1 CONSELLEIRO DE CULTURA, EDUCACIÓN E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA Jesús Vázquez Abad PRESIDENTE DA DEPUTACIÓN DE PONTEVEDRA Rafael Louzán Abal DEPUTADA DE CULTURA DA DEPUTACIÓN DE PONTEVEDRA Ana Isabel Vázquez Reboredo CATÁLOGO TEXTOS Fátima Cobo Rodríguez COORDINACIÓN EDITORIAL Gabinete de Difusión. Museo de Pontevedra FOTOGRAFÍAS Carlos Vieira González TRADUCIÓN Ó GALEGO Servizos Lingüísticos (Deputación de Pontevedra) EDITA Deputación de Pontevedra DESEÑO E MAQUETACIÓN Comunicación Institucional (Deputación de Pontevedra) IMPRESIÓN Imprenta Provincial (Deputación de Pontevedra) DEPÓSITO LEGAL: PO 677-2014 EXPOSICIÓN ÍNDICE ÍNDICE COMISARIA INTRODUCIÓN INTRODUCCIÓN Fátima Cobo Rodríguez AS PRIMEIRAS BÓLAS DE NADAL DE VIDRO LAS PRIMERAS BOLAS DE NAVIDAD DE VIDRIO FOTOGRAFÍA A GRAN GUERRA LA GRAN GUERRA Arquivo Museum für Glaskunst Lauscha A REVOLUCIÓN BOLXEVIQUE, AS ÁRBORES DE NADAL PROHIBIDAS LA REVOLUCIÓN BOLCHEVIQUE, LOS ÁRBOLES DE NAVIDAD PROHIBIDOS OS PRIMEIROS CRISTIÁNS NON CELEBRABAN O NADAL LOS PRIMEROS CRISTIANOS NO CELEBRABAN LA NAVIDAD A ORIXE DA ÁRBORE DE NADAL El ORIGEN DEL ÁRBOL DE NAVIDAD OS AGASALLOS E OS SEUS PORTADORES LOS REGALOS Y SUS PORTADORES Bibi Saint-Pol. Kunstareal, Múnich Centre International d´Art Verrier. Glassware Art Studio Guy Rebmeister Komozja Family Krebs Glas Lauscha Max Glass Ornaments Miguel Vidal Museo de Pontevedra Nasjonalbiblioteket Rautis United States Library of Congress DESEÑO DE MONTAXE Alberto Acuña Peón Carlos Calvo Abelleira Fátima Cobo Rodríguez José Manuel Castaño García MONTAXE Museo de Pontevedra Os Reis Magos Los Reyes Magos De san Nicolás a Santa Claus De san Nicolás a Santa Claus Os anxos e o Neno Xesús Los ángeles y el Niño Jesús OUTROS SÍMBOLOS DO NADAL OTROS SÍMBOLOS NAVIDEÑOS Os bonecos de neve Los muñecos de nieve As Amanita muscaria e os gnomos Las Amanita muscaria y los gnomos Os contos, sempre un gran regalo Los cuentos, siempre un gran regalo As galletas de xenxibre Las galletas de jengibre ADOBÍOS DE NADAL DE TEMÁTICA MARIÑA ADORNOS DE NAVIDAD DE TEMÁTICA MARINA COLOFÓN COLOFÓN 6 INTRODUCIÓN INTRODUCCIÓN A exposición Sopros de Nadal presentouse por primeira vez no Nadal do pasado ano no Museo de Pontevedra. Integrada por adobíos de cristal para árbore de Nadal, soprados e pintados de xeito artesanal, chega agora ó Museo do Mar de Galicia, en Vigo. La exposición Soplos de Navidad se presentó por primera vez en las pasadas Navidades en el Museo de Pontevedra. Integrada por adornos de cristal para árbol de Navidad, soplados y pintados de manera artesanal, llega ahora al Museo do Mar de Galicia, en Vigo. Mantén o espírito da edición pasada pero incluíndo novas pezas que non puideron contemplarse naquela ocasión. Iso non só obedece a que a colección privada á que pertencen está viva e en crecemento senón tamén á temática específica coa que está vinculada este museo. Mantiene el espíritu de la edición pasada pero incluyendo nuevas piezas que no pudieron contemplarse en aquella ocasión. Eso no sólo obedece a que la colección privada a la que pertenecen está viva y en crecimiento sino también a la temática específica con la que está vinculada este museo. Un percorrido pola exposición permitiranos coñecer cómo naceu e evolucionou desde o s. XIX esta arte vidreira, descubrindo ademais, a través de pezas creadas nos mellores obradoiros que existen na actualidade, lendas e historias que nos falan dos protagonistas e das tradicións do Nadal. Un recorrido por la exposición nos permitirá conocer cómo nació y evolucionó desde el s. XIX este arte vidriero, descubriendo además, a través de piezas creadas en los mejores talleres que existen en la actualidad, leyendas e historias que nos hablan de los protagonistas y de las tradiciones navideñas. AS PRIMEIRAS BÓLAS DE NADAL DE VIDRO LAS PRIMERAS BOLAS DE NAVIDAD DE VIDRIO Os primeiros adobíos de vidro de Nadal naceron a mediados do s. XIX en territorios alemáns. Dous lugares disputan a súa invención: Lauscha, localidade das montañas de Turinxia, e Os Vosgos do Norte, territorio hoxe francés situado entre Alsacia e Lorena. Los primeros adornos de vidrio de Navidad nacieron a mediados del s. XIX en territorios alemanes. Dos lugares se disputan su invención: Lauscha, localidad de las montañas de Turingia, y Los Vosgos del Norte, territorio hoy francés situado entre Alsacia y Lorena. Tres foron, e son, as técnicas para a súa fabricación: soprado a boca de vidro fundido, a través dun tubo de metal, ó que se lle dá forma coa axuda de diferentes ferramentas ou moldes; soprado a boca partindo de tubos ocos de vidro que se quentan sobre pequenas chamas e posteriormente tamén se modelan ou moldean, e un terceiro método consistente na creación de perlas de vidro que, desde finais do s. XIX, se sopran e moldean coa axuda dunha primitiva máquina coa que se obteñen tiras de contas que posteriormente son cortadas e engarzadas con arame. Tres han sido, y son, las técnicas para su fabricación: soplado a boca de vidrio fundido, a través de un tubo de metal, al que se le da forma con la ayuda de diferentes herramientas o moldes; soplado a boca partiendo de tubos huecos de vidrio que se calientan sobre pequeñas llamas y posteriormente también se modelan o moldean, y un tercer método consistente en la creación de perlas de vidrio que, desde finales del s. XIX, se soplan y moldean con la ayuda de una primitiva máquina con la que se obtienen tiras de cuentas que posteriormente son cortadas y engarzadas con alambre. Tras o soprado procédese ó prateado interior das pezas, que lles achega un brillo de espello. Durante décadas utilizábase neste proceso chumbo ou cinc, polo que resultaba moi perigoso para os artesáns xa que aspiraban o metal disolto en reactivos directamente coa boca, envelenándose inevitablemente. Xa a finais do s. XIX estes metais foron substituídos por nitrato de prata, metal co que se segue prateando a día de hoxe. Unha vez feito isto as pezas píntanse e son decoradas exteriormente. Tras el soplado se procede al plateado interior de las piezas, que les aporta un brillo de espejo. Durante décadas se utilizaba en este proceso plomo o zinc, por lo que resultaba muy peligroso para los artesanos ya que aspiraban el metal disuelto en reactivos directamente con la boca, envenenándose inevitablemente. Ya a finales del s. XIX estos metales fueron sustituidos por nitrato de plata, metal con el que se sigue plateando a día de hoy. Una vez hecho esto las piezas se pintan y son decoradas exteriormente. Procesos de fabricación dos adobíos: soprado a boca con tubo de metal e masa de vidro. Foto: CIAV, Francia; soprado a boca partindo de tubos de vidro. Foto: Max Glass Ornaments, Polonia; soprado a máquina de tiras de contas de vidro Mostra dos pasos necesarios para a elaboración dun adobío de vidro: soprado e moldeado, prateado, lacado, pintado, decorado con purpurina ou similar e últimos detalles a pincel, cortado da vásteza e colocación do gancho metálico. Anano con cogomelo, Luxorna (Polonia) 7 A GRAN GUERRA LA GRAN GUERRA A principios do século XX Turinxia, Lorena, o norte de Bohemia e Silesia, todos eles territorios alemáns e cunha tradición vidreira que se remonta á Baixa Idade Media, eran os principais lugares produtores e exportadores destes adobíos que se repartían polo resto de Europa e Norteamérica. Non obstante, o inicio da Gran Guerra supoñerá un enorme parón nesta industria. A principios del siglo XX Turingia, Lorena, el norte de Bohemia y Silesia, todos ellos territorios alemanes y con una tradición vidriera que se remonta a la Baja Edad Media, eran los principales lugares productores y exportadores de estos adornos que se repartían por el resto de Europa y Norteamérica. No obstante, el inicio de la Gran Guerra supondrá un enorme parón en esta industria. Aínda así, paradoxalmente, a propia guerra foi motivo de inspiración para a creación duns adornos que nunca esperariamos encontrarnos nunha árbore de Nadal: retratos do káiser Guillerme II vestido de militar, cascos de soldado, bombas, cepelíns (inventados en 1900 polo alemán Ferdinand von Zeppelin, foron empregados polos alemáns na Gran Guerra para bombardear, por primeira vez na historia, poboación civil inimiga) ou tanques (inventados polos ingleses e utilizados por primeira vez na batalla do Somme en 1916 contra os alemáns). Por suposto, esta temática resultou algo anecdótico pero, de xeito residual, mantívose no período de entreguerras. Aun así, paradójicamente, la propia guerra fue motivo de inspiración para la creación de unos adornos que nunca esperaríamos encontrarnos en un árbol de Navidad: retratos del káiser Guillermo II vestido de militar, cascos de soldado, bombas, zepelines (inventados en 1900 por el alemán Ferdinand von Zeppelin, fueron empleados por los alemanes en la Gran Guerra para bombardear, por primera vez en la historia, población civil enemiga) o tanques (inventados por los ingleses y utilizados por primera vez en la batalla del Somme en 1916 contra los alemanes). Por supuesto, esta temática resultó algo anecdótico pero, de manera residual, se mantuvo en el período de entreguerras. Zépelin, Guillerme II e tanque. FLES-CBS UG, Lauscha (Alemaña). Vidro soprado a boca en moldes antigos 8 A REVOLUCIÓN BOLXEVIQUE, AS ÁRBORES DE NADAL PROHIBIDAS LA REVOLUCIÓN BOLCHEVIQUE, LOS ÁRBOLES DE NAVIDAD PROHIBIDOS Tras o triunfo da Revolución en Rusia en 1917 o Nadal foi considerado neste país unha festa contrarrevolucionaria e burguesa polo que finalmente en 1929 o goberno soviético prohibirá a súa celebración e perseguirá o uso das árbores de Nadal. A medida resultou tan impopular que en 1935 o Estado impulsaría a Árbore de Aninovo. Tras el triunfo de la Revolución en Rusia en 1917 la Navidad fue considerada una fiesta contrarrevolucionaria y burguesa por lo que finalmente en 1929 el gobierno soviético prohibirá su celebración y perseguirá el uso de los árboles de Navidad. La medida resultó tan impopular que en 1935 el Estado impulsaría el Árbol de Año Nuevo. As decoracións elixidas para esta nova árbore perdían calquera connotación relixiosa, dándolles prioridade ás que representaban os logros agrarios, industriais e técnicos da Revolución. Os triunfos espaciais a partir de 1958 fixeron dos satélites e foguetes os adobíos máis populares, acompañados, a partir de 1961, ano en que Yuri Gagarin se converteu no primeiro home en saír ó espazo, das figuras de cosmonautas. Las decoraciones elegidas para este nuevo árbol perdían cualquier connotación religiosa, dándoles prioridad a las que representaban los logros agrarios, industriales y técnicos de la Revolución. Los triunfos espaciales a partir de 1958 hicieron de los satélites y cohetes los adornos más populares, acompañados, a partir de 1961, año en que Yuri Gagarin se convirtió en el primer hombre en salir al espacio, de las figuras de cosmonautas. Cosmonauta, foguete e Sputnik. Pezas tradicionais soviéticas. Década de 1960. Vidro soprado e pintado 9 A II GUERRA MUNDIAL E A POSGUERRA LA II GUERRA MUNDIAL Y LA POSGUERRA Durante a II Guerra Mundial a produción de adornos reduciuse drasticamente en Europa. Todos os esforzos foron dirixidos á guerra e o metal para os pratear desapareceu do mercado. Durante la II Guerra Mundial la producción de adornos se redujo drásticamente en Europa. Todos los esfuerzos fueron dirigidos a la guerra y el metal para platearlos desapareció del mercado. Nos EUA, onde xa se comezaban a producir adornos de vidro soprados a máquina, aconteceu o mesmo, e xa a comezos de 1940 era imposible conseguir prata ou os tapóns metálicos dos que colgaban os adobíos. A solución será a aparición de adornos sen pratear pintados de diferentes cores e con tapóns de cartón, papel ou cortiza. En los EUA, donde ya se comenzaban a producir adornos de vidrio soplados a máquina, ocurrió lo mismo, y ya a principios de 1940 era imposible conseguir plata o los tapones metálicos de los que colgaban los adornos. La solución será la aparición de adornos sin platear pintados de diferentes colores y con tapones de cartón, papel o corcho. En occidente proliferarán as fábricas de adobíos de cristal feitos a máquina, e nos países daquela na esfera soviética, como Checoslovaquia, Polonia ou a Alemaña do Leste impoñeranse as cooperativas, nas que primará a cantidade fronte á calidade, o deseño ou a innovación. En occidente proliferarán las fábricas de adornos de cristal hechos a máquina, y en los países que en aquel momento estaban en la esfera soviética, como Checoslovaquia, Polonia o Alemania del Este se impondrán las cooperativas, en las que primará la cantidad frente a la calidad, el diseño o la innovación. Haberá que esperar á Perestroika, nos anos 80 do s. XX, para que vidreiros da Alemaña Oriental, checos e polacos, que aínda coñecían as antigas técnicas e gardaran os vellos moldes, volvesen facer florecer o seu traballo. Hoxe esta artesanía está plenamente recuperada e cada ano pequenas xoias de vidro como as que poden contemplar nesta exposición locen en árbores de todo o mundo. Habrá que esperar a la Perestroika, en los años 80 del s. XX, para que vidrieros de Alemania Oriental, checos y polacos, que aún conocían las antiguas técnicas y habían guardado los viejos moldes, volviesen a hacer florecer su trabajo. Hoy esta artesanía está plenamente recuperada y cada año pequeñas joyas de vidrio como las que pueden contemplar en esta exposición lucen en árboles de todo el mundo. Bóla de Nadal de vidro soprado con máquina. 1943-1945. EUA 10 11 OS PRIMEIROS CRISTIÁNS NON CELEBRABAN O NADAL LOS PRIMEROS CRISTIANOS NO CELEBRABAN LA NAVIDAD As primeiras comunidades cristiás, de tradición xudía, non tiveron especial preocupación por conmemorar a data do nacemento de Xesús. Pero cando o cristianismo chegou a Grecia e Roma, onde era costume celebrar o aniversario dos deuses, xurdiron de inmediato dúas preguntas: era Xesús Deus desde o seu nacemento? E, de selo, que día nacera? Las primeras comunidades cristianas, de tradición judía, no tuvieron especial preocupación por conmemorar la fecha del nacimiento de Jesús. Pero cuando el cristianismo llegó a Grecia y Roma, donde era costumbre celebrar el aniversario de los dioses, surgieron de inmediato dos preguntas: ¿era Jesús Dios desde su nacimiento? Y, en caso de serlo, ¿qué día había nacido? Será no ano 325, no Concilio de Nicea, cando se responda afirmativamente á primeira cuestión e, pouco despois, o papa Xulio I proclamará o día 25 de decembro como o seu natalicio. A data tiña un gran poder simbólico, pois os pagáns celebraban en torno a ese día festas e rituais na honra de diferentes deuses, que no fondo conmemoraban o mesmo: o solsticio de inverno, o momento no que a escuridade deixa paso á luz e a natureza comeza a renacer. Resultaba lóxico que Xesús, “luz do mundo”, nacese ese día. Será en el año 325, en el Concilio de Nicea, cuando se responda afirmativamente a la primera cuestión y, poco después, el papa Julio I proclamará el día 25 de diciembre como su natalicio. La fecha tenía un gran poder simbólico, pues los paganos celebraban en torno a ese día fiestas y rituales en honor de diferentes dioses, que en el fondo conmemoraban lo mismo: el solsticio de invierno, el momento en el que la oscuridad deja paso a la luz y la naturaleza comienza a renacer. Resultaba lógico que Jesús, “luz del mundo”, hubiese nacido ese día. Faro con xoguetes, tea de araña e home de neve esquimó. Luxorna (Polonia), Rautis (República Checa) e Krebs Glass Lauscha (Alemaña). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man Neno Xesús. Luxorna (Polonia). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man 12 13 A ORIXE DA ÁRBORE DE NADAL El ORIGEN DEL ÁRBOL DE NAVIDAD Moi probablemente a súa orixe estea no sincretismo relixioso creado entre o cristianismo e os rituais que, nos territorios xermanos e escandinavos, se levaban a cabo en relación co solsticio de inverno, consistentes no adorno, a xeito de ofrenda, dunha árbore de folla perenne en representación da Árbore do Universo ou Yggdrasil. Muy probablemente su origen está en el sincretismo religioso creado entre el cristianismo y los rituales que, en los territorios germanos y escandinavos, se llevaban a cabo en relación con el solsticio de invierno, consistentes en el adorno, a manera de ofrenda, de un árbol de hoja perenne en representación del Árbol del Universo o Yggdrasil. Con este ritual pretendíase conxurar os deuses e a natureza para que o ciclo non se rompese e a natureza volvese renacer tras o inverno. Con este ritual se pretendía conjurar a los dioses y a la naturaleza para que el ciclo no se rompiese y la naturaleza volviese a renacer tras el invierno. Por esta razón as primeiras árbores de Nadal aparecen referenciadas nos territorios xermanos. Adornábanse con froitas, froitos e galletas (cereais), símbolos tanto do renacemento da natureza coma da promesa de renacemento que supoñía a chegada de Xesús. Por esta razón los primeros árboles de Navidad aparecen referenciados en los territorios germanos. Se adornaban con frutas, frutos y galletas (cereales), símbolos tanto del renacimiento de la naturaleza como de la promesa de renacimiento que suponía la llegada de Jesús. A partir de finais do s. XVII a estes alimentos engadiranse luces e pequenos xoguetes, ós que se sumarán as bólas de cristal a principios do s. XIX. Será precisamente neste século cando o costume da árbore de Nadal se estenda por toda Europa. 1863 será o ano en que, por primeira vez, atopemos unha referencia á súa presenza en España. Sorprende o feito de que non estaba dedicado ós nenos, posiblemente porque o seu exotismo o facía merecedor de aparecer nunha cea de gala. A partir de finales del s. XVII a estos alimentos se añadirán luces y pequeños juguetes, a los que se sumarán las bolas de cristal a principios del s. XIX. Será precisamente en este siglo cuando la costumbre del árbol de Navidad se extienda por toda Europa. 1863 será el año en el que, por primera vez, encontremos una referencia a su presencia en España. Sorprende el hecho de que no estaba dedicado a los niños, posiblemente porque su exotismo lo hacía merecedor de aparecer en una cena de gala. “Los duques de la Torre obsequiaron a sus amigos más íntimos con una preciosa reunión de confianza la NocheBuena (...) a las once pasaron todos los concurrentes a otra sala donde se hallaba preparado un lindo árbol de Navidad, cargado de muchos y variados lotes, que fueron adjudicados por suerte a las señoras”. “Los duques de la Torre obsequiaron a sus amigos más íntimos con una preciosa reunión de confianza la NocheBuena (...) a las once pasaron todos los concurrentes a otra sala donde se hallaba preparado un lindo árbol de Navidad, cargado de muchos y variados lotes, que fueron adjudicados por suerte a las señoras”. La España. Madrid, 27 de decembro de 1863 La España. Madrid, 27 de diciembre de 1863 Neno en zorra con árbore de Nadal. Krebs Lauschaer Glas (Alemaña). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man 14 15 Galletas, mazás, ananás, noces e landras. Galletas, Inge-Glas (Alemaña); ananás, Ornex. Jablonec nad Nisou (República Checa); noces (Polonia); landras, Lauschaer Glas (Alemaña); mazás, Lauschaer Glaskunst. Lauschaer Glas (Alemaña) OS AGASALLOS E OS SEUS PORTADORES LOS REGALOS Y SUS PORTADORES En Roma, durante as saturnais –coincidentes co actual Nadal– era típico o intercambio de agasallos. O último día destas festas celebrábase a Sigillaria, dedicada a facerlles regalos ós nenos: xoguetes, moedas... En Roma, durante las saturnales –coincidentes con la actual Navidad– era típico el intercambio de regalos. El último día de estas fiestas se celebraba la Sigillaria, dedicada a hacer regarlos a los niños: juguetes, monedas... Este costume mantivérono as primeiras comunidades cristiás ata que, no Concilio Altisidoriense, a súa práctica foi prohibida por considerala diabólica, nun claro intento de erradicar o paganismo. Esta costumbre la mantuvieron las primeras comunidades cristianas hasta que, en el Concilio Altisidoriense, su práctica fue prohibida por considerarla diabólica, en un claro intento de erradicar el paganismo. Pero aínda na Alta Idade Media era común, en diferentes lugares de Europa, colocar ante as casas unha mesa con alimentos e amuletos que calquera podía coller. Novamente, a Igrexa condenou este costume, chamándolles a estes regalos aguinaldos do demo. Pero aún en el alta Edad Media era común, en diferentes lugares de Europa, colocar ante las casas una mesa con alimentos y amuletos que cualquiera podía coger. Nuevamente, la Iglesia condenó esta costumbre, llamándoles a estos regalos aguinaldos del demonio. Pouco despois foi norma que, co inicio do ano, os señores, laicos e relixiosos, recibisen presentes dos seus vasalos obrigatoriamente en prata ou en especie. Poco después fue norma que, con el inicio del año, los señores, laicos y religiosos, recibieran presentes de sus vasallos obligatoriamente en plata o en especie. Xamón, pan e queixo con rato. Inge-Glas (Alemaña). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man Árbore de Nadal en ovo Fabergé (pechado e aberto). Komozja Family. Vidro soprado a boca e molde, pintado a man 16 17 Os Reis Magos Los Reyes Magos Unicamente o Evanxeo de Mateo fai referencia a estes personaxes, sen determinar o seu número, nome, idade, raza, status ou exacta procedencia xeográfica. De feito, non será ata o s. III cando Oríxenes de Alexandría fixe por primeira vez o seu número en tres, o que non quedará referendado pola Igrexa Católica ata o século V e que aínda hoxe non acepta a Igrexa Cristiá Armenia, que establece que os Reis Magos son doce. Únicamente el Evangelio de Mateo hace referencia a estos personajes, sin determinar su número, nombre, edad, raza, estatus o exacto origen geográfico. De hecho, no será hasta el s. III cuando Orígenes de Alejandría fije por primera vez su número en tres, lo que no quedará refrendado por la Iglesia Católica hasta el siglo V y que aún hoy no acepta la Iglesia Cristiana Armenia, que establece que los Reyes Magos son doce. Respecto ós seus nomes aparecerán escritos por primeira vez no século VI, nun mosaico da basílica de San Apolinar o Novo, en Rávena, Italia. En canto á súa idade e raza, con anterioridade ó século XV son representados de raza branca e de tres idades diferentes, simbolizando as idades do home: un ancián –Gaspar–, outro de mediana idade –Baltasar– e o terceiro un mozo –Melchor–. Con respecto a sus nombres aparecerán escritos por primera vez en el siglo VI, en un mosaico de la basílica de San Apolinar el Nuevo, en Rávena, Italia. En cuanto a su edad y raza, con anterioridad al siglo XV son representados de raza blanca y de tres edades diferentes, simbolizando las edades del hombre: un anciano –Gaspar–, otro de mediana edad –Baltasar– y el tercero un chico –Melchor–. Non obstante, co inicio da era dos descubrimentos no século XV, pasarán a simbolizar os pobos do mundo coñecido. Baltasar será negro, Melchor caucásico e Gaspar asiático. No obstante, con el inicio de la era de los descubrimientos en el siglo XV, pasarán a simbolizar los pueblos del mundo conocido. Baltasar será negro, Melchor caucásico y Gaspar asiático. Árbore de Nadal con nena e tren. Glassware Art Studio (Polonia), Malgorzata Esse –deseñadora– (Polonia) e Rautis (República Checa). Vidro soprado a boca (máquina-Rautis) e molde, pintado a man 18 Co paso do tempo a práctica inverteuse e fixéronse habituais as críticas ó acoso ó que se vían sometidos algúns polos seus respectivos serventes, carteiros, perruqueiros, etc. Con el paso del tiempo la práctica se invirtió y se hicieron habituales las críticas al acoso al que se veían sometidos algunos por sus respectivos sirvientes, carteros, peluqueros, etc. Nos fogares, novamente os nenos foron os principais receptores de regalos, aínda que todos recibían algún obsequio. En los hogares, nuevamente los niños fueron los principales receptores de regalos, aunque todos recibían algún obsequio. Pero, de onde saían estes regalos? Os máis habituais responsables son e seguen sendo os Reis Magos, Papá Noel e, en moitos países centroeuropeos de tradición protestante, os anxiños que acompañan o Neno Xesús. Pero, ¿de dónde salían estos regalos? Los responsables más habituales han sido y siguen siendo los Reyes Magos, Papá Noel y, en muchos países centroeuropeos de tradición protestante, los angelitos que acompañan al Niño Jesús. Reis Magos. Rautis (República Checa). Vidro soprado a máquina, pintado a man 19 Reis Magos. Manufactura: Glassware Art Studio (Polonia). Vidro soprado a boca e molde, pintado e decorado a man con apliques de cristais Swarovski e tea 20 De san Nicolás a Santa Claus De san Nicolás a Santa Claus San Nicolás foi un bispo que viviu no século IV na actual Turquía e ó que se lle atribúen gran número de milagres. Ó longo dos séculos a súa lenda sincretizouse con outras de orixe precristiá que falaban de anciáns barbados, ataviados con longos abrigos, que repartían regalos. San Nicolás fue un obispo que vivió en el siglo IV en la actual Turquía y al que se le atribuyen gran número de milagros. A lo largo de los siglos su leyenda se sincretizó con otras de origen precristiano que hablaban de ancianos barbados, ataviados con largos abrigos, que repartían regalos. En 1624, cando inmigrantes holandeses fundaron a cidade de Nova Amsterdam, máis tarde Nova York, levaron consigo a devoción ó seu patrón, Sinterklaas (san Nicolás), nome que derivaría en Santa Claus. Un poema publicado anonimamente en Nova York, en 1823, “Era a noite de Nadal”, deulle corpo ó mito de Santa Claus. Nesta composición este personaxe era pequeno coma un trasno, gordiño e rosado e vestía peles. Entraba polas chemineas e viaxaba nunha zorra tirada por renos. En 1849 o escritor americano James Rees escribe Unha lenda de Nadal, onde por primeira vez se menciona á señora Claus. En 1624, cuando inmigrantes holandeses fundaron la ciudad de Nueva Ámsterdam, más tarde Nueva York, llevaron consigo la devoción a su patrón, Sinterklaas (san Nicolás), nombre que derivaría en Santa Claus. Un poema publicado anónimamente en Nueva York, en 1823, “Era la noche de Navidad”, le dio cuerpo al mito de Santa Claus. En esta composición este personaje era pequeño como un duende, gordito y rosado y vestía pieles. Entraba por las chimeneas y viajaba en un trineo tirado por renos. En 1849 el escritor americano James Rees escribe Una leyenda de Navidad, donde por primera vez se menciona a la señora Claus. En 1862 o debuxante Thomas Nast, baseándose no poema de 1823, e para facer máis levadeiras as festas dese ano, en plena Guerra de Secesión, creou unha serie de ilustracións que se publicaron no semanario Harper’s Weekly. Ano tras ano foi pulindo e consolidando unha imaxe que se mantivo vixente ata os anos 30 do século XX. Santa Claus agora era máis alto e vivía no Polo Norte, onde un exército de trasnos lle axudaban a fabricar os seus xoguetes. Alí revisaba as cartas que lle enviaban os nenos e determinaba se foran bos dabondo como para merecelos. En 1889 Katherine Lee Bates, nun poema titulado “Goody Santa Claus”, dálle por fin nome á señora Claus, Goody. En 1862 el dibujante Thomas Nast, basándose en el poema de 1823, y para hacer más llevaderas las fiestas de este año, en plena Guerra de Secesión, creó una serie de ilustraciones que se publicaron en el semanario Harper’s Weekly. Año tras año fue puliendo y consolidando una imagen que se mantuvo vigente hasta los años 30 del siglo XX. Santa Claus ahora era más alto y vivía en el Polo Norte, donde un ejército de duendes le ayudaban a fabricar sus juguetes. Allí revisaba las cartas que le enviaban los niños y determinaba si habían sido suficientemente buenos como para merecerlos. En 1889 Katherine Lee Bates, en un poema titulado “Goody Santa Claus”, da por fin nombre a la señora Claus, Goody. En 1931, unha vez máis nunha etapa difícil para os EUA, en plena crise económica, será a empresa Coca-Cola, da man do debuxante Haddon Sundblom, a que lle dea nova vida gráfica a un Santa Claus aínda máis próximo, que triunfará en todo o mundo. En 1931, una vez más en una etapa difícil para los EUA, en plena crisis económica, será la empresa Coca-Cola, de la mano del dibujante Haddon Sundblom, la que le dé nueva vida gráfica a un Santa Claus aún más próximo, que triunfará en todo el mundo. 21 San Nicolás cun axudante e Papá Noel. Kathe Wohlfahrt –deseñador– (Alemaña) e Krebs Glas Lauscha (Alemaña). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man 22 Reclamación. Komozja Family (Polonia). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man 23 Os anxos e o Neno Xesús Los ángeles y el Niño Jesús A reforma protestante de Lutero, no século XVI, negaba o papel dos santos como mediadores entre Deus e os homes. Por iso, non parecía apropiado que fosen san Nicolás ou os Santos Reis os que lles trouxeran ós nenos os seus regalos de Nadal. Lutero iniciou a tradición de que fosen o Neno Xesús e os anxos os esperados benfeitores. La reforma protestante de Lutero, en el siglo XVI, negaba el papel de los santos como mediadores entre Dios y los hombres. Por eso, no parecía apropiado que hubiesen sido san Nicolás o los Santos Reyes los que les habían traído a los niños sus regalos de Navidad. Lutero inició la tradición de que fuesen el Niño Jesús y los ángeles los esperados bienhechores. Santa e Goody Claus. Christopher Radko –deseñadores– (EUA). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man Anxo. Malgorzata Esse –deseñadora– (Polonia). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man 24 25 OUTROS SÍMBOLOS DO NADAL OTROS SÍMBOLOS NAVIDEÑOS A Amanita muscaria e os gnomos La Amanita muscaria y los gnomos Os bonecos de neve Los muñecos de nieve Durante o século XIX, na época vitoriana, estes bonecos popularízanse grazas a contos infantís como O home de neve, de Hans Cristian Andersen. Fanse tamén protagonistas habituais dun invento da época, as postais do Nadal, e a súa figura emprégase para o deseño de colectores para caramelos que se colgaban na árbore. Durante el siglo XIX, en la época victoriana, estos muñecos se popularizan gracias a cuentos infantiles como El hombre de nieve, de Hans Cristian Andersen. Se hacen también protagonistas habituales de un invento de la época, las postales navideñas, y su figura se emplea para el diseño de contenedores para caramelos que se colgaban en el árbol. Nas sagas escandinavas cóntase que Sleipnir, o cabalo de Odín, voando ó galope sobre o mundo, escumaba polo esforzo. Esta escuma, mesturada co seu sangue ó caer sobre a terra, transformouse en cogomelos vermellos con pintas brancas, as Amanita muscaria. Por iso este cogomelo, que crece en simbiose cos piñeiros, era coñecido entre os pobos do norte como o fungo dos deuses. En las sagas escandinavas se cuenta que Sleipnir, el caballo de Odín, volando al galope sobre el mundo, espumaba por el esfuerzo. Esta espuma, mezclada con su sangre al caer sobre la tierra, se transformó en setas rojas con motas blancas, las Amanita muscaria. Por eso esta seta, que crece en simbiosis con los pinos, era conocida entre los pueblos del norte como el hongo de los dioses. Pero será en 1950, grazas á canción Frosty o home de neve, cando se defina a súa iconografía máis popular: un boneco con nariz de cenoria, ollos de carbón, unha mazaroca a xeito de pipa, unha vasoira na man, unha bufanda e un sombreiro. Pero será en 1950, gracias a la canción Frosty el hombre de nieve, cuando se defina su iconografía más popular: un muñeco con nariz de zanahoria, ojos de carbón, una mazorca a modo de pipa, una escoba en la mano, una bufanda y un sombrero. Cogomelo, gnoma e anano con cogomelo. Inge Glas (Alemaña), Kathe Wohlfahrt –deseñador– (Alemaña) e taller descoñecido (Polonia). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man Nena con bóla de neve e boneco de neve con nenos, Inge Glas (Alemaña) e Glassware Art Studio (Polonia). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man 26 Os chamáns de Laponia, para filtrar e controlar a letal carga psicotrópica destes cogomelos, dábanllelos de comer ós seus renos para posteriormente beber os seus ouriños. Os renos que consumían os cogomelos e os homes bebendo eses ouriños sufrían os mesmos efectos, entre os que destacaba ter a sensación de voar. Outros efectos eran entrar en contacto co mundo oculto e a divindade ou sentirse moito máis grande ou pequeno. Los chamanes de Laponia, para filtrar y controlar la letal carga psicotrópica de estas setas, se las daban de comer a sus renos para posteriormente beber su orina. Los renos que consumían las setas y los hombres bebiendo esa orina sufrían los mismos efectos, entre los que destacaba tener la sensación de volar. Otros efectos eran entrar en contacto con el mundo oculto y la divinidad o sentirse mucho más grande o pequeño. Os gnomos, seres inmortais, sempre estiveron asociados con estes cogomelos. Son os gardiáns da natureza, coñecen os seus segredos e os seus tesouros. Os seus gorros permítenlles permanecer invisibles e ademais evitan que se convertan en pedra á luz do sol. Los gnomos, seres inmortales, siempre han estado asociados con estas setas. Son los guardianes de la naturaleza, conocen sus secretos y sus tesoros. Sus gorros les permiten permanecer invisibles y, además, evitan que se conviertan en piedra a la luz del sol. 27 Esquío, landras, folla de carballo e anano. Esquío, Inge Glas (Alemaña); landras e folla, Krebs glas Lauscha (Alemaña) e anano, Luxorna (Polonia). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man 28 Os contos, sempre un gran agasallo Los cuentos, siempre un gran regalo Desde o século XVIII recoñecerase a infancia como unha etapa para a educación onde o neno adquire coñecementos, pero tamén valores. Neste contexto xorde o conto infantil, cargado de maxia pero sempre con ensinanzas que transmitir. Desde el siglo XVIII se reconocerá la infancia como una etapa para la educación donde el niño adquiere conocimientos, pero también valores. En este contexto surge el cuento infantil, cargado de magia pero siempre con enseñanzas que transmitir. No século XIX adaptaranse para nenos relatos populares como A bela dormente, Carapuchiña vermella ou Cincenta, pero tamén se escribirán novos contos orixinais como Pinocho. Todos eles serán considerados un gran agasallo, especialmente en Nadal. En el siglo XIX se adaptarán para niños relatos populares como La bella durmiente, Caperucita roja o Cenicienta, pero también se escribirán nuevos cuentos originales como Pinocho. Todos ellos serán considerados un gran regalo, especialmente en Navidad. “Velaquí toda unha biblioteca pendente dunha das ramas da miña árbore de Nadal coa túa capa de la encarnada, coa túa cesta debaixo do brazo para contarme a perfidia do lobo, que despois de devorar a túa avoa te tragou tamén a ti. Aquela deliciosa criatura foi o meu primeiro amor. Creo que se tivese podido casar con ela, ninguén sería máis feliz ca min.” “He aquí toda una biblioteca pendiente de una de las ramas de mi árbol de Navidad con tu capa de lana encarnada, con tu cesta debajo del brazo para contarme la perfidia del lobo, que después de devorar a tu abuela te tragó también a ti. Aquella deliciosa criatura fue mi primer amor. Creo que si hubiera podido casarme con ella, nadie habría sido más feliz que yo” Charles Dickens, A árbore de Nadal (extracto), 1850 Charles Dickens, El árbol de Navidad (extracto), 1850 Libros. Old World Christmas –deseñadores– (EUA). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man Carapuchiña vermella e Pinocho. Inge-Glas (Alemaña) e Komozja Family (Polonia). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man 29 As galletas de xenxibre Las galletas de jengibre Aínda recentes no Nadal español, as galletas de xenxibre son os doces máis representados nos adornos de vidro. Aún recientes en la Navidad española, las galletas de jengibre son los dulces más representados en los adornos de vidrio. O gran poder conservante do xenxibre fixo no s. IX que os Cruzados os trouxesen a Europa. Pronto, nos territorios xermanos empregouse para facer pan e galletas e desde alí, a través dos mosteiros, a receita estendeuse por Europa. Desde un primeiro momento, a masa era cocida tras darlle forma en moldes tallados, que a deixaban impresa con motivos e formas diversas. Será a partir dos séculos XVI-XVII cando comezan a identificarse co Nadal, por unha razón paradoxal: é agora cando os artesáns especializados neste tipo de doce obteñen permiso para constituírse en gremio independente. Só eles tiñan dereito a elaborar este doce, con dúas excepcións, o Nadal e a Pascua, datas nas que calquera podía facelo. A partir de principios do s. XIX un novo doce, que usará como base o pan de xenxibre, poñerase de moda grazas a un conto dos irmáns Grimm, A casiña de chocolate, publicado no Nadal de 1812. Aparecen a partir de entón as casiñas de doce. El gran poder conservante del jengibre hizo en el s. IX que los Cruzados los trajesen a Europa. Pronto, en los territorios germanos se empleó para hacer pan y galletas y desde allí, a través de los monasterios, la receta se extendió por Europa. Desde un primer momento, la masa era cocida tras darle forma en moldes tallados, que la dejaban impresa con motivos y formas diversas. Será a partir de los siglos XVI-XVII cuando comienzan a identificarse con la Navidad, por una razón paradójica: es ahora cuando los artesanos especializados en este tipo de dulce obtienen permiso para constituirse en gremio independiente. Sólo ellos tenían derecho a elaborar este dulce, con dos excepciones, la Navidad y la Pascua, fechas en las que cualquiera podía hacerlo. A partir de principios del s. XIX un nuevo dulce, que usará como base el pan de jengibre, se pondrá de moda gracias a un cuento de los hermanos Grimm, La casita de chocolate, publicado en la Navidad de 1812. Aparecen a partir de entonces las casitas de dulce. Galletas e casiña de doces. Christopher Radko –deseñadores– (Polonia) e Glassware Art Studio (Polonia). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man 30 31 OS ADOBÍOS DE NADAL DE TEMÁTICA MARIÑA LOS ADORNOS DE NAVIDAD DE TEMÁTICA MARINA Son moitos os símbolos de temática mariña que o cristianismo adoptou desde o comezo. Un gran número deles tiveron, e seguen tendo, a súa correspondencia no traballo dos sopradores de vidro de adornos de árbore de Nadal. Son muchos los símbolos de temática marina que el cristianismo adoptó desde el principio. Un gran número de ellos tuvieron, y siguen teniendo, su correspondencia en el trabajo de los sopladores de vidrio de adornos de árbol de Navidad. Sen dúbida, o primeiro deles apareceu xa antes do nacemento de Xesús: o barco. Símbolo da protección de Deus, xa aparece na historia de Noé e a arca. Máis tarde, co cristianismo, representará a Igrexa, igualmente como lugar de salvación, protexendo os fieis de calquera perigo. Nave, do latín navis –barco–, é o nome que recibe o lugar no interior das igrexas onde se sitúan os fieis. Asimílase tamén ó barco de Pedro, o apóstolo que de ser pescador no mar de Galilea pasou a ser pescador de homes. En relación co barco estará a áncora, alegoría da esperanza e a salvación. O faro tamén será utilizado como elemento simbólico en alusión a Xesús, como luz que ilumina, guía e promete a salvación. Ademais, a súa resistencia ás tormentas convertíao en símbolo perfecto de firmeza. Pero sen dúbida o símbolo por excelencia de Xesús entre os primeiros cristiáns será o peixe. En grego Ichthys, peixe, servía como acróstico Iesous Christos Theou Yios Soter, é dicir, Xesucristo, o Fillo de Deus, Salvador. Outros animais mariños, como o delfín, representaron tamén a Xesús, pois estes acompañaban nas súas travesías os mariños. Como símbolo do bautismo empregáronse as cunchas, en especial as cunchas de vieira, que tamén aluden ó apóstolo Santiago e á peregrinación. A estrela de mar é o símbolo de María e da resurrección, pola súa capacidade de rexenerarse. 32 E xunto ós símbolos positivos tamén existían os negativos, entre os que sen dúbida destacan as baleas e as sereas. Y junto a los símbolos positivos también existían los negativos, entre los que sin duda destacan las ballenas y las sirenas. A balea era o símbolo do demo xa que se cría que quedaba inmóbil para que os mariñeiros supuxesen que era unha illa. Subidos a ela, arrastrábaos ó fondo do mar, coma o demo arrastraba os pecadores ó inferno. La ballena era el símbolo del demonio ya que se creía que quedaba inmóvil para que los marineros supusieran que era una isla. Subidos a ella, los arrastraba al fondo del mar, como el diablo arrastraba a los pecadores al infierno. Sin duda, el primero de ellos apareció ya antes del nacimiento de Jesús: el barco. Símbolo de la protección de Dios, ya aparece en la historia de Noé y el arca. Más tarde, con el cristianismo, representará a la Iglesia, igualmente como lugar de salvación, protegiendo a los fieles de cualquier peligro. Nave, del latín navis –barco–, es el nombre que recibe el lugar en el interior de las iglesias donde se sitúan los fieles. Se asimila también al barco de Pedro, el apóstol que de ser pescador en el mar de Galilea pasó a ser pescador de hombres. En relación con el barco estará el ancla, alegoría de la esperanza y la salvación. As sereas simbolizaban a tentación e o engano, pois críase que atraían cos seus cantos e a súa beleza os mariños. Las sirenas simbolizaban la tentación y el engaño, pues se creía que atraían con sus cantos y su belleza a los marinos. COLOFÓN COLOFÓN Non hai dúbida de que hoxe moitas das pezas que deseñan e sopran estes artesáns, e que podemos contemplar nesta exposición, perderon o seu carácter relixioso ou tradicional; aínda así, a súa temática afunde profundamente as súas raíces nas diferentes historias que arredor do Nadal se foron xerando ó longo dos séculos. No cabe duda de que hoy muchas de las piezas que diseñan y soplan estos artesanos, y que podemos contemplar en esta exposición, perdieron su carácter religioso o tradicional; aun así, su temática hunde profundamente sus raíces en las diferentes historias que alrededor de la Navidad se han ido generando a lo largo de los siglos. El faro también será utilizado como elemento simbólico en alusión a Jesús, como luz que ilumina, guía y promete la salvación. Además, su resistencia a las tormentas lo convertía en símbolo perfecto de firmeza. Bo Nadal a todos! ¡Feliz Navidad a todos! Pero sin duda el símbolo por excelencia de Jesús entre los primeros cristianos será el pescado. En griego Ichthys, pescado, servía como acróstico Iesous Christos Theou Yios Soter, es decir, Jesucristo, el Hijo de Dios, Salvador. Otros animales marinos, como el delfín, representaron también a Jesús, pues estos acompañaban en sus travesías a los marinos. Como símbolo del bautismo se emplearon las conchas, en especial las conchas de vieira, que también aluden al apóstol Santiago y a la peregrinación. La estrella de mar es el símbolo de María y de la resurrección, por su capacidad de regenerarse. 33 Arca de Noé e mariñeiro. Manufacturas: Kathe Wohlfahrt –deseñador– (Alemaña) e obradoiro descoñecido (Polonia). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man Cabaliño de mar, peixe e estrela. Manufactura: Komozja Family (Polonia). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man e con aplicacións de cristais Swarovski 34 Faros. Luxorna (Polonia) e Rautis (República Checa). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man 35 Golfiños e cabaliños de mar cun cangrexo. Luxorna (Polonia) e Old Word Christmas –deseñadores– (EUA). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man Balea. Impuls (Polonia). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man Serea. Old World Christmas –deseñadores– (EUA). Vidro soprado a boca e molde, pintado a man 36 37 Faro e barco. Rautis (República Checa). Vidro soprado a máquina e molde, pintado a man 38 39