Rexurdimento literario do galego

TEMA 4
O século XIX
Neste século comeza o Rexurdimento literario do galego. As carácterÃ−sticas do Romanticismo que
exaltaban as diferencias de pobos e nacións favoreceron unha ideoloxÃ−a galeguista.
A guerra contra ós franceses propiciou o uso do galego nas propagandas chamando a voluntarios para o
exército ou en narracións bélicas coma Proezas de Galicia (1810) de Fernández Neira e a súa
expansión a ámbitos polÃ−ticos debido a necesidade de que estes escritos fosen comprendidos pola xente,
que falaba galego.
A estrutura do Antigo Réxime foi sustutuÃ−da por unha estrutura máis liberal. En 1833 modÃ−ficase a
organización do territorio, facendo desaparecer a Galicia como unidade administrativa e cambiando as
antigas 7 provincias por 4. A lei de Institución Pública declara obligatoria a alfabetización en castelán.
· O Rexurdimento literario
Nos anos 40 do XIX xorde o galeguismo, en contra do carácter centralista e uniformador do Estado. Comeza
a loita por dar ó galego á importancia que merece.
DistÃ−nguense tres etapas na evolución do galeguismo, coñecidos como provincialismo, rexionalismo e
nacionalismo.
O provincialismo comeza como movemento polÃ−tico co levantamento de 1846, que desencadenou no
fusilameneto de doce oficias (“Os mártires de Carral”). Despois do fracaso, este movemento dedicouse a
reivindicar o idioma e a cultura. Destacan Francisco Añón e Xoán Manuel Pintos, co nome de
Precursores. Pintos na obra A gaita gallega (1853) denuncia a inxusta situación do galego e expón un
manual de aprendizaxe do galego.
O Rexurdimento ten lugar na décado de 1860. No 61 celébranse en Coruña os Xogos Florais e
publÃ−case El Albúm de la Caridad, con poemas premiados no certame. En 1863 publÃ−case Cantares
gallegos de RosalÃ−a de Castro, primeiro libro impreso totalmente en galego.
Aparecen tamén nesa década os primeiros diccionarios e gramáticas do galego, aÃ−nda que moi
incompletos. Destacan as gramáticas de Saco e Arce (1868).
No 1880 publÃ−canse Follas Novas de RosalÃ−a, Aires da Miña Terra de Curros EnrÃ−quez, Saudades
Gallegas de Lamas Carvajal, e a primeira novela galega, Maxina ou a filla espuria de Marcial Valldares.
O rexionalismo é un movemento galeguista que reúne tendencias polÃ−ticas distintas, unhas progresistas
(referente: Manuel MurguÃ−a) e outras coservadoras (Alfredo Brañas).
Ambas defenden a Galicia como unha rexión diferenciada. A defensa do galego nesta época faise en
castelán. Descatan El regionalismo de Alfredo Brañas e Historia de Galicia de MurguÃ−a. No XIX
aparecen periódicos galegos como El Heraldo gallego (bilingüe) ou O TÃ−o Marcos da Portela ou O
Galiciano.
· De comezos do XX ata 1963
1
A finais do XX fúndase a Real Academia Galega (1906), presidida por MurguÃ−a. Na inauguración
léronse poemas en galego, pero os discursos en prosa foron todos en castelán.
Fúndanse as Irmandades da Fala (1916) e o Seminario de Estudos Galegos (1923) que se propoñÃ−a
defender e promover por escrito e oralmente o galego. O galego comeza a ser usado nos ensaios, na prensa e
nos actos públicos. Nace a revista A Nosa Terra (1916-1931), vinculada ás Irmandades e ó Partido
Galeguista (1931). PretendÃ−a informar en lingua galega e xunto coas publicacións do Seminario de
Estudos Galegos, forman as primeiras publicación en prosa galega moderna.
En 1916 inÃ−ciase o nacionalismo, coa publicación de Nacionalismo Galego de Antonio Villar Ponte. O
director da revista Nós (1920-1936), Vicente Risco, e outro dos ideólogos deste movemento. Entre os
homes da xeración Nós destacamos a Risco, Otero Pedrayo, Castelao ou Losada Diéguez.
No S. XX a defensa do galego consolÃ−dase, aÃ−nda que a substitución do galego polo castelán faÃ−se
máis notable, como resultado da modernización e a urbanización, e o aumento de alfabetización
(completamente en castelán). A urbanización fai posible ademáis o ascenso social, e isto vincúlase ó
abandono do galego como lingua única.
En 1936 apróbase o primeiro Estatuto de AutonomÃ−a para Galicia que non se chega a levar a cabo xa que
estala a Guerra Civil, interrumpindo asÃ− os progresos do galeguismo.
· A guerra e a posguerra
A partir de 1936 o galego sofre outra vez un perÃ−odo total de decadencia e obras como Sempre en Galiza
(1944) de Castelao, tiveron que se publicadas no exilio. Bos Aires convérsese na capital cultural de Galicia,
“a quinta provincia”.
En 1950 fúndase a Editorial Galaxia e comeza a recuperación do galego aÃ−nda que as publicacións en
galego vÃ−anse moi restrinxidas pola vixiancia do franquismo. En 1951 nace Grial, revista prohibida no 52
ata o 63.
Nos 60 fúndanse os partidos galeguistas: Partido Socialista Galego (1963) e Unión do Pobo Galego (1964)
que forman o Bloque Nacionalista Galego. En 1963, centenario da publicación de Cantares Gallegos, a
Academia acorda o 17 de maio como “DÃ−a das Letras Galegas”. Nos 70 aumentan os periódicos como
Teima e A Nosa Terra e a revista infantil Vagalume.
à desaparecer a ditadura e aparecer a Constitución incorpórase a lingua galega ó ensino. E trala
aprobación do Estatuto de AutonomÃ−a (1981) e a Lei de normalización lingüÃ−stica (1983) o galeg
faise cooficial e convértese en materia de ensino non universitario, e posteriormente en lingua da
Administración. En 1985 nace TVG para promover o galego, o que amplÃ−a os seus campos de uso, pero o
castelán segue substituÃ−ndoo na fala.
O galego segue sendo a lingua maioritaria da pobación galega, aÃ−nda que xa non o é nas xeración
novas o que lle plantea un futuro incerto.
Elaboración do estándar: selección e codificación
A normativización é un proceso longo e laborioso que xera polémicas. Pasos para levar a cabo este
proceso: fixación dunha ortografÃ−a, escolla dunha variedade estándar (primeiras normas comúns no
século XX no caso do galego) e elaboración de dicionarios e gramáticas (a partir de 1860 en galego).
Co Rexurdimento literario é cando comeza a variedade común do galego, a mediados do XIX. Pintos
2
recoñecÃ−a en A gaita gallega e necesidade dunha normativa común e os escritores do Rexurdimento
afirmaban que a unificación lingüÃ−stica do galego era necesaria. Tomaban como referencia a lingua oral
popular e adaptábana á escrita mediante a ortografÃ−a castelá. No léxico, usaban á variedade da súa
zona natal, incorporando asÃ− dialectalismos, vulgarismos e castelanismos. A lingua literaria desa época
é o galego popularizante.
Grazas ás Irmandades da Fala e o Grupo Nós o galego comeza a empregarse en todo tipo de escritos a
partir do século XX. Procúranse evitar os castelanismos e úsanse cultismos para prestixiar o idioma,
eliminando os localismos. Deste xeito, úsanse hipergaleguismos ou diferencialismos, arcaÃ−smos e lusismos
galego diferencialista.
Seminario de Estudos Galegos Algunhas normas pra a unificazón do idioma galego (1933)
Engádeda ás normas pra a unificazón do idioma galego (1936)
RAG Normas ortográficas do idioma galego (1970)
Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego (1971)
1971 creación do Instituto da Lingua Galega (ILG) Galego I (1971), Galego II (1972), Galego III (1974)
(métodos de aprendizaxe do idioma).
O galego como lingua oficial
A aprobación do Estatuto de AutonomÃ−a de 1981, que converteu ó galego en lingua cooficial, acentuou a
necesidade de dispor dunha normativa uniformadora do idioma.
ILG + RAG Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego (1982) Actualizadas e revisadas en 1995
e 2003.
Na selección dos trazos do galego estándar tÃ−vose en conta a maior extensión xeográfica, número de
falantes, grao de uso na literatura e a harmonÃ−a coas demais lingua románicas.
Principios fundamentais que se seguiron na elaboración das normas (na introducción das Normas)
• Achegamento á lingua falada pola comunidade desbotando os castelanismos.
• Variedade supradialectal coa que se identifiquen todos os galegofalantes.
• Preferencia polas formas tradicionais e aceptación de solucións consagradas polo uso literario.
• HarmonÃ−a co resto das linguas romances (particularmente co portugués).
Exclusión dos hipergaleguismos, arcaÃ−smos e lusismos innecesarios, ós que se recorre ás veces para
cubrir lagoas léxicas.
Hipergaleguimos ou diferencialismos
Nacen co afán diferencialista con respecto ó castelán e o son o resultado de aplicar a cultismos ou
semicultimos as evolucións fonéticas propias das palabras patrimoniais.
• Supresión indiscriminada de -n- ou -l- intervocálicos (escea, orgaizar, zoa, abandoar...)
• Redución de ditongos crecentes etimolóxicos ( ambente, impacente, inconvinte...)
• Alteración de sufixos e terminacións (humán, americán, urbán, mediciña, gasoliña,
sinceiro, primaveira...)
3
• Alteración de consoantes ou grupos consonánticos (refrexo, hino, simpre, direición...)
Vulgarismos
DesvÃ−os da norma que se dan na lingua oral en rexistros vulgares, pero rexeitados pola norma escrita.
• Asimilacións e disimilacións vocálicas (harmonización: anduriña, pidir; labialización:
lovar, somana; disimilación: miñá, teléfano)
• Adicións ou supresións de fonemas (prótese: amoto, arradio; epéntese: ialma, ademirar;
paragoxe: mullere, facere; sÃ−ncope: vran, espranza; apócope: virtú, verdá)
• Metáteses (probe, Calros...)
• Reducións ou vocalizacións en grupos consonánticos (aito, aluno, perfeuto, inorante...)
ArcaÃ−smos
Palabras que existÃ−an no galego medieval (para substituÃ−r formas coincidentes co castelán), que non son
aceptadas na actualidade por seren antigas (conquerir, vegada, cibdade, nascer, coor, door...)
Lusismos
Préstamos de formar portuguesas en detrimento das correspondentes galegas (até, simplesmente, rexistar,
cais, úteis, sem, vozes...)
Dialectalismos
Solucións morfolóxicas propias da fala de determinadas áreas pero diferentes das fixadas na norma
(pantalois, curmau, narÃ−s...) Son variantes diatópicas, non como os localismos léxicos, que están
incorporados ó galego normativo (raposo-golpe; rapante-meiga; xouba-parrocha).
TEMA 5:
Evolución da escrita dende o s. XIX:
Unha das principias preocupacións dos nosos escritores foi a falta dunha norma escrita en común. Neste
proceso o galego foi pasando por diferentes modelos da norma, e distinguimos no galego as seguintes etapas:
• Galego popularizante.
• Galego diferencialista.
• Galego protoestándar.
• Galego estándar.
Rexurdimento: Popularizante.
Este galego atopámolo tanto nos escritores considerados “precursores” coma nos pertencentes ao
Rexurdimento.
CaracterÃ−sticas: Castelanismos, Dialectalismos e Vulgarismos propios da fala.
Estes escritores toman como referencia a lingua oral popular e recorren ao castelán para resolver a falta do
léxico dunha lingua reducida ao ámbito coloquial durante s.
AÃ−nda e todo os escritores intentan empregar trazos lingüÃ−sticos e vocabulario de diferentes partes de
4
Galiza (Vontade interdialectal).
A situación varÃ−a un pouco grazas a Pondal. Este ten moi en conta o portugués literario e bota man de
cultismos tirados directamente do latÃ−n ou grego.
E en canto a ortografÃ−a recorren ao modelo da lingua castelá. O preoblema estaba en representar os
fonemas que non existÃ−an no castelán. AsÃ− pois tamén se utilizan apóstrofos e guións para
representar as contraccións e os encontros vocálicos.
De comezoa do XX a 1936: Galego diferencialista.
Os escritores da época das Irmandades, o Seminario de E. G. e a X. Nós prentenden liberar ao galego das
interferencias do castelán. Isto lévaos a incorrer no hipergaleguismo ou diferencialismo. Algúns
castelanismos aÃ−nda se manteñen na época.
Nesta época o uso do galego esténdese a todo tipo de xéneros e temas co que se necesita cubrir os
baleiros léxicos. Para isto os escritores acoden ao galego antigo e ao portugués. A divulgación dos
textos medievais favoreceu o uso de arcaÃ−smos. En canto ao portugués o afán de afastarse do castelán
lévaos a substituÃ−r termos galegos por lusismos (innecesarios). En cambio, outros préstamos do
portugués acaban aceptándose (até, estudo).
A RAG (1906) tiña como obxectivo elaborar un dicionario e unha gramática (1913), pero só chegou a
palabra cativo. Foi a RAG e o Seminario quen en 1933 publican as súas respectivas normas. A Nosa Terra
adopta as normas do Seminario inmediatamente (moita importancia debido o peso da revista daquela).
Dende a Guerra Civil ata hoxe:
Galego Protoestándar:
Abrangue dende a G.C. ata os anos 70. A primeira parte desta etapa supón unha continuación da anterior.
con caracterÃ−sticas lingüÃ−sticas semellantes a aquela. Tras o paréntese imposta pola guerra e ditadura
a recuperación comeza en 1950 coa fundación de Galaxia. Coas diversas publicacións pódese apreciar a
intención de evitar hiperenxebrismos e dialectalismos.
C. E. Ferreiro e A. Cunqueiro pretenden acadar un rexistro literario digno para o galego. En 1965 impártese
por vez 1ª cursos de lingua e literatura galega na U. de Santiago. En 1970 a RAG publica as súas primeiras
normas.
Galego Estandar:
Correspondese coa época en que o galego acada o estatus de lingua cooficial, coa entrada en vigor do
estatuto de autonomÃ−a (1981). Dende que o galego ten acceso á vida pública, á polÃ−tica e ao ensino
aumenta a necesidade de fixar unha variedade normativa estábel. En 1982 son declaradas oficiais pola Xunta
as normas elaboradas pola RAGe polo ILG.
Nesta época todos os dicionarios publicados se van basear nas normas da RAG e do ILG que marcan un
antes e un despois na historia da lexicografÃ−a galega. A última revisión das normas denominouse
“normativa da concordia” xa que consegue aglutinar as opcións diverxentes ata o momento.
TEMA 6
Variedades lingüÃ−sticas
5
A capacidade lingüÃ−stica é nunha caracterÃ−stica inherente ao ser humano. Esta capacidade
manifestase nunha gran variedade de linguas. Pero a diversidade de linguas atopámola tamén dentro
dunha mesma lingua. Os diferentes xeitos de falas que se dan no interior dunha mesma lingua
denomÃ−nanse variedades lingüÃ−sticas.
Tipos:
• Variación temporal ou diacrónica, é consecuencia do paso do tempo (galego medieval ou galego
actual).
• Variación xeográfica ou diatópica, dá lugar a variedades dialectais segundo os trazos lingüÃ−sticos
de cada zona.
• Variación social ou diastrática, permite indentificar distintos niveis de lingua, dende un nivel alto
(emprego de cultismo), propio de falantes con estudos e unha instrución idiomática elevada, ata un nivel
baixo (presenza de vulgarismos), empregado por persoas con menor formación académica. Entre os
dous podemos considerar un nivel medio. Nas linguas máis normalizadas a variación entre niveis de
linguas está máis definida. Nunha lingua en proceso de normalización estas barreiras son máis
difusas. Dentro de esta variedade debemos incluÃ−r tamén as xergas, vontade dun grupo social de
diferenciarse dos demais. As xergas utilizan as estruturas xerais da lingua pero cun léxico especÃ−fico
coa finalidade de que resulten incomprensibles para os demais.
• Variación situacional ou diafásica, vén condicionada por todos os factores que integran o contexto
lingüÃ−stico: a canle, os interlocutores, o tipo de mensaxe, o tema da comunicación, a situación
comunicativa.
Estas variedades dan lugar a diferentes rexistros lingüÃ−sticos que se distribúen ao longo dun
continuum con dous polos: rexistro máis formal e rexistro máis coloquial (linguaxe a sociedade os
avances que se van producindo. Este é o caso da linguaxe cientÃ−fico-tecnolóxica e
xurÃ−dico-administrativa. Estas linguaxes presentan unhas caracterÃ−sticas propias que conseguen unha
maior precisión no momento de tratar certas cuestións. AsÃ− é como xorden os tecnolectos léxico
especÃ−fico en determinados ámbitos e cun significado moi cponcreto.
coloquial e espontánea). O extremo do continuum situacional no polo de maior formalidade
corresponderÃ−a cunha variedade estándar.
Todos os falantes nativos dunha lingua dispoñen dun repertorio lingüÃ−stico formado por diversos
rexistros. Dentro do rexistro formal teñen especial relevancia as linguaxes especiais ou técnicas,
tecnolectos, opóñense a lingua común por utilizar un léxico especÃ−fico. Entre profesionais
desenvólvense linguaxes especificas que lles permiten comunicarse con eficacia entre si e comunicarlle ao
resto da sociedade os avances que se van producindo. Este é o caso da linguaxe cientÃ−fico-tecnolóxica
e xurÃ−dico-administrativa. Estas linguaxes presentan unhas caracterÃ−sticas propias que conseguen
unha maior precisión no momento de tratar certas cuestións. AsÃ− é como xorden os tecnolectos
léxico especÃ−fico en determinados ámbitos e cun significado moi concreto.
Por último, temos que distinguir a variedade estándar ou nomativa, é unha variedade máis dende un
punto de vista lingüÃ−stico, pero que dende un punto de vista social é a que goza de maior prestixio.
A linguaxe cientÃ−fico-tecnolóxica
Emprégana os expertos nos distintos ámbitos da ciencia.
6
CaracterÃ−sticas:
• Léxico:
- Ampliación semántica dunha palabra (rede)
- Mecanismos de derivación (endoscopia, perÃ−metro…)
- Préstamos doutras linguas (zoom, rato..)
- Mediante siglas (ADN, SIDA..)
- Mediante latinismos (trachurus trachurus, xurelo)
• Caract. Morfosintácticas, abunda o uso do indicativo, form impers., poasiva. Subst. E adx. Derivados de
verbos, estruturas simples…
• Nivel textual, adoita empregarse o discurso expositivo argumentativo
Tema 7:
A diversidade lingüÃ−stica no mundo.
No mundo fálanse entre 4 e 7 mil linguas. Fronte a esta diversidade lingüÃ−stica existen menos de
douscentos estados que normalmente as fronteiras lingüÃ−sticas non se corresponden coas fronteiras
polÃ−ticas ou administrativas. Aparte, a distribución lingüÃ−stica no mundo é moi desigual. O noso
continente constitúe unha das zonas de menor variedade lingüÃ−stica devido as históricas tendencias
uniformadoras europeas. Esta enorme variedade obriga a recorrer ás denominadas linguas francas (linguas
de comun. inter.) (grego, latÃ−n, francés, inglés...) Ningunha lingua (inglés) adquirira tanta presenza
universal ata agora grazas a revolución das comunicacións e as novas tecnoloxÃ−as.
Tamén houbo varios intentos de crear unha lingua internacional común (esperanto entre outras) pero
apenas tiveron éxito.
A relación entre grupos lingüÃ−sticos distintos dá lugar á apraición de novas linguas denominadas
pidgins. Estas fusionan as caracterÃ−sticas de diferentes linguas en contacto e normalmente só se utilizan en
situacións comunicativas moi concretas. Si un pidgins acaba por converterse na lingua oficial dunha nova
xeración acada o rango de crioulo. Unha gran parte de crioulos proceden dos pidgins como o Spanglish.
Linguas e dialectos:
Non existen criterios taxativos para distinguir se estamos ante variantes dunha mesma lingua ou ben ante
linguas distintas. O único criterio estritamente lingüÃ−stico, o da intelixibilidade mutua, presenta
numerosos problemas para delimitar onde comeza e onde acaba a intercomprensión, sobre todo no caso de
linguas procedentes da mesma familia (italiano-español).
Linguas por distancia- intercomprensión mÃ−nima ou nula - vasco-galego
Linguas por elaboración- galego-portugués.
Durante os s. escuros o galego foi considerado erroneamente dialecto, ademais o galego nesta época non se
utilizaba na escrita nin en contextos formais.
7
Familias lingüÃ−sticas:
As linguas que teñen un orixe en común pertencen á mesma familia lingüÃ−stica. A lingua de orixe
recibe o nome de lingua nai (latÃ−n).
O galego, o portugués, o catalán... proveñen do latÃ−n, e este á vez provén do indoeuropeo, ao cal
pertencen tamén a maiorÃ−a das linguas de Europa (agás o éuscaro, o húngaro ou o finés).
As linguas máis faladas do mundo despois do chino mandarÃ−n, atópanse nesta familia. (Español
332.000.000 e o inglés 322.000.000).
Estados monolingües e plurilingües: linguas minorizadas e linguas minoritarias en Europa:
Nun paÃ−s plurilingüe soe haber unha lingua forte ou dominante e unha ou varias débiles. Esa lingua
débil está sometida a condicións sociopolÃ−ticas que restrinxen os seus usos e funcións: fálase
entón de lingua minorizada.
Por outra parte tamén podemos clasificar as linguas minoritarias ou maioritarias, segundo a súa
porcentaxe de falantes, aÃ−nda que eses termos sexan relativos. O galego é unha lingua maioritaria en GZ
pero minoritaria no resto do estado español.
Cómpre distinguir as linguas que teñen a condición de linguas oficiais dun territorio con independencia
polÃ−tica, as linguas de Estado (francés, español, grego...) por outra parte as linguas non estatais, faladas
por comunidades integradas no territorio máis amplo doutros estados (galego, catalán, bretón...).
Galego ________________________TEMA 15
O cancioneiro Relixioso: As cantigas de Santa MarÃ−a.
As cantigas de Santa MarÃ−a son un conxunto de 427 composicións que xiran arredor da figura da Virxe.
Relatan acontecementos extraordinarios que a Virxe desenvolve ou aparecen como verdadeiros cantares de
loor.
O seu autor e Afonso X o Sabio, que levou a cabo un gran labor Mariolóxico (referente a Virxe) cunha
proxección polÃ−tico-cultural.
Transmisión. Datación. AutorÃ−a.
• Códice do Escorial- 193 comp. acompañadas de notación musical e 1264 miniaturas.
• Códice da Biblioteca Nacional de Florencia- 104 cantigas, está incompleta, faltan as notas musicais
e non parecen rematadas moitas das miniaturas.
• Códice do Escorial- (códice dos músicos) 417 cantigas, 40 miniaturas e notación musical.
• Códice de Toledo- Gardade no Biblioteca Nacional de Madrid, 128 cantigas con notación musical.
A elaboración destas cantigas aparece situada do 1270 deica 1283. à un motivo de discusión ata que
punto Afonso X participou directamente na elaboración das cantigas, aÃ−nda e todo o monarca si pode ser
autor dunha cantidade de textos, e no resto da obra actuarÃ−a como un director.
Fontes.
Afonso X botou man de diversas fontes pa levar a cabo as cantigas:
8
• Materiais latinos medievais
• Coleccións marianas en linguas romances
• Coleccións de santuarios peninsulares
• Coleccións locais estranxeiros
• Consellas orais
A todo isto o monarca tamén lle engadiu cantigas autobiográficas (lembranzas e vivencias persoais).
Clasificación e distribución temática.
Dous grandes apartados: cantigas narrativas e cantigas lÃ−ricas.
• Narrativas: Son aquelas onde se relata un milagre que a Virxe realiza sempre finaliza con loanzas e
agradecementos a esta.
Estrutura:
• Introdución (Raçó) sobre o milagre que vai ser narrado, seguido dunha máxima que se repetirá
ao final de cada estrofa a modo de refrán.
• Relato do milagre
• Conclusión moral
• LÃ−ricas: Unas seguen o modelo das cantigas de amor e outras proveñen da inspiración litúrxica.
• Cantigas de loor: segue o modelo da cantiga de amor trobadoresca. Estas composicións aparecen
cada 9 cantigas, ocupando os nº 1, 10, 20, 30...
• A maior parte de cantigas de loor entroncan de maneira directa coa pregaria do culto a Virxe na
tradición cristiá.
Temática.
• Milagres que exaltan a figura de MarÃ−a (auxiliadora, sandadora, consoladora )
• Milagres que critican pecados e costumes deshonestos
• Milagres a prol de santuarios marianos
• Cantigas que fan mención ás festas dedicadas a MarÃ−a
• Cantigas arredor dos misterios máis significativos do cristianismo
Un certo nº de composicións manifestan, a canda a intencionalidade relixiosa, outra de aberto carácter
polÃ−tico-propagandÃ−stico.
PROSA MEDIEVAL
AÃ−nda que o maior brillo o acadou a lÃ−rica, tamén houbo lugar para a prosa. Contamos cun certo nº
de textos medievais en prosa dignos de atención e estudo, podemos datala entre os s. XIII e primeira metade
do XIV. A prosa presenta un modelo lingüÃ−stico moito máis aberto que a lÃ−rica. A separación de
Portugal provoca que a medida que avanzamos no tempo os textos do norte e sur do Miño se vaian
diferenciando cada vez máis.
Moitos estudosos falan de dúas etapas na prosa medieval:
• Unha 1ª galego-portuguesa, que se corresponderÃ−a con esoutra cronoloxÃ−a do lirismo.
• Unha 2ª galega, a partir de mediados do s. XIV e que se prolongarÃ−a aÃ−nda durante unha parte
9
do s. XV.
Os 1º textos conservados.
Os 1º textos non teñen carácter literario, senón que son cartas, leis... como a Noticia de Torto e o
Testamento de Afonso II (1214 os dous).
A prosa de ficción: os ciclos temáticos.
• A materia de Francia
• A materia de Roma
• A materia de Bretaña
• Materia de Bretaña: Xira arredor da figura do rei Artur. A expansión narrativa que chega a nós
procede da obra de Chretien de Troyes. En galego conservamos diferentes textos arredor de Artur e os
cabaleiros da táboa redonda en busca do Santo Graal:
• O libro de Xosé de Arimatea: Nárranse as orixes do Graal, s. XVI
• Libro de MerlÃ−n: Arredor da figura do mago MerlÃ−n. So se conservan uns fragmentos do s. XVI
• Demanda do Santo Graal: nárranse as aventuras que levaron a cabo os cabaleiros da Táboa
Redonda na procura do Graal s.XV.
Ademais conservase aÃ−nda outra referencia artúrica en galego-portugués, o Libro de Tristán s.XV.
• Materia de Troia: Xira arredor da Guerra de Troia. AÃ−nda e todo non foron a Iliada e a Odisea os
textos fundamentais acerca da lenda troiana si non que se basan en escritos de Benoît de
Sainte-Maure.
• Crónica Troiana: serÃ−a unha tradución feita por Fernán MartÃ−n de Andrade s. XIV
• Historia Troiana: estamos diante dun texto bilingüe s. XIV
• Materia de Francia ou Ciclo Caronlinxio: Xira arredor da figura de Carlo Magno, a quen se lle
apareceu en soños o apóstolo Santiago pedÃ−ndolle axuda para expulsar os mouros da
PenÃ−nsula. Estas fazañas aparecen relatadas nunha obra coñecida como Miragres de Santiago,
que en realidade é unha tradución incompleta dunha obra chamada Liber Sancti Jacobi ou
Códice Calixtino s.XII
Nos milagres de Santiago relátasenos, ademais das fazañas de Carlo Magno a translación de Santiago
Alfeo e no final incorpora unha especie de guÃ−a do peregrino.
A prosa historiográfica, xurÃ−dica e didáctica.
Temos nestes s. XII e XIV a denominada prosa tebelónica, é dicir, de carácter notarial, historiográfica
como a Crónica Geral e a Crónica de Castilla de Afonso X. A Crónica de Castilla fai referencia a historia
de Galiza, por iso tamén se coñece co nome de Crónica Geral Galega. Son do s. XIV.
Outros textos historiográficos son a Crónica de Santa MarÃ−a de Iria, a Crónica de 1404...
De carácter didáctico posuÃ−mos un Tratado de AlbeitrarÃ−a e o Código das Sete Partidas de Afonso X.
TEMA 16
10
GALICIA A FINS DA IDADE MEDIA
O reino de Galicia na coroa de Castela:
En 1230 Fernando III reuniu definitivamente os territorios de GZ e León. Logo diso a acción conquistadora
do monarca permitiulle ampliar os seus dominios logo da conquista de Córdoba e Sevilla coa única
presenza árabe na penÃ−nsula en Granada ata 1492.
Galicia, afastada dos centros de poder, estaba convertida nun territorio arredado e sen peso sociopolÃ−tico,
asiste aos novos tempos dende unha posición marxinal que se vai prolongar durante os séculos seguintes.
Galego-portugués, galego e portugués:
Din que ao longo do s. XIV e nos primeiros anos do XV o galego semellaba converterse na lingua nacional de
GZ mais a crise polÃ−tica que se vai vivir nesta altura determinou a imposibilidade de cumprir tal perspectiva
e pola contra GZ sufre unha etapa de decadencia e escuridade.
Dende o s. XIII coa unión a Castela ten lugar a chegada de xente de fora para ocupar os postos dirixentes. O
proceso de castelanización comezou, entón, pola existencia de certas “lagoas” canto o emprego do galego
no ámbito xurÃ−dico-polÃ−tico.
Pero mentres isto ocorre ao norte do Miño, ao sur deste, Portugal atinxe a súa plena identidade como reino
de seu. Mentres Portugal estandariza o idioma en GZ o galego prevalece nun uso oral e a mercé da crecente
castelanización.
OS EPÃ GONOS TROBADORESCOS:
Coa etiqueta de epÃ−gono trobadoresco vénse referindo ao perÃ−odo comprendido entre 1350 ou 1354
considerado como punto final do lirismo trobadoresco galego-portugués.
Dous conxuntos principais de epÃ−gonos trobadorescos:
• Os epÃ−gonos en Castela: posuÃ−mos arredor duns 60 ou 70 textos a través de cancioneiros
casteláns dos s. XV e XVI, cancioneiro de Baena, o que demostra que os autores intentan acadar
novas fórmulas máis aló dos convencionalismos do amor cortés.
• Os epÃ−gonos de Portugal: consideramos neste apartado un certo nº de textos que forman parte do
cancioneiro Geral de GarcÃ−a de Resende e que presentan os modos tradicionais trobadorescos.
OS SÃ CULOS ESCUROS:
• Sometemento da nobreza diante do poder da monarquÃ−a absoluta e o afastamento de GZ por parte
das clases dirixentes que emigran para medrar na corte...
• A reforma no clero que supuxo a desaparición dos vÃ−nculos tradicionais entre nobreza laica e a
eclesiástica, coa entrada de clérigos chegados de fóra que introducen o castelán como lingua de
uso.
• A centralización do proceso de colonización de América efectuado dende Sevilla e dende o
ámbito castelán.A decadencia polÃ−tica trouxo consigo consecuencias inmediatas tanto na lingua
como na cultura, o galego será substituÃ−do ata a súa completa desaparición. (CastelánAdministración, xustiza...) con isto a literatura deixa de ter o seu antigo prestixio para sufrir unha
etapa de escurecemento (300anos..).
E coma sempre, convén dicir que o galego seguiu a ser a lingua predominante sen lugar a dúbidas do pobo
11
(oral). Nin a ideoloxÃ−a dominante nin os medios dos que dispoñÃ−an podÃ−an castelanizalo todo. Este
proceso só se limitou as clases dirixente e só coa chegada da escolarización se chegou as clases medias.
En Exequias da raÃ−ña Margarida (1612) aparecen dous textos na nosa lingua que forman parte do escaso
legado que conservamos desta época. Este legado comprende textos cultos e outros de carácter
popularizante.
LITERATURA CULTA:
Son escasas ditas manifestacións. Non obstante arredor da corte de Diego Sarmiento, conde de Gondomar
desenvolvese unha pequena actividade:
• Canción Galega en loor de Don Diego das Mariñas Parragués (autor descoñecido, redactado
en 11 estanzas)
• No s.XVII- 2 documentos- Exequias da raÃ−ña Margarida: o 1º obra de Xoán Gómez Tonel, e
o 2º Pedro Vázquez de Neira.
• Décimas ao Apóstolo Santiago- Frei MartÃ−n Torrado escritas para expoñer que Santiago
deberÃ−a seguir sendo patrón de España.
• Diálogo de Alberte e Bieito (peza procedente dun tipo de literatura que se escribe pero non se
imprime, represéntase no momento).
• Entremés do portugués- popular.
• A contenda dos labradores de Caldelas (ENTREMÃ S FAMOSO SOBRE A PESCA DO RÃ O
MIà O) 1671- enfrontamentos con final feliz entre os portugueses e os galegos das dúas beiras do
Miño polos dereitos de pesca.
LITERATURA POPULARIZANTE
Durante os s. XVII e XVIII e mesmo na metade do s.XIX desenvolveuse a moda do “vilancico galego”:
composicións en verso, musicadas e que presentan certo aire popular, se ben que os seus autores foron
músicos de sólida formación.
O vilancico galego triunfou alén das nosas fronteiras en Sevilla, Toledo ou mesmo Lisboa presentan textos
dentro desta liña que aproveita a tradición das panxoliñas de aninovos.
Nesta literatura cómpre destacar o romance-canción referido a figura de Pardo de Cela (XVI)- Pranto da
Frouseira de autor anónimo.
A ILUSTRACIÃ N
O s XVIII supuxo para GZ a chegada e espallamento das ideas ilustradas, este perÃ−odo cabÃ−a situalo entre
os séculos Escuros e o Rexurdimento decimonónico. Non se rexistra un aumento nos textos na nosa lingua
pero si aparecen sociedades xeográficas, económicas, culturais... cuxo obxectivo era o estudo da realidade
do paÃ−s todo isto é produto da ILUSTARCIà N.
AUTORES: Cura de FruÃ−me, Padre Feixoo, Xosé Andrés Cornide e Frei MartÃ−n Sarmiento (Orixes
do idioma, defensa do galego no e para o ensino, converten a Sarmiento nun dos precursores da pedagoxÃ−a
e dos estudos de filoloxÃ−a de GZ.
TEMA 8
As linguas na penÃ−nsula Ibérica:
12
A penÃ−nsula divÃ−dese en tres estados -España, Portugal e Andorra- que son un bo exemplo de
diversidade lingüÃ−stica en Europa. Andorra é oficialmente monolingüe en catalán, pero dado a
posición desta comparte o francés, español, catalán, portugués… nun territorio moi reducido en
canto a expansión. Portugal en cambio é máis extenso pero monolingüe. Por outro lado no estado
español conviven 7 linguas diferenciadas (GALEGO, catalán, éuscaro, castelán, aragonés,
astur-leonés e aranés) cunha vitalidade e recoñecemento legal moi distintos.
As linguas do estado español:
Cerca da metade dos habitantes do estado español conviven co castelán aparte de con outra lingua propia
da súa área. Todas as linguas faladas en España son románicas agás o éuscaro, do cal aÃ−nda non
se sabe a súa procedencia. A todo isto a Constitución española di que o castelán é a lingua oficial de
todo o estado e para que o resto de linguas do territorio sexan consideradas cooficiais teñen que estar
recoñecidas pola comunidade autónoma á que pertence. De aquÃ− que a súa situación legal sexa tan
diferente ao longo do territorio.
Das 7 linguas que se falan no estado español 2 non están recoñecidas nin teñen o estatus de
cooficialidade. Son o astur-leonés e o aragonés.Todas as comunidades que recoñecen a cooficialidade
doutra lingua aprobaron respectivas leis de normalización lingüÃ−stica, co fin de promover e regular o seu
uso, compensando a situación que sofre fronte a lingua estatal (CASTLÔN). Todas estas leis das distintas
autonomÃ−as teñen unha estrutura e uns contidos semellantes. AÃ−nda e todo a protección e a
promoción das linguas non estatais está amparada pola lexislación da UE.
O CATALÔN
Falada por 7 millóns de persoas aprox. No estado español fálase en territorios onde ten cooficialidade co
castelán (Cataluña, Valencia e Illas Baleares). AÃ−nda que tamén se fala en zonas limÃ−trofes ás
anteriores e aquÃ− non goza de estatus legal (en zonas de Aragón e Murcia). Fóra do estado español
fálase catalán en Andorra, no Rosellón francés e na cidade de Alguer (catalán- falada en 4 estadosEspaña, Andorra, Francia e Italia). O catalán posúe gran tradición literaria dende a IM. En Cataluña o
catalán está presente en todos os ámbitos posÃ−beis xa que tivo unha gran actividade polÃ−tico
lingüÃ−stica e un prestixio social e cultural moi altos, xa que foi sempre a lingua da burguesÃ−a. En canto
a escola todas as materias se dan nesta lingua agás a materia de lingua e literatura castelán. En canto a
Valencia a súa polÃ−tica lingüÃ−stica é moito menos decidida polo que o catalán (ou valenciano)
sigue sendo o idioma minoritario.
O EUSCARO
Fálano máis de 600.000 persoas en Euskadi, no norte de Navarra e no PaÃ−s Vasco francés. Nos
últimos dez anos a polÃ−tica en torno a lingua vasca fixo que incrementase o número de falantes ao tempo
que se incrementou a produción literaria e o emprego do idioma en todos os ámbitos é funcións. Non
obstante a distancia desta linguas comparadas as do resto da penÃ−nsula débese a procedencia desta
aÃ−nda sen determinar, xa que as outras son románicas. Por isto un obxectivo do goberno é a
euscaldunización de toda a poboación, co sentido de que todos os seus habitantes sexan capaces de
entender e falar a lingua propia.
Sistema escolar en EUSKADI:
Modelo 1- predominante o castelán con presenza do éuscaro nun 20%
Modelo 2- o éuscaro utilÃ−zase como lingua vehicular na metade das materias.
13
Modelo 3- impártese todo o ensino en éuscaro, agás Lingua e Literatura castelá.
A preferencia polo modelo 3 constata a progresiva recuperación do éuscaro en Euskadi, sobre todo entre
os xoves, de feito é a única comunidade onde aumentou o nº de falantes entre a xente nova nos últimos
anos.
O ASTUR-LEONÃ S
Falada entre 100 mil e 450 mil persoas, esta fala utilÃ−zase principalmente en Asturias, aÃ−nda asÃ− non
teñen a condición de estatus legal, perden cada vez máis falantes e vense reducidos os seus ámbitos de
uso debido á desigual competencia co castelán. No ensino só se pode estudar esta lingua a partires de 3º
de primaria e nos medios e comunicación apenas aparece. O astur-leonés tamén se fala ao norte de
León asÃ− como na Seabra zamorana (nestas zonas utilÃ−zase moito menos).
O ARAGONÃ S
Falada por 15 mil persoas e como en Asturias tampouco comparte cooficialidade co castelán, senón que se
fala de “protección das linguas e modalidades lingüÃ−sticas propias”. O aragonés está en regresión
xa que sobrevive como lingua familiar e coloquial na metade norte da provincia de Huesca sobre todo nos
Perineos. Na década de 1987 aprobáronse as “normas gráficas de l'aragonés” ademais impártense
clases de aragonés dende 1997 en catro localidades do Alto Aragón.
O ARANÃ S
O aranés é unha variedade do gascón, falada por unhas 7 mil persoas no Vall d'Arán, nos Pireneos en
Lleida. Recoñecido e protexido polo estatut catalán ten a condición de lingua cooficial no val xunto co
catalán e o castelán. Este polo tanto é o único lugar trilingüe do estado español.
TEMA 9
O GALEGO
A lingua galega fálana arredor de 2 millóns de persoas en Galicia, pero non só no noso territorio se fala a
nosa lingua. AsÃ− o territorio lingüÃ−stico excede os lÃ−mites administrativos de GZ pois ocupa a parte
occidental de Asturias, de León e de Zamora, no noroeste de Cáceres existe tamén unha illa
lingüÃ−stica en tres concellos que conservan unha variedade de galego medieval. E como non en algúns
paÃ−ses de orixe emigratorio contan cun elevado nº de falantes. Grazas o novo estatus legal da lingua
permitiulle gañar función e prestixio social pero en cambio entre a xente nova o uso do galego vaise
afastando. Das máis de 200 linguas de Europa o galego é unha das máis ricas internacionalmente pola
súa actividade literaria dende a IM ata agora.
USOS LINGÃ Ã STICOS DO GALEGO
O galego segue a ser a lingua maioritaria de GZ (en 1992 un 69%, actualmente un 61% é galegofalante).
AsÃ− e todo, os datos parecen positivos pero cunha tendencia a diminución do galego como se ve (menores
de 26 anos un 14% son galegofalantes) e tendo en conta que o mantemento dunha lingua se debe as xeración
xoves isto é un dato preocupante.
O DOMINIO LINGÃ Ã STICO DO GALEGO
Fronteira meridional- A pesar de que a fronteira galego-portuguesa é unha das máis antigas de Europa as
falas do norte de Portugal presentas fenómenos en común co galego, como a falta de oposición b/v (boi,
14
vaca), a conservación da africada (chave). No sistema fonolóxico os trazos máis destacados entre o galego
e o portugués son: as vogais nasais (inexistentes en galego- caô), a oposición de sibilantes xordas e
sonoras (rosa, passo, beijo, baixo) e a inexistencia en portugués da interdental fricativa.
Fronteira oriental- O territorio que non pertence a GZ de fala galega abrangue tres áreas (80.000
galegofalantes[à o- Navia en Asturias, O Bierzo- León e as Portelas- Zamora]). Trátanse de áreas que
nalgún momento da historia foron de dominio galego e conservaron a lingua. Os principais trazos deste
galego son a ausencia de ditongación na vogal tónica de palabras como terra, porta, nosa, medo… que no
castelán e no astur-leonés presentan ditongación tierra, miedo, nuestra, puerta… e a perda do -nintervocálico lúa-LUNA que non se da en astur-leonés nin en castelán xa que conservan as consonantes
latinas.
Terra Eo-Navia- Esta área de Asturias é a máis extensa de galegofalantes fóra de GZ (50.000 en 18
concellos). O estatuto de Asturias non recoñece a existencia de áreas de lingua e cultura galegas no seu
territorio, aÃ−nda que se dixo que si se protexerÃ−a nun futuro ata o de agora non hai tal protección nin
están garantidos os dereitos lingüÃ−sticos dos galegofalantes de Asturias, polo tanto a lingua está en
retroceso.
O Bierzo- Na provincia de León existen dous núcleos O Bierzo e Ponferrada (25.000 galegofalantes). O
estatuto de Castela- León dende a reforma de 1999 di que a lingua galega será obxecto de protección onde
é lingua habitual. AsÃ− e grazas a un acordo da Xunta de GZ a lingua galega está presente de xeito oficial
en centros de ensino do Bierzo. Non existe a materia de lingua galega pero si se utiliza en Coñecemento do
Medio, Plástica ou en ciencias socias na secundaria.
As Portelas (Zamora)- 4 concellos- Porto, PÃ−as, Lubián e Hermisende ademais da parroquia de Calabor o
cal presenta as mesmas caract. que o ourensán veciño. Dende o punto de vista legal este galego ten os
mesmos dereitos que o do Bierzo xa que pertence á mesma comunidade.
O galego do Val do Ellas (Cáceres)- No noroeste de Cáceres sitúanse os concellos de Valverde do Fresno,
As Ellas e San Martiño de Trebello, en todos eles se fala un galego derivado do medieval, a causa disto foi a
incomunicación da zona pola multitude de montes que permitiu que se mantivese a fala dende hai séculos.
E posto que Estremadura é considerada monolingüe esta fala non ten protección legal, aÃ−nda que si
están consideradas ben de interese cultural.
SITUACIÃ N LEGAL
O primeiro intento foi co estatuto de 1936 onde se recollÃ−a a cooficialidade do galego e o castelán, xunto a
isto tamén se establecÃ−a a autonomÃ−a pa GZ, a obriga dos funcionarios do coñecemento do galego e
mais o obrigatorio ensino en galego nas escolas, pero estalou a GC e non se levou a cabo. Logo de rematara
guerra e a ditadura, estableceuse a democracia e aprobouse a constitución española en 1978 e implantouse
o sistema autonómico. Como xa sabemos na constitución recóllese a cooficialidade de 3 linguas en
España xunto co castelán. En GZ non foi aprobado o estatuto ata o ano 1981. O Galego recoñécese
como a lingua propia de GZ asÃ− como lingua oficial desta Comunidade xunto co castelán (Propia- Historia
e cultura/ Oficial- Administración pública). Pero isto non quere dicir que se leve o 100% á práctica, xa
que só funcionarÃ−a se fose empregada pola Administración e por todas as institución públicas.
A LEI DE NORMALIZACIÃ N LINGÃ Ã STICA
En 1983 aprobouse por unanimidade a LNL. A lei parte de considerar a lingua galega como “o núcleo vital
da nosa identidade”, a sinal máis importante de diferenciación e identificación de GZ asÃ− como o seu
principal patrimonio cultural. Por último consta dunha disposición adicional relativa á normativa na cal se
establece a autoridade da RAG nesta materia. O tÃ−tulo I recolle os dereitos lingüÃ−sticos dos cidadáns e
15
no tÃ−tulo II especifÃ−case que o estatus de lingua oficial do galego afecta non só á Administración
autonómica, senón tamén á Administración local asÃ− como todas as entidades públicas
dependentes da Comunidade. Tamén o castelán ten estatus de lingua oficial do Estado neste tÃ−tulo
tamén se di que os topónimos terán como única forma oficial a galega. En canto o galego exterior,
comprométese a protexer a fala de fóra dos nosos lindes.
A LINGUA GALEGA NO SISTEMA EDUCATIVO
A lingua galega é materia de estudo obrigatorio en todos os niveis educativos non universitarios, isto está
recollido no tÃ−tulo III e regula os principios xerais do ensino nesta lingua. AsÃ− o artigo 13 recolle que os
nenos teñen o dereito a recibiren o seu primeiro ensino na lingua materna. Tamén se recolle que o galego
debe estar presente nun 50% das materias nos distintos niveis (Primaria, Secundaria e Bacharelato).
PLAN XERAL DE NORMALIZACIÃ N LINGÃ Ã STICA
O 22 de setembro de 2004 aprobouse o PXNLG por unanimidade de todos os partidos. Este plan está feito
para potenciar o galego e lograr o seu uso por parte de toda a poboación en todos os niveis e funcións. Os
obxectivos deste Plan son:
• Garantir a posibilidade de vivir en galego a quen asÃ− o desexe.
• Conseguir para a lingua galega máis funcións sociais e mais espazos de uso.
• Introducir na sociedade a oferta positiva de atender ao cidadán en galego.
• Promover unha visión afable, moderna e útil da nosa lingua que desfaga prexuÃ−zos , reforce a
súa estima e aumente a demanda.
• Dotar o galego dos recursos lingüÃ−sticos e técnicos necesarios que o capaciten para vehicular a
vida moderna.
O VERBO
Participios
INFINITIVO
PART. REGULAR
PART. IRREGULAR
Acender
Acendido
Aceso
Cansar
Cansado
Canso
Coller
Collido
Colleito
Enxugar
Enxugado
Enxuto
Espertar
Espertado
Esperto
Fartar
Fartado
Farto
Fritir
Fritido
Frito
Gañar
Gañado
Gaño
Pagar
Pagado
Pago
Prender
Prendido
Preso
Romper
Rompido
Roto
Soltar
Soltado
Solto
A regular adóitase empregar nas perÃ−frases verbais e na voz pasiva en canto os irregulares teñen uso
coma adxectivo.
16