Transformacións agrarias e expansión industrial no século XIX

Tema 7: Transformacións agrarias e expansión industrial no século XIX
Introdución:
A economÃ-a dalgúns paÃ-ses de Europa transformouse no século XIX. A industria desprazou a
agricultura e a mecanización e o uso de enerxÃ-a inanimada cambiaron de xeito radical as formas de
produción.
Todo iso transformou radicalmente a estrutura económica e a organización da sociedade, inaugurando a era
do capitalismo.
España coñeceu importantes transformacións na súa economÃ-a.
A finais do século XIX, España tiña unha economÃ-a agraria, cun sector industrial limitado e pouco
capaz de competir no mercado exterior.
A sociedade española presentaba os trazos caracterÃ-sticos dunha sociedade capitalista (nivel de riqueza por
habitante inferior ó dos paÃ-ses industrializados).
• As transformacións da agricultura:
• A consolidación da propiedade privada da terra:
Os gobernos liberais do século XIX (sobre todo progresistas), partÃ-an dunha nova concepción xurÃ-dica
dos dereitos da propiedade que implicaban a liquidación das formas propias do Antigo Réxime e a
consolidación da propiedade privada da terra. Nas súas decisións influÃ-ron: os graves problemas
agrarios, a resistencia dos campesiños a continuar pagando os vellos dereitos feudais e a necesidade de que
sectores novos accedesen á propiedade.
Emprenderon unha reforma agraria liberal, cuxo obxectivo era liberar a terra das trabas que lle impuña o
Antigo Réxime ó desenvolvemento da propiedade privada e da economÃ-a de mercado. As principais
medidas foron: a abolición dos señorÃ-os xurisdicionais, a desvinculación da propiedade e a
desamortización das terras. Logo das reformas, a terra pasou a ser vendida e mercada libremente.
Este marco foise completando con outra serie de medidas como as leis de cercado, o fin do privilexio do
gando, a liberdade de arrendamentos,
• Os efectos da reforma agraria:
A abolición dos señorÃ-os non significou a perda dos dereitos sobre a terra dos antigos señores (a
maiorÃ-a puideron transformar os seus señorÃ-os en propiedade privada). Os campesiños preitearon
aspirando poderen acceder á propiedade das terras pero os tribunais resolveron a prol da nobreza, no caso de
que os campesiños posuÃ-sen documentos (contratos), éralle adxudicada a propiedade. Logo da reforma,
convertéronse en arrendatarios ou asalariados, e xorde o problema do xornalerismo.
A desvinculación da terra e as desamortizacións (de Mendizabal en 1836 e Madoz en 1855) permitiron
que permitiron que as propiedades saÃ-sen ao mercado e implicaron a modificación da propiedade
territorial. Como resultado cambiarán de dono milleiros de edificios e parcelas agrarias, incrementaranse e
diversificaranse os posuidores.
A esperanza do liberalismo progresista non se conseguiu, xa que, mercaron terras os que xa as tiñan e os
1
que contaban con recursos. Os novos propietarios estaban máis interesados en conseguiren beneficios
rápidos que investir na terra. O feito de que a maiorÃ-a dos compradores non fosen cultivadores, levou a
considerar a desamortización como unha oportunidade perdida.
Que a desamortización non cumprise as grandes esperanzas non debe considerarse un fracaso, xa que
cumpriu con algúns obxectivos: financiar a guerra contra o carlismo, paliar a grave situación da Facenda
Pública e fomentar a construción do ferrocarril.
• Os lÃ-mites do crecemento agrario:
A consecuencia máis importante foi o aumento da cavadura das terras hasta daquela incultas, conseguindo
prescindir das importacións de cereais, e permitindo un crecemento sostido da poboación.
A meirande expansión produciuse nos cereais, outros protagonistas foron a vide, o millo e a pataca. A
ganderÃ-a ovina e a da lá sufriron un notable retroceso. Aumentou a cabana porcina.
O aumento da poboación foi grazas ó incremento da superficie cultivada, non como resultado da
modernización das técnicas de cultivo.
O lento aumento da produtividade, pódeselle atribuÃ-r a un marco natural pouco favorable, pero sobre
todo a unha estrutura da propiedade que non fomentaba a mellora técnica. É o caso dos minifundios que
non abondaban para alimentar unha familia, sen posibilidades de vender no mercado. E os latifundios
tampouco axudaban a mellorar a produtividade, a maiorÃ-a destes grandes propietarios non estaba interesada
en investir para cultivar mellor, só na obtención de fáciles beneficios, o que sumiu ós campesiños na
subsistencia. Estas grandes diferenzas de renda provocaron conflitividade campesiña ao longo do século
XIX.
• A revolución demográfica
• O crecemento da poboación:
Ó longo do século XIX, a poboación española aumentou. As causas foron a desaparición de
determinadas epidemias, a mellora da dieta e a expansión dalgúns cultivos.
A sociedade tiña os trazos tÃ-picos da demografÃ-a tradicional: alta mortalidade e alta natalidade. HabÃ-a
mortalidade infantil e a esperanza de vida era baixa, o que explican o limitado crecemento da poboación
española, que non experimentou a transición cara unha demografÃ-a moderna.
O mantemento dunha elevada mortalidade foi debido ás malas condicións sanitarias e o impacto das
epidemias e da desnutrición. As epidemias estaban moi relacionadas coa falta de hixiene.
• Éxodo rural e crecemento urbano:
No século XIX o proceso de urbanización foi limitado pola modesta transformación industrial e do atraso
agrario, que lle obrigaba a parte da poboación a producir alimentos e a quedar no campo. Pero o crecemento
das cidades foi constante.
Iniciouse un lento éxodo rural que implicou o aumento da poboación urbana.
O aumento de tamaño dalgunhas cidades obrigou a programar plans de reforma urbana (apertura de
avenidas e rúas, construción de estacións de ferrocarrÃ-s, iluminación pública e rede de sumidoiros),
que deu lugar a novos estilos de construción (edificios máis altos e distribuÃ-dos en vivendas e diferentes
categorÃ-as).
2
• As migracións transoceánicas:
A tensión entre o aumento de poboación e as escasas oportunidades de emprego obrigou a moitos a emigrar
a outros continentes.
Os principais focos foron Galicia, Asturias, Cantabria e Canarias. Tamén Cataluña. O destino era
Arxentina, México, Cuba e Brasil.
Esa emigración provocou que a poboación se botara a facer as Américas co propósito de facer fortuna
no novo continente.
• Os inicios da industrialización
• A industria téxtil catalá:
En Cataluña iniciárase unha incipiente manufactura téxtil, as fábricas de indianas, pero a Guerra da
Independencia detivo a súa expansión. Despois do conflito o aumento da produción retomouse, o seu
principal mercado era o interior de España.
As medidas de liberalización e a supresión dos privilexios gremiais, aseguraron o libre exercicio da
actividade industrial, e permitiron unha rápida mecanización.
O proceso de mecanización
Iniciouse cando se instalaron as primeiras máquinas de vapor, a mecanización foi máis rápida no fiado
que no tecido. As causas foron a escaseza relativa da man de obra. A falta de traballadores fixo aumentar os
salarios nun momento de abundancia de capitais.
O proceso de mecanización, supuxo unha notable diminución dos custos e dos prezos de venta. Os prezos
baixos estimularon unha maior demanda, que se viu aumentada polas prendas de lá polas de algodón. O
aumento de demanda favoreceu o de produción.
Consolidación e lÃ-mites da industria téxtil
O desenvolvemento da industria téxtil tivo que facerlle fronte a dúas limitacións moi importantes:
• A escaseza de carbón e as dificultades do transporte, que estimularon a proliferación das colonias
industriais.
• A debilidade do mercado composto por un campesiñado con pouca capacidade adquisitiva. Deste
xeito as industrias téxtiles (vapores) esixÃ-anlle de maneira constante ao goberno a promulgación
de medidas proteccionistas.
• A industria siderúrxica:
A siderurxia foi o sector que acompañou ao téxtil no desenvolvemento da industria moderna. Estivo moi
ligado ao desenvolvemento da minarÃ-a do ferro e do carbón (as elevadas temperaturas requiridas nos
altos fornos para a obtención de ferro laminado precisaban deste combustible en grandes cantidades).
As primeiras siderurxias
Os primeiros intentos de crear unha siderurxia moderna desenvolvéronse en Málaga. A produción
siderúrxica andaluza foi hexemónica na PenÃ-nsula. Esta tentativa fracasou polo uso de carbóns
vexetais en vez de carbón de coque. A siderurxia malagueña entrou nunha definitiva decadencia.
3
A hexemonÃ-a de Biscaia
Biscaia posuÃ-a extensas minas de ferro, pero foi coa chegada de carbón de coque galés cando se
consolidou a industria siderúrxica no PaÃ-s Vasco. O maior poder calorÃ-fico e seu prezo máis reducido
significaron a perda de competitividade das empresas asturianas. A consolidación do eixe comercial entre
Bilbao e Cardiff e a importación de carbón galés, desempeñaron un papel de primeira orde na
industrialización do PaÃ-s Vasco.
Nas dúas derradeiras décadas do século constituÃ-ronse as grandes empresas siderúrxicas vascas: a
empresa Vizcaya e creouse a Sociedad Anónima Altos Hornos de Hierro y Acero de Bilbao. Instalouse o
primeiro convertedor Bessemer, que fabricaba aceiro en serie a partir dun lingote de ferro.
• A lenta expansión industrial:
Cataluña e o PaÃ-s Vasco desenvolveron unha estrutura industrial moderna asentada sobre a produción
téxtil e siderúrxica. Isto non significa que no resto de España non existisen obradoiros ou talleres, que
se modernizaron e comezaron a crear unha trama industrial.
O predominio agrÃ-cola propiciou que a industria agroalimentaria tivese un papel relevante. En Valencia
os beneficios orixinados polos cÃ-tricos estimularon a creación de industrias (calzado, madeira, quÃ-mica,).
En Aragón o declive do téxtil tradicional dálle paso á creación da industria fariñeira. Na maiorÃ-a
dos casos tratábase de industrias locais con escasa repercusión a nivel nacional. Madrid tamén iniciou un
certo dinamismo coa industria tipográfico e editorial.
Os novos sectores: o metalúrxico, quÃ-mico, industria do gas e a industria quÃ-mica.
• A produción mineira
Entre 1874 e 1914 tivo lugar a explotación masiva dos depósitos mineiros do subsolo español, que
contaba con abundantes reservas. As dúas actividades extractivas máis importantes foron o carbón e o
mineral de ferro.
Ferro e Carbón
O aumento da demanda de carbón veu propiciado pola máquina de vapor e o desenvolvemento da
siderurxia. Foi en Asturias onde a minerÃ-a do carón alcanzou o maior desenvolvemento.
A minerÃ-a do ferro foi un sector que tivo unha importante expansión sobre todo a partir da difusión do
convertedor Bessemer.
O mineral biscaÃ-no contaba coa vantaxe da proximidade do mar, o que abarataba o seu transporte.
O auxe das exportacións converteu a España no principal fornecedor de mineral de ferro de Europa.
A desamortización do subsolo
A Lei de Minas de 1868 supuxo o final dunha rÃ-xida regulamentación das concesións mineiras e a
liberalización do sector, que iniciou a explotación masiva dos depósitos españois. A expansión da
produción mineira pódese explicar por tres factores:
• O aumento da demanda internacional.
• Os avances nas técnicas de explotación.
4
• O crónico endebedamento da Facenda española.
Foron importantes os depósitos de chumbo, cobre, mercurio e cinc.
A maior parte da cantidade extraÃ-da era explotada.
• Ferrocarril e Mercado
O tendido da rede ferroviaria en España iniciouse coa aprobación da Lei Xeral de FerrocarrÃ-s (1855).
Etapas da construción do trazado
• A primeira grande expansión do trazado realizouse entre 1855 e 1866 e supuxo unha
mobilización de capitais moi superior a calquera outra iniciativa económica do século XIX.
• A crise financeira do ano 1866 supuxo un perÃ-odo de paralización da construción ante a
evidencia da escasa rentabilidade que tiñan os investimentos ferroviarios.
• Unha nova etapa construtiva iniciouse a partir de 1873, completándose o trazado da rede que
quedara paralizado.
Os efectos do ferrocarril sobre a economÃ-a:
Consolidou unha estrutura radial de rede con centro en Madrid, dificultando as comunicacións entre as
zonas máis industriais e dinámicas.
Fixou un ancho entre carrÃ-s maior que a da maiorÃ-as das liñas europeas, obstaculizando asÃ- os
intercambios co resto de Europa.
A lei autorizou ás compañÃ-as construtoras a importaren libres de aranceis aduaneiros todos os materiais
necesarios para a construción da rede ferroviaria. Esta franquÃ-a arancelaria foi considerada como outra
oportunidade perdida.
4.2 As dificultades do mercado interior:
Os pasos lexislativos necesarios para suprimir os obstáculos á circulación de mercadorÃ-as é
construÃ-n un mercado nacional, déronse na primeira metade do século XIX. Como consecuencia,
derrogáronse os gremios, suprimÃ-ronse os impostos de paso e elimináronse as taxas, impostos
indirectos.
Outro elemento imprescindible foi a creación dun sistema de transportes que permitise trasladar as
mercadorÃ-as das zonas produtoras ás consumidoras cunha rapidez e un custo razoable.
O ferrocarril resultou un instrumento indispensable para dotar a España dun sistema de transporte masivo,
barato e rápido que puidese favorecer o intercambio e aumentar o comercio interior. A enerxÃ-a do vapor
tamén se lles aplicou ás embarcacións e a navegación converteuse nun elemento dinamizador do
comercio a longa distancia.
Pero o principal problema foi o escaso desenvolvemento industrial. Como consecuencia a escasa capacidade
adquisitiva dunha boa parte do campesiñado español dificultou o crecemento da produción por falta de
demanda.
4.3 O aumento do comercio exterior:
5
As exportacións medraron a un ritmo semellante ó do conxunto de Europa, mentres que as importacións o
fixeron a unha taxa algo menor. Pódense diferenciar dúas grandes etapas: (a primeira 1815−1850) foi de
crecemento modesto pero sostido, e a segunda (1850−1900), de maior aumento por influencia da maior
expansión do comercio internacional.
Nos inicios, as exportacións máis salientables eran o aceite e o viño, e as importacións os tecidos de
algodón e de liño. A finais do século o algodón en rama e o carbón pasaron a ser as dúas
principais importacións. Nas exportacións os minerais, produtos agrarios e os tecidos de algodón.
As relacións comerciais co exterior vÃ-ronse alteradas como consecuencia da perda das colonias
americanas, os mercados coloniais foron substituÃ-dos por Francia e Gran Bretaña.
4.4 Librecambio e proteccionismo:
A crecente vinculación ao resto de Europa foi inseparable do gran debate económico entre proteccionista e
librecambistas. A polÃ-tica arancelaria evolucionou dende unha primeira etapa de avance do librecambio, ata
outra dominada polo proteccionismo. Defendeuse que esta polÃ-tica proteccionista obstaculizou a
vinculación co mercado internacional , e freou a especialización da produción.
Malia a estabilidade da situación polÃ-tica e económica, España realizou un esforzo de liberalización
do mercado exterior.
• Foros, desindustrialización e emigración en Galicia
• O mantemento do sistema foral:
A desamortización de Mendizábal, tivo en Galicia unhas peculiaridades decisivas para o seu futuro. A
venda das terras fÃ-xose coa condición de respetar o dominio útil. Deste modo o único que adquirÃ-an
era o dereito a cobrar a renta foral.
A posterior desamortización de Madoz afectou ás terras vinculadas ás institucións civÃ-s.
Para moitos este mantemento do sistema foral era un dos maiores bloqueos ao desenvolvemento económico
do paÃ-s.
Os minoritarios sectores teimaban na necesidade á creación dunha verdadeira propiedade privada da terra,
eliminando a duplicidade de dominios. Para discutir a reforma tivo lugar o Congreso AgrÃ-cola Galego
(1864) onde os redencionistas saÃ-ron derrotados e todo continuou coma sempre.
• Desindustrialización e atraso:
A maiorÃ-a das poucas fábricas que habÃ-a antes da guerra foron destruÃ-das por franceses ou ingleses.
A de Sargadelos foi unha das poucas que sobreviviu. Outra excepción foron os estaleiros ferroláns e a
Fábrica de Tabacos da Coruña.
A competencia dos procutos da industria moderna doutras rexións atrofiou a industria rural. Isto cegou a
fonte de ingresos complementarios do campesiño, agravando a precariedade económica desta maiorÃ-a
social.
Só habÃ-a unha excepción positiva: a da industria da salgadura iniciada polos cataláns no século
anterior.
6
Esta actividade, desenvolveuse moito e introduciu unhas novas técnicas de conserva. O rápido crecemento
da industria conserveira tivo un efecto de arrastre sobre outras actividades como a construción de barcos de
pesca, aparellos, Xurdiu o único complexo industrial autóctono de Galicia.
O contexto xeral era de atraso industrial, e a inexistencia de ferrocarrÃ-s bloqueaba a exportación dos
produtos galegos.
• A emigración:
O crecemento demográfico, bateu co estancamento económico que vivÃ-a Galicia e, como non lle puido
facer fronte, a emigración comezou a adquirir dimensións masivas. O desenvolvemento económico de
Cuba, a polÃ-tica populacionista de paÃ-ses como Arxentina e a aparición dos grandes barcos de vapor
abriron as comportas da gran riada humana a partir de 1880.
• Facenda, Banca e Diñeiro
• Facenda e débeda pública:
O goberno liberal impulsou unha reforma fiscal (reforma Mon−Santillán) para eliminar as exaccións
fiscais dos privilexiados e aumentar a recadación sobre a base da igualdade ante os impostos. A reforma tivo
as súas limitacións, que constituÃ-ron un dos maiores ingresos das facendas públicas. O Estado non
conseguiu aumentar a recadación e a insuficiencia dos ingresos continuou a ser un trazo constante da
Facenda española no século XIX.
Como consecuencia, as finanzas do Estado perpetuaron de novo o déficit da Facenda Pública, apelando a
constante emisión de débeda pública. A espiral devoradora alcanzou tal magnitude que en diversas
ocasións o Estado tivo que declararse en creba ante a imposibilidade de cumprir as obrigas contraÃ-das, (o
pagamento de xuros e amortizacións). Iso xerou unha escasa confianza dos prestamistas polo que os
empréstitos se prestaban cada vez en peores condicións para o Estado.
• O sistema financeiro:
A promulgación da lei de Bancos e Sociedades de Crédito (1856) considérase o punto de arranque da
modernización do sistema bancario español.
O maior banco español era o Banco Español de San Fernando (1829). En 1844 creáronse o Banco de
Isabel II e o Banco de Barcelona. En 1831 fórmase a Bolsa de Madrid. En 1856 o Banco de España.
Aparecen numerosas sociedades de crédito e o Banco Hipotecario.
Finalmente a industrialización vasca propiciou o xurdimento dun sector bancario que apoiase o seu
financiamento industrial. AsÃ- naceron o Banco Bilbao (1856) e o Banco Vizcaya (1902).
7