Tema 5 - Consellería de Cultura, Educación e Ordenación

Anuncio
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
194
ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN (1902-1931)
A proclamación de Alfonso XIII como rei, maio de 1902, á idade de 17 anos trouxo un elo
de esperanza na cidadanía, esperanza que frustaron tanto o propio monarca como os dirixente
políticos, porque anque mudaron as persoas que dirixían os partidos, non o fixeron os
comportamentos de que facían gala. É máis, o período estará marcado pola consagración da
crise da Restauración, comenzando polas que xera o propio monarca, as chamadas “crises
orientáis”, por producirse na residencia do Monarca, no Palacio de Oriente, e que teñen, na
xestión directa do rei nos continuados cambios de goberno, un efecto perverso para o sistema;
porque hai unha permanente inestabilidade gubernamental se temos en conta que entre 1902 e
1907, e entre 1917 e 1923 a duración media dos gobernos alcanza só os 5 meses; e a duración dos
gobernos entre 1907 e 1917 alcanzan de media os 17 meses, menos de ano e medio: porque en
todo o período o sistema de alternancia pactada mostrouse incapaz de incorporar ás novas
forzas emergentes tanto o republicanismo como o socialismo e os movementos nacionalistas,
que estaban a mobilizar as masas sociais urbanas moi alonxadas dos partidos turnantes, que
nunca chegaron a seren expresión da opinión pública. É pois unha etapa de continuismo, só
sacudida pola modificación da lei electoral de 1907, a guerra mundial e o incremento das
tensións sociais, que obrigan o goberno a adoptar medidas excepcionais e estados de excepción.
Doc. 5/1.- Lei electoral de 1907 (8 de agosto de 1907)
Art. 1.- Idem
Art. 2.- Todo elector tiene el derecho y deber de votar en cuantas elecciones fueren covocados en su distrito.
Art. 4.- (Idem que o 3º de 1890)
Art. 29.- En los distritos donde no resultaren proclamados candidatos en mayor número de los llamados a ser
elegidos, la proclamación de candidatos equivale a su elección, y los releva de la necesidad de someterse a ella.
A situación política parece acougar diante da guerra declarada en 1914 e queda marcada
por unha estricta neutralidade, o que non impediu actitudes particulares afíns a cada bando,
dividindo ós españois entre anglófilos e xermanófilos.
Doc. 5/2 O político Eduardo Dato comenta a situación internacional en 1914
El Gobierno de S.M. respondiendo a la cortés invitación de la minoría de conjunción republicano-socialista, tiene
una verdadera satisfacción al manifestar ante el Congreso que persevera en la actitud de neutralidad.
Mantendremos, pues, esa actitud de neutralidad de la que jamás voluntariamente hemos de apartarnos y si contra los
que fundamentalmente creemos, si contra lo que constituye nuestra honrada convicción llegase en el curso de las
circunstancias, un momento en el cual debiéramos considerar si esa neutralidad era o no compatible, nuestra actitud no
cambiaría en lo más mínimo antes de ver si eran compatibles con los intereses del Estado español, acudiríamos al
Parlamento. Y si las Cortes tuvieran suspendidas las sesiones, las convocaríamos al efecto de que deliberasen sobre este
punto esencial para la vida de España, porque nosotros, señores, tenemos una fé ciega, una confianza absoluta en el
patriotismo y sabiduría de las Cortes.
No esperamos que llegue el caso (en hipótesis todo ha de admitirse) de que España pueda ser objeto de alguna agresión.
Os problemas, agora vinculados á incidencia da guerra europea na economía, aumentan
as dificultades políticas, reiterando de novo as constantes alternativas no executivo entre 1917 e
1923, etapa na que se relevan ata trece gobernos diferentes.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
195
A marcha da política africanista incrementará estas dificultades a partir de 1920. A
derrota de Annual en 1921 provocará unha convulsión política trala que se esixiron
responsabilidades, incluso a Alfonso XIII. O papel deste resulta considerable no sistema
político, ó permitirlle influir continuadamente nas diferentes tendencias que se vaian
adoptando. As súas actitudes, en ocasións incoherentes, non tranquilizan o panorama e van
contribuindo á progresiva merma do prestixio da Monarquía. A difícil situación remata co
recoñecemento da Dictadura de Miguel Primo de Rivera.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
196
Cuestionamento do modelo de monarquía liberal
O fracaso da ‘revolución desde arriba’
As esperanzas depositadas no novo monarca aparecen lastradas polas consecuencias da
crise do 98. A reorganización dos partidos turnantes, que encabezan líderes dunha nova
xeración, non derrubou a mecánica política da Restauración. Séguese mantendo o turno de
partidos entre conservadores, agora dirixidos por Maura, Silvela ou Villaverde, e liberais nas
figuras de Canalejas, Montero Ríos ou Moret, anque con maior número de tendencias internas
que dificultan a formación de gobernos estables:
Doc. 5/3 Discurso de José Canalejas ó ser elixido presidente do Congreso, en 1906
Sí; este continuo ascender de los partidos políticos a deshora para caer a destiempo; esta prórroga bienal de los
preceptos que nos exigen la deliberación anual de los gastos y de los ingresos; estas crisis de situaciones concretas o
parciales, de Ministros que desfilan ante nosotros como en una proyección cinematográfica; este agotar la vida de las Cortes,
aun antes de haber alcanzado la plenitud de su existencia y aun casi definido su programa es, en sentir mío, contrario al
espíritu de la Constitución. La Constitución ha fijado sus plazos, ha establecido sus trámites, ha dispuesto sabiamente en qué
discordias de la voluntad nacional con la representación parlamentaria podrá el poder moderador del Estado producir las
grandes crisis de las elecciones; pero no ha podido sino prever por la estabilidad de esos poderes, por la consistencia en los
plazos electorales, que el cuerpo electoral esté conturbado y desmoralizado por tantas y tan constantes consultas, hasta el
punto de que las Cortes españolas, como los frutos prematuros apenas nacen cuando llega su madurez.
Dende unha perspectiva conservadora A. Maura aparece como o representante máis
relevante do rexeneracionismo político a través do que se deu en chamar “revolución dende
arriba” que pretende a confluencia da España oficial á España real, con intentos moralizantes da
vida política e admistrativa, ante a persistencia do caciquismo e o alonxamento das masas da
participación política
Doc. 5/4 mitín de Antonio Maura en Valladolid (1902)
“Ahora más que nunca es menester que la Nación sienta que el poder público asiste a sus necesidades y emprende siquiera
el camino de aquella regeneración, tan vanamente cantada en todas las lenguas. Ya no hay tiempo para el orden y para el método,
no se puede ir con parsimonia a la realización de la obra, hay que hacer la revolución desde el gobierno, porque si no se hará desde
abajo y será asoladora, ineficaz y vergonzosa, y probablemente la disolución de la nación española”
A lei electoral de 1907 pretendía poñer coto ó caciquismo ó atribuir a confección e
supervisión das listas electorais a un instituto independente para garantir o exercicio do sufraxio
universal; ou a Lei de reforma da Administración Local, na mesma liña de impedir a obstrucción
dos poderes locais ó exercio da liberdade política, serviron de pouco, como se pode apreciar no
cadro de representación política.
Doc. 5/5 Informe confidencial do conde de Romanones sobre as eleccións municipais de 1909 en Madrid
El estudio del censo hace ver la fuerza grande que el elemento oficial tiene, lo que ocurre es que a este elemento no se le
mueve en la forma debida. Hace ocho días que he pedido como Presidente del Comité Provincial a los ministros una relación
de todo el personal a sus órdenes, con sus domicilios, para ver en el censo en qué secciones y en qué distrito tienen que votar y
enviar con anticipación a los Ministerios las candidaturas, dentro ya de los respectivos sobres, á fin de que fueran entregados
en la forma más eficaz posible. Estas candidaturas irán contraseñadas y en cada sección se llevará nota de los empleados que
voten y de la candidatura que emitan, cosa importante no solamente para esta elección sino para las próximas de Cortes. Yo
considero que la influencia oficial debe extenderse no sólo a los empleados de todos y cada uno de los Ministerios, sino
también a todos los organismos y servicios que de ellos dependen y de todos ellos le acompaña una breve relación por si
estima conveniente dar las órdenes necesarias para que esa influencia se haga sentir. Hay que tener en cuenta que en los
Ministerios no se puede tratar lo mismo a los empleados que a los porteros y ordenanzas; a estos se les debía obligar a ir a
votar bajo las inmediatas órdenes de los porteros mayores y haciendo responsables a estos de los votos que emitieran.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
197
Proceso político
Doc. 5/6: Exemplificación dos permanentes cambeos no executivo (1902-1923)
Presidente
Fco. Silvela
R. Fdez. Villaverde
A. Maura
M. Azcárraga
Fdez. Villaverde
E. Montero Ríos
S. Moret
J. Lópes Domínguez
S. Moret
A Aguilar Correa
A. Maura
S. Moret
J. Canalejas
M. García Prieto
Conde Romanones
E. Dato
Conde Romanones
M. García Prieto
E. Dato
M. García Prieto
A. Maura
M. García Prieto
Conde Romanones
A. Maura
J. Sanches de Toca
M. Allendesalazar
E. Dato
G. Bugallal Araújo
M. Allendesalazar
A. Maura
J. Sánchez Guerra
M. García Prieto
Tendencia política
Conservador
ConservadorModerado
Conservador
Conservador
Conservador Moderado
Liberal
Liberal
Liberal radical
Liberal
Liberal
Moderado
Liberal
Canalejista
Goberno Interino
Liberal
Conservador
Concentración Liberal
Concentración Liberal
Conservador
Concentración
ConcentraciónNacional
Concentración Liberal
Romanonista
Maurista
Conservador
Concentración
Conservador
Interino
Copnservador
Concentración
Conservador
Liberal
Duración
anos
meses
días
1
2
2
2
1
-
7
4
0
1
4
5
8
4
1
9
3
9
11
1
4
1
4
4
7
4
3
4
4
10
5
6
8
9
14
16
11
11
27
8
6
24
4
21
27
18
10
2
13
22
15
22
22
19
17
26
10
5
22
23
3
5
1
24
29
8
A
lei
permitía
electoral,
o
que
nomeamento
directo de quen acudira só
nunha demarcación, fixo que 1
de
cada
catro
diputados
obtivese o escano sen loita
política, e que a abstención
medrara de xeito preocupante,
a pesares da obligatoriadade
do
sufraxio.
Ponse
de
manifesto o desinterese da
poboación
consideraban
por
o
unha
que
farsa
política. As propostas feitas
dende arriba, á marxe da
maioría
unha
da
cidadanía,
transformación
sen
das
estructuras de poder vixentes,
fixo inviable unhas elección sinceiras e unha política limpa acorde ás regras da democracia
parlamentaria. A falla de apoio doutras forzas conservadoras e as posturas persoais de membros
destacados dos partidos turnantes varreron os intentos reformistas.
A caída do maurismo, coincidente cos acontecementos da Semana Tráxica barcelonesa,
que hai que interpretar coma resultado da confluencia do ideario catalanista, as críticas ó
africanismo e o movemento social, implicou, tamén o fin do tradicional turnismo político
aceptado dende o Pacto de El Pardo de 1885, alomenos tal e como se entendía ata entón. Na
dura represión gubernativa executáronse ós responsables da sublevación, entre eles ó pedagogo
anarquista Ferrer i Guardia, o que non deixeu de ser un erro político maís, habida conta da
repercusión negativa deste feito no ámbito internacional. Esto permitirá o paso ós liberais, que
teñen como representante a José Canalejas, quen ofrecerá unha opción política complexa, na
que se misturan trazos de esquerdismo —reforma do reclutamento e posición non confesional—
cunha decidida actuación fronte ós repetidos problemas de orde pública, como a folga de
ferroviarios de 1912. A obra política de Canalejas, coa que pretendía facer unha segunda
renovación interna do país, remata inesperadamente co seu asasiñato en novembro de 1912, sen
que se produza ninguna variación nen no carácter fraudulento das eleccións, nen no carácter
oligárquico do sistema, máis cunha marcada división nos partidos dinásticos.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
198
Doc. 5/7.- M. MAURA descrebe a composición sociolóxica dos partidos do turnismo político
¿Que foron, que significaron, na realidade, esos dous partidos, destinados a pervivir como históricos? Somentes o
elemetno integrador dunha oligarquía, partida en dous, non por ganas, senón por necesidades do turno ministerial nas tarefas
desgastadoras do goberno [...]. A plana maior liberal, ó igual que a conservadora, estaban formadas indistintamente por
xenerais dos exércitos de Terra e Mar, grandes de España, títulos do reino, terratenentes, capitalistas, homes de profesións
liberais, moi en especial da avogacía [...]. Dispuña tamén cada partido de oficialidade e clases, esto é: gobernadores civiles,
alcaldes, concelleiros, diputados provinciais, aspirantes a todos eses postos e muñidores electorias que lles eran lealmente
adictos; mais carecían en puridade de soldados, é dicir, de masas.
Doc. 5/8 Actas electorais de 1920
En el pueblo de Gallegos del Río no se celebró la elección, y se simularon los resultados, ya que el hecho de aparecer
votando la mayoría de los electores por orden alfabético así lo demuestra, puesto que es inverosímil que esos electores se
pusieran de acuerdo previamente para presentarse a votar en grupos numerosos y ordenados, formados por personas con
apellidos que comenzasen por la misma letra del alfabeto.
(Acta electoral del distrito de Alcañices, Zamora)
En Cangas (Oviedo), se produjo una protesta generalizada por la multitud de coacciones ejercidas por las
autoridades administrativas; también por la compra de votos y porque los Ayuntamientos retrasaron la formación de los
repartos de consumos y las operaciones de quintas, como amenaza a los electores.
(Actas del distrito de Cangas (Oviedo).
A guerra mundial detén o descrédito da política da Restauración; a crise de 1917 a 1923
na que se combinan diversos ámetos, militar, social, dos diputados, colonial e do matonismo
non fixo máis que acentuar a perda de cofianza o que rematou por desembocar nun golpe de
man militar que instaura, baixo a monarquía, a dictadura de Primo de Rivera.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
199
COMPOSICIÓN DE TEXTO (Xuño 2005)
OPCION 1
Baseándote nos seguintes documentos debes compoñer un texto sobre a crise da Restauración. Aberta
coa perda das colonias ultramariñas en 1898, ao longo das primeiras décadas do século XX a crise vaise
acentuando e manifestando en diferentes ámbitos: a disposición do Exército a tutelar a vida política (Doc.1), a
crecente confl itividade social (Doc.2), os problemas bélicos en Marrocos (Doc. 3) e a exasperación da
inestabilidade gubernamental (Doc.4) son algúns dos seus máis importantes síntomas. O pronunciamento de
Primo de Rivera (Doc.5) supón o fi nal do réxime constitucional.
Doc. 1.-Artigo publicado na revista El Ejército Español en 1905:
“Aos separatistas cataláns dilles que xa rematou a época das contemplacións; que de hoxe en adiante non
se poderá berrar ‘¡Morra España!’ sen que quen o berre saiba que é perigosísimo o berralo. Aos gobernos dilles
que tamén pasou a época en que poidan amosarse débiles; que é preciso arrincar de raíz a semente separatista
custe o que custe. E ás Cortes dilles así mesmo que se por imprevisión dos lexisladores non hai leis contra o
separatismo, as fagan axiña, porque entrementres o Exército aplicará a lei suprema, a que dita o seu
inquebrantable amor a España unha e intanxible”.
Doc. 2.-A UGT e a CNT convocan unitariamente a folga xeral en agosto de 1917:
“Pedimos a constitución dun Goberno Provisional que asuma os poderes executivo e moderador, e
prepare, previas as modifi cacións imprescindibles nunha lexislación viciada, a celebración de eleccións sinceras,
dunhas Cortes Constituíntes que aborden en plena liberdade os problemas fundamentais da constitución política
do país. Mentres non se acade ese obxectivo, a organización obreira está absolutamente decidida a manter a súa
actitude de folga. Cidadáns: non somos instrumentos de desorde, como na súa impudicia nos chaman con
frecuencia os gobernantes que padecemos. Aceptamos unha misión de sacrifi cio polo ben de todos, pola
salvación do pobo español, e solicitamos o voso concurso. ¡Viva España!”.
Doc. 3.-Viñeta alusiva ao desastre de
Annual (1921):
Doc. 4.-A inestabilidade dos gobernos entre
1917 e 1922:
Ano
Toma
Carácter político
posesión
Concentración liberal
1917 19 abril
Conservador
1917 11 xuño
Concentración liberal
1917 3 novembro
Concentración nacional
1918 22 marzo
Concentración liberal
1918 9 novembro
Liberal
1918 5 decembro
Conservador
1919 15 abril
Conservador
1919 20 xullo
Concentración
1919 12 decembro
Conservador
1920 5 maio
Interino
1921 8 marzo
Conservador
1921 13 marzo
Concentración
1921 14 agosto
Concentr. Conservador
1922 8 marzo
Concentración liberal
1922 7 decembro
Doc. 5,-En setembro de 1923, o xeneral Primo de Rivera xustifi ca así o seu golpe de Estado, aprobado
pola Coroa:
“Españois: Chegou para nós o momento máis temido que esperado (...) de atender o clamoroso
requirimento de cantos amando á Patria non ven para ela outra salvación que liberala dos profesionais da política,
dos homes que por unha ou outra razón nos ofrecen o cadro de desventuras e inmoralidades que comezaron o
ano 98 e ameazan a España cun próximo fi n tráxico e deshonroso. A mesta rede da política de concupiscencias
colleu nas súas mallas, secuestrándoa, ata a vontade real (...).
Pois ben, agora irnos recabar tódalas responsabilidades e gobernar nós ou homes civís da nosa moral e
doutrina. Non temos que xustifi car o noso acto, que o pobo san demanda e impón. Asasinatos (...), atracos,
depreciación da moeda (...), rastreiras intrigas políticas tomando por pretexto a traxedia de Marrocos (...), precaria e
ruinosa a producción agrícola e industrial, impune propaganda comunista, impiedade e incultura, xustiza influída pola
política, descarada propaganda separatista (...). Non vimos chorar mágoas e vergoñas, senón poñerlles pronto radical
remedio, para o que requirimos o concurso de tódolos bos cidadáns”.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
200
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
201
Proceso político
Ρ Os grupos de oposición e a consolidación das ideoloxías nacionalistas
(1902-1923)
O resto dos partidos, apenas teñen relevancia debido ó interese de Cánovas de que no
xogo político non entrasen grupos enfrontados ó conservadurismo. Deste xeito, os demócratas, a
Unión Republicana, debido á imposibilidade de chegar ó poder, amósanse desunidas e incruso
verá como membros destacados do partido se afilian ós partidos turnantes. Os outros grupos
políticos apenas acadan actas de representación, e anque se teñan algún deputado, non son
alternativa.
Co novo reinado, ás dificultades dos programas do bipartidismo non son alleas as
tendencias políticas en auxe no primeiro tercio do XX: o republicanismo e o socialismo,
fundamentalmente, anque non só, porque os nacionalismos preséntanse nos seus territorios con
forza, sobre todo en Cataluña.
Doc. 5/9 Escanos obtidos polos republicanos
Escanos dos partidarios da República (1903-1923)
40
33
30
30
37
36
19
15
20
11
17
10
1
0
Republicanos
1
6
15
11
10
1903
1905
1907
1910
1914
1916
6
1918
6
1919
4
1920
7
1923
36
30
17
37
33
19
15
18
15
11
11
8
6
10
1
6
6
4
R. Reformistas
Psoe
1
8
18
1
1
7
O republicanismo xurdía como un intento de profundizar na idea de reforma e cambio
que ven propoñéndose dende os anos 40 en España. Cando esta corrente vai madurando
aparecen diferentes idearios republicanos, en ocasións, como vimos na 1ª República,
encontrados en aspectos territoriais, sociais e políticos, facendo inviable o proxecto republicano,
anque existían puntos de coincidencia no modelo democrático, na forma de Estado, no carácter
laico do Estado e na necesidade de reformas estructurais que fixeran das clases baixas
propietarios e interesados en defender o modelo.
Desde comezos do século, os republicanos son capaces de presentarse como unha
alternativa de goberno e van definíndose os seus líderes. Nun primeiro momento a organización
máis importante desta tendencia é a do partido Republicano Radical, que funda Alejandro
Lerroux en 1908. Outro partido republicano será o Reformista de Melquíades Álvarez, fundado
en 1912, que será particularmente atractivo para intelectuais como Ortega y Gasset e Manuel
Azaña. Desde esa data a actividade dos republicanos, ainda con alternativas, será constante ó
longo da segunda e terceira década do século, adquirindo desde 1930 un protagonismo político
absoluto, que se veu favorecido polo apoio do Monarca á opción antidemocrática da Dictadura.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
202
A xuntanza en San Sebastián, agosto de 1930, das tendencias republicanas progresistas e
conservadoras, estas procedentes de politicos do turnismo que non compartían co monarca o
apoio tan prolongado á Dictadura, dos nacionalistas, catalanes e galegos, e a presencia a título
individual, dalgún membro da dirección do PSOE, permitiu acercar posturas que tiñan en
común a necesidade non só de recuperar o marco democrático, senon de “destruir a
monarquía”. O camiño non importaba, un vieiro revolucionario inténtase en Nadal de 1930, ca
fracasada sublevación de Jaca; ou cando esta opción é inviable, aproveitarán as eleccións
municipais convocados o día 12 de abril de 1931 polo xefe de Goberno, Almirante Juan Bautista
Aznar, para plantexar a alternativa ó Rei.
Doc. 5/10.- O programa republicano ,1918
“A República [...] recoñecerá o dereito e a personalidade das Asociacións e Sindicatos; creará a pensión de retiro
para os obreiros vellos [...].
O descoñecemento de realidades vivas, históricas e xeográficas manteñen en estado de problema perpetuo a
organización definitiva de España. A República ha resolvelo, recoñecendo a personalidade das rexións por medio dunha
autonomía tan ampla canto sexa compatible coa unidade de España”.
O movemento político que encabeza o PSOE, con moi escasa presencia no XIX, cando so
acada algúns cargos nos poderes locais, medra entre 1900 e 1915, e ten o
seu rexistro coa consecución do primeiro escano parlamentario que
ocupará en 1910 o seu líder, Pablo Iglesias. Anque se resistiron a
compatibilizar a súa doctrina política ca burguesía republicana, segundo
a ideoloxía reformista da socialdemocracia europea, a súa organización
interna robustécese a partir da súa coalición cos republicanos, atopando
os seus principais apoios nos grupos obreiros das grandes cidades.
Pola súa parte, o movemento comunista defínese a partir do proceso revolucionario
soviético, concretándose coa constitución do Partido Comunista de España en 1921.
Doc. 5/11 Documento fundacional do Partido Comunista de España, 1921
Los abajo firmantes, en representación y con plenos poderes del Comité ejecutivo de la Internacional comunista y de
los partidos Partidos Comunistas Español y Comunista Obrero respectivamente, para realizar según las decisiones del Comité
ejecutivo de la Tercera Internacional la fusión de los dos partidos, han acordado constituir un solo partido:
Declaración de principios
Los representantes de los dos partidos declaran ante todo, que los principios teóricos y la acción práctica del nuevo
Partido unificado no podrán ser otros que los que la Tercera Internacional ha adoptado en congresos y que la separan
netamente tanto del reformismo como del anarquismo. Esto en lo referente a todas cuestiones, y más especialmente en
aquellas que, dada la "tradición" española, más pueden interesar, como por ejemplo, las que se refieren a la acción
individual, a la participación en las luchas electorales, a la acción sindical y a los movimientos obreros, a las formas de
organización, etc.
Disposiciones
El partido unificado tendrá la denominación de Partido Comunista de España (sección española de la Internacional
comunista).
Toda la prensa del partido estará sometida a la dirección política del comité nacional. El órgano central del partido
estará bajo la dirección inmediata del comité nacional. El periódico central se denominará "Claridad".
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
203
No outro extremo do arco ideolóxico, os lexitimistas manteñen una posición marxinal,
sobre todo debido á súa derrota, en 1876, na terceira Guerra carlista, ó comezo mesmo do
reinado.
Doc. 5/12.- Integrismo político español no Partido Católico Nacional (1909)
O PCN, máis coñecido polo nome de integrista pola intransixencia con que sempre sostivo a verdade, e loitou contra
toda clase de liberalismos, naceu á vída no 1888.
¿Qué somos? Somos católicos, somos españois e non queremos ser nada mais. Proclamamos a soberanía social de
Xesucristo; queremos que a súa doutrina informe tódalas cousas; e que leis, costumes, actos e institucións, teñan por
fundamento a lei eterna que na terra custodia e ensina a Igrexa de Deus e o seu vicario infalible. Abominamos da liberdade de
conciencia, de pensamento, de cultos e de tódalas liberdades de perdición con que os imitadores de Lucifer perturban,
corrompen e destrúen ás nacións.
Aceptamos como base do edificio social calquera forma de goberno, preferindo sempre aquela monarquía coa que
España foi brazo dereito da Igrexa, azoute de herexías e civilizadora das xentes bárbaras, por crela máis conforme co
carácter e tradicións españolas. Como tanto na monarquía como na república cabe o absolutismo, abominamos deste, e se se
trata dunha monarquía, querémola “temperada”, isto é gobernando o Rei coa axuda das Cortes. Queremos a reintegración
absoluta do réxime histórico e tradicional para tódolos antigos Reinos, Principados, Señoríos e Provincias.
O anarquismo mantén o seu apoliticismo e a súa herdada ascendencia entre as clases
agrarias andaluzas e populares catalanas, e ca mesma postura antisistema e de acción directa
contra o Estado e as súas institucións.
Doc. 5/13 Crónica de Federación de Trabajadores de la Región Española (FTRE), 1883
A Federación de Traballadores anárquico- colectivistas (...) non espera nin quere nada do estado e si da organización da
clase traballadora, organización distinta e oposta á de tódolos partidos políticos; porque estes aspiran á conquista do
goberno e os anarquistas desexámo-la abolición de tódolos poderes autoritarios; e porque nos ofrecéde-la mellora e nós
querémo-la completa emancipación do pobo. (...) Se aceptaséde-lo pacto e a federación como os aceptan os anarquistas, sería
fácil entendernos para traballar sen tregua nin descanso a prol da única revolución posible, (...) a LIBRE FEDERACIÓN
UNIVERSAL DE TÓDOLOS MUNICIPIOS LIBRES
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
204
A consolidación dos nacionalismos (1900-1930): O Catalanismo
A concreción do ideario rexionalista catalán desde 1901, coa creación da Lliga, que acada
en 1901 4 actas de diputados no distrito de Barcelona, desenvolve o seu pensamento a través da
publicación do xornal “La Veu de Catalunya”, dirixido por Prat de la Riba, de tendencia
conservadora e tradicionalista que defende a orde social, oponse ó anarquismo e ó
republicanismo populista do radical Lerroux e atopa o seu sentido pleno a partir da fundación
de Solidaritat Catalana en 1906.
Esta agrupación, producto da solidaridade ante o antentado militar contra as revistas
catalanistas, consigue integrar un abano político amplo que vai dos republicanos ós carlistas, e
ten o seu fundamento social nunha clase burguesa conservadora e que alcanza 41 actas de
diputados das 44 posibles en Cataluña, nas eleccións de 1907. Anque en elección posteriores
descendeu o número de actas, conseguiuse que os dous partidos turnistas perderan moita
presencia en Cataluña O éxito político máis importante de Solidaritat será a concesión da
Mancomunitat en 1913, institución que unía ás catro diputacións, e que adicaba unha particular
atención á modernización de Cataluña, propiciando unha política proteccionista por parte do
Estado. O peso político desta comunidade será especialmente visible a través da participación
activa no marco nacional de políticos como Francesc Cambó.
Doc. 5/14.- Conclusións da Conferencia Nacional Catalana, xuño de 1922
Ponencia 3ª: Actuación del Nacionalismo sobre y dentro del Estado Español.
I.- La Conferencia proclama el derecho del pueblo catalán a definir a través de la libre manifestación de su voluntad el
régimen político de Cataluña y declara que la forma republicana sería la más conforme con las actuales características de
nuestra tierra.
II.- Dentro de los posibles agrupamientos de naciones ibéricas, latinas, occidentales, o de cualquiera otra unión de estados,
donde Cataluña, única patria, pudiera entrar en el futuro, la soberanía catalana no debe tener otras limitaciones que aquellas
que, dentro de la convivencia internacional, partan del espontáneo consentimiento de los catalanes.
A consolidación dos nacionalismos (1900-1930): O País Basco
No país Vasco, o movemento nacionalista presenta un sesgo fondamente católico e
tradicional, dirixido polo PNV que, partindo de planeamentos separatistas, irá suavizando as
súas posturas deica aceptar o xogo parlamentario, cando menos na corrente posibilista do
partido.
O desenvolvemento acelerado da economía vasca, nesta etapa moi diversificada, vai crear
problemas ó nacionalismo. Por unha parte, porque a grande burguesía siderúrxica, naval,
eléctrica, das empresas mecánicas, da banca, etc. vaise vincular ós intereses proteccionistas do
estado central e dos partidos turnantes; pola outra, porque a corrente inmigratoria de poboación
do resto de España dificulta a súa integración nun nacionalismo esencialmente rural, católico,
tradicionalista e moi conservador. As posturas de menosprecio, xenófobas e incluso racistas,
acentúan esta dificultade de asimilación; o emprego cara eles de palabras descalificadoras, como
maketos, vinculará ós recén chegados máis ó pensamento socialista e ó seu sindicato, a UXT, e
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
205
alonxaraos do confesionalismo peneuvista. O PNV creara o seu propio sindicato nacionalista,
Solidaridade de Traballadores Vascos (ELA-STV) no 1911 , e defenderá, na corrente aberriana
maximalista, a independencia política baseada na unidade das familias de Raza Vasca.
Doc. 5/15 Manifesto do PNV (aberri) aprobado na Asemblea de Amorabieta (1922)
El PNV, recogiendo la doctrina nacionalista de Arana-Goiri’tar Sabin en toda su integridad y pureza, proclama ante
el pueblo vasco su confesión de fe y aspiraciones en los siguientes extremos:
1º.- Euzkadi, la nación vasca consciente de si misma, es la única patria de los vascos.
2º.- Euzkadi, por derecho natural, por derecho histórico, por derecho de conveniencia suprema y por derecho de
propia voluntad, debe ser dueña absoluta de sus propios destinos para regirse por si misma en la forma que considere
conveniente.
3º.- El PNV proclama ante Dios y los hombres el derecho de nuestra Patria a regirse libremente y pide el
reconocimiento de todas las naciones.
4º.- Mientras el reconocimiento de este derecho no sea una realidad, el PNV atenderá por cuantos medios legales
estén a su alcance:
a) A la necesidad primordial de conservar y robustecer la raza vasca, base esencial de nuestra nacionalidad.
g) a la conservación, difusión y depuración del idioma vasco Euzkera, signo preeminente de nuestra identidad.
k) Al restablecimiento de los buenos usos y costumbres tradicionales, combatiendo los exóticos que desvirtúan dañosamente
nuestro carácter y personalidad.
5º.- Asimismo, el PNV atenderá cuidadosamente a la educación integramente nacionalista del pueblo vasco,
necesaria para que en el día de su reconocimiento de su libertad pueda asentarla firmísimamente sobre los principios
sabinianos siguientes:
a) Los Estados vascos históricos se reconstruirán libremente; restablecerán en toda su integridad lo esencial de sus leyes
tradicionales, restaurarán los buenos usos y costumbres de nuestros mayores. Se constituirán, si no exclusivamente,
principalmente con familias de raza vasca. Señalarán el Euskera como lengua oficial.
k) Euzkadi, y cada uno de sus estados libremente confederados, serán católicos, apostólicos, romanos, en todas sus
manifestaciones de su vida interna y en las relaciones con los demás pueblos, estableciéndose: sobre una perfecta armonía
entre el orden religioso y el político, entre lo divino y lo humano; sobre lo eclesiástico y lo civil; sobre una incondicional
subordinación de lo político a lo religioso, del Estado a la Iglesia.
A consolidación dos nacionalismos (1900-1930): O Galeguismo
En Galicia o movemento nacionalista ten máis un carácter intelectual que social. Non
contou xamais cas forzas económicas, e moi escasamente ca maioría campesiña, que está nestas
datas rematando o proceso de acceso á propiedade da terra, polo que as súas reivindicación se
asocian ós movementos agraristas, e só esporádicamente e cando se defenden os intereses da
propiedade labrega, á outros movementos. Un exemplo desta teoría sen apoio social témola no
documento que segue:
Doc. 5/16 Antón Vilar Ponte na súa obra “Doctrina nazonalista”, O Ferrol, 1922
“O nazonalismo é un berro que o pobo que se sinte capacitado para gobernárese a si mesmo, sen tutorías alleas,
ceiba, có fin de que o Estado que lle ven servindo de tutor e de guía o recoñeza maior de idade e, pol-o tanto, en disposición
de rexerse por si mesmo.
A nacionalidade é unha sociedade de xentes que, por viviren e teren nascido dentro dun territorio que ofrece
homoxeneidade, isto é, unidade de caracteres xeográficos e morfolóxicos (unidade de clima, de producción de ambiente, etc.)
háchanse tamén unificados pola lingua que empregan, o que determiña un esprito unificado que fai que a nazonalidade sexa a
xeito dun alma colectiva, e que como tal alma disfroite das facultades propias de querere, sentire e pensare.
En termos mais sinxelos, poidera decírense que a nazonalidade é un anaco territorial, mais ou menos grande, dentro
do que existe undidade case perfecta, o mesmo no que fai referencia á terra, accidentes xeográficos, producción, etc, que no
que é producto indirecto d’ela e por ela é conformado e modelado, isto é, o home con todalas súas características e con
todalas súas creacións.
Toda lingoa, polo mero feito da estructura particularísima e diferenzada das demais, dónalle ao pensamento de
qu’ela é esteriorización, modalidade e características especiaes que van laborando unha cultura inconfundible, orixinal..
Como a tarea da nazonalidade de un pobo, para que sexa froitífera, ten que escomezare ineludibelmente pola creación de un
pensare, de un sentire e un querere propios, dunha alma propia e isto soio se consigue có cultivo do idioma natural, froito
inmediato da terra de qu’e espresión.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
206
A nazón, considerada en abstrato, é algo permanente, fixo, i-estático, que non responde na súa estructura e
conformación a creacións humanas sinón que ven a sere o refrexo de unha vontade super-humana e, polo mesmo, que se
hacha en col dos desexos e determiñacións dos homes.
En 1929 unha unión de nacionalistas coruñeses e lucenses, republicanos e membros do
antigo aparato do partido liberal forman unha nova organización política de corte republicano e
autonomista, a Organización Repúblicana Gallega Autónoma (ORGA). O seu obxectivo céntrase
en conseguir unha ampla autonomía para Galicia dentro do que xa se alviscaba como II
República española. O seu primeiro paso destacable foi a participación cas forzas
antimonárquicas no pacto de San Sebastián, agosto de 1930, que ha mostrar a súa forza nas
elección do 31.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
207
A solución política da Dictadura (1923-1931)
O presidente do Goberno M. García Prieto pide ó Rei a destitución do xeneral Miguel
Primo de Rivera polo seu pronunciamento; máis este conta con outros apoios militares, como o
de Sanjurjo, e sobre todo dunha Monarquía crecentemente desacreditada, que se amosa
disposta a gobernar ‘con la Constitución o sin ella’. A negativa rexia á destitución do militar
golpista conduce ó xefe do ejecutivo, perdida a confianza do rei, a presentar a dimisión, que
aproveita o monarca para designar a Primo de Rivera presidente dun Directorio Militar.
Nun contexto europeo de crise na postguerra, tanto económica, como política, social e
cultural que está dando os seus últimos coletazos, antes da recuperación, España sofre a
chegada destes factores que facilitarán o apoio social ó golpe de Estado.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
208
Doc. 5/17 A proclama de Primo de Rivera (setembro de 1923)
AL PAÍS Y AL EJÉRCITO
Españoles:
Ha llegado para nosotros el momento más temido que esperado de recoger las ansias, de atender el clamoroso
requerimiento de cuantos amando la Patria no ven para ella otra salvación que libertarla de los profesionales de la política,
de los hombres que por una u otra razón nos ofrecen el cuadro de desdichas e inmoralidades que empezaron el año 98 y
amenazan a España con un próximo fin trágico y deshonroso. La tupida red de la política de concupiscencias ha cogido en sus
mallas, secuestrándola, hasta la voluntad real.
Pues bien, ahora vamos a recabar todas las responsabilidades y a gobernar nosotros u hombres civiles que
representen nuestra moral y doctrina. Basta ya de rebeldías mansas, que sin poner remedio a nada, dañan tanto y más a la
disciplina que está recia y viril a que nos lancemos por España y por el Rey.
Este movimiento es de hombre: el que no sienta la masculinidad completamente caracterizada, que espere en un
rincón, sin perturbar los días buenos que para la Patria
preparamos. ESPAÑOLES: ¡VIVA ESPAÑA Y VIVA EL REY!.
No tenemos que justificar nuestro acto, que el pueblo
sano demanda e impone. Asesinatos de prelados, ex
gobernadores, agentes de la autoridad, patronos, capataces y
obreros; audaces e impunes atracos; depreciación de moneda;
francachela de millones de gastos reservados; sospechosa
política arancelaria por la tendencia, y más porque quien la
maneja hace alarde de descocada inmoralidad; rastreras
intrigas políticas tomando por pretexto la tragedia de
Marruecos; incertidumbre ante este gravísimo problema
nacional; indisciplina social, que hace el trabajo ineficaz y
nulo, precaria y ruinosa la producción agrícola e industrial;
impune propaganda comunista; impiedad e incultura; justicia
influida por la política; descarada propaganda separatista;
pasiones tendenciosas alrededor del problema de las
responsabilidades y..., por último, seamos justos, un solo tanto a
favor del Gobierno, de cuya savia vive hace nueve meses
merced a la inagotable bondad del pueblo español, una débil e
incompleta persecución al vicio del juego.
Hai que interpretar ó novo réxime como un intento decidido de salvar ó Rei, ainda a costa
de suprimir o Estado de dereito de base constitucional. Por eso, as súas primeiras medidas serán
a disolución dos órganos electivos e lexislativos (Congreso e Senado), nos que se integraban os
representantes dos electores, dos Concellos democráticos, suspensión da Constitución, das
garantías e dereitos constitucionais, sustitución das autoridades civís por militares, cunha
militarización da sociedade civil, da orde pública e o paso á jurisdicción militar; a prohibición de
todo partido e actividade política, ilegalización do sindicato anarquista da CNT, anque permite á
UXT de tendencia socialista; pasa a gobernarse por Decreto ó asumir o Dictador o poder
Ejecutivo; incruso a orde pública pasará a ser controlada polo Somatén, especie de Milicia Civil.
Doc. 5/18 Circular suspendiendo las garantías constitucionales y destituyendo a los gobernadores civiles
Excmo. Sr.: en uso de las facultades que me confiere el Real Decreto de esta fecha,
Vengo en disponer lo siguiente:
Art. 1º Se suspende temporalmente en todas las provincias del Reino las garantías expresadas en los artículos 4º, 5º, 6º y 9º, y
párrafo primero, segundo, y tercero del artículo 13 de la Constitución.
Art. 2º Se confirma el estado de guerra declarado por los capitanes generales de las regiones de Baleares y Canarias, cesando
desde luego en sus funciones los gobernadores civiles de todas las provincias, cuyo cargo quedará encomendado a los
respectivos gobernadores militares de las mismas y en el caso de que éstos no residan en la capital, se hará cargo del
gobierno el jefe militar más caracterizado, con residencia permanente en ellas.
Dios guarde a Vuecencia muchos años. Madrid, 15 de septiembre de 1923.
El presidente del Directorio Militar, Miguel Primo de Rivera y Orbaneja. Señor.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
209
En todo caso, a súa atención prioritaria, alomenos nos primeiros anos, centrouse na
solución do impopular conflicto marroquí, solventado tralo desembarco de Alhucemas de 1925 e
ca axuda francesa.
O dictador entendía a solución coma provisional, pero o seu proxecto político será
incapaz de organizar un modelo de Estado coma o da Italia fascista, limitándose a implantar un
réxime autoritario no que se quixeron ver intencións rexeneracionistas.
As circunstancias permiten, en 1925, a transformación do Directorio Militar en civil, o
que supuña unha apertura política da Dictadura, que contempla a convocatoria dunha Asamblea
Nacional, Cámara Corporativa de carácter exclusivamente consultivo. A ela concorrirán as
forzas máis conservadoras que pretendían aglutinarse nun modelo de partido único chamado
Unión Patriótica. Tamén se prohibe o emprego de idiomas diferentes ó castelán e símbolos,
como a bandeira ou o himno, distintos ó español nas escolas
Estas intencións contaron coa oposición dos intelectuais e coa presión social dos grupos
políticos de esquerda, o que propiciou a crise definitiva da Dictadura en 1929. As súas propostas
xa non eran tampouco aceptadas polos grupos oligárquicos, alarmados polas propostas de
reforma fiscal dos ministros do Gabinete.
Doc. 5/19 Primo de Rivera, no xornal ‘La Nación’, de abril de 1929, aclara os obxectivos da Unión Patriótica
La Unión Patriótica, que de lo que más puede seguir presumiendo, aparte su gestión administrativa y ciudadana, es
de haber mantenido su carácter apolítico, pues en ella, como ocurre por semejanza con el Somatén, aunque sea muy otra su
misión, caben todas las personas de orden, por muy dispares que sean sus idearios técnicos y políticos, pues nada tienen que
ver unos y otros con el apoyo que es obligado prestar, cuanto más organizado mejor, a todo Gobierno, ya que el único
verdadero gran partido político que en España existió siempre hasta el advenimiento de la Dictadura, salvo los que alguien de
alta y sincera mentalidad llamó mesnadas reunidas para el reparto del botín, fue el de los ingobernables y anarquizantes, en
el cual los había también de todos los idearios y formaron su unión o, por lo menos, su frente único, que no hace mucho se ha
tratado de reorganizar; pero tal unión no era precisamente esta patriótica que el Régimen, desde su advenimiento viene
propulsando, sino, por el contrario, la que puso a la Patria en trance de muerte e ignominia.
Si se hubiera de considerar a la Unión Patriótica como un partido político, y nada más lejos del deseo que eso, ya
sería más fuerte que todos los conocidos y, como tal, no tendría inconveniente en contender con otros; pero es que la
Dictadura ha considerado esencial para la curación del país que tiene a su cargo, la dieta política mientras ella actúe, y por
eso ni ha creado partido sino que ha requerido y organizado aportaciones ciudadanas, ni autoriza la actuación de otros, ni de
sus propagandas perturbadoras.
A derradeira oportunidade da Monarquía representouna a opción Berenguer —a
‘Dictablanda’—, que pretendeu trazar o camiño cara a recuperación da democracia política, con
recuperación de certas libertades, retorno de exiliados, devolución dos escanos municipais os
que estaban en 1923, antes do golpe de Estado, incruso ca convocatoria o sete de febreiro de
1931 de cortes legislativas, anque dará marcha atrás unha semana despois, ó tempo que presenta
a renuncia á presidencia do goberno.
A designación doutro militar para continuar o camiño de volta á democracia non parece
consolidarse pola perda de prestixio do Rei, patente no Pacto de San Sebastián, onde se
plantexou unha alternativa democrática e non monárquica. En agosto de 1930 reúnense alí
vellas e
novas xeneracións de republicanos, iniciando unha dirección coordinada, que se
concretou na formación dun Goberno provisional republicano, presidido por Niceto Alcalá
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
210
Zamora. A práctica totalidade dos intelectuais apoiarán o ideario republicano desde a
Agrupación al Servivio de la República, inspirada por José Ortega y Gasset.
Doc. 5/20 José Ortega y Gasset, no seu artículo Delenda est Monarchia denuncia o ‘Error Berenguer’
Y no vale oponer a lo dicho que el advenimiento de la Dictadura fue inevitable y, en consecuencia, irresponsable. No
discutamos ahora las causas de la Dictadura. Ya hablaremos de ellas otro día porque, en verdad, está aún hoy el asunto
aproximadamente intacto. Para el razonamiento presentado antes la cuestión es indiferente. supongamos un instante que el
advenimiento de la Dictadura fue inevitable. Pero esto, ni que decir tiene, no vela lo más mínimo el hecho de que sus actos
después de advenir fueron una creciente y monumental injuria, un crimen de lesa patria, de lesa historia, de lesa dignidad
pública y privada. Por tanto, si el Régimen la aceptó obligado, razón de más para que al terminar se hubiese con leal
entereza, con nacional efusión, abrazado al pueblo y le hubiese dicho: Hemos padecido una incalculable desdicha. La
normalidad que constituía la unión de los españoles se ha roto. La continuidad de la historia legal se ha quebrado. No existe
el Estado español. ¡Españoles: reconstruid vuestro Estado!
O último goberno da época constituirase en febreiro de 1931, presidido polo almirante
Aznar, quen se responsabiliza da convocatoria dunhas eleccións municipais que conducirán a
proclamación da Republica.
Puntos de análise da dictadura de Miguel PRIMO DE RIVERA e sucesores (19231931)
1.- Contexto internacional.:
Tra-la 1ª Guerra Mundial aumenta a presión social que tende cara a democratización
dos reximes liberais (sufraxio feminino, ampliación das libertades, pagos polos sacrificios en
defensa da Nación);
Despois da depresión da postguerra (1919-23) que afecta a producción, ós intercambios
comerciais, ás finanzas públicas e privadas, ó sistema monetario internacional, etc. Logo
prodúcese un importante desenvolvemento económico (prosperidade económica dos
anos 20) de tipo capitalista, recuperación das destruccións e problemas da postguerra.
O medo á revolución comunista ( Revolución e réxime comunista en Rusia= a URSS
desde 1917), e as revoltas sociais e políticas de todo tipo, fomenta os gobernos autoritarios e
fascistas en Europa (Italia..) , e a crise do sistema liberal.
A crise cultural ca perda da fe no progreso e a razón que viña sostendo as estructuras
intelectuais e a cosmovisión do pensamento crítico, librepensador, racionalista, que acude a
correntes baseadas na intuición, nos sentimentos (irracionalismo), na muda do “cogito, ergo
sum” ó “obedece e non penses”.
2.- Factores que facilitan o xurdimento da dictadura de Miguel PRIMO de RIVERA
(1923-1930):
Descontento e temor da burguesía ante:
-Diminución dos beneficios económicos (especulativos) dos anos anteriores: España
beneficiouse da súa neutralidade no conflicto mundial, cando remata a guerra descenden as
exportacións (políticas proteccionistas), os beneficios industriais (cesa o suministro de
productos agrarios e industriais aos paises belixerantes), peche empresarial = paro.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
211
-Descontento e crise social: forte conflictividade social (trienio bolxevique 1918-1921),
violencia, represión,
medo ó incremento e radicalización da violencia social que podería
desembocar nunha revolución marxista, anarquista (terrorismo do anarquismo, pistolerismo da
patronal, como o gansterismo americano e os sindicatos amarelos: E. MENDOZA, La verdad del
caso Savolta; o film Saco e Vanzzetti, etc.
-Crenza, por parte da patronal, a Igrexa, a aristocracia, incluso intelectuais e unha parte
moi abundante das clases medias, de que un réxime político autoritario solucionaría os
problemas e controlaría os riscos de radicalización social, tal como acontecera un ano antes na
Italia de Victor Manuel III e o Duce, B. Mussolini.
Descontento do exército- crise militar:
-Oposición e descontento de moitos oficiais que criticaban o sistema parlamentario como
un sistema débil que levara á crise do 98, ao desastre del Barranco del Lobo (1909) e de Annual
(1921). Ver Doc. 3 das PPAU.
-Manifestan tamén , os militares, fortes críticas contra o recoñecemento de ideoloxías
nacionalistas, xa que eles considéranse os defensores do centralismo e da unidade da patria (ver
1905-1906 e Doc. 1 das PPAU de xuño, 2005).
-As revoltas sociais (Doc. 2 das PPAU de xuño, 2005), e o risco dunha anarquía social
serán outro dos motivos de descontento militar.
Crise do sistema político da Restauración:
Constante inestabilidade da situación política: sucesión de gobernos diferentes, división
dos partidos, folgas, radicalización social, pistolerismo; derrotas militares....
Descrédito do sistema electoral: manipulación dos resultados electorais, caciquismo.
Crise de Marrocos: o Desastre de Annual (Doc. 3 das PPAU de xuño, 2005)
O interese da propia coroa:
Alfonso XIII apoia un réxime autoritario que limitara ante a opinión pública a súa
responsabilidade polos feitos que se sucedían, evitando as críticas, na liña do acordado dende a
etapa de Cánovas.
A conxunción de todos eses elementos, leva a pensar na necesidade dun remedio
indispensable para esa situación, fóra do marco constitucional.
3.- Inicio da dictadura de Primo de Rivera: O Golpe de Estado (13 -IX-1923):
Xustificación do golpe de Estado:
Primo de Rivera inicia un pronunciamento (golpe de Estado) en Barcelona; ten o apoio de
outros militares: Sanjurjo.... O rei non atende a petición de destitución do golpista que fai o xefe
do goberno, polo que, desautorizado polo monarca, aquel presenta a renuncia e Alfonso XIII
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
212
encarga a Primo de Rivera que ocupe “el cargo de Presidente del Directorio Militar
encargado de la gobernación del Estado”.
De seguido Primo de Rivera fai público o seu Manifiesto al País y al Ejército onde
expón as razóns da sublevación (ver Doc. 5 das PPAU, o doc. 1/17):
-a corrupción dos políticos, que non son verdadeiros patriotas
-o fracaso da política exterior: desastre de Annual
-o risco que para a unidade da patria supoñen os nacionalismos periféricos
-desorde social: violencia, folgas (asesinatos de prelados, axentes da autoridade ) (ver
docs. 3/65, 66, 67 e 68).
-só o exército, dirixido por el, pode mellora-la situación facendo un goberno forte (eliminando
aos caciques, a indisciplina social, as amenazas para a unidade nacional), xa que reúnen as
cualidades necesarias : virilidade e patriotismo.
4.- Evolución da Dictadura de Primo de Rivera: subetapas:
O DIRECTORIO MILITAR (1923-1925):
4.1.-Nomeamento: O rei acepta o nomeamento de Primo de Rivera
Primo de Rivera conta con numerosos apoios para empezar o seu goberno: o exército,
igrexa, burguesía, aristocracia: considérano un restaurador da paz social. Só o Partido
Comunista e a CNT se opoñen; xa que o Partido Socialista Obreiro Español (PSOE) e a UGT,
non se enfrontan, nos comenzos co novo réxime que permitirá a súa existencia pública; só
cambia a situación a partir de 1929 cando é evidente a crise da dictadura.
Intelectuais universitarios (Unamuno, Blasco Ibáñez) tamén critican o golpe militar.
4.2.-Características ideolóxicas e políticas da dictadura:
O Directorio Militar pretendeu solucionar aqueles problemas cos que xustificaran o Golpe
de Estado: a subversión social, crise de Marrocos, bancarrota económica. Nesa dirección empeza
por difundir unha ideoloxía rexeneracionista: falan dun programa de goberno que poña
solución ás anteriores cuestións: defensa do nacionalismo de Estado, control do caciquismo,
defensa da orde pública....
Os pasos concretos encamiñáronse a:
-suprimir o marco constitucional, incluidos os dereitos civís, políticos, sociais e con elo as
garantías constitucionais; disolución das Cortes, cese das autoridades civiles, prohibición das
actividades políticas de partidos, sindicatos, militarización da orde pública... e dereito do
dictador a gobernar por medio de decretos.
-establecer un marco político dictatorial:
a) Primo de Rivera proclamouse Presidente do Directorio, poder executivo, e con relación
directa co rei.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
213
b) Suspensión das garantías constitucionais (estado de guerra): non se recoñece o marco
de dereitos e liberdades
c) Supresión dos representantes elexidos por sufraxio para formar as Cortes
d) Supresión dos concellos: aparecen as Juntas Municipais formadas polos maiores
contribuintes (os máis ricos), desaparecen todos os sistemas electivos.
e) Cese dos gobernadores civiles sustituídos por personal militar
f) Disolución, ilegalización e persecución da CNT
g) Organización dunha milicia civil (somatén) adicta á dictadura para controlar a orde
pública.
h) Creación da UNIÓN PATRIÓTICA: (U.P.= upistas) (ver artigos de prensa).
Defínese como un partido apolítico= queren diferencialo dos “corruptos partidos políticos” do
sistema liberal. Será impulsado desde o poder e non conta con apoio popular. A Unión
Patriótica, defende como principios: -a orde, obediencia, disciplina
-os valores relixiosos
-a monarquía e o nacionalismo español
O único logro induscutible nesta etapa da dictadura foi a solución do conflicto marroquí:
-diminución progresiva das tropas, e retirada das tropas a partir de 1924
-protesta dos militares africanistas (Francisco Franco), que reclaman unha ofensiva
militar contra os líderes africanos rebeldes (Abd el Krim)
-desembarco de Alhucemas: contra as tropas de Abd el Krim que atacaran a zona de
protectorado francés. Derrota dos rebeldes, poucas baixas (16 mortos), rendición de Abd el
Krim
O DIRECTORIO CIVIL (1925-1930):
Prodúcese a sustitución do Directorio Militar polo chamado Gabinete Civil, formado
por militantes da Unión Patriótica e militares. Os rasgos fundamentais desta etapa foron:
.- No aspecto político: - A ASAMBLEA NACIONAL CONSULTIVA, 1927:
Trátase dunha cámara corporativa e autoritaria formada por representantes das
institucións locais, da administración central ou de actividades considerados como
representantes sociais escollidos desde o poder (desaparece o sufraxio universal)
Só era consultiva, dependía do goberno que consultaba as súas decisións.
No aspecto social - CORPORACIÓNS: A Organización Corporativa do
Traballo
É unha norma política que obriga a creación de comités (representacións) de obreiros e
patróns, co mesmo número= paritarias.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
214
A súa finalidade era: regulamenta-las relacións entre capital e traballo, para voltar “a
orde” no traballo, incrementando a producción.
.- No aspecto económico: A potenciación do desenvolvemento económico
Etapa do capitalismo de Estado:
Na dictadura de Primo de Rivera intensifícase a acción do Estado na economía:
. Regulamentación polo Estado do funcionamento do mercado interior: O
goberno regula os precios, os sectores productivos.
. Fomenta a producción interior: Querían evitar que algúns sectores productivos
que consideraban básicos para a economìa (enerxia, comunicacións..) estivesen controlados por
empresas estranxeiras.
O Estado axuda con subvencións, e favorecendo o consumo de productos nacionais.
. Aplica unha política de obras públicas: O Estado encárgase da construcción de:
vías férreas, carreteras, obras hidraúlicas
. Crea
monopolios: Crea empresas relacionadas con determinados servicios ou
productos, en réxime de exclusiva: Compañía Telefónica, (1924), Compañía Arrendataria del
Monopolio de Petróleos (CAMPSA) (1926) Iberia (1927).
A CAÍDA DA DICTADURA:
A crise económica internacional de 1929 fomentou o nacionalismo económico,
desbaratou as iniciativas do goberno, detivo o crecemento e tivo como consecuencia problemas
económicos e sociais: sobreproducción, paro....problemas de desavenencias militares forzaron a
dimisión.
En xaneiro de 1930 Primo de Rivera presenta a dimisión ao rei. Pero xa a partires de 1928
os diferentes grupos vanse xuntando nunha oposición total á dictadura.: republicanos,
socialistas, nacionalistas, intelectuais, estudantes...
Dimite Primo de Rivera, Alfonso XIII encarga ao xeneral Dámaso Berenguer que
forme un novo Goberno, desexando voltar a un marco constitucional (1876) e a recuperación
dos dereitos e liberdades.
A oposición increméntase, incluíndo no cambio á propia monarquía. Pacto de San
Sebastián (agosto de 1930).
Dámaso Berenguer fai un censo electoral para, concluido, convocar Cortes. Esto acontece
o 7 de febreiro de 1931; ante o auxe da oposición recúa e promete elección municipais. O seu
sucesor, o almirante Juan Bautista Aznar convoca as Eleccións municipais para o domingo,
12 de abril de 1931.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
215
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
216
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
217
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
218
Os cambios na actuación militar
O Exército na etapa de Alfonso XIII
Os distintos gobernos da época procurarán atender as reivindicacións militares e definir ó
Exército como depositario dos ‘tradicionales valores de lo español’ , ´encarnación das esencias
patrias`, etc. O Monarca adopta moi a miúdo unha actitude e estética filo-militar,
considerándose a encarnación dos sentimentos patrióticos defendidos dende o canovismo como
parte da esencia misma de España. Desde esta perspectiva non é estrano que o Exército se
manteña coma un importante grupo de presión, que intervén crecentemente no xogo político,
actúa na vida civil, e que adquire un protagonismo decisivo na Dictadura.
O debate da “Lei de Represión de
delitos contra a Patria e o exército”, coñecida
como “lei de Xurisdiccións” (20 de marzal de
1906), e a súa aprobación despois do asalto
por
parte
de
militares
de
graduación
(capitáns) contra instalacións de prensa
nacionalista catalana, como “La Veu de
Catalunya” e a revista satírica “Cut-Cut”, por
considerar algunha das súas manifestacións
como atentatorias o “honor militar”, primeiro
deixaba
impune
un
atentado
contra
o
principio constitucional da “Liberdade de
expresión”, segundo, reforzaba as atribucións
e competencias dos militares ó someter á súa xurisdicción os considerados delictos contra a
unidade da patria, o honor castrense ou os atentados ós símbolos da Nación, como a bandeira e
o himno, que poideran ser emitidos e publicados pola prensa e propaganda de calquera índole, e
terceiro deixaba nas mans dos militares, que se convertían en xuíz e parte, a determinación da
existencia ou non de delicto. Todo elo significou unha extralimitación rexia e unha decisión
anticonstitucional, porque implicaba a ruptura da unidade de fuero do sistema canovista ó
traspasar ó exército unha jurisdicción que non lle correspondía, e porque supoña unha
bancarrota do poder civil e dos tribunais de xustiza ordinaria ante outros poderes, neste caso o
militar.
Desde a Semana Trágica, os gobernos progresistas tratarán de extender as obrigas
militares a tódolos cidadáns —Ley Canalejas de 1910—. Sen embargo, as quintas continuaron
sendo clasistas, pois os grupos máis acomodadas seguiron dispoñendo de fórmulas de redención
mediante o diñeiro, ca creación do "soldado de cuota" quen previo pago de 2.000 ou 1.000
pesetas reducían a estancia no servicio militar dos tres anos normais a 5 ou 10 meses
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
219
respectivamente. A resistencia ás quintas, recurrente na historia militar do país, ou as protestas
e manifestacións sociais serán a resposta das clases traballadoras ó longo de todo o período. Isto
explícase polo elevado coste humán do servicio militar que, en ocasións sometía ó recluta a
sucesivos reenganches.
P o r c e nt a x e sob r e o ga st o t o t a l do Est a do ( 18 9 9 - 19 3 5 )
30
28
26
25
23
23
20
19
17
15
10
6
5
5
4
4
3
3
0
Def ensa
Educaci ón
1899-1906
1907-1914
1915-1919
1920-1923
1924-1929
1930-1935
19
23
23
28
26
17
3
4
3
4
5
6
Doc. 5/22 O rexeite social ós reclutamentos nun poema publicado na prensa de 1909
La madre del soldado número 73
Fue a la guerra el hijo mío,
¿No le crié con mis pechos?
¡La otra madre!... ¿Qué
fue a la guerra a pelear;
¿No le tuve en mi regazo?
derechos
si una bala me le mata
¿No lloré cuando él lloraba?
alega para quitármelo?
ya no le veré jamás.
¿No me llenaba de espanto
¿Qué es lo que le debe a ella?
No olvidaré a aquellos
sólo al notar que algún día
¡Opresión,
impuestos
hombres
despertaba un poco pálido?
bárbaros,
que, diciendo ser honrados,
Si trabajé para darle
cargas de caballería...
Al hijo de mis entrañas
abrigo, paz y descanso,
Y otras cosas que me callo!
de mis brazos me arrancaron.
si reí con sus sonrisas,
¡Devuélvame al hijo mío!
Y eso que les suplicaba,
si gocé con sus halagos,
¡Devuélvanmelo por tanto,
temblorosa y de rodillas
si velé cuando él dormía,
que no es ella la llamada
y torciéndome las manos,
si le amaba y le amo tanto,
a arrancarle de mis brazos!
les imploraba clemencia
¿quién es osado hasta el punto
Mas ¡ay! que impíos los
en nombre de mi quebranto.
de venir a disputármelo?
hombres
Yo no sé de qué deberes
—¿Que va a defender a la
que horrores tales mandaron
y de patria ellos me hablaron,
patria,
ni oyen mi voz condolida
pretendiendo convencerme
que es su madre? —¡No,
ni me devuelven mi encanto.
con argumentos extraños,
insensatos!
de que a luchar en el África
¡Su madre soy yo, yo sola!
¡Fue a la guerra el hijo mío,
se halla mi hijo obligado.
¡Yo que mi sangre le he dado!
fue a la guerra a pelear;
¡Obligado!... Mas ¿por quién?
¡Yo que a besos le comía,
si una bala me le mata
¿No soy yo quien en él mando?
durmiéndole con mis cantos!
ya no le veré jamás!
A creación das academias militares, como a de Zaragoza no 1929, e que encargará a
Francisco Franco Bahamonde a súa dirección, permitiu á oficialidade do Exército alcanzar unha
maior profesionalización, e tamén unha máis importante consideración social. Pola súa banda, a
política africanista ofreceríalles a posibilidade de rápidas carreiras, o que non deixa de escindir a
profesión militar: aqueles que defenden unha estratexia de ascensos rápidos mediante méritos
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
220
na campaña colonial, fronte ós que pretendeu un riguroso respecto ó escalafón, controlado polas
directrices das Juntas de Defensa, que foron entendidas polos seus detractores como unha
especie de sindicato de militares. Serán definitivamente abolidas polo goberno no 1922.
Con Primo de Rivera os militares sentiranse cómodos e sintonizan coas súas ideas de
garantía da orde pública e a política africanista. O dictador compensaraos cunha mellora da súa
situación económica e cunha participación activa nos gobernos. É evidente que, na medida en
que se desgasta o réxime parlamentario, refórzase o papel do Exército, que consume ó longo de
toda a etapa unha parte notable do orzamento do Estado.
Marrocos: un espacio colonial conflictivo
No marco do proceso imperialista no que participan tódalas potencias europeas, España
buscará no norte de África un espacio xeográfico de expansión que servira, ó mesmo tempo,
para restaurar un prestixio militar moi cuestionado desde 1898. A Conferencia de Algeciras, de
1906, cerra a competencia colonial sobre a zona, que se abrira na Conferencia de Berlín, de
1885. Esta opción significaba o traslado do eixe político desde o Atlántico ó Mediterráneo, e a
toma de postura por un planeamento africanista. Nela participarán con entusiasmo os militares
españois, que alí atopan a oportunidade dunha carreira profesional acelerada.
O sentimento dos grupos políticos cara a esta política é diverxente. Verase apoiada polo
conservadores e rexeitada polas correntes máis progresistas, que na política africana ven un
coste inxustificado de homes e diñeiro.
A cuestión africana será un referente, cando non detonante, para os grandes conflictos
sociais da época, como en 1909, 1917 e 1923.
Doc. 5/23 Un intelectual denuncia, en 1921, a situación africana
La obra de España en Marruecos es contra ley. No podemos tener en África el ejército que hemos mandado allí, ni
entrar a tambor batiente disparando contra las cabilas. El artículo 1º del convenio franco-español de noviembre de 1912, es
terminante: "el Gobierno de la República francesa —dice— reconoce que en la zona de influencia española toca a España
velar por la tranquilidad de dicha zona y prestar su asistencia al gobierno marroquí para la introducción de todas las
reformas administrativas, económicas, financieras, judiciarias y militares de que se necesite". ¿En qué ha sido cumplida? En
nada. España ha producido el más escandaloso desorden en la zona africana. No ha respetado la propiedad, ni la autoridad,
ni las costumbres de los moros. Violentamente se ha alzado contra todo. Allí donde debía asistir al poder marroquí, ha
establecido el poder militar; allí donde debía ser custodia ha sido fuerza arrolladora; allí donde podía colaborar dignamente
y públicamente con las fuerzas indígenas representativas, ha parlamentado sórdidamente, humillando, con él, con el
estipendio y la misión, la propia autoridad y la autoridad delegada. Ha sido contra ley y contra razón. Porque la razón nos
enseñaba: Primero: que una obra dedicada a la elevación del moro, elevando la categoría de sus instituciones
fundamentales, era una obra de colonización que, si no obtenía otras ventajas, para España tendría la ventaja suprema de ser
una obra que inmortaliza la Historia. Segunda: que una guerra de conquista enseña a guerrear al conquistado, y que si en el
conquistador el caudillo de la conquista no existe, este caudillo surge inopinadamente entre las filas de los conquistadores
que se defienden. España, el pueblo de Sagunto, Covadonga, del Dos de Mayo, no debía olvidar estos rasgos sicológicos que
aparecen en todas las nacionalidades oprimidas
A evolución política africanista incrementará as dificultades a partir de 1920. A derrota de
Annual no 1921 provocará unha convulsión política trala que se esixiron responsabilidades,
incluso a Alfonso XIII. A difícil situación remata ca proclamación da Dictadura de Piguel Primo
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
221
de Rivera, que pretende dar unha solución satisfactoria á guerra, exculpando ó Rey das
responsabilidades descubertas no Espediente Picasso.
.
O acordo con Francia permitiu o desembarco na bahía de Alhucemas, e o ataque por
sorpresa das posicións marroquíes. A zona quedaría definitivamente pacificada a mediados de
1926.
Doc. 5/24 Información gubernativa sobre o abandono de posicións africanas
La desmesurada extensión de las diversas líneas militares tendidas en el territorio, la existencia de las cavilas
armadas dejadas a retaguardia; pretender en tales condiciones adelantar temerariamente en el territorio insumiso y foco de
rebeldía sin medios adecuados ni preparación política, fiando en el azar y contando con la estrella, en demanda de la bahía
de Alhucemas; fiar la seguridad del territorio de retaguardia al cúmulo de posiciones dispersas, deficientemente organizadas,
mal abastecidas y guarnecidas, con disgregación de las fuerzas y constituyendo en sí mismas grave cuidado y compromiso; la
falta de líneas escalonadas de apoyo para el caso de un obligado repliegue, eventualidad descartada de los cálculos del
mando; y una vez provocados los sucesos, la acumulación apremiada en el frente, amenazado de todas las fuerzas disponibles
de toda la región con desguarnecimiento de la plaza [Melilla], haciendo irreparable por el fatal concierto de todas dichas
circunstancias las consecuencias del descalabro y de la desastrosa retirada, sobrevenida impensadamente para el Mando.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
222
COMPOSICIÓN DE TEXTO (Xuño-2005)
OPCION 2
Un rasgo destacado na España contemporánea é a reiterada intromisión do Exército na vida política. O pulo do
líberalismo durante a crise do Antigo Réxime (Doc.l), o apoto ás súas diferentes faccións no período isabelino (Doc.2) e mesmo
a promoción da democracia en 1868 marcan as súas actuacións iniciais; pero a partir da Restauración (Doc.3) irán gañando
terreo posturas cada vez máis conservadoras e reaccionarias, que cristalizarán no século XX en fórmulas autoritarias (DocsA e
5), coa longa ditadura franquista como máxima expresión. Lembra que na túa exposición debes referirte aos documentos
propostos, pois non se trata de elaborar un tema á marxe dos mesmos.
Doc.l.-Manifesto que dirixe á Nación Española Juan Díaz Porlier o 21 de setembro de 1815:
“O noso obxecto é o de España enteira: unha monarquía sometida a leis xustas e sabias, e constituida
dunha maneira que sexa garantía, o mesmo das prerrogativas do trono que dos dereitos da nación. Pedimos a
convocatoria de Cortes nomeadas polo pobo, e que estas teñan liberdade de facer na Constitución proclamada
polas Cortes extraordinarias, os cambios que esixe a nosa situación (...). Firmes na nosa resolución, non
deixaremos as armas (se nos vemos na obliga de recorrer a elas) antes de obter o que pedimos”.
Doc.2.-Así interpreta un comentarista da época a presenza militar na política (Elpensamiento de la nación,
1846):
“As queixas contra a preponderancia militar datan xa de moito tempo; hai longos anos que as fraccións
liberáis se acusan unhas as outras polos estados de sitio; e unha provincia en estado de sitio é unha provincia
entregada ao poder militar. O que en 1834 e 1835 dicían os progresistas contra os moderados, dixeron os
moderados contra os progresistas en 1836 e 1837; ata 1840 tocoulles a quenda aos progresistas repetir os
mesmos cargos, que logo reproduciron os moderados ata 1843; desde o pronunciamento de xuño do mesmo ano,
quéixanse outra vez os progresistas. Se algún día os moderados sucumben, é probable que os progresistas lles
ofrecerán abundantes motivos para a terceira edición de idénticas reclamacións. O nome das persoas e dos
homes non signifi ca nada: o feito é o mesmo. Desde a morte de Fernando VII a preponderancia estivo no poder
militar (...); as cortes e os ministerios non pudieron facer nada contra a forza das armas”.
Doc.3.-O historiador Raymond Carr analiza a influencia militar na política da Restauración:
“Ata a Restauración da monarquía en 1874, o instrumento efectivo de protesta e cambio políticos foi o
Exército, que parecerá perder este papel como consecuencia da “desmilitarización” da política realizada por
Cánovas. Ata 1923, agás o levantamento republicano de Villacampa, ningún xeneral iniciou un pronunciamento.
Esta apariencia civil da vida política da Restauración é engañosa: os xenerais deixaban a política aos civís
só a condición de que estes non tocaran o Exército e de que eles mesmos seguiran a ser fi guras infl uíntes na
vida política. O tenente xeneral Martínez Campos (...) era consultado en tódalas crises políticas importantes, e a
España conservadora dirixírase ao xeneral Polavieja para que a salvara en 1898-99 (...). O ministro da Guerra foi
sempre un xeneral, e o orzamento militar unha “reserva sacrosanta” ante a cal os políticos civís experimentaban
inhibición total”.
Doc.4.-Declaración ante a
prensa de Primo de Rivera, 16 de
setembro de 1923:
“Eu non son un ditador.
Ninguén pode, con xustiza, aplicarme
esta denominación. Son un home a
quen os seus camaradas de armas,
acaso erróneamente, honraron coa
difícil
misión
de
dirixir
a
reconstrucción da Patria”.
Doc.5.-O xeneral Franco,
caudillo de España, na compaña de
Adolf Hitler en 1940:
A IGREXA: Resistencia ó cambio
Desde a Restauración a Igrexa preocupouse pola súa reorganización xeral. A principios
do século existen numerosas comunidades masculinas e femininas, moitas delas orientadas á
asistencia social. Esto permite á institución controlar, dun ou doutro xeito, ós membros de
tódolos grupos sociais. O político que tivo unha actuación máis directa fronte ó poder
eclesiástico foi José Canalejas quen, ante a oleada de manfestacións anticlericais aprobou a
Ley del candado (1910) que limitaba a entrada de novas órdes relixiosas no país e pretendeu
unha separación estricta entre Igrexa e Estado, o que non se acadou.
Doc. 5/26 Opinión de Unamuno sobre
a relixiosidade do pobo:
Para el pueblo español, ser
católico se reduce a ser bautizado, a
casarse por la Iglesia y ser enterrado
religiosamente . Este pueblo no profesa
ya la fe católica . La aristocracia, la
burguesía católica practican no en
virtud de sentimientos religiosos, sino de
resentimientos políticos . Para ellos, la religión no es algo para consolar al pueblo sino aquello que dicen ser un freno
para contener a las masas, un método para conservar el orden de sus negocios.
Doc. 5/25 Situación do clero español en 1900-1930
1910
1930
Total incluido no censo de poboación
98.102
136.181
Porcentaxe sobre o total da poboación española 1,48%
1,61%
Varóns
54.734
71.103
Femias
43.368
65.078
Crero secular
35.011
29.969 (1920)
Crero regular
54.738
67.812(1920)
Sen embargo, a Igrexa é unha institución tradicional que se identifica coa ideoloxía dos
grupos máis conservadores do país, precisamente aqueles que lle van permitir recuperar boa
parte do patrimonio perdido coas desamortizacións. O seu enfrontamento cos grupos obreiros
aparece claro en movementos como a Semana Trágica de 1909 ou a folga xeral de 1917, que
teñen claros planeamentos anticlericais. Fronte a estes grupos, a institución eclesiástica non
dubidará en conformar sindicatos católicos, cunha ampla ascendencia no medio rural,
xogando co baixo desenvolvemento intelectual da poboación campesiña.
A Igrexa non dubidou en dotarse de eficaces voceiro como o diario El Debate, fundado
en 1911 por Ángel Herrera.
Doc. 5/27.- Episcopado á Nación, 1 de marzal de 1922, “sobre os perigos da sociedade e os seus remedios: unha
grande campaña social”
En los tiempos que alcanzamos, los peligros se denuncian a sí mismos con siniestras llamaradas y con satánicos
rugidos; el orden y la paz sociales están socavados por ideas y por hechos aterradores; las familias se desmoronan; el
obrero sufre y hace sufrir; la autoridad es impotente para contener el desbordamiento de vicios, ambiciones y venganzas;
la ignorancia y el descreimiento son frecuentes en todas las clases sociales.
9.- Oportunamente nombrará el Episcopado las juntas y comisiones que han de llevar a cabo el magno proyecto
en que tanta esperanza ciframos, y cuyas principales líneas queremos esbozaros, enumerando los fines de la “gran
campaña social”
10.- La creación de una universidad social para formar prácticamente a los jóvenes en ciencias políticas,
administrativas y sociales y habilitarlos para el desempeño de cargos públicos, el periodismo y la propaganda, cultivando
además, en secciones distintas, los estudios contemporáneos y los tradicionales; la multiplicación de escuelas católicas
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
224
primarias y profesionales, a fin de preparar a los hombres de mañana y perfeccionar a los de hoy, contrarrestando de este
modo la intensa e insidiosa campaña protestante; la sistematización armónica y bien encauzada de la propaganda social,
hablada y escrita, para oponer un dique a la difusión de ideas sindicalistas revolucionarias; la implantación, de acuerdo
con el Estado, de pensiones de vejez para el abnegado clero parroquial; la formación de un fondo para sostener y fomentar
los sindicatos obreros y agrarios y la protección de las obras existentes en las diócesis
OBREIROS NO 1909 SACANDO A PASEAR AS MOMIAS DAS MONXAS DUN CONVENTO (Barcelona)
Doc. 5/28 Pablo Iglesias, desde posicións socialistas, denuncia
a influencia do clero na España de 1910
A pesar del concepto en que se tiene a España en toda
Europa, empezaré asegurando que no es un país clerical, y al
hacer esta afirmación diré que me refiero a la parte de la
sociedad que más interesa a los socialistas: la clase trabajadora.
Ciertamente, tampoco puede asegurarse que la clase
burguesa española sea clerical en su totalidad. A excepción de
unos cuantos grandes capitalistas mineros, metalúrgicos o
navieros, y de un núcleo relativamente pequeño de burgueses, los
industriales y los comerciantes son más bien enemigos del
clericalismo, que mantiene en España la miseria en la clase
trabajadora al dificultar el desarrollo industrial y comercial.
Precisamente en estos días, el Círculo Industrial y
Mercantil de Madrid se ha dirigido al Gobierno recordándole
que en varias ocasiones ha pedido medidas protectoras contra
las Órdenes religiosas que se dedican a explotar industrias en
sus establecimientos.
¡Ah! El clericalismo en España, como en Austria, es
dinástico.
Es la Casa real y la aristocracia palaciega el verdadero
núcleo del clericalismo español. Rodean a este núcleo varias filas
de capitalistas que se sirven del clericalismo para apoderarse de
los monopolios y de los altos cargos que disfrutan de retribución
generosa.
Fueron los liberales quienes permitieron la entrada en España de enorme número de Órdenes religiosas.
Semejante condición de los políticos monárquicos, es la causa de que el grupo clerical palatino imponga su
voluntad a todos los Gobiernos, y detenga toda legislación y toda vigilancia contrarias al clericalismo.
En seis meses que lleva gobernando Canalejas, nada importante ha hecho que justifique su calificativo de radical;
esta conducta confirma nuestras aseveraciones de que llegaba al poder a condición de no hacer nada. Su anticlericalismo
queda reducido a dos o tres disposiciones sin trascendencia que él mismo procurará no sean cumplidas y que serán
revocadas si la política en España no cambia de rumbo en pocos meses.
Puede, pues, asegurarse que la preponderancia del clericalismo en España se basa en la ambición y en la
cobardía de los políticos burgueses; pero esta situación cambiará rápidamente, porque al fin interviene con eficacia en la
vida pública el proletariado, con el cual nunca se había contado para nada y al cual hoy se respeta, no solamente por su
fuerza numérica, que ya es considerable, sino por la energía que demuestra en sus actitudes.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
Proceso político
225
COMPOSICIÓN DE TEXTO (Xuño 2001)
OPCION 1
Os seguintes documentos permiten a realización dunha redacción que teña por tema central as relacións entre a
Igrexa e o Estado dende a implantación do liberalismo na década de 1830 ata a guerra civil. Dende a inicial confrontación
que a liquidación do Antigo Réxime supón, e que exemplifica a desamortización (Doc.1), as relacións Igrexa-Estado serán
cambiantes, en función do carácter conservador ou progresista dos distintos gobernos e réximes políticos; en liñas xerais,
nos períodos de predominio conservador o poder político favoreceu á Igrexa, facéndolle importantes concesións e
buscando o seu apoio (Doc.2), ocorrendo o fenómeno contrario en momentos como a Segunda República (Doc.3). A Igrexa,
pola súa parte, non agachou as súas simpatías en momentos especialmente críticos, como a guerra civil (Doc.4), apoiando
sen matices ó bando sublevado. Lembra que debes contextualizar os documentos e referirte ós seus contidos ó longo da túa
exposición, pois non se trata de elaborar o tema de referencia á marxe das fontes propostas.
Doc.1.-Desamortización (1836):
“Art. 1º. Quedan declarados en estado de venda dende agora tódolos bens raíces de calquera clase que
pertencesen ás comunidades e corporacións relixiosas extinguidas (...)”.
Doc.2.-Constitución de 1845:
“Art. 11. A Relixión da Nación Española é a Católica, Apostólica, Romana. O Estado obrígase a manter
o culto e os seus ministros”.
Doc.3.-Constitución de 1931:
“Art. 3. O Estado español non ten relixión oficial (...).
Art.26. (...) O Estado, as rexións, as provincias e os municipios non manterán, favorecerán, nin
auxiliarán economicamente ás Igrexas, Asociacións, e Institucións relixiosas. Unha lei especial regulará a total
extinción, nun prazo máximo de dous anos, do orzamento do clero”.
Doc 4.-Carta colectiva dos bispos españois en xullo de 1937:
“Afirmamos, ante todo, que esta guerra foi provocada pola temeridade, os erros, se cadra a malicia ou a
covardía de quen puideron evitala gobernando a nación conforme á xustiza (...). Foron os legisladores de 1931, e
logo o poder executivo do Estado coas súas prácticas de goberno, os que se empeñaron en torcer bruscamente a
rota da nosa historia nun sentido totalmente contrario á natureza e esixencias do espírito nacional, e
especialmente opostos ó sentido relixioso predominante no país (...).
A guerra é pois un plebiscito armado (...), loita cruenta dun pobo partido en dúas tendencias: a
espiritual, do lado dos sublevados, que saiu en defensa da orde, a paz social, a civilización tradicional e a patria,
e moi evidentemente nun grande sector para defensa da relixión; e doutra parte a materialista, chámese marxista,
comunista ou anarquista, que quixo substituir a vella civilización de España (...) pola novísima “civilización” dos
soviets rusos”
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
226
Proceso político
ECONOMÍA:
Evolución demográfica (1900-1931)
Doc. 5/29.-Esperanza de vida ó nacer (1860-1930)
1860 1900 1910 1930
O primeiro tercio do século XX caracterízase pola práctica
29,1 34,8 41,7 50
desaparición das mortalidades catastróficas, e o retroceso da taxa de
mortalidade, que se equipara á europea tras recoller as recomendacións rexeneracionistas de
hixiene e despensa. O mantemento de altas taxas de natalidade, e o descenso da mortalidade,
especialmente a infantil, vai permitir un acusado incremento da poboación española,
particularmente nos centros urbáns.
Doc. 5/30 Evolución dalgunhas variables da demografía
%SuperRexións
ficie
1900
1930
Aragón
9,5
912'7
1.031'6
C. la Mancha
15,7
1.386'2
1.827'2
Cas. y León
18,7
2.302'4
2.477'3
Extremadura
8,2
882'4
1.152'2
Madrid
1,6
775'0
1.384'0
La Rioja
1,0
189'4
203'8
España Interior
55
5.648,10
8.076,1
Asturias
2,1
627'1
791'9
Cantabria
1,1
276'0
364'1
Galicia
5,8
1.980'5
2.230'3
Navarra
2,1
307'7
345'9
País Vasco
1,4
603'6
891'7
España Atlántica
12,5
3.789,90
4.623,9
Andalucía
17,3
3.549'3
4.609'9
Baleares
1,0
311'6
365'5
Cataluña
6,1
1.966'4
2.791'3
Murcia
2,2
578'0
645'4
C. Valenciana
4,6
1.587'5
1.896'7
España Mediterránea
31,2
7,992,80 10.328,8
Canaria
358'6
555'1
1,4
Total de España
100
18.595 23.327
1900
1930
4,9
4,4
7,5
7,8
12,4
10,5
4,7
4,9
4,2
5,9
1,0
0,9
34,7
34,4
3,4
3,4
1,5
1,5
10,7
9,5
1,7
1,5
3,2
3,8
20,5
19,7
19,1
19,6
1,7
1,5
10,6
11,8
3,1
2,7
8,5
8,0
43,0
43,6
1,9
2,3
100
O
crecemento
demo-
gráfico non impedirá a aparición dunha última grande
mortalidade catastrófica, consecuencia
directa
da
Gran
Guerra. Con todo as cidades,
acompañando a certo despegue
e
diversificación
industrial,
comezan a ter unha poboación
representativa e con influínte
peso demográfico.
Doc. 5/31Testemuño oral, referido á gripe de 1918, recollido en Lugo o día 5 de marzo de 1995.
—Estaba así [Ourense]: por donde quiera que pasaras, había en todas las casas cadáveres.
—¿En qué año fue?
—Eso sí que no me acuerdo; pero se culpaba mucho de que había venido esa epidemia de la guerra. Fue una
epidemia atroz.
La gente... Mira cómo sería, que ibas por las calles, y en todos los portales había la mesa para firmar, que
lo presencié yo.
Así que —juzgad por lo que os cuento— así fue la gripe. ¿Ves ahora cómo estamos? ¡Muy bien! No nos falta de
nada. Estamos muy bien. Pero llegas a casa, sin saber nada, y te empieza a doler la cabeza y una fiebre altísima... ¡y
chaca! Eso era la gripe.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
227
Proceso político
—¿En dónde fue?
—En toda España.
—Y ¿dónde estabas tú?
—Yo vivía en Orense, con mis
padres. Y la gripe fue en toda España...
En todo el mundo.
Se le atribuía la gripe a las
guerras que hubo. Eso fue la gripe... me
parece que del 14.
2.procesos
migratorios e redistribución
espacial
A incapacidade interna
para resolver o crecemento do
primeiro tercio do XX segue a expulsar poboación, que se orienta cara ós estados
iberoamericanos e acada proporcións descoñecidas. As principais zoas emisoras localízanse
na área noratlántica e as illas Canarias, calculándose unha perda poboacional neta para todo o
período
superior
ós
dous
millóns
e
medio
de
persoas.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
228
Proceso político
Doc. 5/32 Intervención recollida no Congreso de emigración celebrado en Santiago en 1909
No empecé esto a la superior ventaja de que las condiciones políticas, económicas y sociales de la Península
española, haciendo medianamente cómoda la vida de los ciudadanos, y singularmente de las clases humildes, eviten la
necesidad de la emigración, o por lo menos la reduzca considerablemente, aumentando la población peninsular, que no
pasa de 18 millones de hombres, en un territorio de 504.517 Km2 que, conforme al tipo modesto de Francia, debería
contener más de 36 millones de habitantes. Pero el Congreso parte del hecho presente y se da cuenta de las enormes
dificultades que por ejemplo, en Galicia, oponen a la vida de las clases trabajadoras el caciquismo, la usura y el régimen
de los Foros, por lo cual el Congreso recomienda a los Poderes Públicos la adopción de medidas que destruyan estos
inconvenientes.
3.- As mudas na distribución da actividade económica (1900-1931)
Con todo no primeiro tercio do XX a poboación urbana comenza a medrar ó socaire do
desenvolvemento industrial e dos sectores económicos das cidades
que se diversifican,
terciarizan e acollen a unha poboación que por primeira vez na nosa historia vai ter un maior
peso na suma do secundario e terciario.
Anos
1900
1910
1920
1930
Doc. 5/33.-Distribución sectorial da poboación activa en cifras absolutas masculinas e %
Poboación
Poboación masculina
% da poboación activa
activa (M) Primario Secundario
Terciario Primario Secundario
Terciario
5.983.800
16,0
17,7
4.392.300
883.996
708.532
66,3
6.533.321
15,8
18,2
4.302.500
943777
910.569
66,0
6.824.232
21,9
20,8
4.325.600
1.372.134 1.150.758
57,2
7.567.375
26,5
27,3
3.827.510
1.915.343 1.825.522
45,5
Despegue coxuntural do medio agrario no primeiro tercio do XX
Doc. 5/34 J. Costa no 1901(Agricultores a ¡europeizarse!, Agricultura armónica)
La agricultura española es todavía agricultura del siglo XV: Agricultura del sistema de año y vez, por falta de
abonos minerales; de la rogativa, por falta de riego artificial; del transporte a lomo, por falta de caminos vecinales;
agricultura del arado romano, del gañán analfabeto, del dinero al 12%, de la bárbara contribución de consumos, de la
mezquina cosecha de cinco o seis simientes por cada una enterrada, del cosechero hambriento, inmueble, rutinario, siervo
de la hipoteca y del cacique.
Pesia subsistencia dos problemas tradicionais do sector —dependencia climática,
escasa tecnificación, desfase xurídico sobre a propiedade da terra— a partir do primeiro lustro
iníciase unha fase agraria expansiva, que consolidará unha segunda transformación ó verse
impulsada pola crise finisecular, esencialmente na caída dos prezos e da renda agraria,
derivada da internacionalización do mercado.
A tecnificación, observable a través dun emprego progresivo de abonos e maquinaria
agrícola, que permiten unha elevación da producción e da productividade, e a especialización
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
229
Proceso político
permiten o asentamento de empresas de transformación agraria, como é o caso da
multinacional Nestlé (1904) en La Pinilla, Santander, ou Frigolouro, en Porriño, e LARSA,
1927 en Pontecesures. En ocasións vese favorecida ademáis por fases coxunturais alcistas, moi
en particular a provocada pola I Guerra Mundial, que convirte a España nun país exportador
de productos agrícolas. Sen embargo a tecnoloxía, tanto as máquinas coma os abonos, son de
importación e propician a dependencia, que explicarán o asentamento no noso solo de
empresas químicas, de maquinaria agrícola, etc, o que significa o emprego destacado destos
insumos, que han permitir, nas áreas onde se produce esta renovación, unha mellora na
productividade, nos rendementos e na caída da poboación activa agraria que vimos en páxinas
anteriores.
Sen embargo non Productividade agraria e nº índices 1900=100
todalas áreas españolas Superficie (miles de has.)
Poboación (miles
manteñen un desenvolve- Valor da producción (millóns de 1910)
mento semellante. Así, as Valor/superficie
máis
septentrionais
Valor/poboación
1900
1910
1920
1930
45.189
5.114
4.454
100
100
44.928
5.100
4.983
112
112
45.558
4.639
6.415
142
159
45.565
4.039
6.895
153
196
conservan unha producción agrícola escasamente comercial, volcándose cara á orientación
gandeira. Outras áreas, como a mediterránea e a da Andalucía atlántica, contemplan
crecementos nos sectores cerealista, vitícola e oliveireiro, sen esquecer a importancia dos
cítricos coma especies para a exportación. A perda dos restos colonias americanos do 98
impulsará o cultivo dalgúns productos novos como a remolacha azucareira, o tomate e o
algodón.
Doc. 5/35 Un economista galego comenta, a principios de século, a estructura económica de Galicia
Galicia —podemos decirlo con orgullo, aunque esta afirmación asombre— es la tierra agrícolamente más
adelantada de España. Dos cifras bastarán para acreditarlo: Galicia ocupa el 5 por 100 de la total producción agrícola
española.
Es evidente el progreso de la agricultura gallega; se están transformando los cultivos, dedicando cada día más
terrenos a pradería y producción forrajera; desde hace diez años se multiplicaron los modernos aperos de labranza, se
intensifica el consumo de abonos químicos y no podemos silenciar la labor cultural de las Sociedades Agrarias y de los
Consejos Provinciales de Fomento, con las numerosas conferencias y prácticas lecciones de divulgación agrícola. Por
todas estas razones nuestra producción agrícola aumenta progresiva y constantemente de año en año.
La ganadería aún progresó más que la agricultura. Los numerosos concursos de ganados, los mejores y más
prácticos de España, convencieron a los campesinos de las ventajas de la selección, y hoy todas las Federaciones agrarias
están adquiriendo mejores sementales.
Pese a este desarrollo de la ganadería, es esta una riqueza tan importante, que puede elevar sus beneficios a
cantidades cuyo simple enunciado asombraría. Los mataderos industriales, aprovechando todos los subproductos,
aumentando la producción de carne al evitar las pérdidas de transporte en vivo, regularizando los precios en los mercados
y eliminando los intermediarios, pueden aumentar en más de un tercio los beneficios del labrador. Pero para que estos
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
230
Proceso político
beneficios lleguen directamente al labrador es indispensable que los mataderos sean cooperativos, fundados y atendidos
por las organizaciones agrarias.
Doc. 5/36 Distribución da terra segundo o tamaño das fincas en Has. (1930)
Tamaño das fincas en hectáreas
<10
10-100
100-250
>250
10.016.094
169.472
16.305
12.488
98,06
1,66
0,16
0,12
8.014.715
4.611.789
2.339.957
7.468.629
Porcentaxe da superficie total
35,72
20,56
10,43
33,29
Porcentaje do líquido imponible
60,2
21,5
Número de fincas
Porcentaxe do número de fincas
Superficie en hectáreas
18,3
O incremento xeral que experimenta a producción agraria non se corresponde cun
abaratamento dos recursos, pois os beneficios repártense entre poucas mans debido á
deficiente distribución da propiedade territorial.
As zonas septentrionais da península manteñen trazos de propiedade arcaicos e
precisan de fondas reformas agrarias; as meridionais, tamén escasamente tecnificadas, sofren,
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
231
Proceso político
ademáis, os efectos do latifundismo, xerando un fondo descontento social que demanda unha
nova distribución da propiedade.
O desenvolvemento dos sectores industriais alimenticios traerá consigo o crecemento
productivo dalgunhas especies como os referidos ó leite, o aceite ou ó viño. Esta situación
permitirá o despegue económico de certas zonas, como a cantábrica ou a onubense, en
constraste co retraso da maioría do país, que se esforza por saír dunha situación de
subdesenvolvemento.
A minería
Doc. 5/37 Producción mineira en miles de Tm. Mercurio en Tm
Anos Piritas
Cobre Chumbo Mercurio Ferro
(Tm)
33'8
177'6
1425 7.905
O sector mineiro, que segue a ter no carbón
e no ferro as materias primas esenciais adquire
1902
2764
1904
2808
32'3
185'8
1130 7.965
entidade propia neste primeiro tercio do XX,
1905
2800
29'8
185'6
853 9.077
gracias á reactivación dalgúns ámbitos industriais
1910
3526
34'5
190'5
1119 8.667
1914
2461
25
143'5
952 6.820
Tamén é así polo crecemento de sectores
1915
2195
32'5
171'5
1222 5.618
coma o ferroviario, o navieiro e o mecánico,
1916
2702
29'6
147'4
795 5.857
centrados na área viscaína, que van demandar
1917
2795
35'5
172'9
854 5.551
parte
1918
1584
42
169'7
567 4.693
proteccionistas promulgadas entre 1891 e 1906,
1919
1901
21'6
125'7
1221 4.640
amáis do papel regulador do Estado, favorecen o
1920
1574
20
175'2
862 4.768
desenvolvemento
1921
2763
34'6
135'9
635 2.602
propician a súa tecnificación. En certa forma
1922
2523
23'5
119'2
1318 2.772
pódese dicir que a metalurxia é un monopolio dos
1923
2908
42'2
127'5
1145 3.456
industriais bilbaínos.
1924
2496
33
145'8
899 4.613
No caso do ferro, o mineral producido
1925
3687
35'3
153'6
1227 4.443
expórtase ós países máis industrializados de
1926
3941
42'5
149'5
1594 3.182
Europa sen buscar a súa transformación, anque
1927
3992
48'2
144
2493 4.960
aínda así contribúa a dinamizar a área vasca. Este
1928
3978
42'3
135
2195 5.771
último sector manterá as súas exportación ata o fin
1929
4276
41'9
142'8
2477 6.547
da coxuntura bélica, entrando desde entón nunha
1930
3929
37'9
123'3
663 5.517
crise que se explica polo agotamento dos mellores
e ás medidas proteccionistas que se lles aplican.
destas
materias
primas.
capitalista
As
desta
medidas
zona,
e
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
232
Proceso político
filóns españois e pola recuperación das economías europeas.
A INDUSTRIA
A área catalana mantén unha fase expansiva prácticamente perante toda a época
de Alfonso XIII. O sector algodoneiro significaba o 60% da producción e nel concéntrase a
tecnoloxía punta. De todas formas non pode dicirse que actuase como motor do desenvolvemento xeral, anque si da economía catalana, contri-buindo coa siderometa-lúrxica a favorecer
os desequilibrios territoriais.
Doc. 5/38 A entrada de algodón en España
1901-1905
Períodos
1906-1910
1911-1913
78.055
83.339
95,56
96,29
Tm. De importación
% que entra en Cataluña
1920
1930
90.505
81.316
99.619
96,46
+95
+95
Outros escenarios da industrialización española
No sector naval, esta etapa contempla a
Asteleiro do Ferrol, contra 1930
consolidación
daa
grandes
compañías
navieiras,
orientadas ó tráfico atlántico e centradas en Bilbao e
Sevilla, que permitirán superar a crise pola perda dos
restos do imperio colonial. Esta industria de construcción
naval localizouse na rexión viscaína, favorecida pola
política
proteccionista
e
polas
empresas
siderometalúrxicas asentadas na zoa. Unha segunda área
de expansión é a galega, na que destacan as factorías instaladas en Vigo, con preferencia para
a construcción de buques de pesca, e O Ferrol, centrado, como xa se viña facendo dende o
XVIII, na construcción de barcos para a mariña.
Outro é o eléctrico, que comenzado o seu asentamento inicial nos Pirineos cataláns
para cubrir a demanda da área econòmica mais desenvolta, extendense por outras cuncas
hidrográficas ante a demanda urbana para alumbrado público e o transporte urbano, a
electrificación dos ferrocarrís, a demanda industrial para maquinaria e tecnoloxía que
emprega esta enerxía, impulsa o sector.
A exposición barcelonesa de 1888 supuxera un incentivo para o desenvolvemento da
industria eléctrica. O sector aproveitou as ideas sobre política hidráulica de Joaquín Costa.
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
233
Proceso político
Así, en 1901 fundouse a Hidroeléctrica Ibérica —futura
Iberduero—, continuada en 1907 por Hidroeléctrica
Española, e en 1911 pola Barcelona Traction, coñecida
popularmente como La Canadiense. Esto suporá a
construcción de numerosas centrais e saltos de auga na
zoa pirenaica e na cunca do Douro. A expansión da
electricidade continuou todo o resto do período, cunha
conformación netamente capitalista, que se plasma na
creación das confederacións hidrogáficas. Esta iniciativa
respondía
ás
demandas
dun
crecente
mercado
consumidor de enerxía eléctrica e necesitado de regadíos,
supoñendo un primeiro intento de enfocarlos proxectos
hidrográficos
xeografía,
desde
relacións
unha
perspectiba
financieiras
múltiple
—
Estado-particulares,
etc.—
Outra industria dependente tamén do capital estranxeiro, e que comeza o seu
desenvolvemento, é a química, sobre todo polo seu papel de abastecedora de recursos e
materias para outros sectores, coma o agrario (adobos químicos: fosfatos, nitratos, etc.), o
téxtil (colorantes), o mineiro (explosivos), o da hixiene (xabróns e perfumes), ou o
farmacéutico (farmacopea). En troques, en España, a diferencia doutros países europeos, este
sector químico non se pon ó servicio da agricultura a causa do retraso tecnolóxico que se vive
no medio agrario.
Índices de producción industrial nalgúns sectores
(1913=100)
Anos Enerxía Química Alimentación
Textil
1900
1905
1910
1913
1915
1920
1925
1930
50'8
57'8
86'0
100
112'6
134'6
287'7
260'8
6'1
28'8
88'9
100
108'3
173'3
332'1
424'7
119'3
108'7
91'2
100
86'9
102'1
110'2
144'0
85'7
88'1
88'8
100
117'6
99'8
108'3
122'5
Doc. 5/39 ILUSTRACIÓN FOTOGRAFÍA de LA CROS de LA
CORUÑA
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931)
234
Proceso político
O sector, de particular importancia na segunda fase da revolución industrial, inicia o
seu proceso productivo coa creación de Unión española de Explosivos, continuada en 1904
pola sociedade anónima Cros, adicada á fabricación de superfosfatos, en xeral moi
dependentes do capital foráneo pero imprescindibles para a producción de adubos químicos.
Doc. 5/40 Índices de beneficios das principais empresas dalgúns sectores económicos,
1913-21 (as 84 empresas máis importantes)
1913
1914
1915
1916
1917
1918
1919
1920
1921
100
81,5
119,3
116
185,8
213,4
227,1
223,7
160,6
En calquera caso,
o
proceso
de
indus-
trialización realizado no
país ó longo destes 30 anos do primeiro tercio do XX non vai situar a España entre os países
densenvolvidos de Europa, tal e como puidemos comprobar no cadro de distribución sectorial
da poboación: mais amosa un crecemento continuado do sector que se acelera na etapa final,
a etapa intervencionista e corporativa da Dictadura de Primo de Rivera.
A industria automobilística, a do caucho e outras relacionadas coas comunicacións
comenzan a desenvolverse no pais.
Índice de producción industrial (1930 = 100)
120
100
100
80
65
64
60
55
44
40
33
23
21
20
0
1861
1870
1880
1890
1900
1910
1920
1930
Doc. 5/41.- Producción industria comparada ca
agraria (Agrícola = 100)
120
100
80
60
100
100
100
100
100
100
100
69,3
29
40
20
0
1850
29
1860
26,3
1870
1880
34
64,1
46,1
1890
1900
100 106,5
100
1910
62,2
1920
1930
Os transportes: o ferrocarril eo automóbil
Doc. 5/42 Estradas construidas entre 1901 e 1930
1901-05 1906-10
1911-15
1916-20
1921-23
2.968
4.941
Rede de estradas
(1865-1930) en Kms.
1900
36.300
1906
48.270
1911
57.866
1916
58.075
1919
67.963
1925
77.418
1931
89.592
5.673
6.057
2.671
1924-30
9.455
Para promoción dos novos
medios de transporte desenvol-
verase un amplo sector ocupacional e unha serie de industrias subsidiarias,
como as do cemento, os neumáticos ou o petróleo. En todo caso as cidades e
pobos do país vense unidos por servicios de autobuses e camións, que
favorecen os intercambeos comerciais e humanos.
Doc. 5/43 O xornal El Norte de Galicia, de 3 de xuño de 1907, recolle así o nacemento da liña
Lugo-Viveiro
FOTO FERROCARRILANA DE MATERIAIS Documento 3/58
Página del día
EL AUTO.......
Ya circula regularmente , para el servicio del público en general, entre Lugo y la costa de esta provincia. Hace
dos años y aún meses, parecía eso una ilusión, reservada solo á los potentados. Hoy es una realidad al alcance de cuantos
tienen que viajar por esa zona. Por ahora no están resueltas las necesidades de comunicación entre la capital y esos
pueblos, que parecían destinados á no comunicarse facilmente más que utilizando la gran vía de la civilización, el mar, que
á ellos ha hecho ricos, y por eso viven con más ansias de buscar relaciones en el interior. La provincia de Lugo con su
línea de ochenta quilómetros de costa pobladísima y refulgente de un lado, y sus valles amenísimos, calurosos, tropicales
casi de Quiroga y Monforte por el otro, apenas se
conoce á sí misma, y ni aún aquí, desde la altura
central, á donde llegan las palpitaciones
principales de la periferia, pero no los detalles ni
las intimidades que apasionan, ¿se puede apreciar
bien todo el valor de esta joya lucense, tercera
parte del perímetro gallego? ¿y por qué?
Principalmente por falta de medios rápidos y
económicos de comunicación. No está resuelto, ni
muchísimo menos, ese problema, que es
capitalísimo, de una trascendencia suma, pero
estamos en la orientación adecuada del mismo, y
una ráfaga más con esta de los automóviles, es de
apreciar por lo que alienta, y porque afirma de
esperanza de mejores días, poniendo de manifiesto
que en el país hay gérmenes de vida, como
cualquier otra comarca, aún las más privilegiadas;
que en esto de privilegios naturales no tenemos
grandes cosas que envidiar. Solo necesitamos
voluntad auto... que se mueva sola.
Doc. 5/44 Regulamento da conservación y
policía das estradas en 1900
Capítulo primero.
De la conservación de las carreteras
ARTÍCULO Iº. Los cultivadores de heredades próximas al camino, que ocasionen con sus labores cualquier daño á los
muros de sostenimiento, alcantarillas, estribos de puentes y cualesquiera otras obras de aquel ó laboreen en sus escarpes,
incurrirán en la multa de cinco á veinte escudos, además de subsanar el perjuicio causado. Incurrirán en la misma pena
cuando se adelanten á cultivar fuera de la zona de su pertenencia.
Art. 2º. Los cultivadores y pastores cuyos ganados dejen caer tierra, ó cualesquiera otro objeto, en el camino ó en
sus paseos y cunetas, estarán obligados á la limpia ó reparación correspondiente.
A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
236
As dificultais da construcción dun modelo capitalista
Art.3º. Los dueños de heredades lindantes con el camino no podrán impedir el libre curso de las aguas que
provengan de él, haciendo zanjas ó calzadas, ó elevando el terreno de su propiedad.
Art. 4º. Sin licencia de la autoridad local, y previo conocimiento del Ingeniero encargado de la carretera, no se
podrán cortar los árboles situados á menos de veinticinco metros de ella; y en manera alguna será permitido arrancar las
raíces que impidan la caída de tierra. Los contraventores costearán las obras necesarias para evitar daños ulteriores.
Art. 6º. Los carruajes deberán marchar al paso de las caballerías en todos los puentes, sean de la clase que fueren,
y no se les permitirá tampoco dar vuelta entre las dos barandillas ó antepechos. Se prohíbe que por los puentes colgados
corran en tropel personas ó caballerías, que se transite con hachas ú otros objetos encendidos, que se detengan los
pasajeros apoyándose en los antepechos y que las tropas pasen no siendo en filas abiertas, con sólo dos hombres de frente
y sin llevar el paso. Los que contravinieren estas disposiciones incurrirán en la multa de cinco á diez escudos, además de
pagar el daño que ocasionen.
As novas necesidades creadas por estas infraestructuras ás que se unían as urbanas e
hidroeléctricas, obrigan ó emprego de novos materiais coma o cemento e o aceiro, que
facilitan a construcción de estructuras cada vez máis complexas: encoros, pontes, estacións
ferroviarias e asteleiros.
O
crecemento
das
redes
de
ferrocarís e estradas permitirá unha
transformación
das
estructuras
de
transporte e unha modernización dos
equipos, particularmente significativa no
período da Dictadura. As intencións da
administración seguen impoñendo un
sistema radiocéntrico, que se manifestará
como
perxudicial
para
os
comerciais
da
periferia,
localizaban
as
produccións
intereses
onde
basca
se
e
catalana. Esto provocaría unha constante
demanda de redes de comunicación
exteriores que permitisen eliminar as
dependencias
e
os
desequilibrios
económicos.
As rede telegráfica e telefónica
refórzanse no primeiro tercio do século
XX,
como
reflicte
a
fundación
da
A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
237
As dificultais da construcción dun modelo capitalista
Compañía Telefónica Nacional de España, en 1922, que dous anos despois se constituirá en
monopolio do Estado.
O transporte aereo é aínda un sector de desenvolvemento moi tímido, anque pode
destacarse a constitución da empresa Cons-trucciones Aeronáuticas S.A. (CASA) en 1923, e da
Compañía Aérea de Transportes. Como consecuencia do nacemento deste tipo de transporte,
construirase o primeiro aeroporto: o de Cuatro Vientos, en Madrid.
O comercio na etapa (1900-1930)
Doc. 5/45 Evolución do comercio exterior español
(1901-1930) (Medias decenais)
Anos
ExportaImportaSaldo
cións
cións
(millóns
(millóns (millóns de de pts.)
de pts.)
pts.)
1901-1910
1.002
887,7
+114,3
1911-1913
1.371
1.276,1
+94,9
1914-1919
1.942,2
1.579,6
+362,6
1920
1.200
1.600
-400
1930
1.500
2.000
-500
Doc. 5/46 Evolución do comercio exterior
fundaméntanse
na
exportación
de
minerais de ferro, cobre e chumbo, cos
que se pretende equilibrar a balanza de
pagos, aínda a costa do agotamento dos
filóns. A estas exportacións acompañan
as de algúns productos agrarios básicos
coma o viño, os cereais, os agrios e o
aceite.
Pesia todo, o saldo comercial
español é negativo casi todo o período,
coa excepción do quinquenio 1915-20,
lustro no que a incidencia da crise bélica
obrigou
ós
belixerantes
a
mercar
productos dos que anteriormente se
As relacións comerciais co exterior,
desestabilizadas pola perda das colonias,
autoabastecían.
A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
238
As dificultais da construcción dun modelo capitalista
Doc. 5/47 O movemento na balanza comercial
Importacións (en millóns de pesetas ouro)
1913
1917
1928
española
Petróleos
8
6
144
Exportacións (en millóns de pesetas ouro)
1913
1917
1928
Productos químicos
14
14
151,6
Piritas e mineral de ferro 135
82
91
Algodón
132
145
209
Conservas pescado
39
38
64
Pasta de madeira
6
3
22
Laranxas
68
29
257
Tabacos
29
20
200
Viños comúns
106
151
291
Fosfatos
8
4
12
Viños finos
6
6
4
Maquinaria textil
5
2
17
Tecidos de algodón
33
104
21
Maquinaria agrícola
2
Aceite oliva
6
12
36
Automóbiles
1
1
88
Blenda
4
1
10
Camións
57
Cortiza manufacturado. 47
28
25
Motores eléctricos
18
5
27
e en prancha
Bacallao
41
18
77
Mercurio
8
3
13
Café
29
35
56
Amándoas
22
10
70
Hulla
70
28
43
Coñac
8
Caucho
4
8
10
Patacas
10
4
8
Ovos
9
2
91
Uvas
19
5
19
Millo
27
8
77
Arroz
8
14
39
Copra
31
15
37
Maquinaria
2
A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
239
As dificultais da construcción dun modelo capitalista
Desenvolvemento financiero da etapa
O desenvolvemento destas mesmas actividades propiciará a creación de novos
bancos como o Hispanoamericano ou Vizcaya en 1901 e o Banco Español de Crédito en
1902.
Esta acumulación de capitais explícase por tres fontes de ingresos, como foron a
exportación de ferro, as remesas dos emigrantes e o retorno dos capitais pola perda
colonial do remate de século. Sen embargo, a expansión financieira non pode xeralizarse,
pois a banca catalana sofre unha relativa decadencia pola perda dos negocios ultramarinos.
Doc. 5/48 Un industrial catalán critica la organización bancaria existente, en 1918
Aquí hay una región tan industriosa como Cataluña, cuyas costumbres comerciales llegan en este terreno a
exageraciones que rayan en lo ridículo. No girar letras, no admitir giros y pagar al contado rabioso, con 2 por 100,
son los cánones de toda firma que se repute sólida en la plaza de Barcelona. Esto sí, ese mismo industrial no se
avergonzará de tener que pedir al Estado, es decir, a la comunidad, una protección del 50 por 100, que es tanto como
hacer pagar a los demás su incompetencia o su atraso industrial; no se avergonzará de tener una maquinaria
anticuada, de no saber producir barato y de no poder competir con industria análoga del extranjero, pero se
consideraría deshonrado si para renovar su utillaje industrial o abrir un nuevo mercado tuviese que hipotecar
inmuebles, que es lo más elemental de las operaciones para todo industrial que sepa y pueda explotar la diferencia de
interés entre el precio que toma el dinero en hipoteca y el que debe producirle en la industria.
Doc. 5/49 Os bancos e os seus beneficios
Polo contrario, a I
Guerra
Mundial
será
unha coxuntura propicia
para o incremento do gaño,
o
que
explica a
fundación doutras entidades
importantes:
o
Banco Urquijo, 1918, o
Banco Central, 1919, o
Banco de Crédito Industrial, 1920. A multiplicación dos establecementos impulsan a promulgación dunha lei de ordeación do sistema
bancario en 1921, propician a fundación doutras entidades, como o Banco Popular, no
1926, Banco Exterior de España, 1929. Ó sumar a estas entidades bancarias as Caxias de
Aforros, de vella tradición, temos completado o panorama das institucións e do sistema
financiero básico español
Nos últimos anos do período reflíctense algúns dos efectos da crise de 1929, como o
proceso de devaluación que experimenta a peseta, ata ese momento unha moeda forte no
mercado internacional.
A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
240
As dificultais da construcción dun modelo capitalista
Recursos financieros públicos
A perda das derradeiras colonias en 1898 obrigan á economía española a un esforzo
de recuperación, tanto no sector primario coma no industrial. A coxuntura bélica de 1914 a
1918 beneficiará ó país pola súa condición de neutral, pero en contrapartida agudiza un
proceso inflacionista do que será difícil recuperarse. De feito a débeda pública medra sen
cesar agravando os déficits presupostarios.
Os sucesivos gobernos alfonsinos non son capaces de controlar a situación
económica, fracasando asemade nos proxectos de reforma fiscal, ó manterse un sistema
impositivo moi pouco flexible. Iniciativas como a do ministro Calvo Sotelo en 1926, que
pretendían crear un imposto global sobre toda a renta, serán rápidamente contestadas
polas clases máis acomodadas, que logran manter os seus privilexios fiscais e a
acumulación da riqueza.
Doc. 5/50 Evolución da débeda pública en circulación
Débeda pública en circulación
Gasto do Estado
Anos
(D)/ (G)
Pts. Correntes Pts. de 1913
Pts. correntes
Pts. de 1913
1899-1906
12.664
13.001
1.206
1.0401
1907-1914
11.183
11.365
2.210
1.222
1915-1919
11.343
7.155
3.374
1.403
1920-1923
14.706
8.123
3.494
1.889
1923-1925
17.200
9.044
3.707
2.009
1926-1929
19.377
11.580
3.824
2.227
1930-1931
21.186
12.529
4.511
2.278
13,0
9,3
5,1
4,3
4,9
5,2
5,5
A política económica do Estado: proteccionismo nacionalista
Doc. 5/51 Principais leis proteccionistas da etapa
Data
Contido
1906
Intensifícase o proteccionismo con intervencionismo e corporativismo. Lai de bases
arancelarias
Arancel Cambó, ultraproteccionista.
1922
O crecemento económico do primeiro tercio do século XX estivo sempre
acompañado dunha política intervencionista do Estado. A imperiosa necesidade dunha
sólida política arancelaria, xa acusada na etapa anterior, non fixo mais que acrecentarse,
derivada da perda colonial e o correspondente mercado.
Doc. 5/52 Visión literaria, en El viudo Rius, de Ignacio Agustí, do interés dos cataláns na política proteccionista
El almuerzo dejó en el ánimo de los comisionados una impresión favorable. Era evidente que el Presidente no
era un técnico, sino un político. Se echaba de ver, sin embargo, al instante, que tenía en la cabeza una visión general
de los problemas que estaban planteando, y que, sea por lo que sea, el asunto le preocupaba. Fué justamente a Rius a
quien el Presidente prestó mayor atención, ya por la forma sintética, descarnada, con que había expuesto la cuestión,
ya porque en Rius descubriera una mayor energía, un nervio mayor. El fabricante había trazado durante diez minutos
el índice de razones del descontento, derivadas de la pérdida de los mercados americanos, y la grave crisis que sufrían.
Habían expuesto, con extrema claridad, el riesgo que se derivaba de tal situación desde los dos puntos de vista,
económico y social; la imposibilidad de derivar hacia otros caminos la crisis; la industria textil de Cataluña, de tan
rápido y reciente crecimiento, daba trabajo a millares de obreros del resto de la nación, y por lo mismo que su
crecimiento, como había dicho, fué tan reciente y tan rápido, no podía ser convertida de la noche a la mañana en otro
género de actividad industrial, como parecía haber sugerido alguien en el Parlamento meses atrás. Y aun a eso se
podía llegar, pero siempre que fuera la última de las soluciones. Los fabricantes catalanes entendían que una pérdida
A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
241
As dificultais da construcción dun modelo capitalista
de mercados sólo se compensa con la ganancia de mercados nuevos; pero que si eso no era posible debía ampararse a
esa industria para que no le arrebataran las extranjeras el mercado nacional. La protección del Estado debía ser
absoluta.
Ela constitúe o eixe sobre o que se articulan os intereses do capitalismo español,
tanto entre a oligarquía agraria tradicional, como os representantes da nova economía
capitalista, e non excluimos os intereses dos nacionalistas, tanto cataláns, exemplificados
en Cambó, como vascos.
O período comeza co arancel de 1906, ó que se engade no 1907 a defensa do sector
de Azúcares e alcoholes, a creación da Sociedade Española de Construcción Naval, a
conformación, xa no 1908 dunha Comisión Permanente de la Producción e o Comercio
Nacional, para que represente a tódolos elementos e rexións da producción e do traballo en
España, e un sin fin de cárteles como os da Central Siderúrxica de vendas, as do papel, o
cemento o vidro, etc. Durante a contenda europea acentúase o intervencionismo e o
nacionalismo económico, que se ve arropado polo apoio doutrinal que lle presta a Revista
Nacional de Economía, voceiro dos industriais.
Doc. 5/53 O presidente da Comisión Protectora da Producción Nacional, J. Sánches de Toca argumenta en 1916:
No puede haber economía nacional, ni soberanía efectiva, cuando todo esto resulta acaparado y gobernado
desde fuera, y convertido en negocio de empresas particulares, ajenas al sentir patrio. La más primordial necesidad de
España consiste en nacionalizar los órganos más vitales de la economía patria. Le urge recobrar las claves del
señorío, para su defensa nacional, sobre sus vías de comunicación, sus tarifas ferroviarias, sus minas, sobre el fomento
y régimen de sus industrias, de sus instituciones de crédito y servicios públicos en todos los órdenes, tanto en el caso de
tenerlos confiados a la gestión de organizaciones particulares como en el de llevarlos por la administración directa de
los organismos oficiales.
La finalidad cardinal del programa de reconstitución nacional debe cifrarse en reconquistar, día tras día, los
órganos más esenciales a la independencia de nuestra vida económica, que nos resultan secuestrados, en condiciones
que el Gobierno de España aparece reducido a un negocio de economía privada, manejado y beneficiado por Comités
o Sindicatos de empresarios extranjeros.
A serie de consorcios, de entidades semioficiais ou de Juntas Reguladoras creadas
aseguraron a protección a, practicamente de tódolos sectores productivos, dos que
recollemos algúns dos citados na dita lei: naval, maquinaria para buques, hulla,
siderometalurxia do ferro e do aceiro, do cobre, do zinc, do latón, do chumbo, do estaño,
do aluminio, da folla de lata, das industrias químicas, en especial as adicadas a producción
de drogas, medicamentos e materias colorantes, das industrias téxtiles, da fabricación de
material eléctrico, da preparación de material científico, das industrias do libro, das
sementes e productos ainda non producidos en España, os productos que actualmente se
transforman no estranxeiro, a exportación de gando, viños, aceites, froitos e productos
agrarios. Como se pode deducir, e non é unha exposición exhaustiva, toda a economía
quedaba baixo o manto protector das leis do Estado ó que se lle esixe o control dos
recursos.
A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
242
As dificultais da construcción dun modelo capitalista
Os problemas da industrialización do país provocan unha dependencia tecnolóxica
con respecto ó exterior, non só no que se refire ós productos enerxéticos senón tamén
respecto da maquinaria. Esto mostra o paradoxo dun país que quere nacionalizar e
protexer o tecido industrial, máis non é quen de adicar recursos á investigación e
innovación tecnolóxica. Esta situación procuróu disimularse con algunhas espectaculares
exposicións que pretendían promocionar a industria nacional, e entre as que destacou a
barcelonesa de 1929.
Doc. 5/54 Guillermo Granel, Revista Nacional de Economía, abril-maio de 1916:
La hisoria de la Economía española ha sido poco más o menos la
siguiente: de los 900 a 1.000 millones de nuestras exportaciones, y a poca
diferencia de la importación, la mayor parte es exportado e importado en
bandera extranjera y por extranjeros. Los cobres van a Swansea, y del Reino
Unido tenemos que traer desde los lingotes y las planchas a la tubería,
incluso de alumbrado, el sulfato para nuestros viñedos, así como el alambre
para nuestras comunicaciones (eléctricas) aéreas; los plomos van a Londres
o Marsella, y para las fuentes públicas y de nuestras casas, tenemos que pedir
la tubería a Francia; la mena de hierro va a las las fábricas de Escocia o
Alemania, también a Francia, y de allí recibimos, no solo el acero fino, sino
las herramientas, las baterías de cocina, casi todo el material de nuestros
ferrocarriles y tranvías, incontables artículos metalúrgicos de todas clases;
en vista de lo cual, dígase ¿de quién es la riqueza de nuestro subsuelo, y si las
grandes, y apenas las pequeñas fábricas metalúrgicas, son aquí posibles?. De
la propia suerte, si los servicios públicos están en poder de extranjeros; de
ellos es el alumbrado, la fuerza motriz, el coche y el automóvil del rico, el
ferrocarril, el tranvía, incluso el agua que bebemos; si del extranjero procede
hasta el timbre con que llamamos al servicio, el manubrio y la cerradura de
las puertas; de Suecia la madera y de Alemania incluso los clavos niquelados
y dorados de las sillas en que nos sentamos, ¿que economía nacional
tenemos?.
Si los más saneados beneficios van al extranjero y nuestra moneda y
nuetro billete son rehusados; si nuestra banca no puede competir ni vivir por
si, sino que depende, como nuestras Bolsas, de la Banca y Bolsas extranjeras; si incluso nuestro crédito territorial está
al arbitrio de un Comité de París; si el ahorro, el escasísimo ahorro nacional, es recogido por una red de Bancos,
Agencias y Compañías de Seguros que lo trasladan a otras tierras; y también los giros de nuestros emigrantes son
patrimonio de extraños ¿donde está nuestra economía crediticia?
Este mesmo proteccionismo a empresas españolas esixía que o capital español
controlase os dous tercios, cando menos, sendo o presidente e dous tercios do Consello de
Administración tamén españois; os empregados deberían ser españois nun 80%, así como
o combustible empregado, os materiais demandados, artigos utilizados, etc.
Doc. 5/55 A Gaceta de Madrid, lei do 3 de marzo de 1917:
Las nuevas industrias, entendiéndose por tales las que han sido implantadas y se encuentran en actividad
desde el 1 de enero de 1914, para obtener productos que antes no se obtenían y las que en lo sucesivo se implanten en
España dedicadas a la obtención de productos nuevos en la industria nacional .
La industrias existentes en España cuya producción no puede satisfacer la demanda normal del consumo
nacional [...[.
Las industrias que por alcanzar una superproducción necesitan exportar la parte de sus productos que no
admite la capacidad consumidora del mercado nacional.
Las industrias productoras de elementos utilizados directamente en la defensa nacional, aun cuando
pertenezcan a algunos de los anteriores grupos.
A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
243
As dificultais da construcción dun modelo capitalista
Ó remate da conflagración, ante a crise de postguerra, múltiplícanse os mecanismos
proteccionistas. A dictadura de Primo de Rivera alcanza o paroxismo e os mecanismos
intervencionistas acentúan a tendencia á cartelización, oligopolio ou, incruso monopolio e
nacionalización como CAMPSA (1926), Telefónica (1924), aviación con Iberia (1927), etc.
Doc. 5/56 Autocomplacencia das medidas nacionalizadoras ante o éxito do vo do Plus Ultra, nunha nota oficiosa
do Goberno, de abril de 1929
La nacionalización industrial de aviones y motores contemplaba con satisfacción que, al cabo de cinco años
tan solo, son ya españoles la totalidad de los aviones, motores, magnetos, hélices, aparatos de navegación y, en
resumen, que, en su casi totalidad, el dinero que el Estado y los particulares dedican a la Aviación, en España queda
dando trabajo a miles de obreros.
Este ejemplo abre el camino a la esperanza de otras nacionalizaciones a que el actual gobierno dedica su
atención constante, tales como la de la industria del automóvil, que hace salir de España, anualmente, más de
cuatrocientos millones de pesetas que espera el Gobierno actual dejar reducidos a menos de la mitad, mediante las
iniciativas de la Comisión del Motor y del Automóvil y la ayuda del ciudadano español que cesará, por patriotismo, en
la preferencia que ahora otorga inconscientemente, en algunos casos, a la fabricación extranjera, que no hay razón
para que no sea igualada por la nacional
Doc. 5/57 A propaganda do nacionalismo económico recóllese nestas consignas de 1928
Usted tiene la culpa de buena parte de la crisis de nuestra nación. Si en lugar de comprar géneros exttranjeros
fomentando la riqueza de otras naciones, comprara los artículos de España, la industria podría dar trabajo a brazos
españoles que están parados.
¡Que las propagandas extranjeras no te engañen; son espejismos que encierran no pocas sofisticaciones!
Nuestros artículos son de superior calidad; no hay, pues, motivo que se les desprecie comprando extranjeros
A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
As dificultais da construcción dun modelo capitalista
244
A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
245
As dificultais da construcción dun modelo capitalista
PIBcf ou valor engadido bruto por sectores de producción (millóns de pesetas), global e PIBpm
Valor total Valor total
Sector primario
Sector secundario
Construcción e obras públicas
Sector terciario
Anos
do PIBcf
do PIBpm
Millóns de pts.
%
Millóns de pts.
%
Millóns de pts.
%
Millóns de pts.
%
1900
2.930,0 29,89
2.669,2 27,33
299,1 3,05
3.905,2 39,83
9.803,8
10.257,7
1910
3.109,2 27,85
3.046,6 27,29
384,2 3,44
4.624,0 41,42
11.164,3
11.687,2
1920
9.104,5 31,39
7.900,2 27,71
710,4 2,49
10.799,4 37,87
22.514,4
29.390,0
1930
7.698,1 22,78
9.428,2 27,29
1.469,7 4,35
15.199,4 44,97
33.795,3
35.229,2
A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
246
Proceso político
A SOCIEDADE
Nos comenzos do novo século temos conformada a oligarquía económica, política e social.
No medio agrario os propietarios de grandes explotación caracterízanse polo seu absentismo, que
lles fai descuidar unhas produccións orientados cara á gandeiría selectiva, os viños de calidade ou
as aceitunas.
A alta burguesía dos negocios dirixe a súa actividade ós sectores da banca, ó ferrocarril, ós
servicios públicos, ó comercio colonial ou ó sector naval, desde os que non dubidarán en exercer
presións para obter avantaxes políticas e económicas, como as estudadas nas leis proteccionistas e
intervensionistas de 1891, 1906, etc.
A sociedade, no primeiro tercio do XX, aparece dirixida polos grupos sociais vinculados á
organización capitalista que se trocan na clase dominante en combinación e mistura cos
tradicionais grupos agrarios.
Doc. 5/58 A ascendencia dos novos grupos sociais, vistos por Perez Galdós, na obra Vida de sociedad, obra póstuma de
1923:
Hablando con puridad, hoy no hay más aristocracia que la del dinero. Los mejores pergaminos son las acciones del
Banco de España. Todos los días estamos viendo que tal o cual joven, cuyo apellido es de los que retumban en nuestra historia con
ecos gloriosos, toma por esposa a tal o cual señorita rica, cuyos millones tienen por cuna una honrada carnicería o comercio de
vinos.
Como hoy es tan fácil decorarse con un título nobiliario, que siempre suena bien, vemos constantemente marqueses y
condes cuya riqueza es producto de los adoquines de Madrid, del monopolio del petróleo o de las acémilas del ejército del norte
en la primera y segunda guerra . Los individuos de la antigua nobleza se que para nada le valen sus pergaminos sin dinero y solo
piensan en procurarse este, ya por medio de los negocios, ya por medio de las alianzas.
Clase alta
Clase media alta
Clase media baixa
Clase baixa
Estratificación social (1900)
-Latifundistas e grandes propietarios
-Burguesías comerciais, industriais e financieras
-Élites funcionariais e políticas
-Profesións liberais;
-comerciantes medios;
-propietarios medios rurais e urbanos
-clero medio, oficiais do exército e administración
-artesáns, donos de pequenas tendas e negocios,
clero rural
-obreiros industriais e de servicios
-capas populares
-pequenos agricultores, foreiros e xornaleiros
-pobres e vagabundos
Sobre 120.000
(1,05%),
con familiares sobre o 8%
-320.000 (de 25 a 30 %)
65% da poboación
A situación social no campo do primeiro tercio do século XX
O incremento xeral da producción agraria non significou un reparto dos beneficios, pois o
proceso de acumulación de capital beneficiou sobre todo ás grandes propiedades. A desigual
distribución da propiedade, da riqueza e da renda que aquela xera propiciará nas áreas latifundistas
movementos de protesta, que derivan en peticións que promoven fórmulas de colectivismo agrario.
A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
247
Proceso político
De todas formas é preciso sinalar que o proletariado agrario resulta ser moito máis revolucionario
que o urbano nas súas manifestacións, actuando movido por situacións de carácter coxuntural.
Doc. 5/59 Concepto de colectivismo agrario según Joaquín Costa
El colectivismo es, o parece ser, una transacción y componenda entre los dos sistemas extremos comunista e
individualista, en cuanto declara propiedad común o social los instrumentos todos de trabajo, o sea de producción (tierras, minas,
máquinas, fábricas, ferrocarriles, buques, etc., toda clase de capitales), pero deja los productos bajo el régimen de la propiedad
individual, para que el respectivo productor disponga de ellos, como objetos de consumo, a su libre discreción y beneplácito,
incluso transmitiéndolos por herdanza; y pretende sustituir el laissez faire y la competencia industrial del régimen capitalista
imperante, por una organización social del trabajo, mediante la cual desaparezca toda acumulación y monopolio de tierras y de
capitales en manos de determinados sujetos o clases, y el parasitismo y la ociosidad, que son consiguientes, de hacendados y de
rentistas, la explotación del trabajo ajeno, la jornada embrutecedora y anti-humana de la mitad o aun de la tercera parte del día,
la desigualdad excesiva de las fortunas y el pauperismo.
El colectivismo agrario es una atenuación de aquél; presume realizar todos esos bienes, conseguir todos esos beneficios,
sin socializar el capital. Respeta y mantiene los mismos términos de ahora la privada no tan sólo de los productos del trabajo, o
sea de los objetos de consumo, sino también de los instrumentos de producción, con la sola excepción de uno: el suelo, o sea la
tierra. La propiedad individual no puede legítimamente sino recaer sino sobre bienes que sean producto del trabajo individual; la
tierra es obra exclusiva de la Naturaleza: por consiguiente, no es susceptible de apropiación. Tal es el razonamiento capital del
colectivismo agrario, o lo que viene a ser igual, del sistema de nacionalización de la tierra.
Doc. 5/60 Informe do Instituto de Reformas Sociales sobre o campo andaluz
Para llenar mejor su cometido, la Comisión ha estudiado separadamente los tres elementos de la población agrícola
andaluza: hacendados de posición independiente, los simples braceros y los pequeños propietarios, arrendatarios y colonos,
comprendiendo en este grupo todos los que no pertenecen a aquellas dos clases.
Empezando por la situación de los braceros y partiendo de la base de su estado general y de la escasez de sus jornales,
demostrada en la información hecha por la Comisión de Reformas Sociales en 1902, entiende la Comisión que la situación y la de
sus familias es tan desesperada, que de no apresurarse a darles el alimento de que carecen perecerá un gran número de
individuos.
Para prevenir tan grave daño hay dos medios: las obras públicas y los suministros directos de raciones, ya directamente,
ya por medio de las cocinas económicas.
As áreas da mitade septentrional do país presentan unhas condicións de reparto da
propiedade máis aceptables, pois permiten a conformación dun gran número de pequenos
propietarios, multiplicados a raíz do propicia que se amosou a lexislación da Dictadura neste
sentido. Máis en Galicia a loita pola propiedade da terra a a fin do sistema foral articúlanse,
inicialmente, a través do agrarismo, que leva en situacións concretas á resistencias e a graves
enfrontamentos sociais:
Doc. 5/61 Un xuíz de primeira instancia de Ribadavia recolle o auto que segue, xuño de 1920
Los vecinos de la parroquia de Sampaio de Ventosela se niegan sistemáticamente al pago de toda clase de rentas forales,
oponiéndose incluso por medios ilícitos. los dueños del dominio directo demandan a los del útil ante los tribunales de justicia para
obtener el pago, unas veces sin éxito por la facilidad de encontrar testigos que declaren en contra de aquellos y otras con éxito
pero inútilmente, porque los acreedores no se deciden a pedir la ejecución de la instancia dictada a su favor debido a que los
procuradores y funcionarios judiciales no se atreven a practicar las diligencias correspondientes por el temor que les inspira la
actitud hostil de los vecinos de dicha parroquia . Para impedir a los dueños del dominio directo el cobro de las rentas forales que
legítimamente les pertenencen, se les amenaza por intentar cobrar lo mismo que a los pagadores que quieran cumplir
voluntariamente su obligación llegándose al extremo de haber talado casi todas las cepas de una propiedad de Emilio Álvarez
Falcón por demandar a unos renteros morosos exigiéndoles el pago de la pensión.
O balance final da transformación agraria en Galicia permite observar a penetración do
capitalismo individualista que remata co aproveitamento colectivo das terras, os procesos de
mecanización e especialización agrarias, visibles na mercantilización da carne de vacún, da
248
A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
Proceso político
producción leiteira, na semente de prantas forraxeiras para o gando estabulado, o emprego de
debulladoras mecánicas do gran, a presencia de sementadotas, malladoras mecánicas,
incorporación de adobos químicos como superfosfatos, nitratos, potasio, etc. que permiten
comenzar a falar da incorporación de insumos que elevan os rendementos do factor terra e a
productividade do factor traballo
Doc. 5/62.- L. CRESPI, no 1929 puña de relevo esta cuestión:
El desarrollo industrial de las casas construtoras de utensilios de labranza y la competencia entre las mismas, además del
afán de lucro de sus corredores y representantes modernizó el material agrícola hasta tales extremos, que es urgentísimo recoger
lo poco que queda si se quiere conservar recuerdo veraz de los intrumentos que se usaban en las distintas faenas […] en esta
revolución y sustitución por la maquinaria moderna es el momento propicio y único para hacer un gran museo.
A sociedade urbana no primeiro tercio do século XX (1900-1930)
Os empregados do sector público traballan con contratos máis ou menos estables, pero a
actividade dos obreiros da industria e dos xornaleiros do campo resulta particularmente penosa, e
polo tanto inestable. Así, as súas remuneracións só cubren os gastos elementais de alimentación e
vivenda, e o traballador vive sometido a condicións de grande inseguridade, nas que o paro, os
accidentes laborais, o traballo feminino e infantil, e as enfermedades son frecuentes.
Doc. 5/63
Industria
Metalurxia
Construcción
Téxtiles
Transportes e comunicacións
Comercio
Servicio doméstico
Total
Total de poboación
1900
57.000
271.000
126.000
138.000
295.000
264.000
1.152.800
Distribución da poboación industrial (1900)
Servicio
doméstico
21%
Minería
7%
Metalurxia
5%
Construcción
22%
18.594.405
Comercio
24%
Transportes e
comunicacións
11%
Téxtiles
10%
O desenvolvemento e diversificación dos sectores económicos, o aumento do esforzo
cultural, a crecente complexidade administratriva do Estado multiplica o número de traballadores
especializados e ofrecerá novas expectativas ós grupos que se sitúan nas capas intermedias da
sociedade, entre os que se observan considerables diferencias laborais e salariais, e distribúe a
A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
249
Proceso político
poboación activa de xeito que comeza a parecerse máis as estructuras sociais europeas e que se
reflicten na súa capacidade adquisitiva e no seu nivel de vida. No sector público, o colectivo máis
diferenciado é o de funcionarios; no privado, o das profesións liberais, nas que destacan médicos,
profesores e técnicos de distinta índole.
A participación laboral da muller increméntase neste período, acadando o 20% da poboación
activa, e nalgunhas zonas, como Cataluña, o 40%. Esta incidencia no mundo do traballo abre a
participación das mulleres na vida pública, que se incrementa ó longo dos anos vinte, anque terá
que esperar á II República para evidenciarse.
O aumento crecente dunha poboación urbana, resultado dun acusado exodo rural que
despoboou o interior do país e provocou considerables desequilibrios, posibilitou a constitución
dunha sociedade de masas, grupo moi receptivo ás reivindicacións sociopolíticas, que serán
expresadas a través das organizacións sindicais. Neste caso, os protagonistas son principalmente os
grupos obreiros. O seu activismo contrasta coa ambigüidade das clases medias.
As manifestacións sociais daqueles grupos resultan especialmente preocupantes para as
clases dominantes en tres momentos chaves da etapa, 1909, o ano 1917, cando se unen
reivindicacións económicas, laborais e políticas, e comenzos da década dos vinte, cando a estas
reivindicación sociais e políticas se lles engade o pistolerismo, por parte de ambas clases sociais.
A axitación obreira que se manifesta neste momento favorecerá unha crise xeralizada, e
promoverá a revisión das relacións laborais, tal como vimos no plantexamento político cas
primeiras medidas de tipo social que se aproban dende o poder a imitación e semellanza de países
europeos máis vangardistas en políticas sociolaborais. Nesta ocasión, os sindicatos, esquecendo
rivalidades ideolóxicas, non dubidan en coaligarse fronte ós patróns para a defensa dos seus
intereses.
Entre estas organizacións sindicais destacan a UGT, que cara a 1913 acadaba os 147.000
afiliados, e a Confederación Nacional del Trabajo (CNT), de tendencia anarquista e constituida en
1911, que oito anos máis tarde acadaba os 700.000 afiliados. A persecución sofrida pola CNT
durante a Dictadura, que a declara ilegal en 1924, conduciraa a unha radicalización de posicións
que se concretan na constitución da Federación Anarquista Ibérica (FAI) en 1927.
250
A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
Proceso político
Doc. 5/64
A estructura social productiva segundo o censo de
poboación de 1930 (miles)
Sectores
homes mulle totais
res
Primario
Pesca
Agricultura
Minas
130'6
3.586
114
Secundario
1'6
250
0,5
132'2
3.836
114,5
Alimentos
127
Tabacos
3'4
Artes Gráficas
25
Textil
145
Tecidos
de
algodón
22'3
Bordados e pasamanerías
12'6
Enerxía eléctrica
22'3
Terciario
13
5'9
0'66
113
26
45'9
0'65
140
9'3
25'66
258
48'3
58'5
22'95
341'5
37'8
59'9
26'7
4'4
2'7
386'5
482'8
76'3
59
50
84'2
Servicio doméstico
Comercios
Clero regular
Ensinantes
Médicos
Admi. Pública
45
445
16'4
32'3
45'6
81'5
Doc. 5/65 No Congreso fundacional da CNT, no 1911, un dos
seus dirixentes explica as reivindicacións anarquistas:
La rebelión ha de existir, si; pero contra los burgueses, contra
los capitalistas, que son los que escriben las leyes. Eliminado el reptil, se
acaba con el veneno. Y esta rebelión ha de ser constante, diaria, intensa,
y el mejor armamento es la asociación. Cada nuevo socio es un nuevo
soldado en el ejército sindicalista. Cada nueva asociación es una nueva
trinchera defensora de nuestros derechos. Cada nueva federación, un
nuevo baluarte en donde se forman luchadores .
Haced, pues, Sociedades, federaciones y confederaciones y
esperad la lucha; en ella habrá caídos, pero no os pareis a recogerlos,
seguid adelante. Tened en cuenta que hemos de prepararnos, no para
una lucha de intereses. El siglo XX es el predestinado a abolir la
esclavitud moderna.
Doc. 5/66 Evolución dos precios e os salarios (1913 = 100)
Anos
1900 1905 1910 1915 1920 1925
1930
Prezos ó por maior
96’7
98’2
227’6
Salarios reais
89’2 92’0 96’8 103’0 138’0 129’6
Coste da vida Capitais
98’4 113’8 202’6 179’9
101’9 117’1 220’3 198’2
Pobos
167’7
144’6
165’4
189’7
Índice xeral de prez os ó consumo
entre 1874 e 1930 (1913 = 100)
250
200
150
100
50
19
29
19
24
19
19
19
14
19
09
19
04
18
99
18
94
18
89
18
84
18
79
18
74
0
251
A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
Proceso político
A conflictividade social
As
reivindicacións
sociais
increméntanse a partir dos
primeiros
anos
do
século,
manifestándose con máis intensidade
en
momentos
particularmente críticos, coma
os que marcan os anos 1909,
1917 e 1923.
Na
segunda
destas
datas, o triunfo da Revolución rusa propicia o radicalismo de esquerdas, contestado
contundentemente pola dereita, e orixinando un particular clima de violencia.
Doc. 5/67 Proclama da asamblea obreira de Tarrasa de 1909
Considerando que la guerra es una con-secuencia fatal
del régimen de producción capitalista; considerando
además que dado el sistema español de reclutamiento del
ejército, sólo los obreros hacen la guerra que los
burgueses declaran.
La asamblea protesta enérgicamente:
1. Contra la acción del gobierno español en Marruecos
2. Contra los procedimientos de ciertas damas de la
aristocracia que exultaron el dolor de los reservistas, de
sus mujeres y de sus hijos, dándoles medallas y
escapularios, en vez de proporcionarles los medios de
subsistencia que les arrebatan con la marcha del jefe de
familia.
3. Contra el envío a la guerra de ciudadanos útiles a la
producción y, en general, indiferentes al triunfo de la
cruz sobre la media luna, cuando se podrían formar regimientos de curas y de frailes que, además de estar directamente
interesados en el éxito de la religión católica, no tienen familia, ni hogar, ni son de utilidad ninguna al país, y
4. Contra la actitud de los diputados republicanos, que ostentando un mandato del pueblo, no han aprovechado su inmunidad
parlamentaria para ponerse al frente de las masas
en su protesta contra la guerra.
Y compromete a la clase obrera a concretar todas
sus fuerzas, por si se hubiera de declarar la huelga
general para obligar al gobierno a respetar los
derechos que tienen los marroquíes a conservar
intacta la independencia de su patria.
Doc. 5/68Chamamento á folga xeral, Madrid, 27
de marzo de 1917
Manifesto UGT-CNT
A los trabajadores españoles y al país en
general. Tras la labor de protesta, constantemente
ejercitada por las organizaciones obreras, cada día
que pasa representa para el proletariado una
agravación creciente de la miseria ocasionada por
la carestía de las subsis-tencias y por la falta de
trabajo.
A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
252
Proceso político
Y respondiendo a este convencimiento, los representantes de la Unión General de Trabajadores y los de la Confederación
Nacional del Trabajo han acordado por unanimidad:
Primero. Que en vista del examen detenido y desapasionado que los firmantes de este documento han hecho de la
situación actual y de la actuación de los go-bernantes y del Par-lamento; no encontrando, a pesar de sus buenos deseos,
satisfechas las demandas formuladas por el último Congreso de la Unión General de Trabajadores y la Asam-blea de Valencia, y
con el fin de obligar a las clases dominantes a aquellos cambios fundamentales de sistema que garan-ticen al pueblo el mínimo de
las condiciones decorosas de vida y de desarrollo de sus actividades emancipadoras, se impone que el proletariado español
emplee la huelga general, sin plazo definido de terminación, como el arma más poderosa que posee para reivindicar sus derechos.
Tercero. Que los abajo firmantes, debidamente autorizados por los organismos obreros que representan, y en virtud de
los poderes que les han sido conferidos por las clases trabajadoras, se consideran en el deber de realizar, en relación con las
diversas secciones, todos los trabajos conducentes a organizar y encauzar debidamente el movimiento, así como también
determinar la fecha en que debe ponerse en práctica, teniendo en cuenta las condiciones más favorables para el triunfo de
nuestros propósitos.
253
A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
Proceso político
Nos momentos máis críticos, o Estado mesmo suspende as garantías cons-titucionais, e
declara o estado de excepción, coa vontade de conter as reivindicacións sociais que amenazaban a
orde burguesa. Na Cataluña do lustro 1920-25 prodúcense máis de 800 atentados.
Doc. 5/69 Numero de folgas
e folguistas de 1905 a 1923
Número de folgas (1905-1929)
Ante situacións deste
1225
106
0
tipo, o Goberno non dubida
en participar con medidas
859
1025
825
repre-sivas que dirixen as
625
autoridades como, no caso
373
488
417
79
90
46
1927 52
49
1929 54
barcelonés, o gobernador,
1925
1923
1921
43
1919
1917
1915
1913
1911
1909
1905
25
1907
225
153
145
152
182
147
246
311
279
284
212
169
237
306
425
Martínez Anido. A situación
deriva
en
repetidas
actividades do pistolerismo
profesional, tanto dos grupos de esquerda coma dos de dereitas. Neste labor colaboran a Garda
civil, a Policía e, ás veces, o Exército, protagonizando medidas represivas que se dirixen
fundamentalmente contra os sindicalistas. Durante a Dictadura, a represión acadará
exclusivamente ós anarquistas, mentras se mantiña certa consideración cos representantes
sindicais do socialismo e dos católicos.
Doc. 5/70 A situación de violencia, vista por un líder socialista desde a tribuna do Congreso
El señor Besteiro: Señores diputados, el
asunto que voy a tratar aquí tiene extraordinaria
gravedad, es tal vez el más grave de los problemas
que en momentos actuales están planteados en
nuestro país. Además, creo que tengo algún título
para que me hagáis esa justicia porque no es de
ahora mi tendencia a conseguir que el Parlamento
español se ocupe serena y reflexivamente del estudio
del terrorismo, de sus causas y de sus remedios.
Pero, señores diputados, yo no culpo al
señor Martínez Anido por tener ideas tan
incompatibles con el momento social en que se vive
en el mundo [denegaciones], al finalizar el año. Me
vais a permitir que os dé lectura a este breve discurso
del señor gobernador de Barcelona. Dice así:
"Yo soy poco discursero, pero hablo más
con el corazón que con la boca. Celebro que estemos
reunidos aquí las autoridades y ustedes, que
representan el sentir del pueblo. Desde luego les deseo feliz final de año, que no ha sido tan malo como esperábamos. Todo el
mundo trabaja y podemos decir que la cuestión social está resuelta. Y en cuanto al terrorismo, ustedes mismos se habrán dado
cuenta de que la desaparición ha sido completa. Claro que hay pequeños actos de terrorismo. (En esto pasa como en la guerra,
que aún después de acabada hay gentes que, por no estar enteradas o por odios ancestrales, no se resignan a una paz segura). De
todos modos, si no está acabado el terrorismo de manera absoluta, espero que en el año nuevo acabemos con él..."
Pues bien, no pasó mucho tiempo, el 22 de enero de 1921 los periódicos de Madrid traían epígrafes como éste: "El
trágico balance barcelonés: veintiuna muertes violentas en treinta y seis horas." Y el parte a que se refería este epígrafe dice así:
A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)
254
Proceso político
"Hoy a mediodía había realizado la autoridad judicial veintiuna autopsias de muerte violenta por sucesos ocurridos durante las
últimas treinta y seis horas. Los médicos forenses dicen que no recuerdan haber registrado nunca tal número de víctimas en tan
breve tiempo en su larga actuación." ¡Esta era la manera de acabar con el terrorismo del año actual!
Doc. 3/71 Contrato das Maestras, no 1923:
Esto es un acuerdo entre la Señorita.....(nome da mesma)......, maestra, y el Consejo de Educación de la Escuela ....(nome
da escola) por el cual la señorita .....(nome da mesma)......,acuerda impartir clases durante un período de ocho meses a patir del
..(data)...de septiembre de 1923. El Consejo de Educación acuerda pagar a la señorita...(nome) la cantidad de 75 pesetas
mensuales.
La señorita ....acuerda:
1.- No casarse. Este contrato queda automáticamente anulado y sin efecto si la maestra se casa.
2.- No andar en compañía de hombres
3.- Estar en casa desde las 8.00 de la trade y las 6.00 de la mañana, a menos que sea para atender función escolar.
4.,- No pasearse por heladerías del centro de la ciudad
5.- No abandonar la ciudad bajo ningún concepto sin permiso del presidente del Consejo de Delagados.
6.- No fumar cigarrillos. Este contrato quedará automáticamente anulado y sin efecto si se encontrara a la maestra
fumando
7.- No beber cerveza, vino ni whisky. Este contrato quedará automáticamente anulado y sin efecto si se encuentra a la
maestra bebienco cerveza, vino ni whisky.
8.- No viajar en coche o automóvil con ningún hombre excepto su padre o su hermano.
9.- No vestir ropas de colores brillantes
10 No teñirse el pelo
11.- Usar al menos dos enaguas.
12.- No usar vestidos que queden a más de cinco (5) centímetros por encima de los tobillos.
13.- Mantener limpia el aula:
a) Barrer el suelo al menos una vez al día
b) Fregar el suelo del aula al menos una vez por semana con agua caliente.
c) Limpiar la pizarra al menos una vez al día
d) Encender el fuego a las 7.00 de modo que la habitación esté caliente a las 8.00 cuando lleguen os niños.
14.- No usar polvos faciales, no maquillarse ni pintarse los labios.
Descargar