiran participar, o alumno ten unha serie de lecturas obrigatorias, sobre as que ha de escribir unha redacci—n, que logo ser‡ valorada e comentada polos outros alumnos e finalmente polo titor. A interacci—n escrita en tempo real entre dous usuarios conectados ‡ rede xa Ž posible por medio do correo electr—nico gracias a programas como 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 257 Internet e o ensino da lingua inglesa TALK. O que un usuario escribe aparece na parte superior da pantalla, e o que escribe o outro usuario na parte inferior. M‡is flexible a’nda Ž o uso de programas de faladoiro interactivo baseados no Internet Relay Chat (IRC) ou ben na propia WWW. Os faladoiros (chats) p—dense levar a cabo dentro da aula ou con outros alumnos doutras instituci—ns acadŽmicas. Na rede est‡n as p‡xinas de schMOOze University (http://schmooze.hunter.cuny.edu:888) e Dave SperlingÕs ESL Chat (http://www.eslcafe.com/chat /chatpro.cig), onde os alumnos poden conectarse a distintos canais divididos tematicamente: literatura, cine, deportes, viaxes, etc. De xeito similar — que ocorre nunha conversa oral en grupo, os programas baseados no IRC posibilitan a comunicaci—n entre dœas ou m‡is persoas — mesmo tempo. Nestes faladoiros interactivos (chats), os modos de interacci—n tradicionais e que lle conceden — alumno un papel pasivo (comunicaci—n profesor-clase ou alumno-alumno) deixan paso a unha comunicaci—n m‡is interactiva entre todos. Na conversa interactiva participa toda a clase en conxunto, que xa non se dedica a escoitar pasivamente o que din as dœas ou tres persoas que tenden a monopoliza-la conversa, inclu’do o profesor. Os alumnos ÔfalanÕ entre si e, sen embargo, como cando escriben, poden reformular, corrixir, reconsidera-lo que van escribir, dun xeito que a fala non permite. TamŽn, a diferencia do que ocorre na expresi—n oral, o producto da con- 257 versa pode ser gravado facilmente para logo ser consultado e analizado polo profesor e os alumnos. O profesor pode propo–er un tema para a discusi—n e logo os estudiantes deb‡teno. Tal debate, ademais de promover unha comunicaci—n real/autŽntica, fai que os alumnos practiquen estratexias comunicativas b‡sicas, tales como a discusi—n, a persuasi—n, a defensa dun determinado punto de vista, etc. Xa que logo, as conversas electr—nicas resultan ser unha boa ponte entre a pr‡ctica da expresi—n escrita (de car‡cter reflexivo) e a da expresi—n oral (m‡is interactiva), pois fan que o alumno — mesmo tempo exercite ‡mbalas dœas destrezas e que estas se reforcen entre si. Do mesmo xeito, a participaci—n do alumno resulta ser de maior cantidade e de maior calidade lingŸ’stica e discursiva no novo medio que nas discusi—ns orais e nas composici—ns escritas tradicionais. As’, por exemplo, o alumno que ve que os outros estudiantes escriben e pensan a un maior nivel tende a po–erse ‡ altura dos seus compa–eiros empregando unha lingua e unhas ideas m‡is ricas e creativas, polo que o nivel xeral da clase aumenta considerablemente. Os alumnos que polo normal escriben pouco e non se atreven a falar na clase aumentan o seu nœmero de contribuci—ns coas actividades promovidas co ordenador. O alumno sente que co novo medio se d‡ expresado de forma m‡is creativa, o cal non Ž doado na aula tradicional, onde se 3 PRACTICAS 258 17/4/01 18:28 Página 258 José Ramón Varela Pérez Programas como o mIRC32 brindan a posibilidade de que múltiples usuarios se unan para participar en faladoiros interactivos. sente intelectualmente inferior — profesor e a moitos dos seus compa–eiros. 2.3 COMPRENSIÓN ESCRITA A comprensi—n escrita vŽn a facilita-lo acceso a informaci—n e textos electr—nicos dispo–ibles na rede: informaci—n actualizada sobre o pa’s e a cultura estranxeira, xornais, obras literarias, revistas electr—nicas, etc. A maior parte destes materiais son autŽnticos, Ž dicir, non foron adaptados —s distintos niveis dos que parte o estudiante de linguas. Sen embargo, cada vez son m‡is as p‡xinas que inclœen textos especificamente dese–ados para o ensino da lingua, con glosarios interactivos e enlaces a ficheiros de son para amosar c—mo se pronuncian determinadas palabras. Un exemplo Ž o de Impact Online (http://lrs.ed.uiuc.edu /Impact/impact_homepage.html), unha revista electr—nica de noticias para estudiantes de niveis intermedio e avanzado, con artigos sobre deportes, noticias de actualidade e entretemento. 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 259 Internet e o ensino da lingua inglesa Como actividade adicional para desenvolve-la destreza lectora, o profesor pode pedirlles —s alumnos que naveguen na WWW para obter unha informaci—n espec’fica ou que aval’en o interese de determinadas p‡xinas. Deste xeito os alumnos poden exercita-las distintas estratexias de lectura (lectura superficial, lectura avaliativa, capacidade de s’ntese...) — mesmo tempo que practican a expresi—n escrita. Logo, p—dese utilizar todo ese material en actividades complementarias que exerciten outras destrezas: presentaci—ns orais, debates na clase, etc. 2.4 EXPRESIÓN E COMPRENSIÓN ORAIS Tanto a expresi—n como a comprensi—n oral son a’nda terreos pouco explorados no eido da aprendizaxe a travŽs da rede. Gracias ‡ WWW p—dese xa acceder ‡s principais emisoras de radio de lingua inglesa, coas que o alumno pode exercita-la comprensi—n oral escoitando as novas m‡is recentes. O profesor pode recuperar da rede o texto dunha canci—n para logo adaptala e traballar con ela na clase. Outras p‡xinas conte–en exercicios de comprensi—n adaptados a un nivel intermedio e avanzado. Un exemplo Ž RandallÕs ESL Cyber Listening Lab (http://www2.gol.com/users/rsdavis/cyberlab/), que contŽn enlaces a outras p‡xinas con exercicios de comprensi—n oral. Inclœe un novo exercicio cada semana, e ten un ’ndice cun grupo de exercicios pr‡cticos agrupados por temas. As’ mesmo, xa est‡n dispo–ibles programas de distribuci—n gratu’ta como o 259 CU-SeeMe que posibilitan a interacci—n mediante son e imaxe case en tempo real. En poucos anos, estar‡n dispo–ibles grandes bases de datos de son dixitalizado s— para audici—n. Nun futuro a rede permitir‡ programas que integren a aprendizaxe conxunta das catro destrezas lingŸ’sticas dunha maneira efectiva. 3. O PAPEL DO ALUMNO E DO PROFESOR Internet proporciona non s— unha canle de comunicaci—n e unha fonte de informaci—n, sen—n tamŽn algo que ha estimula-la aprendizaxe do alumno f—ra da aula. A novidade do novo medio e as sœas infinitas posibilidades fan que os alumnos poidan pasar m‡is tempo traballando coa lingua estranxeira en distintas tarefas. Neste sentido, Internet Ž unha fonte para a aprendizaxe do alumno dende o reco–ecemento das sœas carencias e necesidades inmediatas, de tal xeito que gracias ‡ rede o alumno se constitœe en axente activo da sœa propia formaci—n. Internet, polo tanto, fomenta a sœa autonom’a na aprendizaxe, un dos obxectivos de toda ensinanza. A integraci—n dos programas multimedia cos recursos e os sistemas de comunicaci—n dos que disp—n Internet, as’ como o novo papel que estes medios lle asignan — alumno, como responsable da sœa propia aprendizaxe, fan que se deba reconsidera-lo papel tradicional do profesor. Nunha clase baseada na comunicaci—n 3 PRACTICAS 260 17/4/01 18:28 Página 260 José Ramón Varela Pérez interactiva a travŽs do ordenador, os alumnos interactœan entre si de forma activa e pasan a ser copart’cipes no ensino da lingua, compa–eiros na construcci—n de significado e, en xeral, protagonistas da sœa propia aprendizaxe. Dito o anterior, tamŽn c—mpre sinalar que Internet non ten por quŽ substitu’-la clase preparada polo profesor, sen—n que pode ser un complemento dela. Do mesmo xeito que non abonda con que os alumnos vexan sen m‡is un v’deo na lingua que estudian, tampouco abondar‡ con que naveguen durante un tempo a travŽs das p‡xinas web sen que se lles pida que utilicen a informaci—n que obte–an en tarefas comunicativas. O profesor ha de actuar como investigador das potencialidades da WWW e dos outros medios para o seu uso na aula. TamŽn debe estar disposto a axudarlles —s alumnos a coordina-lo traballo en equipo, proporcionarlles informaci—n sobre as formas lingŸ’sticas m‡is aptas para cada un dos novos contextos comunicativos (correo electr—nico, chats, etc.) e revisalo traballo dos alumnos cando a comunicaci—n falla. Neste senso, a funci—n do profesor debe se-la de combina-los seus co–ecementos lingŸ’sticos e did‡cticos cos atractivos que pode ofrece-la rede para crear un m‡is alto grao de motivaci—n no alumno. Para que isto aconteza, Ž necesaria unha posta — d’a dos co–ecementos operativos do profesorado sobre Internet. A rede tamŽn pode funcionar como un catalizador das iniciativas conxuntas do profesorado. Os grupos de noticias e as listas de correo electr—nico son formas de po–e-los docentes en contacto con colegas doutros pa’ses. Isto Ž especialmente importante para os profesores de lingua que, coma no caso do profesor de inglŽs, viven en zonas afastadas de onde se fala a lingua que ensinan. No caso das listas de correo, tras subscribirse a unha delas, t—dalas mensaxes que se manden ‡ lista ser‡n recibidas pola persoa que se subscribiu, que ademais poder‡, en moitos casos, consulta-los arquivos de mensaxes anteriores e enviar preguntas ou comentarios. A lista m‡is importante no campo do ensino do inglŽs Ž a TESL-L. ContŽn varios subapartados e grupos de interese por ‡reas diferentes (gram‡tica, xogos, novas tecnolox’as, etc.). Para subscribirse a calquera dos subapartados dŽbese realizar previamente a inscrici—n na lista xeral de TESL-L, o que se fai enviando unha mensaxe a [email protected] co texto seguinte (deixando o campo de Subject baleiro): subscribe TESL-L apelido nome. Outra lista de correo Ž NETEACH-L; o seu enderezo electr—nico Ž [email protected] e est‡ especializada nos usos de Internet na clase de idiomas. O uso das citadas formas de comunicaci—n na rede est‡n xa a crear unha comunidade de colaboraci—n de ‡mbito local e internacional co fin de promover cambios autŽnticos no xeito de enfoca-lo ensino e a aprendizaxe de linguas como o inglŽs. Desta colaboraci—n entre profesionais est‡n a xurdir iniciativas para o mantemento de 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 261 Internet e o ensino da lingua inglesa materiais e propostas comœns de programaci—n, avaliaci—n, metodolox’as, etc. Na p‡xina de Tesol Spain (http://www.eirelink.com/tesol-sp/index.html) atoparase informaci—n sobre as distintas asociaci—ns relacionadas co ensino do inglŽs en Espa–a. Na comunidade aut—noma galega existe a Asociaci—n de Profesores de Lingua Inglesa (APIGA) (http://www.core- 261 via.com/~apiga/), que dende a sœa fundaci—n no ano 1982 vŽn traballando no campo da did‡ctica do ensino e a aprendizaxe do inglŽs como segunda lingua. Nesta p‡xina inf—rmase das xornadas did‡cticas que se celebran anualmente en distintas cidades de Galicia, dos cursos que organiza sobre aspectos metodol—xicos, dos seus recursos (biblioteca, informaci—n sobre Páxina da Asociación de Profesores de Inglés de Galicia. Internet é un punto de encontro para a colaboración entre os profesionais do ensino. bolsas, intercambios, etc.) e outros enlaces de interese para o profesorado dentro e f—ra de Galicia. Hai outras funci—ns de interese para o profesorado que ben poden ser cubertas por Internet. Por unha banda, 3 PRACTICAS 262 17/4/01 18:28 Página 262 José Ramón Varela Pérez a rede Ž un mecanismo de apoio para que os docentes se po–an — d’a nos seus co–ecementos sobre a lingua e a cultura dos pa’ses de fala estranxeira, sobre todo naqueles casos nos que o profesor vive lonxe deses pa’ses ou non ten acceso a unha gran cantidade de materiais autŽnticos. Por outra banda, Internet tamŽn pode contribu’r ‡ formaci—n do profesorado nos casos nos que Ž dif’cil ou inviable economicamente organizar cursos ou seminarios presenciais. 4. CONCLUSIÓN O papel de Internet no ensino e na aprendizaxe de linguas depender‡ dos esforzos e dos usos que se fagan da rede por parte dos seus usuarios (administraci—n educativa, grupos de profesores, alumnos, editoriais, etc.). ƒ por isto que xunto a factores que explican a sœa utilidade real, a’nda existen obst‡culos para a introducci—n da rede como ferramenta de aprendizaxe nas escolas. Na parte negativa, persisten moitos atrancos para a introducci—n real de Internet nas escolas. No momento actual, a rede Ž moi lenta e o nœmero de p‡xinas cun contido œtil Ž a’nda moi escaso. Sobre todo requ’rense p‡xinas nas que o alumno poida exercita-las competencias comunicativas de forma integrada. Coma no caso doutros medios como a aprendizaxe por ordenador (CALL), para que o uso da rede sexa efectivo c—mpre que o profesora- do domine o manexo da nova tecnolox’a tanto para aproveita-las ferramentas de ensino xa existentes como para crear outras novas. TamŽn hai que ter en conta o enorme custo que sup—n instalar toda unha rede de ordenadores na escola e de mantelos en perfecto estado. Na parte positiva, a pesar de que Internet nunca substituir‡ a clase tradicional de linguas e a interacci—n entre profesor e alumno, a rede ofrece unha cantidade impresionante de informaci—n e achega novas posibilidades de comunicaci—n que mellorar‡n a aprendizaxe de linguas. Internet permite a aprendizaxe non s— da lingua estranxeira sen—n tamŽn da cultura e das formas de vida dos pa’ses onde se fala. Facilita o uso das formas lingŸ’sticas nun contexto real, de interacci—n con outros usuarios da rede. î alumno que non pode asistir con regularidade a unha clase, a rede mot’vao para poderse comunicar con falantes nativos da lingua estranxeira e utilizar materiais autŽnticos. As tarefas que promove a rede son creativas, e consideran os alumnos como responsables do desenvolvemento da sœa aprendizaxe, permit’ndolles que traballen — seu ritmo en tarefas que sexan do seu interese ou que se adapten ‡s sœas necesidades espec’ficas. Para o profesor, Internet sup—n un medio axeitado para a posta en comœn con outros docentes das sœas experiencias na aula. 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 263 Internet e o ensino da lingua inglesa 5. BIBLIOGRAFÍA Alcaraz Sintes, A., ÒAlejandro Alcaraz SintesÕ TEFL Web PagesÓ. 1996. http://www.ctv.es/USERS/aalcaraz/AASPages/Principal/inde x.htm Ali, I., e J. L. Ganuza, Internet en la educaci—n, Madrid, Anaya, 1997. Cruz Pi–ol, M., ÒLa World Wide Web en la clase de E/LEÓ, E s p e c u l o , 5 , 1 9 9 7 . http://www.ucm.es/OTROS/es peculo/numero5/m_cruz.htm Eastman, D., ÒThe Impact of the Internet on English Language LearningÓ, The British Council, 1996. http://www.britcoun.org/english/Internet/engitro.htm Heimas, S., ÒThe Internet & ESL: Resources and RolesÓ, O N - C A L L , 1 9 9 5 . http://www.cltr.uq.oz.au:8000/o ncall/article.htm Kitao, K., e S. K. Kitao, ÒUseful Resources, Lesson Plans, and Teaching Materials for Te a c h e r s Ó , 1 9 9 6 . http://www.linguistics.lancs.ac. uk/staff/visitors/kenji/kitao/int -teac.htm 263 Layne, P. P., e S. Lepeintre, ÒDistance InstructionÓ, Annual review of Applied Linguistics, 16, 1996, 226-239. Pe–a, R., La educaci—n en Internet, gu’a para su aplicaci—n en la ense–anza, Barcelona, InforbookÕs Ediciones, 1997. Singhal, M., ÒThe Internet and Foreign Language Education: Benefits and ChallangesÓ, The Internet TESL Journal, 3, 1997. http://www.aitech.ac.jp/~iteslj/ Articles/Singhal-Internet.html Sussex, R., e P. White, ÒElectronic NetworkingÓ, Annual review of Applied Linguisitcs, 16, 1996, 200-223. Trejo Delarbre, R., La nueva alfombra m‡gica. Usos y mitos de Internet, la red de redes, Madrid, Fundesco, 1996. VV. AA., O Labirinto virtual. Sobre as novas tecnolox’as na educaci—n, Vigo, Xerais, 1998. Warschauer, M., ÒComputer-Mediated Collaborative Learning: Theory and PracticeÓ, The Modern language Journal, 81, 4, 1997, 470-481. 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 264 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 265 265 ESTRATEXIAS PARA A INTRODUCCIÓN DOS CONTIDOS DE EDUCACIÓN PARA A SAÚDE NO CURRÍCULO ESCOLAR Margarita Pino Juste Universidade de Vigo 1. XUSTIFICACIÓN DO TEMA A finais dos anos setenta a OMS e outros organismos empezan a dar novas directrices ÑAlma-Ata (1978), Carta de Otawa (1986)Ñ sobre a educaci—n para a saœde, e comezan a cobrar importancia os factores de risco, que na sœa maior’a te–en relaci—n con ‡mbitos e situaci—ns sociais; Ž dicir, p‡sase dun modelo de saœde pœblica cl‡sico — que m‡is tarde deu en se chaMODELO CLçSICO mar Ômodelo ecol—xicoÕ. A diferencia entre estas dœas concepci—ns foi estudiada por multitude de autores e, as’, Salleras (1990) fala de dous per’odos: cl‡sico e actual; Vaquero Puerta (1989) de dous tipos de concepto: un antigo e outro moderno; Zabala Erdoza’n (1990) de dous modelos: modelos centrados no individuo e modelos ecol—xicos. Desde o noso punto de vista, as diferencias fundamentais entre ‡mbolos conceptos estriban no seguinte: MODELO ACTUAL Concepto de saœde bioloxicista. Concepto ecol—xico de saœde: as comunidades desenvolven modos de vida que xeran saœde. A saœde como responsabilidade individual. Din‡mico: o estado de saœde ten gradaci—ns e tendencias en cada momento. A finalidade da medicina Ž curar enfermidades. Hol’stico: o corpo humano Ž un todo que interactœa co medio. O ser humano Ž unha m‡quina e as sœas partes poden verse afectadas de forma illada. Colectivo: a saœde Ž un ben social, comunitario e participativo. Os profesionais sanitarios son profesionais do corpo humano. Multidimensional: benestar f’sico, social, espiritual, mental, e emocional. As causas das enfermidades bœscanse en tests diagn—sticos e terapeœticos: visi—n reduccionista. A saœde promoci—nase e prevŽ–ense as enfermidades. Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 3 PRACTICAS 266 17/4/01 18:28 Página 266 Margarita Pino Juste Vemos que desde un punto de vista actual os factores sociais se converten en factores determinantes, pero, sen embargo, os factores que m‡is inflœen no estado de saœde das poboaci—ns non son os que reciben os princi- pais recursos. Os catro factores con maior influencia na saœde da poboaci—n, as’ como o gasto pœblico neles investido, podŽmolos ver no cadro seguinte: INFLUENCIA NO ESTADO DE SAòDE INVESTIMENTOS FACTORES Biol—xicos ou end—xenos 27 % 7% Factores ligados — medio 19 % 1,6 % Factores ligados —s h‡bitos de vida 43 % 1,5 % Factores ligados — sistema sanitario 11 % 90 % P—dese comprobar que o estilo de vida Ž o factor que m‡is inflœe no estado de saœde e na mortalidade da poboaci—n, pero, sen embargo, Ž o que menor porcentaxe de gasto en saœde recibe. Ademais, os factores ligados — estilo de vida e — medio supo–en un 60 % da influencia sobre o estado de saœde; as’ e todo, os investimentos destinados a estes conceptos suman un 3 %. Por outro lado, o sistema sanitario Ž o factor que menos inflœe na mortalidade da poboaci—n, e con todo sup—n m‡is do 90 % do investimento tamŽn no noso pa’s. O adicto a vídeoxogos pode illarse do mundo durante horas en prexuízo da súa saúde mental e da súa comunicación social. Caber’a inferir destes datos que se o estilo de vida Ž o principal determinante da saœde, a modificaci—n de comportamentos e h‡bitos mediante unha 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 267 Estratexias para a introducción dos contidos de educación para a saúde no currículo escolar axeitada educaci—n para a saœde da poboaci—n ser‡ unha das medidas m‡is rendibles que poidamos tomar. Segundo a OMS, a educaci—n para a saœde ou educaci—n sanitaria Ž Òcalquera combinaci—n de actividades de informaci—n e educaci—n que conduza a unha situaci—n na que as persoas desexen estar sas, saiban c—mo alcanza-la saœde, po–an os medios dispo–ibles individual e colectivamente para mantela e busquen axuda cando a precisenÓ. Dos tres ‡mbitos da educaci—n para a saœde (escolar, laboral e enfermidades cr—nicas), n—s centramos este estudio no primero: a escola. Este considŽrase o ‡mbito m‡is eficaz e rendible por varias raz—ns: 1. a sœa universalidade; 2. a facilidade de asimilaci—n pola idade dos seus destinatarios, a sœa capacidade receptiva e a asimilaci—n de novos conceptos; 3. a menor existencia de obst‡culos no comportamento pois os nenos presentan menor nœmero de h‡bitos previos; 4. os profesionais docentes son expertos en mŽtodos e tŽcnicas educativas. 2. MARCO LEXISLATIVO As instituci—ns, conscientes deste feito, ve–en lexislando algœns dos 267 aspectos m‡is importantes relacionados coa educaci—n para a saœde. No ‡mbito galego existe o Plan de Saœde de Galicia (1993-1997), que establece unha estratexia de fomento de vida saudable. Para conseguir este obxectivo desŽ–anse distintas acci—ns de educaci—n para a saœde, tales como actividades docentes e divulgativas sobre temas de primeiros auxilios, alimentaci—n e nutrici—n, educaci—n vial, prevenci—n de accidentes, ecolox’a e saœde, etc. En principio estas directrices e outras como os convenios entre as conseller’as de Sanidade e Educaci—n (1992), as subvenci—ns a proxectos de investigaci—n-acci—n en educaci—n para a saœde (1993) ou a creaci—n do Servicio de Educaci—n para a Saœde (1994), substitu’do polo Servicio de Saœde Escolar, Laboral e de Ocio (1996), deber’an facilita-la incorporaci—n dos contidos de educaci—n para a saœde (EpS) — curr’culo escolar. No que se refire concretamente ‡ saœde escolar, os acontecementos lexislativos m‡is importantes en Galicia son a Lei de sanidade escolar, do 30 de xu–o de 1983 (DOG do 18 de xullo), o Decreto 44/1985 do 14 de febreiro (DOG do 29 de marzo) e o Decreto 199/1994 do 16 de xu–o (DOG do 28 de xu–o). A primera lei pon de relevo a importancia da sanidade escolar e a obrigatoriedade do control sanitario proporcionado ‡ comunidade escolar por medio dos exames de saœde. 3 PRACTICAS 268 17/4/01 18:28 Página 268 Margarita Pino Juste O decreto do 14 de febreiro Ž moi importante, xa que nel se detallan as funci—ns dos distintos profesionais que interve–en na sanidade escolar: mŽdicos, axudantes tŽcnicos sanitarios e matronas, veterinarios, farmacŽuticos, directores escolares, profesores e pais e titores. O servicio de educaci—n para a saœde desapareceu en virtude do Decreto 63/1996 que crea o Servicio de Saœde Escolar, Laboral e de Ocio, que ten as seguintes funci—ns: Ñ A vixilancia epidemiol—xica do impacto dos factores ambientais espec’ficos, entendendo por tales aqueles que interactœan cos factores dependentes de variables individuais, como a idade, o sexo, o nivel socioecon—mico, etc. Ñ A planificaci—n, programaci—n e avaliaci—n das actividades de protecci—n fronte —s factores de risco ambientais espec’ficos. Ñ A an‡lise e difusi—n da informaci—n sobre factores ambientais espec’ficos. ç luz deste marco lexislativo, escasamente definido, o mestre ha introduci-los distintos contidos de EpS no curr’culo escolar. aquelas persoas pertencentes ‡ comunidade que de maneira formal ou informal promoven conductas positivas de saœde. A’nda que moitas destas persoas non te–an a educaci—n para a saœde como actividade principal, presŽntanselles mœltiples oportunidades de transmitiren mensaxes de saœde. Sen embargo, como sinala Garc’a Caba–as, La formaci—n de profesionales y su coordinaci—n horizontal ser’a una tarea a abordar sin pausa, como plataforma posible de intervenci—n preventiva sobre las condiciones de la infancia. Todo ello apoyado por la administraci—n, que tiene autoridad, capacidad, responsabilidad y recursos para organizarlo (1990, p‡x. 65). Refer’ndonos ‡ formaci—n do profesorado, o comitŽ mixto de expertos en educaci—n sanitaria da OMS/UNESCO (Informe TŽcnico, 153) suxer’a xa en 1959 que os obxectivos principais da formaci—n do mestre para a educaci—n sanitaria deber’an se-los seguintes: Ñ Facerlle aprecia-lo valor, a importancia e o lugar da educaci—n sanitaria no programa xeral de estudios. 3. ESTRATEXIAS DE INTERVENCIÓN Ñ Proporcionarlle os co–ecementos necesarios sobre o crecemento e o desenvolvemento do neno, a saœde persoal e colectiva e o programa mailos mŽtodos de educaci—n sanitaria. En primeiro lugar, ser’a conveniente sinalar quŽn son os axentes para a saœde. En sentido amplo, son todas Ñ Inculcarlle normas de hixiene persoal que lle axuden a conserva-la sœa propia saœde e lle permitan servir de exemplo —s seus alumnos. 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 269 Estratexias para a introducción dos contidos de educación para a saúde no currículo escolar Ñ Facer que comprenda e aprecie a importancia dun ambiente san e o que c—mpre facer para mantelo. 269 social, e baseada na crenza de que a educaci—n debe axudarlle — home a ser realmente persoa, a desenvolverse integralmente como di a LOXSE. A saœde forma parte dese desenvolvemento integral e de a’ Òque se inserte en los valores reconocidos por la comunidadÓ (Calzada e Heierle, 1995). Na Conferencia de Ottawa (1986) defin’ronse cinco li–as esenciais de acci—n a prol da saœde, que poden aplicarse tanto — conxunto da sociedade coma a calquera ‡mbito concreto de intervenci—n: constru’r pol’ticas saudables, crear medios favorables ‡ saœde, fortalece-la acci—n comunitaria, desenvolve-las habilidades persoais e reorienta-los servicios sanitarios. A declaraci—n final desta Conferencia explica brevemente o contido destas li–as de traballo. DESENVOLVE-LAS ACTITUDES E OS RECURSOS INDIVIDUAIS REFORZA-LA ACCIîN COMUNITARIA Neste libro, Alonso Fernández ofrece unha análise das novas adiccións. Sabendo isto, imos estudia-las distintas variables que conforman o Òcrebacabezas curricularÓ da educaci—n para a saœde. No tocante —s obxectivos, hai que sinala-la importancia da saœde como valor fundamental para inclu’r no sistema educativo. Esta idea est‡ xustificada por unha educaci—n para a decisi—n, para a responsabilidade persoal e ESTABLECER POLêTICAS FAVORABLES REORIENTA-LOS SERVICIOS DE SAòDE CREAR UN CONTORNO FAVORABLE Cadro 1: Esquema dunha acción global de promoción da saúde. Fonte: Merino Merino, 1995, páx. 57. 3 PRACTICAS 270 17/4/01 18:28 Página 270 Margarita Pino Juste Vexamos c—mo se deber’an reflectir estas premisas no dese–o dos obxectivos dunha escola promotora de saœde: Ñ Un contorno saudable con respecto ‡ seguridade, os comedores, edificios, campos de deporte, servicios de recreo e lecer, etc. l—xicos e sociais relevantes para promociona-la saœde. Ñ Proporcionar un co–ecemento b‡sico sobre a saœde e as destrezas adecuadas para obter e interpreta-la informaci—n relacionada con ela e para actuar conforme a ela (OMS, 1995). Ñ Promociona-lo sentido da responsabilidade respecto da saœde individual, da familia e da comunidade. Ñ Alentar unha vida sa e presentar opci—ns de saœde realistas e atractivas. Ñ Permitir que os alumnos desenvolvan plenamente o seu potencial f’sico, psicol—xico e social e que se promova activamente a sœa autoestima. Ñ Establecer claramente ante os profesores e os alumnos o cometido social da escola e a sœa potencialidade para promociona-la saœde. Ñ Desenvolver boas relaci—ns entre profesores e alumnos, e entre os propios alumnos na vida coti‡ da escola, e promover v’nculos axeitados entre a escola, a familia e a comunidade. Ñ Utiliza-lo potencial dos profesionais da saœde e doutros recursos da comunidade como asesoramento e soporte na educaci—n para a saœde e na acci—n para a promoci—n da saœde. Ñ Planificar un curr’culo coherente de educaci—n para a saœde, inclu’ndo os elementos biol—xicos, eco- A antiga máxima Mens sana in corpore sano ten total vixencia hoxe en día. Para levar a cabo estas directrices, no DCB da Comunidade Aut—noma Galega, dentro dos obxectivos xerais para a educaci—n primaria, apartado 1, sin‡lase o seguinte obxectivo relacionado coa EpS: ÒCo–ecer e aprecia-lo propio corpo e contribu’r — seu desenvolvemento, adoptando h‡bitos de saœde e benestar e valorando as repercusi—ns de determinadas conductas sobre a saœde e a calidade de vidaÓ. (Xunta de Galicia, 1991b, p‡x. 11). Verbo dos contidos de EpS podemos sinalar, entre outros, os seguintes: hixiene, alimentaci—n, prevenci—n de enfermidades, saœde sexual, saœde 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 271 Estratexias para a introducción dos contidos de educación para a saúde no currículo escolar ambiental, saœde mental, drogadicci—ns, prevenci—n de accidentes, etc. Para seleccionar estes contidos podemos utiliza-los seguintes criterios: Ñ As necesidades do centro e da comunidade educativa, do grao de desenvolvemento evolutivo do neno, e partir dos seus intereses e necesidades. Ñ Non deben ser contidos negativos, sen—n que deben salienta-las vantaxes dun comportamento saudable para a mellora das condici—ns de vida. Ñ No caso de que o profesor desexe sinalar algœn inconveniente, este debe ser a curto prazo, xa que a longo prazo te–en escasa eficacia. Ñ Os contidos informativos deben ser sinxelos, pr‡cticos, veraces, actuais e partir dos intereses dos alumnos, sendo os contidos actitudinais, neste caso, os m‡is importantes, xa que se aprende m‡is eficazmente se se nos asignan responsabilidades e se se exercita o aprendido. Entre os aspectos metodol—xicos podemos citar varias caracter’sticas de importancia. En primeiro lugar, c‡les poder’an se-los principios metodol—xicos que sustentan a introducci—n da EpS na escola: Ñ Traballo en equipo do profesorado. Ñ O contorno como centro da actividade docente. ÑUnha aprendizaxe significativa como meta. Ñ Participaci—n de toda a comunidade educativa1. Pero, Àcomo enfoca-lo ensino da saœde na escola?, ou o que vŽn sendo o mesmo, Àque metodolox’a hai que utilizar para introduci-la EpS na escola? Existen tres alternativas. A continuaci—n sinal‡mo-las sœas vantaxes e inconvenientes: Como materia espec’fica VANTAXES ÑD‡ unidade e sistematizaci—n. ÑExiste unha formaci—n espec’fica do profesorado. ÑA metodolox’a est‡ adaptada — adestramento en habilidades. INCONVENIENTES ÑContribœe a sobrecarga-lo curr’culo escolar. Como ensinanza ocasional ou actividade puntual dentro da programaci—n VANTAXES ÑIntrodœcese en varios niveis de ensino. ÑIncorp—rase con facilidade — proceso educativo. 271 INCONVENIENTES ÑDepende do criterio do profesor, polo tanto pode quedar esquecido. 1 En Pino (1995, páxs. 11-18) encontramos un pequeno estudio de cada unha destas características. 3 PRACTICAS 272 17/4/01 18:28 Página 272 Margarita Pino Juste De forma interdisciplinar VANTAXES ÑTr‡tase en t—dalas ‡reas. ÑExiste maior coherencia entre o que se transmite e o que se fai. ÑFavorece unha maior contextualizaci—n. ÑFavorece a organizaci—n e aumenta o rendemento. Debemos precisar que na maior’a dos centros se escolleu a œltima opci—n2. Para as actividades, Ž necesario sinala-la necesidade de favorecer actividades educativas que movan a persoa a estar sa, xa que todos somos responsables dela e, na escola, Ž o mestre o encargado de intentar que o alumno se responsabilice da sœa saœde. Para favorecer estas ideas existen multitude de estratexias; sinalamos s— algunhas por seren menos co–ecidas e porque xa foron experimentadas en distintas escolas. Ñ Estudio de tradici—ns, receitas caseiras e refr‡ns populares referidos ‡ saœde. Ñ An‡lise cr’tica de material publicitario ou cinematogr‡fico. Ñ Eliminar do menœ e das festas escolares a comida lixo. Ñ Crear unha coci–a escolar e elaborar distintas receitas tradicionais co apoio dos pais. INCONVENIENTES ÑEscaseza de traballo en equipo do profesorado. ÑEscaseza de tempos para a reflexi—n. ÑEscaseza de materiais transversalizados. Ñ Introducir h‡bitos hixiŽnicos na aula (lava-las mans despois dos recreos, lava-los dentes despois do bocadillo ou das outras comidas, manter limpo o contorno escolar, non fumar nas distintas dependencias escolares, elaborar menœs axeitados, etc.). Ñ Organizar actividades de formaci—n para toda a comunidade educativa en colaboraci—n co centro mŽdico, a Unidade de Prevenci—n de Drogodependencias, os mŽdicos estomat—logos, a polic’a local, etc. Ñ Estructurar v’as de colaboraci—n entre as diferentes instituci—ns para lograr unha coherencia entre os distintos plans de acci—n comunitarios. Ñ Realizar actividades onde os alumnos se responsabilicen dos seus propios actos (carnŽ de socio do clube Òos que sabemos comer benÓ, creaci—n dun supermercado escolar, creaci—n dunha colecci—n de moda con material de refugallo, realizar un pase de modelos, convocatoria e celebraci—n dun pleno infantil no concello da cidade, elaborar campa–as de concienciaci—n 2 En relación cos aspectos metodolóxicos poden verse os resultados dun estudio de opinión en M. Pino (1997): “Aspectos metodológicos en educación para la salud en el medio rural gallego”, Saudiña, 4, páxs. 5-7. 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 273 Estratexias para a introducción dos contidos de educación para a saúde no currículo escolar local sobre distintos temas de actualidade no contorno, etc. Ñ Co–ecer, respectar e coida-lo contorno immediato (viaxe en barco polo r’o Mi–o, colaborar en actividades agr’colas: vendima, colleita do millo, das casta–as, etc., itinerario polo centro hist—rico da cidade, compartir actividades con outros centros educativos portugueses, etc.). Ñ Recompilaci—n e pr‡ctica de xogos populares. Con respecto —s materiais curriculares, a maior’a deles poder’an ser 273 facilitados polos organismos oficiais, pero tamŽn resulta moi importante a creaci—n de recursos polo equipo de profesores do propio centro, tendo en conta o ambiente onde este se localiza e as sœas necesidades. Evidentemente, isto require das instituci—ns o reco–ecemento de espacios e tempos dispo–ibles para tales actividades. Canto ‡ avaliaci—n convŽn sinala-la escasa tradici—n avaliadora de programas de saœde no noso contexto, moito m‡is abundante no ‡mbito internacional (Nuttall, 1987; Dignan, 1989 e Hawe, 1990, entre outros). A hixiene dental ten de ser presentada dun xeito atractivo e positivo. Anuncio tridimensional de pasta dentífrica.Anos vinte. 3 PRACTICAS 274 17/4/01 18:28 Página 274 Margarita Pino Juste A funci—n da avaliaci—n Ž, como en todo contexto educativo, un proceso de reflexi—n sistem‡tica sobre a experiencia que levamos a cabo. Para isto, dŽbese recoller informaci—n de todo o proceso para facilit‡rllela —s implicados nel, coa finalidade de orienta-lo propio proceso do programa: quŽ est‡ pasando e por quŽ, c—mo reforzalo e modificalo, situar cada unha das persoas no momento do proceso no cal se atopa e establecer quŽ parte dos obxectivos se conseguiu, delimitando con claridade quŽ aspectos quedan pendentes de traballar. Todo isto tenta mellora-los resultados. Unha educaci—n para a saœde necesita avalia-los seus progresos e as repercusi—ns na vida dos implicados; nese sentido, debe considerarse Òa calidade do ensino, o proceso de avaliaci—n de mŽtodos, a avaliaci—n de pr‡cticas de direcci—n e do desenvolvemento do curr’culo e os niveis de compromiso da comunidade na vida escolarÓ (Ziglio, 1995, p‡x. 10). Para iso ser’a necesario fomentar programas de investigaci—n. REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS Calzada G—mez, M. L., e C. Heierle Valero, ÒReflexiones sobre el significado de la educaci—n para la saludÓ. J. A. Moron Marchena (dir), Educaci—n para la salud, Sevilla, Concello de Dos Hermanas, 1995. Dignan, M. B., Measurement and evaluation of health education, Illinois, Charles Thomas Publisher, 1989. Garc’a Caba–as, V., ÒSalud y educaci—n infantilÓ, Infancia y sociedad, 5, Madrid, Ministerio de Asuntos Sociais, 1990. Hawe, P., Evaluating Health Promotion: A Health Workers Guide, Sydney, MacLennan and Petty, 1990. Merino Merino, B., ÒLa promoci—n de la salud en el sistema sanitario espa–olÓ, Granada, I Jornadas de la Red Europea de Escuela Promotoras de Salud, 1995. Nuttall, D. L., e outros, Studies in self evaluation, Londres, Falmer Press, 1987. OMS, Carta de Ottawa sobre promoci—n de la salud, Xenebra, OMS, 1986. OMS, La red Europea de Escuelas Promotoras de Salud, Madrid, Comisi—n da Uni—n Europea, 1995. OMS/UNESCO, Informe TŽcnico, 153, Xenebra, OMS, 1959. 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 275 Estratexias para a introducción dos contidos de educación para a saúde no currículo escolar 275 Pino Juste, M., ÒMetodolog’a de los contenidos transversalesÓ, Innovaci—n educativa, 5, 1995, 11-18. Xunta de Galicia, Dise–o curricular Base, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1991. _____ÒAspectos metodol—gicos en educaci—n para la salud en el medio rural gallegoÓ, Saudi–a, 4, 1997, 57. Zabala Erdoza’n, J., Educaci—n para la salud en los textos de ense–anza primaria. (1940-1985), Valencia, Generalitat de Valencia, 1990. Salleras, L., Educaci—n sanitaria. Principios, mŽtodos y aplicaciones, Madrid, D’az de Santos, 1990. Ziglio, E., ÒAiming at innovation and change through the European Network of Health Promoting SchoolsÓ, Granada, Actas I Jornadas de la REEPS, 1995, p‡xs. 1-11. Vaquero Puerta, J. L., Salud pœblica, Madrid, Pir‡mide, 1989. 3 PRACTICAS 17/4/01 18:28 Página 276 4 O pracer de ler 17/4/01 18:29 Página 277 O pracer de ler Literatura infantil e xuvenil 4 O pracer de ler 17/4/01 18:29 Página 278 4 O pracer de ler 17/4/01 18:29 Página 279 279 O PRACER DE LER Literatura infantil e xuvenil Agust’n Fern‡ndez Paz Delegaci—n Provincial de Educaci—n Pontevedra T’tulo: Texto: Ilustraci—ns: Colecci—n Editorial: Nunha tea de ara–a van caendo unha variada mostra de insectos: unha bolboreta, unha cascuda, un tab‡n, unha xoani–a, un escaravello, un grilo... Ata que, finalmente, quen cae nela Ž un elefante, que rompe a tea e acaba liber‡ndoos a todos. E, como se di no remate do conto, ÒA ara–a ara–eira / de pata peluda / — se ver sen cea... / Áqued—usenos muda!Ó. A tea de ara–a que todo o apa–a Xo‡n Babarro Isabel Caruncho Tren Azul EdebŽ-Rodeira Primeiros lectores Contado en forma versificada, con achados brillantes e cheos de gracia, consegue actualizar plenamente un recurso de tan longa tradici—n. As ilustraci—ns de Isabel Caruncho, realistas e cheas de expresividade, son un eficaz complemento que reforza as virtudes do texto. Velaqu’ unha magn’fica mostra dos contos de car‡cter acumulativo, propios da tradici—n oral. Revista Galega do Ensino - Nœm. 22 - Febreiro 1999 4 O pracer de ler 280 17/4/01 18:29 Página 280 Agustín Fernández Paz T’tulo: Carrapuchi–a Vermella, Verde, Amarela, Azul e Branca Texto: Bruno Munari e Enrica Agostinelli Traducci—n: Silvia Gaspar Ilustraci—ns: dos autores Colecci—n: Sopa de Libros Editorial: Anaya De 6 anos en diante Este libro est‡ dedicado a Gianni Rodari. ƒ unha dedicatoria significativa, porque o que temos aqu’ Ž un bo exemplo das propostas de manipulaci—n dos contos populares que Rodari suxer’a na sœa Gram‡tica da fantas’a. A que lemos en primeiro lugar Ž a versi—n can—nica da Carrapuchi–a Vermella, dos irm‡ns Grimm, sen ilustraci—ns. A continuaci—n, atopamos diferentes versi—ns do relato orixinal, onde a Carrapuchi–a xa non Ž Vermella, sen—n Verde, Amarela, Azul ou Branca. Cada versi—n est‡ acompa–ada por ilustraci—ns onde predomina a cor que corresponda. Esa cor Ž a que condiciona tamŽn en gran medida cada versi—n, dende o espacio f’sico (a azul pasa no mar, a branca nunha paisaxe cuberta pola neve, a amarela na cidade...) ata os elementos do contos (os obxectos que a Carrapuchi–a leva na cesta, por exemplo, son unha divertida mostra disto). Tr‡tase dun libro que non deixar‡ indiferente a ninguŽn. Non s— polo xogo de variaci—ns — redor do conto orixinal, sen—n sobre todo pola orixinal proposta gr‡fica plasmada nas ilustraci—ns. T’tulo: Texto: Ilustraci—ns: Colecci—n: Editorial: Un d’a, a narradora deste relato recibe un paquete. Dentro del vŽn un libro titulado Bruxedos e Feitizos, que lle manda unha tal Ana Manana, coa encarga de que llo faga chegar a t—dalas nenas. O que lemos de seguido son algœns dos cap’tulos do libro en cuesti—n, que resulta ser unha especie de manual para unha pequena meiga. Un manual moi pr‡ctico, onde se dan unha serie de instrucci—ns para consegui-lo que se desexe (os cap’tulos dedicados — que se debe facer para conseguir un can, unha especie de cerimonia do absurdo, merecen Manual para unha pequena meiga Gloria S‡nchez Garc’a Maife Quesada Tuc‡n EdebŽ-Rodeira De 6 anos en diante figurar ‡ altura dos grandes inventos do TBO). Os t’tulos dos cap’tulos serven para darnos unha idea do ton do libro: ÒComo expulsa-lo coco peludo que vive debaixo da tœa camaÓ, ÒMeigallo de sapo para amolar a alguŽnÓ, ÒComo conseguir que o bobo de RubŽn repare en ti e deixe de xogar — fœtbolÓ, etc. En resumo: un libro moi divertido, escrito con iron’a e moito humor. As ilustraci—ns a toda cor de Maife Quesada reforzan o humor absurdo tan presente no texto. 4 O pracer de ler 17/4/01 18:29 Página 281 O pracer de ler T’tulo: Texto: Ilustraci—ns: Colecci—n: Editorial: Este libro Ž o primeiro volume dun ambicioso proxecto (prevese que sexan vinte libros) emprendido polo equipo dos tres escritores de Lugo que asinan o traballo. Tr‡tase de facer cos contos tradicionais galegos o mesmo labor que, hai m‡is de cen anos, abordaron os irm‡ns Grimm en Alema–a ou Afanasiev en Rusia (ou, xa m‡is achegado a n—s, Italo Calvino en Italia): facer traballo de campo, revisa-lo que xa est‡ feito e publicado e, con todo o material, elabora-las versi—ns literarias dos contos de tradici—n oral do noso pa’s. Un d’a Estrela desaparece, logo de deixar escrita unha carta dirixida —s presuntos secuestradores de seu pai. Despois dunha intensa busca, a Contos marabillosos, I X. Miranda, A. Reigosa e X. R. Cuba Teresa Novoa Cabalo bulig‡n Edici—ns Xerais de Galicia De 9 anos en diante Neste primeiro libro rec—llense tres contos marabillosos: O paxaro que fala, a ‡rbore que canta e a auga dourada, Manta en Roma e A gaita que fac’a a todos bailar. Os resultados son magn’ficos e est‡n ‡ altura dos obxectivos do proxecto. Os relatos acomp‡–anse cunhas ilustraci—ns de Teresa Novoa, que soubo reflectir moi ben a atmosfera (m‡xica unhas veces, humor’stica outras) de cada un dos contos. T’tulo: Texto: Ilustraci—ns: Colecci—n: Editorial: A unha clase de sexto de primaria, co comezo do curso, chega unha nova alumna. Ch‡mase Estrela e ten unha deficiencia mental. Malia o seu atraso intelectual, como Ž boa, espont‡nea e aberta, acaba ga–ando o cari–o de t—dolos nenos e nenas da aula, que mesmo a protexen das pequenas maldades dos rapaces doutras clases. 281 çs de mosca para Anxo Fina Casalderrey Manuel Uh’a Sopa de Libros Anaya De 10 anos en diante mobilizaci—n para atopa-la nena acaba dando os seus froitos. Nesta sinxela historia, narrada en primeira persoa, nun longo flash-back, por un dos compa–eiros de Estrela, atopamos reflectidos os pequenos sucesos da vida coti‡ na escola. E tamŽn atopamos, coma noutros libros da autora, a linguaxe tenra e inxenua que sae de olla-la realidade con ollos de neno. 4 O pracer de ler 282 17/4/01 18:29 Página 282 Agustín Fernández Paz T’tulo: Texto: Traducci—n: Ilustraci—ns: Colecci—n: Editorial: T—dolos 25 de xullo, se o ano Ž Xacobeo, a taberna do Suso aparece nun claro do bosque. Ademais do taberneiro, est‡n sempre nela a sœa muller e mais un neto parvo. Os tres son ‡nimas en pena, condenadas a este peri—dico retorno porque, hai xa moitos anos, deron mal trato a uns pobres que ’an en peregrinaci—n. E a esa taberna acoden tamŽn, en tal d’a, outras ‡nimas en pena, todas elas castigadas por algœn pecado que cometeron (a envexa, a vinganza, etc.). E a esa taberna vai parar, porque se perde no monte, o narrador da historia, un mestre — que lle gusta filosofar e das cami–adas polo campo. El ser‡ a testemu–a que nos traslade —s lectores o que lle aconteceu na pousada e as historias que al’ escoitou. Juan Farias, unha vez m‡is, ofrŽcenos un libro que Ž un agasallo para o lector. O texto Ž s— a parte visible do iceberg, pero hai moita historia por debaixo do que lemos, con mœltiples referencias a outras narraci—ns. A traducci—n de Xavier Sen’n Ž extraordinaria. E magn’ficas son tamŽn as ilustraci—ns, a lapis, de XosŽ Cobas. T’tulo: Texto: Ilustraci—ns: Colecci—n: Editorial: Alfonso Afonso Ž o raposo que protagoniza o libro. Vive nas terras da Golpilleira, preto de Mondo–edo, e decide contarlles —s outros raposos t—dalas sœas experiencias. Deste xeito, vai relat‡ndono-la sœa vida — longo do libro, nun rosario de f‡bulas cargadas de humor e sabedor’a. Antonio Reigosa, en cada un dos dezaseis cap’tulos, segue o recurso de recrea-los contos populares onde o raposo ten protagonismo, ben sexa en interacci—n co home, ben con diferentes animais (o sapo, o lobo, o galo, o grilo...), sabia- A pousada do sŽtimo d’a Juan Farias Xavier Sen’n XosŽ Cobas Punto de Encontro Everest Galicia De 11 anos en diante Memorias dun raposo Antonio Reigosa Manuel Uh’a Merl’n Edici—ns Xerais de Galicia De 11 anos en diante mente enfiados uns cos outros, de maneira que o que en principio poder’an se-las pezas desordenadas dun crebacabezas acaban por converterse nun debuxo fiel dun xeito de entende-la vida e a relaci—n coas persoas. Este libro acadou o premio Merl’n do ano 1998. Escrito cunha lingua rica e chea de vida, Ž unha mostra das moitas posibilidades que ofrece a tradici—n oral, se se sabe actualizar. As expresivas ilustraci—ns de Manuel Uh’a son un complemento eficaz para o texto. 4 O pracer de ler 17/4/01 18:29 Página 283 O pracer de ler T’tulo: Texto: Colecci—n: Editorial: Na casa de Mina hai unha festa o d’a que a rapaza fai quince anos, porque consideran que esa data Ž unha especie de Òrito de pasoÓ. Entre os agasallos que recibe, hai un colgante en forma de estrela que non se sabe quŽn o env’a. Por medio de Olga, unha t’a sœa, Mina descobre que o colgante llo manda unha irm‡ da sœa avoa, chamada Estrela, unha muller estra–a que se afastou de todo e marchou a vivir na soidade das monta–as. Olga c—ntalle tamŽn outras cousas e desc—brelle moitos segredos familiares. Cando Mina Valdemuller XosŽ A. Neira Cruz O Barco de Vapor Ediciones SM De 12 anos en diante entende que ela tamŽn Ž unha Òfilla da lœaÓ, herdeira dunha tradici—n que vŽn de moi atr‡s, decide marchar na procura de Estrela, que vive nun lugar das terras do Courel chamado Valdemuller. Velaqu’ unha novela de car‡cter inici‡tico, ateigada de contidos simb—licos, onde se nos din moitas m‡is cousas das que lemos nas sœas p‡xinas. Unha novela emotiva e poŽtica, con pingas de humor e tamŽn de violencia, que mereceu o premio O Barco de Vapor na convocatoria de 1997. T’tulo: Texto: Editorial: Xandro, o mozo protagonista desta novela, recibe a noticia da morte de Tevo, amigo seu dende a infancia, que faleceu a causa da sœa dependencia da droga. Esta noticia fai que Xandro comece a lembrar t—dolos anos pasados, cando el tamŽn estaba enganchado na drogadicci—n. Deste xeito, vai repasando a Žpoca en que os dous comezaron a introducirse, as biograf’as doutros mozos e mozas que, coma eles, estaban metidos no mundo da droga, a dor das familias e t—dalas pequenas miserias que leva aparelladas un xeito de vida as’. Finalmente, 283 O progn—stico da Lœa Marga do Val Alfaguara-Obradoiro De 14 anos en diante Xandro lembra tamŽn o seu proceso de desenganche da droga, gracias sobre todo ‡ amizade Xulia, a rapaza coa que agora vive. Tr‡tase dunha narraci—n dura, baseada en feitos reais, que non foxe das situaci—ns amargas, malia o lirismo soterrado que a percorre. Narrada en primeira persoa, a novela acaba configur‡ndose como unha cr—nica do mundo da droga na bisbarra de Vigo — longo dos anos oitenta. 4 O pracer de ler 284 17/4/01 18:29 Página 284 Agustín Fernández Paz T’tulo: Texto e ilustraci—ns: Colecci—n: Editorial: Este ‡lbum acadou o Premio Internacional de Ilustraci—n da Fundaci—n Santa Mar’a, no ano 1997. En canto o abrimos, Ž doado adivi–ar por quŽ o acadou, porque nos atopamos diante dun libro nada convencional, que explora cami–os novos con gran brillantez, nunha proposta moi distinta das que estamos afeitos a ver. A partir dunha idea moi sinxela (o abraio dun neno ante o mundo que descobre d’a a d’a) a autora crea unha narraci—n onde a protagonista Ž a ilustraci—n e onde o texto, moi breve, xoga un papel Unhas imaxes cheas de expresividade, que xogan deliberadamente coas caracter’sticas dos debuxos infant’s, habilmente integradas nunhas composici—ns complexas e moi traballadas. Dende un punto de vista tŽcnico (est‡n feitas sobre un soporte gris, empregando tŽcnicas mixtas: lapis, pluma, tŽmperas), o resultado Ž brillante e impecable. Ilustraci—ns: Colecci—n: Editorial: Todo o resto do libro est‡ ocupado pola longa conversa entre Joakim e Mika. Unha conversa que ten como eixe central a existencia da vida e Mabel PiŽrola Los Piratas Ediciones SM Primeiros lectores orientador que nos axuda a entender mellor o sentido das imaxes. T’tulo: Texto: Traducci—n: A historia que se nos conta neste libro desenv—lvese — longo dunha noite. Joakim Ž un neno de oito anos que queda s— na casa, porque sœa nai vai dar a luz e seu pai marcha canda ela para o hospital. Mentres agarda a chegada do novo irm‡n, ve pasar unha estrela fugaz e, case de seguido, escoita ru’dos no xard’n. î asomarse, ve un neno colgado dunha das ‡rbores. Cando Joakim o axuda a baixar, e fala con el, descobre que ese neno Ž Mika, un rapaz extraterrestre que caeu da sœa nave espacial. No sŽ ÀHay alguien ah’? Jostein Gaarder Kirsti Baggethun e Asunci—n Lorenzo Gabriella Giandelli Las tres edades Ediciones Siruela De 9 anos en diante as sœas distintas manifestaci—ns. Despois de falar e falar, completamente esgotados, os dous nenos b—tanse a durmir. Cando Joakim esperta, descobre que Mika xa non est‡ e recibe a noticia de que ten un novo irm‡n. Coma noutros libros seus (lembremos O mundo de Sof’a, o m‡is co–ecido), o norueguŽs Jostein Gaarder artella unha historia de ficci—n para poder falar dun tema que lle interesa, como Ž, neste caso, a vida na terra e a sœa evoluci—n. A’nda que nalgunhas p‡xinas poida asoma-lo didactismo, o certo Ž que se trata dun bo libro, de lectura doada e agradable. 4 O pracer de ler 17/4/01 18:29 Página 285 O pracer de ler T’tulo: Texto: Ilustraci—ns: Colecci—n: Editorial: Maider Ž unha rapaza, filla œnica, que vive cos seus pais e coa avoa materna. Ten unha gata, Ofelia, pola que sente un grande afecto. A historia comeza cando Maider ve enturbada a harmon’a familiar: a sœa nai decide facer teatro, o seu pai oponse, e o conflicto acaba nunha separaci—n temporal. Coa chegada do ver‡n, ante a imposibilidade de seguila atendendo, deciden que a gata vaia para o casar’o duns parentes. Al— a deixan, con gran desgusto de Maider. Cando, semanas despois, reciben a noticia de que a gata fuxiu do casar’o, a rapaza decide ir buscala. PŽrdese no monte e acaba enfermando. Felizmente, os problemas ir‡n atopando o seu ama–o. O personaxe protagonista do libro recibe unha carta onde o avisan de que acaba de ser nomeado Inspector de Mentiras. Cos poucos datos que vai adivi–ando, ter‡ que busca-la oficina da que vai depender, meterse nunha enmara–ada e delirante burocracia e conseguir saber, finalmente, c‡l Ž a sœa funci—n como Inspector. Pero, como xa dixen, o argumento Ž s— un pretexto, porque o relevante desta novela Ž a lin- Cuando los gatos se sienten tan solos Mariasun Landa Asun Balzola Sopa de Libros Ediciones Anaya De 12 anos en diante Como se ve, estamos ante unha novela realista, onde se abordan os conflictos da vida coti‡ (a dif’cil relaci—n cos pais, os conflictos de parella, a soidade, as dœbidas e inseguridades da adolescencia...). Narrada en breves cap’tulos, cunha tenrura contida que nunca cae no sentimentalismo f‡cil, Ž unha excelente mostra do bo facer da actual literatura en Žuscaro (a traducci—n — castel‡n est‡ feita pola propia autora). As ilustraci—ns de Asun Balzola, tan suxestivas, merecer’an ocupar un espacio maior do que te–en nesta edici—n. T’tulo: Texto: Colecci—n: Editorial: ƒ tarefa case imposible tentar resumi-lo argumento deste libro; pero tampouco importa, porque o argumento Ž s— un pretexto para o xogo verbal que atopamos nel. 285 El Inspector de Mentiras Fernando Pul’n El Navegante Ediciones SM De 12 anos en diante guaxe. O protagonista, na sœa procura, ir‡ batendo con numerosos personaxes, a cal m‡is estrafalario, cos que manter‡ inacabables di‡logos, porque t—dolos que entran e saen non fan m‡is que falar e falar. Son sempre di‡logos que lembran os do teatro do absurdo (de feito, a novela semella un cruce entre Kafka e Jardiel Poncela), con xogos de palabras e frases de dobre sentido, onde Ž doado atopar unha cr’tica de moitos comportamentos actuais e dos absurdos da burocracia. Tr‡tase, en resumo, dunha novela humor’stica que esixe a complicidade do lector. 4 O pracer de ler 286 17/4/01 18:29 Página 286 Agustín Fernández Paz T’tulo: Texto: Colecci—n: Editorial: Marta, a filla dun deputado, viaxa cos seus pais —s territorios do Sahara onde vive a xente do Frente Polisario. A rapaza ten 13 anos e est‡ a desgusto, soportando a visi—n da vida chea de privaci—ns dos campamentos de refuxiados. Nun dos lugares que visitan, bate con Nadira, unha rapaza saharau’ da sœa idade. Cando Nadira lle d‡ un bico, prodœcese un transvasamento de vidas entre as dœas, de maneira que Marta queda no Sahara, encerrada no corpo da moza saharau’, e esta volve a Madrid, vivindo no corpo de Marta. A Marta, que pretende facerlles ver —s saharau’s a sœa realidade, t—mana por tola. Para Nadira, que cala e se adapta ‡ realidade de Madrid, comeza unha nova vida. Pero todo cambiar‡ coa aparici—n de Rachid, que se namora de Marta/Nadira e que acaba por viaxar a Madrid para busca-la soluci—n do misterio. Velaqu’ unha novela magn’fica, que xoga de xeito admirable coa irrupci—n do fant‡stico dentro da realidade, conseguindo unha narraci—n que nos engaiola. A vida e a cultura saharau’s, moi ben recollidas, Ž outro dos atractivos deste libro. T’tulo: Texto: Ilustraci—ns: Editorial: Os oj‡ncanos pertencen ‡ tradici—n popular das terras de Cantabria. Son uns seres m’ticos, unha especie de xigantescos ogros que te–en un s— ollo e que viven nos bosques monta–osos. Agora, como se nos di no pr—logo, Òa deforestaci—n dos montes c‡ntabros, o irrefreable avance do progreso, a luz elŽctrica e a pr‡ctica desaparici—n das conversas familiares levaron este ser mitol—xico — perigo do exterminioÓ. O libro consta de dœas partes. Na primeira, f‡isenos un achegamento —s oj‡ncanos, cont‡ndonos os seus atributos, caracter’sticas, costumes... El beso del S‡hara Gonzalo Moure Alfaguara Juvenil Alfaguara De 13 anos en diante Oj‡ncanos Jesœs Herr‡n Ceballos Varios Ediciones Anaya De 13 anos en diante Na segunda, rec—llese unha selecci—n de historias populares que te–en o oj‡ncano como protagonista. Historias feroces, ou terror’ficas, onde atopamos t—dolos elementos propios das narraci—ns de tradici—n oral. Menci—n ‡ parte merecen as ilustraci—ns, moi numerosas e a toda cor. Ped’uselles a trinta e tres ilustradores que ofrecesen a sœa interpretaci—n gr‡fica destes seres. Os resultados, dentro da sœa variedade, son espectaculares, e constitœen un dos principais engados do libro. 4 O pracer de ler 17/4/01 18:29 Página 287 O pracer de ler T’tulo: Edici—n: Ilustraci—ns: Colecci—n: Editorial: ƒ case superfluo presentar a JosŽ Hierro, un dos grandes poetas vivos que hoxe ten a literatura en castel‡n. Dende o seu primeiro libro (Tierra sin nosotros, 1947), publicado a pouco de sa’r do c‡rcere, ata o œltimo e impresionante Cuaderno de Nueva York (1998), a sœa extensa obra acadou xa os maiores premios e reco–ecementos. Aparece agora, dentro da colecci—n Alba y Mayo, empe–ada en achegarlles —s lectores mozos a obra dalgœns dos grandes poetas actuais, esta coidada antolox’a da obra de JosŽ Hierro. Tr‡tase dunha selecci—n onde a responsable, Yolanda Soler, escolleu aqueles textos Ðmoitos deles cunha gran 287 JosŽ Hierro para ni–os Yolanda Soler On’s Jesœs Aroca Alba y Mayo Ediciones de la Torre De 13 anos en diante carga narrativaÐ que pod’an ser m‡is accesibles para a mocidade, centr‡ndose sobre todo nos dous libros que Hierro publicou nos anos noventa: Agenda e o xa citado Cuaderno de Nueva York. As distintas composici—ns aparecen acompa–adas por debuxos a lapis de Jesœs Aroca, moi conseguidos. O resultado global Ž magn’fico, e cumpre de xeito eficac’simo o obxectivo pretendido. O libro complŽtase cunha concisa introducci—n onde se fai un percorrido pola vida e a obra do poeta, ilustrado con abundantes fotograf’as. 4 O pracer de ler 17/4/01 18:29 Página 288 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 289 Recensi—ns 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 290 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 291 Recensións T’tulo: Autores: Editorial: Nœm. pp.: Tama–o: Tras salientables achegas que, co paso dos anos, se van realizando no ‡mbito dos estudios lingŸ’sticos e literarios galegos mercŽ — labor cient’fico desenvolto no Centro Ram—n Pi–eiro para a Investigaci—n en Humanidades ÑvŽxanse, por exemplo, as exhumaci—ns de revistas en coidadas reproducci—ns facsimilares como Aturuxo, Alba, Pos’o, Resol ou Cristal; os anuais Informes de Literatura de extraordinaria utilidade; os can—nicos volumes da L’rica profana galego-portuguesa ou aquelas edici—ns destinadas a recupera-la narrativa de autores galegos do XIX, por s— citar algœns casosÑ sœmase arestora unha primeira entrega do Diccionario de termos literarios, que abrangue voces organizadas alfabeticamente do a — d. O presente diccionario, ideado hai xa tempo polo profesor Anxo Tarr’o Varela co obxectivo de articular unha publicaci—n na que se clasificasen e estudiasen os termos literarios, sen perder de vista a especificidade do noso propio discurso literario inserido no panorama cr’tico e epistemol—xico no que estamos inmersos, constitœe un 291 Diccionario de termos literarios. a - d. AA.VV., Equipo Glifo Centro Ram—n Pi–eiro para a Investigaci—n en Humanidades. Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1998. 585 23 x 16,5 innegable paso adiante no que se refire ‡ sistematizaci—n do corpus te—rico de inescusable co–ecemento para afeccionados e estudiosos. As’ pois, ese proxecto inicial e persoal antes aludido reconvŽrtese nunha proposta m‡is ampla e plural da que se responsabiliza, — abeiro do devandito Centro Ram—n Pi–eiro, o denominado equipo Glifo ÑGrupo Compostel‡n de Investigaci—ns Semi—ticas e LiterariasÑ composto, ademais de Anxo Tarr’o Varela, por Fernando Cabo Aseguinolaza, Arturo Casas, Dar’o Villanueva, Blanca-Ana Roig Rechou e Anxo Abu’n Gonz‡lez, e que contou, nesta ocasi—n, coa colaboraci—n dunha extensa n—mina de bolseiros e redactores como son, no primeiro apartado, Jesœs-Antonio Rodr’guez Blanco e Mar’a Isabel Soto L—pez, e no segundo, f—ra dos integrantes do propio Equipo Glifo, Vicen• Beltran Pepi—, Esther Corral D’az, Francisco Fern‡ndez Campos, Elvira Fidalgo, Montserrat Iglesias Santos, Pilar Lorenzo Grad’n, Fernando Mag‡n Abelleira, JosŽ Ignacio PŽrez Pascual, Ignacio Rodi–o CaramŽs, Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 5 Recensións 292 17/4/01 18:30 Página 292 Recensións Mar’a do Carme Rodr’guez Casta–o e Jaime Varela Sieiro, alŽn do sempre necesario asesoramento inform‡tico que proporciona, neste caso, Fernando çlvarez. Dende aqueles termos literarios que te–en a sœa orixe na cultura cl‡sica grecolatina e que chegaron ata n—s con toda a sœa vitalidade, pasando pola terminolox’a empregada no noso corpus medieval galego-portuguŽs, ata as m‡is recentes achegas te—ricas da teor’a da literatura que se fai arestora, este diccionario Žrguese por dereito propio nunha obra pioneira no ‡mbito da nosa investigaci—n pois vŽn cubrir unha lagoa referida ‡ sistematizaci—n dos termos literarios, sen perde-la perspectiva da nosa posici—n entre outros sistemas, como xa quedou anunciado, — exemplifica-las diferentes entradas a travŽs de ocorrencias rastrexadas no corpus literario galego dende a idade media ata as nosas datas. A elaboraci—n do diccionario, que dialoga razoadamente con experiencias bibliogr‡ficas alleas e que persegue un avance naquelas que chegan ‡s mans dos usuarios en forma de diccionarios ou monograf’as referidas —s ‡mbitos da ret—rica, a cr’tica ou a semi—tica entre outras ciencias, presŽntase —s usuarios baixo o signo provisorio e sempre vivificador de ir mellorando esta proposta por medio de posteriores suxesti—ns que reciba esta primeira entrega. Outro aspecto de interese da presente publicaci—n, como manifestan os seus responsables, Ž o de procurar que as voces remitidas, e as relacionadas que constan ‡ conclusi—n de cada entrada, se organicen baixo o criterio da operatividade para orienta-lo usuario que, daquela, poder‡ con relativa facilidade manexarse por un tecido terminol—xico razoado ofrecendo informaci—n non s— sobre ese termo sen—n e tamŽn sobre a familia terminol—xica ‡ que pertence. Velaqu’, pois, un apertado feixe de voces, elaboradas coa claridade precisa e coa necesaria econom’a lingŸ’stica caracter’stica destas publicaci—ns, mediante as cales asistimos — desvelamento, cun exhaustivo af‡n informativo, entre outras, da teor’a dos actos da fala, da literatura alexandrina Ñen modŽlicos ensaios clarificadoresÑ, pasando pola significaci—n da literatura cortŽs ou da cantiga de change, ata aclararnos en quŽ consiste a biomec‡nica como tŽcnica de interpretaci—n teatral ou quŽ o axe r’tmico, o calembur ou a conciliatio. Unha obra que cabe saudar con satisfacci—n e coa esperanza da sœa continuidade e da que c—mpre subli–ar, alŽn da sœa utilidade, o esforzo sintezador e o salientable avance que sup—n no ‡mbito dos estudios semi—ticos e literarios feitos desde e para Galicia. Ram—n Nicol‡s Rodr’guez Instituto Ricardo Mella Meixoeiro. Vigo 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 293 Recensións T’tulo: Autor: Editorial: Nœm. pp.: Tama–o: Neste libro de Conde, que secunda a idea dunha trilox’a anunciada, estim‡mo-lo esforzo cicl—peo que un plan semellante sup—n, e respectamos esa gran fogueira da vontade (m‡is c‡ das vaidades) dun autor que decide edificar unha comedia humana que vŽn dar en culebr—n (cos seus tres compo–entes hearstianos: sexo, di–eiro e delicto) Òa nivel auton—micoÓ, se se permite tan abominable expresi—n. Tama–a empresa Ñmeritoria xa por terse intentadoÑ ofrece, sen embargo, resultados que non en t—dalas ocasi—ns compracen as expectativas do principio. Esa polaridade espacial Galicia-Venezuela d‡lle de entrada — relato un marco de suxesti—ns transoce‡nicas e Žpica da emigraci—n que estar’a ben, pero a medida que van discorrendo incidencias eses ‡mbitos americanos quŽdanlle moi anchos ‡ precariedade da materia narrativa. A feble estructura nodal do relato non precisa tanto cinemascope. As referencias ‡ vida americana do protagonista puideron resolverse mediante recursos doutra orde, temporais, por exemplo. En vez dese corricar transatl‡ntico de avi—ns, irrelevante desde o punto de vista da noda- 293 O f‡cil que Ž matar Alfredo Conde Xerais, Vigo, 1998 415 22 x 14,5 lidade da acci—n, resultar’an m‡is literarios os xogos analŽpticos, o aproveitamento do que a aventura venezolana deixou na memoria de Blas Carou. A historia perder’a espacio escŽnico pero ga–ar’a lixeireza mesmo no sentido m‡is material. Lembro que Joan Fuster di que a calquera novela (incluso sendo boa) lle sobra a metade. A esta tamŽn. Entre os personaxes, Ž Blas Carou o que recibe unha maior densidade interior, sen ser moita; sobre todo porque a un antiheroe que de contado se nos perfila como unha especie de proxeneta sentimental, hai que lle dosifica-lo fondo filos—fico para que non escache o principio de verosimilitude. Mesmo as’, dado o tratamento privilexiado Ñmesmo afectivamente, a xeito de alter egoÑ que Blas recibe por parte do autor, nunca se lle reprime esa incoercible proclividade ‡ reflexi—n existencial. Ga–ara a vida namoricando mulleres, pero a sœa vocaci—n Ž o apotegma. O resto dos personaxes son despachados en xeral a base de brochazo gordo, non s— tecnicamente, sen—n desde o talante despectivo do narrador. Con frecuencia non pasan de ser desalmados, indixentes desde o punto de Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 5 Recensións 294 17/4/01 18:30 Página 294 Recensións vista moral, pero tamŽn atrofiados de esp’rito: as ra’ces do seu coraz—n e m‡is do seu cerebro case sempre est‡n entre as sœas pernas. Ningœn dos personaxes femininos deste libro pasa da categor’a de femia (o mesmo discurso narrativo revela a sœa recorrencia lŽxica). Non hai mulleres nos œltimos libros de Conde. S— femias. A ninguŽn se lle pide que saiba facer mulleres coma Balzac ou coma Morand, pero polo menos hai que conter esa inflaci—n de entidades sen m‡is dimensi—n que a xenital, sen m‡is ansia que Òcambiar de semeÓ, como dir’a aquel personaxe de Henri Miller. Pero, claro, Henri Miller s— hai un. Esta pauperizaci—n que d‡ en reducir todo o feminino a femia, ten as sœas consecuencias contaminantes: dŽixase ir na c—moda e rancia tradici—n espern—xina, cousa que desde a XŽnese para ac‡ carece de orixinalidade. Pero o peor Ž que fai imposible a creaci—n de calquera secuencia er—tica. O erotismo Ž unha das formas do engado narrativo que non ten nada que ver con iso de esparexer — longo dunha novela unha dose m‡is ou menos can—nica de fornicios. Os personaxes masculinos, pola sœa banda, sen abandonaren nunca a sœa condici—n pri‡pica sofren con m‡is facilidade un proceso de desecaci—n engadido. Esas actancias secundarias (Delegado do Goberno, Presidente da Xunta, Alcalde de Santiago, o l’der carism‡tico e a n—mina que fervella entre eles), ser’a f‡cil dicir que se resolven en caricatura. O que pasa Ž que ‡s veces nin sequera alcanzan esa digni- dade: son simples pictogramas. ƒ coma se tivesen unha xŽnese exclusivamente visceral que os fixese insolubles na materia literaria. M‡is ca semblanzas semellan venganzas. E algunhas alusi—ns resultan alleas ‡s propias necesidades estructurais do relato, de xeito que entran diexeticamente en cu–a, como pasa por exemplo co intelectual sherpa (Áque man’a de escribir sempre shepard, por un raro cruce hollywoodense, digo eu!). Conde hai tempo que se comprace na frase disgregada e proliferante, e este fagocidio verbal afecta particularmente o adxectivo con moita frecuencia en dobre ou triple atribuci—n en incontinentes series sinon’micas. Con todo, a textura mantŽn case permanentemente un ritmo moi flu’do que revela oficio e opci—n por certos recursos de tonalidade. Mesmo a partir da metade da novela melloran os ’ndices estil’sticos: o control do ep’teto, a adecuaci—n lŽxica, e os t’picos per’odos macrol—xicos alixeiran verborrea, sen que se abandone a preferencia polas referencias abstractas. En xeral non Ž Conde un autor de tecido metasŽmico: non se lle d‡ a imaxe, sempre moi escasa e de esforzado logro. Sen embargo, onde este libro resulta m‡is indixente Ž no terreo das referencias intertextuais; particularmente notoria resulta esta carencia en relaci—n cos contidos tem‡ticos, de longa tradici—n nas series literarias occidentais. SucŽdense sen ningœn reparo digresi—ns sobre o amor, a felicidade, o orgullo, a pol’tica, a melancol’a, etc., a cargo dun narrador 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 295 Recensións que se instala nunha distancia c’nica (pero moi pr—ximo ‡ historia), non tan achegado a un Dioxenes coma — c’nico de corte wildeana: aquel que co–ece o prezo de todo e o valor de nada. O curioso Ž que este escorregamento permanente cara ‡ disertaci—n sobre a condici—n da existencia faise con ausencia case absoluta de convocatoria intertextual. De xeito que semella que Ž Conde o primeiro que fala en plan frase pregnante sobre a melancol’a, por referirnos a unha das tem‡ticas que — autor lle levanta m‡is querencia. Non hai libros neste libro. Peregrinan case como palabras defuntas, sen m‡is carrexo c‡ simple nominaci—n Gide, Kundera e Unamuno. Ten unha certa gracia o feito de que entre o salferido de n—mina de lustre — longo da novela sexa Naomi Campbell a cita de inspiraci—n m‡is frecuente (p‡x. 17, 55), fronte ‡ insegura e desamparada alusi—n a Freud, por exemplo, a prop—sito da teor’a dos actos frustrados, na que se quere facer entra-lo episodio da perda dun calcet’n por parte do protagonista na ocasi—n dun dos seus cabaleos seminais. N—tase que Freud non Ž lectura de lupanar. î dŽficit de tecido gr‡mmico lectural hai que engadir tamŽn o escritural (Kristeva). Un autor afeccionado ‡ digresi—n en prosa debe asegurarse de que sabe callala nunha serie gr‡mmica debidamente salferida no discurso. Falla o fraseo. Noutras ocasi—ns Conde auxili‡base dalgœns prŽstamos neste sentido, como aquel tan recorrente Òo home Ž un milagre qu’mico que so–a Ò (M. Vicent) que narcotiza o noso autor 295 al‡ ‡ altura de Mœsica sacra, pasando por Los otros d’as e chegando a Sempre me matan. Celebramos non ter atopado esta perla neste libro. Entre os asuntos —s que tematicamente se lles fai m‡is sitio na novela est‡ a pol’tica auton—mica, pero as’ como os personaxes que por ela fervellan dificilmente adquiren m‡is dignidade tŽcnica c‡ do pictograma, o mundo do poder auton—mico tampouco pasa dunha representaci—n cortes‡ e bufonesca. No mellor dos casos, nesa propincuidade que o narrador amosa cara — delirio intelectual, nalgunha ocasi—n atrŽvese a sentenciar sobre a natureza dos pol’ticos, nos que unha reco–ecida capacidade de xesti—n pode resultar compatible coa condici—n de malas persoas. ƒ a teor’a de Ortega no seu co–ecido ensaio Mirabeau, onde se reflexiona sobre a inconveniencia de pedirlle a un gran pol’tico grandes virtudes e integridade moral. O que temos que esperar dun pol’tico Ž que faga historia a’nda que — mesmo tempo faga das sœas. Son moitos os autores nos que se atopan reminiscencias orteguianas. Mesmo naqueles que non leron a Ortega. Mesmo naqueles Ñe isto Ž o que resulta m‡is c—micoÑ que sen leren a Ortega se declaran antiorteguianos, que habelos hainos. Este gusto por personaxes de alto cu–o institucional (o Presidente da Xunta, o Delegado do Goberno...) Ž de dubidosa funcionalidade narrativa. A novela distr‡ese con estes figur—ns metidos nunha trama de vodevil (more galaico, iso s’), mentres se perde Ñou se 5 Recensións 296 17/4/01 18:30 Página 296 Recensións foxeÑ da oportunidade de novela-lo ambiente e as circunstancias — que deu lugar unha das andr—menas m‡is sonadas da nosa historia auton—mica: o Goberno Tripartito. Se se quixera tratar literariamente aquel tempo e aqueles feitos haber’a que recoller personaxes de nivel inferior, que son os que presentan m‡is materia literaria. Para un novelista sempre Ž m‡is novelable o ch—fer dun conselleiro c— propio conselleiro (a’nda reco–ecendo que hai conselleiros cunha biograf’a moi apetecible en termos narratol—xicos). Pero a’nda por riba, esta predilecci—n por personaxes que se homologan na realidade con altas responsabilidades pol’ticas, pon en risco de innecesaria ridiculizaci—n Ñpor un mecanismo de transferencia meton’micaÑ as altas instancias estatutarias. ƒ coma se este tratamento denigratorio de personaxes dos cumios institucionais fose motivado pola previa existencia Ñsubconsciente, polo menosÑ dunha especie de disemia institucional (paralela ‡ diglosia lingŸ’stica) que practica a depreciaci—n das estructuras do poder auton—mico en contraste co reco–ecemento subliminal doutras instancias de superior espectro estatal. Quen sabe. Levantando o voo sobre as grotescas miserias da er—tica do poder auton—mico, a novela gusta de sentar discurso sobre a crueldade da condici—n humana na sociedade. Isto ilœstrase coa teor’a Ñrecorrente nos œltimos libros de Conde e neste mesmo dœas veces aludidaÑ do esp’rito de gali–eiro (as gali–as eliminan cruelmente aquela que se amosa dŽbil ou ferida), como alegor’a da nosa constituci—n lupina: homo homini lupus, ou en galaica adaptaci—n, homo homini pullus gallinaceus. Somos unha cultura de cortello: sempre que podemos galeamos e polo medio andamos a piteirazos. Hab’alle gustar a don Vicente Risco esta interpretaci—n antropotelœrica da nosa condici—n, que xa a Galicia prerromana adoraba a Cosus e outras belixerantes divindades. Despois fixŽmoslle sitio a Pr’apo. Niso o libro de Conde Ž inopinadamente ambicioso: un tratado das nosas teogon’as. XosŽ Manuel G. Trigo Instituto de Ames Bertamir‡ns. A Coru–a 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 297 Recensións T’tulo: Autor: Editorial: Nœm. pp.: Tama–o: XosŽ Crecente Vega naceu en Santa Mar’a de Outeiro (concello de Castro de Rei) onde, — dicir de Manuel Mar’a, ÒO mi–o neno abre os ollos cara a se–ard‡ da Terra ChaÓ. Al’ transcorre a sœa infancia. Con 14 anos ingresa como alumno externo no Seminario de Mondo–edo onde remata con brillantez a carreira eclesi‡stica. OrdŽnase crego en 1919. Tras un curto per’odo de acci—n pastoral pola comarca de Ferrol Ñcoadxutor de Xubia e p‡rroco de Nar—nÑ remata o bacharelato no instituto de Ferrol e logo cursa linguas cl‡sicas en Santiago e Salamanca. No ano 1933 publica a sœa œnica obra co–ecida, Codeseira. Oposita ‡ c‡tedra de Lat’n de instituto en Madrid, pero sorprŽndeo a contenda en plena oposici—n. Durante a contenda debeu de exercer como profesor nalgœn centro oficial republicano, se cadra en Ciudad Real Ñcomo afirma Montero Santalla1Ñ pois al’ aparece datado un soneto do ano 1938. Trala guerra exerce como profesor no instituto Ramiro de Maeztu de Madrid. No 297 A poes’a de Codeseira JosŽ Crecente Vega El Progreso Artes Gr‡ficas, Lugo, 1997 235 21 x 14 ano 1941 Ž destinado como catedr‡tico de Lat’n a Antequera e en 1942 pide o traslado a Segovia onde ademais Ž nomeado director do Instituto. Al’ pasar‡ os œltimos cinco anos que lle quedan de vida. A fame, a tuberculose que padeceu durante a guerra e mesmo a soidade froito da separaci—n dos seus deixan nel fondas secuelas, como reflicte un significativo autorretrato: ÒSon aquel eu que sigue o meu cami–o/ / mirando arriba, ollando ™s horizontes / e debullando nun cantar baixi–o/ / tristezas de oxe i alegr’as de ontes / / Son aquel eu, paxaro que no pico, / /leva o piar da soed‡ doente / en ‡s voando dunha arela infindaÓ2. Finar‡ en marzo de 1948 cando a’nda non contaba 52 anos. Co gallo do quincuaxŽsimo cabodano do seu pasamento, o Seminario de Mondo–edo celebrou varios actos para honra-la memoria de quen fora distinguido alumno seu. A revista Amencer que al’ se edita e que dirixe o 1 J. M. Montero Santalla, “Sacerdotes da diocese de Mondonhedo que foram escritores em lingua portuguesa”, Estudios Mindonienses, 2, 1986, páx. 489. 2 J. Crecente Vega, A poesía de Codeseira (edición crítica e estudio), Ricardo Polín e Luz María Durán,Lugo, 1997, páx. 29. Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 5 Recensións 298 17/4/01 18:30 Página 298 Recensións seu actual rector, don FŽlix Villares Mouteira, dedicoulle — longo de 1998 varios artigos de estudiosos e especialistas da obra de Crecente. TamŽn reproduciu e adiantou algœns fragmentos da parte inŽdita da obra que s— uns poucos te–en o privilexio de co–ecer e da que Ž depositario actualmente o Seminario. Polo que se di no nœmero 148 da citada revista, hai uns 112 poemas en galego e uns cincuenta en castel‡n sen publicar, o que nos permite facŽrmonos unha idea da extensi—n da sœa obra. A obra en cuesti—n, Codeseira, sa’u ‡ luz por primeira vez no ano 1933, da imprenta do Seminario de Santiago. Levaba como distintivo na cuberta unha ilustraci—n que fixera para a ocasi—n Manuel Colmeiro. No ano 1965, dezasete despois da morte do autor, apareceu en Lugo a segunda edici—n, prologada con brevidade pero con estusiasmo polo que fora amigo e vello compa–eiro de estudios na etapa mindoniense, o xornalista e director de El Progreso, don XosŽ Trapero Pardo. No pr—logo fai as seguintes afirmaci—ns sobre Codeseira: ÒTragu’a nos seus versos un aire limpo de aldea, un repenique de alborada en punteiro de gaita, un son cantareiro de mui–o albeiro, un temeroso zoar do vento nas carballeirasÓ. Noriega Varela, — cantarlle ‡ monta–a, deixara en Crecente Vega a sœa fonda impresi—n. Non andaba lonxe del tampouco Guerra Junqueiro — lle cantar — merlo. Quizais Amado Carballo puxera no poeta da chaira lucense unhas pingas da inspiraci—n que a el o movera. Mais Crecente ti–a a sœa fonte interior onde bebe-la poes’a. En Codeseira, esa fonte gurgullaba en cada poema. A terceira edici—n aparece no ano 1997. En marzo de 1998, durante un acto pœblico no que o Seminario lle dedica — fenecido poeta unha aula de cultura para honra-lo seu nome, ten lugar a presentaci—n desta terceira edici—n de Codeseira, cunha foto do autor na portada. ƒ a primeira edici—n cr’tica, feita por Ricardo Pol’n e Luz. M. Dur‡n. Ga–ou o XI Premio Literario çnxel Fole. A obra de Crecente Vega hai que lela e entendela no contexto da poes’a da chaira e mesmo da escola mindoniense. O val de Mondo–edo, separado por monta–as da chaira lucense, tivo durante dŽcadas o œnico centro de ensino superior do norte de Lugo, polo que gran parte dos poetas e escritores da Terra Ch‡ te–en unha referencia formativa comœn no seu Seminario. Durante o estudio das Humanidades, o lat’n era a alma mater, a materia que requer’a maior dedicaci—n, xa que era o idioma no que logo se dar’a a Filosof’a e a Teolox’a. Nos dous cursos œltimos traduc’anse os grandes poetas latinos: Virxilio, Horacio e Ovidio. Esta densa formaci—n human’stica vaise reflectir m‡is tarde no bucolismo presente nos escritores educados nas aulas mindonienses. As orixes da Escola mindoniense xa se remontan —s remates do sŽculo 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 299 Recensións XVIII coa Escola de cantores do Natal, que escrib’an vilancicos para cantar na Catedral. A ela pertencen Antonio Mar’a Castro Neira (1771-1826), Lois Corral Rodr’guez (1784-1830) —s que quizais se poida engadir Xacinto Romualdo L—pez e Chao Ledo. Xa preto dos nosos d’as atopamos unha tradici—n poŽtica que segue unha li–a de continuidade que vai de Leiras Pulpeiro e segue en Noriega Varela, Iglesia Alvari–o e chega a Crecente Vega. Leiras logra transmitirlles a todos o que ser‡ unha constante neles: a preocupaci—n polo idioma vivo, polo galego falado polos campesi–os. Crecente Vega Ž, xunto con D’az Castro e Iglesia Alvari–o, un dos tres piares fundamentais da poes’a chairega. A pesar de que a sœa vida decorreu por rumbos que ben pouco ti–an que ver co sufrido e desprezado mundo campesi–o de ent—n, sen embargo mant’vose fiel ‡ sœa orixe e dignificou a sœa lingua nun medio hostil. Codeseira est‡ estructurada en cinco grandes apartados. Tanto o t’tulo da obra como a divisi—n parece que foron idea do seu amigo Iglesia Alvari–o. O primeiro apartado principia cun verso de Ovidio: ÒTenuis mihi campus aratur...Ó. Aqu’ inclœe 12 poemas. O primeiro Ž ÒCodeseiraÓ, que lle d‡ t’tulo ‡ obra; Ž un poema de 16 versos heptas’labos en rima consoante: ÒCodeseira de codesos / que recendes a brav’o; / que tŽ-los braci–os tesos / i-os pelos dreitos co fr’o (...) Xemes tris- 299 te na Folgueira / no ermo desamparado, / erma e triste codeseira / onde eu alindei meu gadoÓ. Canta ‡ codeseira que abunda en terreos bald’os fuxindo do bulicio da cidade para refuxiarse na soidade do ermo. Segue logo o poema titulado ÒA mi–a puchaÓ, que consta de 72 versos heptas’labos distribu’dos en nove octavas de rima consoante: ÒCavilando coma un tolo, / entre trasgolo e trasgolo / pensaba na cama eu s˜lo / como porme en gado meu (...) e Af˜rra que aforrar‡s, / hoxe un can, ma–‡n dous cas, / ‰ conta dos meus xorn‡s / merquei ˜ntes na Barqueira. / Non Ž moi grande a becerra, / ˜ra que Ž moito por terra. (...) Os p•s esquerquenadi–os / /t•n, e os ˜sos ispidi–os / coma as pedras dos cami–os, / e o pelo repuluxado / coma os dentes dun restrelo...Ó ÒA mi–a aguilladaÓ son cinco serventesios de versos dodecas’labos con rima consoante. Describe aqu’ Crecente o que non s— Ž un utensilio do labrego sen—n tamŽn un s’mbolo: ÒQuero unha aguillada que se–a un tesouro, / que non te–a falta dende a punta — cabo, / /feita dun cax˜to de carballo mouro /criado entre silvas nun terreo escravo. (...) E ben enferrada con ferr—n de aceiro, / porque unha aguillada que non ten ferr—n / ni-Ž honra do dono, ni-Ž pau duradeiro, / nin limpa un arado nin f•nde un terr—nÓ. ÒO fortunatos nimium...Ó De novo bota man das Xe—rxicas de Virxilio para encabeza-lo poema: ÒÁOuh labregos, en extremo afortunados se 5 Recensións 300 17/4/01 18:30 Página 300 Recensións co–ecesen a sœa ventura!Ó3 As’ canta a felicidade e maila tranquilidade do campo. ÒO pan noso de cada d’aÓ ten catro partes: a) ÒMa–‡n tŽpida de outonoÓ, 18 versos heptas’labos con rima consoante; b) ÒXa tŽmo-la anada enteiraÓ, 8 versos en rima consoante; c) ÒNa eira arrecende a vranÓ, 6 versos; d)ÒCon le–a seca de toxoÓ, 27 versos en rima consoante. ÒO mui–oÓ Ž unha composici—n que lle dedica a Iglesia Alvari–o. ÒO gusto crecentino polos mu’–os rompendo o silencio da Chaira na beira do Mi–o atopa a sœa m‡is nidia expresi—n no soneto ÔAl molino de la VegaÕ, lembrando desde Segovia a presa do mu’–o da Veiga en Santa Mar’a de Outeiro, a onde o poeta acud’a coas vacas sendo neno e hoxe desaparecidoÓ4. De ÒO mui–oÓ extractamos algœns versos antol—xicos: ÒDebecido, borrach—n, / que das v˜ltas nun pŽ s—lo / coma un tolo/ ÁToleir—n! (...) T•s sede de f•ra, / fame de can, / larpeiro da auga, / larpeiro de pan. / Cantando o teu lar‡n-lar‡n / larpando vas canto che dan. / Roula, roula; roula, roula. / Dalle voltas a carroula; / roi o grao louro e duro. / Teu al•nto / polvor•nto / branco e puro (...) ÁQuŽ bonita a risa branca / na tœa cara de pedra!Ó. Este apartado complŽtase con seis t’tulos m‡is que ser’a moi prolixo describir e que s— mencionamos: ÒO cabaloÓ, ÒFoi nas horas ca’dasÓ, ÒO cegui3 Crecente Vega, op. cit., páx. 59. 4 Crecente Vega, op. cit., páx. 83. –oÓ, ÒAnoitecerÓ, ÒA carballeiraÓ, ÒO AnkosÓ. Un segundo apartado titulado ÒCando as cousas falabanÓ, ve–en a ser catro f‡bulas pensadas para que os patrucios llelas conten —s nenos nas longas noites do inverno a car—n do lume da lareira. Son agora as plantas familiares do campesi–o (pi–eiro, ameneiro, fento, violeta e silveira) as que collen vida e se converten en protagonistas. O terceiro apartado leva por t’tulo ÒNa flor do carreiroÓ. Consta de 13 poemas de tem‡tica variada. Uns seguen a anterior li–a das f‡bulas, outros te–en certo car‡cter intimista e outros son de tipo popular. ƒ destacable a composici—n ÒSe–ard‡Ó, que nos lembra a obra de Iglesia Alvari–o. O cuarto apartado denom’nao ÒPingotasÓ. ƒ o mon—tono e constante goteo da auga dos lousados trala chuvia, que traslada ‡s coplas populares. Son 32 cantigas populares, unhas en tercetos e outras en cuadras. Finalmente, o derradeiro apartado, ÒOraci—nÓ, son 13 versos en rima consoante cheos de sentimento relixioso e popular: ÒPara o probe que amosa a man / un bocadi–o de pan. / Para o que ater•ce de fr’o / dunha rai˜la o desf’oÓ. O estudio cr’tico de Ricardo Pol’n e Luz Dur‡n acompa–a cada un dos poemas da obra crecentina. Nel 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 301 Recensións 301 atopamos un triple texto: un de tipo predominantemente sint‡ctico onde se analizan o estilo, a mŽtrica e as fontes; outro de tipo sem‡ntico, de exame da lingua; e un terceiro, de tipo contextual, que conecta coa historia, a antropolox’a cultural, a literatura... detida do significado das palabras e as oportunas citas textuais doutros poetas e escritores af’ns, fannos conectar coa infancia perdida e cun mundo que, se non desapareceu xa, a piques est‡ de facelo levando canda el toda a sœa enorme riqueza humana. Os dous autores deste estudio logran mergullarnos nese mundo campesi–o que tan fondamente sentiu e tan ben describiu Crecente Vega. A an‡lise Manuel Rivas Garc’a Instituto Rosal’a de Castro Santiago de Compostela 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 302 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 303 Recensións T’tulo: Autores: Edita: Nœm. pp.: Tama–o: Co gallo do D’a das Letras Galegas do ano 1998, o Centro de Investigaci—ns Ram—n Pi–eiro saca ‡ luz o libro que agora comentamos e que, dalgœn xeito, segue a li–a que iniciaran os dous volumes de L’rica profana galego-portuguesa que o centro xa editou hai algœn tempo. Os trobadores analizados neste libro te–en en comœn a sœa pertenza — ‡mbito xeogr‡fico da r’a de Vigo, e Ž esta vinculaci—n co mar o que define en gran medida a sœa obra. Paradoxalmente, como Ž sabido, a producci—n literaria destes trobadores Ž moi breve en termos cuantitativos, pero iso non fai m‡is doado o traballo desenvolvido polo grupo de investigaci—n. Esta comœn pertenza a un marco xeogr‡fico non condiciona a estructura do libro, pois segue unha divisi—n l—xica determinada polas caracter’sticas literarias de cada un dos poetas, que contan cun cap’tulo espec’fico. 303 Cantigas do mar de Vigo. Edici—n cr’tica das cantigas de Meendinho, Johan de Cangas e Martin Codax A. F. Fern‡ndez Guiadanes, I. Mag‡n Abelleira, Mar’a Rodi–o CaramŽs, X. X. Rodr’guez Casta–o, M. C. Ron Fern‡ndez, Pacho V‡zquez Centro Ram—n Pi–eiro para a Investigaci—n en Humanidades, Santiago de Compostela, 1998 381 24 x 16,8 O traballo comeza polo desenvolvemento Ñprevio ‡ edici—n cr’tica das composici—ns dos trobadoresÑ dunhas cuesti—ns te—ricas verbo das mari–as e as romar’as, a sœa consideraci—n como xŽnero espec’fico e a relaci—n destas coas denominadas cantigas de santuario. O estudio desta problem‡tica contŽn un apŽndice consistente nun cadro exhaustivo dos motivos presentes nas composici—ns estudiadas nesta introducci—n te—rica. Pero a introducci—n vai m‡is al‡ da discusi—n sobre un postulado te—rico. Nun segundo apartado do libro, os aspectos te—ricos sobre os xŽneros das cantigas ve–en seguidos duns comentarios relativos ‡ personalidade de cada un dos trobadores Ñdos que existen referencias moi escasas desde o punto de vista hist—ricoÑ apoiados cunha important’sima bagaxe bibliogr‡fica posta — d’a, o que demostra a exhaustividade da investigaci—n, mesmo se, nalgœns casos, non Ž posible ofrecer unha soluci—n definitiva para Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 5 Recensións 304 17/4/01 18:30 Página 304 Recensións os problemas suscitados. Os aspectos tratados nesta parte inclœen tamŽn algœns puntos relativos a temas de interese filol—xico directamente relacionados cos problemas que formulan as composici—ns. Poder’ase considerar que a parte te—rica da que xa falamos forma parte, de feito, dunha ampla introducci—n na que tamŽn aparecen cuesti—ns referentes a cada un dos poetas e —s problemas dos manuscritos: os cancioneiros, (Biblioteca Nacional de Lisboa (B) e Vaticana (V), fundamentalmente) e a achega, puntual pero decisiva, do pergami–o Vindel na tradici—n manuscrita, e que afecta particularmente ‡ producci—n literaria de Martin Codax. Esta ampla e necesaria introducci—n, sobre todo para o lector que non sexa especialista no tema, remata cunha an‡lise da posici—n de cada un dos poetas nos cancioneiros. Uns cadros complementarios resumen as diverxencias entre os manuscritos, inclu’ndo N (sigla pola que se co–ece o pergami–o Vindel), e unha listaxe da orde coa que aparecen os diferentes trobadores en B e V, segundo as sœas composici—ns de cantigas de amigo e de escarnio. As cuesti—ns de detalle, como indican os propios autores, te–en un tratamento espec’fico na an‡lise de cada unha das composici—ns. O segundo grande apartado do libro, a edici—n cr’tica das cantigas dos trobadores, introdœcenos xa no aspecto fundamental do traballo, e, — mesmo tempo, o m‡is complexo. Cada un dos textos cr’ticos vŽn seguido dunha referencia das edici—ns paleogr‡ficas e cr’- ticas existentes, as’ como dunha minuciosa lista de lecci—ns rexeitadas na edici—n, notas —s versos e comentarios. A composici—n de Meendinho, polo feito de se-la œnica dese trobador, merece unha estrucutra de an‡lise un pouco diferente do resto. Pero as constantes mantŽ–ense en xeral, en t—dolos casos: atopamos un estudio dos recursos formais, aspectos mŽtricos e r’tmicos, un estudio do refr‡n e uns comentarios relativos — paralelismo e o leixaprŽn, que aparecen na composici—n e que serven para explicar cuesti—ns te—ricas propias da l’rica galego-portuguesa que non foron tratadas exhaustivamente na introducci—n te—rica da que xa falamos. As composici—ns de Johan de Cangas, obviamente m‡is numerosas c‡s de Meendinho, te–en por este motivo unha organizaci—n diferente de conxunto na que destacan, ademais do comentario ret—rico-formal xa mencionado, aspectos literarios relativos ‡ traditio amorosa, —s termos utilizados nas composici—ns, ‡ sœa funci—n na obra literaria deste autor e a relaci—n deste con outros autores contempor‡neos. A an‡lise das pezas de Martin Codax presenta unha estructura moi semellante. Rep’tense aqu’ as cuesti—ns relativas — paralelismo e o leixaprŽn xa presentes no estudio de Meendinho. O comentario literario deste autor cŽntrase sen embargo no papel do mar como elemento esencial no aspecto literario da sœa producci—n, que xustifica, — final do estudio de Martin Codax, un 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 305 Recensións apartado sobre as mari–as e as barcarolas. Como colof—n da obra, os investigadores ofrecen un glosario no que consta, ‡s veces, un breve comentario das palabras, se estas te–en un certo interese como termo empregado na l’rica. O glosario tamŽn contŽn unha referencia numŽrica das composici—ns onde aparecen cada unha das entradas, sistema de localizaci—n que, en certa maneira, tamŽn Ž empregado no rimario que segue como apŽndice a este glosario, no que se indica, ademais, o sistema empregado para a sœa estructura. O traballo desenvolvido polo equipo responsable desta edici—n cr’tica Ž o resultado dunha longa e salientable investigaci—n que contribœe a un mellor co–ecemento da nosa literatura 305 medieval. Os achados e a contribuci—n persoal neste estudio, co–ecido xa f—ra das nosas fronteiras, ve–en seguidos dunha impresionante bagaxe bibliogr‡fica, numerosa e actual, que aducen os investigadores no apoio cient’fico do seu traballo. A’nda que xorde como consecuencia da celebraci—n do D’a das Letras Galegas, o traballo que comentamos aqu’ demostra a capacidade cient’fica dos nosos investigadores e proba que a calidade da investigaci—n que se fai en Galicia forma parte da vangarda da investigaci—n europea. Santiago L—pez Mart’nez-Mor‡s Universidade de Santiago de Compostela 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 306 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 307 Recensións 307 T’tulo: A terra bald’a Autor: T. S. Eliot Traductores: Mar’a Fe Gonz‡lez Fern‡ndez e Armando Requeixo Editorial: Librer’a Follas Novas, Santiago de Compostela, 1998 Colecci—n: Libros da Frouma Nœm. pp.: 88 Tama–o: 21 x 14 A val’a do texto ante o que nos atopamos e o reco–ecemento dos seus traductores ve–en xa avalados polo accŽsit que o ÒCertamen de Traducci—n PoŽtica del InglŽs al Gallego 1996Ó, convocado polo Seminario Permanente de Filolox’a Inglesa e Did‡ctica do InglŽs da Universidade de Estremadura, concedeu ‡ sœa traducci—n do quinto canto de The Waste Land, ÒWhat the Thunder SaidÓ. Como Mar’a Fe Gonz‡lez Fern‡ndez e Armando Requeixo declaran — comezo do seu libro, este foi o motivo de que se animaran a completa-la traducci—n do texto que o poeta estadounidense Thomas Stears Eliot publicou en 1922. E, a xulgar polo resultado do traballo, as letras galegas non poden menos que aledarse ante tal decisi—n e mostra-lo seu agradecemento — dito certame e ‡ Universidade que o promoveu. A edici—n bilingŸe que Armando Requeixo e Mar’a Fe Gonz‡lez Fern‡ndez presentan dentro da colecci—n Libros da Frouma publicada pola librer’a Follas Novas, est‡ precedida por unha introducci—n na que Mar’a Fe Gonz‡lez Fern‡ndez d‡ boa conta da vida do poeta e da sœa producci—n l’rica. As’, faise un completo percorrido polas amizades que tanto influir‡n no seu labor como poeta e cr’tico, tales como os fil—sofos Henri Bergson e Bertrand Russell, o poeta Ezra Pound ou o Grupo de Bloomsbury, entre outros. Ademais, tr‡tase polo miœdo a sœa actividade acadŽmica como estudiante e mais como profesor; o seu labor editorial ‡ fronte de revistas como Criterion, Egoist, ou na editorial Faber & Faber; e as sœas decisivas achegas no eido da cr’tica aludindo non s— ‡s sœas contribuci—ns a revistas como Dial ou o Times Literary Supplement, sen—n repasando as colecci—ns de ensaios cr’ticos do autor que foron publicadas. Na segunda parte da introducci—n, que leva por t’tulo: ÒDe Prufrock a Four Quartets: na incesante procura da perfecci—n poŽticaÓ, Mar’a Fe Gonz‡lez fai un interesante e iluminativo percorrido pola obra poŽtica do autor, tomando como punto de partida as pouco co–ecidas composici—ns da sœa xuventude, dando boa conta das dis- Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 5 Recensións 308 17/4/01 18:30 Página 308 Recensións tintas edici—ns nas que se foron publicando as sœas composici—n l’ricas, e prestando atenci—n —s aspectos formais e tem‡ticos que marcan a sœa evoluci—n art’stica. Neste percorrido, como era de esperar, faise especial fincapŽ na xŽnese textual do poema The Waste Land, obxecto da presente traducci—n. As’, a’nda que brevemente, alœdese ‡s circunstancias nas que foi escrito, faise un percorrido polo seu proceso xenŽtico explicando as revisi—ns e correcci—ns que o texto inicial sufriu, especialmente baixo as direcci—ns de Ezra Pound, ata a sœa publicaci—n. TamŽn se mencionan sucintamente as innovadoras caracter’sticas formais e tem‡ticas do texto que o converteron na obra poŽtica m‡is importante e suxestiva do sŽculo XX. Mar’a Fe Gonz‡lez Fern‡ndez remata esta introducci—n cun cat‡logo de primeiras edici—ns da obra poŽtica, dram‡tica e ensa’stica de T. S. Eliot e cunha proposta bibliogr‡fica. En li–as xerais, b—tase en falta no presente texto a reflexi—n dos traductores sobre o labor desenvolvido. Como lectores, agradeceriamos unha breve explicaci—n do proceso, un detalle das dificultades coas que se atoparon Ñsen dœbida moitas, dada a dificultade do textoÑ; Ž dicir, un comentario que nos fixese part’cipes do seu traballo, e servise de axuda a posibles futuros investigadores interesados en empresas semellantes. Neste sentido, deber’ase ter indicado explicitamente a edici—n utilizada para a traducci—n e os motivos desta. Estes pequenos matices ser’an de interese maiormente para o experto, mentres que para o lector comœn pasan inadvertidos. Pero, como non dubidamos de que este texto ha converterse nunha referencia para profesionais do eido da traducci—n — galego, nin de que o libro recibir‡ unha boa acollida, mencionamos estes aspectos formais para seren tidos en conta en futuras edici—ns, que sen dœbida as haber‡. Dado o car‡cter pioneiro na nosa lingua do traballo destes investigadores, non me parece axeitado entrar nunha discusi—n pormenorizada da sœa traducci—n, discusi—n, por outra parte, da que a bo seguro sair’an moi ben parados, xa que o texto resultante amosa unha enorme calidade e p—dese considerar como unha fidedigna e representativa translaci—n do texto orixinal que inclœe a traducci—n das notas aclaratorias coas que o mesmo poeta acompa–ou inicialmente o seu poema. Nembargantes, gustar’ame deixar testemu–o de que traducir un poema como The Waste Land sup—n un traballo que non se limita a unha simple translaci—n, xa que nos atopamos fronte a un texto que presenta numerosas dificultades. The Waste Land tenta reflecti-lo estado fragmentado, decadente, deshumanizado e desencantado de Europa trala Primeira Guerra Mundial. ƒ, — cabo, unha s‡tira contra a vida moderna na cidade. Esta idea presŽntase no texto mediante a xustaposici—n de fragmentos, o multiperspectivismo e as constantes alusi—ns. O af‡n acumulativo do texto inclœe o uso 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 309 Recensións de idiomas como o italiano, o lat’n, o francŽs e o s‡nscrito, ademais do inglŽs, o que contribœe a proxecta-la idea cl‡sica da confusi—n e a desorde, unha especie de Babel. Hai referencias hindœs, budistas, gregas, n—rdicas, cristi‡s, etc., xa que as fontes nas que bebe o autor son moi variadas, desde a mitolox’a grega ata a Biblia pasando pola lenda do Grial, Dante, Shakespeare, o simbolismo das cartas do tarot, etc. Por conseguinte, autor e poema esixen unha bagaxe cultural moi extensa, e o labor do traductor Ž inxente xa que c—mpre somete-la lingua galega — mesmo proceso de experimentaci—n — que o poeta someteu o inglŽs. Tr‡tase necesariamente dunha tarefa de recreaci—n m‡is que de traducci—n literal, e este proceso Ž acadado con Žxito polos autores da presente edici—n. As’, deron mantido e reflectido as intenci—ns do autor — empregar linguas 309 estranxeiras, — tentar reproducir na medida en que lles foi posible as aliteraci—ns e os ritmos especiais do poema e — respecta-las alusi—ns xeogr‡ficas, hist—ricas, relixiosas, mitol—xicas e literarias que nel se mesturan. ƒ dicir, Armando Requeixo e Mar’a Fe Gonz‡lez souberon achegarse con mestr’a — mŽtodo de composici—n do autor e reflectilo na sœa recreaci—n — galego de The Waste Land. Por todo isto, creo firmemente que neste momento no que nos atopamos nas letras galegas, temos que dar moi sinceramente a benvida a iniciativas como a presente, alentar este tipo de empresas e, neste caso concreto, anima-los autores a que sigan adiante con tarefas como esta que hoxe nos ocupa. Margarita EstŽvez Sa‡ Universidade de Santiago de Compostela 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 310 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 311 Recensións T’tulo: Autor: Editorial: Nœm. pp.: Tama–o: Entre Maupassant e Noriega Varela. Son as dœas referencias que lle propo–o — lector para situar esta delicada man de contos de XosŽ Manuel G. Trigo, Extintos b‡sicos (Xerais, 1998). Do primeiro ten ese alento de tenrura, emoci—n e melancol’a que caracterizan a obra do francŽs, un dos grandes mestres do relato breve contempor‡neo, reivindicaci—n da cr—nica coti‡ dos sentimentos, moi fundamentalmente a travŽs dese xeito diferente de mira-la realidade que Ž a esencia da literatura. ÒA verdadeira potencia do escritorÓ, di Guy de Maupassant (1850-1893), Òo seu talento, o seu xenio reside na interpretaci—n. As cousas vistas a travŽs dos ollos do escritor adquiren unha cor particular, unha forma diferente...Ó. De Noriega (1869-1947) lembra o minimalismo emocionado que o poeta da monta–a amosa diante das pequenas cousas, ese espello luminoso que nos devolve a imaxe da vida reflectida na pucharqui–a leve, na pinga de orballo, na laverca ou nos xeranios do balc—n. Os editores presentan estes vinteseis relatos de XosŽ Manuel G. Trigo co cartel publicitario de Òmanual de bot‡nica sentimentalÓ: manual e guieiro de 311 Extintos b‡sicos XosŽ Manuel G. Trigo Edici—ns Xerais de Galicia, Vigo, 1998 92 21 x 13 pequenas descubertas, segredos da memoria, relampos de lucidez onde o lector atento albiscar‡, asemade, pegadas de Cunqueiro, de Otero Pedrayo, de Ribeyro, de Monterroso, de Ortega, de ValŽry, de Valle Incl‡n... non sei se todas conscientes, pero presentes, salferidas aqu’ e acol‡ de vellas canci—ns na radio da posguerra (boleros de Mach’n e algunhas gardenias), saudades do para’so, e o arrecendo escuro dos mitos da adolescencia, habitados de pantasmas e so–os secretos. ÒÁRainiero, cornudo. Non es home para esa muller!Ó, berra o pobre Laureano entre os gardas de seguridade que o levan a rastro logo de rebentar un ficus na inauguraci—n do local da Caixa de Aforros, antigo cine de barrio, testemu–a de tantas horas de adoraci—n pola Grace Kelly en Mogambo. Cada relato responde a unha planta, unha flor, unha criatura vexetal: os xeranios, a salvia, as buganv’leas trasatl‡nticas, os acivros, as mimosas dos primeiri–os amores, as rosas da avoa na casa da illa de Samartolomeu, o magnolio carnal, as cereixas de dona Clara, as ameixeiras en flor, a nogueira, os amorotes, os altos pradairos que Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 5 Recensións 312 17/4/01 18:30 Página 312 Recensións deixan contempla-lo mundo dende as sœas p—las, Òcoma os vellos deuses de Epicuro (...) contemplaban a traxicomedia dos humanosÓ. Cada relato Ž unha estampa, unha evocaci—n que case sempre inclœe unha lixeira anŽcdota (a carabu–a do froito) e unha reflexi—n, tal que na tŽcnica cl‡sica do poema, cunha econom’a de recursos que o lector agradece e no que se reco–ece o traballo do autor noutros moitos ensaios anteriores, gardados acaso por pudor na intimidade das carpetas, madurecido en demoradas lecturas. Estamos diante do primeiro texto dun escritor que, se non perde o comp‡s e afonda (sen se repetir) no seu estilo, pode ofrecernos moitas alegr’as. Extintos b‡sicos, malia o efectismo do t’tulo, non Ž un libro nas correntes de moda. ƒ un texto distinto, escrito dende a madurez persoal e dende a autenticidade, con humildade e — mesmo tempo con ambici—n (ambici—n de estilo, de coherencia interior), airexi–a fresca que enriquece e confirma a pluralidade e a diversidade actual da nosa literatura. Se tivesemos que defini-las caracter’sticas m‡is diferenciadas deste territorio ou espacio poŽtico que o autor nos prop—n, habelenciosamente constru’do dende a unidade tem‡tica e de estilo que lle d‡ o propio discurso bot‡nico, eu salientar’a catro: a capacidade de observaci—n (esa mirada diferente da que falaba Maupassant), a econom’a de recursos narrativos (algœns textos a penas chegan a unha p‡xina), a tenrura (non exenta de saudade) e mailo humor (intelixencia natural que define as mellores p‡xinas de calquera literatura). Sobre estes catro pŽs levanta XosŽ Manuel G. Trigo o seu particular mundo literario. As referencias bot‡nicas (cada conto se–orea unha planta, unha ‡rbore ou unha flor) son pretextos, referencias poŽticas, tal que imaxes ou met‡foras que sitœan o lector diante da anŽcdota, a reflexi—n (un relampo, unha r‡pida labarada), a xeito de breves glosas narrativas que subli–an case sempre sentimentos e emoci—ns tan domŽsticos e aparentemente inmediatos coma universais. A sœa manifesta capacidade para observar e debullar nas pequenas cousas (as criaturas vexetais) perm’telle presentarnos en cada caso un mundo, unha historia, un escenario singular con personaxes pr—ximos, reco–ecibles, que adivi–amos coa sœa propia biograf’a e o seu universo detr‡s: os Romanos que un d’a trouxeron de Italia a roseira aquela da avoa; o pobre Laureano, namorado de Grace Kelly na butaca do cine local, arestora convertido en sucursal bancaria; a soidade da muller dos xeranios, que acaba casando co vendedor de enciclopedias; o arrecendo da salvia na carne de Dorita, a amiga de mam‡; a pena inconsolable de dona Carmela, non se sabe se pola morte do seu marido ou pola destrucci—n do hibisco cando houbo que sacar pola fiestra da casa o cadaleito do home; a paix—n dionisiaca de t’o Pedro no arrecendo forte da lagarada; os amores ecol—xicos da taberneira, traicionada polas falas cantareiras 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 313 Recensións dun operario portuguŽs; as grosellas da misteriosa dependenta da florer’a... O territorio xeogr‡fico destas vinteseis estampas vai dende as R’as Baixas ‡s rœas de Compostela, dende a terra de Meira, ‡ beira do mar de Vigo, patria do autor, ‡ Praza Roxa de Santiago (o ginkgo biloba) e os espacios da Mah’a pola estrada de Noia, case ata a vila de Muros. Territorio persoal, case que autobiogr‡fico, perfectamente descrito e atravesado de luz, axitado por unha chea de est’mulos sensoriais que a travŽs de imaxes e adxectivos apelan ‡ vista, as cores, os aromas, o tacto, o sabor da carne, avivecida por veces dun intenso erotismo vexetal... Todo o libro transpira pole, lentura, zume de primavera, œtero fŽrtil, tensi—n interior (intelixentemente adxectivada), sensualidade (dos sentidos, da natureza) coma cando achegamos o rostro — toro dunha vella ‡rbore e a sentimos respirar. Hai unha sensibilidade case que feminina nestas p‡xinas que nace da capacidade para enxergar, sobre todo, o segredo das pequenas cousas, a transcendencia do coti‡n, a significaci—n profunda da vida m‡is pr—xima. O efecto final que o autor procura para remata-la maior’a dos contos (ou das estampas) non Ž sen—n a sacudida que nos axita para mellor detectar esa emoci—n secreta. Algœns textos a penas chegan a unha p‡xina. A adxectivaci—n, que nalgœns momentos pode parecer quizais excesivamente culturalista (Ò...abicado — seu perfume a’nda tal‡mico da ma–‡Ó) resulta sen embargo eficaz, 313 coherente coa atm—sfera xeral que se pretende (Ò...baixo deica aquel r’o ulcerado e sedentoÓ), e as imaxes debuxan ‡s veces tal que nun l—strego de luz a escena desexada (Òde contado me vin coma unha ranci–a sobre a auga branca e c‡lida do seu corpoÓ ou Òaqueles ollos azuis en que faiscaba glorioso o albari–oÓ). ÁQue non se che noten os artificios!, gust‡balle aconsellar a Eduardo Blanco Amor. O autor dosifica os recursos. Neste libro son ben simples, sensoriais, emocionais, artellados segundo unha tŽcnica claramente definida: presentaci—n, evocaci—n, anŽcdota e efecto final que cerra o breve c’rculo ou burbulla, case que ‡ maneira que recomendaba Rafael Dieste, intentando sorprende-lo lector non tanto polo extraordinario das situaci—ns coma pola chispa da intelixencia e o contrapunto do humor. A salvia Ž o perfume da primeira sexualidade acaso non confesada nin conscientemente reco–ecida; a c‡lida delicadeza das mimosas evoca os primeiros amores (a’nda nenos, coma as flori–as t’midas de febreiro); as rosas, o arrecendo da memoria; o ginko biloba, chantado no medio do enlousado da praza, Ž a aceleraci—n urbanita, co seu aquel desaforado e absurdo; o hibisco, a lealdade ata o final da vida; o ficus, o fetichismo dos novos tempos, habitados polo hal—xeno e a moqueta; a acacia, a saudade da infancia; a vide, a potencia dionisiaca, elemental, primitiva; o carballo, a forza mineral da terra... Hai varias maneiras de presentar un libro de relatos. Para o que nos 5 Recensións 314 17/4/01 18:30 Página 314 Recensións c—mpre ben podemos reducilas a dœas: a miscel‡nea aleatoria ou a secuenciaci—n org‡nica. O primeiro caso, bastante comœn, contempla cada relato como unha unidade aut—noma, independente intelixentemente artellado. ƒ unha proba m‡is desa madurez nada pretensiosa que arrecende en cada p‡xina e se concreta nunha prosa medida, xustamente traballada, vizosa de significa- ci—n e, sen embargo, de sintaxe sinxela, eficaz, a penas requintada, cultivada no xard’n da sensibilidade e acaso na saudade dos vellos para’sos. V’ctor F. Freixanes Universidade de Santiago de Compostela 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 315 Recensións T’tulo: Autor: Editorial: Nœm. pp.: Tama–o: O estadio do espello, primeiro libro de poemas de Mar’a do Cebreiro (Santiago, 1976), Ž moito m‡is ca unha promesa. Recentemente sa’do das prensas, corre de man en man entre a ledicia dos lectores. A autora, licenciada en Filolox’a Hisp‡nica pola Universidade de Santiago de Compostela e profesora de Literaturas Comparadas na do Porto, ofrece un libro de poemas dividido en catro partes (Òalquimia e nigromanciaÓ, Òa idade do azucreÓ, Òo libro de mar’aÓ, Òcurso de historia antigaÓ), abertas por uns versos de Òintenci—nsÓ e pechadas cun ÒadeusÓ. Nos poemas, escritos todos eles en vers’culos que apoian os seus ritmos m‡is nos diversos c—mputos e nas pausas ca no habitual uso de procedementos reiterativos, destaca a continua presencia dunha voz l’rica en primeira persoa, que monologa Ñe ‡s veces dialoga con mudos interlocutoresÑ sobre os diferentes temas dos que xorde a reflexi—n. O libro amosa, en xeral, un moi depurado influxo de certos recursos de ra’z surrealista, unidos a outros, pro- 315 O estadio do espello Mar’a do Cebreiro Xerais, Vigo, 1998 98 21 x 13 pios de correntes diversas de sucesivas xeraci—ns da nova poes’a (o culturalismo e a evocaci—n de personaxes cŽlebres, a proximidade de certas anŽcdotas, as pegadas de textos anteriores), que resultan aqu’, na sœa mestura, dunha notable orixinalidade. Renœnciase a miœdo ‡s maiœsculas e ‡ puntuaci—n convencional, e x—gase coa disposici—n tipogr‡fica dos versos para conseguir musicalidade ou efectos visuais, co que se propician os ritmos e se acentuan as Žnfases. Unha longa traxectoria de lecturas, un pouso cult’simo, percorre estes versos inundados de ecos intertextuais que van desde a poes’a medieval ‡ m‡is recente, desde a popular Ñe mesmo da canci—n moderna ou da zarzuelaÑ ‡ culta, desde o galego ou o castel‡n a outros idiomas, entre os que ocupa un lugar destacado o lat’n. A autora manexa con axilidade, — servicio das propias intenci—ns, breves lembranzas de poemas alleos que incrusta por entre os seus cun fin’simo labor de taracea. Esta convŽrtese, sen dœbida, polo virtuosismo do seu manexo, nunha das caracter’sticas m‡is salientables do libro. Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 5 Recensións 316 17/4/01 18:30 Página 316 Recensións Hor—scopos, cartas de tarot, alusi—ns a pr‡cticas esotŽricas, algunhas delas ironicamente enlazadas con receitas de coci–a familiar, intŽgranse no grupo de composici—ns de Òalquimia e nigromanciaÓ e serven para expresar sentimentos individuais que en ocasi—ns acaban proxect‡ndose a certos problemas de tipo xeral. Sen embargo, a pesar da divisi—n nas partes m‡is arriba sinaladas, a impresi—n que deriva da lectura Ž a de que unha forte unidade entretece uns poemas cos outros. Un dos lazos continuos de interrelaci—n est‡ constitu’do pola presencia, na maior parte das composici—ns, e non s— no apartado terceiro, subtitulado Òo libro de mar’a (xa non cantan os nenos)Ó, dunha mar’a m‡is ou menos famosa (de francia, de champa–a, de borgo–a, de guyard, renault, grever, genta, laurent, wollstonecraft, malibrane, grubbe, moliner...) e ata de Rilke, por se chamar tamŽn mar’a. Todos estes seres dependen da voz l’rica, por veces cr’tica e amoestadora, e acaban por formar con ela unha cadea, un mundo de ficcionais mar’as, algunha das cales non sae moi ben parada: ÒAprendeuche a mentir en verso libre. C‡ntas trolas / calculas que me vas encaixar nun s— poema en prosa, / mŽry laurent, mantida [...]Ó (55); Òmary wollstonecraft: non me d‡s medo / nin me galvanizou o teu retrato [...]Ó (59). Curiosa Ž tamŽn a abundante galer’a de nomes relacionados con diversos ‡mbitos da cultura Ñart’sti- cos, literarios, lingŸ’sticos, filos—ficos, mitol—xicos, cient’ficos...Ñ Por entre os vers’culos, Mar’a do Cebreiro integra, cunha meditada oportunidade que crea situaci—ns e evocaci—ns, incrementando o lirismo, alusi—ns a Isolda, Hermes, Galileo, Hjelmslev, S—crates, Servet, Dafne, don Den’s, Descartes, Lacan, Wittgenstein, Eur’dice, DesdŽmona, Orson Wells, Eliot, Rembrandt... Todos estes nomes supo–en, desde logo, un eixe m‡is no logro da coherencia. En conxunto, hai que salientar no ton dos poemas a sœa seriedade, a dor, o pesimismo, que acadan a m‡is alta expresi—n en dœas arrepiantes composici—ns elex’acas (31, 33). O amor, na falante l’rica ou nalgœns dos personaxes aludidos, agroma tinguido de tristura. Son poucas as veces nas que se d‡ paso — intranscendente: ÒSacar os lentes ten algo de ed’pico, non sei, / como roubarlle as —rbitas — conco da meni–a / (olladas de atropina, bendita hidropes’a) / para verte mellorÓ. Flœe a linguaxe espida, precisa nos conceptos, pouco propicia ‡s concesi—ns ret—ricas, chea de forza, de beleza, severa e dura. VŽxase, como exemplo, o tratamento que se fai nun poema, esplŽndido, dunha serie de t—picos ben co–ecidos: Triufal cursus honorum ou turbia traxectoria persoal pero xa nunca dante, nin centro do cami–o, porque os que paseamos por aqu’ frecuentamos lugares pouco amenos, rexeitamos o mundo, o tempo foxe e collemos o d’a coas nosas mans baleiras. Somos menos felices que beatos e, desgraciadamente, bastante menos ureos que mediocres. 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 317 Recensións Neste universo poŽtico, sen tempos nin a penas espacios, por veces tan escuro, adquiren significados negativos ou simb—licos o sangue, as herbas e outras plantas, os metais, a p—lvora, o Žter. Na maior parte das ocasi—ns os versos, longos, avanzan lentos e solemnes, cargados dun hermetismo que estala en claridades unha vez rematada a lectura. Mar’a do Cebreiro non Ž, pois, unha promesa. Inst‡urase xa, desde 317 este primeiro momento, cunha voz chea de singularidade, na mesma entrana da nosa poes’a. Ela lŽvaa nos miolos, e quŽdalle unha vida para desenvolve-la m‡is rica e brillante de t—dalas posibles traxectorias. Ana Mar’a Platas Tasende Instituto Rosal’a de Castro Santiago de Compostela 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 318 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 319 Recensións T’tulo: Autor: Traductora: Editorial: Nœm. pp.: Tama–o: David Lodge, londiniense e autor do libro que presentamos, foi profesor de lingua e literatura inglesas na universidade de Birmingham — longo de case trinta anos. Dado o Žxito que acadaban as sœas novelas, traducidas hoxe a cerca de vinte idiomas, abandonou hai unha dŽcada a docencia para poder continuar con exclusividade a sœa outra profesi—n, a de escritor. Entre os œltimos dos seus t’tulos editados en Espa–a figuran Noticias del para’so (1991) e Terapia (1995). Da conxunci—n das sœas actividades, a te—rica e a pr‡ctica, xorde esta nova obra, resultado da reuni—n, selecci—n e, na maior parte dos casos, ampliaci—n de artigos que foi publicando en peri—dicos. O seu prop—sito fundamental Ž o de chegar a un pœblico maioritario e non s— a aquel culturalmente preparado para le-los seus anteriores ensaios sobre similares temas. Lodge Ž consciente da necesidade que os lectores te–en de acceder a unha serie de co–ecementos que lles permitan gozar m‡is das sœas novelas preferidas. Por iso lles abre esta especie de caixa m‡xica que Ž El arte de la ficci—n e 319 El arte de la ficci—n. Con ejemplos de textos cl‡sicos y modernos David Lodge Laura Freixas Pen’nsula, Barcelona, 1998 340 21 x 13 lles amosa e comenta tŽcnicas, trucos e recursos varios cos que trata de axudarlles a apreciar calidades que, por desinformaci—n, a calquera lle poden pasar inadvertidas. Pensa o autor que o seu libro Ž apropiado para aqueles que prefiren toma-la cr’tica literaria en pequenas doses e que a sœa consulta ha mellora-la comprensi—n e o pracer que proporcionan as ficci—ns en prosa, amplia-las perspectivas da lectura e, se cadra, no mellor dos casos, proporcionarlles —s desexosos de facelo, mŽtodos e ideas para escribir. O libro, extraordinariamente ameno, non est‡ nin concibido nin organizado como unha teor’a sistem‡tica sobre a arte de novelar, sen—n como un retablo composto por anacos escollidos de obras famosas, todas elas inglesas ou norteamericanas (en autorizadas traducci—ns — espa–ol), o que para moitos ser‡ motivo de interese, pois entre os escritores de ‡mbalas nacionalidades figuran autores de libros por todos co–ecidos e, entre eles, algœns dos m‡is destacados pioneiros da renovaci—n narrativa occidental (Laurence Sterne, Jane Austen, George Eliot, Charlotte Bront‘, Thomas Hardy, William M. Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 5 Recensións 320 17/4/01 18:30 Página 320 Recensións Thackeray, Charles Dickens, Rudyard Kipling, Henry James, Joseph Conrad, James Joyce, Virginia Woolf, Scott Fitzgerald, Christopher Isherwood, e un longo etcŽtera). A partir deses fragmentos constrœe Lodge os artigos, explicando, despois dun breve resumo da novela en cuesti—n Ñdentro da que sitœa o texto para que poida captarse o significadoÑ, a caracter’stica elixida como base da ensinanza que pretende divulgar. Sinala o autor que, a’nda que o seu principal obxectivo sexa ser œtil —s profanos en cr’tica e teor’a literaria, utiliza consciente e voluntariamente, explic‡ndoos canto cre preciso, determinados termos tŽcnicos, xa que non Ž posible acomete-la an‡lise dun texto literario sen unha terminolox’a apropiada, paralela, po–amos por caso, ‡ requirida para o acceso a outros eidos, como poden se-los da qu’mica ou os da inform‡tica, ou mesmo os dos diferentes deportes. En efecto, Ž frecuente atopar quen pensa que de literatura Ž doado emitir opini—ns, simplemente porque leu e entendeu a historia desenvolvida nunhas p‡xinas. Pero na literatura, coma na mœsica, na pintura, na escultura ou no cine, por citar algunhas das artes, non abonda, para penetrar na obra, coa utilizaci—n da vista ou do o’do. Hai que aplicar tamŽn parcelas do entendemento previamente preparadas. Todos somos leigos en tanto non co–ecemos, polo seu nome e con maior ou menor profundidade, movementos, estilos, etapas, trazos, individualidades, tŽcnicas e achados diversos, e, sobre todo, en canto, despois de co–ecelos, non tratamos de aprecialos e de comprende-lo seu significado dentro das obras mesmas. O outro Ž quedar na periferia. Precisamente iso tenta evitar Lodge neste El arte de la ficci—n tan claro e tan sinxelo, tan did‡ctico. SucŽdense un tras outro os exemplos. AprŽndense as diversas maneiras de iniciar ou de rematar unha novela, o funcionamento do narrador omnisciente, os medios de provocar suspense, de producir efectos de misterio ou de sorpresa, as dificultades ou a pr‡ctica imposibilidade de reproducci—n da linguaxe coloquial, a decisiva elecci—n do punto de vista, as maneiras de dar nomes ‡s criaturas literarias e as connotaci—ns que derivan deles, a diferencia entre o fluxo de conciencia (o exemplo aqu’ Ž, excepcionalmente, moi pouco acertado) e o mon—logo interior, os modos de presentaci—n dos personaxes, as tŽcnicas aplicables — tratamento do tempo e do espacio, a confluencia das distintas voces dentro da mesma obra narrativa, a funci—n do lector no texto, a dos t’tulos, os recursos metaficcionais, a utilizaci—n dos silencios, das elipses, das repetici—ns... Non para a’ Lodge, a’nda que xa sexa moito. Outros artigos est‡n dedicados a comentarios sobre a novela epistolar, a experimental, a non ficcional, a c—mica, o realismo m‡xico, o simbolismo, o surrealismo, a alegor’a, a 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 321 Recensións epifan’a, o ex—tico, o sobrenatural, a iron’a... O libro non ten desperdicio. Feito por un novelista incapaz de subtraerse —s moitos anos dedicados ‡ docencia, goza das virtudes que pode exhibir quen asimilou e gozou o oficio de ensinar. As’ mesmo amosa as que, adicionalmente, sup—n o feito de que sexa un escritor que, desde o cumio do seu Žxito, intenta explica-las dificultades de composici—n ou de expresi—n que te–en que afronta-los que practican a arte da novela. Arte complexa, porque nela cada un dos recursos vai apoiado 321 nos demais e contribœe ‡ sœa eficacia. Arte complexa, en fin, porque resulta dun conxunto de elementos que conforman un todo imposible de describir como unha mera suma das partes que o compo–en. Para desentra–a-la sœa complexidade —s profanos e —s afeccionados a tales lecturas Ž verdadeiramente pr‡ctico El arte de la ficci—n. Ana Mar’a Platas Tasende Instituto Rosal’a de Castro Santiago de Compostela 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 322 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 323 Recensións T’tulo: Autor: Editorial: Nœm. pp.: Tama–o: A aposta que fai Roberto Bola–o (Santiago de Chile, 1953) na sœa primeira novela galardonada co prestixioso Premio Herralde Ž, como pouco, arriscada. O autor toma un cami–o distinto da t’pica narraci—n lineal e relativamente curta ‡ que xa estabamos acostumados ultimamente — falarmos de escritores hispanoamericanos (pensemos en Sk‡rmeta, Sepœlveda, Bayly, etc.). Bola–o recobra o esp’rito transgresor dos escritores do boom a’nda que a diferencia radica no ton utilizado para escribi-la sœa novela: m‡is ca ‡ tintura grandilocuente e a ambici—n hipercultural e transcendente dos ÒvellosÒ autores, m‡is que tenta-la novela total (esa pedra filosofal tan desexada), o chileno recorre ‡ iron’a e — humor, e tamŽn, e este p—dese definir como o trazo m‡is claramente Òcontempor‡neoÓ, — suspense. Daquela, non Ž doado definir Los detectives salvajes: ÀŽ unha t’pica obra de literatura sobre literatura? ÀŽ unha parodia ‡ maneira do Quixote sobre as quimeras literarias? ÀŽ quizais sobre a procura do ideal? Àun thriller de vangarda? Àunha novela de formaci—n coa sœa correspondente viaxe inici‡tica? 323 Los detectives salvajes Roberto Bola–o Anagrama, Barcelona, 1998 609 22 x 14 Pois ben, penso que Ž un pouqui–o de todo isto, amais dunha fermosa homenaxe ‡ lingua espa–ola. Bola–o xoga forte: emprega unha perspectiva mœltiple para amosa-la historia dos dous antiheroes do libro. Penso que non Ž casualidade que os nomes deles sexan Arturo e mais Ulises, o primeiro relacionado coa busca do ideal que redima os homes, o segundo coas viaxes e o co–ecemento do mundo e dun mesmo. çmbolos dous van na procura dun grial transmutado nos papeis perdidos da poeta Ces‡rea Tinajero, a musa dos realistas viscerais (a parodia cruel pero tenra da xuventude vangardista). Percorren a terra erma (o deserto de Sonora) ata que dan con Ces‡rea, pero como non pod’a ser doutro xeito, todo remata en desastre: atopan o grial para esnaquizalo nas sœas propias mans. Esa parte da trama, a da fuxida e a busca, enc‡drase no marco m’tico da obra. î fracaso evidente ha seguir unha peregrinaci—n polo mundo dos dous personaxes, sempre descritos e matizados por diferentes voces, ‡ maneira dunha cr—nica lendaria pero Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 5 Recensións 324 17/4/01 18:30 Página 324 Recensións ir—nica, isto Ž evidente, porque os heroes da novela distan moito de seren heroes. Esta romaxe polo mundo (Europa, Asia, çfrica, AmŽrica...) Ž a autŽntica fonte de riqueza da obra. TamŽn de misterio, porque en ningœn momento sabŽmo-lo que realmente fan e por quŽ o fan. Os relatores, de diversa procedencia, falan incidental ou directamente destes dous homes e tamŽn do ambiente no que se moven, usando cadanseu rexistro lingŸ’stico. As’, temos desde a fala badoca dunha prostituta americana ata os tecnicismo abraiantes da cr’tica literaria; desde a cadencia do espa–ol da AmŽrica austral ata a ortodoxia do castel‡n peninsular. Bola–o, deste xeito, crea unha Babel paradoxal de traficantes, poetas frustrados, editores, profesores, exiliados e xente distinta de t—dolos puntos do mundo onde se fala o castel‡n: unha Babel na que t—dolos homes se entenden a travŽs dunha panlingua hispanoamericana que matiza a pol’tica, o sexo, a tolemia, o desarraigamento e a morri–a, e, sobre todo, a litera- tura como paix—n inmarcescible e indestructible. A travŽs dos enganos das palabras, a travŽs das perspectivas diverxentes e sempre equ’vocas, por medio da visi—n sempre parcial do ser humano, persegu’mo-los heroes coa desacougante sensaci—n de perseguirmos pantasmas, pegadas na area, pistas falsas. A escapada a ningures e a xalundes de Arturo e Ulises, traficantes de drogas e poetas visceral-realistas, Ž a procura do sentido da vida. Tal vez a resposta a este sentido estea na derradeira p‡xina do libro: se un cadrado en branco Ž unha fiestra, pode ser que detr‡s da fiestra haxa unha saba estendida. Pero, se o cadrado est‡ formado por li–as descontinuas, Àque hai detr‡s da fiestra? ÀŽ realmente unha fiestra ou un engano dos nosos sentidos? Àunha entelequia? Non ten sentido. ÀOu teno? Miguel çngel Otero Furelos Instituto Rosais II Vigo 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 325 Recensións T’tulo: Autor: Editorial: Nœm. pp.: Tama–o: As Vidas de Vasari, como comunmente se co–ece, Ž quizais a principal fonte historiogr‡fica sobre o renacemento italiano e, polo tanto, de moi considerable valor; ata podemos dicir que imprescindible para o estudio da posterior historia da arte en Espa–a, xa que de todos Ž ben co–ecida a influencia dos grandes artistas do renacemento italiano nos posteriores movementos art’sticos de Occidente. ƒ certo que a de Vasari non Ž a primeira obra coas caracter’stica que nela podemos observar. Tivo, xaora, os seus precursores. Quizais o m‡is importante entre eles sexa Filippo Villani quen, inspir‡ndose en Plinio, fala dos pintores florentinos comezando por Cimabue e Giotto, dos que destacou a sœa marabillosa imitaci—n da natureza; extremo este que os separaba conceptualmente dos anteriores artistas tardomedievais que pintaban segundo f—rmulas de cat‡logo e non pola observaci—n directa da realidade circundante. Se non Ž m‡is importante pola sœa obra, si o Ž pola sœa proximidade a Vasari o artista Ghiberti. Os 325 Las vidas de los m‡s excelentes arquitectos, pintores y escultores italianos desde Cimabue a nuestros tiempos (Antolog’a) Giorgio Vasari (Est., sel. e trad. de Mar’a Teresa MŽndez e Juan Mar’a Montijano) Tecnos, Madrid, 1998 412 21,5 x 13,5 Comentarios de Lorenzo Ghiberti div’dense en tres libros: o primeiro ref’rese ‡ antigŸidade; o segundo ded’cao —s mellores pintores florentinos do sŽculo XIV e a dous escultores entre os que se inclœe el mesmo. ƒ este segundo libro o que presenta unha visi—n historiogr‡fica similar ‡ de Vasari. Giorgio Vasari presŽntanos nas Vidas todo o concernente ‡ arte de cada un dos personaxes tratados, incluso —s seus costumes, o que tamŽn converte as Vidas en fonte fidedigna da vida social do renacemento italiano. Pero non ofrece s— esta informaci—n biogr‡fica, sen—n que fai unha introducci—n a cada unha das partes onde exp—n principios xerais da arte do seu tempo, e que vŽn ser como un conciso tratado do bo facer, da praxe art’stica. Non se pode dubidar de que para estas introducci—ns ou pr—logos, sobre todo no que precede o cap’tulo dedicado ‡ pintura, tivo moi en conta outros tratados como o de Cennino Cennini de quen copia algunha pasaxe case literalmente. Il libro dellÕarte de Cennini resulta fundamental para entender a Vasari, pois nel trata a natureza como exemplo para estudiar e copiar. Emprega moitos Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 5 Recensións 326 17/4/01 18:30 Página 326 Recensións termos art’sticos a obra de Cennini que explican eficazmente os que logo utilizar‡ Giorgio Vasari nas Vidas. Desta obra que agora nos ocupa, existen numerosas traducci—ns — espa–ol editadas durante o sŽculo XX, pero ben pouco afortunadas, pois centr‡ronse na parte novelesca e costumista das biograf’as al’ tratadas e descoidaron o aparato cr’tico que resulta nulo, algo hoxe inconcibible. Posiblemente estas traducci—ns ’an dirixidas m‡is a un lector de novelas ca a un profesional da historia da arte. Ata se pode apreciar que algunha nin sequera respecta as fontes orixinais. De aqu’ deriva a importancia da presente edici—n de Mar’a Teresa MŽndez e Juan Mar’a Montijano. Primeiro por cingu’rense ‡ primeira edici—n de 1550, que aparece en Florencia publicada por Lorenzo Torrentino baixo o t’tulo Le Vite de piœ eccellenti Architetti, Pittori et Scultori Italiani da Cimabue insino aÕtempi nostri descritte in lingua Toscana da Giorgio Vasari pittore Aretino, con una sua œtile et necessaria introduzioni a li altri loro, na que, segundo Schlosser, se mantŽn unha unidade que xa se perde na segunda edici—n. AprŽciase unha composici—n r’xida e unha gran fidelidade — principio da historiograf’a da arte florentina de ocuparse s— dos artistas falecidos ou, cando procedese, dos que chegaran — final da sœa producci—n por problemas doutra ’ndole Ñcomo a cegueira no caso de RovezzanoÑ. S— unha excepci—n escapa a este principio na primeira edici—n, o case mito vivin- te da Žpoca, Miguel Anxo, que ti–a 75 anos — aparece-las Vidas e xa alcanzara sobradamente a sœa sona, a’nda que lle quedaran quince anos de vida e a sœa producci—n art’stica non conclu’ra. Ademais, Miguel Anxo Ž para Vasari o punto culminante de todo, como ben reflicte nas sœas Vidas. A outra razon que consideramos para avalia-la importancia da presente edici—n Ž o seu aparato cr’tico. As traducci—ns nunca son fieis se non se ten en conta a evoluci—n dos conceptos e ata o significado das palabras, que non expresan a mesma idea co paso do tempo. Por iso Ž important’simo recorrer —s diccionarios da Žpoca, —s escritos paralelos, ‡s definici—ns que de aqu’ ou de acol‡, dun texto ou dun autor a outro contempor‡neos nos axuden a clarexar quŽ entende e quŽ quere expresar o autor con determinada palabra. Cando Cennini fala da Ôfantas’aÕ est‡ a falar de engadir Ôalgo m‡isÕ — observado para acada-lo estilo propio, e nada ten que ver co concepto case rom‡ntico con que hoxe seguimos entendendo o termo Ôfantas’aÕ. î longo das sœas Vidas, Vasari, como bo humanista, exp—n o seu pensamento art’stico, a sœa teor’a da arte. Unhas veces os seus conceptos exprŽsanse con claridade, outras resultan algo escuros ou proclives ‡ confusi—n, como sucede co termo disegno que ‡s veces se confunde co de ÔideaÕ nalgunhas pasaxes, por exemplo, na da vida de Luca della Robbia, onde as artes do disegno non poden significar outra cousa que as artes que emanan 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 327 Recensións das imaxes mentais dos artistas. Outras veces est‡ a expresi—n tomada dun modo m‡is achegado — noso criterio actual e fala do disegno como unha configuraci—n debux’stica da estructura do que se representa. Outro tanto pode sucedernos con conceptos como idea, grazia ou maniera. Este œltimo emprŽgase con mœltiples acepci—ns: tanto designa o modo persoal de facer dun artista como a determinaci—n dun per’odo ou Žpoca diferentes en cada unha das artes, prima maniera, maniera antigŸa; ou expresa calidades como gran maniera ou mediana maniera para designa-las grandezas da arte de Miguel Anxo e Rafael respectivamente. Este termo tivo tanta aceptaci—n e influencia na historia da arte que chegou a designar todo un per’odo que arrinca co esgotamento do renacemento italiano: o manierismo. Non se pode illar tampouco as Vidas das obras literarias da Žpoca. Hai moitos conceptos que aparecen en Castiglioni, Aretino..., e outros que 327 tamŽn emprega Vasari, ‡s veces con certa dificultade que leva a confusi—n, e hai que recorrer ‡ fonte por el mesmo consultada para entendelo — xeito. A selecci—n dos artistas que Vasari fai na sœa obra parece l—xica, por canto non todos tiveron influencia na arte espa–ola. Moitos dos al’ tratados pod’an resultarnos hoxe artistas de ‡mbito local sen maior transcendencia. Desde Cimabue ata Miguel Anxo, desde Giotto a Correggio, non falta ningœn dos artistas que influ’ron posteriormente no desenvolvemento da arte occidental. ƒ, pois, unha edici—n moi importante que xa se botaba de menos. Agora que se vai completando o conxunto das edici—ns cr’ticas de t—dolos tratados renacentistas, a falta deste resultaba, dentro das edici—ns en castel‡n, como a falta dunha doela nun arco. Javier Vilari–o Pintos Escola de Artes Mestre Mateo Santiago de Compostela 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 328 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 329 Recensións T’tulo: Autor: Traductor: Editorial: Nœm. pp.: Tama–o: La ciudad en la AntigŸedad Frank Kolb Elena Bombin Gredos, Madrid, 1992 298 24 x 16 T’tulo: Espa–a romana. Conquista y asimilaci—n Leonard A. Curchin Julio Calonge Ruiz Gredos, Madrid, 1996 294 24 x 16 Autor: Traductor: Editorial: Nœm. pp.: Tama–o: T’tulo: Autor: Traductor: Editorial: Nœm. pp.: Tama–o: O INTERESE PERMANENTE DA CULTURA CLÁSICA As tres obras Ñalgunha publicada hai xa tempoÑ das que deliberadamente se d‡ noticia conxunta nestas p‡xinas, atopan o seu nexo na referencia tem‡tica a diversos aspectos culturais relativos ‡ antigŸidade. A cidade no Oriente antigo e na antigŸidade cl‡sica grecorromana, a conquista e a asimilaci—n de Hispania polos romanos e unha selecci—n de cl‡sicos das literaturas grega e latina, conforman tres estudios que lle permiten — lector do xa pr—ximo e enigm‡tico, 329 Breve Diccionario de autores griegos y latinos Bernhard Kytzler Manuel Albella Mart’n Gredos, Madrid, 1989 299 25 x 17 pero asemade apaixonante, terceiro milenio realizar un instructivo exercicio de achega a algœns dos fen—menos que, como parte dunha civilizaci—n en continuo desenvolvemento, pertencen — seu pasado; un pasado remoto que sempre resulta œtil co–ecer e estudiar. Como, con bo tino, se ten indicado, todo acto do presente vai ligado ‡ experiencia do pasado nun continuum hist—rico. î convencemento disto chŽgase realizando un esforzo de apropiaci—n constante e desinteresada dos bens culturais que nos legaron os nosos devanceiros, considerando, sen prexu’- Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 5 Recensións 330 17/4/01 18:30 Página 330 Recensións zos e con humildade intelectual, que tales bens, cun valor de seu inestimable, sempre son susceptibles de nos ensinar algo que n—s mesmos non seriamos quen de extraer do noso interior. a Actualmente existe o convencemento un‡nime de que o estudio da cidade se presenta pola sœa importancia no devir das civilizaci—ns como un dos temas centrais da moderna investigaci—n hist—rica. Consciente desta circunstancia, Frank Kolb pretende ofrecer na sœa obra unha interesante exposici—n de conxunto sobre a cidade no Oriente antigo e na antigŸidade cl‡sica grecorromana, tomando como base, entre a multiplicidade e variedade de definici—ns ofrecidas pola investigaci—n hist—rica, xeogr‡fica e sociol—xica, unha definici—n conceptual moderna e pragm‡tica do termo ÔcidadeÕ en relaci—n coa xeograf’a do asentamento, non necesariamente orientada — dereito e a pol’tica, por entender que esta non hab’a resultar v‡lida para adecuarse a t—dalas Žpocas hist—ricas. Desde esta base definitoria m‡is ampla Ñrexeitando a proposta aceptada con car‡cter xeral de establecer un conxunto de criterios integrado por partes que non s— poden presentar distintas curvas de valoraci—n segundo o curso da historia, sen—n constitu’r unha estructura de ÔcidadeÕ moi diferente, por considerar que na devandita proposta definitoria o aludido concepto se impregna dun contido bastante arbitrarioÑ, Kolb tenta presentarlle — lector, non necesariamente especializado, unha tipolox’a da cidade na antigŸidade, e procura recoller no seu libro algo m‡is que xeneralidades, na li–a do modelo establecido polo soci—logo e historiador Max Weber, pois considera as sœas ideas, contidas no xa cl‡sico Tratado sobre la ciudad, a’nda fundamentais en dous aspectos: a vixencia da tese formulada por Weber sobre a cidade de terratenentes e consumidores, e a penetraci—n do concepto elaborado polo soci—logo e historiador na moderna definici—n de cidade baseada na xeograf’a do asentamento, que a determina partindo da sœa imaxe exterior e da sœa funci—n como Ôlugar centralÕ. Para formula-la definici—n dun asentamento como cidade, Kolb toma como referencia varios criterios ou condici—ns Ñunidade topogr‡fica e administrativa do asentamento, poboaci—n de varios miles de habitantes, repartici—n do traballo e diferenciaci—n social ben definidas, diversidade de construcci—ns, modo de vida urbano e funci—n (especialmente econ—mica) de asentamento como centro dun contornoÑ que, — seu entender, destacan a sœa imaxe, estructura e funci—n. As’, nos tres grandes apartados nos que se estructura a obra Ña cidade no Oriente antigo, a cidade no mundo grego e a cidade no mundo romanoÑ, pola sœa vez divididos en varias partes, trata de considerar, por exemplo, —nde e c‡ndo houbo cidades na antigŸidade, en quŽ condici—ns xurdiron, quŽ facto- 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 331 Recensións res influ’ron no seu desenvolvemento posterior e quŽ funci—ns lles corresponderon no seu radio de acci—n cultural; tamŽn, a medida e o xeito en que as diversas civilizaci—ns do Oriente antigo e da antigŸidade cl‡sica se atopan caracterizadas pola cidade. Desde este concepto variable de cidade, Kolb renuncia, por limitaci—ns de espacio material, a tratar con maior extensi—n no seu traballo determinadas cuesti—ns importantes Ñcidades fenicias da cunca occidental do Mediterr‡neo, cidades etruscas, cidades helen’sticas e do Oriente do Imperio Romano, etc.Ñ e, primando, fronte ‡ sistematizaci—n abstractiva, a exposici—n da complexidade e a variedade de manifestaci—ns do fen—meno ÔcidadeÕ desde a primeira alta cultura mesopot‡mica ata a fin do Imperio Romano Ñpor entender que non existiu un concepto unitario de ÔcidadeÕ na antigŸidadeÑ, estructura o seu estudio sobre a base das fontes dispo–ibles das cidades do Oriente antigo por rexi—ns e cronoloxicamente, e o das cidades da antigŸidade grecorromana de forma mixta, Ž dicir, cronoloxicamente, sistematicamente e por rexi—ns. A obra, na que se inclœen planos e mapas de diversas cidades da antigŸidade, pŽchase cunhas interesantes conclusi—ns finais, unhas notas bibliogr‡ficas nas que se recollen os t’tulos m‡is importantes en relaci—n co tema tratado, e un ’ndice de autores citados. A sœa lectura resulta suxestiva e perm’telle — lector interesado achegarse desde distintos ‡ngulos a un co–ecemento 331 aproximativo, a’nda que bastante completo e culturalmente imprescindible, das cidades na antigŸidade. a Son moitos os problemas e as lagoas que dificultan o estudio e a comprensi—n do fen—meno relativo ‡ conquista doutras comunidades levada a cabo polos romanos, as’ como o proceso de asimilaci—n cultural e integraci—n daqueles pobos. ç an‡lise dalgœns deses problemas Ñreferidos ‡ Hispania romanaÑ dedica a sœa atenci—n Leonard A. Curchin na sœa obra Roman Spain. Conquest and Assimilation, publicada en 1991, que apareceu editada por Gredos en versi—n espa–ola de Julio Calonge Ruiz. Conquista e asimilaci—n son as dœas partes en que se estructura a monograf’a de Curchin, especialista en epigraf’a e historia social romana. çmbalas partes corresp—ndense cronoloxicamente con dœas fases ou per’odos hist—ricos distintos, Repœblica e Imperio, respectivamente. A diferente natureza das fontes existentes referidas ‡ Hispania romana nas ditas Žpocas impiden, segundo o autor, realizar unha descrici—n estrictamente cronol—xica da rexi—n, ou ben un tratamento tipol—xico, por materias, de forma diacr—nica e, por iso, xustifica a sœa consideraci—n por separado. Polo que se refire ‡ conquista, Curchin destaca na primeira parte da sœa obra a imposibilidade de escribir 5 Recensións 332 17/4/01 18:30 Página 332 Recensións unha historia social de Hispania durante a Žpoca republicana, por mor de tres motivos: a total inexistencia de fontes literarias ibŽricas, a falta de datos epigr‡ficos e o feito de que os escritores romanos se preocupasen especialmente, debido — prolongado per’odo de loitas militares, por temas relativos ‡ historia pol’tica e militar, pretendendo narrar m‡is o que suced’a, antes que examinar por quŽ suced’a. Partindo destas circunstancias, o autor inicia a sœa exposici—n analizando os dous factores que, segundo Tito Livio (XXVIII 12, 12) permiten explica-lo feito de que, sendo Hispania a primeira provincia importante invadida polos romanos, fose a derradeira en ser dominada completamente: a natureza invencible do territorio hispano nalgunhas das sœas ‡reas xeogr‡ficas, as’ como o fondo belicoso e os costumes tribais dos primitivos habitantes prerromanos. î lado destes factores, Curchin sitœa nun mesmo plano outro elemento que, — seu entender e fronte ‡ opini—n sostida por diversos autores, tamŽn resultou, o mesmo c—s anteriores, determinante en canto ‡ longa duraci—n da conquista: a ausencia dunha estratexia xeral dese–ada polo Senado romano para levar a cabo a conquista da Pen’nsula, o cal, ag‡s en determinados per’odos, confioulles enteiramente os asuntos de Hispania —s mandos establecidos no lugar. Na segunda parte da sœa obra, m‡is ampla en extensi—n c‡ anterior, Curchin estudia a estructura da sociedade provincial hispana e o seu proceso de integraci—n (Ôasimilaci—nÕ, Ôaculturaci—nÕ, Ôromanizaci—nÕ) no mundo romano, entendendo como tal o proceso Ñnon sempre unitario en canto — resultado obtido e — grao de participaci—n do conquistador e o conquistado, segundo demostran os diferentes ÔmodelosÕ de romanizaci—n encontrados na Pen’nsulaÑ polo que o comportamento, os costumes e o modo de vida da poboaci—n conquistada foron facŽndose compatibles gradualmente e, nun modelo ideal, indistintos cos do conquistador. Logo de examina-los diversos medios que utilizou Roma para poder controlar Hispania, Curchin tamŽn analiza en quŽ medida a influencia romana se sentiu nas esferas pol’tica, social, econ—mica, relixiosa, lingŸ’stica e art’stica, e suxire canto a isto que Roma non intentou impo–e-la sœa cultura de maneira completa e sistem‡tica sobre os habitantes das provincias, precisamnete porque a sœa pol’tica se encontraba dirixida fundamentalmente ‡ pacificaci—n, a xustiza e a recadaci—n de impostos. Para o autor, o proceso de romanizaci—n en Hispania fracasou en tres ‡reas esenciais. En primeiro lugar, na dispersi—n, dado que non foi un proceso homoxŽneo e consistente, sen—n sumamente variable de rexi—n a rexi—n: a faixa costeira do leste e do sueste foi a m‡is asimilada Ñpola data primitiva 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 333 Recensións da sœa incorporaci—n — mundo romano, pola sœa previa relaci—n coas civilizaci—ns grega e fenicia, que serviron como medio de transici—n ‡ cultura romana, e polo entusiasmo dos comerciantes, colonos e empresarios romanos respecto ‡ potencial econom’a lucrativa e o acolledor clima destas zonasÑ; sen embargo, as rexi—ns do oeste e o noroeste peninsular foron asimiladas s— parcialmente, e os c‡ntabros e vascos nunca foron romanizados. En segundo lugar, en profundidade, porque en moitas partes da Pen’nsula, teoricamente romanizadas, perdurou a cultura ind’xena. E, en terceiro lugar, en duraci—n, porque no Baixo Imperio as rexi—ns do norte, oeste e centro se desromanizaron, dando lugar ‡ reaparici—n das antigas culturas prerromanas. A interesante e instructiva monograf’a de Curchin, escrita sen perder rigor cient’fico nunha linguaxe clara e accesible para o lector non especializado, pŽchase cun completo apŽndice bibliogr‡fico, uns ’ndices de nomes e materias e unha lista das ilustraci—ns que aparecen intercaladas entre o texto. A sœa lectura resulta moi enriquecedora, e o desexo formulado polo autor respecto ‡ necesidade de elimina-las fronteiras e rivalidades disciplinarias Ñestablecidas tradicionalmente na materia que nos ocupa entre prehistoriadores e clasicistasÑ, coa finalidade de conseguir comprender nunha s’ntese harm—nica o aludido proceso de romanizaci—n. 333 a Cœmprense agora dez anos desde que a Editorial Gredos, comprometida coa edici—n de obras cl‡sicas ou referidas a aspectos da denominada cultura cl‡sica, tivo o notable acerto de publicar en versi—n espa–ola de Manuel Albella Mart’n, baixo o t’tulo de Breve Diccionario de autores griegos y latinos, as dœas selecci—ns de cl‡sicos da literatura grega e romana realizadas por Bernhard Kytzler, Die klassiker der Griechischen literatur e Die klassiker der ršmischen literatur, editadas en 1986 en DŸsseldorf. O diccionario, de incuestionable utilidade a’nda, aparece dividido en dœas partes, relativas ‡s indicadas selecci—ns de cl‡sicos da literatura grega e da literatura romana, ‡s que preceden cadansœa introducci—n, e complŽtase cun amplo apŽndice bibliogr‡fico Ñno que se conte–en diversas monograf’as que aparecen ordenadas en sete grupos tem‡ticos: lŽxicos e obras de consulta; historia da literatura; lingua e ret—rica; xŽneros literarios (poes’a, prosa, drama); campos espec’ficos (o libro, mœsica, mitolox’a, relixi—n e filosof’a, modos de vida, ciencia, tem‡tica, historia e dereito); e influencia posteriorÑ e unhas t‡boas cronol—xicas nas que de xeito sintŽtico se recollen, aproximadamente desde o ano 725 a. C. ata o 639 d. C., os acontecementos m‡is importantes relativos ‡s literaturas grega e latina, outras literaturas, historia xeral da cultura e historia pol’tica. 5 Recensións 334 17/4/01 18:30 Página 334 Recensións Na primeira parte da sœa obra, o autor pretende dar a co–ecer — lector Ñpara o que non se presupo–en necesariamente co–ecementos de lingua grega e — que se advirte das incertezas cronol—xicas e de informaci—n, as’ como do, en gran medida, deficiente estado de conservaci—n da literatura gregaÑ as figuras dos grandes poetas e cient’ficos, oradores e fil—sofos que marcaron a evoluci—n ideol—xica da nosa civilizaci—n no per’odo que transcorre desde Homero ata o ambiente helen’stico que rodeou o cristianismo primitivo, prescindido para isto dos nomes de grandes autores gregos antigos cando resulta imposible dispo–er dos textos destes que poidan permitirlle — propio lector proceder ‡ sœa comprobaci—n directa no orixinal, ou ben a travŽs da versi—n correspondente. Tendo en conta que a Historia da literatura grega Ž ‡ vez e sobre todo historia da evoluci—n dos xŽneros, Kytzler recolle no seu diccionario a literatura denominada de novelas no seu conxunto, diversas referencias —s Libros fundamentais da Biblia, e unha selecci—n rigorosa dos autores m‡is significativos que escriben en grego pertencentes — per’odo de relatos, inclu’ndo a totalidade das poetisas, o ÔcanonÕ completo dos nove l’ricos, os dez oradores ‡ticos e os ÔSete SabiosÕ. Na exposici—n, necesariamente limitada por raz—n do espacio, tamŽn se recollen, polo seu car‡cter de monumentos escritos da herdanza dos primeiros europeos, as obras m‡is importantes da filosof’a grega. Cada entrada contŽn, ademais, unha serie de selectos datos bibliogr‡ficos, que se distribœen en tres secci—ns Ñedici—ns, traducci—ns e ensaiosÑ, coa finalidade de facilita-la consulta — lector interesado. A segunda parte do Diccionario ref’rese —s cl‡sicos da literatura romana, que, como Ž sabido, nun acto de apropiaci—n consciente asumiron a herdanza dos seus predecesores gregos e, sen plaxiala nin imitala servilmente, reutiliz‡rona, primeiro como paganos e despois como cristianos, transform‡ndoa en elementos novos. Dentro do amplo elenco de cl‡sicos latinos que aparecen no per’odo comprendido desde a Repœblica ata o cristianismo primitivo, Kytzler, no seu intento por po–er de relevo cuesti—ns importantes no aspecto literario e na sœa proxecci—n hist—rica, selecciona e achega de forma clara e concisa datos biogr‡ficos e t’tulos de obras de m‡is de cen grandes personaxes de Roma, e engade como complemento a estes referencias —s diversos modelos ou estilos literarios seguidos de informaci—n sobre a posible influencia das ditas obras nas literaturas nacionais europeas posteriores. O mesmo que na primeira parte do Diccionario, na segunda tamŽn se obvian ou simplemente se mencionan determinadas cuesti—ns espec’ficas que, sen dœbida, poden resultar de grande interese para os especialistas, como por exemplo a relativa ‡ transmisi—n das obras. Para os lectores 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 335 Recensións dispostos a afondar no estudio, Kytzler introduce — final da sœa obra un apŽndice bibliogr‡fico estructurado por materias no que se lles d‡ a posibilidade de acceder a elas. A œtil e recomendable obra de consulta de Kytzler segue a ofrecer un punto de referencia indispensable para quen por mera curiosidade ou manifesto interese pretenda aproximarse — 335 inestimable patrimonio cultural que os cl‡sicos gregos e latinos legaron ‡ nosa civilizaci—n. As literaturas grega e latina, como lembra Kytzler, non necesitan recomendaci—n: est‡n presentes e sempre resultan estimulantes. Ram—n P. Rodr’guez Montero Universidade da Coru–a 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 336 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 337 Recensións T’tulo: Autor: Editorial: Nœm. pp.: Tama–o: ÒAprender a serÓ Ž unha nova colecci—n da Editorial DesclŽe De Brouwer, que leva publicados xa oito volumes nestes œltimos anos. Os seus t’tulos pretenden dar unha resposta —s problemas cualitativos da educaci—n naqueles aspectos que te–en relaci—n co ÔserÕ m‡is ca co simple ÔfacerÕ did‡ctico e curricular da educaci—n. Na devandita colecci—n, dirixida por Mar’a Rosa Buxarrais, apareceu o œltimo t’tulo: El contrato moral del profesorado. Condiciones para una nueva escuela. As sœas p‡xinas pretenden ofrecer unha nova lectura da funci—n do profesor. Cada vez con m‡is frecuencia esc—itaselles a moitos profesores dicir que o que lles preocupa Ž a sœa materia. Son profesores dunha disciplina (Matem‡ticas, Historia, Literatura...) e bastante te–en con conseguir que os seus alumnos aprendan os conceptos fundamentais. Con esta postura, consideran que o importante da sœa funci—n se centra na did‡ctica de determinados contidos; non te–en por quŽ se preocupar de m‡is cuesti—ns. Esta visi—n eminentemente reduccionista choca coas propostas deste 337 El contrato moral del profesorado Miquel Mart’nez Mart’n DesclŽe De Brouwer, Bilbao 134 21 x 15 libro. O docente non Ž s— profesor dunha materia do curr’culo. Debe ser ademais un educador que desde a sœa disciplina participa no proxecto educativo do centro para a formaci—n dos cidad‡ns do futuro. Polo tanto, o perfil da profesi—n docente, fundamentalmente no per’odo da educaci—n infantil e obrigatoria, debe cambiar en relaci—n co modelo instructor e transmisor de co–ecementos. Non se trata de renunciar a esta faceta fundamental, sen—n de complementala. Para fundamentar e explicar este contrato moral, estas p‡xinas expo–en tres cuesti—ns interrelacionadas: as novas situaci—ns do profesorado na sociedade da informaci—n, as condici—ns para a educaci—n en valores e o desenvolvemento moral. Canto ‡ nova situaci—n do profesorado, defŽndese a promoci—n dunha maior dimensi—n pedag—xica e de profesionalidade no seu traballo, admitindo que a excelencia Ž imposible sen vocaci—n, pero a vocaci—n en por si non xera bos profesionais. Resulta necesario o dominio dun conxunto de co–ecementos, habilidades e actitudes Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 5 Recensións 338 17/4/01 18:30 Página 338 Recensións que non son naturais a maior’a das veces. Desde esta perspectiva e de forma expl’cita, af’rmase que o profesor debe ser un experto nos seguintes ‡mbitos: a) contidos e recursos necesarios para facilitar actividades de aprendizaxe; b) tecnolox’as da informaci—n, documentaci—n e comunicaci—n e a sœa integraci—n na din‡mica escolar; c) contidos e recursos para atende-lo desenvolvemento moral dos alumnos, dese–ar e conducir programas de educaci—n en valores; d) tŽcnicas e recursos que contrarresten os efectos psicol—xicos da sœa actividade profesional, caracterizada por un nivel de estrŽs considerable que afecta a sœa saœde mental; e) tŽcnicas e recursos da entrevista (p‡xs. 28-29). No referente ‡ cuesti—n da construcci—n en valores na escola, ademais das reflexi—n te—ricas sobre a axiolox’a educativa e as diferentes dimensi—ns da educaci—n como optimizaci—n (codificativa, adaptativa e introxectiva), real’zase unha proposta b‡sica. Sup—n a promoci—n, defensa e recuperaci—n duns valores m’nimos como garant’a de ofertas de educaci—n en valores m‡ximos en sociedades pluralistas e democr‡ticas. Estes valores m’nimos son os que se inclœen nas constituci—ns dos pa’ses democr‡ticos, non s— formal sen—n tamŽn vivencialmente, e nas declaraci—ns dos dereitos humanos e da infancia en particular. Se ben tal condici—n de m’nimos non abonda, tr‡tase polo menos de valores morais (liberdade, xustiza, solidariedade, igualdade e honestidade...) como fundamental elemento de referencia; unha referencia que en cuesti—ns educativas esixe uns criterios de acci—n expresados na autonom’a do suxeito, na raz—n dial—xica e a aceptaci—n da diferencia, na educaci—n na contrariedade e para a tolerancia. En canto — proxecto educativo, esta cuesti—n Ž tratada desde tres vectores que — converxeren permiten a eficacia e a utilidade: a proposta de elaboraci—n de tales proxectos acompa–ados da realizaci—n dos dese–os curriculares en sentido estricto e conectados co conxunto de acci—ns pedag—xicas sistem‡ticas que a partir deles poden derivar. En todo caso, o devandito proxecto debe ter como referencia fundamental no seu facer coti‡n o medio interno e externo no que a escola est‡ inserida. A partir destas referencias, no derradeiro apartado Ž onde se debaten os aspectos m‡is importantes do dito contrato moral que te–en unha relaci—n co proxecto do centro. Tal proxecto debe consensuarse arredor das cuesti—ns controvertidas sobre as que existen diferentes opci—ns ou interpretaci—ns: declaraci—n de valores e contravalores; criterios para a actuaci—n do profesorado ante situaci—ns carentes de consenso; toma en consideraci—n doutros criterios de especial interese: veracidade, pertinencia curricular, autenticidade do profesorado e cultivo da autonom’a persoal do educando. 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 339 Recensións Desde estas propostas Ñque logo cada centro debe adecuar ‡ sœa situaci—n particularÑ Ž onde a funci—n educativa e a acci—n do profesor se enriquecen. Evidentemente, isto ha traer consecuencias importantes tanto para a formaci—n inicial como continua do profesorado, non exclusivamente orientada a un mellor desempe–o did‡ctico. PretŽndese non s— ensinar contidos sen—n tamŽn formar cidad‡ns nunha sociedade plural e democr‡tica onde, sen esquece-los contidos, Ž necesario o co–ecemento e construcci—n de valores por parte dos alumnos. Por este cami–o resulta necesario aborda-lo compromiso profesional do profesorado nunha perspectiva Žtica e moral e non s— global e laboral. As p‡xinas desta obra ve–en a completar outros traballos que o propio autor con outros profesores da universidade de Barcelona realizaron nestes œltimos anos. O lector atopar‡ moitas referencias sobre eles nas notas — pŽ de p‡xina. En todo caso, o que aqu’ se analiza e se proclama Ž fundamental para un cambio educativo. Crit’case o modelo educativo que no ensino obrigatorio agrupa a poboa- 339 ci—n segundo categor’as de car‡cter econ—mico, ideol—xico e de rendemento, xustificadas por motivos de competitividade a curto prazo. Fronte a esta situaci—n proponse un modelo pedagoxicamente m‡is complexo. O seu Žxito non se pode medir aplicando s— criterios de avaliaci—n do producto ou econ—micos. Esta valoraci—n ten que relacionarse con outros indicadores de progreso e benestar social que, sen obvia-lo econ—mico, se interesen e promovan Òa convivencia democr‡tica, a tolerancia, a felicidade, a liberdade, a solidariedade, a xustiza e, en definitiva, o acceso equitativo — benestar individual e socialÓ (p‡x. 134). Todo isto Ž raz—n m‡is ca suficiente para favorecer este contrato moral do profesorado, tema esencial destas p‡xinas. Pero esta visi—n moral non radica s— nesta obra. Est‡ presente en toda a colecci—n que retoma o t’tulo daquel cŽlebre informe da Unesco publicado en 1972: Aprender a ser. Agust’n Requejo Osorio Universidade de Santiago de Compostela 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 340 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 341 Recensións T’tulo: Autor: Editorial: Nœm. pp.: Tama–o: Co expresivo subt’tulo de Na defensa da reflexividade c’vica, esta obra manifŽstanos desde a cuberta a sœa intencionalidade e a filosof’a que est‡ presente nas sœas p‡xinas. A educaci—n de adultos non Ž fundamentalmente Ôinstrucci—nÕ. ƒ un recurso moito m‡is amplo para promove-la calidade de vida das persoas adultas. A instrucci—n sempre ser‡ importante cando non se tiveron condici—ns oportunas ou ben cando c—mpre promover actividades de formaci—n permanente nun mundo en constante transformaci—n. Pero ademais destes motivos, o libro, tendo como referencia o ‡mbito m‡is xeral da educaci—n de persoas adultas, est‡ particularmente interesado no que hoxe co–ecemos como os Ôadultos m‡is maioresÕ, denominados da ÔterceiraÕ ou Ôcuarta idadeÕ. Para estas persoas as preocupaci—ns son moi diversas: xa non est‡n sometidas ‡s condici—ns laborais de emprego; moitas delas por efecto da xubilaci—n est‡n f—ra do mercado de traballo pero te–en dereito a unha formaci—n continua que lles permita unha mellor calidade de vida. 341 La educaci—n de personas adultas Juan S‡ez Carreras e AndrŽs Escabarjal de Haro Amarœ, Salamanca 268 24 x 17 O lector atopar‡ nestas p‡xinas dœas partes ben diferenciadas. Unha primeira titulada ÒLa educaci—n de personas adultasÓ. A segunda, m‡is espec’fica, asume como intenci—n particular fomentar Òla reflexi—n en las personas mayoresÓ. En consecuencia, os primeiros cap’tulos ocœpanos os artigos de autores estranxeiros amplamente co–ecidos na literatura educativa; algunhas das sœas obras est‡n traducidas — castel‡n. Entre eles aparecen publicados: ÒConcepto y acci—n en la educaci—n de adultosÓ e ÒTransformaciones en la educaci—n y aprendizaje de adultos (J. Mezirow); ÒDesarrollo del conocimiento en educaci—n de adultosÓ (P. Jarvis); ÒEl movimiento y la disciplina de educaci—n de adultos entre los dorados setenta y los fŽrreos ochentaÓ (W. Leirman). Estes textos te–en a intenci—n de ofrecer unha breve s’ntese de artigos publicados desde perspectivas europeas (P. Jarvis, W. Leirman) e americanas (J. Mezirow). Como nos di W. Leirman Ñrelator invitado — I Congreso Internacional de Persoas Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 5 Recensións 342 17/4/01 18:30 Página 342 Recensións Adultas en Galicia (1993)Ñ Òos maiores desaf’os para a disciplina de educaci—n de adultos no futuro pr—ximo... te–en que ver co traballo, o uso e o abuso das novas tecnolox’as...Ó Neste aspecto, nas œltimas dŽcadas os obxectivos da educaci—n de adultos estanse transformando. De centrarse no educando, cada vez van relacion‡ndose m‡is cos problemas sociais. Todo isto escrito desde unha perspectiva hist—rica que hoxe cobra moito m‡is sentido se consider‡mo-la segunda parte do libro. Os diferentes cap’tulos da segunda parte te–en como referencia as persoas maiores. Hoxe as situaci—ns demogr‡ficas amosan un grande incremento de persoas que despois de xubiladas se atopan nunha situaci—n e condici—ns de vida axeitadas para seguiren form‡ndose e viviren o tempo dispo–ible dun xeito diferente que lles permita unha mellor calidade de vida. ƒ nesta idade cando a educaci—n de adultos, sen ter que renunciar —s intereses e necesidades instructivas, debe sobre todo fomenta-la Òreflexividade cr’ticaÓ entendida e promovida fundamentalmente desde as acci—ns e programas de ÒAnimaci—n socioculturalÓ. Precisamente a funci—n destes programas Ž recupera-la ilusi—n pola propia identidade persoal; a busca de novos elementos culturais comunitarios; a axuda ‡ xesti—n pol’tica do contorno: esperta-la conciencia cr’tica das persoas; fomenta-la comunicaci—n non s— nun nivel persoal sen—n institucional. Como elemento importante para promover estas situaci—ns desde a perspectiva da acci—n e a reflexi—n cr’tica, a obra proponnos outros temas e experiencias importantes: ÒEl derecho a aprender sin l’mite de edadÓ, ÒLa Universidad de la Experiencia como mŽtodo de aprendizaje para las personas mayoresÓ. Nestas p‡xinas xa foi motivo de comentario o libro recentemente publicado: Los Programas Universitarios para personas mayores. Aqu’, pola contra, descr’besenos de forma m‡is puntual o programa que neste momento desenvolve a Universidade Pontificia de Salamanca con persoas maiores, que, como o da Universidade de Santiago (denominado ÒCuarto CicloÓ), trata de ofrecer unha formaci—n espec’fica para este grupo de adultos de maior idade. En s’ntese, os diferentes autores te–en a intenci—n de incorporar unha visi—n da educaci—n de adultos que ademais de instru’r naquelas cuesti—ns e temas en que a persoa adulta estea interesada, promova sobre todo a an‡lise dos acontecementos, a problematizaci—n das cuesti—ns que nos presenta a vida ordinaria, a identificaci—n de posibles soluci—ns, o di‡logo. Tr‡tase de descubri-la face humana da vida e a sœa diferente problem‡tica cun esp’rito aberto para favorece-la cooperaci—n entre os diferentes colectivos de persoas adultas. 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 343 Recensións Os autores son profundamente cr’ticos cunha visi—n instrumentalista, utilitarista e predominantemente Ôtecnol—xicaÕ da educaci—n para as persoas adultas. Tal como se indica xa no seu pr—logo, son firmes partidarios dunha educaci—n m‡is interactiva, m‡is centrada nas persoas e nos seus problemas ca en determinadas aprendizaxes. Polo tanto, no seu horizonte est‡ a intencionalidade filos—fico-educativa proposta por Habermans baixo a denominaci—n de Òacci—n comunicativaÓ. Tal intenci—n sup—n que as persoas adultas deben aplica-la reflexi—n pr‡c- 343 tica ante os seus problemas, reconstru’r no di‡logo e na comunicaci—n a sœa experiencia contrastando o seu co–ecemento cos demais e fomentando a ilustraci—n nas actividades de aprendizaxe e autoaprendizaxe. Actitudes todas que procuran unha maior autodeterminaci—n e autonom’a e que implican a transformaci—n social para unha maior calidade de vida das persoas maiores. Agust’n Requejo Osorio Universidade de Santiago de Compostela 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 344 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 345 Recensións T’tulo: Autores: Editorial: Nœm. pp.: Tama–o: Non cabe dœbida da importancia que te–en na actualidade os medios de comunicaci—n como recurso did‡ctico nos novos curr’culos educativos. Por outra parte, atop‡monos coa dificultade de que os medios de comunicaci—n non est‡n pensados para seren recursos pedag—xicos. Por iso, os docentes tŽmonos que apa–ar e asum’rmo-la nosa preparaci—n profesional pertinente para introduc’rmolos nas aulas como materia curricular. Dun xeito cr’tico e reflexivo-indagador, temos que usar pedagoxicamente os medios de comunicaci—n e particularmente a prensa, e integrala na vida do alumnado. O apoio legal xa o presentou o MEC no BOE anos atr‡s: explicaba a obrigatoriedade curricular para os distintos niveis de inclu’-los medios de comunicaci—n en canto a conceptos, procedementos, actitudes e avaliaci—n. A doutora M. L. Sevillano e o doutor D. BartolomŽ (1995) presŽntannos na primeira parte desta obra as distintas li–as que sinala o MEC en relaci—n —s curr’culos das diferentes etapas educativas dos niveis obrigatorios e postobrigatorios do ensino non universitario. Todo isto aparece inte- 345 Ense–ar y aprender con la prensa M. L. Sevillano Garc’a e D. BartolomŽ Crespo CCS, Madrid, 1995 208 24 X 17 grado na realizaci—n de traballos, actividades ou proxectos de car‡cter interou pluridisciplinar. Atop‡monos nunha etapa hist—rica na cal ignora-los medios de comunicaci—n non Ž posible nin aconsellable. Os nosos alumnos conviven a cot’o gozando, sent’ndose marabillados e tamŽn padecendo o uso e o abuso dos medios de comunicaci—n de masas (MCM). Estes feitos recollŽronse dalgœn xeito na LOXSE de 1990, nos extractos dos nœcleos das ordes ministeriais e que desenvolven o preceptuado na LOXSE e o previsto no dese–o curricular base (DCB). A proba especial de que isto ha tomar bos cauces tivŽrona algœns movementos de renovaci—n pedag—xica (MRP) e profesionais comprometidos co ensino, polo labor que vi–eron desenvolvendo — longo dos anos. Os medios de comunicaci—n presentan no curr’culo unha dobre finalidade: a) Did‡ctica: o que sup—n unha alfabetizaci—n noutros c—digos, que se fan necesarios para poder captar criti- Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 5 Recensións 346 17/4/01 18:30 Página 346 Recensións camente as mensaxes que estes queren transmitirnos. b) Formativa: unha gran parte da informaci—n recib’mola a travŽs dos medios de comunicaci—n de masas, pola enorme presencia que te–en na sociedade. Ben Ž certo, como afirman os autores da obra, que o elemento indispensable para traballar coa prensa son os xornais e revistas diarios ou atrasados. Na medida en que nos sexa posible, debemos busca-la pluralidade e o contraste de opini—n, a travŽs de distintos editoriais, o que favorece o sentido cr’tico e indagador do alumnado. ConvŽn que o docente poida seleccionar con anterioridade o desenvolvemento da clase ou o tipo de informaci—n que vai ser obxecto de estudio, as’ como estar aberto ‡s propostas dos alumnos, aproveitando as sœas motivaci—ns e respectando os seus intereses. Para interpretar e analizar con maior facilidade, fiabilidade e aproveitamento a prensa escrita, podemos usar fichas para a an‡lise de actividades. A profesora M. L. Sevillano e o profesor D. BartolomŽ ofrŽcennos nesta obra exemplos de fichas de an‡lise variadas para: Ñ A an‡lise dos ÒTextos peri—dicosÓ da prensa: ficha para a an‡lise estructural dun xornal; dunha secci—n; de informaci—n; duns artigos do xornal; an‡lise comparativa de dous textos sobre un mesmo tema; an‡lise formal dun artigo; an‡lise did‡ctica de textos period’sticos; de entrevistas; dunha cr—nica; de reportaxes; de artigos de opini—n; dunha vi–eta de prensa; para o traballo con portadas; para a an‡lise dunha fotograf’a de prensa; dunha p‡xina de publicidade e dun anuncio publicitario. Ñ Para traballar curricular e didacticamente coa prensa nas ‡reas de lingua e literatura: an‡lise lingŸ’stica dun texto de prensa; literario; descritivo, ortogr‡fico; comentario de texto a partir dun artigo de prensa; vocabulario; lectura comprensiva; an‡lise comprensiva gramatical; s’ntese dun texto period’stico; comentario dun artigo; an‡lise comparativa dunha mesma noticia en distintos peri—dicos. Ñ A an‡lise da prensa na sœa aplicaci—n para a ‡rea de co–ecemento do medio: ficha para a s’ntese de datos e feitos; para o co–ecemento do medio en clave period’stica; o dese–o e o desenvolvemento dun mŽtodo; a planificaci—n e o desenvolvemento dun tema; a an‡lise ideol—xica de informaci—n sobre conflictos. Ñ A an‡lise de prensa na ‡rea de ciencias da natureza (revistas): ficha para a an‡lise estructural; a an‡lise investigadora; a globalizadora; contextualizada; comprensiva. Ñ A an‡lise de prensa na ‡rea de matem‡ticas: ficha para a an‡lise matem‡tica da distribuci—n do espacio; da aplicaci—n estat’stica; dun tema matem‡tico; para buscar, crear e resolver problemas. 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 347 Recensións Ñ A an‡lise de prensa na ‡rea art’stica: ficha para o co–ecemento das mensaxes da publicidade; fomento da creatividade; creaci—n dunha primeira p‡xina alternativa dun diario. A sistematizaci—n e variedade de fichas que se ofrecen en cada un dos apartados perm’tenlles os alumnos: a) Un maior rigor e sistematizaci—n na an‡lise da prensa escrita en xeral, as’ como unha progresiva mellora no traballo escolar. A creaci—n de h‡bitos de traballo e a selecci—n da informaci—n. b) Un co–ecemento m‡is profundo da realidade e a interpretaci—n que se ofrece dela a travŽs dos medios de comunicaci—n. c) Unha reflexi—n e actualizaci—n dos contidos nunha sociedade en constantes e r‡pidos cambios. d) Unha an‡lise e comprensi—n do mundo e da humanidade, axuiz‡ndoa, respect‡ndoa e integr‡ndoa nas nosas vidas. e) A adquisici—n de capacidades que melloran o co–ecemento sobre os medios que canalizan e procesan a informaci—n. 347 f) O afondamento nos co–ecementos cient’ficos. g) O achegamento ‡ vida real do seu contorno pr—ximo e posteriormente o que queda m‡is lonxe, para ir pouco a pouco acadando unha visi—n c—smica dos feitos que nos rodean. h) A formaci—n en valores emerxentes. Por œltimo, na obra rec—llese unha selecci—n de modelos ou exemplos pr‡cticos que foron executados e avaliados por diversos docentes. A proposta Ž aberta; presenta os modelos como ÒActividades TipoÓ. Non enfaixan nin favorecen a simple reproducci—n, sen—n que lle serven como inspiraci—n e gu’a — docente e danlle pŽ para que poida desenvolver outras novas e creativas actividades desde as sœas preferencias, posibilidades ou necesidades reais do alumnado. Mar’a Carmen Ricoy Lorenzo Universidade Nacional de Educaci—n a Distancia Madrid 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 348 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 349 Recensións T’tulo: Autor: Editorial: Nœm. pp.: Tama–o: Na presente publicaci—n rec—llese unha s’ntese revisada e comentada da tese de doutoramento do autor: Avaliaci—n de Necesidades Formativas dos Directores Escolares de Galicia no Contexto da Reforma Educativa. A investigaci—n presenta a novidade de se-la primeira avaliaci—n de necesidades formativas do director ou directora escolar, como cargo diferenciado dentro do equipo directivo, que se realiza no ‡mbito auton—mico e estatal. Xa que logo, podemos falar dun serio e concienciudo estudio realizado en Galicia mais de interese xeral para o contexto do Estado, no que se seleccionan Ñentre outrasÑ a parte das conclusi—ns coas correspondentes propostas de intervenci—n. Tal e como aparece na introducci—n do libro, establŽcense ademais outras achegas sobre o tema que xorden a ra’z das charlas ou cursos de formaci—n do profesorado nas que o autor participa como relator. O profesor Manuel Armas Castro, doutor en Ciencias da Educaci—n pola Universidade de Santiago de Compostela, Ž un experto en temas de orientaci—n e de organizaci—n-direcci—n de centros educativos. Na actuali- 349 Direcci—n Integral de Centros Educativos Manuel Armas Castro T—rculo Edici—ns, Santiago de Compostela, 1998 253 24 x 17 dade exerce a sœa actividade profesional no Equipo de Orientaci—n Espec’fico da provincia da Coru–a, como especialista en trastornos da conducta. î longo dos catro cap’tulos deste manual, presŽntanos, primeiramente, unha formulaci—n xeral da investigaci—n desde unha perspectiva sistem‡tica e ecol—xica. Cabe dicir — respecto que se de verdade as nosas comunidades educativas desexan mellora-las direcci—ns dos seus centros, deben comezar a aplicar e a interioriza-lo que aqu’ se exp—n sobre a direcci—n como factor clave na calidade e na eficacia da educaci—n. Unha calidade do ensino (obxectivo fundamental dos responsables pol’ticos de t—dolos pa’ses) que, segundo a UNESCO-1996, debe acometerse desde os seguintes puntos de vista: Ñ Mellora da preparaci—n dos docentes. Ñ Concepci—n e elaboraci—n dos programas de estudio. Ñ Xesti—n das escolas. Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 5 Recensións 350 17/4/01 18:30 Página 350 Recensións No cap’tulo segundo, p‡rtese do marco te—rico e anal’zanse os procedementos emp’ricos da indagaci—n as’ como os seus resultados. C—mpre redefini-lo perfil do director escolar de acordo coas propostas da LOXSE e adecua-la sœa formaci—n ‡s novas funci—ns. Unha direcci—n participativa, un profesional reflexivo que a partir da investigaci—n-acci—n colaborativa promova cambios Ñno seu centroÑ para darlles resposta ‡s necesidades do alumnado e da sociedade, dentro dunha escola con autonom’a. O cap’tulo III f‡lanos dun segundo estudio emp’rico que pretende detecta-las necesidades formativas dos directores escolares desde as perspectivas democr‡tica (sentida polos propios directores) e normativa (representada pola opini—n dos inspectores). Real’zase un dese–o do novo perfil da direcci—n: unha Ôdirecci—n integralÕ, baseada na apertura ‡s necesidades da sociedade, na competencia curricular e na capacidade organizativa. Faise fincapŽ nos indicadores de liderado dunha instituci—n con certa autonom’a para reinventarse e reorganizarse que cami–e en dereitura a un modelo de escola integral, no actual sistema educativo descentralizado. î final deste apartado anal’zanse as funci—ns da direcci—n, a frecuencia con que se realizan e as necesidades de maior formaci—n. Xa no derradeiro cap’tulo e a modo de reflexi—n, o autor ref’rese ‡ avaliaci—n de necesidades formativas dos directores dos centros educativos desde unha visi—n global e polivalente. ConsidŽranse os puntos de vista de necesidades comparadas, expresadas, sentidas e normativas Ñrecollidas cualitativa e cuantitativamente na investigaci—nÑ e t’ranse as correspondentes conclusi—ns. P‡rtese da nova cultura que xera a Reforma Educativa na Organizaci—n e Direcci—n de Centros Educativos (autonom’a, participaci—n e atenci—n ‡ diversidade) e anal’zase a excelencia do director experto partindo do concepto de intelixencia integral (persoa non alexit’mica que pensa en si mesma, nos demais, na vida, no benestar creativo Ñf’sico, racional, emocional...Ñ). A avaliaci—n de necesidades do centro e do contorno, o proxecto integral de centro que busque un curr’culo —ptimo para o alumnado e a cultura do desenvolvemento integral na organizaci—n a travŽs da toma de decisi—ns eficaces Ñen equipoÑ, constitœen os tres nœcleos fundamentais para unha axeitada direcci—n ou liderado integral: o para quŽ, o quŽ e o c—mo. As’ mesmo, manifŽstase a importancia dunha formaci—n espec’fica e diferenciada para a Direcci—n, finalizando coa proposta dun modelo que te–a en conta as seguintes caracter’sticas: Ñ Formaci—n continua desde a formaci—n para a carreira docente ata a investigaci—n-acci—n do director experto. Ñ Participaci—n dos directores expertos, como titores de pr‡cticas en t—dalas modalidades de formaci—n. 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 351 Recensións 351 Ñ O contido formativo en relaci—n coas necesidades e problemas do contexto de traballo. Ñ Dominio das metodolox’as inductivas, estudio de casos, resoluci—n de problemas, etc. Ñ A participaci—n na formaci—n da Administraci—n, a Universidade, a Inspecci—n, CEFOCOP, sindicatos... î meu parecer, esta obra Ž un auxiliar moi valioso para reflexionar sobre a tem‡tica tratada, xa que nela se fan propostas te—ricas e se presentan instrumentos pr‡cticos e contrastados que contribœen a facer m‡is doada a funci—n directiva e os seus cometidos. Tendo en conta o seu rigor cient’fico subxacente, a garant’a e validez das soluci—ns presentadas, as’ como o seu car‡cter innovador, o libro convŽrtese nun tratado de obrigada consulta para os profesionais da educaci—n. Ñ Evoluci—n desde a modalidade de cursos ata seminarios permanentes centrados na investigaci—n-acci—n en, sobre e para a Direcci—n. Ñ Incremento das modalidades e da duraci—n das actividades de formaci—n. Ñ A avaliaci—n aprazada da formaci—n de directivos. Ñ Achegamento desta formaci—n — centro de traballo, ‡ comarca ou — concello. JosŽ Raposeiras Correa Equipo de Orientaci—n Espec’fico Delegaci—n de Educaci—n Pontevedra 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 352 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 353 Recensións T’tulo: Autor: Traductor: Editorial: Nœm. pp.: Tama–o: Mayr Ž un famoso zo—logo evolucionista alem‡n de m‡is de noventa anos. ƒ organicista (pensa que cada nivel de organizaci—n ten propiedades non explicadas polos seus elementos), postura intermedia entre o fisicismo (as leis da vida poden reducirse a qu’mica e f’sica) e o vitalismo (hai unha forza ou substancia vital). A’nda que moitos din que o vitalismo foi refutado — se sintetiza-la urea (que s— Ž un producto de excreci—n), nesta revista Seoane (RGE, 17, 1997, 69-88) Ñque tampouco non Ž vitalistaÑ reco–ece que o home non puido a’nda sintetizar ribosa nin formar nucle—sidos nin realizar fotos’ntese, procesos vitais esenciais. Mayr sinala que Ž un erro abandonar de vez unha teor’a biol—xica aparentemente refutada, porque moitas se rehabilitan. Hai dous mŽtodos principais de co–ecemento filos—fico e cient’fico: 1) buscar leis que expliquen as regularidades observadas (por exemplo, experimentalmente); 2) comparar (como en gran parte da biolox’a evolutiva). F. Bacon, inglŽs creador do mŽtodo inductivista (sŽculo XVII), cominou que a ciencia deb’a se-lo instrumento 353 As’ es la biolog’a Ernst Mayr Juan Manuel Ibeas Debate, Madrid, 1998 326 24 x 16 de Deus contra o anticristo (Àcomo protestante, refer’ase — Papa?) po–endo a natureza no poldro de tortura para obrigala a revela-los seus segredos. Por outro lado, Mayr afirma que a’nda que moitos fil—sofos da ciencia din o que deber’an facer os cient’ficos, estes non acostuman facer caso na pr‡ctica. A biolox’a avanza gradualmente, non por revoluci—ns. A ciencia ten dous obxectivos: co–ecer mellor o mundo natural (ciencia b‡sica) e controlalo (ciencia aplicada). ƒ un proceso en dœas etapas: 1) descubrir novos feitos ou aparentes contradicci—ns na natureza e elaborar hip—teses para explicalos; 2) probar esas hip—teses. Sen ciencia haber’a menos contaminaci—n e cancros provocados por ela, menos masificaci—n e subproductos nocivos, pero m‡is mortaldade infantil, menor esperanza de vida e menos protecci—n contra a calor e o fr’o. Mayr descarta moralmente certos experimentos con humanos, e considera inxustificablemente caros algœns experimentos de Ôalta f’sicaÕ. Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 5 Recensións 354 17/4/01 18:30 Página 354 Recensións As dœas primeiras normas Žticas profesionais de Popper para cient’ficos son: 1) non existe a autoridade, porque as inferencias cient’ficas van moito m‡is al‡ do que calquera individuo pode dominar, a’nda que sexa un especialista; 2) t—dolos cient’ficos cometen erros algunhas veces. Para Mayr ser bi—logo non Ž un traballo, Ž elixir un modo de vida, a’nda que en t—dolos campos cient’ficos hai mentes burocr‡ticas que gozan elaborando listas e inventarios, creando bancos de datos e dedic‡ndose a outras actividades que tal vez axuden a outros profesionais, pero non fan avanzar moito a sœa disciplina. A case t—dolos profesionais lles d‡ medo afronta-los grandes problemas non resoltos da sœa especialidade. Prefiren repeti-lo que outros xa fixeron, como estudiar nunha especie o demostrado noutra. Outros reœnen moitos datos novos pero non poden elaborar xeneralizaci—ns. Hainos que se especializan moito, pero Mayr lembra que o avance da ciencia non consiste s— en refutar outra teor’a, sen—n en amplia-la base explicativa que sintetiza varias disciplinas. Como Gould, Mayr pensa que a biolox’a evolutiva Ž m‡is parecida ‡ historia ca ‡ f’sica. A evoluci—n Ž gradual, pero o rexistro f—sil Ž incompleto. Wright, Mayr e Gould, vendo a estabilidade das especies actuais e que especies f—siles pasan moito tempo sen cambios morfol—xicos ata a aparici—n xeoloxicamente r‡pida de novas formas, propuxeron que a evoluci—n Ž lenta en especies de poboaci—ns moi grandes (porque o xenotipo est‡ moi cohesionado) e os cambios evolutivos m‡is r‡pidos danse mediante r‡pida reestructuraci—n xenŽtica en poboaci—ns pequenas, illadas perifericamente en nichos novos (fundadoras), porque as variaci—ns se amosan m‡is, como os mam’feros que sobreviviron ‡ extinci—n masiva da fin do cret‡ceo. ƒ improbable que estas poboaci—ns pequenas fosilicen. Moitas ext’nguense, pero algunhas poden formar unha nova especie. Outros pensan que ese proceso s— ocorre en especies adaptadas a nichos ricos e efŽmeros (onde a selecci—n natural prima a fecundidade), pero non nas de nichos estables (onde prima a lonxevidade e a especializaci—n). Algunhas bacterias e outros f—siles viventes son especies con xenotipos moi cohesionados durante moitos mill—ns de anos. Segundo Valentine, — principio o xenotipo dos animais era flexible: a radiaci—n do prec‡mbrico-c‡mbrico produciu 60-80 phyla (planos de construcci—n b‡sicos: artr—podos, equinodermos, cordados, etc.), pero axi–a (— que rematou o per’odo ordoviciano) s— quedaron 31 que se volveron cada vez m‡is inflexibles (os caracteres desenvolven interacci—ns xŽnicas), e non xurdiron outros novos. Para explicar que o cerebro humano ten m‡is capacidades c‡s esixidas para a sœa supervivencia por selecci—n natural, Mayr suxire que o perfeccionamento evolutivo do sistema nervioso central non conduce necesariamente a 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 355 Recensións estructuras neurais espec’ficas, sen—n a unha continua mellora da estructura xeral do cerebro. Algunhas fases embrionarias semŽllanse —s tipos ancestrais (recapitulaci—n): en rŽptiles, aves e mam’feros f—rmanse arcos branquiais que logo se reabsorben, desenvolvŽndose o pescozo. Isto proba que os tetr‡podos descenden dos peixes. Para explicar por quŽ os embri—ns dan este rodeo no canto de formaren directamente o pescozo, Mayr responde que ademais dun programa xenŽtico hai un programa som‡tico con fases controladas polas anteriores. Pode haber selecci—n natural entre grupos de organismos se posœen caracter’sticas adaptativas que non 355 equivalen ‡ simple suma das contribuci—ns dos individuos. Mayr indica que isto s— se d‡ en sociedades animais e humanas. Mayr non cre na herdanza de caracteres adquiridos pero Waddington mostrou en Drosophila que o ambiente pode provocar cambios no desenvolvemento que se fixan xeneticamente se se seleccionan. Isto non Ž s— a expresi—n de caracteres a partir dun l’mite xa que, Ho et al. mostraron que mesmo sen selecci—n esas moscas acumulan cambios citopl‡smicos. çlvaro Garc’a CSIC Misi—n Biol—xica de Galicia Pontevedra 5 Recensións 17/4/01 18:30 Página 356 6 Novidades Editoriais 23 17/4/01 18:31 Página 357 Novidades editoriais 6 Novidades Editoriais 23 17/4/01 18:31 Página 358 6 Novidades Editoriais 23 17/4/01 18:31 Página 359 359 ALGUNHAS NOVIDADES EDITORIAIS Lingua e Literatura Ana Mar’a Platas Tasende Instituto Rosal’a de Castro Santiago de Compostela LINGUA AA.VV., Las políticas lingüísticas a partir de la declaración universal de derechos lingüísticos. III Simposio Internacional de Lenguas Europeas y Legislaciones, Pamplona 1997, Barcelona, Mediterrània, 1998. Academia de la Llingua Asturiana, Gramática de la llingua asturiana, 1999. Aguilar Cuevas, Lourdes, De la vocal a la consonante, Santiago de Compostela, Universidade, 1998. Alcoba Rueda, Santiago, Léxico periodístico español, Barcelona, Ariel, 1998. Feu Guijarro, María José (coord.), Estudios funcionales sobre léxico, sintaxis y traducción. Homenaje a Leocadio Martín Mingorance, Castela-A Mancha, Universidade, 1999. Freixeiro Mato, Xosé Ramón, Gramática da Lingua Galega. III. Semántica, Vigo, A Nosa Terra, 1999. Fuentes Rodríguez, Catalina, La organización informativa del texto, Madrid, Arco / Libros, 1999. García Murga, Fernando, Las presuposiciones lingüísticas, Bilbao, Universidade do País Vasco, 1998. Boix Fuster, Emili, e Vila Moreno, Xavier, Sociolingüística de la lengua catalana, Barcelona, Ariel, 1998. García-Sabell Tormo, Teresa, e outros (eds.), Les chemins du texte. VI Coloquio da APFFUE (Santiago, 19-21 de febreiro de 1997), vol I. Lingüística, traducción, didáctica e historia, vol. II, Santiago de Compostela, Universidade, 1998. Casas Gómez, Miguel, Temas de lingüística y gramática, Valencia, Universidade, 1998. Gallardo Paúls, Beatriz, Comentario de textos conversacionales, Madrid, Arco/Libros, 1998. Fernández Juncal, Carmen, Variación y prestigio. Un estudio sociolingüístico en el oriente de Cantabria, Madrid, CSIC, 1998. Gómez Capuz, Juan, El préstamo lingüístico. Conceptos, Problemas y métodos, Universitat de València, 1999. Bara Torres, Luis, Lingua galega e literatura. A exposición e a argumentación, Vigo, Xerais, 1999. Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 6 Novidades Editoriais 23 360 17/4/01 18:31 Página 360 Ana María Platas Tasende Gómez Redondo, Fernando, Historia de la prosa medieval castellana I. La creación del discurso prosístico: el entramado cortesano, Madrid, Cátedra, 1998. Jiménez Fernández, Rafael, El andaluz, Madrid, Arco / Libros, 1999. Leonetti, Manuel, Los determinantes, Madrid, Arco / Libros, 1999. López Morales, Humberto, La aventura del español en América, Madrid, Espasa Calpe, 1998. Marcos Marín, Francisco, e outros, Gramática española, Madrid, Síntesis, 1998. Sáez Hermosilla, Teodoro, La traducción poética a prueba: exégesis y autocrítica, León, Universidade, 1998. Senabre, Ricardo, Capítulos de Historia de la Lengua Literaria, Estremadura, Universidade, 1998. Zaro, Juan Jesús, e Michael Truman, Manual de traducción. Textos traducidos y comentados (castellano-inglés), Madrid, SGEL, 1999. Zarzalejos Alonso, Alejandro, Ser o estar. Autoaprendizaje de la gramática española, Madrid, EDINUMEN, 1999. Monteagudo Romero, Henrique, Historia social da lingua galega, Vigo, Galaxia, 1999. NARRATIVA Murzin, Yuri, Gramática del idioma español, Madrid, Rubiños, 1999. Abella Chouciño, Xelucho, A ermida do diaño, Vigo, Galaxia, 1999. Pérez Juliá, Marisa, Rutinas de la escritura. Un estudio preceptivo de la unidad de párrafo, Valencia, Universidade, 1998. Alatriste, Sealtiel, Verdad de amor, Barcelona, Ediciones del Bronce, 1998. Pérez Rodríguez, María Rosa, El sistema verbal en Gonzalo de Berceo: las formas de irrealidad, Santiago de Compostela, Universidade, 1998. Poch Olivé, Dolors, Fonética para aprender español. Pronunciación, Madrid, EDINUMEN, 1999. Posner, Rebecca, Las lenguas romances, trad. de Silvia Iglesias, Madrid, Cátedra, 1998. Riveiro, Xesús, Diccionario de réximes verbais, Xunta de Galicia, 1998. Rodríguez Adrados, Francisco, Historia de la lengua griega, Madrid, Gredos, 1999. Ruiz Antón, Juan Carlos, Curso de tipología lingüística. Un enfoque funcional, Castellón, Universitat Jaume I, 1998. Alcalá, Xavier, Alén da desventura, Vigo, Galaxia, 1998. Allende, Isabel, Hija de la fortuna, Barcelona, Plaza & Janés, 1999. Anónimo, La vida de Lazarillo de Tormes, ed. de Florencio Sevilla Arroyo, Madrid, Libertarias, 1998. Arenas, Reinaldo, El color del verano, Barcelona, Tusquets, 1999. Argullol, Rafael, Transeuropa, Madrid, Alfaguara, 1998. Atwood, Margaret, Alias Grace, trad. de M. A. Menini, Barcelona, Ediciones B, 1998. 6 Novidades Editoriais 23 17/4/01 18:31 Página 361 Algunhas novidades editoriais Baricco, Alessandro, Océano mar, trad. de Xavier González Rovira e Carlos Gumpert, Barcelona, Anagrama, 1999. 361 Camilleri, Andrea, Un mes con Montalbano, trad. de Elena de Grau, Barcelona, Emecé, 1999. Baroja, Pío, Aquí París, Madrid, Caro Raggio, 1998. Capote, Truman, Tres cuentos, trads. varios, Barcelona, Anagrama, 1998. Bayón, Félix, Un hombre de provecho, Sevilla, Algaida, 1998. Carranque de Ríos, Andrés, Obra completa, Madrid, Imán, 1998. Bécquer, Gustavo Adolfo, Lendas, trad. de Alberte Domínguez, Noia (A Coruña), Toxosoutos, 1999. Casariego, Nicolás, La noche de las 200 estrellas, Madrid, Lengua de Trapo, 1998. Benet, Juan, Herrumbrosas lanzas, Madrid, Alfaguara, 1998. Benítez Reyes, Felipe, Lo que viene después de lo peor, Barcelona, Planeta, 1998. Berti, Eduardo, Agua, Barcelona, Tusquets, 1998. Blasco Ibáñez, Vicente, Mare nostrum, ed. de M. José Navarro, Madrid, Cátedra, 1998. ___La maja desnuda, ed. de Facundo Tomás, Madrid, Cátedra, 1998. ___La bodega, ed. de Francisco Caudet, Madrid, Cátedra, 1998. Cela, Camilo José, Historias familiares, Barcelona, Macià & Nubiola, 1998. Chabás, Juan, Puerto de sombra. Agor sin fin, ed. de Javier Pérez Bazo, Madrid, Espasa Calpe, 1998. Chao, Ramón, O camiño de Prisciliano, A Coruña, Espiral Maior, 1999. Collins, Wilkie, El hombre de negro, Barcelona, Ediciones del Bronce, 1998. Coloane, Francisco, El corazón del témpano, Madrid, Ollero & Ramos, 1999. Conde, Alfredo, O fácil que é matar, Vigo, Xerais, 1998. ___La barraca, ed. de José Mas e María Teresa Mateu, Madrid, Cátedra, 1998. ___Xa vai o grifón no vento, Vigo, Xerais, 1998. Bonilla, Juan, Cansados de estar muertos, Madrid, Espasa Calpe, 1998. Covadlo, Lázaro, Conversación con el monstruo, Barcelona, EMECE, 1999. Bruckner, Pascal, Los ladrones de belleza, trad. de Mercedes e María Corral, Barcelona, Tusquets, 1998. Danticat, Edwitge, Palabra, ojos, memoria, Barcelona, Ediciones del Bronce, 1998. Bryce Echenique, Alfredo, La amigdalitis de Tarzán, Madrid, Alfaguara, 1998. Durych, Jaroslav, Réquiem, trad. e pról. de Clara Janés, Madrid, Ediciones del Oriente y del Mediterráneo, 1998. Butragueño, Elena, e Javier Goñi (eds.), Gentes del 98, Barcelona, Plaza & Janés, 1998. Eliade, Mircea, Los jóvenes bárbaros, trad. de Joaquín Garrigós, Valencia, Pre-Textos, 1998. 6 Novidades Editoriais 23 362 17/4/01 18:31 Página 362 Ana María Platas Tasende Fajardo, José Manuel, El converso, Barcelona, Ediciones B, 1999. Kemal, Yaçar, El retorno del halcón, trad. de Rafael Carpintero, Barcelona, Ediciones B, 1998. Farah, Nuruddin, Regalos, Barcelona, Ediciones del Bronce, 1998. Kennedy, William, Flores de fuego, trad. de María Coy, Barcelona, Destino, 1999. Fernán Caballero, La Gaviota, ed. de Demetrio Estébanez, Madrid, Cátedra, 1998. Kipling, Rudyard, Algo de mí mismo, trad. e pról. de Alvaro García, Valencia, Pre-Textos 21998 Fernán Gómez, Fernando, La cruz y el lirio dorado, Madrid, Espasa Calpe, 1999. Landero, Luis, El mágico aprendiz, Barcelona, Tusquets, 1999. Fernández, Pablo Armando, El talismán y otras evocaciones, Madrid, Libertarias, 1998. Fernández Sastre, Roberto, El final del infinito, Barcelona, Plaza & Janés, 1999. Ford Madox Ford, El impulso, trad. de José Luis López Muñoz, Barcelona, Alba, 1998. Frazier, Charles, Monte Frío, trad. de Carlos Milla, Barcelona, Lumen, 1998. Freire, Espido, Donde siempre es octubre, Barcelona, Seix Barral, 1999. Freixas, Laura, Entre amigas, Barcelona, Destino, 1998. Lim, Catherine, El amuleto de jade, trad. de Pilar Giralt, Barcelona, Seix Barral, 1998. Longares, Manuel, Extravíos, Madrid, Alfaguara, 1999. Loriga, Ray, Tokio ya no nos quiere, Barcelona, Plaza & Janés, 1999. Magris, Claudio, Microcosmos, trad. de J. A. González Sainz, Barcelona, Anagrama, 1999. Martínez, Guillermo, La mujer del maestro, Barcelona, Destino, 1999. Martín Garzo, Gustavo, Las historias de Marta y Fernando, Barcelona, Destino, 1999. Gary, Romain, Las raíces del cielo, trad. de Mercedes Corral, Barcelona, Mondadori, 1999. Melville, Herman, Chaqueta blanca, trad. de José Manuel de Prada Samper, Barcelona, Alba, 1998. Gavela, César, El puente de hierro, Valencia, PreTextos, 1998. Mendoza, Gabriel, Se me olvidó que te olvidé, Barcelona, Destino, 1998. Goytisolo, Luis, Escalera hacia el cielo, Madrid, Espasa Calpe, 1999. Guelbenzu, José María, Un peso en el mundo, Madrid, Alfaguara, 1999. Hebel, Johann Peter, Cofrecillo de joyas, trad. de Antón Dieterich, Barcelona, Alba, 1998. Mera, Juan León, Cumandá, ed. de Ángel Esteban, Madrid, Cátedra, 1998. Merino, José María, Intramuros, León, Edilesa, 1998. Miranda, Xosé, Morning Star, Vigo, Xerais, 1998. Moreno, Xosé A., Matar a Kerenski, Vigo, Galaxia, 1998. 6 Novidades Editoriais 23 17/4/01 18:31 Página 363 Algunhas novidades editoriais 363 Nabokov, Vladimir, La defensa, trad. de Sergio Pitol, Barcelona, Anagrama, 1999. Queizán Vilas, María Xosé, Amor de tango, Vigo, Xerais, 1998. Nádas, Péter, Libro del recuerdo, trad. de Ana María de la Fuente, Barcelona, Seix Barral, 1998. Renard, Jules, La amante, trad. de José Manuel Martos, Barcelona, Península, 1999. Navarro Villoslada, Francisco, Doña Toda de Larrea o la madre de la Excelenta, ed. de Carlos Mata Induráin, Madrid, Castalia, 1998. Ribeyro, Julio Ramón, Cuentos (Antología), ed. de Angel Esteban, Madrid, Espasa Calpe, 1998. Naveros, Miguel, La ciudad del sol, Madrid, Alfaguara, 1999. Neuman, Lilian, Levantar ciudades, Barcelona, Destino, 1999. O’Brien, Kate, Mary Lavelle, trad. de Isabel Butler, Barcelona, Muchnik, 1998. Osorio, Elsa, A veinte años, Luz, Barcelona, Alba, 1998. Pascual, Emilio, Días de Reyes Magos, Madrid, Anaya, 1999. Pérez de Guzmán, Fernán, Generaciones y semblanzas, ed. de José Antonio Barrio, Madrid, Cátedra, 1998. Pérez Placer, Heraclio, Obra narrativa en galego, Xunta de Galicia, 1998. Pernas, Ramón, El pabellón azul, Madrid, Espasa Calpe, 1998. Pessoa, Fernando, Poemas de Alvaro de Campos, ed. de Adolfo Montejo Navas, Madrid, Hiperión, 1998. Pirandello, Luigi, El difunto Matías Pascal, ed. e trad. de Miquel Edo, Madrid, Cátedra, 1998. Plátonov, Andréi, Chevengur, trad. de V. Cazcarra e H. S. Kriúkova, Madrid, Cátedra, 1999. Roth, Philip, Pastoral americana, trad. de Jordi Fibla, Madrid, Alfaguara, 1999. Rouaud, Jean, El mundo más o menos, trad. de Josep Escué, Barcelona, Anagrama, 1998. Sábato, Ernesto, Antes del fin, Barcelona, Seix Barral, 1998. Sánchez, Clara, El misterio de todos los días, Madrid, Alfaguara, 1999. Sand, George, Cuentos de una abuela, trad. de Amalia García Gallego, Madrid, Trama, 1998. Sender, Ramón J., El lugar de un hombre, ed. de Donatella Pini, Huesca / Barcelona, Instituto de Estudios Altoaragoneses / Destino, 1998. Shaw, Bernard, La profesión de Cashel Byron, trad. de Julio Brouta, Barcelona, Ediciones del Bronce, 1998. Simon, Claude, La ruta de Flandes, trad. de Oriol Durán, Barcelona, Lumen, 1998. Stowe, Harriet Beecher, La cabaña del tío Tom, ed. de Carme Manuel, trad. de Elisabeth Power, Madrid, Castalia, 1998. Suárez, Gonzalo, Ciudadano Sade, Madrid, Areté, 1999. Suetonio, Vidas de los Césares, ed. e trad. de Vicente Picón, Madrid, Cátedra, 1998. Toro, Suso de, Círculo, Vigo, Xerais, 1998. 6 Novidades Editoriais 23 364 17/4/01 18:31 Página 364 Ana María Platas Tasende Torrente Ballester, Gonzalo, Doménica, Madrid, Espasa Calpe, 1999. POESÍA Trueba, David, Cuatro amigos, Barcelona, Anagrama, 1999. AA.VV., El último tercio del siglo (1968-1998). Antología consultada de la poesía española, Madrid, Visor, 1998. Twain, Mark, Las aventuras de Huckleberry Finn, ed. de Juan José Coy, trad. de Doris Dolfe e Antonio Ferres, Madrid, Cátedra, 1998. Unamuno, Miguel de, Recuerdos de niñez y mocedad, Madrid, Alianza, 1998. Vallejo, Fernando, La virgen de los sicarios, Santa Fe de Bogotá, Alfaguara, 1998. Vaz de Soto, José María, Síndrome de Oslo, Murcia, Epígono, 1998. Veiga, Manuel, As ruínas da cidade amada, Vigo, Galaxia, 1998. Veres, Luis, El hombre que tuvo una ciudad, Barcelona, Ediciones del Bronce, 1998. Vidal-Folch, Ignacio, La cabeza de plástico, Barcelona, Anagrama, 1999. Vila-Matas, Enrique, El viaje vertical, Barcelona, Anagrama, 1999. Wang, Lulu, El teatro de los lirios, trad. de Clara Isabel Lorda, Barcelona, Tusquets, 1998. Wortley Montagu, Mary, Cartas desde Estambul, trad. de Celia Filipetto, Barcelona, Casiopea, 1998. Yourcenar, Marguerite, Memorias de Hadrián, trad. de Anxela Gracián, Santiago, Edicións Positivas, 1998. Zamora Vicente, Alonso, Narraciones, ed. de Jesús Sánchez Lobato, Madrid, Castalia, 1998. AA.VV., Mulher a facer vento, Lisboa, Tema, 1998. Aguirre Gandarias, Javier, Arena, Pamplona, Pamiela, 1998. Aleixandre, Vicente, Sombra del paraíso, ed. facsimilar, Málaga, Centro Cultural Generación del 27, 1998. Algora, Sergio, Paulus e Irene, Zaragoza, Olifante, 1998. Alonso Montero, Xesús (ed.), Os poetas de Galicia cantan a García Lorca. Coroa literaria para Federico contra a súa morte, Concello de Santiago, 1998. Amorós, Andrés, e outros (eds.), Antología comentada de la Literatura española. Siglo XVIII, Madrid, Castalia, 1998. Ayuso, José Paulino (ed.), Antología de la poesía española del siglo XX (1940-1980), vol. II, Madrid, Castalia, 1998. Bachmann, Ingeborg, Ultimos poemas (bil.), trad. e pról. de Cecilia Dreymüller e Concha García, Madrid, Hiperión, 1999. Becciu, Ana, Ronda de noche, Barcelona, Plaza & Janés, 1999. Beltrán, José Carlos (ed.), La poesía visual española ante el nuevo milenio, Vitoria-Gasteiz, Artegarin, 1999. Blanco Amor, Eduardo, Recital antolóxico da poesía galega dos séculos XII ao XX, Santiago, Consello da Cultura Galega, 1999. 6 Novidades Editoriais 23 17/4/01 18:31 Página 365 Algunhas novidades editoriais Blanco Torres, Roberto, Orballo da media noite, ed. e intr. de Miro Villar, Vigo, Xerais, 1999. Boscán, Juan, Obra completa, ed. de Carlos Clavería, Madrid, Cátedra, 1999. 365 Eliot, T. S., A terra baldía, intr. de M. Fe González Fernández, ed. bilingüe de Armando Requeixo e M. Fe González Fernández, Santiago de Compostela, Follas Novas, 1998. Ezkerra, Iñaki, Mítica, Madrid, Huerga & Fierro, 1998. Bousoño, Carlos, Primavera de la muerte. Poesías completas (1945-1998), Barcelona, Tusquets, 1998. Brecht, Bertolt, Más de cien poemas (ed. bilingüe), sel. de Siegfried Unseld, trad. de Vicente Forés, Jesús Munárriz e Jenaro Talens, Madrid, Hiperión, 1998. Brodsky, Joseph, Etcétera, trad. de Alejandro Valero, Madrid, Cátedra, 1998. Caparrós Valderrama, Ignacio, Encendida ceniza (1996-1998), Córdoba, CajaSur, 1998. ___Máscaras del silencio, Madrid, Huerga y Fierro, 1998. Carnero, Guillermo, Dibujo de la muerte. Obra poética, Madrid, Cátedra, 1998. Cerro, Julia, En las islas de azul, Madrid, Huerga & Fierro, 1999. Crespo, Ángel, Poemas en prosa (1965-1994), ed. de Paloma Gómez Bedate, Barcelona, Igitur, 1998. ___La puerta entornada, Madrid, La Palma, 1998. Cuenca, Luis Alberto de, Los mundos y los días. Poesía (1972-1998), Madrid, Visor, 1998. Fernández de la Sota, José, Todos los santos, Madrid, Hiperión, 1998. García Lorca, Federico, Poema del cante jondo, ed. de Mario Hernández, Madrid, Alianza editorial, 1998. Gelman, Juan, Salarios del impío y otros poemas, Madrid, Visor, 1998. González Iglesias, Juan Antonio, Esto es mi cuerpo, Madrid, Visor, 1998. González Tosar, Luís, Madeira do meu canto (bilingüe), Madrid, Visor, 1998. Goytisolo, José Agustín, Poesía. Antología, ed. de Carme Riera, Madrid, Cátedra, 1999. Grande, Félix, Blanco Spirituals. Las rubáiyátas de Horacio Martín, ed. de Manuel Rico, Madrid, Cátedra, 1998. Guinda, Ángel, La llegada del mal tiempo, Madrid, Huerga & Fierro, 1998. Herrero “Claudio”, Raúl, Antología de la poesía Postista, Zaragoza, Libros del Innombrable, 1998. Dávila, Arturo, Catulinarias, Madrid, Hiperión, 1998. Ibarbourou, Juana de, Las lenguas de diamante. Raíz salvaje, ed. de Jorge Rodríguez Padrón, Madrid, Cátedra, 1998. Díaz de Castro, Francisco, La canción del presente, Valencia, Pre-Textos, 1999. Lamillar, Juan, Las lecciones del tiempo, Valencia, Pre-Textos, 1998. 6 Novidades Editoriais 23 366 17/4/01 18:31 Página 366 Ana María Platas Tasende Lawrence, D. H., Poemas, ed. de J. M. Moreno Carrascal, pról. de Felipe Benítez Reyes, Sevilla, Reancimiento, 1998. Leal, Federico, El sueño de los días, Madrid, Huerga & Fierro, 1998. Leopardi, Giacomo, Cantos, ed. e trad. de M. de las Nieves Muñiz, Madrid, Cátedra, 1998. Lupiáñez, José, Puerto escondido, Málaga, Centro Cultural Generación del 27 / Diputación, 1998. Mandelstam, Ossip, La piedra, versión de Aquilino Duque, Málaga, Centro Cultural Generación del 27 / Diputación, 1998. ___Tristia, versión de Aquilino Duque, Málaga, Centro Cultural Generación del 27 / Diputación, 1998. ___Tristia y otros poemas, pról. de J. Brodsky, ed. de García Gabaldón, Tarragona, Igitur, 1998. Marí, Antoni, El desierto, trad. de Vicente Valero, Barcelona, Península, 1998. María do Cebreiro, O estadio do espello, Vigo, Xerais, 1999. Marín, Juan Antonio, Como se nombra el agua, Palma de Mallorca, Calima, 1998. Marti, Kurt, Oraciones fúnebres (bilingüe), trad. e pról. de Hans Leopold Davi, Madrid, Hiperión, 1998. Micó, José María, Camino de ronda, Barcelona, Tusquets, 1998. Molina Foix, Vicente, Vanas penas de amor, Barcelona, Plaza & Janés, 1998. Morales García, Raúl, Del nombre de las cosas, Valencia, Pre-Textos, 1998. Moreno, Inmaculada, Son los ríos, Sevilla, Renacimiento, 1998. Navales, Ana María, Mar de fondo (poesía 1978-1998), Huelva, Deputación, 1998. Neuman, Andrés, Métodos de la noche, Madrid, Hiperión, 1998. Panero, Juan Luis, Enigmas y despedidas, Barcelona, Tusquets, 1998. Panero, Leopoldo María, Guarida de un animal que no existe, Madrid, Visor, 1998. Patiño, Antón, Hai suficiente infinito, Vigo, Xerais, 1998. Paz, Octavio, Piedra de sol, Barcelona, Mondadori, 1998. Porlán, Rafael, Poesía completa, ed. de José María Barrera López, Málaga, Centro Cultural Generación del 27 / Diputación, 1998. Quiroga Clérigo, Manuel, Los jardines latinos, Madrid, Endymión, 1998. Romeo Barreiro, Anxos, Ollos de sal, Vigo, Xerais, 1999. Rossetti, Dante Gabriel, La casa de la vida, ed. e trad. de Francisco M. López Serrano, Valencia, PreTextos, 1998. Sánchez Robayna, Andrés, Inscripciones, Madrid, Ediciones La Palma, 1999. Segovia, Tomás, Poesía (1943-1997), México / /Madrid, Fondo de Cultura Económica, 1998. Sem Tob de Carrión, Proverbios morales, ed. de Paloma Díaz-Mas e Carlos Mota, Madrid, Cátedra, 1998. 6 Novidades Editoriais 23 17/4/01 18:31 Página 367 Algunhas novidades editoriais 367 Sor Juana Inés de la Cruz, Versos profanos, sel. de Eva Permanyer, Barcelona, Grijalbo / /Mondadori, 1998. Lope de Vega, El caballero de Olmedo, ed. de Ignacio Arellano e José Manuel Escudero, Madrid, Espasa Calpe, 1998 Thomas, Dylan, Navidad de un niño en Gales, trad. de Marcelo Covian, Barcelona, Altera, 1998. López Mozo, Jerónimo, El engaño a los ojos, Junta de Castilla y León, Consejería de Educación y Cultura, 1998. Tirso de Molina, Panegírico a la casa de Sástago (Poema inédito), ed., est. e n. de Luis Vázquez, Madrid, Revista Estudios, Pamplona GRISO (Universidade de Navarra), 1998. Martínez Ballesteros, Antonio, Romeo y Julieta se divorcian. Romancero secreto de un casto varón, Madrid, Fundamentos, 1998. Tuges, Alberto, Distritos postales para ausentes, Barcelona, El Bardo, 1998. Pérez Estrada, Rafael, Pequeño teatro, Sevilla, Alfar, 1998 Vallejo, César, Los heraldos negros, ed. de René Costa, Madrid, Cátedra, 1998. Rodríguez Méndez, José María, Soy madrileño, intr. de Virtudes Serrano, Murcia, Escuela Superior de Arte Dramático, 1998. Vallvey, Angela, El tamaño del universo, Madrid, Hiperión, 1998. Vázquez, Pura, Herida soledad hacia lo alto, Madrid, Torremozas, 1998. Villalón, Fernando, Poesías completas, ed. de Jacques Issorel, Madrid, Cátedra, 1998. TEATRO Cervantes, Miguel de, La entretenida. Pedro de Urdemalas, ed. de Florencio Sevilla e Antonio Rey Hazas, Madrid, Alianza Editorial, 1998. Dicenta, Joaquín, e Juan José Federico Oliver, Los semidioses, Madrid, Biblioteca Nueva, 1998. Galán, Eduardo, e Javier Garcimartín, La sombra del poder, intr. de Mariano de Paco, Murcia, Escuela Superior de Arte Dramático, 1998. García Lorca, Federico, Tragicomedia de don Cristóbal y la señá Rosita, ed. de Annabella Cardinali e Christian De Paepe, Madrid, Cátedra, 1998. San Luis Romero, Xesús, Rosiña, Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1998. Sarasola, Daniel, El inquilino (Divertimento lingüístico en dos fugas), Madrid, Visor, 1998. Shakespeare, William, Ricardo III, trad. de Xohán Ledo, Ourense, Fundación Otero Pedrayo, 1998. Tirso de Molina, Obras completas. Autos sacramentales I. El colmenero divino, Los hermanos parecidos, No le arriendo la ganancia, ed. crít., est. e n. de Ignacio Arellano, Blanca Oteiza e Miguel Zugasti, Pamplona, GRISO, Universidade de Navarra, 1998. Weiss, Peter, El nuevo proceso, trad. de Marta Fernández Bueno, Hondarribia (Guipúzcoa), Hiru, 1998. 6 Novidades Editoriais 23 368 17/4/01 18:31 Página 368 Ana María Platas Tasende VARIOS Beltrán, Rafael (ed.), Literatura de caballerías y orígenes de la novela, Universitat de València, 1998. AA.VV., Angel González en la Generación del 50. Diálogo con los poetas de la experiencia, Oviedo, Tribuna Ciudadana, 1998. Blanco Aguinaga, Carlos, Sobre el modernismo, desde la periferia, Granada, Comares, 1998. AA.VV., Galicia nos tempos do 98. Actas do Congreso, Xunta de Galicia, Consellería de Educación e Cultura, 1998. AA.VV., Repertorio da prensa galega da emigración, Santiago, Consello da Cultura Galega, 1998. Abuín, Ángel, e outros (coords.), La creación literaria de Gonzalo Torrente Ballester, Vigo, Pontevedra, Tambre, 1998. Aleixandre, Vicente, Prosa, ed. de Alejandro Duque, Madrid, Espasa Calpe, 1998. Álvarez, José María, Naturalezas muertas, Valencia, Pre-Textos, 1998. Álvarez, Nicolás Emilio, Discurso e Historia en la obra narrativa de Jorge Luis Borges. Examen de ‘Ficciones’ y ‘El Aleph’, University of Colorado at Boulder, Society of Spanish and SpanishAmerican Studies, 1998. Arellano, Ignacio, e outros (eds.), El ingenio cómico de Tirso de Molina. Actas del II Congreso Internacional, Madrid, Revista Estudios, Pamplona, GRISO (Universidade de Navarra), 1998. Aznar Soler, Manuel (ed.), El exilio literario español de 1939. Actas del Primer Congreso Internacional (Bellaterra, 27 de noviembre-1 de diciembre de 1995), dous vols., GEXEL, Barcelona, 1998. Barrera López, José María (ed.), Grecia. Revista decenal de Literatura (1918-1920), ed. facsimilar, dous vols., Málaga, Centro Cultural Generación del 27 / Deputación de Málaga, 1998. Camba, Julio, La casa de Lúculo, Madrid, Temas de Hoy, 1999. Cantos Casenave, Marieta, e Alberto Romero Ferrer (coords.), Pedro Muñoz Seca y el teatro de humor contemporáneo (1898-1936), Cádiz, Universidade, 1998. Carreira, Antonio, Gongoremas, Barcelona, Península, 1998. Casares, Carlos, Un país de palabras, Vigo, Galaxia, 1998. Caso González, José Miguel, Jovellanos, Madrid, Ariel, 1998. Chacel, Rosa, e Ana Maía Moix, De mar a mar, ed. de Ana Rodríguez-Fischer, Barcelona, Península, 1998. Cossío, José María, Fábulas mitológicas en España (dous ts.), Madrid, Istmo, 1998. Cuadrado, Perfecto, Poesía portuguesa do século XVIII, Santiago, Laiovento, 1998. Demóstenes, Las Filípicas. Sobre la corona, ed. e trad. de Antonio López Eire, Madrid, Cátedra, 1998. Díez Borque, José M., Vistas literarias de Madrid entre siglos (XIX-XX), Comunidade de Madrid, Consejería de Educación y Cultura, 1998. Durán, Xosé, Roberto Blanco Torres, xornalista e poeta, Vigo, Galaxia, 1999. Equipo Glifo (Anxo Tarrío Varela, dir.), Diccionario de termos literarios. A-D, Xunta de Galicia, Centro Ramón Piñeiro, 1998. 6 Novidades Editoriais 23 17/4/01 18:31 Página 369 Algunhas novidades editoriais 369 Espada, Arcadi (ed.), Dietario de posguerra, Barcelona, Anagrama, 1998. Herráez, Miguel, La estrategia de la posmodernidad en Eduardo Mendoza, Barcelona, Ronsel, 1998. Fernández de Madrigal, Alonso, El Tostado, Las Çinco figuratas paradoxas, ed., pról. e n. de Carmen Parrilla, Madrid, Universidade de Alcalá de Henares, 1998. Humboldt, Wilhelm von, Diario de viaje a España. 1799-1800, ed. e trad. de Miguel Ángel Vega, Madrid, Cátedra, 1998. Foucault, Michel, Entre filosofía y literatura, intr., trad. e ed. de Miguel Morey, Barcelona, Paidós, 1999. Frank, Joseph, Dostoievski. Los años milagrosos (1865-1871), trad. de Mónica Utrilla, México, Fondo de Cultura Económica, 1998. Gadamer, Hans-Georg, El giro hermenéutico, trad. de Arturo Parada, Madrid, Cátedra, 1998. García Jambrina, Luis, La vuelta al logos. Introducción a la narrativa de Miguel de Espinosa, Madrid, Ediciones de la Torre, 1998. Gautier, Téophile, Viaje a España, ed. e trad. de Jesús Cantera, Madrid, Cátedra, 1998. Gilbert, Sandra M., e Susan Gubart, La loca del desván. La escritura y la imaginación literaria del siglo XIX, trad. de Sandra Martínez Jimeno, Madrid, Cátedra, 1998. Jauralde Pou, Pablo, Francisco de Quevedo (1580-1645), pról. de Alonso Zamora Vicente, Madrid, Castalia, 1998. Jiménez, Juan Ramón, Un andaluz de fuego (Francisco Giner de los Ríos), ed. de María Jesús Domínguez Sío, Moguer, Fundación del Monte / Fundación Juan Ramón Jiménez, 1998. Jiménez Urdiales, Eduardo (ed.), La narrativa de José Moreno Villa: “Evoluciones” y “Patrañas”, Málaga, Centro de Ediciones de la Diputación de Málaga, 1998. Kraye, Jill (ed.), Introducción al Humanismo renacentista, ed. de Carlos Clavería, trad. de Lluís Cabré, Madrid, Cambridge University Press, 1998. Lacarra, M. Jesús (ed.), Cuento y novela corta en España. 1. Edad Media, pról. de Maxime Chevalier, Barcelona, Crítica, 1999. Gómez de la Serna, Ramón, Obras completas XV. La ciudad. Madrid-Buenos Aires (1919-1956), Barcelona, Galaxia Gutenberg / Círculo de Lectores, 1998. Leopardi, Giacomo, Discurso de un italiano en torno a la poesía romántica, ed. de Carmelo Vera Saura, Valencia, Pre-Textos, 1998. Goytisolo, Juan, Obra inglesa de Madrid, Alfaguara, 1998. Blanco White, Lodge, David, El arte de la ficción, trad. Laura Freixas, Barcelona, Península, 1998. Guerrero Ruiz, Juan, Juan Ramón de viva voz, I (19131931), Valencia, Pre-Textos, 1998. López, Xosé, A reportaxe de prensa en Galicia, Santiago, Lea, 1998. Guillén, Claudio, Múltiples moradas. Ensayo de Literatura Comparada, Barcelona, Tusquets, 1998. López Hernández, Marcela (sel. e ed.), El soneto y sus variedades (Antología), Salamanca, Ediciones Colegio de España, 1998. 6 Novidades Editoriais 23 370 17/4/01 18:31 Página 370 Ana María Platas Tasende Lozano Renieblas, Isabel, Cervantes y el mundo del “Persiles”, Madrid, Ediciones del Centro de Estudios Cervantinos, 1998. Pérez Bazo, Javier, La Vanguardia en España. Arte y Literatura, C.R.I.C. Université de Toulouse/Ophrys, 1998. Martínez Risco, Vicente, Doutrina e ritual da moi nobre orde galega do sancto Graal, Xunta de Galicia, 1998. Pernoud, Régine, Hildegarda de Bingen. Una conciencia inspirada del siglo XII, trad. de Alejandra Gómez Bonilla, Barcelona, Paidós, 1998. Matas Caballero, Juan, e outros (coords.), Actas del Congreso Internacional sobre Humanismo y Renacimiento, vol. II, León, Universidade, 1998. Mato Fondo, Miguel A., A escrita da terra. Configuración do espacio natural na literatura galega, A Coruña, Espiral Maior, 1998. Millán, Fernando, e Chema de Francisco, Vanguardias ante el siglo XXI, Madrid, Ardora, 1998. Monterroso, Augusto, La vaca, Madrid, Alfaguara, 1999. Muñoz Millanes, José, Modos y afectos del fragmento, Valencia, Pre-Textos, 1998. Norton, Frederik J., La imprenta en España, 1501-1520, ed. de Julián Martín Abad, Madrid, Ollero & Ramos, 1998. Oliva, César (dir.), e Biel Sansano (coord.), La teatralidad medieval y su supervivencia. Actas del Seminario del III Festival d’Elx de Teatre i Música Medieval, Alacante, Instituto Juan Gil Albert / Deputación Provincial de Alacante, 1998. Ponzio, A., La revolución bajtiniana. El pensamiento de Bajtín y la ideología contemporánea, ed. e trad. de M. Arriaga, Madrid, Cátedra, 1998. Prados, Emilio, Diario íntimo, ed. intr. e n. de Manuel Salinas, Málaga, Centro Cultural generación del 27 / Deputación, 1998. Presa Gonz lez, Fernando (coord.), Historia de las literaturas eslavas, pról. de Fernando Lázaro Carreter, Madrid, Cátedra, 1998. Revilla, Carmen (ed.), Claves de la razón poética. María Zambrano. Un pensamiento en el orden del tiempo, Madrid, Trotta, 1998. Rodríguez Cuadros, Evangelina. La técnica del actor español en el Barroco. Hipótesis y documentos, Madrid, Castalia, 1998. Romero Tobar, Leonardo, Historia de la literatura española (II), Madrid, Espasa Calpe, 1998. Roig Rechou, Blanca-Ana (dir.), Informe de literatura 1997, Xunta de Galicia, Centro Ramón Piñeiro, 1998. Romojaro, Rosa, Las funciones del mito clásico en el Siglo de Oro. Garcilaso, Góngora, Lope de Vega, Quevedo, Barcelona, Anthropos, 1998. Ortiz, Fernando, Contraluz de la lírica, intr. de José Mateos, Valencia, Pre-Textos, 1998. Senabre, Ricardo, Estudios sobre fray Luis de León, Salamanca, Ediciones Universidad de Salamanca, 1998. Pereda, Carlos, Sueños de vagabundos. Un ensayo sobre filosofía, moral y literatura, Madrid, Visor, 1998. Valverde, José María, Obras completas. Tomos I y II, ed. de David Medina, coord. de Rafael Argullol, Madrid, Trotta, 1998. 6 Novidades Editoriais 23 17/4/01 18:31 Página 371 Algunhas novidades editoriais 371 Vega, María José, e Neus Carbonell, La literatura comparada. Principios y métodos, Madrid, Gredos, 1998. Vives, Juan Luis, El arte retórica (De ratione dicendi) (bilingüe), ed. de E. Hidalgo-Serna e A. I. Camacho, Barcelona, Anthropos, 1998. Verdú de Gregorio, Joaquín, Regeneracionismo y Generación del 98. Los universos de una crisis, Madrid, Endymion, 1998. Vives Ramiro, José M., “La Festa” o Misterio de Elche a la luz de las fuentes documentales, Generalitat Valenciana, Consellería de Cultura, Educació y Ciencia, 1998. Vieites García, Manuel F., Do novo teatro á nova dramaturxia (1965-1995), Vigo, Xerais, 1998. Zimic, Stanislav, Los cuentos y las novelas del “Quijote”, Universidade de Navarra/ /Iberoamericana, 1998. 6 Novidades Editoriais 23 17/4/01 18:31 Página 372 7 noticias 17/4/01 18:31 Página 373 Noticias 7 noticias 17/4/01 18:31 Página 374 7 noticias 17/4/01 18:31 Página 375 375 NUEVAS REALIDADES EDUCATIVAS NUEVAS NECESIDADES METODOLÓGICAS Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 7 noticias 17/4/01 376 18:31 Página 376 7 noticias 17/4/01 18:31 Página 377 377 7 noticias 17/4/01 18:31 Página 378 7 noticias 17/4/01 18:31 Página 379 379 VIII CONGRESO DE PEDAGOXÍA DA IMAXE Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 7 noticias 17/4/01 18:31 Página 380 380 ESTRUCTURA HORARIA: 29/VI - 2/VII Martes, 29 MŽrcores, 30 Xoves, 1 Venres, 2 MA„ç 09.30 10.30 11.00 11.30 12.00 12.30 13.00 Entrega documentaci—n Inauguraci—n Relatorio: "Xeraci—n Xabar’n: Os fillos da televisi—nÓ Fran Alonso Xurxo Souto Miguel Anxo Prado M—nica G—–ez O outro espello: a escola dos nenos e nenas Relatorio: Culturas do rock e comunicaci—n de masas. Amparo Porta Relatorio: ÀOs medios espello da realidade? Ignacio Ramonet Descanso Descanso Comunicaci—n Comunicaci—n Comunicaci—n Comunicaci—n Comunicaci—n Comunicaci—n O outro espello: a escola dos nenos e nenas O outro espello: a escola dos nenos e nenas Relatorio: Televisi—n e comunicaci—ns inadvertidas Joan FerrŽs Descanso Debate, conclusi—ns e clausura Entrega de diplomas TARDE 16.30 Obradoiros Obradoiros Obradoiros 20.00 Proxecci—ns, producci—n da EIS Proxecci—ns, producci—n da EIS Proxecci—ns, producci—n da EIS 20.15 Proxecci—ns segundo programa CGAI / FORUM Proxecci—ns segundo programa CGAI / FORUM Proxecci—ns segundo programa CGAI / FORUM COMITÉ ORGANIZADOR Juan JosŽ Bueno Aguilar (Presidente) Manuel Gonz‡lez çlvarez (Vicepresidente) Encarna Alonso S‡nchez (Secretaria) JosŽ M. Aguilera Carrasco Xoan Carlos Albarellos Codesido Proxecci—ns segundo programa CGAI / FORUM Rosario Belda Otero XosŽ Bœa Gonz‡lez XosŽ Coira Nieto Marta Fern‡ndez Prieto Mercedes Gonz‡lez Sanmamed Robyn Quin Celina Ramos çlvarez XosŽ Ramos Rodr’guez Benxam’n Salgado G—mez Miguel V‡zquez Freire 7 noticias 17/4/01 18:31 Página 381 381 OBRADOIROS COMUNICACIÓNS DE EXPERIENCIAS: ¥ 1. ÒLinguaxe sonora e comunicaci—n audiovisual.Ó. Amparo Porta (Valencia). O comunicante deber‡ estar inscrito no Congreso. ¥ 2.ÒCando o sur d‡ a caraÓ. Xavier Obach (Madrid). ¥ 3. ÒTecnolox’as da informaci—n educativaÓ. Antonino de los Santos (A Coru–a). ¥ 4.ÒIniciaci—n ‡ animaci—nÓ. Algarab’a (A Coru–a). ¥ 5. ÒEdici—n e posproducci—n en V’deo: formatos domŽsticosÓ. Ant—n Caeiro (Santiago). ¥ 6.ÒInternet, moito m‡is que ÒnavegarÓÓ. Benxam’n Salgado. (Santiago). ¥ 7. ÒIntroducci—n ‡ fotograf’a dixitalÓ. Xoan Carlos Albarellos e JosŽ Mar’a Aguilera (A Coru–a). ¥ 8. ÒIso dos medios na ESOÓ Grupo MAVIE (Tenerife). ¥ 9. ÒAn‡lise e dese–o de v’deos didacticosÓ. Antonio Campuzano (Madrid). ¥ 10. ÒAlfabetizaci—n Multi-mediaÓ. Alfonso GutiŽrrez Mart’n (Segovia). Os obradoiros son de 12 horas. Cada asistente poder‡ participar nun deles, xa que ocupan a mesma banda horaria. Preg‡mosche que sinales, no primeiro recadro, o obradoiro no que desexas participar. Marca tres por orde de preferencia. T—dolos traballos deber‡n presentarse antes do 1 de xu–o. Enviaranse en papel e en disquete 3 1/2 en W.P. ou MSWord de PC compatibles A extensi—n m‡xima ser‡ de 10 p‡xinas (DIN A4) numeradas, inclu’ndo referencias e notas, e deber‡ acompa–arse un resumo de 5 li–as. Incluirase no principio da comunicacion: t’tulo e autores, enderezo de contacto e centro de traballo. Indicaranse os medios tŽcnicos necesarios para a sœa presentaci—n. 7. A Organizaci—n do Congreso comunicar‡ — remitente a aceptaci—n ou non do seu traballo. AULA ABERTA DE EXPERIENCIAS: T—dolos participantes que desexen expo–e-los seus traballos debe po–erse en contacto coa organizaci—n antes do 10 de xu–o para concreta-las necesidades. 7 noticias 17/4/01 18:31 Página 382 382 VIII CONGRESO DE PEDAGOXÍA DA IMAXE “PÉ DE IMAXE” ESCOLA DE VERÁN BOLETÍN DE INSCRICIÓN Apelidos e nome DNI/N ¼ Pasaporte Enderezo C.P. Cidade Provincia/Pa’s TelŽfono Fax Correo-E. Centro de traballo MATRÍCULA: Antes do 1/VI/99 14.000 ptas. normal 10.000 ptas. parados, estudiantes, membros de NEG ou relatores das comunicaci—ns de experiencias. Dende o 1/VI/99 17.000 ptas. normal 14.000 ptas. parados, estudiantes, membros de NEG ou relatores das comunicaci—ns de experiencias. REMITIR A: ÓPŽ de imaxeÓ E.I.S. Someso, 6 15.008 A CORU„A- ESPA„A Xœntese o xustificante de ingreso na conta de Caixa Galicia, n¼ 2091.0060.77.3040019994, indicando: ÒPŽ de imaxeÓ SEDE e SECRETARêA PŽ de imaxe EIS - Someso, 6 15008 A Coru–a Tfno.: (34)981- 136477 Fax: (34)981- 134224/290157 E-mail: [email protected] Para informaci—n sobre viaxes e hoteis dirixirse a: Viaxes Vincit - ÒPŽ de imaxeÓ R/ Estreita de San AndrŽs, 17. 15003 A Coru–a Tfno.: (34) 81. 228299 Fax:(34) 81. 216278 Residencias Universitarias: Rialta: (34) 981-170025 Siglo XXI: (34) 981-130966 Los Lagos (34) 981-286122 ORGANIZAN Nova Escola Galega Escola de Imaxe e Son COLABORA Dpeto. Pedagox’a e Did‡ctica das CC. EE. Universidade da Coru–a CERTIFICACIÓN Universidade (30 horas) da Coru–a. 7 noticias 17/4/01 18:31 Página 383 383 XV CONGRESO NACIONAL FEPAL Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 7 noticias 17/4/01 384 18:31 Página 384 7 noticias 17/4/01 18:31 Página 385 385 7 noticias 17/4/01 18:31 Página 386 7 noticias 17/4/01 18:31 Página 387 387 RELACIÓN DE CONGRESOS A) I ENCONTROS GALAICO-PORTUGUESES DE FORMACIÓN PARA O TRABALLO 1, 2, 3 xullo, 1999 Compostela (Campus Sur, Santiago de Compostela). Ð Organiza: Instituto de Ciencias da Educaci—n (ICE) da USC. Ð Lugar: Universidade de Santiago de Compostela. Ð Contacto: Dr. JosŽ Cajide Val (tel.: 981-563100 / ext. 13838). Pazo de Congresos e Exposici—ns, Santiago de Compostela. Dr. Miguel A. Santos Rego (tel.: 981-563100 / ext. 13755; 12647) USC. Ð Organiza: Departamento de Did‡ctica e Organizaci—n Escolar da USC. Ð Colabora: Instituto de Ciencias da Educaci—n (ICE) da USC. Ð Contacto: Dr. Antonio Rial S‡nchez (tel.: 981- 563100). B) CONGRESO INTERNACIONAL SOBRE CALIDADE EDUCATIVA, EMPREGO E INTERCULTURALISMO NO CAMIÑO DE SANTIAGO. 2, 3, 4 de setembro de 1999 Ð Lugar: Auditorio da Universidade de Santiago de C) III CONGRESO INTERNACIONAL DE PSICOLOXÍA E EDUCACIÓN (ORIENTACIÓN E INTERVENCIÓN PSICOPEDAGÓXICA). 8, 9, 10, 11 setembro, 1999 Ð Organiza: Asociaci—n de Psicolog’a, educaci—n y Psicopedagog’a. Ð Colabora: Instituto de Ciencias da Educaci—n (ICE) da USC. Ð Lugar: Pazo de Congresos e Exposici—ns de Galicia. Ð Contacto: Dr. Agust’n Dosil Maceira (981- 576666; fax. 981- 575404). Revista Galega do Ensino - Nœm. 23 - Maio 1999 7 noticias 17/4/01 18:31 Página 388 388 D) III CONVERSAS PEDAGÓXICAS 29-30 novembro, 1999 Ð Organiza: Fundaci—n Santa Mar’a. Universidade de Santiago de Compostela. Ð Colabora: Instituto de Ciencias da Educaci—n (ICE) da USC. Ð Lugar: Facultade de Ciencias da Educaci—n (Campus Sur, Santiago de Compostela). Ð Contacto: Miguel Anxo Santos Rego (tel.: 981-563100 / ext. 12647; 13755). Mar Lorenzo Moledo (tel.: 981563100 / ext. 13758). 8 Lexislación 23 17/4/01 18:32 Página 389 Lexislaci—n 8 Lexislación 23 17/4/01 18:32 Página 390 8 Lexislación 23 17/4/01 18:32 Página 391 391 NORMATIVA. SELECCIÓN LEXISLATIVA APLICABLE NO ÁMBITO EDUCATIVO DA COMUNIDADE AUTÓNOMA DE GALICIA (Meses de xaneiro, febreiro e marzo de 1999) Compilaci—n realizada por Venancio Gra–a Mart’nez Colexio Pœblico V’ctor L—pez Seoane A Coru–a 1.2 AXUDAS ÁS FAMILIAS PARA A ESCOLARIZACIÓN DOS SEUS FILLOS 1. ALUMNOS E CONTORNO FAMILIAR 1.1 CONVOCATORIA DE AXUDAS Ð Orde do 1 de decembro de 1998 da Conseller’a de Familia e Promoci—n do Emprego, Muller e Xuventude, pola que se regulan as axudas para investimento en centros e servicios de atenci—n a menores dependentes de entidades de iniciativa social. (DOG, 13/01/99). Ð Orde do 18 de decembro de 1998 da Conseller’a de Familia e Promoci—n do Emprego, Muller e Xuventude, pola que se regulan as axudas para investimento en centros e servicios dedicados ‡ atenci—n ‡ primeira infancia dependentes de entidades privadas de iniciativa social. (DOG, 13/01/99). Ð Orde do 29 de decembro de 1998, das Conseller’as de Educaci—n e Ordenaci—n Universitaria e de Familia e Promoci—n do Emprego, Muller e Xuventude, pola que se convocan axudas ‡s familias para a escolarizaci—n dos seus fillos para o curso acadŽmico 1999/2000 a travŽs das corporaci—ns locais. (DOG, 13/01/99). 1.3 INTERCAMBIOS ESCOLARES Ð Orde do 18 de febreiro de 1999, pola que se conceden axudas para a realizaci—n de intercambios escolares entre alumnos matriculados en centros docentes espa–ois. (BOE, 17/03/99). 2. BIBLIOTECAS, MUSEOS E ARQUIVOS Ð Orde do 5 de febreiro de 1999, pola que se resolve a creaci—n formal e Revista Galega do Ensino - Nœm. 22 - Febreiro 1999 8 Lexislación 23 17/4/01 18:32 Página 392 392 integraci—n de centros bibliotecarios na Rede de Bibliotecas de Galicia. (DOG, 03/03/99). minaci—n do colexio de educaci—n infantil e primaria Francisco Franco, de Boiro, A Coru–a. (DOG, 03/02/99). Ð Orde do 5 de febreiro de 1999, pola que se resolve a integraci—n de centros bibliotecarios na Rede de Bibliotecas de Galicia. (DOG, 03/03/99). Ð Orde do 13 de xaneiro de 1999, pola que se autoriza o cambio de denominaci—n do instituto de educaci—n secundaria de Alfoz (Lugo) e do instituto de educaci—n secundaria nœmero 2 de Ribadavia (Ourense). (DOG, 03/02/99). 3. CENTROS PÚBLICOS 3.1 IMPLANTACIÓN E REGULACIÓN DOS C.P.I. Ð Decreto 7/1999, do 7 de xaneiro, polo que se implantan e regulan os centros pœblicos integrados de ensinanzas non universitarias. (DOG, 26/01/99). 3.2 ARRANXOS ESCOLARES Ð Orde do 17 de decembro de 1998, pola que se autoriza a posta en funcionamento de institutos de educaci—n secundaria nas provincias da Coru–a, Lugo e Pontevedra. (DOG, 22/01/99). Ð Orde do 18 de decembro de 1998, pola que se autoriza a posta en funcionamento do colexio de educaci—n infantil e primaria de Barbad‡s; Ourense. (DOG, 26/01/99). 3.3 CAMBIO DE DENOMINACIÓN Ð Orde do 11 de xaneiro de 1999, pola que se autoriza o cambio de deno- Ð Orde do 18 de febreiro de 1999, pola que se autoriza o cambio de denominaci—n do Instituto de Educaci—n Secundaria nœmero 1 de Culleredo (A Coru–a). (DOG,16/03/99). Ð Orde do 1 de marzo de 1999, pola que se autoriza o cambio de denominaci—n do colexio de educaci—n infantil e primaria de Mondariz-Balneario (Pontevedra). (DOG, 17/03/99). Ð Orde do 26 de febreiro de 1999, pola que se autoriza o cambio de denominaci—n do Instituto de Educaci—n Secundaria nœmero 2 de Lugo. (DOG, 18/03/99). 3.4 LIBROS DE TEXTO Ð Resoluci—n do 28 de xaneiro de 1999, da Direcci—n Xeral de Formaci—n Profesional e Promoci—n Educativa, pola que se publican as relaci—ns dos alumnos beneficiarios de axudas para a adquisici—n de libros de texto e material did‡ctico complementario para 8 Lexislación 23 17/4/01 18:32 Página 393 393 niveis obrigatorios, curso 1998-1999. (BOE, 17/02/99). correspondente — t’tulo de tŽcnico en perruquer’a. (DOG, 17/03/99). 4. EDUCACIÓN INFANTIL Ð Decreto 61/1999, do 18 de febreiro, polo que se establece o curr’culo do ciclo formativo de grao medio correspondente — t’tulo de tŽcnico en coidados auxiliares de enfermer’a. (DOG, 22/03/99). 4.1 ATENCIÓN Á PRIMEIRA INFANCIA Ð Orde do 18 de decembro de 1998, pola que se convocan axudas para o mantemento de centros de atenci—n ‡ primeira infancia dependentes das corporaci—ns locais. (DOG, 05/01/99). Correcci—n de erros, (DOG, 02/02/99). Ð Orde do 18 de decembro de 1998, pola que se regulan as axudas para mantemento de centros e servicios dedicados ‡ atenci—n ‡ primeira infancia dependentes de entidades privadas de iniciativa social. (DOG, 05/01/99). 4.2 ADXUDICACIÓN DE PRAZAS NAS ESCOLAS INFANTÍS Ð Orde do 15 de febreiro de 1999 pola que se regula o procedemento de adxudicaci—n de prazas nas escolas infant’s dependentes da Conseller’a de Familia e Promoci—n do Emprego, Muller e Xuventude. (DOG, 08/03/99). Ð Decreto 67/1999, do 18 de febreiro, polo que se establece o curr’culo do ciclo formativo de grao medio correspondente — t’tulo de tŽcnico en equipos electr—nicos de consumo. (DOG, 25/03/99). 5.2 IMPLANTACIÓN DO NOVO BACHARELATO Ð Orde do 17 de febreiro de 1999, pola que se autoriza a implantaci—n da modalidade de tecnolox’a do novo bacharelato no Instituto de Educaci—n Secundaria Escolas Proval de Nigr‡n (Pontevedra). (DOG, 15/03/99). 6. ENSINANZAS ARTÍSTICAS 5. EDUCACIÓN SECUNDARIA 6.1 OFERTA DE MATERIAS OPTATIVAS 5.1 CURRÍCULOS DE CICLOS FORMATIVOS Ð Decreto 59/1999, do 18 de febreiro, polo que se establece o curr’culo do ciclo formativo de grao medio Ð Orde do 23 de decembro de 1998, pola que se regula a oferta de materias optativas dos estudios de grao medio das ensinanzas de mœsica 8 Lexislación 23 17/4/01 18:32 Página 394 394 conforme o Decreto 253/1993, do 29 de xullo. (DOG, 01/02/99). 6.2 VALIDACIÓNS DE ENSINANZAS Ð Orde do 8 de febreiro de 1999, pola que se establecen validaci—ns entre determinadas materias das ensinanzas de mœsica reguladas polo Decreto 2618/1966, do 10 de setembro, con outras correspondentes — novo sistema educativo. (DOG, 04/03/99). 6.3 ESCOLAS DE MÚSICA Ð Orde do 25 de xaneiro de 1999, pola que se autoriza a inclusi—n da Escola de Mœsica Privada de Chantada (Lugo) no Rexistro de Escolas de Mœsica. (DOG, 16/02/99). Ð Orde do 24 de febreiro de 1999, pola que se autoriza a inclusi—n no Rexistro de Escolas de Mœsica das escolas privadas de Boiro, Ordes, Santiago de Compostela e Roxos (Santiago de Compostela) dependentes da Real Sociedad Econ—mia de Amigos del Pa’s de Santiago. (DOG, 24/03/99). 7. EDUCACIÓN ESPECIAL Ð Resoluci—n do 25 de novembro de 1998, da Delegaci—n Provincial da Coru–a da Conseller’a de Xustiza, Interior e Relaci—ns Laborais, pola que se disp—n a inscrici—n no rexistro e a publicaci—n, no Diario Oficial de Galicia, do convenio colectivo da Asociaci—n Protectora de Ni–os Anormales de Galicia (Aspronaga). (DOG, 29/01/99). 8. EDUCACIÓN NO EXTERIOR Ð Resoluci—n do 18 de xaneiro de 1999, da Subsecretar’a, pola que se convocan probas para a obtenci—n do certificado inicial, diploma b‡sico e diploma superior de espa–ol como lingua estranxeira para 1999. (BOE, 06/02/99). Ð Orde do 18 de febreiro de 1999, pola que se fixan os prezos pœblicos pola inscrici—n nas probas e expedici—n de diplomas de espa–ol como lingua estranxeira para 1999. (BOE, 27/02/99). Ð Resoluci—n do 18 de febreiro de 1999, da Direcci—n Xeral de Persoal e Servicios, pola que se fai pœblica a composici—n das Comisi—ns de Valoraci—n do concurso de mŽritos para a provisi—n de vacantes de persoal docente no exterior, convocado pola orde do 1 de decembro de 1998. (BOE, 03/03/99). 9. INSPECCIÓN EDUCATIVA Ð Resoluci—n do 15 de decembro de 1998, da Direcci—n Xeral de Centros 8 Lexislación 23 17/4/01 18:32 Página 395 395 e Inspecci—n Educativa, pola que se fai pœblica a data, a hora e o lugar do sorteo pœblico para determina-los inspectores que formar‡n parte da comisi—n que valorar‡ o concurso de traslados para a provisi—n de postos de traballo vacantes na Inspecci—n Educativa da Comunidade Aut—noma de Galicia. (DOG, 05/01/99). Ð Resoluci—n do 11 de xaneiro de 1999, pola que se fai pœblica a composici—n da comisi—n que valorar‡ o concurso de traslado dos inspectores de educaci—n. (DOG, 02/02/99). Ð Orde do 11 de febreiro de 1999, pola que se fai pœblica a relaci—n dos postos de traballo das sedes da Inspecci—n na Comunidade Aut—noma de Galicia. (DOG, 22/03/99). 10. LINGUA GALEGA privadas sen fin de lucro e entidades an‡logas para fomenta-lo co–ecemento e o uso social da lingua galega. (DOG, 09/02/99). Ð Orde do 28 de xaneiro de 1999, pola que se regula a concesi—n de subvenci—ns a empresas editoriais para a edici—n de libros e materiais did‡cticos, para niveis non universitarios, impresos en lingua galega. (DOG, 10/02/99). 10.2 CONMEMORACIÓN DO DÍA DAS LETRAS GALEGAS Ð Decreto 2/1999, do 7 de xaneiro, polo que se declara 1999 ano de Roberto Blanco Torres. (DOG, 14/01/99). Ð Orde do 24 de febreiro de 1999, pola que se dan instrucci—ns para a conmemoraci—n do D’a das Letras Galegas nos centros de ensino non universitarios. (DOG, 17/03/99). 10.1 AXUDAS E SUBVENCIÓNS 10.3 EQUIPOS DE NORMALIZACIÓN LINGÜÍSTICA Ð Orde do 14 de xaneiro de 1999, pola que se regula a concesi—n de subvenci—ns a empresas privadas encami–adas a aumenta-lo co–ecemento e o uso social da lingua galega. (DOG, 08/02/99). Ð Orde do 28 de xaneiro de 1999, pola que se regula a concesi—n de subvenci—ns ‡s asociaci—ns e instituci—ns Ð Orde do 5 de xaneiro de 1999, pola que se convocan axudas econ—micas para os proxectos e os traballos dos equipos de normalizaci—n lingŸ’stica dos centros pœblicos que imparten ensinanzas de educaci—n infantil, especial, de adultos, primaria, secundaria e formaci—n profesional. (DOG, 19/01/99). 8 Lexislación 23 17/4/01 18:32 Página 396 396 10.4 ENCONTROS E ACTIVIDADES DE FORMACIÓN Ð Orde do 11 de febreiro de 1999, pola que se convocan encontros e actividades de formaci—n e de intercambios de experiencias para os responsables e os compo–entes dos equipos de normalizaci—n lingŸ’stica, e para o profesorado en xeral, dos centros de ensino non universitario pœblicos, privados e privados concertados da Comunidade Aut—noma de Galicia. (DOG, 08/03/99). 10.5 CONVOCATORIA DE CURSOS DE INICIACIÓN E PERFECCIONAMENTO Ð Orde do 5 de xaneiro de 1999, pola que se anuncian cursos de iniciaci—n e perfeccionamento de lingua galega para adultos e colectivos da Comunidade Aut—noma de Galicia. (DOG, 21/01/99). centros pœblicos, privados e privados concertados da Comunidade Aut—noma de Galicia. (DOG, 09/03/99). Ð Orde do 9 de febreiro de 1999, pola que se anuncian cursos de iniciaci—n e de perfeccionamento de lingua galega para galegos residentes no exterior e persoas interesadas no idioma e na cultura de Galicia. (DOG, 09/03/99). Correcci—n de erros, (DOG, 12/03/99). 10.6 VALIDACIÓNS DE CURSOS DE ESPECIALIZACIÓN Ð Orde do 12 de xaneiro de 1999, pola que se fai pœblica a validaci—n de cursos de especializaci—n en lingua galega. (DOG, 01/02/99). 11. MUFACE E SEGURIDADE SOCIAL Ð Orde do 10 de febreiro de 1999, pola que se convocan cursos de iniciaci—n e perfeccionamento de lingua galega para o persoal das administraci—ns pœblicas de Galicia. (DOG, 08/03/99). Correcci—n de erros, (DOG, 12/03/99). Ð Orde do 8 de febreiro de 1999, pola que se convocan cursos de iniciaci—n e perfeccionamento de lingua galega para mestres e profesores de primaria, secundaria, ensinanzas especiais e de formaci—n profesional, dos 11.1 MUFACE 11.1.1 Axudas económicas para adquisición de vivenda Ð Resoluci—n do 24 de febreiro de 1999, da Direcci—n Xeral da Mutualidade Xeral de Funcionarios Civ’s do Estado, pola que se convoca a concesi—n de axudas econ—micas para a adquisici—n de vivenda polos mutualistas de MUFACE durante o ano 1999. (BOE, 12/03/99) 8 Lexislación 23 17/4/01 18:32 Página 397 397 11.1.2 Asistencia sanitaria Ð Resoluci—n do 9 de decembro de 1998, da Direcci—n Xeral da Mutualidade Xeral de Funcionarios Civ’s do Estado, pola que se fai pœblico o texto dos acordos asinados por MUFACE coas entidades de seguro de asistencia sanitaria para a pr—rroga do concerto para a prestaci—n da dita asistencia durante 1999, e se determina o per’odo de cambio ordinario de entidade. (BOE, 01/01/99). 11.1.3 Axudas de protección sociosanitaria Ð Resoluci—n do 31 de decembro de 1998, da Direcci—n Xeral de MUFACE, pola que se convoca a concesi—n de axudas de protecci—n sociosanitaria durante o ano 1999. (BOE, 19/01/99) 11.2 SEGURIDADE SOCIAL 11.2.1 Revalorización das pensións Real Decreto 3/1999, do 8 de xaneiro, polo que as pensi—ns de Clases Pasivas do Estado se revalorizan nun 1,8 % en 1999. (BOE, 09/01/99). marzo, sobre reco–ecemento, como cotizados ‡ Seguridade Social, dos per’odos de actividade sacerdotal ou relixiosa —s sacerdotes e relixiosos ou relixiosas da Igrexa cat—lica secularizados. (BOE, 08/01/99). 12. ORGANIZACIÓN DAS ACTIVIDADES DOCENTES 12.1 REGULAMENTOS ORGÁNICOS Ð Decreto 7/1999, do 7 de xaneiro, polo que se implantan e regulan os centros pœblicos integrados de ensinanzas non universitarias. (DOG, 26/01/99). 12.2 XORNADA ESCOLAR Ð Orde do 25 de xaneiro de 1999, pola que se ampl’a a orde do 13 de abril de 1993, pola que se establece o procedemento para a implantaci—n da xornada lectiva en sesi—n œnica de ma–‡ nos centros de educaci—n infantil, educaci—n primaria e educaci—n xeral b‡sica. (DOG, 27/01/99). 12.3 PREMIOS E CONCURSOS 11.2.2 Cotizacións sociais de sacerdotes e relixiosos secularizados Ð Real Decreto 2665/1998, do 11 de decembro, polo que se completa o Real Decreto 487/1998, do 27 de Ð Resoluci—n conxunta do 15 de decembro de 1998, da Direcci—n Xeral de Ordenaci—n Educativa e Formaci—n Profesional da Conseller’a de Educaci—n e Ordenaci—n Universitaria e do Instituto Galego de Consumo, 8 Lexislación 23 17/4/01 18:32 Página 398 398 pola que se publica a selecci—n de dez proxectos de educaci—n para o consumo na escola, presentados por centros escolares de niveis non universitarios que desexen vincularse ‡ Rede Europea de Educaci—n do Consumidor. (DOG. 20/01/99). Ð Resoluci—n conxunta do 18 de decembro de 1998, pola que se resolve a concesi—n dos premios ‡ innovaci—n educativa sobre os temas transversais convocados pola Resoluci—n conxunta do 16 de xu–o de 1998. (DOG, 21/01/99). 13. PARTICIPACIÓN E GOBERNO Ð Resoluci—n do 3 de febreiro de 1999, da Direcci—n Xeral de Persoal, pola que se convoca o procedemento de acreditaci—n para o exercicio da direcci—n nos centros docentes pœblicos non universitarios. (DOG, 19/02/99). 14. POSTOS DE TRABALLO 14.1 CONCURSOS DE TRASLADOS Ð Resoluci—n do 22 de xaneiro de 1999, da Direcci—n Xeral de Persoal, pola que se determina a composici—n das comisi—ns dictaminadoras do concurso de traslados entre funcionarios docentes dos corpos de profesores que imparten ensino secundario, formaci—n profesional, idiomas e ensinanzas art’sticas. (DOG, 03/02/99). 14.2 ADSCRICIÓN DE PROFESORES DE ENSINO SECUNDARIO Ð Orde do 15 de decembro de 1998, pola que se complementa a do 10 de novembro de 1998 pola que se adscribe con car‡cter definitivo — Instituto de Educaci—n Secundaria de Portovello nœmero 2 de Ourense o profesorado que se relaciona. (DOG, 07/01/99). 14.3 ORIENTACIÓN EDUCATIVA Ð Orde do 23 de decembro de 1998, pola que se convoca concurso de traslados espec’fico entre os funcionarios de carreira do corpo de mestres para cubrir prazas de xefe ou xefa do departamento de orientaci—n nos colexios pœblicos de educaci—n infantil e primaria dependentes da Conseller’a de Educaci—n e Ordenaci—n Universitaria. (DOG, 08/01/99). Ð Resoluci—n do 26 de febreiro de 1999, da Direcci—n Xeral de Persoal, pola que se anuncian as prazas de xefe ou xefa de departamento de orientaci—n, que se cubrir‡n no concurso de traslados espec’fico entre funcionarios do corpo de mestres, convocado pola orde do 23 de decembro de 1998. 8 Lexislación 23 17/4/01 18:32 Página 399 399 (DOG, 10/03/99). Correcci—n de erros, (DOG, 30/03/99). 14.5 POSTOS DE TRABALLO DA CONSELLERÍA DE EDUCACIÓN 14.4 CONVOCATORIAS DE OPOSICIÓNS Ð Resoluci—n do 12 de marzo de 1999, pola que se ordena a publicaci—n do acordo do Consello da Xunta de Galicia do 11 de marzo de 1999, polo que se modifica a relaci—n de postos de traballo da Conseller’a de Educaci—n e Ordenaci—n Universitaria. (DOG, 23/03/99). Ð Orde do 12 de marzo de 1999, pola que se convoca concurso-oposici—n para o ingreso no corpo de mestres en expectativa de ingreso na Comunidade Aut—noma de Galicia as’ como a adquisici—n de novas especialidades. (DOG, 22/03/99). Correcci—n de erros, (DOG, 27/03/99). Ð Orde do 15 de marzo de 1999, pola que se convocan procedementos selectivos de ingreso e acceso — corpo de profesores de ensino secundario, profesores tŽcnicos de formaci—n profesional, profesores de escolas oficiais de idiomas e profesores de Mœsica e Artes escŽnicas e procedemento de adquisici—n de novas especialidades polos funcionarios de carreira dos anteditos corpos na Comunidade Aut—noma de Galicia. (DOG, 22/03/99). Correcci—n de erros, (DOG, 31/03/99). Ð Resoluci—n do 5 de xaneiro de 1999, da Direcci—n Xeral de Instituci—ns Penitenciarias, pola que se fai pœblica a listaxe de aprobados definitivos, por orde de puntuaci—n, do concurso-oposici—n para o ingreso no Corpo de Profesores de EXB de Instituci—ns Penitenciarias. (BOE, 03/02/99). 14.6 SENTENCIAS Ð Orde do 18 de febreiro de 1999, pola que se disp—n a execuci—n de sentencias dictadas pola Sala do Contencioso-Administrativo do Tribunal Superior de Xustiza de Galicia, nos recursos contenciosos-administrativos 1/234/1995 e 1/203/1995. (DOG, 12/03/99). 15. PROCEDEMENTO ADMINISTRATIVO Ð Decreto 21/1999, do 5 de febreiro, polo que se regula a utilizaci—n da rede Internet pola Administraci—n da Comunidade Aut—noma de Galicia. (DOG, 15/02/99). Ð Lei 4/1999, de modificaci—n da Lei 30/1992, do 26 de novembro, de RŽxime Xur’dico das Administra- 8 Lexislación 23 17/4/01 18:32 Página 400 400 ci—ns Pœblicas e do Procedemento Administrativo Comœn. (BOE, 14/01/99). Correcci—n de erros, (BOE, 04/02/99). 16. PROFESORADO 16.1 ACCESO Á FUNCIÓN DOCENTE Ð Orde do 18 de febreiro de 1999, pola que se disp—n o cumprimento da sentencia 427/1998, pronunciada pola Sala do Contencioso-Administrativo do Tribunal Superior de Xustiza de Galicia, modificando a orde do 7 de febreiro de 1995. (DOG, 05/03/99). Educativa e Formaci—n Profesional, pola que se fan pœblicas as listas de aprobados nos cursos de especializaci—n para mestres en servicio activo na Comunidade Aut—noma de Galicia convocados pola orde do 30 de marzo de 1998. (DOG, 05/03/99). 16.4 INTERCAMBIOS Orde do 30 de decembro de 1998, pola que se anuncia convocatoria para cubrir 65 prazas nos programas de intercambio, posto a posto, de profesores alem‡ns, brit‡nicos, franceses, estadounidenses e canadenses con profesores espa–ois de ensinanza secundaria, escolas oficiais de idiomas e ensinanza primaria. (BOE, 18/01/99). 16.2 CONVOCATORIA DE AXUDAS Ð Orde do 14 de xaneiro de 1999, pola que se convocan axudas a alumnos e profesores de centros pœblicos docentes da Comunidade Aut—noma de Galicia, sostidos con fondos pœblicos que participen en estad’as e intercambios con centros educativos doutros pa’ses da Uni—n Europea, para favaroce-la aprendizaxe activa de linguas e para realizar estad’as en empresas. (DOG, 02/03/99). Correcci—n de erros, (DOG, 29/03/99). 16.3 CURSOS DE ESPECIALIZACIÓN Ð Resoluci—n do 15 de febreiro de 1999, da Direcci—n Xeral de Ordenaci—n 16.5 BOLSAS PARA PROFESORES ESPAÑOIS NO ESTRANXEIRO Ð Resoluci—n do 16 de febreiro de 1999, d‡ Secretar’a Xeral TŽcnica, pola que se da publicidade — ofrecemento da Embaixada de Francia de catro bolsas dun mes de duraci—n para profesores espa–ois de FrancŽs durante 1999. (BOE, 25/02/99). 16.6 RETRIBUCIÓNS Ð Orde do 11 de xaneiro de 1999, pola que se dictan instrucci—ns sobre a confecci—n de n—minas do persoal — servicio da Administraci—n auton—mica para o ano 1999. (DOG, 21/01/99). 8 Lexislación 23 17/4/01 18:32 Página 401 401 Ð Real Decreto 214/1999, do 5 de febreiro, polo que se aproba o Regulamento do Imposto sobre a Renda das Persoas F’sicas. (BOE, 09/02/99). Correcci—n de erros, (BOE, 05/03/99). 17. PROGRAMAS EDUCATIVOS realizaci—n de escolas viaxeiras durante o ano 1999. (DOG, 02/02/99). Ð Resoluci—n do 5 de marzo de 1999, da Direcci—n Xeral de Centros e Inspecci—n Educativa, pola que se seleccionan os centros desta Comunidade Aut—noma que participar‡n na actividade de escolas viaxeiras durante o ano 1999. (DOG, 18/03/99). 17.1 PROGRAMAS DA C.E.E. 17.3 PROGRAMAS DEPORTIVOS Ð Orde do 23 de decembro de 1998, pola que se autoriza facer pœblica a convocatoria de axudas econ—micas para a realizaci—n de acci—ns descentralizadas do Programa S—crates: Comenius I Asociaci—ns entre centros escolares para a elaboraci—n de proxectos educativos europeos, Lingua C Axudas para futuros profesores de idiomas e Ari—n Visitas de estudio para responsables en materia educativa. (DOG, 12/01/99). Ð Orde do 26 de xaneiro de 1999, pola que se convocan axudas para a formaci—n continua de profesores e formadores de linguas estranxeiras de acordo coa Acci—n B do Programa Lingua (cap’tulo 3 do Programa S—crates). (DOG, 08/03/99). 17.2 ESCOLAS VIAXEIRAS Ð Orde do 11 de xaneiro de 1999, pola que se convocan axudas para a Ð Orde do 12 de xaneiro de 1999, pola que se regula o rŽxime de concesi—n de subvenci—ns para actividades deportivas promovidas polos concellos de Galicia durante 1999. (DOG, 23/02/99). 18. UNIVERSIDADE 18.1 INCORPORACIÓN E ACCESO DE ALUMNOS Ð Orde do 10 de marzo de 1999, pola que se regula o proceso de incorporaci—n para o curso 1999-2000 dos estudiantes — nivel universitario do ensino nos centros das tres universidades galegas. (DOG, 26/03/99). Ð Orde do 10 de marzo de 1999, pola que se regulan as probas de acceso ‡ universidade para os alumnos e as alumnas que cursaron as ensinanzas de 8 Lexislación 23 17/4/01 18:32 Página 402 402 bacharelato previstas na Lei 1/1990, do 3 de outubro, de ordenaci—n xeral do sistema educativo, e se dictan instrucci—ns para a sœa organizaci—n durante o per’odo de implantaci—n anticipada destas ensinanzas na Comunidade Aut—noma de Galicia. (DOG, 26/03/99). para estad’as de persoal dos departamentos de estudios galegos de universidades de f—ra da Comunidade Aut—noma de Galicia e a sœa colaboraci—n en proxectos de investigaci—n no Centro Ram—n Pi–eiro para a Investigaci—n en Humanidades. (DOG, 12/02/99). 18.2 BOLSAS E AXUDAS Ð Orde do 12 de febreiro de 1999, pola que se aproban as bases que rexer‡n as convocatorias de axudas para a realizaci—n de proxectos de investigaci—n e de bolsas de predoutoramento correspondentes — programa de estudios socioecon—micos e xur’dicos do Plan Galego de Investigaci—n e Desenvolvemento Tecnol—xico e se procede ‡ sœa convocatoria. (DOG, 25/02/99). Ð Resoluci—n do 4 de xaneiro de 1999, pola que se prorrogan 46 bolsas de colaboraci—n nos distintos proxectos de investigaci—n que se est‡n a desenvolver no Centro Ram—n Pi–eiro para a Investigaci—n en Humanidades. (DOG, 11/01/99). Ð Orde do 29 de decembro de 1998, pola que se resolve a concesi—n de axudas para acci—ns de apoio econ—mico —s estudiantes universitarios correspondentes —s anexos III e VIII da orde do 27 de marzo de 1998. (DOG, 20/01/99). Ð Orde do 29 de decembro de 1998, pola que se resolve a concesi—n de bolsas para alumnos universitarios galegos de primeiro ou segundo ciclo, complementarias ‡s bolsas e axudas — estudio de car‡cter xeral do MEC, convocadas por orde do 17 de setembro. (DOG, 21/01/99). Correcci—n de erros, (DOG, 02/02/99). Ð Orde do 20 de xaneiro de 1999, pola que se aproban as bases que rexer‡n o concurso pœblico de doce bolsas Ð Orde do 28 de xaneiro de 1999, pola que se convoca concurso pœblico para a adxudicaci—n de dœas bolsas para realizar estudios relacionados coa Uni—n Europea no Colexio de Europa en Bruxes, e se anuncia a sœa convocatoria. (DOG, 08/03/99). Ð Orde do 3 de marzo de 1999, pola que se convocan e aproban as bases e axudas de apoio ‡ formaci—n e actualizaci—n do profesorado universitario. (DOG, 15/03/99). Ð Resoluci—n do 18 de febreiro de 1999, da Secretar’a de Estado de Educaci—n, Universidades e Desenvolvemento, pola que se adxudican bolsas 8 Lexislación 23 17/4/01 18:32 Página 403 403 para o ano 1999 do Programa Nacional de Formaci—n de Persoal Investigador e do Programa Sectorial de Formaci—n de Profesorado e Persoal Investigador en Espa–a. (BOE, 11/03/99). 18.3 ESTANCIA DE PROFESORES ESTRANXEIROS Ð Resoluci—n do 26 de febreiro de 1999, da Secretar’a de Estado de Educaci—n, Universidades, Investigaci—n e Desenvolvemento, pola que se conceden subvenci—ns para a estancia de profesores estranxeiros en rŽxime de ano sab‡tico en centros de investigaci—n espa–ois no marco do Programa Sectorial de Promoci—n Xeral do Co–ecemento. (BOE, 31/03/99). 18.4 PROVISIÓN DE PRAZAS Ð Resoluci—n do 12 de decembro de 1998 pola que se convoca concurso pœblico para a provisi—n de diversas prazas de corpos docentes universitarios (98/070 e oito m‡is). (DOG, 04/01/99). Ð Resoluci—n do 14 de decembro de 1998, da Secretar’a Xeral do Consello de Universidades, pola que se anuncia a data na que se celebrar‡n os sorteos para designa-los vocais que integran as comisi—ns que xulgar‡n os concursos para a provisi—n de vacantes dos corpos docentes universitarios que se citan. (DOG, 08/01/99). 18.5 CONCURSO DE CARTEIS Ð Resoluci—n do 21 de decembro de 1998, da directora do Servicio Galego de Promoci—n da Igualdade do Home e da Muller, pola que se convoca un concurso de carteis entre alumnas/os do ensino universitario para a conmemoraci—n do D’a Internacional da Muller do 8 de marzo de 1999. (DOG, 12/01/98). 8 Lexislación 23 17/4/01 18:32 Página 404 9 Normas para os autores 17/4/01 18:33 Página 405 Normas para os autores 9 Normas para os autores 17/4/01 18:33 Página 406 9 Normas para os autores 17/4/01 18:33 Página 407 407 NORMAS PARA OS AUTORES ComitŽ de Redacci—n As persoas interesadas en remitir estudios, pr‡cticas, recensi—ns de libros ou noticias para a sœa publicaci—n na Revista Galega do Ensino (RGE) deber‡n aterse ‡s seguintes indicaci—ns: 1») As colaboraci—ns ser‡n inŽditas e versar‡n sobre temas de investigaci—n, educaci—n ou ensino que presenten especial interese para calquera dos tres niveis Ñprimario, secundario, universitarioÑ integrados no contido multidisciplinar da RGE. Preferiranse os traballos dun s— firmante e non se aceptar‡n os asinados por m‡is de dous. O nome e os apelidos do autor, seguidos do do centro docente ou instituci—n onde traballe, figurar‡n debaixo do t’tulo. As recensi—ns dar‡n noticia de libros de actualidade e nelas o nome e apelidos do autor da recesi—n poranse — final. Cando se trate dunha primeira colaboraci—n, indicaranse, en folio ‡ parte nome, centro, enderezo e telŽfono. 2») Os autores presentar‡n os traballos en disquete, acompa–ados de copia impresa en letra Courier (tama–o 12, paso non compensado), con interli–ado de 1,5 e 38 li–as por p‡xina (Din A4). Aplicaci—ns soportadas. Ficheiros de texto. Sempre que sexa posible, o ficheiro deber‡ estar almacenado en formato Word para Windows versi—n 6.0 (Microsoft). Word para Windows soporta ficheiros de: Word Perfect ata a versi—n 5.x para MS.DOS e Windows, Microsoft Publisher 2.0 E ficheiros MS.DOS e ASCII Word Perfect 5.1 para MS-DOS. QuarkXPress 3.3 para Power Macintosh Postscript con formato MAC ou PC. Follas de c‡lculo: O xestor de follas de c‡lculo utilizado Ž Excel 5.0 para Windows (Microsoft). Soporta conversi—n desde formato. Lotus 1-2-3, QuattroPro/DOS, Microsoft Works, dBASE, versi—ns anteriores de Excel. Revista Galega do Ensino - Nœm 22 - Febreiro 1999 9 Normas para os autores 17/4/01 18:33 Página 408 408 Bases de datos: O xestor de base de datos Ž Fox Pro 2.5 para Windows. Os ficheiros con formato dBASE son reco–ecidos pola aplicaci—n. 3») Os orixinais deber‡n estar correctamente redactados e puntuados, e escritos, se for posible, en lingua galega. A RGE, que seguir‡ as normas oficiais do idioma galego, incluso nas opci—ns preferidas por elas, resŽrvase a capacidade de facer correcci—ns de estilo, maiormente naqueles puntos que poidan resultar escuros ou ambiguos. RecomŽndase non usar, excepto en casos moi especiais, letra negri–a nin cursiva que non responda a usos convencionais. 7») O ComitŽ de Redacci—n decidir‡ a conveniencia da publicaci—n dos traballos, que ser‡n avaliados por especialistas nas materias de que se trate. 8») Os colaboradores da RGE recibir‡n unha ficha, que cubrir‡n cos seus datos e o seu perfil acadŽmico e profesional. 9») A cada autor dun traballo publicado na RGE enviar‡nselle tres exemplares dela e vintecinco separatas. 10») Os estudios con notas presentar‡n estas preferentemente a pŽ de p‡xina. 11») As referencias bibliogr‡ficas que aparezan no corpo do traballo disporanse abreviadamente segundo un dos modos seguintes, m‡is adiante detallados: 4») As’ mesmo, a RGE prŽgalles —s autores o env’o de ilustraci—ns de boa calidade, en cor ou en branco e negro (fotograf’as, fotocopias, mapas, debuxos, gr‡ficos). Para a publicaci—n das recensi—ns Ž imprescindible a fotocopia da cuberta do libro. (A. Parrilla, La integraci—n..., p. 18) Ñ sistema europeo: 5») Ag‡s nos nœmeros especiais Ñque polo seu car‡cter monogr‡fico poder’an precisar algunha variaci—nÑ, os traballos ter‡n a extensi—n seguinte (c’tanse a m’nima e a m‡xima en folios Din A4, entendendo inclu’dos cadros e esquemas): ÒColaboraci—ns EspeciaisÓ, 15-30; ÒEstudiosÓ, 10-20; ÒPr‡cticasÓ, 6-15; ÒRecensi—nsÓ, 2-4; ÒNoticiasÓ, 1-4. Debe terse en conta que o sistema europeo prefire a substituci—n das referencias bibliogr‡ficas incrustadas no corpo do traballo por chamadas e notas a pŽ de p‡xina, nas que non hai orde alfabŽtica e os nomes dos autores figuran antes dos apelidos; nelas adoitan usarse as referencias bibliogr‡ficas cos datos editoriais completos. 6») No caso de estaren divididos en apartados e subapartados, os orixinais han ir acompa–ados do correspondente ’ndice, organizado con cifras ou letras. Este ’ndice non se publicar‡. O sistema americano permite suprimi-las notas a pŽ de p‡xina cando son exclusivamente bibliogr‡ficas, polo que resulta indispensable unha bibliograf’a final na que se detallen t—dolos datos. (Parrilla, 1992a, 18) Ñ sistema americano: 9 Normas para os autores 17/4/01 18:33 Página 409 409 12») A bibliograf’a consultada como base das colaboraci—ns colocarase — final delas, ordenada alfabeticamente polos apelidos dos autores, seguidos dos seus nomes, completos ou abreviados coa letra inicial despois po–erase coma ou dous puntos. Debe entenderse que, feita calquera destas elecci—ns, non se mesturar‡ coa outra. Utilizarase sangr’a francesa, Ž dicir, sangraranse t—dalas li–as, ag‡s a primeira de cada entrada. Os t’tulos de libros e revistas ir‡n en letra cursiva ou redonda subli–ada; os de cap’tulos de libros, de artigos aparecidos en revistas e xornais, ou de traballos colectivos po–eranse entre comi–as, indicando a continuaci—n o xornal, revista ou libro en que se integran. Escribiranse logo t—dolos datos editoriais, sempre pola mesma orde: lugar de edici—n, editorial, ano (se non se citou antes, segundo o sistema americano) e, se se desexa, colecci—n. No caso das revistas abonda con po–e-lo nœmero e o ano; no de xornais, a data completa. Indicarase o nœmero da edici—n do libro, abreviadamente ou voado, s— cando non sexa a primeira. Sinalaranse as p‡xinas que comprenden o cap’tulo ou o artigo —s que se fai referencia. Cando se citen dous ou m‡is traballos dun autor, ordenaranse cronoloxicamente, pero o apelido e o nome s— aparecer‡n na primeira entrada: nas seguintes substituiranse por un trazo longo — que seguir‡, sen puntuaci—n intermedia, o t’tulo que corresponda. Elixido un sistema (o europeo ou o americano), non se mesturar‡ co outro. PrŽgase un uso atento e rigoroso da puntuaci—n, tal como se observa nos exemplos que seguen. Os apartados, que aparecen aqu’ por raz—ns de claridade, non se reproducir‡n na lista de referencias bibliogr‡ficas, que debe compo–erse con atenci—n exclusiva ‡ orde alfabŽtica. ReitŽrase, as’ mesmo, que esta orde non se respecta nas notas a pŽ de p‡xina, nas que os nomes propios van antepostos —s apelidos. En todo caso, os nœmeros xa publicados da RGE poden servir de gu’a para estas ou outras dœbidas. SISTEMA EUROPEO A)LIBROS dun s— autor: Goldstein, A., Prescription for child mental health and education, New York, Pergamon, 1978. Parrilla, A., La integraci—n escolar y los profesores, Madrid, Cincel, 2» ed., 1992 (ou 19922). Tarr’o Varela, A., Literatura galega. Aportaci—ns a unha Historia cr’tica, Vigo, Xerais, 1995. ★★★ B)LIBROS de varios autores: Cando os autores son dous ou tres, s— se inverte o nome do primeiro. Se son m‡is de tres ad—itase citar s— o primeiro, seguido de Òe outrosÓ. Se foran moitos e 9 Normas para os autores 17/4/01 18:33 Página 410 410 ningœn deles figurase como coordinador, editor, director, recompilador, etc., utilizaranse as siglas AA.VV. ou VV. AA. (Varios Autores). Madrid, Prensa Espa–ola, 19712, pp. 107125. Ares V‡zquez, M. Carme, e outros, Diccionario Xerais da Lingua, Vigo, Xerais, 1986. E) TRABALLOS en publicaci—ns colectivas (libros de varios autores, diccionarios, enciclopedias, actas, miscel‡neas...): L—pez Casanova, A., e E. Alonso, El an‡lisis estil’stico. Poes’a /Novela. Valencia, Bello, 1975. Fern‡ndez Mosquera, S., ÒQuevedo y los emblemas: una comunicaci—n dif’cilÓ, en S. L—pez Poza (ed.), Literatura emblem‡tica hisp‡nica. Actas del I Simposio Internacional, A Coru–a, Universidade, 1996, pp. 447-459. Santamar’a, AndrŽs, Augusto Cuartas e Joaqu’n Mangada, Diccionario de incorrecciones, particularidades y curiosidades del lenguaje, Madrid, Paraninfo, 1995. VV. AA., Comprensi—n lingŸ’stica en estudiantes de Primaria y ESO, Madrid, Ministerio de Educaci—n y Cultura, 1996. ★★★ Oliveira, A. Resende de, ÒPai G—mez CharinhoÓ, en G. Tavanni e G. Lanciani (eds.), Diccionario de Literatura Medieval Galega e Portuguesa, Lisboa, Caminho, 1993, pp. 502-503. ★★★ C) ARTIGOS aparecidos en revistas e xornais: La’n Entralgo, P., ÒÀGeneraci—n del 98?Ó, El Pa’s, 26-XI-1996, pp. 13-14. Sigu‡n, M., ÒO ensino bilingŸe. Unha perspectiva de conxuntoÓ, Revista Galega do Ensino, 1, 1993, pp. 13-30. Theilgaard, A., ÒAggression and the XYY personalityÓ, International Journal Law & Psychiatric, 6, 1983, pp. 413-421. ★★★ D) CAPêTULOS de libros dun s— autor: Moreno B‡ez, E., ÒManierismo y BarrocoÓ, en Reflexiones sobre el ÔQuijoteÕ, Requejo Osorio, A., ÒDesarrollo Comunitario y Educaci—nÓ, en J. M. Quintana (coord.), Iniciativas sociales en educaci—n informal, Madrid, Rialp, 1991, pp. 349-360. SISTEMA AMERICANO O sistema americano permite unha maior brevidade debido ‡s referencias bibliogr‡ficas intercaladas no corpo do traballo e — aforro de notas a pŽ de p‡xina. Na bibliograf’a todo se pon igual ca no europeo, con excepci—n da data, que figura entre parŽnteses despois do nome do autor. Cando se mencionen varios libros dun autor publicados no mesmo ano, usaranse letras minœsculas comezando polo a. Daremos s— algœns exemplos elixidos entre os dos apartados anteriores: 9 Normas para os autores 17/4/01 18:33 Página 411 411 A) Parrilla, A. (1992a): La integraci—n escolar y los profesores, Madrid, Cincel, 2» ed. 13) Nas RECENSIîNS deben figurar sempre os mesmos datos e pola mesma orde: Tarr’o Varela, A. (1995): Literatura galega. Aportaci—ns a unha Historia cr’tica, Vigo, Xerais. T’tulo: Letra cursiva minœscula. Autor: Nome e apelidos. Traductor: Cando sexa pertinente. Editorial: Nome dela, lugar e ano de edici—n. Colecci—n: Se a hai e desexa mencionarse. Nœm. pp.: Nœmero de p‡xinas. Tama–o: Nœmero de cm de alto por nœmero de cm de largo. B) L—pez Casanova, A., e E. Alonso (1975): El an‡lisis estil’stico. Poes’a/Novela, Valencia, Bello. C) Sigu‡n, M. (1993): ÒO ensino bilingŸe. Unha perspectiva de conxuntoÓ, Revista Galega do Ensino, 1, 13-30. D) Moreno B‡ez, E (19712): ÒManierismo y BarrocoÓ, en Reflexiones sobre el ÔQuijoteÕ, Madrid, Prensa Espa–ola, 107-125. E) Oliveira, A. Resende de (1993): ÒPai G—mez CharinhoÓ, en G. Tavanni e G. Lanciani (eds.), Diccionario de Literatura Medieval Galega e Portuguesa, Lisboa, Caminho, 502-503. 14) Os repertorios de NOVIDADES EDITORIAIS respectar‡n as indicaci—ns bibliogr‡ficas descritas. 15) EntŽndense como NOTICIAS as que informen sobre investigaci—n, educaci—n e ensino. Poder‡n anunciarse congresos, cursos, certames, bolsas, actos culturais, etc., sempre que sexa coa anticipaci—n conveniente e non resulten desfasadas no momento da aparaci—n da RGE. As’ mesmo, mediante breves resumos, p—dense dar NOTICIAS de acontecementos recentes: congresos, cursos, exposici—ns, estreas teatrais, concertos e actos culturais diversos. 9 Normas para os autores 17/4/01 18:33 Página 412
![[Video] Charla en Compostela. A cuestión nacional andaluza](http://s2.studylib.es/store/data/003615197_1-a6b0d3d0d807d705b2c0358a04398237-300x300.png)
