geografía - Santillana
Anuncio
Recursos para el docente
GEOGRAFÍA
de la Argentina
Mónica L. Ippolito
de la Argentina
GEOGRAFÍA de la Argentina. Recursos para el docente es una
PCSBDPMFDUJWBDSFBEBZEJTF×BEBFOFM%FQBSUBNFOUP&EJUPSJBM
EF&EJDJPOFT4BOUJMMBOBCBKPMBEJSFDDJØOEF)FSNJOJB.ÏSFHBZ
(SBDJFMB1ÏSF[EF-PJTQPSFMTJHVJFOUFFRVJQP
.ØOJDB-*QQPMJUP
&EJUPSB.ØOJDB-*QQPMJUP
&EJUPSBTÏOJPSEF(FPHSBGÓB1BUSJDJB+JUSJD
+FGBEFFEJDJØO"NBOEB$FMPUUP
(FSFODJBEFHFTUJØOFEJUPSJBM.ØOJDB1BWJDJDI
Índice
3FDVSTPTQBSBMBQMBOJGJDBDJØOQÈHt3FDVSTPTZQSPQVFTUBT
EFUSBCBKPQÈHt#JCMJPHSBGÓBTPCSFMBFOTF×BO[BQÈH
Jefa de Arte: Claudia Fano.
Diagramación: Darío Dip.
Corrección: Martín Vittón.
Este libro no puede ser reproducido total ni parcialmente en
ninguna forma, ni por ningún medio o procedimiento, sea reprográfico, fotocopia, microfilmación, mimeógrafo o cualquier
otro sistema mecánico, fotoquímico, electrónico, informático,
magnético, electroóptico, etcétera. Cualquier reproducción sin
permiso de la editorial viola derechos reservados, es ilegal y
constituye un delito.
© 2010, EDICIONES SANTILLANA S.A.
Av. L. N. Alem 720 (C1001AAP),
Ciudad Autónoma de Buenos Aires, Argentina.
ISBN: 978-950-46-2238-3
Queda hecho el depósito que dispone la ley 11.723.
Ippolito, Mónica L.
Geografía de la Argentina : recursos para el docente. - 1a ed. - Buenos
Aires : Santillana, 2010.
32 p. ; 26x19 cm. - (Saberes clave)
ISBN 978-950-46-2238-3
Impreso en Argentina. Printed in Argentina.
Primera edición: febrero de 2009
1. Geografía Argentina. 2. Enseñanza Secundaria. 3. Libro del Docente.
Este libro se terminó de imprimir en el mes de febrero de 2010 I. Título.
en Gráfica Vuelta de Página, Carlos Pellegrini 3652, Ciudadela, CDD 371.1
Buenos Aires, República Argentina.
Recursos para la planificación
2
Capítulo
Sección 1
Espacio y
organización
del territorio
Contenidos
Estrategias didácticas
Expectativas de logro
&MBDUVBMUFSSJUPSJPBSHFOUJOPDPNPSFTVMUBEP
EFVOQSPDFTPIJTUØSJDPFOFMRVFQBSUJDJQBSPONÞMUJQMFTBDUPSFTTPDJBMFTRVFQVTJFSPO
FO KVFHP EJWFSTPT JOUFSFTFT Z QSPZFDUPT -B
DPOGPSNBDJØO Z USBOTGPSNBDJØO EFM &TUBEP
nacional.
3FnFYJØO BDFSDB EFM PCKFUP EF FTUVEJP EF MB (FPHSBGÓB
"OÈMJTJTDSÓUJDPEFVOBJNBHFORVFSFQSFTFOUBMBIJTUPSJB
EFMB"SHFOUJOBEFTEFIBTUBMBBDUVBMJEBE*EFOUJmDBDJØOFOMBJNBHFOEFFMFNFOUPTSFMBDJPOBEPTDPOMPT
UFNBTRVFUSBUBMB(FPHSBGÓBEFMB"SHFOUJOB1SPEVDDJØO
EFVOSFMBUPPSBMBQBSUJSEFMBMFDUVSBEFVOBJNBHFORVF
QSFTFOUBVOBTFDVFODJBEFIFDIPTIJTUØSJDPTRVFDPOUSJCVZFSPOBMBDPOGPSNBDJØOEFMUFSSJUPSJPOBDJPOBM
&TUBCMFDFSJOUFSSFMBDJPOFTFOUSFMPTQSPDFTPTTPDJBMFT F IJTUØSJDPT Z MPT QSPCMFNBT Z DPODFQUPT
GVOEBNFOUBMFTEFMPTRVFUSBUBMB(FPHSBGÓBGVOEBNFOUBMNFOUF TPDJFEBE FTQBDJP HFPHSÈmDP Z
UFSSJUPSJP*EFOUJmDBSMPTUFNBTZQSPCMFNBTRVF
DPOTUJUVZFOFMPCKFUPEFFTUVEJPEFMB(FPHSBGÓB
3FDPOPDFS Z FODBEFOBS MB NVMUJQMJDJEBE EF IFDIPT EF OVFTUSB IJTUPSJB WJODVMBEPT DPO MB DPOGPSNBDJØOEFMUFSSJUPSJPOBDJPOBM
1
La organización
del territorio
nacional
&M QSPDFTP EF PSHBOJ[BDJØO EFM UFSSJUPSJP
OBDJPOBMDVZPTPSÓHFOFTTFFODVFOUSBOFO
FMQPCMBNJFOUPEFMDPOUJOFOUFBNFSJDBOP
IBTUB MB EÏDBEB EF -B DPMPOJ[BDJØO
ZTVJNQBDUPFOMBTTPDJFEBEFTPSJHJOBSJBT
-BJOEFQFOEFODJBEF&TQB×BZMBQPTUFSJPS
GPSNBDJØO EFM &TUBEP OBDJPOBM &M NPEFMP
BHSPFYQPSUBEPS Z MB DPOGPSNBDJØO EF MBT
GPSNBDJPOFT TPDJPFTQBDJBMFT iQBNQBw Z
iFYUSBQBNQBw
0CTFSWBDJØOZFMBCPSBDJØOEFNBQBTQBSBJEFOUJmDBSMPT
UFSSJUPSJPT QPCMBEPT QPS JOEÓHFOBT MPT TPNFUJEPT B MB
EPNJOBDJØODPMPOJBMZMBPSHBOJ[BDJØOUFSSJUPSJBMQPTUFSJPSBMB*OEFQFOEFODJB"OÈMJTJTEFMBDPOGPSNBDJØOEFM
FTQBDJP HFPHSÈmDP DPNP VO QSPDFTP DPNQMFKP DPOFDUBOEPEJTUJOUPTGBDUPSFTGPSNBTEFQFOTBNJFOUPNPEFMP TPDJPFDPOØNJDP VTP EF MB UJFSSB JOGSBFTUSVDUVSB Z
BTFOUBNJFOUPEFQPCMBDJØO$PNQBSBDJØOEFMPTNPEFMPTBHSPFYQPSUBEPSZEFJOEVTUSJBMJ[BDJØOQPSTVTUJUVDJØO
EFJNQPSUBDJPOFT*OUFSQSFUBDJØOEFEPDVNFOUPTEFEJTUJOUPUJQPSFGFSJEPTBM$FOUFOBSJPZBM#JDFOUFOBSJP
-FFSFJOUFSQSFUBSNBQBTRVFSFQSFTFOUBOMBPSHBOJ[BDJØO QPMÓUJDB EF VO UFSSJUPSJP *ODPSQPSBS
MBTOPDJPOFTEFiFTQBDJPHFPHSÈmDPwZEFiUFSSJUPSJPwFJEFOUJmDBSMPTNÞMUJQMFTGBDUPSFTRVFJOUFSWJFOFOFOTVDPOTUJUVDJØO$PNQSFOEFSFMQSPDFTP TPDJPQPMÓUJDP RVF UVWP MVHBS FO FM BDUVBM
UFSSJUPSJP OBDJPOBM *OUFSQSFUBS EPDVNFOUPT EF
UFYUPZEFJNBHFOBQBSUJSEFMBBQMJDBDJØOEFBMHVOPTDPODFQUPTQSPQJPTEFMB(FPHSBGÓB
2
Así es la
Argentina
actual
&MUFSSJUPSJPEFMB"SHFOUJOBZTVPSHBOJ[BDJØOQPMÓUJDB&MUSB[BEPEFMPTMÓNJUFTDPO
MPTQBÓTFTWFDJOPT'SPOUFSBT5FSSJUPSJPTFTQFDJBMFT MB "OUÈSUJEB "SHFOUJOB Z MBT *TMBT
.BMWJOBT &M .BS 1BUSJNPOJBM Z FM FTQBDJP
BÏSFP-BPSHBOJ[BDJØOEFM(PCJFSOPOBDJPOBMZEFMPTHPCJFSOPTQSPWJODJBMFTZMPDBMFT %JTUJOUPT DSJUFSJPT EF SFHJPOBMJ[BDJØO
*OGPSNBDJØOCÈTJDBEFMB$JVEBEEF#VFOPT
"JSFTZEFMBTQSPWJODJBT-FDUVSBEFVO
NBQBDPOMÓNJUFTJOUFSOBDJPOBMFT
-FDUVSBEFNBQBTFOMPTRVFTFIBMMBOSFQSFTFOUBEPTMPT
MÓNJUFTFOUSFMB"SHFOUJOBZMPTQBÓTFTWFDJOPTZUSBCBKPEF
BNQMJBDJØO EF MB JOGPSNBDJØO B QBSUJS EF FTB MFDUVSB
#ÞTRVFEBEFJOGPSNBDJØOTPCSFMPTSFDMBNPTEFTPCFSBOÓBFOMB"OUÈSUJEB"OÈMJTJTEFMQSPDFTPEFDSFBDJØOEFMB
QSPWJODJBEF5JFSSBEFM'VFHP*OWFTUJHBDJØOEFMBDPNQPTJDJØOEFM$POHSFTPTFHÞOTVTJHOPQPMÓUJDPZUFOJFOEPFO
DVFOUBMPTDPODFQUPTEFGFEFSBMJTNPZEFSFQÞCMJDB5SBCBKP HSVQBM QBSB TJTUFNBUJ[BS Z BNQMJBS MB JOGPSNBDJØO
EFMBTSFHJPOFTEFMQBÓT4JNVMBDJØOFODVFOUSPEFSFQSFTFOUBOUFTSFHJPOBMFT
$PNQSFOEFS RVF FM UFSSJUPSJP EF VO QBÓT FT VOB
DPOTUSVDDJØOQPMÓUJDBQSPEVDUPEFMBSFMBDJØOFOUSFMPT&TUBEPTZTVTHPCJFSOPT3FDPOPDFSMPTDSJUFSJPTEFEFMJNJUBDJØOEFMUFSSJUPSJPOBDJPOBM$POPDFSMBPSHBOJ[BDJØOEFMHPCJFSOPEFMB"SHFOUJOB
.BOFKBSJOGPSNBDJØOCÈTJDBTPCSFMBTQSPWJODJBTZ
MB$JVEBEEF#VFOPT"JSFTZVUJMJ[BSMBDPOEJWFSTPT
QSPQØTJUPT"QSFDJBSMBEJWFSTJEBERVFQSFTFOUBFM
UFSSJUPSJP EF OVFTUSP QBÓT 7BMPSBS MPT QSJODJQJPT
EFNPDSÈUJDPTFOMPTRVFTFGVOEBMBPSHBOJ[BDJØO
SFQVCMJDBOBZGFEFSBMEFOVFTUSP&TUBEP
Proyecto
de trabajo
-BJOWFTUJHBDJØOFTDPMBS-BTUSBOTGPSNBDJPOFTFOMPTFTQBDJPTQBNQFBOPZFYUSBQBNQFBOPRVFUVWJFSPOMVHBSEFTEFMBDPOTPMJEBDJØOEFMNPEFMPBHSPFYQPSUBEPSIBTUBMB
EÏDBEBEF
*OWFTUJHBDJØOFTDPMBSTPCSFMBTUSBOTGPSNBDJPOFTFOMPT
FTQBDJPTQBNQFBOPZFYUSBQBNQFBOPRVFUVWJFSPOMVHBSEFTEFMBDPOTPMJEBDJØOEFMNPEFMPBHSPFYQPSUBEPS
IBTUBMBEÏDBEBEF
$PNQSFOEFSMBPSHBOJ[BDJØOEFMUFSSJUPSJPOBDJPOBMDPNPFMQSPEVDUPEFVOQSPDFTPIJTUØSJDPFO
FMRVFGVFDFOUSBMFMNPEPEFJOTFSDJØOEFMB"SHFOUJOBFOFMNFSDBEPJOUFSOBDJPOBM
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
Sección 2
Espacio,
sociedad y
naturaleza
3
El relieve
-PTBNCJFOUFTEFMGSFOUFnVWJBM1BSBOÈ%FM
1MBUBZEFMOPSUFEFMBQSPWJODJBEF#VFOPT
"JSFTTVTSBTHPTGÓTJDPOBUVSBMFTZTVWBMPSJ[BDJØOTPDJBM-BSFMBDJØOEFMIPNCSFDPOFM
FTQBDJPZTVBDDJØOUSBOTGPSNBEPSB-BJNBHFOTBUFMJUBMZMBGPUPHSBGÓBDPNPGPSNBTEF
SFQSFTFOUBDJØOEFMFTQBDJPHFPHSÈmDP
0CTFSWBDJØOEFVOBJNBHFOTBUFMJUBMZEFGPUPHSBGÓBTEF
QBJTBKFTRVFDPNCJOBOFMFNFOUPTOBUVSBMFTZDPOTUSVJEPTQPSFMIPNCSF-PDBMJ[BDJØOFOMBJNBHFOTBUFMJUBM
EFMPTMVHBSFTSFQSFTFOUBEPTFOMBTGPUPHSBGÓBTBQBSUJS
EFSFMBDJPOBSFMFNFOUPTPCTFSWBEPT-FDUVSBEFVOUFYUP
MJUFSBSJP
3FMBDJPOBS VOB JNBHFO TBUFMJUBM DPO FM UFSSJUPSJP
RVFSFQSFTFOUB%FTBSSPMMBSIJQØUFTJTBQBSUJSEFMB
PCTFSWBDJØOEFJNÈHFOFTTBUFMJUBMFTZEFGPUPHSBGÓBT3FnFYJPOBSBDFSDBEFMBJOUFSSFMBDJØORVFTF
FTUBCMFDFFOUSFMBTQFSTPOBTZFMNFEJPOBUVSBM
-B EJWFSTJEBE EF SFMJFWFT EFM UFSSJUPSJP BSHFOUJOP -B GPSNBDJØO EF MPT SFMJFWFT -PT
QSJODJQBMFT SFMJFWFT NPOUB×PTPT $PSEJMMFSB
EFMPT"OEFTPUSPTSFMJFWFTEFMPFTUFMBTTJFSSBT1BNQFBOBTMBTNPOUB×BTFOMBMMBOVSB
-BTÈSFBTEFNFTFUBTQBUBHØOJDBNJTJPOFSB
Z 1BZVOJB -BT HSBOEFT ÈSFBT EF MMBOVSB
QBNQFBOB NFTPQPUÈNJDB Z DIBRVF×B &M
%FMUBEFM1BSBOÈZMPT&TUFSPTEFM*CFSÈ-PT
TVFMPT%JTUJOUBTUÏDOJDBTEFSFQSFTFOUBDJØO
EFMPTSFMJFWFTNBQBTQFSmMFTUPQPHSÈmDPT
JNÈHFOFTTBUFMJUBMFTZGPUPHSBGÓBT
0CTFSWBDJØOEFGPUPHSBGÓBTQBSBDPNQBSBSQBJTBKFT-FDUVSBEFVOFTRVFNBEFSFQSFTFOUBDJØOEFMBGPSNBDJØO
EF MPT SFMJFWFT 0SHBOJ[BDJØO EF MB JOGPSNBDJØO FO VO
DVBESPTJOØQUJDPZFONBQBT*OUFSQSFUBDJØOEFMBMFUSB
EFVOBDBODJØOSFGFSJEBBMPT&TUFSPTEFM*CFSÈ"OÈMJTJT
DPNQBSBUJWPEFMBTEJGFSFOUFTGPSNBTEFSFQSFTFOUBDJØO
HSÈmDBEFMSFMJFWFFOMB[POBEFMBDJVEBEEF4BO4BMWBEPSEF+VKVZZTVTBMSFEFEPSFT
3FDPOPDFSZFYQMJDBSMBDPOGPSNBDJØOZMPTSBTHPT
GVOEBNFOUBMFTEFMBTDPOEJDJPOFTGÓTJDPOBUVSBMFTEFMSFMJFWFZTVJNQPSUBODJBQBSBMBQSPEVDDJØOZFMBTFOUBNJFOUPIVNBOP%FmOJSDPODFQUPT Z CSJOEBS FKFNQMPT 4JOUFUJ[BS Z PSHBOJ[BS
JOGPSNBDJØOTFHÞODSJUFSJPTEBEPTQPSFKFNQMP
UJQPEFSFMJFWFPEJGFSFOUFTÈSFBTEFMMBOVSBT*OUFSQSFUBSNBQBTZPUSBTGPSNBTEFSFQSFTFOUBDJØO
EFMSFMJFWFDPNPQFSmMFTUPQPHSÈmDPTJNÈHFOFT
TBUFMJUBMFTZGPUPHSBGÓBTEFQBJTBKFT
3
4
Las aguas
continentales y
el mar
Argentino
-BIJESPTGFSBZTVJNQPSUBODJBQBSBMBWJEB
IVNBOB -B EJTUSJCVDJØO EF MPT DVSTPT EF
BHVBDPOUJOFOUBMDVFODBTZWFSUJFOUFT-PT
MBHPTZMBTMBHVOBT-B$VFODBEFM1MBUB-B
DVFODBEFMSÓP%FTBHVBEFSP3ÓPTZMBHPTEF
MB1BUBHPOJB-PTHMBDJBSFT-BTBHVBTTVCUFSSÈOFBT-BQMBUBGPSNBDPOUJOFOUBM&MNBS
"SHFOUJOP Z TVT SFDVSTPT -BT DPTUBT QBNQFBOBTQBUBHØOJDBTZGVFHVJOBT-BTJOVOEBDJPOFTQSJODJQBMQSPCMFNBBNCJFOUBMEFMB
"SHFOUJOB*OUFSQSFUBDJØOEFVOIJESPHSBNB
5SBCBKPDPONBQBEFDVFODBTZWFSUJFOUFTEFMB"SHFOUJOBZDPOGPUPHSBGÓBT-FDUVSBFJOUFSQSFUBDJØOEFVOIJESPHSBNBEFMSÓP1BSBOÈ3FQSFTFOUBDJØOQPSNFEJPEF
VOFTRVFNBTÓOUFTJTEFMBJOGPSNBDJØOFYUSBÓEBEFVO
EPDVNFOUP-FDUVSBEFVONBQBEFDPTUBTTPCSFFMNBS
"SHFOUJOPVUJMJ[BOEPFMDPOUFOJEPEFMDBQÓUVMP"OÈMJTJT
EFVOBDBNQB×BHSÈmDBEF(SFFOQFBDFRVFBMFSUBTPCSF
MPTFGFDUPTEFMDBNCJPDMJNÈUJDPTPCSFMPTHMBDJBSFTQBUBHØOJDPT$PNQBSBDJØOEFMNBQBEFDVFODBTIJESPHSÈmDBTDPOFMNBQBEFSFMJFWFT
$PNQSFOEFSMBJNQPSUBODJBEFMBHVBDPNPSFDVSTP Z EF TV NBOFKP QPS QBSUF EF MBT TPDJFEBEFT
$POPDFSMBEJTUSJCVDJØOEFMPTSFDVSTPTIÓESJDPTFO
FM UFSSJUPSJP OBDJPOBM 3FDPOPDFS MBT DBSBDUFSÓTUJDBTBQSPWFDIBNJFOUPZQSJODJQBMFTQSPCMFNÈUJDBT
EF MBT QSJODJQBMFT DVFODBT IÓESJDBT EF OVFTUSP
QBÓT*OUFSQSFUBSIJESPHSBNBT7BMPSJ[BSMBEJTQPOJCJMJEBEEFBHVBEVMDFTVCUFSSÈOFBZMBFYJTUFODJBEFFYUFOTBTDPTUBTTPCSFFMNBS"SHFOUJOP
5
El clima
-BT DPOEJDJPOFT DMJNÈUJDBT Z FM FTUBEP EFM
UJFNQP-BTDPOEJDJPOFTBUNPTGÏSJDBTHFOFSBMFT-PTFMFNFOUPTDMJNÈUJDPTUFNQFSBUVSBQSFTJØOZWJFOUPT-BTQSFDJQJUBDJPOFT&M
GFOØNFOPEF&M/J×P-PTDMJNBTEFMB"SHFOUJOB&MDBNCJPDMJNÈUJDPFOMB"SHFOUJOB"OÈMJTJTEFDMJNPHSBNBT
0CTFSWBDJØOEFGPUPHSBGÓBTQBSBEJGFSFODJBSMPTDPODFQUPTEFiDMJNBwZEFiUJFNQPw*OUFSQSFUBDJØOEFNBQBT
EF JTPUFSNBT Z EF TJUVBDJØO EF 4VEFTUBEB BOBMJ[BOEP
DØNPTFDPNCJOBOMPTFMFNFOUPTEFMDMJNBQBSBQSPEVDJSFTFGFOØNFOP#ÞTRVFEBQBVUBEBEFJOGPSNBDJØOFO
FMTJUJPEFM4FSWJDJP.FUFPSPMØHJDP/BDJPOBM"OÈMJTJTEF
DMJNPHSBNBTEF1PTBEBTEF$PNPEPSP3JWBEBWJBZ.BSDPT+VÈSF[ZEFVOHSÈmDPRVFSFQSFTFOUBMBUFNQFSBUVSB
HMPCBMEFOVFTUSPQBÓTFOUSFZ
%JGFSFODJBSMPTDPODFQUPTEFDMJNBZEFUJFNQPB
QBSUJSEFFKFNQMPT*OUFSQSFUBSNBQBTRVFSFQSFTFOUBOMPTEJTUJOUPTFMFNFOUPTEFMDMJNB3FDPOPDFS MPT DMJNBT RVF QSFEPNJOBO FO OVFTUSP QBÓT
$PNQSFOEFS RVF MPT GFOØNFOPT DMJNÈUJDPT TPO
QSPEVDUPEFMBDPNCJOBDJØOEFNÞMUJQMFTGBDUPSFT
ZFMFNFOUPTGÓTJDPOBUVSBMFTZRVFFTPTGFOØNFOPT
UJFOEFOBNPEJmDBSTFFOFMUSBOTDVSTPEFMUJFNQP
*OUFSQSFUBSDMJNPHSBNBT3FDPOPDFSMBJOnVFODJB
EFMDMJNBFOMBBDUJWJEBEFDPOØNJDB
Recursos para la planificación
4
Capítulo
6
Los ambientes
7
La población
8
El ámbito rural
y el urbano
Contenidos
Estrategias didácticas
Expectativas de logro
-PTCJPNBTZMBCJPEJWFSTJEBE-PTSFDVSTPT
OBUVSBMFT&MBNCJFOUF-PTCJPNBTEFMB"SHFOUJOB MBT TFMWBT NJTJPOFSB Z UVDVNBOP
PSBOFOTF
CPTRVFQBSRVFZTBCBOBTVCUSPQJDBMFTUFQBTEFBMUVSBZNPOUFFMQBTUJ[BM
QBNQFBOPZFMFTQJOBMMBFTUFQBQBUBHØOJDBFMCPTRVFBVTUSBMFMCJPNBBOUÈSUJDP-PT
SFDVSTPT GPSFTUBMFT 1SJODJQBMFT QSPCMFNBT
BNCJFOUBMFTEFOVFTUSPQBÓTMBEFHSBEBDJØO
EFMPTTVFMPTMBDPOUBNJOBDJØOZMBTJOVOEBDJPOFT-BTÈSFBTQSPUFHJEBTQBSRVFTOBDJPOBMFTSFTFSWBTZNPOVNFOUPTOBUVSBMFT-BT
SFTFSWBT EF CJPTGFSB FM DBTP EF MB SFTFSWB
:BCPUÓ&MEFSFDIPBMBNCJFOUFTBOP
0CTFSWBDJØOEFVONBQBEFCJPNBTZDPNQBSBDJØODPO
FMNBQBEFDMJNBT$PNQBSBDJØOEFEJGFSFOUFTCJPNBTZ
MBTQPUFODJBMJEBEFTRVFPGSFDFOQBSBFMEFTBSSPMMPEFBDUJWJEBEFTFDPOØNJDBT"OÈMJTJTEFMBJOnVFODJBEFMPTGBDUPSFTOBUVSBMFTDMJNBZGPSNBTEFMSFMJFWF
FOMBCJPEJWFSTJEBE 6TP EF FKFNQMPT QBSB EJGFSFODJBS MPT QSPCMFNBT
BNCJFOUBMFTOBUVSBMFTZMPTRVFTPOQSPEVDUPEFMBBDDJØO
IVNBOB&TUVEJPEFDBTPMB3FTFSWBEF#JPTGFSB:BCPUÓ
*OUFSQSFUBDJØOEFEPDVNFOUPTVUJMJ[BOEPDPODFQUPTBNCJFOUBMFT "OÈMJTJT EF VOB DBNQB×B EF (SFFOQFBDF RVF
CVTDBGSFOBSFMEFTNPOUFFOMB[POBEF5BSUBHBM4BMUB
3FDPOPDFS Z DPNQBSBS MBT DBSBDUFSÓTUJDBT EF MPT
EJTUJOUPTBNCJFOUFTEFMUFSSJUPSJPOBDJPOBM-PDBMJ[BSMPTHSBOEFTCJPNBTEFOVFTUSPTQBÓT$PNQSFOEFSMBNVMUJQMJDJEBEEFGBDUPSFTOBUVSBMFTRVFDPOnVZFOFOMBDPOGPSNBDJØOEFMPTEJTUJOUPTCJPNBT
%JGFSFODJBS MPT DPODFQUPT EF SJFTHP QSPCMFNB Z
EFTBTUSFBNCJFOUBMZSFDPOPDFSBMHVOPTFKFNQMPT
EFDBEBVOP"QSFDJBSMBJNQPSUBODJBEFMDVJEBEP
EFMBNCJFOUF$POPDFSEJGFSFOUFTQPMÓUJDBTZNFDBOJTNPTEFQSPUFDDJØOEFMBNCJFOUFÈSFBTQSPUFHJEBTQBSRVFTOBDJPOBMFTSFTFSWBTEFCJPTGFSBFUD
3FDPOPDFSBMPTEJTUJOUPTBDUPSFTTPDJBMFTDPNQSPNFUJEPTDPOFMDVJEBEPEFMBNCJFOUF
-BQPCMBDJØOBSHFOUJOBDPNQPTJDJØOFWPMVDJØOZEJTUSJCVDJØO&MDSFDJNJFOUPEFNPHSÈmDP &M DFOTP MB &1) Z MPT JOEJDBEPSFT
EFNPHSÈmDPT -B GPSNBDJØO EF MB QPCMBDJØO BSHFOUJOB MPT QVFCMPT PSJHJOBSJPT Z
FM BQPSUF EF MBT NJHSBDJPOFT &M QSPDFTP
EFQPCMBNJFOUPZTVTFUBQBT-PTDBNCJPT
EFNPHSÈmDPTSFDJFOUFT-BTDPOEJDJPOFTEF
WJEBQPCSF[BZSJRVF[BZGPSNBTEFNFEJSMBT JOEJDBEPSFT TPDJPFDPOØNJDPT *%)
$ÈMDVMPZSFQSFTFOUBDJØOEFMBEFOTJEBEEF
QPCMBDJØO&MQBUSJNPOJPDVMUVSBM*OUFSQSFUBDJØOEFQJSÈNJEFTEFQPCMBDJØO
4FMFDDJØO Z BOÈMJTJT EF VOB QPMÓUJDB QÞCMJDB MMFWBEB B
DBCPQPSFM.JOJTUFSJPEF4BMVEEFMB/BDJØOBQBSUJSEF
MB BQMJDBDJØO EF MPT JOEJDBEPSFT EFNPHSÈmDPT FEBE
TFYPUBTBEFNPSUBMJEBEFTQFSBO[BEFWJEBFUD
*OUFSQSFUBDJØO EF EBUPT EFNPHSÈmDPT *OUFSQSFUBDJØO EFM
NBQBEFEFOTJEBEEFQPCMBDJØOEFMB"SHFOUJOB$ÈMDVMP
EFMBEFOTJEBEEFQPCMBDJØOEFUSFTQSPWJODJBTZEFMB
$JVEBEEF#VFOPT"JSFT-FDUVSBEFQJSÈNJEFTRVFSFQSFTFOUBOMBQPCMBDJØOEFMB"SHFOUJOBFOZZEF
EJGFSFOUFT QSPWJODJBT QBSB DPNQSFOEFS MBT UFOEFODJBT
EFNPHSÈmDBT
%JGFSFODJBSDBSBDUFSÓTUJDBTEFMBQPCMBDJØOUBNB×P DPNQPTJDJØO EJOÈNJDB EJTUSJCVDJØO FO FM
UFSSJUPSJPDPOEJDJPOFTEFWJEB3FDPOPDFSZVUJMJ[BS JOEJDBEPSFT EFNPHSÈmDPT Z TPDJPFDPOØNJDPT *OUFSQSFUBS EBUPT EFNPHSÈmDPT SFQSFTFOUBEPT QPS EJGFSFOUFT NFEJPT NBQBT UBCMBT EF
EBUPTHSÈmDPTFTRVFNBT3FDPOPDFSMBTHSBOEFT
UFOEFODJBT EFNPHSÈmDBT DSFDJNJFOUP EF MB QPCMBDJØOJONJHSBDJØOZFNJHSBDJØOQPCMBNJFOUP
$PNQSFOEFSZQSPQPOFSIJQØUFTJTRVFFYQMJRVFO
MBTEFTJHVBMEBEFTFOMBTDPOEJDJPOFTEFWJEBFOUSFSFHJPOFTEFMQBÓTZFOUSF[POBTVSCBOBTZSVSBMFT$POTVMUBSFM$FOTP/BDJPOBM
-PTÈNCJUPTSVSBMZVSCBOPDBSBDUFSÓTUJDBT
RVFMPTEFmOFO-BTGVODJPOFTVSCBOBT-PT
BTFOUBNJFOUPTTFHÞOMBTEJTUJOUBTSFHJPOFT
EFM QBÓT 1BUBHPOJB FM PFTUF FM OPSPFTUF
FMFTUF-PTDBNCJPTFOMPTFTQBDJPTSVSBMFT
Z FO MPT VSCBOPT -BT [POBT QFSJVSCBOBT
-BTOVFWBTUFDOPMPHÓBTZMBDPOFYJØOEFMPT
BTFOUBNJFOUPTSVSBMFT
0CTFSWBDJØO EF GPUPHSBGÓBT QBSB SFDPOPDFS MBT EJGFSFODJBTFTUSVDUVSBMFTEFMPTQBJTBKFTVSCBOPTZSVSBMFT$MBTJmDBDJØOEFDJVEBEFTTFHÞOFMUBNB×PZMBTGVODJPOFT
QSFEPNJOBOUFT$POGFDDJØOEFVONBQBDPOMBMPDBMJ[BDJØOEFMBTDJVEBEFTRVFTFNFODJPOBOFOFMUFYUP#ÞTRVFEBEFJOGPSNBDJØOQBSBSFDPOPDFSMPTGBDUPSFTRVF
GBWPSFDJFSPO FM BTFOUBNJFOUP IVNBOP FO MB MPDBMJEBE
EPOEF WJWFO MPT BMVNOPT &MBCPSBDJØO EF VO DVBESP
DPNQBSBUJWPEFMPTDBNCJPTFOÈSFBTVSCBOBTZSVSBMFT
DPOTJEFSBOEP WBSJBCMFT EFNPHSÈmDBT FDPOØNJDBT FTUSVDUVSBMFTZTPDJBMFT5SBCBKPBQBSUJSEFMBPCTFSWBDJØO
EFVOQMBOPZEFGPUPHSBGÓBT
3FDPOPDFSMBTDBSBDUFSÓTUJDBTRVFQFSNJUFOEJGFSFODJBSMPTÈNCJUPTSVSBMFTZMPTVSCBOPT*EFOUJmDBS MBT GVODJPOFT VSCBOBT Z BMHVOPT FKFNQMPT
DPUJEJBOPT SFQSFTFOUBUJWPT $POPDFS MPT GBDUPSFT
RVFJOnVZFSPOFOMPTQSPDFTPTEFBTFOUBNJFOUP
IVNBOPFOMBTEJTUJOUBTSFHJPOFTEFMQBÓTZTVT
DBSBDUFSÓTUJDBTBDUVBMFT3FDPOPDFSFJOUFSQSFUBS
BMHVOPTDBNCJPTSFDJFOUFTFO[POBTSVSBMFTVSCBOBTZQFSJVSCBOBT7BMPSBSFMVTPEFMBTOVFWBT
UFDOPMPHÓBT EF MB DPNVOJDBDJØO QBSB DPOFDUBS
BTFOUBNJFOUPTSVSBMFTBJTMBEPT0SHBOJ[BSMBJOGPSNBDJØOFODVBESPTDPNQBSBUJWPT
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
&M TJTUFNB EF DJVEBEFT KFSBSRVÓB EF DJVEBEFT -PT BHMPNFSBEPT %JTUJOUBT GPSNBT
EF DPOFYJØO FOUSF DJVEBEFT FM USBOTQPSUF
UFSSFTUSF GFSSPWJBSJP BDVÈUJDP Z BFSPQPSUVBSJP Z MBT UFMFDPNVOJDBDJPOFT &M ".#"
DBSBDUFSÓTUJDBTTFDUPSFTZEJGFSFODJBTTPDJP
FDPOØNJDBT Z FTUSVDUVSBMFT -PT DBTPT EF
$ØSEPCBZ-B1MBUB
-FDUVSBFJOUFSQSFUBDJØOEFNBQBTEFM(SBO5VDVNÈO
EFMBSFEWJBMZGFSSPWJBSJBEFMB"SHFOUJOBEFM".#"ZEF
MB$JVEBEEF#VFOPT"JSFT/#*
"OÈMJTJTEFMBTEJGFSFODJBTTPDJBMFTZFTQBDJBMFTEFM".#"BQBSUJSEFMBPCTFSWBDJØOEFNBQBT&MBCPSBDJØOEFVODVBESPDPNQBSBUJWPEFMBPSHBOJ[BDJØOEFMUFSSJUPSJPMBTGVODJPOFTVSCBOBT
ZPUSBTDBSBDUFSÓTUJDBTEFM".#"$ØSEPCBZ-B1MBUB#ÞTRVFEBEFJOGPSNBDJØOTPCSFMPTQSPCMFNBTBNCJFOUBMFT
EFMBDVFODB.BUBO[B3JBDIVFMPZEFVOQBSUJEPEFMDPOVSCBOPCPOBFSFOTFPCBSSJPQPSUF×P
*OUFSQSFUBSMPTDPODFQUPTEFDJVEBEZEFBHMPNFSBEPVSCBOP3FDPOPDFSMBDFOUSBMJEBEEFMBJOGSBFTUSVDUVSBEFDPNVOJDBDJPOFTQBSBMBDPOGPSNBDJØO EF VO TJTUFNB VSCBOP "QSFDJBS MB
DPNQMFKJEBEFTUSVDUVSBMZGVODJPOBMEFVOBNFUSØQPMJTDPNPFM".#"*EFOUJmDBSBMHVOPTQSPCMFNBT BNCJFOUBMFT VSCBOPT DPNP MB DPOUBNJOBDJØO EF MPT SFDVSTPT IÓESJDPT MB TPOPSB MB
PDBTJPOBEBQPSFMNBOFKPEFMBCBTVSBZMBQPMVDJØOEFMBJSF$PNQBSBSMBTDBSBDUFSÓTUJDBTVSCBOBTEFEJGFSFOUFTUJQPTEFDJVEBEFT(SBO#VFOPT
"JSFT$ØSEPCBZ-B1MBUB
Proyecto
de trabajo
-PT DBNCJPT SFHJTUSBEPT FO MPT FTQBDJPT
VSCBOPT Z QFSJVSCBOPT FO MBT EPT ÞMUJNBT
EÏDBEBT -B UFYUJM *UBMBS FO FM DPOVSCBOP
CPOBFSFOTF Z MB SFDPOWFSTJØO EFM QSFEJP
RVF PDVQBCB QBSB TFS VTBEP DPNP DFOUSP
DPNFSDJBM-BQVFTUBFOWBMPSEFMDBTDPIJTUØSJDPEF4BMUB-BDPOTUSVDDJØOEFCBSSJPT
DFSSBEPT FM DBTP EF /PSEFMUB &M $BNJOP
1BSRVF EFM #VFO "ZSF Z FM $&".4& -B TBMJEBEFDBNQP
4BMJEB EF DBNQP QBSB SFDPOPDFS MBT USBOTGPSNBDJPOFT
SFDJFOUFTFOMPTFTQBDJPTGSFDVFOUBEPTQPSMPTBMVNOPT
*OUFSQSFUBDJØOEFUFYUPTJEFOUJmDBOEPMPTGBDUPSFTZFM
DPOUFYUPFORVFTFQSPEVKFSPOEFUFSNJOBEPTQSPDFTPT
EF USBOTGPSNBDJØO EFM FTQBDJP #ÞTRVFEB EF JOGPSNBDJØO TPCSF MB [POB EPOEF BDUVBMNFOUF TF FNQMB[B FM
$BNJOPEFM#VFO"ZSF
$PNQSFOEFSRVFMBTJUVBDJØOTPDJBMBDUVBMEFVOB
MPDBMJEBEFTFMSFTVMUBEPEFTVEFTBSSPMMPBMPMBSHPEFMUJFNQP3FMBDJPOBSMPTFMFNFOUPTFTUSVDUVSBMFT Z GVODJPOBMFT EF VOB MPDBMJEBE DPO MPT
DPOUFYUPTFORVFTFPSJHJOBSPO3FBMJ[BSVOBTBMJEBEFDBNQPSFMFWBSJOGPSNBDJØOTPCSFMPTDBNCJPTSFDJFOUFTPSHBOJ[BSZQSFTFOUBSMBJOGPSNBDJØOSFDBCBEB
Sección 3
-B FDPOPNÓB OBDJPOBM DPNP VO TJTUFNB
RVF FOHMPCB BDUJWJEBEFT Z BHFOUFT FO VO
DPOUFYUPFDPOØNJDPHMPCBM-BTBDUJWJEBEFT
FDPOØNJDBTZMBQSPEVDDJØOZEJTUSJCVDJØO
EFCJFOFTZTFSWJDJPTQBSBTBUJTGBDFSMBTOFDFTJEBEFT IVNBOBT "MHVOPT QSPCMFNBT
BNCJFOUBMFTEFSJWBEPTEFMBSFBMJ[BDJØOEF
MBTBDUJWJEBEFTFDPOØNJDBT
"OÈMJTJTEFVOBGPUPHSBGÓBQBSBJEFOUJmDBSMBTBDUJWJEBEFT
FDPOØNJDBTZMPTBQPSUFTEFMUSBCBKPIVNBOP*OUFSQSFUBDJØOEFVOEPDVNFOUPTPCSFMBBDUJWJEBEBHSÓDPMBFO
MB2VFCSBEBEF)VNBIVBDBZMPTDPOnJDUPTRVFTFHFOFSBOBQBSUJSEFMBWBODFEFDVMUJWPTOPUSBEJDJPOBMFTZEF
MBBDUJWJEBEUVSÓTUJDB
*EFOUJmDBS MB QSFTFODJB EF FMFNFOUPT RVF EBO
DVFOUBEFMBTBDUJWJEBEFTFDPOØNJDBTRVFTFMMFWBOBDBCPFOVOBMPDBMJEBE3FHJTUSBSMBDPNQMFKJEBE Z MB JOUFSEFQFOEFODJB EF MBT BDUJWJEBEFT
FDPOØNJDBT 3FDPOPDFS RVF MPT BDUPSFT TPDJBMFT
RVFQBSUJDJQBOEFMBTBDUJWJEBEFTFDPOØNJDBTTPO
NÞMUJQMFTZUJFOFOJOUFSFTFTEJWFSTPTMPRVFQVFEFPDBTJPOBSDPOnJDUPT
-PT TFDUPSFT EF MB FDPOPNÓB QSJNBSJP TFDVOEBSJPZUFSDJBSJP-PTBHFOUFTEFMTJTUFNB
FDPOØNJDPFNQSFTBTGBNJMJBTZ&TUBEP&M
1#* Z FM 1#/ &M EJOFSP -PT JNQVFTUPT
&MDPNFSDJPFOUSFQBÓTFTZMBJNQPSUBODJBEFM
UJQP EF DBNCJP #BMB[B DPNFSDJBM CBMBO[B
EFQBHPTZEFVEBFYUFSOB-BTFDPOPNÓBTSFHJPOBMFT$POTUSVDDJØOEFHSÈGJDPTEFUPSUB
3FEBDDJØOEFUFYUPTCSFWFTPSBDJØOFQÓHSBGF
RVFTJOUFUJDFOMBJOGPSNBDJØOPCUFOJEBBQBSUJSEFMBPCTFSWBDJØO
EFGPUPHSBGÓBTZEFVOHSÈmDP-FDUVSBEFVOBGPUPHSBGÓB
VUJMJ[BOEPDPODFQUPTFDPOØNJDPT"OÈMJTJTEFHSÈmDPTEF
UPSUBRVFSFQSFTFOUBOMBDPNQPTJDJØOEFMBTFYQPSUBDJPOFT Z MBT JNQPSUBDJPOFT *OUFSQSFUBDJØO EF VOB OPUJDJB
QFSJPEÓTUJDB"OÈMJTJTZSFMBDJØOEFEBUPTSFGFSJEPTBMEFTFNQF×PEFMBTFDPOPNÓBTSFHJPOBMFT&YQMPSBDJØOZPCUFODJØOEFEBUPTFOFMTJUJPEFM.JOJTUFSJPEF&DPOPNÓB
EFMB/BDJØO
3FDPOPDFSMPTFMFNFOUPTRVFDPNQPOFOFMTJTUFNBFDPOØNJDPOBDJPOBMZMBGPSNBFORVFTF
SFMBDJPOBO $POPDFS BMHVOPT DPODFQUPT FDPOØNJDPT CÈTJDPT BHFOUFT QSPEVDDJØO DPOTVNP
PGFSUBEFNBOEBTBMBSJPEJOFSP1#*FUD*OUFSQSFUBSZFWBMVBSUFOEFODJBTFDPOØNJDBTBQBSUJS
EFEBUPTSFQSFTFOUBEPTFOHSÈmDPTZUBCMBTZTBcar conclusiones.
9
El sistema
urbano
argentino
Economía y
espacio
10
La economía
nacional
5
Recursos para la planificación
6
Capítulo
Contenidos
Estrategias didácticas
Expectativas de logro
11
Las actividades
agrarias
&YQMPUBDJPOFT BHSPQFDVBSJBT QSPEVDUPSFT
Z USBCBKBEPSFT &M DFOTP BHSPQFDVBSJP -BT
DPPQFSBUJWBT -PT DBNCJPT FO MB BDUJWJEBE
BHSÓDPMBQBNQFBOJ[BDJØOZTPKJ[BDJØO1SJODJQBMFT HSVQPT EF DVMUJWP FO MB "SHFOUJOB
1SPCMFNBT BNCJFOUBMFT Z BHSJDVMUVSB TVTUFOUBCMF-BQSPEVDDJØOHBOBEFSB-BTSB[BT
EFHBOBEP-BJOOPWBDJØOUFDOPMØHJDBFOMB
BHSJDVMUVSBZFOMBHBOBEFSÓB*OUFSQSFUBDJØO
EFJOGPSNBDJØODPNQMFKBBQBSUJSEFMBMFDUVSBEFEJGFSFOUFTNPEPTEFSFQSFTFOUBDJØO
NBQBTHSÈGJDPTEFCBSSBTUBCMBTEFEBUPT
5SBCBKPBQBSUJSEFM$FOTP/BDJPOBM"HSPQFDVBSJPFMBCPSBDJØOHSVQBMEFIJQØUFTJTBDFSDBEFMPTQPTJCMFTDPOnJDUPTQPMÓUJDPTRVFQPESÓBOTVSHJSFOMBJNQMFNFOUBDJØO
EFM DFOTP %FmOJDJØO Z FYQMJDBDJØO EF QSPDFTPT RVF TF
SFHJTUSBSPO FO FM TFDUPS BHSBSJP BSHFOUJOP TPKJ[BDJØO
QBNQFBOJ[BDJØO BWBODF EF MB GSPOUFSB BHSBSJB QPS
FKFNQMP
"OÈMJTJTEFJOGPSNBDJØOSFGFSJEBBMBFWPMVDJØO
EFMPTDVMUJWPTUSBEJDJPOBMFTZEFTPKB6UJMJ[BDJØOEFEBUPT QBSB FKFNQMJmDBS QSPDFTPT &NJTJØO EF PQJOJPOFT
GVOEBNFOUBEBT&MBCPSBDJØOEFVONBQBZEFVOHSÈmDPEFMBBDUJWJEBEHBOBEFSB*OWFTUJHBDJØOTPCSFMBTSB[BT EF HBOBEP 3FTPMVDJØO EF EJWFSTBT BDUJWJEBEFT EF
BQMJDBDJØOZBNQMJBDJØOEFDPOUFOJEPTBQBSUJSEFVOB
TJNVMBDJØORVJODFQFRVF×PTQSPEVDUPSFTEFNBOEBSJOBTEFDJEFOGPSNBSVOBDPPQFSBUJWB
3FDPOPDFSMBFTUSVDUVSBZFMGVODJPOBNJFOUPEFM
TFDUPSBHSPQFDVBSJPZTVQFTPFOMBFDPOPNÓBOBDJPOBM*OUFSQSFUBSMPTDBNCJPTSFHJTUSBEPTFOMBT
EPTÞMUJNBTEÏDBEBTZTVJNQBDUPEJGFSFODJBMFO
MBT[POBTQBNQFBOBZFYUSBQBNQFBOB$BSBDUFSJ[BSMPTTFDUPSFTBHSÓDPMBZHBOBEFSP$PNQSFOEFS
MPTFGFDUPTEFMBJOOPWBDJØOUFDOPMØHJDBFOMBBDUJWJEBEBHSPQFDVBSJB*EFOUJmDBSBMHVOPTQSPCMFNBT BNCJFOUBMFT BTPDJBEPT B MB BDUJWJEBE BHSPQFDVBSJBZBMUFSOBUJWBTQBSBIBDFSTVTUFOUBCMFMBT
BDUJWJEBEFT*OUFSQSFUBSNBQBTHSÈmDPTZUBCMBT
EFEBUPTDPOJOGPSNBDJØOSFGFSJEBBMTFDUPSBHSPQFDVBSJP Z FMBCPSBS DPODMVTJPOFT Z PQJOJPOFT
fundadas.
12
Actividad
forestal, caza
y pesca
-BTBDUJWJEBEFTQSJNBSJBTFYUSBDUJWBTZOPFYUSBDUJWBT-BFYQMPUBDJØOGPSFTUBMEFCPTRVFT
OBUJWPT F JNQMBOUBEPT -B TJMWJDVMUVSB -PT
TVNJEFSPTEFEJØYJEPEFDBSCPOP&MTFDUPS
QFTRVFSPDBSBDUFSÓTUJDBTZQSPCMFNBTEFMB
BDUJWJEBE-BDB[BZFMUSÈGJDPEFGBVOB"OÈMJTJTEFNBQBTDPOJOGPSNBDJØODPNCJOBEB
&MBCPSBDJØOEFVONBQBDPOJOGPSNBDJØORVFSFTQPOEB
BQSFHVOUBTQMBOUFBEBTDPNPHVÓB-FDUVSBEFVONBQB
RVF DPNCJOB JOGPSNBDJØO DPNQMFKB TPCSF MB BDUJWJEBE
QFTRVFSB 1SFQBSBDJØO EF VOB DBNQB×B QBSB MVDIBS
DPOUSBFMUSÈmDPJMFHBMEFGBVOB"OÈMJTJTEFEBUPTFTUBEÓTUJDPTTPCSFMBBDUJWJEBEQFTRVFSB
7BMPSJ[BSMBFYQMPUBDJØOGPSFTUBMMBDB[BZMBQFTDB
DPNPBDUJWJEBEFTJNQPSUBOUFTTPCSFUPEPFOBMHVOPTÈNCJUPTSFHJPOBMFT%JGFSFODJBSMBFYQMPUBDJØO
EFCPTRVFTOBUJWPTFJNQMBOUBEPT"QSFDJBSMBSJRVF[BQFTRVFSBZFMQPUFODJBMRVFPGSFDFQBSBTV
BQSPWFDIBNJFOUP$POUFNQMBSBMHVOPTQSPCMFNBT
BNCJFOUBMFTWJODVMBEPTDPOFTUBTBDUJWJEBEFT
$BSBDUFSJ[BDJØOEFMBNJOFSÓBFOMB"SHFOUJOB -PT SFDVSTPT NJOFSBMFT Z TV VTP -PT
FNQSFOEJNJFOUPT NJOFSPT FUBQBT BDUJWJEBEFT Z BHFOUFT -B NJOFSÓB Z FM NFEJP
BNCJFOUF&M&TUBEPFOUSFFMFTUÓNVMPZMB
SFHVMBDJØOEFMBBDUJWJEBENJOFSB
-FDUVSB EF VO NBQB EF ZBDJNJFOUPT NJOFSPT EF MB "SHFOUJOB*OWFTUJHBDJØOTPCSFFMQSPZFDUPNJOFSP1BTDVB
-BNB *OUFSQSFUBDJØO EF BMHVOPT DPOnJDUPT NJOFSPT
JEFOUJmDBDJØOEFBDUPSFTTPDJBMFTTVTJOUFSFTFTZBDDJPOFTFMQBQFMEFM&TUBEPZEFMBTOPSNBT
"QSFDJBS MB QSFTFODJB EF SFDVSTPT NJOFSPT FO
OVFTUSP UFSSJUPSJP $PNQSFOEFS FM EJMFNB RVF
QMBOUFBO MPT FNQSFOEJNJFOUPT NJOFSPT RVF
DPOTUJUVZFOVOBBMUFSOBUJWBQBSBMBSFBDUJWBDJØO
FDPOØNJDBEFBMHVOBTMPDBMJEBEFTEFCBKPEFTBSSPMMPZBMNJTNPUJFNQPDBVTBOQFSKVJDJPTBNCJFOUBMFTZFMBHPUBNJFOUPEFMPTSFDVSTPT
&MDBSCØOZMPTIJESPDBSCVSPT-PTZBDJNJFOUPTEFIJESPDBSCVSPTZTVGPSNBDJØO-BBDUJWJEBE QFUSPMFSB DPNP BQSPWFDIBNJFOUP
EF MPT IJESPDBSCVSPT FUBQBT Z FNQSFTBT
RVFQBSUJDJQBO-PTQSPCMFNBTRVFTFQSFTFOUBOFOFMTFDUPS-BSFGJOBDJØOEFMQFUSØMFP&MDBSCØOFOMB"SHFOUJOB3ÓP5VSCJP
&GFDUPTEFMBTQSJWBUJ[BDJPOFTEFMPTFO
MBBDUJWJEBEQFUSPMFSB
*OUFSQSFUBDJØOEFNBQBTDPOJOGPSNBDJØOTPCSFMPTSFDVSTPTGØTJMFTZMBBDUJWJEBEQFUSPMFSB"OÈMJTJTEFDBTPT
MBFYQMPUBDJØOEFDBSCØOZMBMPDBMJEBEEF3ÓP5VSCJP
MBTQSJWBUJ[BDJPOFTFOFMTFDUPSQFUSPMFSPZMPTDPOnJDUPTTPDJBMFTFO5BSUBHBMZ$VUSBM$Ø1SPEVDDJØOEFVO
EPDVNFOUBMRVFQSFTFOUFMBIJTUPSJBEFMQFUSØMFPFOMB
"SHFOUJOB
3FDPOPDFSMBQSFTFODJBEFZBDJNJFOUPTEFDPNCVTUJCMFTGØTJMFTFOOVFTUSPUFSSJUPSJP*EFOUJmDBS
BMHVOPTSBTHPTEFMTFDUPSQFUSPMFSPFUBQBTEFMB
BDUJWJEBEDBSBDUFSÓTUJDBTEFMBTFNQSFTBTQBQFM
EFM&TUBEPJNQBDUPBNCJFOUBM7BMPSBSMBFYQMPUBDJØOEFMPTIJESPDBSCVSPTDPNPVOBBDUJWJEBE
FTUSBUÏHJDB QBSB MB FDPOPNÓB OBDJPOBM DPNP
GVFOUFEFFOFSHÓBZTVQPUFODJBMEFEFTBSSPMMPMPDBM
ZBMNJTNPUJFNQPMBTSFQFSDVTJPOFTEFMBT
QSJWBUJ[BDJPOFTEFMTFDUPS
13
La actividad
minera
14
Los
combustibles
fósiles
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
7
15
El sector
energético
nacional
%JWFSTBT GVFOUFT EF FOFSHÓB SFOPWBCMFT Z
OP SFOPWBCMFT &OFSHÓB QSJNBSJB Z TFDVOEBSJB -B NBUSJ[ FOFSHÏUJDB OBDJPOBM -B
FOFSHÓBFMÏDUSJDBEJGFSFOUFTUJQPTTFHÞOMB
GVFOUF RVF TF VUJMJ[B QBSB TV QSPEVDDJØO
IJESPFMÏDUSJDB UÏSNJDB OVDMFBS FØMJDB
TPMBSCJPFOFSHÓBZHFPUÏSNJDB
7FOUBKBTZ
EFTWFOUBKBTEFMPTEJTUJOUPTUJQPT
*OWFTUJHBDJØOEFMDPOTVNPFMÏDUSJDPEPNJDJMJBSJPEFMPT
BMVNOPTBQBSUJSEFMBMFDUVSBEFMBGBDUVSBEFMTFSWJDJP
FMÏDUSJDP
3FBMJ[BDJØO EF VO CBMBODF EF MB QSPEVDDJØO
EF FOFSHÓB IJESPFMÏDUSJDB Z QSFTFOUBDJØO FO VO FTRVFNB #ÞTRVFEB EF JOGPSNBDJØO TPCSF FM EFTBSSPMMP EFM
CJPEJÏTFM*OWFTUJHBDJØOTPCSF&OBSTBZFM1SPHSBNB(FOSFO QBSB BOBMJ[BS FM QBQFM EFM &TUBEP FO FM DPOUFYUP
FOFSHÏUJDPBDUVBM
%JGFSFODJBSFOUSFGVFOUFTEFFOFSHÓBSFOPWBCMFTZ
OPSFOPWBCMFT$POPDFSMBTDBSBDUFSÓTUJDBTGVOEBNFOUBMFTEFMBNBUSJ[FOFSHÏUJDBOBDJPOBMZMPT
QSPCMFNBT RVF QSFTFOUB $POPDFS MPT EJTUJOUPT
UJQPTEFFOFSHÓBBQBSUJSEFMBGVFOUFEFMBRVFTF
PCUJFOFO Z MBT WFOUBKBT Z EFTWFOUBKBT EF DBEB
UJQP$PNQSFOEFSZEJNFOTJPOBSMPTEFTBGÓPTRVF
TFQSFTFOUBOFOFMTFDUPSFOFSHÏUJDP
16
La actividad
industrial
-B QSPEVDDJØO EF CJFOFT DMBTJGJDBDJØO EF
MPT CJFOFT -BT QPMÓUJDBT JOEVTUSJBMFT FO MB
"SHFOUJOB QBTBEP Z QSFTFOUF -BT FNQSFTBTJOEVTUSJBMFTHSBOEFTNFEJBOBTQZNF
ZNJQZNF-BJOEVTUSJBZFMFNQMFP-BTSBNBTEFMBJOEVTUSJB-PDBMJ[BDJØOEFMBTJOEVTUSJBTFOFMUFSSJUPSJPEFOVFTUSPQBÓT-PT
clusters1SPEVDDJØOZPGJDJPTBSUFTBOBMFT
*OWFTUJHBDJØO TPCSF FM EFTBSSPMMP EFM TFDUPS EVSBOUF MB
FUBQBEFQSPNPDJØOJOEVTUSJBM"OÈMJTJTEFVOFTRVFNB
EFMDJDMPEFMCJPEJÏTFMQBSBSFDPOPDFSMBFUBQBJOEVTUSJBM
3FEBDDJØOEFVOUFYUPQFSJPEÓTUJDPTPCSFMBWFOUBJMFHBM
EFEJTDPTDPNQBDUPTBTVNJFOEPFMSPMEFVOQFSJPEJTUB
"OÈMJTJTDPNQBSBEPEFHSÈmDPTDPOJOGPSNBDJØOTPCSFFM
EFTFNQF×PEFEJTUJOUBTSBNBTJOEVTUSJBMFT"OÈMJTJTEF
MBMPDBMJ[BDJØOEFJOEVTUSJBTFOFMGSFOUFnVWJBMQBNQFBOPZFOMPTQBSRVFTJOEVTUSJBMFT&MBCPSBDJØOEFVODVBESPDPNQBSBUJWPEFQBSRVFTJOEVTUSJBMFT[POBTGSBODBT
Zclusters4FDVFODJBEFBDUJWJEBEFTEFBQMJDBDJØOZBNQMJBDJØOBQBSUJSEFMBSFTPMVDJØOEFVOBTJUVBDJØOQSPCMFNÈUJDBIJQPUÏUJDBVOFNQSFTBSJPEFDJEFEFEJDBSTFB
MBGBCSJDBDJØOEFQBOUBMPOFTEF jean.
*OEBHBSFOMBIJTUPSJBEFMTFDUPSJOEVTUSJBMBSHFOUJOPSFMBDJPOBEBEJSFDUBNFOUFDPOMBTQPMÓUJDBTBDUJWBTEFFTUÓNVMPPEFEFTJOEVTUSJBMJ[BDJØOFODBSBEBT QPS MPT EJTUJOUPT HPCJFSOPT %JGFSFODJBS MPT
UJQPTEFJOEVTUSJBTRVFQBSUJDJQBOFOFMTFDUPSJOEVTUSJBMTVTDBSBDUFSÓTUJDBTEFTFNQF×PZQSPCMFNBT QBSUJDVMBSFT "QSFDJBS FM TFDUPS JOEVTUSJBM
DPNPVONPUPSGVOEBNFOUBMEFMEFTBSSPMMPOBDJPOBMZSFHJPOBMZEFHFOFSBDJØOEFFNQMFP7BMPSBS
MBDPOTFSWBDJØOEFMPTPmDJPTZMBQSPEVDDJØOBSUFTBOBMDPNPQBUSJNPOJPDVMUVSBMEFMQBÓT*OUFSQSFUBSHSÈmDPTDPOJOGPSNBDJØOTPCSFFMTFDUPSJOEVTUSJBM3FTPMWFSEJTUJOUBTJOTUBODJBTEFVOBTJUVBDJØO
QSPCMFNÈUJDBBQBSUJSEFMPTDPOUFOJEPTEFMDBQÓUVMPZEFJOGPSNBDJØORVFEFCFOJOWFTUJHBS
17
El comercio y
los servicios
-PTTFSWJDJPTQFSTPOBMFTBFNQSFTBTTPDJBMFTZQÞCMJDPT&MUSBOTQPSUFNFEJPTJOGSBFTUSVDUVSBFNQSFTBTZOPSNBT-PTNPEPTEF
USBOTQPSUF-BTSFEFTGFSSPWJBSJBWJBMBÏSFB
Z QPSUVBSJB -BT UFMFDPNVOJDBDJPOFT Z MBT
OVFWBT UFDOPMPHÓBT &M DPNFSDJP NBZPSJTUB
Z NJOPSJTUB JOUFSOP Z FYUFSOP $PNFSDJP Z
USBOTQPSUF-PTDPSSFEPSFTCJPDFÈOJDPT
0CTFSWBDJØOEFVOBJMVTUSBDJØORVFSFQSFTFOUBMBQSFTUBDJØOEFTFSWJDJPTVSCBOPTQBSBEJGFSFODJBSMBTDPOEJDJPOFTEFQSJWBEPTZQÞCMJDPT"OÈMJTJTEFMEPDVNFOUBMLa
próxima estación-PDBMJ[BDJØOFOVONBQBEFMPTMVHBSFTSFQSFTFOUBEPTFOMBTJNÈHFOFT5SBCBKPDPONBQBT
RVFNVFTUSBOMBFWPMVDJØOEFMBSFEGFSSPWJBSJBFOFMTJglo XX.
$PNQSFOEFSMBJNQPSUBODJBEFMPTTFSWJDJPTZEFM
DPNFSDJP QBSB TBUJTGBDFS MBT OFDFTJEBEFT IVNBOBT %JGFSFODJBS EJTUJOUPT UJQPT EF TFSWJDJPT FO
QBSUJDVMBSQÞCMJDPTZQSJWBEPT*EFOUJmDBSMBGVODJØO EFM &TUBEP DPNP SFHVMBEPS EF MPT TFSWJDJPT
QÞCMJDPT$PNQSFOEFSFMFGFDUPEFMBJOGSBFTUSVDUVSBEFTFSWJDJPTFOFTQFDJBMEFUSBOTQPSUFTFOMB
DPOTUSVDDJØOEFMUFSSJUPSJPOBDJPOBM
18
La actividad
turística
&MUVSJTNPDPNPBDUJWJEBEFDPOØNJDBTFSWJDJPTFJOGSBFTUSVDUVSBUVSÓTUJDB-PTBUSBDUJWPT
Z TV WBMPSJ[BDJØO $BNCJPT Z FWPMVDJØO EFM
UVSJTNP EFTEF DPNJFO[PT EFM TJHMP XX EFM
UVSJTNPEFFMJUFBMUVSJTNPEFNBTBT&MUVSJTNPBMUFSOBUJWPZFMJOUFSOBDJPOBM"MHVOPT
EFTUJOPT UVSÓTUJDPT EFTUBDBEPT FO OVFTUSP
QBÓT MB DPTUB BUMÈOUJDB CPOBFSFOTF MBT TJFSSBT#VFOPT"JSFTZTVTBMSFEFEPSFTFMTVSFM
OPSPFTUFFMPFTUFDPSEJMMFSBOPZFMOPSEFTUF
#ÞTRVFEB EF FKFNQMPT QBSB EFNPTUSBS MB JNQPSUBODJB
EFM UVSJTNP QBSB FM EFTBSSPMMP EF VO QBÓT P MPDBMJEBE
3FBMJ[BDJØOEFVOBFODVFTUBQBSBDPOPDFSMBTQSFGFSFODJBTUVSÓTUJDBTZTVTNPUJWPT1SFQBSBDJØOEFVOBQSFTFOUBDJØOTPCSFVODJSDVJUPUVSÓTUJDPBQBSUJSEFJOGPSNBDJØO
PCUFOJEBFOFMTJUJPPmDJBMEFMB4FDSFUBSÓBEF5VSJTNPEF
MB/BDJØO*OUFSQSFUBDJØOEFVONBQBUVSÓTUJDP#ÞTRVFEB EF EBUPT QBSB PGSFDFS B MPT UVSJTUBT TJNVMBOEP TFS
FNQMFBEPTEFVOBPmDJOBEFJOGPSNBDJØOUVSÓTUJDB
%JTUJOHVJS FM UVSJTNP EF PUSPT UJQPT EF EFTQMB[BNJFOUPZSFDPOPDFSMPTFMFNFOUPTBTPDJBEPTBÏM
JOGSBFTUSVDUVSB Z TFSWJDJPT UVSÓTUJDPT $POPDFS MB
FWPMVDJØOEFMUVSJTNPEVSBOUFFMTJHMPXX. ReconoDFSMPTQSJODJQBMFTBUSBDUJWPTZDJSDVJUPTUVSÓTUJDPT
EF OVFTUSP QBÓT Z TVT DBSBDUFSÓTUJDBT *OUFSQSFUBS
NBQBT UVSÓTUJDPT 4FMFDDJPOBS JOGPSNBDJØO TPCSF
EJTUJOUPTEFTUJOPTUVSÓTUJDPT
Recursos para la planificación
8
Capítulo
Contenidos
Estrategias didácticas
Expectativas de logro
5SBCBKP QSPEVDUJWP Z USBCBKP SFQSPEVDUJWP
-BGVFS[BEFUSBCBKPZFMNFSDBEPEFUSBCBKP
&MTBMBSJPZMBTTPDJFEBEFTBTBMBSJBEBT&MUSBCBKPZTVQBQFMDFOUSBMFOMBFDPOPNÓBEFVO
QBÓT&MUSBCBKPQPSTFDUPSFTEFMBFDPOPNÓB
1PCMBDJØO PDVQBEB Z EFTPDVQBEB Z DBUFHPSÓBTPDVQBDJPOBMFT%JGFSFODJBTFOFMFNQMFP
TFHÞOMBTDBSBDUFSÓTUJDBTEFMPTUSBCBKBEPSFT
-PTDBNCJPTFOFMNVOEPEFMUSBCBKPFOMPT
ÞMUJNPTWFJOUFB×PT-BTDPOEJDJPOFTTPDJBMFT
EFMUSBCBKP&MFNQMFPZFMEFTBGÓPEFMEFTBSSPMMPTVTUFOUBCMF
*OUFSQSFUBDJØOEFHSÈmDPTRVFSFnFKBOEBUPTSFGFSJEPTBM
NFSDBEPEFUSBCBKPZBMBDPOEJDJØOEFBDUJWJEBEEFMB
QPCMBDJØO&YQMJDBDJØOEFMQSPDFTPEFUSBOTGPSNBDJPOFT
RVFTFSFHJTUSØFOFMNVOEPEFMUSBCBKPJEFOUJmDBOEP
DBVTBT Z DPOTFDVFODJBT Z BQPZBOEP MB FYQMJDBDJØO DPO
EBUPTFTUBEÓTUJDPT-FDUVSBEFEPDVNFOUPT"OÈMJTJTEFMB
TJUVBDJØOMBCPSBMEFEJTUJOUBTQFSTPOBTmDUJDJBTBQMJDBOEP MPT DPODFQUPT BQSFOEJEPT &MBCPSBDJØO EF DVBESPT
DPNQBSBUJWPT
$PNQSFOEFSZEJGFSFODJBSMPTDPODFQUPTEFUSBCBKP FNQMFP TBMBSJP TBMBSJP JOEJSFDUP QPCMBDJØO
FDPOØNJDBNFOUF BDUJWB EFTPDVQBDJØO TVCPDVQBDJØOFNQMFPEFDFOUFFNQMFPQSFDBSJPZFNQMFPTVTUFOUBCMF3FDPOPDFSMBTGVODJPOFTTPDJBM
ZFDPOØNJDBEFMUSBCBKP&YQMJDBSMBTDPOEJDJPOFT
EFWJEBEFMPTEJTUJOUPTTFDUPSFTEFMBTPDJFEBEB
QBSUJSEFMBTDPOEJDJPOFTEFUSBCBKP$POPDFSMPT
DBNCJPT QSPEVDJEPT FO FM NFSDBEP EF USBCBKP
EVSBOUFMPTÞMUJNPTWFJOUFB×PT*EFOUJmDBSMBEJWFSTJEBE EF QSPCMFNBT RVF BGFDUBO B EJTUJOUPT
HSVQPT TPDJBMFT NVKFSFT Z WBSPOFT KØWFOFT Z
BEVMUPTIBCJUBOUFTEFEJTUJOUBTSFHJPOFTEFMQBÓT
$JSDVJUPTQSPEVDUJWPTEFGJOJDJØOZGPSNBEF
BOBMJ[BSMPT "MHVOPT FKFNQMPT EF DJSDVJUPT
QSPEVDUJWPTEFOVFTUSBFDPOPNÓBEFMBTQBQBTGSJUBTQSFDPOHFMBEBTEFMBTPKBFEJUPSJBM
QSPEVDDJØOBVUPNPUSJ[EFDÓUSJDPTEFKVHPT
EFOBSBOKBZEFFOWBTFTEFDBSUØO-BGPSNBDJØOEFQSFDJPTFOVODJSDVJUPQSPEVDUJWPFM
DBTP EF MB DBSOF &MBCPSBDJØO EF FTRVFNBT
DPODFQUVBMFT
"OÈMJTJT EF VOB IJTUPSJFUB QBSB JEFOUJmDBS MPT DJSDVJUPT
QSPEVDUJWPTJNQMÓDJUPTFOMBTJUVBDJØODPUJEJBOBRVFTF
NVFTUSB*EFOUJmDBDJØOEFMPTBDUPSFTMBTFUBQBTZFMFODBEFOBNJFOUPEFBDUJWJEBEFTEFEJTUJOUPTDJSDVJUPTQSPEVDUJWPT 0CTFSWBDJØO EF NBQBT EF EJTUJOUBT FTDBMBT
QBSBMPDBMJ[BSHFPHSÈmDBNFOUFFMEFTBSSPMMPEFMBTBDUJWJEBEFTEFVODJSDVJUPFDPOØNJDP-FDUVSBZFMBCPSBDJØO
EF FTRVFNBT DPODFQUVBMFT QBSB SFQSFTFOUBS DJSDVJUPT
FDPOØNJDPT"OÈMJTJTDSÓUJDPEFVOBDBNQB×BHSÈmDB
*ODPSQPSBS MB OPDJØO EF iDJSDVJUP FDPOØNJDPw
DPNP VO DPOKVOUP EF BDUJWJEBEFT FODBEFOBEBT
QFSUFOFDJFOUFT B EJTUJOUPT TFDUPSFT EF MB FDPOPNÓB $POPDFS MBT DBSBDUFSÓTUJDBT HFOFSBMFT Z MBT
QBSUJDVMBSJEBEFTEFBMHVOPTDJSDVJUPTFDPOØNJDPT
EFOVFTUSBFDPOPNÓB*OUFSQSFUBSJOGPSNBDJØOEF
EJTUJOUB GVFOUF JOGPSNFT PmDJBMFT NBUFSJBM EF
0/( FUD
Z SFQSFTFOUBEB EF EJWFSTPT NPEPT
NBQBTHSÈmDPTFTRVFNBTBmDIFTFUDÏUFSB
Proyecto
de trabajo
&MQBUSJNPOJPEFMBIVNBOJEBEEFMB6OFTDP
FMDBTPEFMB2VFCSBEBEF)VNBIVBDB.PUJWPTZFGFDUPTEFMBEFDMBSBDJØO&MUVSJTNPZ
FMQBUSJNPOJPEFMB2VFCSBEB"MHVOBTDPOUSBEJDDJPOFT
&TUVEJPEFDBTPQBSBJEFOUJmDBSZBOBMJ[BSMPTDBNCJPT
FOMB2VFCSBEBEF)VNBIVBDBBQBSUJSEFTVEFTJHOBDJØO DPNP 1BUSJNPOJP EF MB )VNBOJEBE "OÈMJTJT EFM
QSPDFTPEFEFTJHOBDJØOZEFBMHVOPTFGFDUPTTPCSFMBBDUJWJEBEUVSÓTUJDB
"QSFDJBSFMWBMPSEFMPTTJUJPTZMBTNBOJGFTUBDJPOFT DVMUVSBMFT EFDMBSBEPT 1BUSJNPOJP EF MB )VNBOJEBE3FDPOPDFSZFWBMVBSMBUFOTJØORVFTF
QSPEVDFFOUSFMPTCFOFmDJPTZMPTQFSKVJDJPTRVF
QVFEF PDBTJPOBS FTUB EFDMBSBDJØO 3FBMJ[BS VO
FTUVEJPEFDBTPZDPOGFDDJPOBSVOJOGPSNF
Sección 4
-BT USBOTGPSNBDJPOFT FO FM DPOUFYUP OFPMJCFSBM QSJWBUJ[BDJPOFT DPODFOUSBDJØO EF MB
QSPQJFEBEEFMBUJFSSBZMPTSFDVSTPTMJCFSBMJ[BDJØOEFMPTNFSDBEPTZGMFYJCJMJ[BDJØOMBCPSBM-BJOTFSDJØOEFOVFTUSPQBÓTFOFMNVOEP
HMPCBMJ[BEP -B "SHFOUJOB Z MB DPNVOJEBE
JOUFSOBDJPOBM -PT QSPDFTPT EF JOUFHSBDJØO
SFHJPOBM.FSDPTVSZ6OBTVS
"OÈMJTJTEFHSÈmDPTDPOEBUPTTPCSFJOEJDBEPSFTEFMEFTBSSPMMP IVNBOP QBSB SFnFYJPOBS BDFSDB EFM DVNQMJNJFOUP EF MPT 0CKFUJWPT EFM .JMFOJP *OUFSQSFUBDJØO EF
VOEJTDVSTPEFMFTDSJUPS+PTÏ4BSBNBHPSFGFSJEPBMBDPOEVDDJØOEFMBDPNVOJEBEJOUFSOBDJPOBMZBMMVHBSEFMPT
QBÓTFTQPCSFTZMPTQBÓTFTSJDPT
4BDBSDPODMVTJPOFTQSPQJBTBQBSUJSEFMBJOUFSQSFUBDJØOEFJOGPSNBDJØOSFQSFTFOUBEBFOHSÈmDPTEF
EJTUJOUPTUJQPT$POPDFSMPTQSPQØTJUPTZFMDPOUFOJEPEFMB%FDMBSBDJØOEFM.JMFOJP"OBMJ[BSVOUFYUP
EFPQJOJØOZPGSFDFSPQJOJPOFTZQSPQVFTUBTGVOEBNFOUBEBT
19
El trabajo
20
Los circuitos
productivos
Espacio,
política y poder
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
21
La Argentina
en el mundo
del siglo XXI
22
El Estado
argentino en la
comunidad
internacional
Proyecto
de trabajo
-BDBÓEBEFMNVOEPCJQPMBSZMBUFOEFODJBB
MBHMPCBMJ[BDJØO-BSFWBMPSJ[BDJØOEFMPMPDBM&MOFPMJCFSBMJTNPQSJODJQBMFTPCKFUJWPT
EF MBT QPMÓUJDBT OFPMJCFSBMFT Z TVT FGFDUPT
-B "SHFOUJOB FO MB FDPOPNÓB NVOEJBM MBT
FNQSFTBTBSHFOUJOBTFOFMNFSDBEPJOUFSOBDJPOBM-PTPSHBOJTNPTJOUFSOBDJPOBMFTRVF
JOUFSWJFOFO FO MB FDPOPNÓB NVOEJBM 1SPEVDDJØO JOUFSDBNCJP Z DPOTVNP EFTJHVBM
&MDBQJUBMJTNPGJOBODJFSP-BDSJTJTEF
-BBSHVNFOUBDJØO
*OWFTUJHBDJØOEFVODPOnJDUPUÓQJDPEFMBHMPCBMJ[BDJØOB
QBSUJSEFMBMFDUVSBEFVOEPDVNFOUPZEFJOGPSNBDJØO
PCUFOJEBFO*OUFSOFU-FDUVSBFJOUFHSBDJØOEFMBJOGPSNBDJØO QSPQPSDJPOBEB QPS HSÈmDPT "OÈMJTJT EF EPDVNFOUPT UFYUPT EF PSHBOJTNPT JOUFSOBDJPOBMFT Z QFSJPEÓTUJDPT Z NBQBT
$PNQBSBDJØO EFM EFTFNQF×P EF
WBSJBCMFT NBDSPFDPOØNJDBT FO QBÓTFT EFTBSSPMMBEPT Z
TVCEFTBSSPMMBEPT"OÈMJTJTEFVOEJTDVSTPQBSBJEFOUJmDBSQPTUVSBTEJWFSHFOUFTZMPTBSHVNFOUPTRVFTFVUJMJ[BOQBSBTPTUFOFSMBT
3FDPOPDFSMPTDBNCJPTRVFTFQSPEVKFSPOFOFM
NVOEP EVSBOUF MBT ÞMUJNBT EÏDBEBT Z DPODFCJS
VOBJEFBHFOFSBMEFMDPOUFYUPBDUVBM3FDPOPDFS
MBTQPMÓUJDBTZMPTGBDUPSFTRVFTFDPNCJOBSPOZ
EJFSPODPNPSFTVMUBEPMBTDBSBDUFSÓTUJDBTEFMDPOUFYUPNVOEJBMBDUVBM$PODFCJSMBSFBMJEBEJOUFSOBDJPOBM DPNP VO FTDFOBSJP DPNQMFKP Z DBNCJBOUFFOFMRVFDBEBQBÓTTFJOTFSUBFJOUFSBDUÞB
DPO PUSPT QBÓTFT Z DPO PUSPT BDUPSFT DPNP MBT
HSBOEFT FNQSFTBT $POPDFS Z FWBMVBS MBT SFGPSNBT OFPMJCFSBMFT Z TVT FGFDUPT FO OVFTUSP QBÓT
*EFOUJmDBSQPTUVSBTEJWFSHFOUFTZMPTBSHVNFOUPT
RVFMBTTPTUJFOFO
-B DPNVOJEBE JOUFSOBDJPOBM DPODFQUP Z
DBSBDUFSÓTUJDBT -B "SHFOUJOB FO MBT /BDJPOFT6OJEBTZFOMB0SHBOJ[BDJØOEF&TUBEPT
"NFSJDBOPT-BTNJTJPOFTEFQB[-B$VNCSF
EFMBT"NÏSJDBTZMB$VNCSFEFMPT1VFCMPT
0USBT PSHBOJ[BDJPOFT JOUFSOBDJPOBMFT FM
( MB $VNCSF "4" Z MBT 0/( JOUFSOBDJPOBMFT -B JOUFHSBDJØO MBUJOPBNFSJDBOB &M
.FSDPTVSGPSNBDJØO&TUBEPTNJFNCSPFTUSVDUVSBJOTUJUVDJPOBMMPHSPT6OBTVS
$PNQBSBDJØOEFMB$VNCSFEFMBT"NÏSJDBTZEFMB$VNCSFEFMPT1VFCMPT"OÈMJTJTEFMBJOGPSNBDJØORVFQSPQPSDJPOBOMBTGPUPHSBGÓBT4FMFDDJØOZBOÈMJTJTEFOPUJDJBT
QFSJPEÓTUJDBTBQMJDBOEPMPTDPOUFOJEPTBQSFOEJEPT-FDUVSBEFHSÈmDPT*OWFTUJHBDJØOHSVQBMTPCSFMPTQSFTJEFOUFTEF"NÏSJDB#ÞTRVFEBEFJOGPSNBDJØOTPCSFVOQSPHSBNBMMFWBEPBDBCPQPSVOB0/(JOUFSOBDJPOBM
$PODFCJSBMBDPNVOJEBEJOUFSOBDJPOBMDPNPVO
DPOKVOUPEFBDUPSFTRVFJOUFSBDUÞBOSFHJEPTQPS
OPSNBTZQPSJOUFSFTFTZFOMBRVFTFSFHJTUSBO
UBOUPMBDPPQFSBDJØODPNPFMDPOnJDUP3FDPOPDFS FM QBQFM EF MB "SHFOUJOB FO MPT PSHBOJTNPT
JOUFSOBDJPOBMFT$POPDFSMPTQSPDFTPTEFJOUFHSBDJØOEFMPTRVFQBSUJDJQBMB"SHFOUJOB.FSDPTVS
Z6OBTVS%JTUJOHVJSMPTGBDUPSFTRVFGBDJMJUBOMB
JOUFHSBDJØOZMBDSFBDJØOEFMB[PTFOUSFQBÓTFT
-PTDPOGMJDUPTQPSMBBQSPQJBDJØOEFMBUJFSSB
-PTQVFCMPTPSJHJOBSJPTZTVTEFSFDIPTTPCSF
MBUJFSSB-BDPODFOUSBDJØOZMBFYUSBOKFSJ[BDJØOEFMBQSPQJFEBE-PTDBTPTEFMB2VFCSBEBEF)VBNBIVBDBZEF.JTJPOFT
1SFTFOUBDJØOEFDBTPTFOMPTRVFTFQMBOUFBVODPOnJDUP
QPSMBQSPQJFEBEZMBFYQMPUBDJØOEFMBUJFSSBMB[POBEF
MB2VFCSBEBEF)VNBIVBDBZMBTFMWBNJTJPOFSB%FCBUF
TPCSFMBQSPQJFEBEZFMVTPEFMBUJFSSBZTVTSFDVSTPT
$PNQSFOEFSRVFMBGPSNBEFDPODFCJSMBQSPQJFEBEEFMBUJFSSBFTFMSFTVMUBEPEFVOBEFUFSNJOBEB JEFPMPHÓB IPZ OBUVSBMJ[BEB Z SFDPOPDJEB
QPS MBT MFZFT RVF FOUSB FO DPOnJDUP DPO PUSBT
DPTNPWJTJPOFT QPS FKFNQMP MB EF MPT QVFCMPT
originarios.
9
Recursos y propuestas de trabajo
Las propuestas en el libro del alumno
Geografía de la Argentina FTUÈ PSHBOJ[BEP FO DVBUSP TFDDJPOFT
$BEB VOB EF FMMBT TF JOJDJB DPO VOB EPCMF QÈHJOB EF aperturaFOMBRVFTFJODMVZFOSFDVSTPTQSFEPNJOBOUFNFOUFWJTVBMFT
Z QPUFOUFT QPS MB DPNQMFKJEBE EF MB JOGPSNBDJØO RVF PGSFDFO
5BNCJÏOIBZVOEPDVNFOUPFTDSJUPZVODPOKVOUPEFQSFHVOUBT
PDPOTJHOBTEFBDUJWJEBERVFBQVOUBOBUSBCBKBSDPOMPTSFDVSTPT
EFMBQÈHJOBZDPOTUJUVZFOVOpunto de partida para el recorrido de
la sección.
"MGJOBMEFDBEBTFDDJØOQSPQPOFNPTVOProyecto de trabajo.
&TUPTQSPZFDUPTTPOTVHFSFODJBTQBSBQSPGVOEJ[BSPFOGPDBSVO
UFNBEFMBTFDDJØOBQBSUJSEFVOBFTUSBUFHJBEJEÈDUJDBEFUFSNJ
OBEB%JDIBTFTUSBUFHJBTGVFSPOTFMFDDJPOBEBTQPSTVQPUFODJBMJ
EBEEFBDVFSEPDPOFMUFNBUSBUBEP
Sección 1: una investigaciónQBSBJOEBHBSFOMBDPOGPSNB
DJØO EFM UFSSJUPSJP BSHFOUJOP EFTEF VOB QFSTQFDUJWB IJTUØSJDB Z
RVF QFSNJUB QPOFS FO KVFHP EJGFSFOUFT FTDBMBT HFPHSÈGJDBT MB
OBDJØOMBQSPWJODJBMBMPDBMJEBE
Sección 2: VOB FYQMPSBDJØO EF MPT DBNCJPT QSPEVDJEPT FO
EJTUJOUPT FTQBDJPT HFPHSÈGJDPT B QBSUJS EF MBT USBOTGPSNBDJPOFT
TPDJPFDPOØNJDBTEFMBTÞMUJNBTEÏDBEBT1BSBSFBMJ[BSVOSFMF
WBNJFOUPFNQÓSJDPFOFMÈNCJUPMPDBMTFFMJHJØDPNPUÏDOJDBMB
salida de campo.
Sección 3: un estudio de casoTPCSFMB2VFCSBEBEF)VNB
IVBDBZTVSFDPOPDJNJFOUPDPNP1BUSJNPOJPEFMB)VNBOJEBE
&TUFBOÈMJTJTTFQSPQPOFNPTUSBSMBDPNQMFKJEBEEFMPTQSPDFTPT
TPDJBMFTZFDPOØNJDPTRVFBGFDUBOBVOFTQBDJPHFPHSÈGJDPEF
UFSNJOBEP
Sección 4: un debate TPCSFMBDVFTUJØOEFMBQSPQJFEBEZVTP
EFMBUJFSSBZMPTSFDVSTPTBTVOUPDPOGMJDUJWPFOFMRVFTFDPN
CJOBOJOUFSFTFTEJWFSHFOUFTTFSFMBDJPOBOMPTÈNCJUPTMPDBMFTF
JOUFSOBDJPOBMZTFQMBOUFBOEJMFNBTEFEJGÓDJMSFTPMVDJØO
Geografía
de la Argentina
4BCFSFTDMBWF
4BOUJMMBOB
-B QSFTFOUBDJØO Z GVOEBNFOUBDJØO EF BMHVOBT FTUSBUFHJBT
EJEÈDUJDBTZQSPQVFTUBTNFUPEPMØHJDBJODMVJEBTFOFMMJCSPEFM
BMVNOPZFOFTUFDVBEFSOJMMPFMFTUVEJPEFDBTPMBJOWFTUJHB
DJØOFTDPMBSMPTTFNJOBSJPTEFMFDUVSBZEFCBUFFMVTPEFMDJOF
FOFMBVMBMBSFTPMVDJØOEFQSPCMFNBTZMBQSPCMFNBUJ[BDJØO
6OBWBSJFEBEEFNBUFSJBMFTTVHFSJEPTEPDVNFOUPTEFEJT
UJOUBT GVFOUFT CJCMJPHSBGÓB FTQFDJBMJ[BEB NFEJPT QFSJPEÓTUJDPT
TJUJPTEF*OUFSOFUJOGPSNFTEFPSHBOJTNPTPGJDJBMFTFUD
ZEJGF
SFOUFTNPEPTEFSFQSFTFOUBDJØOEFMBJOGPSNBDJØOFTDSJUPHSÈ
GJDPBVEJPWJTVBM
1SPQVFTUBTEFUSBCBKPQBSBBCPSEBSBMHVOPTEFMPTUFNBTRVF
SFTVMUBOEFHSBOJOUFSÏTQBSBMB"SHFOUJOBBDUVBMVUJMJ[BOEPMPT
NBUFSJBMFTQSPQPSDJPOBEPT
#JCMJPHSBGÓBTPCSFMBFOTF×BO[B
10
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
¿Qué vas a encontrar en estas páginas?
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
La investigación didáctica
-B FOTF×BO[B EFCF TFS DBQB[ EF CSJOEBS PQPSUVOJEBEFT EF
EFTBSSPMMBSNPEPTEFQFOTBSTJTUFNÈUJDPTZEFNBOFKBSMBJOGPS
NBDJØO Z MPT DPOPDJNJFOUPT EF NBOFSB FGJDB[ Z PSHÈOJDB $PO
FMMPMPTFTUVEJBOUFTDVBMRVJFSBTFBTVFEBEZDPOEJDJØO
QPESÈO
BTJNJMBSFMDPOPDJNJFOUPZEFTBSSPMMBSEFTUSF[BTQBSBFMNBOFKP
EF MBT JOGPSNBDJPOFT OFDFTBSJBT NÈT BMMÈ EF VO BVMB QBSB MB
BDUVBDJØOFOMBTPDJFEBEZQBSBFMBQSFOEJ[BKFQFSNBOFOUF
&M NÏUPEP EF JOWFTUJHBDJØO EJEÈDUJDB QSFTFOUB VOB DPOUSJCV
DJØOFOFTUFTFOUJEPFOTF×BOEPBMPTBMVNOPTBQSPDFTBSBDUJ
WBNFOUFMBTJOGPSNBDJPOFTWBMJÏOEPTFEFFOGPRVFTZNFUPEP
MPHÓBTEFFTUVEJPQSPQJPTEFMPTDBNQPTEFDPOPDJNJFOUPZMBT
EJTDJQMJOBTDJFOUÓGJDBT&HHFOZ,BVDIBL
%FCFEFTUBDBSTFRVFFMDPOUFYUPEFEFTBSSPMMPEFMNÏUPEPFT
FMEFMBFOTF×BO[BZFMBQSFOEJ[BKFHFOFSBMZOPTFPSJFOUBB
MB GPSNBDJØO EF DJFOUÓGJDPT Z BDBEÏNJDPT *NQPSUB MB BTJNJMB
DJØO EFM DPOPDJNJFOUP Z FM EFTBSSPMMP EF IBCJMJEBEFT EF QFO
TBNJFOUPQBSBBOBMJ[BSMBJOGPSNBDJØOWBMJÏOEPTFEFQSPDFTPT
EPUBEPTEFWBMJEF[ZBQMJDBCJMJEBEHFOFSBMFTJODMVTPFOMBWJEB
EJBSJBQBSBDPOTUJUVJSBMBTQFSTPOBTFODPOTVNJEPSFTBDUJWPTZ
QSPEVDUPSFTEFDPOPDJNJFOUPT
$BCFEFTUBDBSUBNCJÏORVFFMEFTBSSPMMPBDUVBMEFMBTTPDJF
EBEFTEFNBOEBOPTPMPFMBDDFTPBMBJOGPSNBDJØOZFMDPOP
DJNJFOUPTJOPFMJODSFNFOUPEFDBQBDJEBEFTQBSBTVNBOFKPZ
QSPDFTBNJFOUPQFSNBOFOUFDPOUÏDOJDBTEFUSBCBKPJOUFMFDUVBM
TPCSFFMNBUFSJBMRVFWBOEFTEFFMFNQMFPEFEJDDJPOBSJPTMB
DSFBDJØOZMBVUJMJ[BDJØOEFGJDIFSPTFMNBOFKPEFCBTFTEFEB
UPTMBJOWFTUJHBDJØOEPDVNFOUBMMBJOUFSQSFUBDJØOEFHSÈGJDPT
ZUBCMBTOVNÏSJDBTIBTUBFMVTPEFJOTUSVNFOUPTZSFEFTJOGPS
NÈUJDBTFUDÏUFSB
-BJNQPSUBODJBFOMBFOTF×BO[BPSJFOUBEBQPSFMNÏUPEPEFJO
WFTUJHBDJØOEJEÈDUJDBUBNCJÏOBQVOUBBSFEVDJSMBTEFTJHVBMEB
EFT WJODVMBEBT DPO FM PSJHFO TPDJBM Z DVMUVSBM EF MPT BMVNOPT
-BTJOWFTUJHBDJPOFTNVFTUSBOMBTEFTJHVBMEBEFTFOMBTPQPSUVOJ
EBEFTFEVDBUJWBTEFEFTBSSPMMPEFFTUBTDBQBDJEBEFTZEFTUSF[BT
FO BMVNOPT EF PSJHFO TPDJBM NÈT QPCSFT Z MPT EF GBNJMJBT TP
DJBMNFOUFBDPNPEBEBT*NQMFNFOUBEPQSPHSFTJWBNFOUFEFTEF
MBFOTF×BO[BCÈTJDBJOGBOUJMEFOUSPEFMPTMÓNJUFTEFMBNCJFOUF
EFBQSFOEJ[BKFZEFMBTDBQBDJEBEFTEFMPTBMVNOPT
FOMBBEP
MFTDFODJBZFOMBGPSNBDJØOEFBEVMUPTQFSNJUFPQPSUVOJEBEFT
QBSBFTUFEFTBSSPMMP
&MNÏUPEPQSFTFOUBVOBMBSHBUSBEJDJØOFOFMQFOTBNJFOUPQF
EBHØHJDP Z IB BERVJSJEP VO NBZPS EFTBSSPMMP FO MB FOTF×BO[B
EF MBT DJFODJBT 8FJTTNBO Z PUSPT -B QSPQVFTUB HFOFSBM
DPOTJTUFFOQSPQPOFSBMPTFTUVEJBOUFTVOQSPCMFNBPVOÈSFBEF
JOEBHBDJØOJOWPMVDSBSMPTFOTVJOWFTUJHBDJØODPOTUJUVZÏOEPMPT
FO BDUJWPT CVTDBEPSFT Z PSHBOJ[BEPSFT EF MB JOGPSNBDJØO " MP
MBSHPEFMQSPDFTPZDPOMBHVÓBEFMQSPGFTPSQPOFOFONBSDIB
NÏUPEPTEFCÞTRVFEBZBOÈMJTJTBQSPQJBEPTBMUFNBFODVFTUJØO
GPSNVMBO IJQØUFTJT MPDBMJ[BO QSVFCBT QSPEVDFO JOGPSNFT MPT
EJTDVUFODPPQFSBUJWBNFOUFZMMFHBOBDPODMVTJPOFT
&MNÏUPEPQFSNJUFFKFSDJUBSBMPTBMVNOPTFOEJTUJOUPTNPEPT
EF QFOTBNJFOUP Z NÏUPEPT EF DPOPDJNJFOUP FM QFOTBNJFO
UPEFEVDUJWPQSPQJPEFMDPOPDJNJFOUPMØHJDPNBUFNÈUJDP
FM
Métodos de enseñanza
Didáctica general para maestros
y profesores
iMétodos de enseñanza. Didáctica general
para maestros y profesoresQSPQPOFVOBDBKB
EFIFSSBNJFOUBTDPODFQUÞBMFTZNFUPEPMØ
HJDBTQBSBMBFOTF×BO[BEFTEFMBQFSTQFDUJ
WBEFMBQSÈDUJDB2VJFOFTFOTF×BOQPESÈO
FYQFSJNFOUBSMBTDPNCJOBSMBTZFMBCPSBSFT
USBUFHJBTQSPGFTJPOBMFTQSPQJBTBEFDVBEBTB
TVTQSPQØTJUPTBMPTBMVNOPTZBMDPOUFYUP
QBSUJDVMBS Z BOBMJ[BS DSÓUJDBNFOUF DBEB FY
QFSJFODJBBMBMV[EFMBBDDJØOw
.BSÓB$SJTUJOB%BWJOJ#VFOPT"JSFT4BOUJMMBOB
11
QFOTBNJFOUPFYQFSJNFOUBMEFMBTDJFODJBTEFMBOBUVSBMF[B
FMQFOTBNJFOUPIJTUØSJDPEFMBT
DJFODJBTEFMIPNCSF
FMQFOTBNJFOUPBOBMØHJDPEFMBOBSSBUJWBZFMBSUF
.D&XBO&HBO
&JTOFS
1FSPTJFNQSFDVBMRVJFSBTFBFMDBTPMBJOWFTUJHBDJØOTFEFTFODBEFOBFOUPSOPBVOBQSFHVOUB VO QSPCMFNB VOB JODØHOJUB VOB OFDFTJEBE 4F BQSPWFDIB EF MBT NFUPEPMPHÓBT EF
JOEBHBDJØOQFSPUBNCJÏOBQVOUBBFOUFOEFSMBWBMPSBDJØOEFMDPOPDJNJFOUPDJFOUÓGJDPZMB
QSPWJTJPOBMJEBEEFMPTIBMMB[HPTBEFNÈTEFMBSFGMFYJØOÏUJDBTPCSFFMDPOPDJNJFOUP
{$VÈMFTTPOMPTFGFDUPT EF MB BQMJDBDJØO EF VOEFUFSNJOBEPQSJODJQJPPBYJPNBFOVO
DPOUFYUPEBEP
{$ØNPTFUSBOTNJUFMBFOFSHÓBFMÏDUSJDBFOVOBDJVEBEZRVÏQPESÓBQSPWPDBSVODPMBQTP
EFMTJTUFNB {$VÈMFTTFSÓBOMBTDPOTFDVFODJBTQBSBMBQPCMBDJØO
{$VÈMFTTPOMBTDBVTBTZDPOTFDVFODJBTEFMDBMFOUBNJFOUPHMPCBM
{$VÈMTFSÈFMSJUNPEFDSFDJNJFOUPEFMBQPCMBDJØONVOEJBMFOMPTQSØYJNPTB×PTZRVÏ
QSPCMFNBTIBCSÓBRVFBUFOEFSEFTEFIPZ
{$VÈMFTTPOMBTDBVTBTPMPTIFDIPTIJTUØSJDPTRVFIBOMMFWBEPBRVFFMQBÓTUFOHBEFUFSNJOBEPNPEFMPEFEFTBSSPMMP
{1PSRVÏMBQJOUVSBBCTUSBDUBTFIBEFTBSSPMMBEPFONVDIPTQBÓTFTBQBSUJSEFMBQPTU
HVFSSBZRVÏTFOUJEPTDVMUVSBMFTFYQSFTB
$PNPFOMPTDBTPTBOUFSJPSFTFMEFTBSSPMMPEFMBFOTF×BO[BDPOFTUFNÏUPEPQVFEFJODMVJS
NPNFOUPTPGBTFEFQSPGVOEJ[BDJØOEFOUSPEFMBTFDVFODJBPSJFOUBEBIBDJBMBJOTUSVDDJØO
DPNPTFPCTFSWBFOFMTJHVJFOUFDVBESP
Actividades
Apertura
4FQSPQPOFVOUFNBPVOBDVFTUJØOQSPWPDBOEPDPOQSFHVOUBTZWJODVMÈOEPMPDPO
MBSFBMJEBEEFMPTFTUVEJBOUFTZEFMFTUVEJPRVFDVSTBO
Preparación
4FEJTDVUFOMBTJEFBTQSFWJBTRVFUJFOFOMPTBMVNOPTTPCSFFMUFNBZMBTQSFHVOUBT
4FJEFOUJGJDBOGPSNBTEFCVTDBSNÈTJOGPSNBDJPOFTZTFEFGJOFOFODPOKVOUPMBTBDUJWJEBEFTRVFSFBMJ[BSÈOQBSBJOWFTUJHBSMBT
Desarrollo
#ÞTRVFEBBDUJWBZPSJFOUBEBEFEBUPTJOGPSNBDJPOFTPFOGPRVFTTPCSFFMUFNBVUJMJ[BOEPEJWFSTPTSFDVSTPT$POGSPOUBDJØOEFMBTJOGPSNBDJPOFTZGPSNVMBDJØOEFIJQØUFTJTPSFMBDJPOFTFYQMJDBUJWBTDBVTBMJEBEDPOUFYUPZDPOEJDJPOFTBTQFDUPTJOWPMVDSBEPTFUDÏUFSB
Profundización
"NQMJBDJØOEFMBOÈMJTJTDPODFQUVBMTPCSFFMQSPCMFNBQSFTFOUBEPQPSFMQSPGFTPS
MFDUVSBTEFQSPGVOEJ[BDJØOTFMFDDJPOBEBTPCÞTRVFEBCJCMJPHSÈGJDBT
Validación e indagación
7FSJGJDBDJØOEFMBTIJQØUFTJTPSFMBDJPOFTDPOGJSNBOSFDIB[BOPSFGPSNVMBO
'PSNVMBDJØOEFFYQMJDBDJØOPSFTVMUBEPT
Aplicación y desarrollo
3FTPMVDJØOEFOVFWBTQSFHVOUBTUSBOTGFSFODJBBPUSBTTJUVBDJPOFTBQMJDBDJØOBOVFWPTQSPCMFNBT
1BSB EFTBSSPMMBS BEFDVBEBNFOUF FTUF QSPDFTP EF FOTF×BO[B TF SFRVJFSF DPOTJEFSBS MBT TJHVJFOUFTDPOEJDJPOFTNÓOJNBT
1BSUJSEFQSFHVOUBTSFMFWBOUFTTJHOJGJDBUJWBTFWJUBOEPMBUSJWJBMJEBEPMBPCWJFEBE
ZQSPEVDJSBTPNCSP
(FOFSBSFOMPTFTUVEJBOUFTOVFWBTSFGMFYJPOFTZQSFHVOUBTQPOJFOEPFOKVFHPTVTQFSTQFDUJWBT
1SPQPOFSCÞTRVFEBTBQSPQJBEBTBMOJWFMEFMPTBMVNOPTZSFBMJ[BCMFTFOGVODJØOEFMDPOUFYUPZMPTSFDVSTPT
#SJOEBSPSJFOUBDJØOZTFHVJNJFOUPBMBTUBSFBTEFJOWFTUJHBDJØOZFTUJNVMBSFMEFTBSSPMMPEF
EFTUSF[BT%BSUBSFBTZEFTFOUFOEFSTFEFTFTUJNVMBDVBMRVJFSQSPDFTP
&TUJNVMBSMBDPPQFSBDJØOBDUJWBZWBMPSBSMPTQSPHSFTPTEFMPTBMVNOPT
.BSÓB$SJTUJOB%BWJOJ Métodos de enseñanza. Didáctica general para maestros y profesores.
#VFOPT"JSFT4BOUJMMBOB
12
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
Fases
La contaminación de la cuenca Matanza-Riachuelo
1. Preparar la investigación. ParBDPNFO[BSUFQSPQPOFNPTMBMFDUVSBEFFTUBOPUJDJB
A UN AÑO DE LA HISTÓRICA DECISIÓN DEL MÁXIMO TRIBUNAL
Riachuelo: no se cumple con el fallo de la Corte Suprema
Faltan el cronograma de obras, el control de basurales y los planes de salud.
Qué pasa con el crédito del Banco Mundial
/P TF DPOPDF DPO FYBDUJUVE FM OÞNF
ro de industrias que contaminan el
RiachueloOJMBDBOUJEBEEFbasurales
RVF TJHVFO BDFDIBOEP TVT NÈSHFOFT
NVDIPNFOPTTFJNQMFNFOUBSPO planes de asistencia de salud para los
NÈTEFEPTNJMMPOFTEFQFSTPOBTRVF
WJWFO BGFDUBEPT EJSFDUBNFOUF QPS TV
DPOUBNJOBDJØO)PZTFDVNQMFun año
de la sentencia de la Corte Suprema
de Justicia que ordenó a los Estados
nacional, provincial y de la Ciudad
de Buenos Aires el saneamiento de
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
la cuenca Matanza-RiachueloZNVZ
QPDPIJDJFSPOQBSBDVNQMJSDPOMPTQMB
[PTRVFFTUBCMFDJØFMNÈYJNPUSJCVOBM
&OFGFDUPFMEFKVMJPEFMB×PQBTBEP
MB $PSUF PSEFOØ RVF MB "DVNBS "VUP
SJEBE EF $VFODB DPOTUJUVJEB QPS MPT
USFT&TUBEPTJNQMJDBEPTZQPSEJWFSTBT
0/(QBSUJDJQBOUFT
JOTQFDDJPOFFOVO
QMB[PEFEÓBTUPEBTMBTFNQSFTBTEF
MB[POBQBSBDPOPDFSMPTBnVFOUFTRVF
EFTFDIBCBOFOFMMVHBSBMUJFNQPRVF
FTUBCMFDJØVOB×PEFQMB[PQBSBRVFTF
FODBSHVF EF FSSBEJDBS UPEPT MPT CBTV
%FTQVÏT EF IBCFS MFÓEP MB OPUJDJB DPOWFSTÈ DPO UVT
DPNQB×FSPT TPCSF TV DPOUFOJEP 1BSB JOUFSQSFUBS MB
JOGPSNBDJØORVFCSJOEBQVFEFOSFTQPOEFSFTUBTQSF
HVOUBT{DVÈMFTFMUFNBRVFUSBUB {ZFMQSPCMFNBFT
QFDÓmDPBMRVFTFSFmFSFMBOPUJDJB {2VÏIFDIPTIBO
PDVSSJEP {FORVÏTFDVFODJBUFNQPSBM {2VÏBDUPSFT
TPDJBMFT TF NFODJPOBO {DVÈM FT MB QBSUJDJQBDJØO EF
DBEBVOP {EFRVÏNBOFSBTFSFMBDJPOBOFOUSFFMMPT {2VÏSFTQPOTBCJMJEBEFTRVÏDBQBDJEBEEFBDDJØOZRVÏ
EFNBOEBTDPSSFTQPOEFOBMPTEJTUJOUPTQBSUJDJQBOUFT 4FHVSBNFOUFNJFOUSBTDPOWFSTBOTPCSFFMUFYUPTVS
HJSÈOPUSPTDPOPDJNJFOUPTRVFVTUFEFTUJFOFOZBTFBO
FTQFDÓmDPTEFMBQSPCMFNÈUJDBEFMBDVFODB.BUBO[B
3JBDIVFMPPEFPUSPTDBTPTTJNJMBSFT5PNFOOPUBEF
FMMPTZVUJMÓDFOMPTQBSBJSBNQMJBOEPMBJOGPSNBDJØO&T
JNQPSUBOUFRVFQSFTUFOBUFODJØOBMKVFHPEFJOUFSFTFT
ZBMBBDDJØOQPMÓUJDBEFBVUPSJEBEFTEFMPTEJTUJOUPT
OJWFMFTEFM&TUBEPOBDJPOBMQSPWJODJBMMPDBM
ZEFMB
DJVEBEBOÓBEFEJWFSTPTTFDUPSFTTPDJBMFT
3FWJTFO FM DÞNVMP EF JOGPSNBDJØO RVF PCUVWJFSPO
Z QSPQPOHBO QSFHVOUBT MVFHP TFMFDDJPOFO BMHVOBT
DPNPHVÓBQBSBMBJOWFTUJHBDJØO
0SHBOJDFOHSVQPTDBEBVOPQPESÈUSBUBSEFSFTQPO
EFS VOB QSFHVOUB P FOGPDBS VOB EJNFOTJØO TPDJBM
FDPOØNJDBQPMÓUJDBBNCJFOUBM
2. Investigar el tema. &TFMNPNFOUPEF PCUFOFSJO
GPSNBDJØOQBSBSFTQPOEFSMBTQSFHVOUBTRVFTVSHJF
SPOZQBSBQSPGVOEJ[BSFOMPTEJTUJOUPTBTQFDUPTEFM
QSPCMFNBEFTEFMBQFSTQFDUJWBEFEJTUJOUPTBDUPSFT
JOWPMVDSBEPTHPCFSOBOUFT0/(WFDJOPTFUD
1VF
EFODPOTVMUBSMPTTJHVJFOUFTTJUJPT
%FGFOTPSÓBEFM1VFCMPEFMB/BDJØOZPUSPT
Informe especial sobre la Cuenca Matanza-Riachuelo
XXXEFGFOTPSHPWBSJOGPSNFTSJBDIVFMPQEf
SBMFT DMBOEFTUJOPT Z MPT BTFOUBNJFOUPT
RVFMPTSPEFBO1FSPUBNCJÏOEFCÓBQP
OFSFONBSDIBVOQMBOTBOJUBSJPZFO
DBSHBSTFEFMBMJNQJF[BEFTVTNÈSHFOFT
ZEFMBSFBMJ[BDJØOEFPCSBTEFBHVBQP
UBCMFEFTBHàFTZDMPBDBT&MÞOJDPBWBO
DFIBTUBFMNPNFOUPFTMBDPODFTJØOEF
VO DSÏEJUP EF NJMMPOFT EF EØMBSFT
RVF FM #BODP .VOEJBM BOVODJØ FM NFT
QBTBEPQBSBTVTBOFBNJFOUPQFSPRVF
UPEBWÓB HFOFSB EVEBT BDFSDB EF DØNP
TFSÈTVVUJMJ[BDJØO<y>
Diario Perfil,EFKVMJPEF
Plan Integral Cuenca Matanza-Riachuelo
XXXEFGFOTPSHPWBSSJBDIVFMPSQMBOJOUFHSBMQEf
"VUPSJEBEEF$VFODB.BUBO[B3JBDIVFMP"DVNBS
IUUQXXXBDVNBSHPWBS
"UMBT"NCJFOUBMEF#VFOPT"JSFT
I U U Q X X X B U M B T E F C V F O P T B J S F T H P W B SB B C B J O E F Y QIQ PQUJPODPN@DPOUFOUUBTLWJFXJE*UFNJE
$Fs
(SFFOQFBDF"SHFOUJOB
IUUQXXXHSFFOQFBDFPSHBSHFOUJOBDPOUBNJOBDJOBHVB
SJBDIVFMo
&TQBDJP.BUBO[B3JBDIVFMP
IUUQXXXFTQBDJPSJBDIVFMPPSHBS
&TQFDJBMFT NVMUJNFEJB EF MPT EJBSJPT La Nación Z
Clarín
IUUQFTQFDJBMFTMBOBDJPODPNBSNVMUJNFEJBJUFNBTQ N5
IUUQXXXDMBSJODPNEJBSJPFTQFDJBMFTSJBDIVFMPIPNFIUNl
3. Presentar el resultado de la investigación. Una
WF[RVFIBZBOSFVOJEPZPSHBOJ[BEPMBJOGPSNBDJØO
EFCFSÈO QSFTFOUBSMB )PZ FO EÓB FYJTUFO NVDIBT
IFSSBNJFOUBT Z GPSNBUPT EF QSFTFOUBDJØO RVF IB
DFONÈTBUSBDUJWBZDMBSBMBJOGPSNBDJØOZQFSNJUFO
MBQBSUJDJQBDJØOHSVQBMZMBJOUFSBDUJWJEBE5BOUPMBT
RVF JODMVZFO FM VTP EF OVFWBT UFDOPMPHÓBT DPNP
MBTUSBEJDJPOBMFTSFTVMUBONÈTSJDBTTJTFBQFMBBMB
DSFBUJWJEBEBMEJTF×BSMBQSFTFOUBDJØO"MHVOBTQP
TJCJMJEBEFTTPOPSHBOJ[BSVOBNFTBSFEPOEBPQB
OFMFTEFFTQFDJBMJTUBTSFBMJ[BSVOQSPHSBNBSBEJBM
VOBGFSJBVOBDBNQB×BTPCSFQSPUFDDJØOEFMNFEJP
BNCJFOUFDSFBSVOCMPHZDPNQBSUJSMPDPOMBDPNV
nidad escolar.
4. El cierre de la investigación.1BSBmOBMJ[BSFMBCP
SFOBMHVOBTDPODMVTJPOFTRVFTFHVSBNFOUFBSSPKB
SÈOOVFWBTQSFHVOUBT
13
La solución de problemas
0USPNPEPOBUVSBMEFBQSFOEFSPDVSSFDVBOEPMBTQFSTPOBTTFFOGSFOUBODPOQSPCMFNBT-PTQSPCMFNBTHFOFSBOQSFHVOUBT
EVEBTPJODFSUJEVNCSF-BTQFSTPOBTFOUPODFTOFDFTJUBOBOBMJ[BSZDPNQSFOEFSFMQSPCMFNBBQBSUJSEFMPDVBMQPESÓBO
UPNBSEFDJTJPOFTQBSBSFTPMWFSMPPBMNFOPTQBSBEJTNJOVJSMBJODFSUJEVNCSFRVFFMQSPCMFNBHFOFSB<y>
-BSFTPMVDJØOEFQSPCMFNBTEFTBSSPMMBMBDBQBDJEBEDSÓUJDBMBJOWFOUJWBZFMTFOUJEPQSÈDUJDPQPOJFOEPFMSB[POBNJFOUP
BMTFSWJDJPEFMBBDDJØOJOUFHSBOEPEJTUJOUPTDPOPDJNJFOUPTZFYQFSJFODJBTQSFWJBTUBMWF[BQSFOEJEBTFOEJGFSFOUFT
NPNFOUPTZFOEJWFSTPTMVHBSFTFJODMVTPCVTDBSOVFWBTJOGPSNBDJPOFTQBSBFOUFOEFSZSFTPMWFSFMQSPCMFNB
&OMPTBNCJFOUFTFTDPMBSFTFMNÏUPEPEFTPMVDJØOEFQSPCMFNBTFTDPNÞONFOUFBTPDJBEPBMBFOTF×BO[BEFNBUFNÈUJDB
PEFMBTDJFODJBTFYQFSJNFOUBMFT1FSPTVBMDBODFFTNVDIPNBZPSBCBSDBNVZEJWFSTPTDPOUFOJEPTZVOBBNQMJBHBNB
EFQSPCMFNBTDPNPMPNVFTUSBMBTJHVJFOUFDMBTJmDBDJØOEFUJQPTEFQSPCMFNBT+POBTTFOZ4DIÚO
Problemas
bien definidos o
estructurados
4VBOÈMJTJTZTPMVDJØOFTBMHPSÓUNJDBFTEFDJSQVFEFOSFTPMWFSTFNFEJBOUFMBBQMJDBDJØOEFQSJODJQJPTHFOFSBMFT
DÈMDVMPTOVNÏSJDPTPQPSMBVUJMJ[BDJØOEFVOOÞNFSPMJNJUBEPEFSFHMBT&TUPTQSPCMFNBTUJFOFOQBSÈNFUSPTEFMJNJUBEPTZMPTDPOPDJNJFOUPTRVFJOWPMVDSBOTPOHFOFSBMFTPEFDBSÈDUFSSFHVMBS&OMBFOTF×BO[BCVFOBQBSUFEF
MPTQBSÈNFUSPTFTUÈOFYQMJDJUBEPTFOFMQSPQJPFOVODJBEPEFMQSPCMFNBZTVTPMVDJØOUJFOEFBTFSQSFWJTJCMF&T
EFDJSIBZVOBDMBSBSFMBDJØOFOUSFMBEFDJTJØOFMFHJEBZFMFOVODJBEPEFMQSPCMFNB
1PSFKFNQMPFTUJNBSFMOÞNFSPEFWJWJFOEBTRVFEFCFSÓBOTFSDPOTUSVJEBTFOVOBMPDBMJEBEFOMPTQSØYJNPTEJF[
B×PTBQBSUJSEFMDÈMDVMPEFMBUBTBEFOBUBMJEBEPEFDSFDJNJFOUPEFNPHSÈGJDPEFMPTÞMUJNPTEJF[FTUJNBSDVÈOUP
EFNPSBSÈOFOMMFHBSMPTJOTVNPTOFDFTBSJPTBDPNVOJEBEFTEJTUBOUFTEFMJOUFSJPSTJTFUSBOTQPSUBOQPSUSFOPQPS
IFMJDØQUFSPTFTUJNBSQSFWJTJPOFTNFUFPSPMØHJDBTQBSBFMEFTBSSPMMPEFDJFSUPTDVMUJWPTCBTÈOEPTFFOFMNPWJNJFOUP
EFMWJFOUPFMOJWFMEFQSFDJQJUBDJPOFTPMBTUFOEFODJBTFOMBTUFNQFSBUVSBT
Problemas
parcialmente
estructurados
*OUFHSBOFMUSBUBNJFOUPBMHPSÓUNJDPQBSBBMHVOBTEFTVTEJNFOTJPOFTZFMBOÈMJTJTDVBMJUBUJWPJEFPTJODSÈUJDP
QBSB
PUSBTDVZBTPMVDJØOFTQSPCBCJMÓTUJDBZOPNFEJCMFPEFSFTQVFTUBÞOJDB
1PSFKFNQMPDØNPEBSSFTQVFTUBTBEFDVBEBTBMPTQSPCMFNBTEFTBMVEEFVOBEFUFSNJOBEBDPNVOJEBEEFQPCMBEPSFTQSFWFODJØOZUSBUBNJFOUPJOGBOUJMEFMBTNVKFSFTEFMPTBODJBOPTFUD
TJOBGFDUBSTVDVMUVSBDSFFODJBTZ
WBMPSFTDØNPQSFWFOJSPFWJUBSVOQSPCMFNBBQMJDBOEPVOBOPSNBPQSJODJQJPWÈMJEPZBMNJTNPUJFNQPDPOTJEFSBS
MPTJOUFSFTFTZFYQFDUBUJWBTEFMPTHSVQPTQBSUJDJQBOUFT
Problemas
de débil
estructuración
o baja definición
-BTTPMVDJPOFTBQSPQJBEBTEFCFSÈOCBTBSTFFOMBVUJMJ[BDJØOEFNÞMUJQMFTDSJUFSJPT-BTTPMVDJPOFTTPOGVFSUFNFOUF
EFQFOEJFOUFTEFMDPOUFYUPMBDVMUVSBZMPTBDUPSFTJOWPMVDSBEPTMPTFGFDUPTOPTPOOFUBNFOUFQSFWJTJCMFTZFYJHFO
MBJOUFHSBDJØOEFEJTUJOUBTQFSTQFDUJWBT4FDPSSFTQPOEFODPOMPRVF%FXFZ
EFGJOJØDPNPiTJUVBDJPOFTQSPCMFNÈUJDBTw4JCJFOTFVUJMJ[BMBFYQFSJFODJBZFMDPOPDJNJFOUPEJTQPOJCMFQBSBJOUFSQSFUBSFMQSPCMFNBZBDUVBSBTÓ
DPNPQVFEFOJOUFSQSFUBSTFEBUPTOVNÏSJDPTTVTPMVDJØOOPEFQFOEFEFVOQBUSØOÞOJDP-BTEJTUJOUBTEJNFOTJPOFT
WBMPSBUJWBTTVCKFUJWBTZEFDPOUFYUP
HVBSEBOVOBSFMBDJØOEJOÈNJDBJOGMVZFOEPNVUVBNFOUFVOBTPCSFMBPUSB
4QJSPZPUSPT
1PSFKFNQMPDØNPSFTPMWFSFMQSPCMFNBEFMBJOTUBMBDJØOEFVOBQMBOUBGBCSJMFOVODPOUFYUPFOFMRVFBDUÞBO
GBDUPSFTUPQPHSÈGJDPTFDPOØNJDPTQPMÓUJDPTZBNCJFOUBMFTDØNPSFTPMWFSDPOGMJDUPTWBMPSBUJWPTPJOUFSQFSTPOBMFT
FOVOBJOTUJUVDJØOFOMBRVFFYJTUFOEJTUJOUBTWJTJPOFTFOUSFMPTUSBCBKBEPSFTMJNJUBDJPOFTUFDOPMØHJDBTZGJOBODJFSBT
ZOFDFTJEBEFTOPTBUJTGFDIBTFOMPTVTVBSJPTDØNPUPNBSEFDJTJPOFTQBSBNFKPSBSMBQBSUJDJQBDJØOFOVOBDPNVOJEBEFOMBRVFMBTGSVTUSBDJPOFTDÓWJDBTIBOHFOFSBEPBQBUÓBJOEJWJEVBMJTNPSFDIB[PTFODVBOUPBMBJOUFSWFODJØOFO
MBTiDPTBTQÞCMJDBTwDØNPEFDJEJSVODVSTPEFBDDJØODPOTJEFSBOEPDVFTUJPOFTUÏDOJDBTZDPOGMJDUPTÏUJDPT
<y> &M BQSFOEJ[BKF B QBSUJS EF QSPCMFNBT UJFOF VO BMUP WBMPS FEVDBUJWP 1FSNJUF FM EFTBSSPMMP EF IBCJMJEBEFT
EF USBCBKP JOUFMFDUVBM EFSJWBEBT EF MB QSÈDUJDB MB CÞTRVFEB BDUJWB EF OVFWPT DPOPDJNJFOUPT F JOGPSNBDJPOFT
MBGPSNVMBDJØOEFIJQØUFTJTZMBUPNBEFEFDJTJPOFTQBSBMBBDDJØODPOFMmOEFSFTPMWFSQSPCMFNBTFOOVFWBT
TJUVBDJPOFT"TJNJTNPGBDJMJUBMBJOUFSBDDJØOHSVQBMZFMBQSFOEJ[BKFEFMUSBCBKPFOFRVJQP
&MNÏUPEPEFTPMVDJØOEFQSPCMFNBTFOGBUJ[BMBHVÓBEFMQSPGFTPSQFSPQVFEFOJOUFHSBSTFFUBQBTEFJOTUSVDDJØOFO
MBGBTFEFBOÈMJTJTUBMDPNPNVFTUSBMBTJHVJFOUFTFDVFODJBCÈTJDB
Actividades
Apertura y organización
1SFTFOUBDJØOEFMPTQSPQØTJUPTEFMUSBCBKPZEFMQSPCMFNBBUSBUBS
%JÈMPHPZEFTBSSPMMPEFQSFHVOUBTFOUSFFMQSPGFTPSZMPTBMVNOPTFOUPSOPBMQSPCMFNB
%FGJOJDJØOEFMPTQSPDFEJNJFOUPTBTFHVJSQBSBFMBOÈMJTJTEFMBTJODØHOJUBT
Análisis
"OÈMJTJT EF MBT DVFTUJPOFT Z EJNFOTJPOFT EFM QSPCMFNB CÞTRVFEB EF OVFWBT JOGPSNBDJPOFT DPOTVMUBT P
UFTUJNPOJPT
#ÞTRVFEBZFOTBZPEFTPMVDJPOFTBMUFSOBUJWBT
*OUFSDBNCJPZEFCBUFQSPHSFTJWP
Integración
*OUFSDBNCJPZDPNQBSBDJØOEFSFTVMUBEPTEFEJGFSFOUFTHSVQPTZQVFTUBFODPNÞOEFQPTJCMFTTPMVDJPOFTP
GPSNBTEFJOUFSWFODJØO
Síntesis
7FSJGJDBDJØOZHFOFSBDJØOEFOVFWBTQSFHVOUBT
3FWJTJØOEFMQSPDFTPTFHVJEPQPSMPTBMVNOPTQBSBSFTPMWFSFMQSPCMFNB
.BSÓB$SJTUJOB%BWJOJMétodos de enseñanza. Didáctica general para maestros y profesores.#VFOPT"JSFT4BOUJMMBOB
14
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
Fases
El problema de las inundaciones
&OUPEPTMPTDBTPTEFQSPCMFNBTBNCJFOUBMFTFMSJFTHPTFIBHFOFSBEPQPSMBDPNCJOBDJØOEFGBDUPSFTOBUVSBMFTZ
TPDJBMFT&MDBTPEFMBTJOVOEBDJPOFTFOMB[POBQBNQFBOBOPTQFSNJUFBOBMJ[BSTVTDBVTBTZDPOTFDVFODJBTZQFOTBS
QPTJCMFTNBOFSBTEFSFEVDJSFMSJFTHPZMPTEB×PT
© Santillana S.A. Permitida su fotocopia solo para uso docente
1. -FÏMBTTJHVJFOUFTOPUJDJBT
Inundaciones, alertan por canales
clandestinos santafesinos
DESASTRE
Santa Fe - $PNPFO#VFOPT"JSFTQPESÓBIBCFSDBOBMFTDMBO
EFTUJOPTQBSBTBDBSBHVBEF[POBTTFNCSBEBTRVFQPESÓBOQP
OFSFOSJFTHPEFJOVOEBDJØOBWBSJBTSFHJPOFTTBOUBGFTJOBT
-BMV[EFBMBSNBTFFODFOEJØDPOMPPDVSSJEPFTUFmOEF
TFNBOBFOMB[POBEF4BO"OUPOJPEF"SFDPi5PEBMBQSP
WJODJBFTUÈDBOBMJ[BEBZMBOBUVSBMF[BOPSFDPOPDFDBOBMFT
DMBOEFTUJOPTEFPmDJBMFTwSFDPOPDJØFMEJSFDUPSQSPWJODJBM
EF1SPHSBNBT&TUSBUÏHJDPTEFM.JOJTUFSJPEF"HVBTEF4BO
UB'F.JHVFM'FSUPOBOJ
"VORVFMBTBVUPSJEBEFTQSPWJODJBMFTOPBSSJFTHBSPODJGSBT
FYBDUBTTFFTUJNBRVFFOMBQSPWJODJBIBZBMNFOPT
MPDBMJEBEFTRVFDPSSFOQFMJHSPEFJOVOEBDJØO<y>
-BTJUVBDJØORVFTFWJWJØEFTEFFMTÈCBEPFOMBMPDBMJEBECP
OBFSFOTFEF4BO"OUPOJPEF"SFDPEPOEFTFEFOVODJØRVF
MPTDBOBMFTDMBOEFTUJOPTGVFSPOMBDBVTBEFMEFTCPSEFEFMSÓP
QPOFFOEJTDVTJØOFMNPEFMPEFQSPEVDDJØOBHSÓDPMBi&MEB×P
FDPMØHJDPFTUFSSJCMF&MNPEFMPEFQSPEVDDJØOBHSPQFDVBSJB
TFUJFOFRVFFNQF[BSBEJTDVUJSJOEFQFOEJFOUFNFOUFEFMB
QFMFBFOUSFFM(PCJFSOPOBDJPOBMZFMTFDUPSSVSBMwB×BEJØ
1BSB'FSUPOBOJTFDPNCJOBOUSFTGBDUPSFTFOFMQSPCMFNB1PS
VOMBEPiMBBQSPQJBDJØOEFMFTQBDJPOBUVSBMQBSBMBFYQBOTJØO
EFMBGSPOUFSBBHSÓDPMBw5BNCJÏOEFCFDPOTJEFSBSTFFMEFTNPO
UFFONVDIBT[POBTQBSBMBTJFNCSBEFDVMUJWPTi6OCPTRVF
OBUJWPBCTPSCFNÈTBHVBRVFVOÈSFBTFNCSBEBw:FOUFSDFS
MVHBSiMPTDBOBMFTRVFTBDBOFMBHVBNÈTSÈQJEPIBDJBBCBKPZ
BDVNVMBOFTBTDBOUJEBEFTEFBHVBFOPUSPMVHBSw
i&OMBQSPWJODJBFTUBNPTUSBUBOEPEFSFDVQFSBSMPTIVNF
EBMFTQBSBBEBQUBSMBOBUVSBMF[BBMPTTJTUFNBTQSPEVDUJ
WPTZOPWJDFWFSTBwBHSFHØFMEJSFDUPSQSPWJODJBMZBDMBSØ
RVFFTPOPTJHOJmDBEFKBSEFQSPEVDJSTJOPDVJEBSFMFDP
TJTUFNB<y>
Grave inundación y polémica en Areco
Visión FederalNJÏSDPMFTEFEJDJFNCSFEF
&OXXXWJTJPOGFEFSBMDPN<DPOTVMUBEPFM>
2. $POWFSTÈDPOUVTDPNQB×FSPTTPCSFMPTIFDIPTBDFS
DBEFMPTRVFIBCMBOMBTOPUJDJBT
3. {&ORVÏDVFODBIJESPHSÈGJDBTFQSPEVKFSPOMBTJOVO
EBDJPOFT {2VÏ DBSBDUFSÓTUJDBT UJFOF FTB DVFODB {4POGSFDVFOUFTMBTJOVOEBDJPOFTFOFMMB {QPSRVÏ
4. {2VÏGBDUPSFTOBUVSBMFTZTPDJBMFTIBCSÓBOHFOFSBEP
FMSJFTHPEFJOVOEBDJØO {:RVÏGBDUPSEFTFODBEFOØ
FMQSPCMFNB
5. {1PEÏTJEFOUJGJDBSEJTUJOUBTJOUFSQSFUBDJPOFTEFMQSP
CMFNB
EN EL NORTE BONAERENSE.
HAY
MÁS DE
3.000
POBLADORES DAMNIFICADOS
El gobernador Scioli culpó del desborde de un
río a los productores que construyen canales en
sus campos; están cortadas las rutas 8 y 9.
-" 1-"5" *OVOEBDJPOFT FWBDVBDJPOFT Z FM
QSJODJQJP EF VOB QPMÏNJDB RVF BIPOEB MB
EJGFSFODJBFOUSFFM(PCJFSOPZFMDBNQPBGFDUBBM
OPSUFCPOBFSFOTF
#VFOB QBSUF EF 4BO "OUPOJP EF "SFDP DPSB[ØO
EF MB USBEJDJØO DSJPMMB RVFEØ CBKP MBT BHVBT "MMÓ
OBEBNÈTQFSTPOBTGVFSPOSFTDBUBEBTEFTVT
DBTBT BOFHBEBT Z PUSBT TF BVUPFWBDVBSPO
)VCP FWBDVBEPT FO 4BMUP Z FO "SSFDJGFT
&O1FSHBNJOPVODIJDPEFB×PTTFBIPHØZVO
KPWFO EF FTUÈ EFTBQBSFDJEP BSSBTUSBEP QPS MB
DSFDJEBEFVOBSSPZP:WBTUPTUSBNPTEFMBTSVUBT
ZRVFEBSPOCBKPMBTBHVBT
3ÓPTZBSSPZPTTFEFTCPSEBSPODPNPDPOTFDVFODJB
EFM BVNFOUP EFM DBVEBM FO MB DVFODB EFM 1BSBOÈ
Z FO MBT ÞMUJNBT IPSBT EF MBT GVFSUFT MMVWJBT RVF
BGFDUBSPO MB SFHJØO 1FSP QBSB FM HPCFSOBEPS
CPOBFSFOTF %BOJFM 4DJPMJ BM NFOPT FO FM DBTP
EF "SFDP IBZ VOB FYQMJDBDJØO [BOKBT Z DBOBMFT
JMFHBMFT DPOTUSVJEPT QPS QSPEVDUPSFT SVSBMFT TPO
MPTSFTQPOTBCMFTEFRVFFMBHVBEFTCPSEBEBIBZB
MMFHBEPBMDBTDPVSCBOPDPOUBOUBGVFS[B<y>
%FTEF MBT FOUJEBEFT SFQSFTFOUBUJWBT EFM TFDUPS
BHSPQSPEVDUPSOFHBSPODBUFHØSJDBNFOUFRVFFTB
TFB MB FYQMJDBDJØO EF MB DSFDJEB RVF BUSJCVZFO
FODBNCJPBQSPCMFNBTDPOPCSBTIJESÈVMJDBTEF
DPOUFODJØOIFDIBTSÓPBSSJCBEFM"SFDP<y>
La NaciónMVOFTEFEJDJFNCSFEF
6 OSHBOJDFO USFT HSVQPT VOP EF GVODJPOBSJPT EF MPT
HPCJFSOPT EF MBT QSPWJODJBT EF #VFOPT "JSFT Z EF
4BOUB'FVOPEFSFQSFTFOUBOUFTEFMPTQSPEVDUPSFT
BHSPQFDVBSJPT Z PUSP EF FTQFDJBMJTUBT IJESØMPHPT
BNCJFOUBMJTUBTFUD
$BEBHSVQPJOWFTUJHBSÈFMQSP
CMFNBZMPBOBMJ[BSÈEFTEFTVQVOUPEFWJTUB
7. 1POHBOFODPNÞOFMBOÈMJTJTEFMPTUSFTHSVQPTZB
QBSUJSEFMJOUFSDBNCJPEFJEFBTFMBCPSFOQSPQVFTUBT
RVFQPESÓBOSFEVDJSFMSJFTHPEFJOVOEBDJPOFTZMPT
EB×PTTJFTUBTTFQSPEVKFTFO
15
&MFTUVEJPEFDBTPTTFDPSSFTQPOEFDPOVOBGPSNBOBUVSBMEFBQSFOEFSBMSFEFEPSEFTJUVBDJPOFTSFBMJTUBT-B
WJEB EJBSJB OPT QSFTFOUB NVFTUSB F JODMVZF EJTUJOUBT
TJUVBDJPOFTTPCSFMBTDVBMFTSFnFYJPOBNPTEJTDVUJNPT
ZUPNBNPTBMHVOBQPTJDJØOBMMFFSFMQFSJØEJDPFTDVDIBSMBSBEJPPWFSUFMFWJTJØOIBCMBSDPOMPTWFDJOPTP
JOUFSDBNCJBSDPOMPTNJFNCSPTEFMFRVJQPEFUSBCBKP
.VDIBT WFDFT FTUBT TJUVBDJPOFT JODMVTP OPT JNQVMTBO
B CVTDBS NÈT JOGPSNBDJØO FYQSFTBS OVFTUSBT JEFBT P
QVOUPTEFWJTUBPJOnVJSFOFMDVSTPEFMBTJUVBDJØO"TJNJTNPQVFEFOMMFWBSOPTBSFnFYJPOBSTPCSFFOGPRVFT
TJTUFNÈUJDPTPDPOPDJNJFOUPTDJFOUÓmDPTQBSBDPNQSFOEFS NFKPS MB TJUVBDJØO 4J QFOTBNPT FO FTUF QSPDFTP
WFSFNPTRVFFTUBNPTiQPCMBEPTwEFTJUVBDJPOFTDBTPT
RVFJOUFHSBOFMQFOTBNJFOUPFMDPOPDJNJFOUPZMBBDDJØOZDPOGSFDVFODJBFNPDJPOFTZIBTUBDPOnJDUPTEF
WBMPSFT
&M NÏUPEP EF FTUVEJP EF DBTPT SFDVQFSB FTUF QSPDFTP
OBUVSBMEFFOUFOEFSJOUFSQSFUBSFJOUFSWFOJSFOMBSFBMJEBE Z MP TJTUFNBUJ[B QBSB MB FOTF×BO[B %F FTUB GPSNBBQVOUBBWJODVMBSFMDPOPDJNJFOUPMBSFBMJEBEZMBT
QSÈDUJDBTBUSBWÏTEFMBQSFTFOUBDJØOEFVOBTJUVBDJØO
EFMBWJEBSFBMPQSFmHVSBEBMPNÈTQBSFDJEBQPTJCMF
B VOB TJUVBDJØO SFBM
DPNP QVOUP EF QBSUJEB QBSB FM
BQSFOEJ[BKF
-BTJUVBDJØOOBSSBEBQSPWPDBFMBOÈMJTJTZMBJOUFSQSFUBDJØOFMJOUFSDBNCJPEFJEFBTDPOFMHSVQPEFBQSFOEJ[BKFZMBCÞTRVFEBBDUJWBEFJOGPSNBDJPOFT-BJOUFODJØOmOBMFTDPNQSFOEFSFMQSPCMFNBZFMDPOUFYUPEF
MB TJUVBDJØO BTÓ DPNP FMBCPSBS QPTJCMFT NBOFSBT EF
JOUFSWFOJSFOFMMBBmOEFNFKPSBSMPT
&M FTUVEJP EF DBTPT DPOTUJUVZF VOB NFUPEPMPHÓB QBSB
FM BOÈMJTJTJOUFSQSFUBDJØOBDDJØO FO UPSOP B TJUVBDJPOFT SFBMFT P DPO HSBO TJNJMJUVE DPO MB SFBMJEBE %F
FTUF NPEP TF QSPWPDB FM JOUFSÏT EF MPT QBSUJDJQBOUFT
TF HFOFSB FM EFCBUF F JOUFSDBNCJP DPO FM HSVQP Z TF
QSPNVFWF MB DPNQSFOTJØO EF MBT TJUVBDJPOFT Z EF MBT
BMUFSOBUJWBTEFBDDJØO"OBMJ[BOEPFTUPTDBTPTTFGBDJMJUBTPCSFUPEPFMEFTBSSPMMPEFQSPQVFTUBTEFBDDJØOZMB
USBOTGFSFODJBBMDPOUFYUPQBSUJDVMBSEFMPTFTUVEJBOUFT
-BMJTUBEFQPTJCJMJEBEFTEFVUJMJ[BDJØOEFFTUFNÏUPEPFT
FYUFOTB QFSP TJFNQSF BEBQUBCMF BM QSPQØTJUP EF MB FOTF×BO[BZMBTDBSBDUFSÓTUJDBTEFMPTBMVNOPT"UÓUVMPEF
FKFNQMPTEFTJUVBDJPOFTQSPCMFNBQPESÓBNPTSFDPOPDFS
6OBTJUVBDJØORVFNVFTUSFFMDPOnJDUPFOUSFMPTJOUFSFTFTJOEJWJEVBMFTZMPTJOUFSFTFTTPDJBMFT
6OB TJUVBDJØO RVF NVFTUSF MBT EJmDVMUBEFT FO FM
NBOUFOJNJFOUP EF VO FTUJMP EF WJEB TBMVEBCMF DPOTJEFSBOEP MBT DPOEJDJPOFT TPDJBMFT Z FDPOØNJDBT EF MBT
personas.
6OB TJUVBDJØO RVF NVFTUSF MBT EJTUJOUBT WJTJPOFT
QFSTQFDUJWBTPJOUFSFTFTEFEJGFSFOUFTHSVQPTPBDUPSFT
TPDJBMFTJOUFSWJOJFOUFTBOUFVOQSPCMFNBDPMFDUJWP
16
6OB TJUVBDJØO RVF NVFTUSF EJMFNBT ÏUJDPT FO MB
UPNBEFEFDJTJPOFT
6OBTJUVBDJØOFOMBDVBMIBZRVFJNQMBOUBSOPSNBT
EFDPOUSPMQFSPUBNCJÏOIBZRVFFWJUBSFMDPOUSPMFYDFTJWPRVFFMJNJOFMBQBSUJDJQBDJØOZMBTEFDJTJPOFT
6OB TJUVBDJØO EF DPOnJDUP GBNJMJBS FOUSF IJKPT Z
QBESFT P FOUSF HSVQPT EF JOUFSFTFT FO FM TFOP EF MB
GBNJMJB
6OBTJUVBDJØOFOMBRVFTFFOGSFOUBOMBTEFDJTJPOFT
UÏDOJDBPQSPGFTJPOBMFTDPOJOUFSFTFTZOFDFTJEBEFTJOTUJUVDJPOBMFTPQPMÓUJDBT
6OBTJUVBDJØOQBSBDVZBTPMVDJØOJOUFSWJFOFOGBDUPSFTEFUSBEJDJPOFTDVMUVSBMFTPQFSTQFDUJWBTJEFPMØHJDBT
o creencias religiosas.
6OBCJPHSBGÓBCSFWFEFVOQFSTPOBKFEFUFSNJOBEP
QVFEFUBNCJÏOTFSWJSDPNPFTUVEJPEFDBTPJOUFSQSFUBOEPFMDPOUFYUPTPDJBMJOTUJUVDJPOBMPIJTUØSJDPFOFM
RVFMBCJPHSBGÓBDPOTUSVZFTVTJHOJmDBEPZSFMBDJPOÈOEPMBDPOFMDPOUFYUPBDUVBMPJONFEJBUP
1BSB4DIBOLZ$MFBSZ
FMFTUVEJPEFDBTPTDPOTUJUVZFVOBGPSNBEFBQSFOEJ[BKFDPNÞOFOFMNVOEP
SFBMZFMSB[POBNJFOUPJOWPMVDSBEPFOFMQSPDFTPFTMB
GPSNBQSFEPNJOBOUFDPOMBDVBMMBTQFSTPOBTQJFOTBO
TPCSFFMNVOEP&OPUSPTUÏSNJOPTDVBOEPTFQJFOTB
RVÏIBDFSFOVOBEFUFSNJOBEBTJUVBDJØOTFNPWJMJ[BO
Z QPOFO FO KVFHP OVFTUSBT FYQFSJFODJBT BOUFSJPSFT Z
OVFTUSBTQSPQJBTWJTJPOFTMPRVFOPTTJSWFEFHVÓB
&M SB[POBNJFOUP RVF TF TJHVF DPO FTUF NÏUPEP OP FT
JOEVDUJWPEFMPQBSUJDVMBSZWJTJCMFBMBHFOFSBMJ[BDJØO
OJ EFEVDUJWP EF MB QSFNJTB HFOFSBM B MP QBSUJDVMBS
TJOP RVF FT BOBMØHJDP EF MB DPOmHVSBDJØO TJUVBDJØO
QSFTFOUBEBBDPOmHVSBDJPOFTSFBMFTTJNJMBSFT&TFODJBMNFOUFTJHOJmDBBOBMJ[BSOVFWBTTJUVBDJPOFTBMBMV[EF
WJFKBTTPMVDJPOFTZEFOVFWBTBMUFSOBUJWBT
&M JOUFSDBNCJP DPO MBT WJTJPOFT EFOUSP EFM HSVQP EF
FTUVEJBOUFT GBDJMJUB MB BNQMJBDJØO EF MBT NJSBEBT TPCSFFMQSPCMFNB5BNCJÏOTFQVFEFEJTDVUJSMPDPOPUSP
FTQFDJBMJTUBPOPFOFMUFNB
RVFQVFEFEBSVOCVFO
DPOTFKPJODMVZFOEPVOBIJTUPSJBPDBTP
EFTVFYQFSJFODJBZDPOFMMPBNQMJBSPDBNCJBSFMQVOUPEFWJTUB
propio.
-BGPSNBFORVFEJDIPTSB[POBNJFOUPTTPOQVFTUPTB
MBMV[DPSSFTQPOEFBMEJTDVSTPnarrativoHSBOQBSUFEF
OVFTUSP DPOPDJNJFOUP TF DPOTUSVZF QPS NFEJP EF OBSSBDJPOFT Z FT QSPCBCMF RVF OP IBZB NBUFSJB FTDPMBS
BMHVOBFOMBRVFMPTSFMBUPTOPGPSNFOQBSUFEFMBFOTF×BO[B+BDLTPOFO.D&XBOZ&HBO
" QFTBS EF NBOUFOFS VO EJTDVSTP OBSSBUJWP MPT FTUVEJPTEFDBTPTQVFEFOJODMVJSDPOUFOJEPTidiosincrásicos
FOGPRVFT DPODFQDJPOFT WBMPSFT FUD
QFSP UBNCJÏO
DPOUFOJEPTalgorítmicosRVFJNQMJRVFODÈMDVMPTPBQMJDBDJØOEFQSJODJQJPTHFOFSBMFT
DPNP
$BTPTEFQFSTPOBTNVZQPCSFTRVFNJHSBOBMBTDJVEBEFTFOCÞTRVFEBEFNFKPSFTPQPSUVOJEBEFTEFWJEB
JODMVZFOEPQSPCMFNBTEFQSFKVJDJPZSFDIB[PTPDJBM
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
El estudio de casos
$BTPTEFQSPCMFNBTEFWJEBFOVOBDJVEBEZDØNP
NFKPSBSMPTJODMVZFOEPNBOFKPEFEBUPTEFQPSDFOUBKFTEFNVFSUFTQPSBDDJEFOUFTWJBMFTDÈMDVMPTEFBTJTUFODJBFTDPMBSEFOBUBMJEBEZNPSUBMJEBEFUDBTÓDPNP
MBBQMJDBDJØOEFQSJODJQJPTQBSBJOUSPEVDJSnÞPSFOFM
BHVBQPUBCMF
"OBMJ[BSMBDPOTUSVDDJØOEFVOQVFOUFFOVOBDPNVOJEBEQPTJCMFSFMPDBMJ[BDJØOEFWJWJFOEBTPDÈMDVMPT
FTQFDÓmDPTQBSBFWJUBSFTUPTUSBTMBEPTDPTUPTmOBODJFSPTZTPDJBMFT
%F BDVFSEP DPO 1FSLJOT MPT FTUVEJPT EF DBTPT
DPOTUJUVZFO VO ikit EF DPOTUSVDDJØOw JODMVZFO VOB
EFTDSJQDJØO EFM DBTP P TJUVBDJØO Z EFM DPOUFYUP FO FM
RVF PDVSSF FM JOUFSDBNCJP DPO FM HSVQP HFOFSBOEP
QSFHVOUBTZEFCBUF4FHÞOTFBFMDBTPTFQVFEFCVTDBS
JOGPSNBDJPOFT TPCSF BTQFDUPT DSÓUJDPT EF MB TJUVBDJØO
JODMVZFOEPQPTJCMFTDPOTVMUBTCJCMJPHSÈmDBTPBCBTFT
EFEBUPT
BHSFHBSFOUSFWJTUBTBPUSPTBDUPSFTPFTQFDJBMJTUBTSFDPHFSJOGPSNBDJØOTPCSFPUSPTDBTPTTFNFKBOUFTDMBTJmDBSMBTEJTUJOUBTWJTJPOFTTPCSFFMQSPCMFNBZ
EJGFSFOUFTUFTUJNPOJPTFUDEFQFOEJFOEPEFMHSBEPEF
BNQMJUVEPQSPGVOEJEBEEFMBTJUVBDJØO<y>
-B EFTDSJQDJØO EFM DBTP Z MBT JOGPSNBDJPOFT DPNQMFNFOUBSJBTQVFEFOBEPQUBSEJTUJOUBTGPSNBT
EFTDSJQDJPOFTCSFWFTUBNCJÏOMMBNBEPTiDBTPTCBOEFKBw
BDPNQB×BEBT EF MPT EBUPT NÓOJNPT TVmDJFOUFT
QBSBDPNQSFOEFSMPFTUPTDBTPTTPOÞUJMFTQBSBJOUSPEVDJSFMFTUVEJPEFVOBTJUVBDJØOQSPCMFNÈUJDBTFHVJEPT
EFBMHVOBTQSFHVOUBTQBSBMBBQFSUVSBEFMBSFnFYJØOZ
FMBOÈMJTJTQPTUFSJPS
EFTDSJQDJPOFT BNQMJBEBT FO MBT RVF TF BHSFHBO
JOGPSNBDJPOFT SFMBUJWBT B MB TJUVBDJØO WJTJØO EF PUSPT
BDUPSFTJOWPMVDSBEPTJOGPSNBDJPOFTEFUFOEFODJBTEFM
DPOUFYUP EBUPT FTUBEÓTUJDPT SFGFSFODJBT UFTUJNPOJPT
FUD
TFHVJEBTQPSBMHVOBTQSFHVOUBTEFBOÈMJTJTZTVHFSFODJBTEFOVFWBTCÞTRVFEBTEFJOGPSNBDJØO
EFTDSJQDJPOFT EFOTBT QPS FKFNQMP FM FTUVEJP EF
DBTP EF VO QBÓT P SFHJØO
RVF QVFEFO JODMVJS VO OÞNFSP TJHOJmDBUJWP EF JOGPSNBDJPOFT EPDVNFOUBMFT
DJFOUÓmDBT EFNPHSÈmDBT FUD
JODPSQPSBOEP QSFHVOUBTEFBOÈMJTJTBNFEJEBRVFTFBHSFHBOJOGPSNBDJPOFT
&OUSFFTUFUJQPEFDBTPTTFFODVFOUSBOMPTEFOPNJOBEPT
i$BTPT)BSWBSEwRVFQVFEFOEFTBSSPMMBSVOQSPHSBNB
FOUFSPPVONØEVMPEFFOTF×BO[BEFVOBNBUFSJBBMSFEFEPSEFMFTUVEJPEFVODBTPJODMVZFOEPMFDUVSBTDPNQMFNFOUBSJBT
1BSBEFmOJSMBNFKPSWBSJBOUFIBZRVFUFOFSFODVFOUB
FMQSPQØTJUPJOUSPEVDJSBOBMJ[BSTVTEJTUJOUBTEJNFOTJPOFTPQSPGVOEJ[BSVOFTUVEJP
ZMBTDBSBDUFSÓTUJDBTZFM
OJWFMEFMPTBMVNOPT"TJNJTNPFTJNQPSUBOUFUFOFSFO
DVFOUBMBTTJHVJFOUFTDVFTUJPOFT
2VFTFBOTJUVBDJPOFTSFBMJTUBTFTEFDJSWFSEBEFSBT
PWFSPTÓNJMFTEFMNVOEPEFMPSFBM
2VFMPTFTUVEJBOUFTQVFEBOUFOFSSFQSFTFOUBDJPOFT
OPDJPOFTPFYQFSJFODJBTTPCSFMBTJUVBDJØOBQBSUJSEF
MBTDVBMFTMFTTFBQPTJCMFEBSFYQMJDBDJPOFT
%FTBmBSBMPTFTUVEJBOUFTDPOTJUVBDJPOFTDPNQMFKBT
OPUSJWJBMFT
RVFSFRVJFSBOEFMBOÈMJTJT
%BSBDDFTPBJOGPSNBDJPOFTJODMVJEBTFOMBEFTDSJQDJØOPCVTDBEBTFOMBTBDUJWJEBEFTEFBOÈMJTJTCÞTRVFEB
EFEBUPTUFTUJNPOJPTPCTFSWBDJPOFTMFDUVSBTFUDÏUFSB
(VJBS DPO QSFHVOUBT SFnFYJWBT SFMFWBOUFT Z QFSUJOFOUFTBMBTJUVBDJØOBOBMJ[BEB
"QPZBSMBTÓOUFTJTEFFYQMJDBDJPOFTDPOCBTFFOBOÈMJTJTFJOGPSNBDJØO
-BTFDVFODJBCÈTJDBQBSBFMEFTBSSPMMPEFMNÏUPEPFT
Fases
Actividades
Apertura y organización
1SFTFOUBDJØOEFMPTQSPQØTJUPTEFMUSBCBKPZQSFTFOUBDJØOEFMDBTPDPOJOGPSNBDJPOFTCÈTJDBTZQSFHVOUBTEF
PSJFOUBDJØO1PTJCMFPSHBOJ[BDJØOEFMPTBMVNOPTFOHSVQPTNÈTQFRVF×PTQBSBMBSFBMJ[BDJØOEFMBTUBSFBT
Análisis
&TUVEJPEFDBTPCÞTRVFEBEFOVFWBTJOGPSNBDJPOFTDPOTVMUBTPUFTUJNPOJPT*OUFSDBNCJPZEFCBUFQSPHSFTJWP0SHBOJ[BDJØOEFMBJOGPSNBDJØO
Integración
*OUFSDBNCJPZDPNQBSBDJØOEFSFTVMUBEPTEFEJGFSFOUFTHSVQPTZQVFTUBFODPNÞOEFQPTJCMFTTPMVDJPOFTP
GPSNBTEFJOUFSWFODJØO
%FTBSSPMMPEFDPODMVTJPOFTGJOBMFTEFMBUBSFBZSFWJTJØOEFMQSPDFTPTFHVJEPQPSMPTBMVNOPTQBSBBMDBO[BS-
MBT"OÈMJTJTEFOVFWBTQSFHVOUBTZQSPCMFNBTFOFMDPOUFYUPFTQFDÓGJDPEFMPTBMVNOPT
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
Síntesis
17
Los oasis mendocinos y la economía regional
El aprovechamiento histórico del agua
t -PTQSJNFSPTFOSFBMJ[BSVOTJTUFNBEFJSSJHBDJØOQBSB
FMBQSPWFDIBNJFOUPEFMBHVBGVFSPOMPTIVBSQFT-BTUÏD
OJDBTVUJMJ[BEBTMBTIBCÓBOBERVJSJEPEFMPTJODBT
t %FCJEPBMNBMVTPRVFSFBMJ[BCBOMPTDPMPOJ[BEPSFT
EFMBHVBZBMBTSFJUFSBEBTWJPMBDJPOFTBMBTOPSNBTEF
JSSJHBDJØOFTUBCMFDJEBTDPNFO[BSPOBDSFBSTFMBTQSJNF
SBTJOTUJUVDJPOFTIÓESJDBTDPNPQPSFKFNQMPMB"MDBMEÓB
EF"HVBT
t %FCJEPBMBMMFHBEBEFJONJHSBOUFTBMBQSPWJODJBTF
DPNFO[ØBBNQMJBSMBFYUFOTJØOEFDVMUJWPTZTVSHJFSPO
OVFWPTQSPCMFNBTTPCSFEFSFDIPTEFBHVBTFTQPSFTP
RVFFOTFEJDUØMBQSJNFSBMFZEFBHVBTEFMBQSP
WJODJBZTFDSFØFM%FQBSUBNFOUP(FOFSBMEF"HVBT
&MJODSFNFOUPEFMBQSPEVDDJØOJOEVTUSJBMEVSBOUFMBT
EÏDBEBTEFZEFNBOEØNBZPSDBOUJEBEEF
FOFSHÓBFMÏDUSJDBFTQPSFTPRVFTFDPOTUSVZFSPOFMEJ
RVF&M/JIVJMFOFMSÓP"UVFMZFMEJRVF"HVBEFM5PSP
FOFMSÓP%JBNBOUF
Introducción
-BIJTUPSJBEFMBQSPWJODJBEF.FOEP[BFTUBÓOUJNBNFOUF
MJHBEBBMVTPEFMBHVB4JTFSFDPSSFMBQSPWJODJBEFOPSUF
BTVSTFQVFEFPCTFSWBSRVFFMUFSSJUPSJPFTUÈTVSDBEPQPS
TFJTSÓPTFM.FOEP[BFM5VOVZÈOFM%JBNBOUFFM"UVFM
FM.BMBSHàFZFM$PMPSBEPGPSNBEPQPSEPTHSBOEFTSÓPT
FM(SBOEFZFM#BSSBODBT-BNFOUBCMFNFOUFTPOTPMPDJO
DPMPTVTBEPTQBSBFMEFTBSSPMMPFDPOØNJDPQSPWJODJBMFM
$PMPSBEPZTVTBnVFOUFTOPIBOTJEPBQSPWFDIBEPTIBTUB
FMQSFTFOUFBVORVFTPOMPTRVFQPESÓBOBQPSUBSFMNB
ZPSDBVEBM"EFNÈTFTJOUFSFTBOUFTF×BMBSRVFDBEBSÓP
UJFOFTVDPSSFTQPOEJFOUFJOGSBFTUSVDUVSBIJESÈVMJDBUBOUP
QBSBFMBMNBDFOBKFEFMBHVBDPNPQBSBMBEFSJWBDJØOEF
sus caudales.
El período colonial
<y>-PTQSJNFSPTJOEJDJPTEFMVTPEFMBHVBFOMB[POB
FTUÈOSFGFSJEPTBMPTQSPEVDUPTBHSÓDPMBTDPNPNBÓ[Z
[BQBMMPTPGSFDJEPTBMPTDPORVJTUBEPSFTQPSVOHSVQP
JNQPSUBOUF EF BCPSÓHFOFT EFOPNJOBEPT IVBSQFT FO
FM7BMMFEF6TQBMMBUB-BQPCMBDJØOIVBSQFTFFODPO
USBCB EJTFNJOBEB FO HSVQPT EF B QFSTPOBT
BTFOUBEBTBMBWFSBEFDBOBMFTEFMPTRVFEFSJWBCBO
BHVBDPOMBRVFDVMUJWBCBOWFHFUBMFT<y>&TUBIBCJMJ
EBEEFVTBSFMBHVBDPOmOFTEFSJFHPQBSBFMDVMUJWP
18
EFMBUJFSSBIBCSÓBTJEPQFSGFDDJPOBEBQPSMPTJODBT
RVF UFOÓBO FO .FOEP[B FM MÓNJUF NÈT MFKBOP EF TV
JNQFSJP
-BDJVEBEGVFGVOEBEBFOVOQPDPNÈTBMOPSUFEF
TVFNQMB[BNJFOUPBDUVBM"MBMMFHBEBEFMPTFTQB×PMFT
FYJTUÓBOFOFMMVHBSZBDVBUSPBDFRVJBTJNQPSUBOUFTRVF
TVNJOJTUSBCBOBHVBBMBQPCMBDJØOMPDBM<y>TFEFDJEJØ
BCSJSVODBOBMBHVBTBSSJCBPFTUF
QBSBEFSJWBSFMMÓRVJEP
OFDFTBSJPQBSBFMSJFHPZMPTVTPTEPNÏTUJDPT&TUFDBOBM
MMBNBEPiEFMBDJVEBEwPiEFFTUF1VDBSÈwDPOTUSVJEP
DBTJDPOMBGVOEBDJØOGVFMBQSJNFSBPCSBIJESÈVMJDBEF
.FOEP[B
&OUSFZMBTBVUPSJEBEFTFOUSFHBSPOQBSDFMBT
SFHBEBTQBSBiTFNCSBSZQMBOUBSw<y>&M"MDBMEFEF
"HVBTUFOÓBMBPCMJHBDJØOEFSFQBSUJSZDVJEBSMBEJT
USJCVDJØOEFMSFDVSTPQBSBFWJUBSMPTSPCPTZMBTUPNBT
DMBOEFTUJOBTNVZDPNVOFTFOFTFNPNFOUP"QBSUJS
del siglo XVII TF QVTJFSPO FO DVMUJWP UPEBT MBT UJFSSBT
DFSDBOBTBMBDJVEBEVTBOEPMBSFEEFSJFHPFYJTUFOUF
IBTUBFTFNPNFOUP<y>1PSFTBÏQPDBDBEBSFHBOUF
EFSJWBCBFMBHVBNFEJBOUFVOBUPNBEFVOBBDFRVJB
PDBOBMNBZPSZMBDPOEVDÓBIBTUBTVQBSDFMB
&TJOUFSFTBOUFEFTUBDBSRVFFTUFBQSPWFDIBNJFOUPIÓ
ESJDPRVFTFQPUFODJBPTFJOUFOTJmDBBQBSUJSEFNF
diados del siglo XVIIFTFMSFTVMUBEPEFMBUSBOTGPSNB
DJØOPDBNCJPEFVONPEFMPEFTVCTJTUFODJBQPSVOP
DPNFSDJBM &TUB TJUVBDJØO GVF MB EFUFSNJOBOUF EF MB
SÈQJEBUPNBEFQPTFTJØOEFVOFYUFOTPUFSSJUPSJPFO
EPOEFTFFODPOUSBCBBHVBFODBOUJEBEZDBMJEBEOF
DFTBSJBTQBSBFMFTUBCMFDJNJFOUPEFHSBOEFTFTUBODJBT
HBOBEFSBTZFOEPOEFBEFNÈTFOMBTUJFSSBTMMBOBTTF
DVMUJWBCBOMPTHSBOPTFOFTQFDJBMFMUSJHPZFMNBÓ[-B
HSBOQSPEVDDJØOEFHSBOPTZEFDBSOFEFUFSNJOBRVF
BmOFTEFMTJHMPXVIIIZQSJODJQJPTEFMXIXTFDPNFO[BSBO
BBTFOUBSFOMBQSPWJODJBMPTNPMJOPTIBSJOFSPTQBSB
MBUSBOTGPSNBDJØOEFMPTHSBOPTFOIBSJOBT
<y>"QBSUJSEFMTJHMPXIXTFEFTBSSPMMBSPOUBOUPFMVTP
EFMBHVBZFMBQSPWFDIBNJFOUPEFMBTUJFSSBTRVFTV
VTPGVFDBØUJDP"mOFTEFFTFTJHMPFMVTPEFMBHVB
IBCÓBMMFHBEPBVOOJWFMEFHSBOJOUFOTJEBEZFMNP
EFMP DPNFSDJBM JOJDJBEP FO MB ÏQPDB EF MB DPMPOJB
IBCÓBMMFHBEPBTVmO%FFTUBGPSNBUBOUPMBHBOB
EFSÓBDPNPMBNPMJFOEBEFDFSFBMFTZTVQSPEVDDJØO
GVFSPODBZFOEPMFOUBNFOUFFOFMPMWJEPZMPTDVMUJWPT
USBEJDJPOBMFTTFGVFSPODBNCJBOEPQPSPUSPT-PTEF
UFSNJOBOUFTNÈTJNQPSUBOUFQBSBHFOFSBSFMDBNCJP
© Santillana S.A. Permitida su fotocopia solo para uso docente
-BQSPWJODJBEF.FOEP[BFTVOCVFOFKFNQMPEFQPCMBNJFOUPZEFTBSSPMMPEFBDUJWJEBEFTFDPOØNJDBTBQBSUJSEF
MBTUSBOTGPSNBDJPOFTRVFEFNBOFSBQMBOJmDBEBQSPEVKPMBTPDJFEBETPCSFFMUFSSJUPSJP&TBJOUFSWFODJØOIVNBOB
UVWPDPNPFKFQSJNPSEJBMFMNBOFKPEFVOSFDVSTPFTDBTPFOFTB[POBFMBHVB-FTQSPQPOFNPTVOUSBCBKPQBSB
DPOPDFSDPONBZPSQSPGVOEJEBEFTUFDBTP
EFÏQPDBFTBEFNÈTEFMBJOJDJBUJWBQPMÓUJDBEFMBFMJUF
NFOEPDJOBMBMMFHBEBEFMGFSSPDBSSJMZKVOUPDPOÏM
FMBMVEJONJHSBUPSJP&TUFFTFMmOBMEFMQFSÓPEPJOJDJBM
DPMPOJBMZFMDPNJFO[PEFMEFMBPSHBOJ[BDJØOFONB
UFSJBEFVTPEFMBHVB
© Santillana S.A. Permitida su fotocopia solo para uso docente
Período de la organización del uso del agua
-BMMFHBEBEFMGFSSPDBSSJMKVOUPBMBMVEJONJHSBUPSJP
HFOFSØ EF JONFEJBUP VOB HSBO EFNBOEB EF UJFSSBT
DPO mOFT EF SJFHP Z B TV WF[ TF JOUFOTJmDØ FM DVMUJ
WP -FOUBNFOUF FM NPEFMP EF EFTBSSPMMP DPMPOJBM TF
USBOTGPSNØ FO VO NPEFMP BHSÓDPMB NFEJUFSSÈOFP
CBKPSJFHP&MDBNCJPEFNPEFMPMBMMFHBEBEFNJMFT
EF JONJHSBOUFT TFEJFOUPT EF UJFSSBT Z MB JODPSQPSB
DJØO EF OVFWPT DVMUJWPT EFUFSNJOBSPO VOB FOPSNF
EFNBOEBEFBHVB
5PEP FM NVOEP DPNFO[Ø B EFSJWBS FM BHVB EF DVBM
RVJFSMVHBSMPJNQPSUBOUFFSBDVMUJWBSFMQFEB[PEF
UJFSSBRVFIBCÓBDPOTFHVJEP&TUBTJUVBDJØOTFNBOUJF
OFIBTUBRVFFOFMB×PFMHPCFSOBEPS3VmOP0S
UFHBMFFODBSHØBMEPDUPS.BOVFM#FSNFKPMBSFEBDDJØO
EFVOBMFZEFBHVBTQBSBQPOFSPSEFO&TBTÓDPNPFM
EFEJDJFNCSFEFFMNJOJTUSPHFOFSBMEFMBQSP
WJODJB EPDUPS #FSNFKP QVTP FO WJHFODJB MB QSJNFSB
-FZEF"HVBTEFMBQSPWJODJBZEFMQBÓTMFZRVFTJHVF
SJHJFOEPMPTEFTUJOPTEFMVTPMPDBMEFMBHVB&OFTUB
NJTNBMFZTFJODPSQPSBDPNPSFTQPOTBCMFEFMNBOFKP
EFMSFDVSTPBM%FQBSUBNFOUP(FOFSBMEF"HVBTBDUVBM
%FQBSUBNFOUPEF*SSJHBDJØOTJOMVHBSBEVEBTFMIF
DIPNÈTUSBTDFOEFOUFEFMBIJTUPSJBIÓESJDBEF.FOEP
[B&TUFPSHBOJTNPQFSNJUJØFMDSFDJNJFOUPPSEFOBEP
EF MBT UJFSSBT EF DVMUJWP Z EFM BHVB MP RVF B TV WF[
DPOTPMJEØMBFTUSVDUVSBEFMPTPBTJTQSPWJODJBMFT
&OBMBTVNJSDPNPHPCFSOBEPSEFMBQSPWJODJBFM
TF×PS3VmOP0SUFHBTVQSJNFSQFOTBNJFOUPGVFQPOFS
PSEFOFOFMVTPEFMBHVBEFSJFHP&OMFTPMJDJUØBM
NJOJTUSPEF0CSBT1ÞCMJDBTEFMB/BDJØOFMJOHFOJFSP
(VJMMFSNP7JMMBOVFWBRVFCVTDBSBVOJOHFOJFSPFYQFSJ
NFOUBEPQBSBRVFDPOTUSVZFTFVOEJRVFFOFMSÓP.FO
EP[B7JMMBOVFWBDPOUSBUØBMJOHFOJFSP$JQPMMFUUJRVJFO
TFQVTPFOGVODJPOFTQBSBFMFTUVEJPEFMBEFSJWBDJØO
EFMBHVBFOFMSÓPNÈTJNQPSUBOUFEFMBQSPWJODJB
&MHPCJFSOPEFMBQSPWJODJBDPOUSBUØQBSBMBSFBMJ[B
DJØOEFMBTPCSBTEFMEJRVFEF-VKÈOBMPTIFSNBOPT
$MBSLJOHFOJFSPTJOHMFTFT%FFTUBGPSNBFMQSJNFSEJ
RVFEFSJWBEPSEFMBQSPWJODJBGVFMJCSBEPBMTFSWJDJPFM
EFEJDJFNCSFEF&TUBFUBQBFTNVZJNQPSUBO
UFZBRVFFTUFNPNFOUPNBSDBFMJOJDJPEFMQFSÓPEP
EFPSEFOBNJFOUPFOMBBENJOJTUSBDJØOEFMBHVBZFO
FM DVBM TF DPOTUSVZFO MBT NÈT JNQPSUBOUFT PCSBT IJ
ESÈVMJDBTEF.FOEP[B
&T EFCJEP FOUPODFT BM ÏYJUP EFM OVFWP NPEFMP
BHSÓDPMBZBMBJNQSFTJPOBOUFEFNBOEBEFUJFSSBTRVF
FMQSJNFSDVBSUPEFMTJHMPXXTFUSBOTGPSNØFOFMQFSÓP
EPFOFMRVFGVFDPOTUSVJEBMBNBZPSÓBEFMBTHSBOEFT
PCSBTEFEFSJWBDJØOEFMPTSÓPTEF.FOEP[B-BMMFHBEB
EFNJMFTEFJONJHSBOUFTRVFTFEJTUSJCVZFSPOQPSUPEP
FMUFSSJUPSJPMPTEFTFPTEFIBDFSGPSUVOBTVNBEPTBM
FNQVKFEFFTUBHFOUFOVFWBGVFSPOEBOEPFKFNQMPT
EFFYUSBPSEJOBSJBDBQBDJEBEEFUSBCBKPQVFTUBBMTFS
WJDJPEFMBDPOTUSVDDJØOEFMBSFEEFDBOBMFTNBUSJDFT
ZTFDVOEBSJPT
&M JODSFNFOUP EF MB BDUJWJEBE BHSÓDPMB FTQFDJBMJ[BEB
Z TV USBOTGPSNBDJØO JOEVTUSJBM FO WJOP P GSVUB TFDB
QSPEVKP MB SFEVDDJØO EF MB TVQFSmDJF Z QPTUFSJPS
EFTBQBSJDJØOEFMBTTJFNCSBTEFDFSFBMFTZEFMPTNP
MJOPTIJESÈVMJDPTQBSBMBQSPEVDDJØOEFMBIBSJOBMB
RVF FNQF[Ø B TFS USBOTQPSUBEB EFTEF FM MJUPSBM QPS
NFEJPEFMGFSSPDBSSJM
&M EF FOFSP EF CBKP FM HPCJFSOP EF &NJMJP
$JWJUTFBVUPSJ[ØBMJOHFOJFSP8BVUFSTQBSBQSPZFDUBS
MBTPCSBTEFMSÓP"UVFM5BNCJÏOFOMBNJTNBÏQPDBTF
BVUPSJ[ØMBDPOTUSVDDJØOEFMPTDBOBMFTTFDVOEBSJPT
&O ÏQPDBT EFM HPCFSOBEPS 3VmOP 0SUFHB I
TF JN
QFSNFBCJMJ[ØZFOUVCØFMDBOBM5BKBNBSVCJDBEPFO
MBDBMMF4BO.BSUÓOBTÓEFTBQBSFDJØFTUFGBNPTPDBOBM
EFTDVCJFSUPRVFFOBMHVOPTUSBNPTEFTVMPOHJUVEFT
UBCBTPMPUBQBEPDPOUBCMBT
%VSBOUFQBSUFEFMBÏQPDBFORVFTFEFTBSSPMMØMB1SJ
NFSB(VFSSB.VOEJBMFOFSBHPCFSOBEPSEFMB
QSPWJODJB'SBODJTDP«MWBSF[RVJFODPONPUJWPEFDPO
KVSBSMBEFTPDVQBDJØORVFFTUBTJUVBDJØODSFBCBFOMB
QSPWJODJBFNQMFØBIPNCSFTEVSBOUFNFTFT
QBSBDBOBMJ[BSFMDBOBM;BOKØO%VSBOUFMBNJTNBÏQP
DBZDPOFMNJTNPmOGVFSPOFKFDVUBEBTMBTEFGFOTBT
FOFMSÓP5VOVZÈOGVFSFFODBV[BEPFMSÓP"UVFMZTF
SFBMJ[BSPOPCSBTNFOPSFTFOMB[POBEF(VBZNBMMÏO
4BO$BSMPTZ4BO3BGBFM
&OMBHPCFSOBDJØOEFMEPDUPS$BSMPT8-FODJOBT
BMTFJOJDJØMBDPOTUSVDDJØOEFM%JRVF1IJMMJQTFO
FM#BKP5VOVZÈO
"M NJTNP UJFNQP TF EFSJWBSPO BHVBT EFTEF FM SÓP
.FOEP[BQBSBBQPZBSDPOSJFHPEVSBOUFFMWFSBOPFY
UFOTBT[POBTEFDVMUJWPEFM%FQBSUBNFOUPEF-BWBMMF
&ODPOFMBEWFOJNJFOUPEFMEPDUPS$PSPNJOBT
4FHVSB B MB HPCFSOBDJØO EF MB QSPWJODJB TF BDUVBMJ
[Ø MB QPMÓUJDB IÓESJDB Z TF FOWJØ B MB MFHJTMBUVSB VO
QSPZFDUPEFMFZQBSBMBDPOTUSVDDJØOEFMEJRVF7BMMF
EF6DPFOFM5VOVZÈO4VQFSJPSQSPZFDUBEPFOFTUB
JOTUBODJBQPSMB%JSFDDJØOEF*SSJHBDJØOEFMB/BDJØO
1PSMFZTFBVUPSJ[ØMBJOWFSTJØOZDPOFTUBPCSB
IJESÈVMJDBTFUFSNJOBSPOMBTEJmDVMUBEFTQBSBNBOF
KBSBEFDVBEBNFOUFFMSÓPQFSNJUJFOEPMBEFSJWBDJØO
EFVOBQBSUFEFTVDBVEBMBMB[POBBMUBZFMSFTUPBM
#BKP5VOVZÈO
19
Período de las obras de embalses de los ríos
El futuro del agua en Mendoza
5FSNJOBEPTMPTEJRVFTZMBSFEEFEFSJWBDJØOEFBHVB
EFMPTQSJODJQBMFTSÓPTEFMBQSPWJODJBZBQBDJHVBEB
MBmFCSFEFMBJOWFSTJØOFOUJFSSBTZFOBHVBEFCJEP
BMBDSJTJTEFTPCSFQSPEVDDJØOEFMB×PTFQSP
EVKPVOBFUBQBFOMBRVFMBTJOWFSTJPOFTFONPEFS
OJ[BDJØOEFMPTSFDVSTPTIÓESJDPTTFQBSBMJ[BSPO&OMB
EÏDBEBEFMNFKPSØFMDPOTVNPEFMPTQSPEVDUPT
EF.FOEP[BZFOMBNJTNBÏQPDBTFDSFØMBDPNQB
×ÓBOBDJPOBMEFFOFSHÓBMMBNBEB"HVBZ&OFSHÓB&MÏD
USJDBEFMB/BDJØO&TUBTJUVBDJØOHFOFSØPUSBFUBQB
EFJOWFSTJPOFTFOMPTSÓPTEF.FOEP[BFJOBVHVSØMB
ÏQPDB EF MB DPOTUSVDDJØO EF MPT EJRVFT EF FNCBMTF
QBSB MB SFHVMBDJØO EF MPT DBVEBMFT Z MB HFOFSBDJØO
EFMBFOFSHÓB
%FCJEPBMJODSFNFOUPEFMDPOTVNPEFFMFDUSJDJEBEQPS
FMBVNFOUPEFMBBDUJWJEBEJOEVTUSJBMRVFTFQSPEVKP
FOFMQBÓTFOMBTEÏDBEBTEFMZMBDPNQB×ÓBEF
FOFSHÓB TF EFEJDØ B MB DPOTUSVDDJØO EF MPT EJRVFT
EFFNCBMTFNÈTJNQPSUBOUFTEFMB"SHFOUJOBZFOUSF
FMMPTTFDPOTUSVZFSPOMPTEF.FOEP[B
&M QSJNFS SÓP FO SFHVMBSTF GVF FM "UVFM DPO MB DPOT
USVDDJØO EFM EJRVF &M /JIVJM MMFWBEP B DBCP QPS FTUB
DPNQB×ÓB OBDJPOBM FO FM B×P "×PT NÈT UBSEF
MFTJHVJØFMEJRVF"HVBEFM5PSPFOFMSÓP%JBNBOUF
"FTUFFNQSFOEJNJFOUPRVFTFJOJDJØFOMBEÏDBEBEF
MP DPOUJOVØ MB DPOTUSVDDJØO EFM EJRVF -PT 3F
ZVOPTBHVBTBCBKPEFMEJRVFBOUFSJPSDPOMPRVFTF
QSPEVKP MB SFHVMBDJØO DPNQMFUB EFM TJTUFNB EFM %JB
NBOUF1PSÞMUJNPTFUFSNJOØFMDPOUSBFNCBMTFEFMSÓP
"UVFMMMBNBEP7BMMF(SBOEFZDPOFTUPTDVBUSPEJRVFT
FM TVS EF .FOEP[B TF USBOTGPSNØ FO VO FNQPSJP EF
BHVBZFOFSHÓB
%VSBOUF MB EÏDBEB EF TF MMFHØ B MB NBZPS TV
QFSmDJFQMBOUBEBDPOWJ×FEPTIBZBEFNÈT
DPOVOBBDUJWJEBEOVFWBQBSBMBÏQPDBDPNPMPFSB
FMEFTBSSPMMPEFMBJOEVTUSJBEFMFOMBUBEP&TUBOVFWB
BDUJWJEBEWPMWJØBSFRVFSJSEFJOWFSTJPOFTZEFOVF
WBT UJFSSBT FO DVMUJWP %FCJEP B RVF FM BHVB TVQFS
mDJBMFTUBCBUPUBMNFOUFFOUSFHBEBBMVTPBHSÓDPMBZ
PUSPTVTPTZEFCJEPBMBNPEFSOJ[BDJØOEFMPTFRVJ
QPTEFQFSGPSBDJØOTVSHJEPTEFMBFYQMPUBDJØOQFUSP
MFSB DPNFO[Ø VOB FUBQB EF MB VUJMJ[BDJØO EFM BHVB
TVCUFSSÈOFB&TFOFTUBEÏDBEBDVBOEPTFQSPEVKPMB
NBZPS JOWFSTJØO FO QFSGPSBDJPOFT MMFHÈOEPTF B VO
OÞNFSPDFSDBOPBMPTQP[PT&TUFGVFUBMWF[
FMÞMUJNPHSBOFTGVFS[PQPSVTBSFMSFDVSTPIÓESJDPEF
MBQSPWJODJBZBRVFDPOFMVTPEFMBHVBTVCUFSSÈOFB
MMBNBEPFMTFYUPSÓPQSPWJODJBMTFDPNQMFUØMBNBZPS
TVQFSmDJFSFHBEBEFMBIJTUPSJBEF.FOEP[BQPOJFO
EPFODVMUJWPBIBCBKPSJFHP
5BM DPNP TF MP IB DPNFOUBEP FM VTP EFM BHVB FO
MB QSPWJODJB FTUVWP DPODFOUSBEP FO MB EFSJWBDJØO Z
BMNBDFOBKFEFMBHVBQBSBTFSBQMJDBEBBMTVFMPDPO
NÏUPEPTUSBEJDJPOBMFTEFSJFHP&MHSBOBWBODFTFEJP
UFOJFOEPFODPOTJEFSBDJØOMBDBOUJEBEBOUFTRVFMB
DBMJEBE EFM VTP )BCÓB RVF SFBMJ[BS HSBOEFT PCSBT
IBCÓBRVFDBOBMJ[BSMPTSÓPTZEFSJWBSMPTQBSBMVFHP
TFSVTBEPT&TUBFUBQBFTUÈZBDBTJUFSNJOBEBBVO
RVFGBMUBOUPEBWÓBBMHVOBTPCSBTRVFDPODMVJSDPNP
MBSFHVMBDJØOEFMSÓP.FOEP[BZ"MUP5VOVZÈO/BEJF
QPOFFOEVEBTZBFTUFUJQPEFJOWFSTJPOFTZNFOPTTJ
TFUSBUBEFVOIPNCSFEFDBNQP1PSPUSBQBSUFMBT
EFNBOEBTZSFRVFSJNJFOUPTEFMBTPDJFEBENPEFSOB
EFUFSNJOBORVFDBEBEÓBTFVTFNBZPSDBOUJEBEEFM
SFDVSTPQBSBBCBTUFDFSTVTOFDFTJEBEFT1PSFMMPTF
TVQPOFRVFMPTEFTBGÓPTEFMGVUVSPFTUBSÈODPODFO
USBEPTFOFMNBOUFOJNJFOUPEFMBDBMJEBEUBOUPEFM
SFDVSTPTVQFSmDJBMDPNPTVCUFSSÈOFP
&MGVUVSPFTUBSÈDPOEJDJPOBEPQPSMBDBMJEBEEFBHVB
MPT QSPEVDUPT BHSÓDPMBT RVF TF DVMUJWFO UFOESÈO RVF
HVBSEBS OJWFMFT NÓOJNPT EF DPOUBNJOBDJØO DPNP
DPOTFDVFODJBEFMBTFYJHFODJBTEFMPTNFSDBEPTFYUFS
OPTBMPTRVFTFEJSJHJSÈMBQSPEVDDJØO
20
Conclusiones
+PSHF$IBNCPVMFZSPO
&OIUUQXXXJSSJHBDJPOHPWBSTJUJPJOEFYQIQ PQUJPODPN@
DPOUFOUWJFXBSUJDMFJEFMBQSPWFDIBNJFOUPIJTUPSJDPEFM
BHVBDBUJEDVMUVSBEFMBHVBWBSJPT*UFNJE
<DPOTVMUBEPFM>
© Santillana S.A. Permitida su fotocopia solo para uso docente
)BDF NÈT EF DVBUSPDJFOUPT B×PT BOUFT EF RVF MMF
HBSBO MPT FTQB×PMFT B FTUPT MVHBSFT MPT QSJNJUJWPT
IBCJUBOUFTDVMUJWBCBOMBUJFSSBDPOSJFHPZEFSJWBCBO
FM BHVB QPS NFEJP EFM DBOBM ;BOKØO RVF MVFHP TF
MMBNØ (VBZNBMMÏO )PZ MVFHP EFM UJFNQP QBTBEP
TFTJHVFVTBOEPMBNJTNBJOGSBFTUSVDUVSBDPOBMHV
OPTBHSFHBEPT&MEFTBGÓPRVFOPTJNQPOFFMGVUVSP
DPOVOBQPCMBDJØOJOmOJUBNFOUFTVQFSJPSBMBEFMB
FUBQBJOJDJBMZDPOFMNJTNPWPMVNFORVFEJTQPOÓBO
MPTIVBSQFTFTIBDFSVOVTPFRVJMJCSBEPZTVTUFOUB
CMF EFM SFDVSTP %F FTUB GPSNB MBT GVUVSBT HFOFSB
DJPOFTOPTPMPUFOESÈOBHVBQVSBTJOPRVFBEFNÈT
QPESÈO HP[BS EF MPT BEFMBOUPT EF MB WJEB NPEFSOB
TJOSFTUSJDDJPOFTBNCJFOUBMFT
Los oasis
&O MPT DPSEPOFT NPOUB×PTPT EFM PFTUF TF PSJHJOBO
MPTSÓPTEFMBQSPWJODJBBQBSUJSEFMBGVTJØOEFMBT
OJFWFT Z MPT HMBDJBSFT RVF MVFHP USBOTJUBSÈO QPS FM
MMBOP-BTJTUFNBUJ[BDJØOZSFHVMBDJØOEFFTUPTSÓPTZ
FMBQSPWFDIBNJFOUPEFMBHVBTVCUFSSÈOFBFTMPRVF
IBEBEPMVHBSFOMBQMBOJDJFBMPTEFOPNJOBEPTPBTJT
ZBVOBGPSNBQBSUJDVMBSEFPDVQBDJØOEFMUFSSJUPSJP
&TUBTJTUFNBUJ[BDJØOFTFMPSJHFOEFVOBSFEEFSJFHP
RVF DPNQSFOEF VOB TFSJF EF DBVDFT MB NBZPSÓB
BSUJmDJBMFTEFEJGFSFOUFKFSBSRVÓBZRVFEBOWJEBBMB
BHSJDVMUVSB -PT PBTJT PDVQBO VO FTDBTP QPSDFOUBKF
EF MB TVQFSmDJF QSPWJODJBM BQSPYJNBEBNFOUF FM
EFMUFSSJUPSJPQFSPFOFMMPTTFDPODFOUSBFM
EFMPTOÞDMFPTVSCBOPTDPONÈTEFIBCJUBOUFT
Superficie ocupada
por oasis 5,20%
Red vial
Industrias
Bajo riego
Urbanización
0,15%
0,05%
4,76%
0,24%
© Santillana S.A. Permitida su fotocopia solo para uso docente
Ecoatlas.
&OXXXFDPBUMBTPSHBSIPNFIUNM
<DPOTVMUBEPFM>
1. %FTQVÏTEFMFFSMPTEPDVNFOUPTBOUFSJPSFTZDPOMB
JOGPSNBDJØOEFMPTDBQÓUVMPTEFMMJCSPSFTPMWÏMBTTJ
HVJFOUFTBDUJWJEBEFT
a) 3FTQPOEÏFTUBTQSFHVOUBT{DVÈMFTTPOMBTDPO
EJDJPOFTOBUVSBMFTEFMBQSPWJODJBEF.FOEP[B {2VÏFTVOPBTJT {2VÏJNQPSUBODJBUVWJFSPOMPT
PBTJT FO FM QPCMBNJFOUP EF MB QSPWJODJB {2VÏ
BDUJWJEBEFT FDPOØNJDBT TF EFTUBDBO {1PS RVÏ
TFIBCMBFOFTUFDBTPEFiFDPOPNÓBSFHJPOBMw {2VÏJNQPSUBODJBUJFOFFMBHVBQBSBFTUBFDPOP
NÓBSFHJPOBM
b) )BDÏ VOB MÓOFB EF UJFNQP DPO MPT IFDIPT RVF
DPOGPSNBOMBIJTUPSJBEFMBHVBFOMBQSPWJODJB
EF.FOEP[B
2. *OHSFTÈFOFMTJUJPEFM%FQBSUBNFOUP(FOFSBMEF*SSJ
HBDJØOEFMBQSPWJODJBEF.FOEP[BZUSBCBKÈDPOMB
JOGPSNBDJØO Z MBT IFSSBNJFOUBT RVF FODPOUSÈT BMMÓ
IUUQXXXJSSJHBDJPOHPWBSTJUJP
a) 3FTQPOEÏ{RVJÏOEJTUSJCVZFFMBHVBFO.FOEP
[B {$ØNPMMFHBBMPTVTVBSJPT {$ØNPFTUÈPS
HBOJ[BEPFMTJTUFNBEFSJFHP {$ØNPTFPCUJFOF
FMEFSFDIPBVUJMJ[BSFMBHVB {1BSBRVÏTFVTBFM
BHVB {2VÏ OPSNBT Z PSHBOJTNPT TF FODBSHBO
EFMBEJTUSJCVDJØOZFMDPOUSPMEFMVTPEFMBHVB {%FRVÏNBOFSBQBSUJDJQBMBDJVEBEBOÓB
Cultura del agua en la provincia
de Mendoza. Desierto versus oasis
<y>4JFNQSFIBOFYJTUJEPDPOnJDUPTFOUSFMPRVFOPT
PGSFDFMBOBUVSBMF[BZMPRVFEFNBOEBOPOFDFTJUBO
MPT IPNCSFT QBSB MB WJEB Z QBSB MB QSPEVDDJØO -PT
DPOnJDUPTFOUSFMPTIPNCSFTQPSFMVTPEFMPTSFDVSTPT
OBUVSBMFTTFQSFTFOUBODVBOEPOPIBZFRVJMJCSJPFOUSF
MBPGFSUBZMBEFNBOEBEFMPTNJTNPT&O.FOEP[B
MPTDPOnJDUPTFOUSFTVTDJVEBEBOPTQPSMBVUJMJ[BDJØO
EFMBHVBQVFEFOSFTVNJSTFFOMPTTJHVJFOUFTQVOUPT
6TPJOFmDJFOUFTFVUJMJ[BNÈTBHVBEFMBRVFSFBM
NFOUFTFOFDFTJUBJNQJEJFOEPFMBDDFTPBTVVTPQPS
QBSUFEFPUSBTQFSTPOBT
$POUBNJOBDJØOEFUFSJPSPEFMBDBMJEBEEFMBHVB
FOOJWFMFTRVFOPQPTJCJMJUBOTVSFVTP
"NCBT TJUVBDJPOFT EFUFSNJOBO EJWFSTPT DPOnJDUPT
TPDJBMFT MP RVF PCMJHB B EBS SFTQVFTUBT DSFBUJWBT
&TUBCVTDBTVQFSBSMPTDPOnJDUPTZFTUBCMFDFSOVFWPT
OJWFMFT EF FRVJMJCSJP $VBOEP FTUF QSPDFTP FTUÏ TP
DJBMNFOUFJODPSQPSBEPQPESÈDPNFO[BSTFBIBCMBS
EFiDVMUVSBIÓESJDBw&TUPRVJFSFEFDJSDVBOEPQBTFB
GPSNBSQBSUFEFMBDPOEVDUBEFUPEPTZDBEBVOPEF
MPTDJVEBEBOPT<y>
4JMWBOB-PSFOB#BSEJOJ
&O'VOEBDJØO/VFWB$VMUVSBQBSBFM"HVB
XXXGODBFVGODBBNFSJDBEPDVQEf
<DPOTVMUBEPFM>
b) &OFMTJUJPIBZVOTFSWJEPSEFNBQBTJOUFSBDUJWPT
RVFQFSNJUFOFOUSFPUSBTQPTJCJMJEBEFTWJTVBMJ
[BSMPTPBTJTMBTDVFODBTIJESPHSÈmDBTZMBTPCSBT
EFJSSJHBDJØO1PEÏTUSBCBKBSDPOFMMPTDMJRVFOEP
FOi4*$"3wZMVFHPFOi.BQBTEJOÈNJDPTw
IUUQXXXJSSJHBDJPOHPWBSNBQTFSWFSTJDBS@XFC@
QSPEVDDJPOEJOBNJDPTDPNVOFTQ@WBSJBTJOEFYIUNM
&YQMPSÈ MBT EJTUJOUBT PQDJPOFT EF WJTVBMJ[BDJØO
QBSBPCTFSWBSMBTVQFSmDJFRVFPDVQBOMPTPBTJT
TV EJTUSJCVDJØO FO FM UFSSJUPSJP FM SFDPSSJEP EF
MPTSÓPTMBTDBSBDUFSÓTUJDBTEFMSFMJFWFQPSNFEJP
EFMBTDVSWBTEFOJWFMMBVCJDBDJØOEFMBTMPDB
MJEBEFTFUD1PEÏTDPNCJOBSFTUBTWBSJBCMFTFJS
superponiendo capas.
c) 0CTFSWÈMBJOGPSNBDJØORVFSFQSFTFOUBOMPTNB
QBTZFMBCPSÈDPODMVTJPOFTSFGFSJEBTBMBJNQPS
UBODJBEFMBHVBQBSBMBFDPOPNÓBZMBTPDJFEBE
NFOEPDJOBT
d) {2VÏWJTUBTEFMPTNBQBTUFQFSNJUFODPSSPCPSBSMPT
EBUPTSFQSFTFOUBEPTFOMPTHSÈmDPTEFFTUBQÈHJOB
3. 4FHÞOFMEPDVNFOUPEFFTUBQÈHJOB{DVÈMFTTPOMPT
DPOGMJDUPTRVFTFQMBOUFBOFOUPSOPBMBHVBFO.FO
EP[B {%FRVÏNBOFSBDPOTJEFSÈTRVFQVFEFOFWJ
UBSTF P SFEVDJSTF FTPT DPOGMJDUPT &MBCPSÈ VOB QSP
QVFTUBZDPNFOUBMBDPOUVTDPNQB×FSPT
21
Las economías regionales: el caso de Tucumán y la producción azucarera
Análisis de la cadena alimentaria del azúcar
La producción nacional y las empresas
&OFMB×PMBQSPEVDDJØOOBDJPOBMEFB[ÞDBSGVF
EFNJMMPOFTEFUPOFMBEBTDFSDBEFMTVQFSJPSBM
WPMVNFODPSSFTQPOEJFOUFB-BFYQBOTJØOEVSBO
UFFMQFSÓPEPBOBMJ[BEPTFSFMBDJPOBDPOMBTJOOPWBDJP
OFTUFDOPMØHJDBTBEPQUBEBTQPSFMTFDUPSBQBSUJSEFM
MFWBOUBNJFOUP FO EF MBT NFEJEBT RVF IBCÓBO
SFHVMBEPQPSNÈTEFB×PTMBQSPEVDDJØOB[VDBSFSB
OBDJPOBM&OVONBSDPJOUFSOBDJPOBMTFTHBEPQPSSF
HVMBDJPOFTDVPUBTZTVCTJEJPTZBQFTBSEFMBQSØSSPHB
EFMBTNFEJEBTEFQSPUFDDJØOBMBJOEVTUSJBBSHFOUJOB
GSFOUFBMBFOUSBEBEFQSPEVDUPCSBTJMF×PBÞOFYJTUFO
JNQPSUBOUFT EFCJMJEBEFT FO MB DBEFOB BHSPJOEVTUSJBM
EFM B[ÞDBS RVF DPOTUJUVZFO BTJHOBUVSBT QFOEJFOUFT
QBSBNFKPSBSMBDPNQFUJUJWJEBEEFMTJTUFNBEFGVFSUF
QSFTFODJBFOMBTQSPWJODJBTEF+VKVZ4BMUBZ5VDVNÈO
t &OOVFTUSPQBÓTFMDVMUJWPEFDB×BTFMPDBMJ[BGVO
EBNFOUBMNFOUF FO MBT QSPWJODJBT EF 5VDVNÈO
4BMUBZ+VKVZ)BZBMHVOBTÈSFBTEFQSPEVDDJØOFO
4BOUB'FZ.JTJPOFTQFSPEFNFOPSFTDBMB
t &MEFDSFUP/EFSBUJmDBEPQPSMBMFZ
EFKØTJOFGFDUPMBMFZRVFQPSNÈT
EFB×PTSFHVMØMBQSPEVDDJØOJOEVTUSJBMJ[BDJØO
ZDPNFSDJBMJ[BDJØOEFMB[ÞDBSFOUPEBTTVTFUBQBT
mKBOEPFOUSFPUSBTEJTQPTJDJPOFTDVQPTEFQSPEVD
DJØODVPUBTEFFYQPSUBDJØOZQSFDJPTNÓOJNPT
t -BQSPEVDDJØOOBDJPOBMEFB[ÞDBSFOFMB×P
GVFEFNJMMPOFTEFUPOFMBEBTFYQSFTBEPDPNP
B[ÞDBSDSVEP
&TUFWPMVNFOGVFVOTVQF
SJPSBMEFMB×PBOUFSJPSEFCJEPFOQBSUFBMBTFYDF
MFOUFTDPOEJDJPOFTDMJNÈUJDBTRVFTFSFHJTUSBSPOFO
MBTQSJODJQBMFT[POBTEFDVMUJWPZQSPEVDDJØO
t <y> MB QSPEVDDJØO OBDJPOBM QSFTFOUB VOB GSBODB
UFOEFODJBDSFDJFOUFEFTEFFMB×PBQFTBSEF
OP IBCFS BVNFOUBEP MB TVQFSmDJF DVMUJWBEB DPO
DB×BEFB[ÞDBS&TUPTFEFCFBMBTNFKPSBTUFDOP
MØHJDBTBQMJDBEBTUBOUPFOFMTFDUPSQSJNBSJPDPNP
FOFMJOEVTUSJBM
t .ÈTEFMEFMQSPEVDUPTFQSPDFTBDPNPB[ÞDBS
CMBODP
t &O MB ÞMUJNB DBNQB×B FM B[ÞDBS BSHFOUJOP SFQSF
TFOUØFMEFMBQSPEVDDJØONVOEJBM
t 4FHÞOEBUPTEFMPTQSPEVDUPSFTMBTVQFSmDJFDVMUJ
WBEBIBEJTNJOVJEPDFSDBEFMFOMBÞMUJNBEÏ
DBEB4JOFNCBSHPMBQSPEVDDJØOTFFYQBOEJØGVFS
UFNFOUFFOFMTFHVOEPRVJORVFOJPEFMBNJTNB
t &OMBFMBCPSBDJØOEFB[ÞDBSNFEJEBDPNP
B[ÞDBSDSVEP
GVFVOTVQFSJPSBMWPMVNFO
DPSSFTQPOEJFOUFB
Los productos
4FEFOPNJOBB[ÞDBSBMBTBDBSPTBOBUVSBMFYUSBÓEBEF
MBDB×BEFB[ÞDBSEFMBSFNPMBDIBB[VDBSFSBEFMTPS
HPB[VDBSFSPZEFMBSDFEF$BOBEÈ&MB[ÞDBSOBDJPOBM
QSPWJFOFFYDMVTJWBNFOUFEFMBDB×B<y>
La producción mundial
t &MB[ÞDBSFTVOPEFMPTQSPEVDUPTBMJNFOUJDJPTNÈT
FYUFOEJEPTFOFMNVOEPMBTNBUFSJBTQSJNBTQBSBTV
FMBCPSBDJØOTFDVMUJWBOFOUPEPTMPTDPOUJOFOUFT
t -BQSPEVDDJØOEFMBDBNQB×BTVQFSØMPT
NJMMPOFTEFUPOFMBEBTVONÈTRVFMB
QSFDFEFOUF
t -PT QSJODJQBMFT QSPEVDUPSFT TPO #SBTJM *OEJB MB
6OJØO&VSPQFBMB3FQÞCMJDB1PQVMBS$IJOBZMPT&T
UBEPT6OJEPT&OUSFMPTDJODPDPODFOUSBSPOFM
EFMUPUBMFMBCPSBEPFOFMNVOEPFOFMÞMUJNPB×P
Provincia
5VDVNÈO
Miles de hectáreas
plantadas
Producción (en miles
de hectáreas)
Cantidad de ingenios
Producción de azúcar
por hectárea
(en toneladas)
+VKVZ
4BMUB
25
2
5
2
-JUPSBM
'VFOUF%JSFDDJØOEF*OEVTUSJB"MJNFOUBSJBFOCBTFBEBUPTEFM$"35$FOUSP"[VDBSFSP3FHJPOBMEF5VDVNÈO
22
© Santillana S.A. Permitida su fotocopia solo para uso docente
-BEJTQPTJDJØOEFMB4JFSSBEFM"DPORVJKBIBDFRVFMBIVNFEBEDPOUFOJEBFOMBTOVCFTRVFMMFHBOEFTEFFMFTUF
TFQSFDJQJUFDPNPMMVWJB%FCJEPBFTUFGFOØNFOPTFGPSNBVOBGSBOKBEFDMJNBNÈTIÞNFEPZMPTSÓPTUJFOFO
BCVOEBOUFDBVEBMFTUPQFSNJUFVOBBHSJDVMUVSBEFUJQPTVCUSPQJDBM&OFTB[POBEFTEFMBMMFHBEBEFMPTKFTVJUBT
en el siglo XVIITFDVMUJWBMBDB×BEFB[ÞDBS&TUBBDUJWJEBEDPCSØJNQPSUBODJBEVSBOUFFMTJHMPXIX con la llegada del
GFSSPDBSSJMRVFQFSNJUJØBMDBO[BSBMPTNFSDBEPTEFDPOTVNPEFMB[POBQBNQFBOB
&MDVMUJWPEFDB×BEFB[ÞDBSZTVQSPDFTBNJFOUPFOJOHFOJPTB[VDBSFSPTIBOTJEPUSBEJDJPOBMNFOUFFMFKFEFMBFDPOPNÓB
UVDVNBOB &O MB BDUVBMJEBE FTUBT BDUJWJEBEFT DPNQJUFO QPS FKFNQMP DPO MB QSPEVDDJØO EF MJNPOFT Z UBNCJÏO IBO
SFDJCJEPFMFGFDUPEFMQSPDFTPEFTPKJ[BDJØO1FSPBEFNÈTEFFTUBTUSBOTGPSNBDJPOFTFYUFSOBTBMBBDUJWJEBEB[VDBSFSB
FTUBIBSFHJTUSBEPQSPGVOEBTUSBOTGPSNBDJPOFTRVFBGFDUBSPOBMBPSHBOJ[BDJØOEFMUFSSJUPSJPZBMBWJEBEFMBQPCMBDJØO
Los subproductos
Kg por habitante
t -BNFMB[BTFFNQMFBQBSBMBPCUFODJØOEFBMDPIPMFUÓ
MJDPZDPNPTVQMFNFOUPQBSBBMJNFOUBDJØOBOJNBM
t &MCBHB[PTFFNQMFBDPNPDPNCVTUJCMFTVTUJUVUPEF
HBT FO MB JOEVTUSJB B[VDBSFSB P DPNP JOTVNP CÈTJ
DPQBSBMBQSPEVDDJØOEFQBQFM4VSHFOBTÓJOEVTUSJBT
DPNP1BQFMEFM5VDVNÈOFOMBQSPWJODJBIPNØOJNBZ
MBQMBOUBQBQFMFSBEFM*OHFOJP-FEFTNBFO+VKVZ<y>
50
40
30
20
10
0
1992 1993 1994 1995 19961997 1998 1999 2000 20012002 2003
Año
Azúcar
Edulcorantes de maíz
Edulcorantes no calóricos
© Santillana S.A. Permitida su fotocopia solo para uso docente
Consumo
Consumo industrial
Industrial 60%
Directo
40%
Otros
productos
20%
Productos con alto
contenido de azúcar
(como gaseosas) 80%
1. {2VÏNPUJWPTFYQMJDBOy
a) yFMBVNFOUPPMBEJTNJOVDJØOEFMBTFYQPSUB
DJPOFTZEFMBTJNQPSUBDJPOFTEFB[ÞDBS
b) yFMBVNFOUPEFMBQSPEVDDJØOBVODVBOEPEJT
NJOVZØMBTVQFSmDJFDVMUJWBEB
c) yMBNBZPSQSPEVDUJWJEBEEF+VKVZZ4BMUB
Comercio exterior
&OMBTFYQPSUBDJPOFTEFB[ÞDBSTVQFSBSPOMBT
NJMUPOFMBEBTQPSVOWBMPSEF64NJMMPOFTBTB
MJEBEFGÈCSJDBWBHØOJOHFOJP
-BTDPMPDBDJPOFTFOFM
FYUFSJPSEJTNJOVZFSPOVOSFTQFDUPBMWPMVNFO
SÏDPSEEFMB×PBOUFSJPSQFSPBÞOBTÓSFTVMUBOVO
NBZPSFTBMQSPNFEJPEFMPTPDIPB×PTBOUFSJPSFT
&MEFMBTFYQPSUBDJPOFTGVFSPOSFBMJ[BEBTGVFSB
EFMBDVPUBBNFSJDBOBQSJODJQBMNFOUFBQBÓTFTMJNÓ
USPGFTGVOEBNFOUBMNFOUF$IJMF&MSFTUBOUFGVF
EFTUJOBEPBMDVNQMJNJFOUPEFMBDVPUBBNFSJDBOB
&M WPMVNFO DPMPDBEP FO FM FYUFSJPS SFQSFTFOUØ FM
EFMBQSPEVDDJØOOBDJPOBMEFB[ÞDBS
-B"SHFOUJOBIBFTUBCMFDJEPVOTJTUFNBEFBTJHOBDJØO
EF MB DVPUB OPSUFBNFSJDBOB EJTUSJCVZÏOEPMB FOUSF
JOHFOJPT B[VDBSFSPT DPPQFSBUJWBT EF QSPEVDUPSFT Z
FNQSFTBTDPNFSDJBMJ[BEPSBTDPOGPSNFBMEFTFNQF×P
FYQPSUBEPSEFDBEBVOPEFFTUPTFOMPTEFTUJOPTOP
DPSSFTQPOEJFOUFTBMBDVPUBBNFSJDBOB<y>
-PTWPMÞNFOFTJNQPSUBEPTEJTNJOVZFSPOBQBSUJSEF
NBOUFOJFOEPIBTUBFMNPNFOUPVOBUFOEFODJB
EFDSFDJFOUF&OMBTDPNQSBTFYUFSOBTSFQSFTFO
UBSPOFMEFMBQSPEVDDJØOOBDJPOBM<y>
300.000
Toneladas
t 4JCJFOMBQSPWJODJBDPONBZPSQSPEVDDJØOFT5VDV
NÈOUBOUPFMSFOEJNJFOUPEFB[ÞDBSQPSIFDUÈSFB
DPNPMBSFMBDJØOQSPEVDDJØOJOHFOJPGBWPSFDFODMB
SBNFOUFB4BMUBZ+VKVZ
t -BNBZPSFmDJFODJBEF4BMUBZ+VKVZTFSFMBDJPOBDPO
MBFYJTUFODJBEFJOHFOJPTEFHSBOEJNFOTJØOZMBJO
UFHSBDJØO EF HSBOEFT QSPEVDUPSFT QSJNBSJPT RVF
GBDJMJUBFMNBOFKPEFMDVMUJWPNFEJBOUFUFDOPMPHÓBT
EFBWBO[BEB"MBNBZPSFTDBMBEFMBBDUJWJEBETF
TVNBOMBTDPOEJDJPOFTBHSPFDPMØHJDBTZDMJNÈUJDBT
EFMBTQSPWJODJBTDJUBEBT<y>
t &O FTUB QSPWJODJB MPT QFRVF×PT QSPEVDUPSFT QSF
TFOUBOJNQPSUBOUFTMJNJUBDJPOFTUFDOPMØHJDBT4PMP
MBTmODBTEFNÈTEFIFDUÈSFBTVUJMJ[BOTJTUFNBT
EFQSPEVDDJØONPEFSOPTBHSPRVÓNJDPTBEFDVBEPT
ZDPTFDIBNFDBOJ[BEB
t .VDIPTQFRVF×PTDB×FSPTUVDVNBOPTTFBHSVQBSPO
FODPPQFSBUJWBTQBSBDPNFSDJBMJ[BSMB[BGSBZGBDJMJUBS
MBPCUFODJØOEFJOTVNPTZTFSWJDJPT1PSMPTQSPCMF
NBTmOBODJFSPTEFMTFDUPSMPTDB×FSPTIBOPQUBEPQPS
FMTJTUFNBEFNBRVJMBQBSBTVTUSBOTBDDJPOFT<y>
t &OFTUFNBSDPFMTFDUPSB[VDBSFSPQSFTFOUBUPEBWÓB
EJmDVMUBEFTQBSBFMBDDFTPBMDSÏEJUPEFSJWBEBTEF
MBGBMUBEFDPOmBO[BFOMBBDUJWJEBEZEFMBTEFCJMJ
EBEFTZBNFOB[BTQSPQJBTEFMBNJTNB
250.000
200.000
150.000
100.000
50.000
0
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Año
&WPMVDJØOEFMBTJNQPSUBDJPOFTEFB[ÞDBS
t &MB[ÞDBSFTVOPEFMPTUFNBTDBOEFOUFTRVFPDV
QBO B MPT TPDJPT QSJODJQBMFT EFM .FSDPTVS ZB RVF
MBT JNQPSUBOUFT BTJNFUSÓBT FOUSF BNCPT FO FTUF
UFNBFOQBSUJDVMBSDSFBOVOBTJUVBDJØOEFDPNQMF
KBSFTPMVDJØO
t #SBTJM NBOUJFOF B TV QSPEVDDJØO B[VDBSFSB CBKP
VOBFTUSJDUBSFHVMBDJØONJFOUSBTRVFFMTFDUPSB[V
DBSFSPBSHFOUJOPFTUÈEFTSFHVMBEP<y>
t
+VBO."MEFSFUFZ$BSMPT'FSSBSJ3JTMFS"MJNFOUPT"SHFOUJOPT
4FDSFUBSÓBEF"HSJDVMUVSB(BOBEFSÓB1FTDBZ"MJNFOUPT
&OIUUQXXXBMJNFOUPTBSHFOUJOPTHPWBSB[VDBSB[VDBS
"[VDBS@IUN<DPOTVMUBEPFM>
d) yMBTEJGFSFODJBTFOUSFMPTHSBOEFTZMPTQFRVF
×PTQSPEVDUPSFT
2. "WFSJHVÈ RVÏ FT MB DVPUB BNFSJDBOB Z RVÏ USBUB
NJFOUPFTQFDJBMUJFOFFMDPNFSDJPEFMB[ÞDBSFOMPT
JOUFSDBNCJPTFOUSFMB"SHFOUJOBZ#SBTJMFOFMNBSDP
EFM.FSDPTVS
23
"M DPOUSBSJP EF MP RVF TVDFEF FO PUSPT MVHBSFT EFM
NVOEPZEFMBNJTNB"SHFOUJOB<y>FO5VDVNÈOMB
NBZPSQBSUFEFMBDB×BFTQSPEVDJEBFOGPSNBJOEF
QFOEJFOUFEFMPTJOHFOJPTQPSQFRVF×PTQSPEVDUPSFT
4VSHJEPTFOUSFMBQPCMBDJØODBNQFTJOBMPDBMTJFNQSF
IBO UFOJEP VOB TJUVBDJØO EJGÓDJM CÈTJDBNFOUF QPS MB
QFRVF×BTVQFSmDJFRVFNBOFKBO<y>
"MNJTNPUJFNQPTVFTDBTBDBQBDJEBEEFJOWFSTJØOIBDF
RVFMPTQFRVF×PTDB×FSPTTFFODVFOUSFOTJFNQSFSFUSB
TBEPTUÏDOJDBNFOUFZDPOQSPCMFNBTQBSBBDDFEFSBMPT
JOTVNPTOFDFTBSJPTQBSBNFKPSBSMBQSPEVDUJWJEBETJUVB
DJØORVFTPMBNFOUFQVFEFOTPMVDJPOBSBHSVQÈOEPTFFO
DPPQFSBUJWBTDPNPIBTVDFEJEPFONVDIPTDBTPT
<y>-BDPTFDIBDPOTJTUFFODPSUBSMBDB×BQFMBSMFMBT
IPKBTZEFTQVOUBSMB
%VSBOUF NVDIP UJFNQP UPEP FM QSPDFTP EF DPTFDIB
TFIJ[PFOGPSNBNBOVBMMPRVFBUSBÓBB5VDVNÈOB
EFDFOBTEFNJMFTEFUSBCBKBEPSFTUSBOTJUPSJPT-VFHP
BQBSFDJFSPONÈRVJOBTDPSUBEPSBTEFDB×BTFDPNFO
[ØBRVFNBSMBDB×BBOUFTEFDPTFDIBSMBQBSBFWJUBS
UFOFSRVFQFMBSMBZmOBMNFOUFBQBSFDJFSPOHSBOEFT
DPTFDIBEPSBTRVFDPSUBOZUSP[BOMBDB×B&TUPSFEVKP
MBDBOUJEBEEFUSBCBKPOFDFTBSJP<>
4VQPTJDJØODPNPQFRVF×PTQSPEVDUPSFTIJ[PRVFMB
SFMBDJØO DPO MPT JOHFOJPT TJFNQSF GVFSB EJGÓDJM EBEP
RVFFTUPTÞMUJNPTRVFTPONFOPTFODBOUJEBEZBEF
NÈTTPOHSBOEFTFNQSFTBTDPONÞMUJQMFTPGFSFOUFTEF
DB×BIBZBMSFEFEPSEFDB×FSPTZOPNÈTEF
JOHFOJPT
UJFOFOVOBNBZPSDBQBDJEBEEFOFHPDJBDJØO
TPCSFFMQSFDJPZMBDBOUJEBEEFDB×BRVFDPNQSBO
Cooperativas
<y>MPTNJOJGVOEJPTDB×FSPTEF5VDVNÈO<IBO>QBTB
EPQPSOVNFSPTBTDSJTJTZTVOÞNFSPTFIBJEPSFEV
DJFOEPDPOFMUJFNQPHFOFSBOEPVOQSPDFTPFNJHSB
UPSJPRVFBWFDFTGVFNVZGVFSUFDPNPFOFMDBTPEF
MBDSJTJTEF<y>1FSPQBSBNVDIPTMBTPMVDJØOIB
TJEPMBBHSFNJBDJØOFODPPQFSBUJWBTMPRVFMFTQFSNJ
UFOFHPDJBSNÈTmSNFNFOUFDPOMPTJOHFOJPTDPNQSBS
JOTVNPTFOGPSNBNBTJWBZUBNCJÏOBDDFEFSBNFKP
SBTUFDOPMØHJDBTTPCSFUPEPFOMBGPSNBEFNBRVJOB
SJBTEFVTPDPNQBSUJEP
6OB EF MBT DBSBDUFSÓTUJDBT UÏDOJDBT EF MB QSPEVDDJØO
EFDB×BEFB[ÞDBSFTFMIFDIPEFRVF<y>FMQSPEVD
UPS VOB WF[ RVF DPSUØ MB DB×B UJFOF RVF FOUSFHBSMB
MPBOUFTQPTJCMFDPOFMDPOTJHVJFOUFQFMJHSPQBSBTV
3. )BDÏ VO FTRVFNB EFM DJSDVJUP EF MB QSPEVDDJØO EF
B[ÞDBSJEFOUJGJDBOEPMPTEJGFSFOUFTUJQPTEFBHFOUFT
RVFQBSUJDJQBOZTVTDBSBDUFSÓTUJDBT*ODMVÓMPTTVCDJS
DVJUPTEFMQBQFMZEFMCBHB[P
4. -BTFTUBEÓTUJDBTEFNVFTUSBOVODSFDJNJFOUPEFMBBD
24
QSPEVDDJØOTJFMJOHFOJPUVWJFSBQSPCMFNBTUÏDOJDPT
BEFNÈTEFMBQÏSEJEBEFDBQBDJEBEEFOFHPDJBDJØO
TPMPNFKPSBEBFOFMDBTPEFMBTDPPQFSBUJWBTEFQSP
ducción.
-BQFSNBOFOUFUFOTJØOFOUSFDB×FSPTFJOHFOJPFTVOB
DBSBDUFSÓTUJDBEF5VDVNÈOZVOBEFMBTGVFOUFTQSJODJQB
MFTEFMPTOVNFSPTPTDPOnJDUPTBHSBSJPT1BSUFEFFTUPT
DPOnJDUPTTFIBHFOFSBEPQPSMBTGPSNBTEFQBHPEFMPT
JOHFOJPTBMPTQSPEVDUPSFT<y>TFJOUFOUØTPMVDJPOBSFTF
QSPCMFNBBQMJDBOEPMPRVFTFEJPFOMMBNBSMBiNBRVJ
MBwFMJOHFOJPMFTQBHBCBBMPTDB×FSPTOPFOEJOFSPTJOP
FOB[ÞDBSRVFFTUPTQPEÓBODPNFSDJBMJ[BSQPSTVDVFOUB
&OMBBDUVBMJEBETFFNQMFBOTJTUFNBTNJYUPTRVFTVSHFO
EFOFHPDJBDJPOFTFOUSFMPTJOHFOJPTZMPTDB×FSPTNV
DIBTWFDFTBHSVQBEPTFODPPQFSBUJWBT
Los ingenios y la modernización
-PTJOHFOJPTUVDVNBOPTTFJOTUBMBSPOIBDJBmOFTEFM
siglo XIX FOMBT[POBTDB×FSBTZFOTVNPNFOUPGVFSPO
NVZNPEFSOPT4JOFNCBSHPBNFEJEBRVFQBTBSPO
MPT B×PT MPT JOHFOJPT EFKBSPO EF JOWFSUJS FO OVFWBT
NBRVJOBSJBTZFOOVFWBTUFDOPMPHÓBT<y>
&M SFTVMUBEP GVF RVF QBSB NFEJBEPT EFM TJHMP XX la
NBZPS QBSUF EF MPT JOHFOJPT FTUBCBO PCTPMFUPT 1BS
UFEFFTUPTJOHFOJPTTPCSFVOUPUBMEF
GVFSPO
DFSSBEPT FO QPS FM HPCJFSOP NJMJUBS QFSP FTP
OPTJHOJmDØRVFMPTRVFTFNBOUVWJFSPOUSBCBKBOEP
TFNPEFSOJ[BSBO&TUFQSPDFTPTØMPTFGVFEBOEPFO
GPSNB NVZ QBVMBUJOB DPO DJFSUB NBZPS BDFMFSBDJØO
FOMPTÞMUJNPTB×PTDVBOEPBMHVOPTJOHFOJPTGVFSPO
DPNQSBEPT QPS DBQJUBMFT EF GVFSB EF MB SFHJØO RVF
JOWJSUJFSPOFONFKPSBSTVTJOTUBMBDJPOFT
6OPEFMPTQSPCMFNBTRVFFOGSFOUBOMPTJOHFOJPTFT
MBNPMJFOEBEFDB×BRVFIBTJEPRVFNBEBZOPQFMB
EB"MSFBMJ[BSTFMBNPMJFOEBMBTQBSUÓDVMBTDBSCPOJ
[BEBTTFWPMBUJMJ[BOZTFUSBOTGPSNBOFOVOFMFNFOUP
DPOUBNJOBOUFEFNBHOJUVERVFBGFDUBMBQBSUFNÈT
EFOTBNFOUF QPCMBEB EF MB QSPWJODJB JODMVZFOEP B
MB DJVEBE EF 4BO .JHVFM EF 5VDVNÈO 0USP QSPCMF
NBUBNCJÏOQSPEVDUPEFMBGBMUBEFNPEFSOJ[BDJØO
FTFMWFSUJEPTJOOJOHÞOUJQPEFUSBUBNJFOUPEFMPT
FnVFOUFT HFOFSBEPT QPS MB QSPEVDDJØO EF B[ÞDBS BM
TJTUFNBIÓESJDPMPDBMMPRVFMMFWBBMBDPOUBNJOBDJØO
EFMSÓP4BMÓZQPSTVJOUFSNFEJPBMBEFMEJRVFEFMSÓP
)POEP
$BOBM&ODVFOUSP&OIUUQXXXFODVFOUSPHPWBSDPOUFOU
BTQY *E<DPOTVMUBEPFM>
UJWJEBE B[VDBSFSB {2VJÏOFT DPOTJEFSÈT RVF TF WFO
GBWPSFDJEPTQPSFTFDSFDJNJFOUP {RVÏQSPCMFNBTOP
MPHSBOTPMVDJPOBSBMHVOPTBHFOUFTEFMDJSDVJUP {RVÏ
PUSPT QSPCMFNBT TVSHJFSPO FO MPT ÞMUJNPT B×PT {DØNPQFOTÈTRVFQPESÓBOSFTPMWFSTF
© Santillana S.A. Permitida su fotocopia solo para uso docente
Minifundios cañeros
Espacio, historia y participación
-BMPDBMJEBEEF1VFSUP1JSÈNJEFTTFVCJDBFOMBQFOÓOTVMB7BMEÏTFOMBQSPWJODJBEF$IVCVU-BQFOÓOTVMB
JODMVZFOEPFMOÞDMFPVSCBOPEF1VFSUP1JSÈNJEFTIBTJEPEFDMBSBEB1BUSJNPOJP/BUVSBMEFMB)VNBOJEBEQPSMB
6OFTDP-BTBDUJWJEBEFTRVFNBZPSBUSBDUJWPHFOFSBOTPOFMBWJTUBKFEFCBMMFOBTGSBODBTZFMCVDFP
© Santillana S.A. Permitida su fotocopia solo para uso docente
De Puerto Pirámides a Neuquén
&MNJTNPEÓBRVFMMFHVÏB"MFNBOJBSFDJCÓVOQBRVFUF
EF 1VFSUP 1JSÈNJEFT 4Ó EF MB MFKBOB Z CJFO RVFSJEB
1BUBHPOJB.FJOGPSNBCBOEFMÏYJUPUFOJEPDPOMBBD
DJØOi1POJÏOEPMFTOPNCSFBMBTDBMMFTEFNJQVFCMPw
-BNÈTEFNPDSÈUJDBEFMBTBDDJPOFTRVFTFQVFEBVOP
JNBHJOBS 5PEB VOB BDUJWJEBE DPNFO[BEB IBDF USFT
B×PTQPSMBEPDFOUF&VHFOJB&SBTPZBDPNQB×BEBEFT
EFVOQSJODJQJPQPSPUSPTEPDFOUFTZMBTBVUPSJEBEFT
NVOJDJQBMFT
&SBOFDFTBSJPZBQPOFSOPNCSFTBMBTDBMMFTQPSRVFMB
QPCMBDJØOIBCÓBDSFDJEP
1FSP FTUB WF[ TF IJ[P BM SFWÏT &T EFDJS OP TF FTQF
SØRVFMPTOPNCSFTGVFSBOQVFTUPTQPSMBTMMBNBEBT
BVUPSJEBEFTOBDJPOBMFTPQSPWJODJBMFTDPNPTJFNQSF
GVFDPTUVNCSFFOOVFTUSPQBÓT
TJOPRVFMBTWPUBSBFM
NJTNPQVFCMP1BSBMPDVBMTFQVTJFSPOUSFTDBUFHPSÓBT
EFOPNCSFT&OMBQSJNFSBi/PNCSFTEFBOUJHVPTQP
CMBEPSFTZQPCMBEPSBTEFMBQFOÓOTVMB7BMEÏTw&OMB
TFHVOEBi1VFCMPTPSJHJOBSJPTwZMBUFSDFSBDBUFHPSÓB
i)PNCSFTZNVKFSFTRVFUVWJFSPOVOSPMQSPUBHØOJDP
FOMB)JTUPSJBEFMB1BUBHPOJBw1BSBMPHSBSMPQSJNF
SPTFNPWJMJ[ØBMPTBMVNOPTNBZPSFTEFB×PTEFM
DJDMPCÈTJDPEFMOJWFMTFDVOEBSJPEFMB&TDVFMB/
BmOEFRVFFMMPTWJTJUBSBOBUPEPTMPTNÈTBOUJHVPT
QPCMBEPSFTZFTDVDIBSBOTVPQJOJØOBDFSDBEFRVJÏOFT
NFSFDÓBORVFMBTDBMMFTEFFTFQVFCMPRVFFMMPTBZV
EBSPOBDPOTUSVJSMMFWBSBOTVTOPNCSFT%VSBOUFEPT
B×PTFTPTFTUVEJBOUFTTBMJFSPOBMBDBMMFBCVTDBSMPT
EBUPTDPOMÈQJ[QBQFMHSBCBEPSZDÈNBSBFONBOP
3FDPHJFSPOZHSBCBSPOEFDFOBTEFDIBSMBTEFQSPMPO
HBEBEVSBDJØO'VFSPOBMBTSBÓDFTEFMPSJHFO&TEFDJS
TFSFVOÓBBMBIJTUPSJBDPOFMQPSWFOJSMPTWJFKPTZMPT
BQFOBTTBMJEPTBMBWJEB{1PSRVÏBTÓ -PEJDFMBEP
DFOUF &VHFOJB &SBTP i-B QPTJCJMJEBE EF JOWPMVDSBS B
MPTKØWFOFTDPOMBQPCMBDJØOBEVMUBPGSFDFVOBWBMJPTB
PQPSUVOJEBE EF USBOTGPSNBSMPT B BNCPT FO QSPUBHP
OJTUBTFOMBSFDPOTUSVDDJØOZUBNCJÏOFOMBQSPZFDDJØO
EF MB IJTUPSJB GVUVSBw Z iBTÓ TF EFKB EF MBEP BRVFMMB
1. -FÏFJOUFSQSFUÈFMEPDVNFOUP3FTQPOEÏ{RVÏUJQP
EF UFYUP FT {%ØOEF GVF QVCMJDBEP {2VÏ IFDIP
OBSSB {2VJÏOFTFMBVUPS {2VÏRVJFSFUSBOTNJUJS 2. *OWFTUJHÈ#VTDÈNÈTJOGPSNBDJØOTPCSFMBMPDBMJEBEZ
MB[POBEFDMBSBEB1BUSJNPOJP/BUVSBMEFMB)VNBOJ
EBE DBSBDUFSÓTUJDBT OBUVSBMFT IJTUPSJB QPCMBDJØO Z
BDUJWJEBFTFDPOØNJDBT
QPTUVSBEFTJFNQSFEFOPNCSBSDBMMFTEFMBTDJVEBEFT
DPOMPTOPNCSFTRVFEJDUBMBIJTUPSJBPmDJBMw
&TEFDJSVOQSJODJQJPTBOPCJFOEFNPDSÈUJDP.ÈTFO
MB1BUBHPOJBEPOEFUPEPTFMMBNB3PDB1FSJUP.PSF
OPZFMOPNCSFEFUPEPTMPTPmDJBMFTEFBRVFMMBFY
QFEJDJØONJMJUBSRVFUVWPDPNPPCKFUPTPMPRVFEBSTF
DPOUPEBMBUJFSSBi3FDPSEBSOVFTUSPTPSÓHFOFTZBMPT
QSJNFSPTRVFWJOJFSPOEFTEFPUSBTMBUJUVEFTwTF×BMB
FMQSPZFDUP:BTÓGVF4FPSHBOJ[ØMVFHPVOBDPNJTJØO
EFWFDJOPTZEFEPDFOUFTRVFBDUVBSPOKVOUPBMBQSF
TJEFOUBEFM$PODFKP%FMJCFSBOUFMPDBMZFMEJSFDUPSEF
$VMUVSB "EFNÈT DPOUBSPO DPO FM BTFTPSBNJFOUP
EFMPTIJTUPSJBEPSFTEFMB6OJWFSTJEBEEF5SFMFX
&TMBQSJNFSBWF[RVFTFIBDFBMHPBTÓFOOVFTUSBSF
QÞCMJDBWPUBSPOUPEPTMPTIBCJUBOUFTNBZPSFTEF
B×PTFTEFDJSRVFUBNCJÏOTFJOUFHSØFOFTUBIJTUPSJB
BMPTRVFBTPNBCBOBMBBEPMFTDFODJB'VFSPOWPUBEPT
BTÓEJFDJTJFUFOPNCSFTEFBOUJHVPTQPCMBEPSFT4JFUF
EFMPTQVFCMPTPSJHJOBSJPTFOUSFFMMPTMPTOPNCSFTUF
IVFMDIFT $BDJRVF *OBDBZBM $VBESP EFM *OEJP "ZNÏ
1BZOÏ$BDJRVF4BZIVFRVFZ/BODVZFPZVOBEFMBT
QSJODJQBMFT DBMMFT MMFWBSÈ QSFDJTBNFOUF FTF OPNCSF
1VFCMPT PSJHJOBSJPT : TJFUF EF QSPUBHPOJTUBT EF MB
IJTUPSJBQBUBHØOJDB&OFTUBDBUFHPSÓBFMNÈTWPUBEP
GVF FM OPNCSF EF 1FPOFT QBUBHØOJDPT FO SFDVFSEP
EFMPTUSBCBKBEPSFTEFMBUJFSSBGVTJMBEPTQPSFMEF
$BCBMMFSÓBFOMBTIVFMHBTEFZFOTFHVOEPMV
HBSOBEBNFOPTRVF'BDØO(SBOEFFMOPNCSFRVF
MFBTJHOBSPOMBTQFPOBEBTBFTFHBVDIPRVFTBMJØFO
EFGFOTBEFMPTIVFMHVJTUBTZNVSJØFKFDVUBEPQPSMPT
NJMJUBSFT0USPTEFMPTWPUBEPTGVFFMOPNCSFEFMBCP
HBEP.BSJP"CFM"NBZBEFTBQBSFDJEPQPSMBÞMUJNB
EJDUBEVSBNJMJUBS5BNCJÏOTFFMJHJØDPNPOPNCSFB
)FSNBOPT$VHVSBEPTKØWFOFTDIVCVUFOTFTEFTBQB
SFDJEPTEVSBOUFMBEJDUBEVSBEF7JEFMB
&TEFDJSMBPQJOJØOEFMQVFCMPEFCJEPBVOBQSPQPTJDJØO
WFOJEBEFTEFMBTCBTFT5PEPVOFKFNQMPBTFHVJS<y>
0TWBMEP#BZFS&OPágina 12#VFOPT"JSFT
TÈCBEPEFEJDJFNCSFEF
3. "OBMJ[ÈFMDBTP{2VÏQSPCMFNBTFMFIBCÓBQSFTFOUB
EPBMBQPCMBDJØOEF1VFSUP1JSÈNJEFT {2VÏQPTJCMFT
NBOFSBT EF TPMVDJPOBSMP UF QBSFDF RVF FYJTUJSÓBO {2VÏTPMVDJØOFMJHJFSPOMPTQPCMBEPSFT {$VÈMGVFFM
SFTVMUBEP {$POTJEFSÈTRVFGVFVOBCVFOBGPSNBEF
TPMVDJPOBS FM QSPCMFNB {QPS RVÏ {RVÏ QJFOTB FM
BVUPSEFMBOPUB
25
Seminarios de lectura y debate
-PT TFNJOBSJPT EF MFDUVSB Z EFCBUF DPOTUJUVZFO PUSB BMUFSOBUJWB NFUØEJDB QBSB MB
USBOTNJTJØO EFM DPOPDJNJFOUP JOUFHSBOEP MB JOTUSVDDJØO Z MB HVÓB FO MB FOTF×BO[B
"TJNJTNP GBDJMJUBO FM EFTBSSPMMP EF IBCJMJEBEFT DPHOJUJWBT FTQFDÓmDBT DPNP MB
JOUFSQSFUBDJØOSFnFYJWBFMNBOFKPBDUJWPEFMEJTDVSTPFTDSJUPMBMFDUVSBJOEFQFOEJFOUF
FMJOUFSDBNCJPJOUFMFDUVBMDPOPUSPTFUDÏUFSB
-PTTFNJOBSJPTEFMFDUVSBQVFEFOVUJMJ[BSTFQBSBVOBNVZBNQMJBHBNBEFDPOUFOJEPT
EF FOTF×BO[B EFTEF MB MJUFSBUVSB Z MBT BSUFT MBT DJFODJBT TPDJBMFT IBTUB MBT DJFODJBT
CJPMØHJDBTZFYQFSJNFOUBMFT$POTJTUFFOMBQPTJCJMJEBEEFRVFMPTBMVNOPTMFBOBSUÓDVMPT
DJFOUÓmDPTMJUFSBSJPTIJTUØSJDPTPEFBVUPSFTEFUFSNJOBEPTBMSFEFEPSEFMPTUFNBTRVF
TFUSBUBOFOMBFOTF×BO[BZMPTBOBMJDFODPOMBPSJFOUBDJØOEFMEPDFOUFZFOEFCBUFF
JOUFSDBNCJPDPOTVHSVQP&MNÏUPEPGBDJMJUBFMFKFSDJDJPQSPHSFTJWPEFMBBVUPOPNÓBEFM
FTUVEJBOUF B USBWÏT EFM NBOFKP EF iQSJNFSB NBOPw DPO QSPEVDDJPOFT FTDSJUBT 1VFEF
TFSVUJMJ[BEPFJODPSQPSBEPBMBFOTF×BO[BEFTEFMBJOGBODJBZBMPMBSHPEFMEFTBSSPMMP
"MNJTNPUJFNQPFWJUBRVFMBUSBOTNJTJØOTFSFBMJDFTPMPBUSBWÏTEFMBJOTUSVDDJØOEFM
QSPGFTPSZGBDJMJUBMBDPOTUSVDDJØOQFSTPOBMEFMDPOPDJNJFOUP
&MNÏUPEPJODMVZFVOBWBSJBOUFEFMFDUVSBEFPUSPTiUFYUPTwOPTPMPEFVOBSUÓDVMPP
UFYUPFTDSJUPTJOPEFMMFOHVBKFGÓMNJDPZWJTVBMDPNPFOMPTDJOFTEFCBUFTFBEFVOmMNF
EFBVUPSDPOMJCSFUPZBDUVBDJØODPNPEFVOWJEFPEPDVNFOUBMUFNÈUJDP
-BTFDVFODJBHFOFSBMZCÈTJDBEFMNÏUPEPFT
Fases
Actividades
*OUSPEVDDJØOZFODVBESF
1SFTFOUBDJØOEFMPTQSPQØTJUPTEFMBBDUJWJEBEZCSFWFJOUSPEVDDJØOEFM
NBUFSJBMHVJBOEPFMBOÈMJTJTEFDVFTUJPOFTDFOUSBMFT
"OÈMJTJT
-FDUVSBEFMNBUFSJBMFTDSJUPVPCTFSWBDJØOEFMNBUFSJBMWJTVBM1VFEFSFBMJ[BSTFEFNPEPJOEJWJEVBMFJOEFQFOEJFOUFPFOQFRVF×PTHSVQPT
1SPGVOEJ[BDJØO
*OUFHSBDJØO
"QMJDBDJØOZEFTBSSPMMP
%JTDVTJØODPMFDUJWBBDFSDBEFMPTOÞDMFPTDFOUSBMFTEFMNBUFSJBMZTVTNFOTBKFTHVJBEBZDPPSEJOBEBQPSFMQSPGFTPS1VFEFOVUJMJ[BSTFEJTUJOUPT
TPQPSUFTEFSFHJTUSPEFMBTPCTFSWBDJPOFTZBQPSUFT
4ÓOUFTJTEFMBOÈMJTJTQSFWJPZDPODMVTJPOFTBDFSDBEFMDPOUFOJEPZEFMNBUFSJBMUSBUBEP
3FTPMVDJØOEFOVFWBTQSFHVOUBTUSBOTGFSFODJBBPUSBTTJUVBDJPOFTBQMJDBDJØOBOVFWPTQSPCMFNBT
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
.BSÓB$SJTUJOB%BWJOJMétodos de enseñanza. Didáctica general para maestros y profesores#VFOPT"JSFT
4BOUJMMBOB
26
Los pueblos originarios, la tierra y el patrimonio cultural
&O MPT ÞMUJNPT UJFNQPT FM EFTBSSPMMP EFM UVSJTNP Z EF MBT QPTJCJMJEBEFT EF DPNVOJDBDJØO IBO QFSNJUJEP VO
NBZPSDPOPDJNJFOUPZEJGVTJØOEFMQBUSJNPOJPDVMUVSBMEFMPTQVFCMPT"MNJTNPUJFNQPBMHVOBTDPNVOJEBEFTRVF
EVSBOUFTJHMPTIBOTJEPTPNFUJEBTFTUÈOSFDVQFSBOEPTVWP[ZDPOTJHVJFOEPFMSFDPOPDJNJFOUPEFTVTEFSFDIPT
© Santillana S.A. Permitida su fotocopia solo para uso docente
Arqueología, turismo y comunidades
originarias: una experiencia en Nor Lípez
(Potosí, Bolivia)
%VSBOUFMBÞMUJNBEÏDBEBFMEFCBUFFOUSFQVFCMPTJO
EÓHFOBTZBSRVFØMPHPTFOUPSOPBMPTEFSFDIPTTPCSFFM
QBUSJNPOJPDVMUVSBMBSRVFPMØHJDP<y>IBDPCSBEPTJO
HVMBSJOUFOTJEBEFOMBTVCÈSFBDFOUSPTVSBOEJOB&TUB
EJTDVTJØOFTQSPEVDUPoFOUSFPUSPToEFEPTJNQPSUBOUFT
QSPDFTPTDVMUVSBMFTRVFPQFSBOBFTDBMBNVOEJBM<y>
&MQSJNFSPTFSFmFSFBMSFTVSHJNJFOUPQBSBEØKJDP
EFMBT
JEFOUJEBEFTÏUOJDBTRVFBDPNQB×BBMEFCJMJUBNJFOUPEF
MPT&TUBEPTOBDJPOBMFTFOMBFSBEFMBHMPCBMJ[BDJØO3F
HJPOBMNFOUFFTUPTFNBOJmFTUBFOMPTNPWJNJFOUPTEF
SFJWJOEJDBDJØOEFMPTQVFCMPTPSJHJOBSJPTFOQBÓTFTDPNP
"SHFOUJOBZ$IJMFRVFEFTEFFMTJHMPXIX negaron su carácUFSNVMUJDVMUVSBMoFOFTQFDJBMTVTSBÓDFTJOEÓHFOBTo<y>
&MTFHVOEPQSPDFTPTFSFMBDJPOBDPOMBGPSNBDJØOEF
VOBDVMUVSBEFFMJUFIÓCSJEBZHMPCBMJ[BEBRVFFOUSF
PUSBT DPTBT TF USBEVDF FO FM BVHF EF OVFWBT GPSNBT
EF UVSJTNP oDPOPDJEBT DPNP UVSJTNP DVMUVSBM DJFO
UÓmDP NÓTUJDP SFDFQUJWP SVSBM WJWFODJBM FDPUVSJTNP
ZUVSJTNPEFBWFOUVSBoRVFFYQSFTBOEJWFSTBTGBDFUBT
EFVOJOUFSÏTDSFDJFOUFFOUSFMPTTFDUPSFTDPONBZPSFT
SFDVSTPT<y>QPSBDDFEFSBFYQFSJFODJBTEJSFDUBTEF
VONVOEPOBUVSBMZDVMUVSBMEJWFSTP<y>
&TUBTBDUJWJEBEFTRVFFTUÈOFYQFSJNFOUBOEPVOSÈQJ
EPDSFDJNJFOUPFOFMÈSFBBOEJOBDPOmFSFOBMQBUSJ
NPOJP DVMUVSBM BSRVFPMØHJDP VO OVFWP WBMPS FDPOØ
NJDP QPUFODJBM 'SFOUF BM NBSDBEP BVNFOUP EF MBT
EFTJHVBMEBEFT TPDJBMFT RVF DBSBDUFSJ[B B FTUB ÏQPDB
NVDIBTDPNVOJEBEFTJOEÓHFOBToRVFJOWBSJBCMFNFO
UFGPSNBOQBSUFEFMPTTFDUPSFTDSFDJFOUFNFOUFNBSHJ
OBEPToQPOFOFYQFDUBUJWBTFOVUJMJ[BSTVQBUSJNPOJP
BSRVFPMØHJDP Z DVMUVSBM HFOFSBM QBSB SFWFSUJS FTUB TJ
UVBDJØOEFFYDMVTJØOSFDMBNBOEPTVTEFSFDIPTBQBS
UJDJQBSEFMPTCFOFmDJPTFDPOØNJDPTEFMUVSJTNP
1PSDPODVSSJSSFHVMBSNFOUFBMPTUFSSJUPSJPTJOEÓHFOBT
<y>MPTBSRVFØMPHPTTFFODVFOUSBOFOUSFMPTQSJNFSPT
1. {$VÈMFT TPO MPT EPT HSBOEFT QSPDFTPT DVMUVSBMFT
RVF TF IBO EBEP FO MB SFHJØO DFOUSP TVS BOEJOB {$ØNPBGFDUBSPOFTPTQSPDFTPTBMBSFMBDJØOFOUSF
MPT BSRVFØMPHPT Z MBT DPNVOJEBEFT PSJHJOBSJBT {QPS RVÏ {2VÏ EFNBOEBT Z BSHVNFOUPT PGSFDF
DBEBHSVQP {$ØNPTFQPESÓBOMPHSBSBDVFSEPT
2. $VBOEPTFFTUVEJBOMBTUSBOTGPSNBDJPOFTFOVOBMPDB
MJEBETFTVFMFSFDVSSJSBMUFTUJNPOJPEFMPTQSPUBHPOJT
BRVJFOFTMPTQVFCMPTPSJHJOBSJPTGPSNVMBOFTUBTMFHÓ
UJNBTEFNBOEBTRVFFOÞMUJNBJOTUBODJBFTUÈOEJSJ
HJEBTBVOBTPDJFEBEZPSEFONBZPSEFMRVFoDPNP
DJFOUÓmDPToGPSNBOQBSUF-PTSFDMBNPTTVFMFOJODMVJS
VOPPNÈTEFMPTTJHVJFOUFTQVOUPT
.BOUFOFSMPTCJFOFTBSRVFPMØHJDPTFOTVTMVHBSFT
DPNVOJEBEFT
EF PSJHFO EFWPMWJFOEP MPT RVF IBO
TJEPFYUSBÓEPTBOUFSJPSNFOUF
*OGPSNBS B MBT DPNVOJEBEFT MPT SFTVMUBEPT EF MBT
JOWFTUJHBDJPOFTFOVOMFOHVBKFBDDFTJCMF
%BSQBSUJDJQBDJØOBMBTDPNVOJEBEFTFOMBHFTUJØO
EFTVQBUSJNPOJPBSRVFPMØHJDPZBTFBDPONJSBTBMB
JOWFTUJHBDJØOMBFYQMPUBDJØOUVSÓTUJDBPFMDPOUSPMEFM
JNQBDUPHFOFSBEPQPSHSBOEFTPCSBT
3FTQFUBSMBTGPSNBTDVMUVSBMFTMPDBMFTEFJOUFSQSFUBS
ZNBOJQVMBSFMQBUSJNPOJPBSRVFPMØHJDPQPSFKFNQMP
UPNBOEPFODVFOUBFMDPOPDJNJFOUPUSBEJDJPOBMEFMQB
TBEPPFWJUBOEPMBFYIJCJDJØOEFSFTUPTIVNBOPT
"MHVOPT BSRVFØMPHPT QBSUJDVMBSNFOUF BRVFMMPT RVF
SFTJEFOMFKPTEFMPTUFSSJUPSJPTJOEÓHFOBTZRVFOPIBO
TJEPUFTUJHPTEFMPTSÈQJEPTDBNCJPTRVFBDBCBNPTEF
SFTF×BSTFTPSQSFOEFOBOUFUBMFTDVFTUJPOBNJFOUPTZ
MPTQFSDJCFODPNPVOBBNFOB[BBTVQSPGFTJØO%BEB
MBGBMUBEFGPSNBDJØOZSFDVSTPTUÏDOJDPTQBSBHBSBO
UJ[BSMBJOUFHSJEBEEFMPTTJUJPTZNBUFSJBMFTBSRVFPMØ
HJDPTFOMBTDPNVOJEBEFTJOEÓHFOBTNVDIPTBSRVFØ
MPHPTUFNFORVFTJTFEBMVHBSBFTUBTEFNBOEBTMB
JOUFHSJEBEEFMQBUSJNPOJPZTVQPUFODJBMQBSBMBJOWFT
UJHBDJØODJFOUÓmDBQPESÓBOWFSTFDPNQSPNFUJEPT
-BTJUVBDJØOBDUVBMPCMJHBBSFEFmOJSMBSFMBDJØOFOUSFBS
RVFØMPHPTZQVFCMPTPSJHJOBSJPTDPNPBTÓUBNCJÏOFMQB
QFMEFMBBSRVFPMPHÓBFOMPTQBÓTFTEFMDFOUSPTVSBOEJOP
<y>1BSBRVFFTUBTQPTJCJMJEBEFTQVFEBOSFBMJ[BSTFTJO
FNCBSHPFTOFDFTBSJPRVFMBSFMBDJØOFOUSFBSRVFØMPHPT
ZDPNVOJEBEFTJOEÓHFOBTUPNFMBTDBSBDUFSÓTUJDBTEFVO
EJÈMPHPJOUFSDVMUVSBMCBTBEPFOFMSFTQFUPNVUVP<y>
"YFM/JFMTFO+VTUJOP$BMDJOBZ#FSOBSEJOP2VJTQF&OChungará,
SFWJTUBEF"OUSPQPMPHÓBDIJMFOBWPM/"SJDB
UBT7FBOMPTWJEFPTPueblos originarios: kollas I, II y III,
EFM $BOBM &ODVFOUSP IUUQXXXFODVFOUSPHPWBS
.FEJBUFDBBTQY *E
0SHBOJDFOMBJOGPSNBDJØORVF
QSPQPSDJPOBO UFOJFOEP FO DVFOUB MBT EJNFOTJPOFT
FDPOØNJDBTPDJBMEFNPHSÈGJDBDVMUVSBMFTQBDJBM
3. 3FEBDUFOVOJOGPSNFRVFJOUFHSFMPRVFMFZFSPOFOFM
MJCSPFMDPOUFOJEPEFMEPDVNFOUPEFFTUBQÈHJOBZMB
JOGPSNBDJØOEFMPTWJEFPT*ODMVZBOTVPQJOJØO
27
El cine como recurso didáctico
El oficio de enseñar
&MFTUVEJPEFMBTQSÈDUJDBTEFMBFOTF×BO[BOPTSFNJUFBVOWJFKPPGJDJPZBOPWF
EPTPTFTUVEJPTFNQÓSJDPTBTÓDPNPBVOHSBOOÞNFSPEFFYQFSJFODJBTWBMJPTBTRVF
MMFWBOBDBCPDBEBEÓBMPTEPDFOUFTFOMBTBVMBT"IPSBCJFO{DVÈMFTTPOMBTDPOEJ
DJPOFTEFFTBTFYQFSJFODJBT {$VÈMFTTPOMBTNÈTTJHOJGJDBUJWBT {1PSRVÏ <y>
El cine entra en la escuela
&MDJOFQVFEFKVHBSVOMVHBSEFHSBOJOUFSÏTFOMBFOTF
×BO[B-PFOUFOEFNPTDPNPVOBQSÈDUJDBQSJWJMFHJBEB
EFMBDVMUVSBDPOUFNQPSÈOFBRVFQSPEVDFVOEJTDVS
TPFMDJOFNBUPHSÈmDPGVOEBEPTPCSFFMMFOHVBKFEF
MBJNBHFOFONPWJNJFOUPRVFTFDPODSFUBFOVOBQF
MÓDVMBZTFDPOWJFSUFFOPCKFUPEFPUSPTEJTDVSTPTRVF
MPFYQMJDBOMPFWBMÞBOBOBMJ[BOZDSJUJDBO
&O MB NFEJEB FO RVF FM DJOF FT VO NFEJP EF DPNV
OJDBDJØOFOFMRVFTFUSBTNJUFVONFOTBKFQPEFNPT
SFDPOPDFSMP QSJWJMFHJBEBNFOUF DPNP NFEJP QPUFOUF
QBSBMBFOTF×BO[B<y>
3FDPOPDFNPT RVF MB JODPSQPSBDJØO EF NFEJPT SFmF
SFUBOUPBMPTDSFBEPTQBSBFTFmODPNPBMPTRVFTF
VUJMJ[BOFOMBFTDVFMBQFSPOPGVFSPODPODFCJEPTQBSB
FMMB-PTmMNFTDPOTUJUVZFOVODMBSPFKFNQMPEFQSP
EVDDJPOFTDSFBEBTQBSBPUSPTmOFTQFSPRVFQVFEFO
TFSVUJMJ[BEPTFOMBFTDVFMB4VWJTVBMJ[BDJØOQVFEFUF
OFSMVHBSFOMBTBVMBTHSBDJBTBMPTWJEFPDBTFUFTRVF
MBT SFQSPEVDFO P BTJTUJFOEP DPO MPT FTUVEJBOUFT BM
DJOF&OUPEPTMPTDBTPTSFPSHBOJ[BOMBTUBSFBTEBEP
RVF TFHVSBNFOUF MPT UJFNQPT EF WJTVBMJ[BDJØO OP TF
DPSSFTQPOEFODPOMBTKPSOBEBTEFDMBTF
4JFOUFOEFNPTBMPTmMNFTDPNPPCSBTFTUÏUJDBTBVUØ
OPNBTQPEFNPTSFDPOPDFSRVFFOFMBOÈMJTJTFTQP
TJCMF SFDPOTUSVJS VO UFYUP RVF EJTUJOHB MB FTUSVDUVSB
OBSSBUJWBSFBMJ[BSVOFTUVEJPWJTVBMZTPOPSPFJEFOUJ
mDBSFMJNQBDUPRVFMBQFMÓDVMBQSPEVDFFOMPTFTQFD
UBEPSFT1FSPOPEFCFSÓBNPTEFKBSEFMBEPFMTFOUJEP
EFMBPCSBFOMBIJTUPSJBEFMFTUJMPZEFMHÏOFSPFOMPT
RVFTFJOTDSJCFOFOMBUSBZFDUPSJBEFMEJSFDUPSZFOMB
ÏQPDBPDPOUFYUPFORVFTFQSPEVDF&MUSBCBKPBOBMÓ
UJDPQSPWPDBVOBNFKPSDPNQSFOTJØOEFMmMNQFSNJ
UFEFTDSJCJSDPNQSFOEFSZKV[HBSJMVNJOBOEPMBPCSB
NFEJBOUFFTUBTQSPQVFTUBT4JOFNCBSHPQPTJCMFTNJ
SBEBTBOBMÓUJDBTOPEFCFSÓBOQSPWPDBSMBQÏSEJEBEFM
TFOUJEP EF UPUBMJEBE DPNP QSPEVDDJØO BSUÓTUJDB DPO
JOEFQFOEFODJB EF DBEB VOB EF MBT EJNFOTJPOFT RVF
GBWPSFDFOMBTDPNQSFOTJPOFT<y>
-BCÞTRVFEBEFMPTNBFTUSPTFOMBTDMBTFTQPSIBDFS
28
NFNPSBCMFMBJOGPSNBDJØOMPTIBMMFWBEPBBDVEJSB
EJGFSFOUFTSFQSFTFOUBDJPOFTJNÈHFOFTHSÈmDPTSFMB
UPTRVFTFFODVFOUSBOFOGVFOUFTEJWFSTBT&MDJOFFT
VOBEFFMMBTZFOÏMTFJOTDSJCFOFOPDBTJPOFTQSP
QVFTUBT NBSBWJMMPTBT &O HFOFSBM MBT QFMÓDVMBT OPT
DVFOUBO VOB IJTUPSJB Z QPS FMMP OPT QFSNJUFO TFHV
SBNFOUFUFOEFSQVFOUFTQBSBGBWPSFDFSOVFWBTDPN
QSFOTJPOFT FO SFMBDJØO DPO MPT mOFT FEVDBUJWPT -BT
IJTUPSJBTDPOTUJUVZFONBOFSBTGSVDUÓGFSBTQBSBFOUFOEFS
PUSBTIJTUPSJBTTJNJMBSFTBOÈMPHBTPEJGFSFOUFT&TUPIBDF
RVFTFBONVDIBTMBTNBOFSBTEFVUJMJ[BSFTFNFEJP-B
NÈTTJNQMFSFmFSFBMNFEJPDPNPGVFOUFEFDPOUFOJEP
ZDPNQSFOTJØO4FUSBUBEFSFDSFBSPSFDPOTUSVJSTJNQMF
NFOUF MB OBSSBUJWB P IJTUPSJB RVF DPOUFNQMB SFMBDJP
OÈOEPMB DPO DPOUFOJEPT WBMJPTPT EFTEF MB QFSTQFDUJWB
DVSSJDVMBS &M USBUBNJFOUP EF MB JNBHFO RVF FOSJRVFDF
Z QPUFODJB MB DPNQSFOTJØO UFNÈUJDB IBDF RVF DVBOEP
FTBTQFMÓDVMBTFTUÈOBOVFTUSPBMDBODFSFDPOP[DBNPTFM
QSJWJMFHJPEFIBCFSMBTPCUFOJEP&OBMHVOBTPDBTJPOFT
FODPOUSBNPTRVFFTVOBQBSUFEFMmMNZOPUPEPMPRVF
DPSSFTQPOEFBVOUFNBEFMDVSSÓDVMVN
5BNCJÏOMPTmMNFTQVFEFOQFSNJUJSOPTMBJOTUBMBDJØO
EFVOUFNBEFNBOFSBQPUFOUF/PTTJSWFOUBMDPNP
TPTUJFOF)PXBSE(BSEOFS
DPNPVOBNBSBWJMMP
TBQVFSUBEFFOUSBEBBVOUFNB4JSFDPOPDFNPTRVF
MBT QVFSUBT EF FOUSBEB QVFEFO TFS FOUSF PUSBT FTUÏ
UJDBTOPOBSSBUJWBTMPTmMNFTQVFEFODVNQMJSBNCBT
GVODJPOFT&OPUSBTPDBTJPOFTMPTmMNFTQVFEFOTFSOPT
ÞUJMFTQBSBHFOFSBSMBDPNQSFOTJØOEFVOUFNBBQBSUJS
EFMBOÈMJTJTZMBDSÓUJDB4FUSBUBFOFTUPTDBTPTEFVOB
QSPQVFTUBEFUSBTQBTP(FOFWJÒWF+BDRVJOPU
MMB
NBBFTUBQFSTQFDUJWBiQFEBHPHÓBEFMUSBOTQPSUFw
&ODVBMRVJFSBEFMPTUSFTTFOUJEPTFORVFJOTDSJCJNPT
BMPTNFEJPTFOSFMBDJØODPOMBFOTF×BO[BGVFOUFEF
DPOUFOJEPZDPNQSFOTJØOQVFSUBEFFOUSBEBUSBTQB
TPPUSBOTQPSUFQFEBHØHJDP
MBTFEBEFTEJGFSFOUFTZMPT
OJWFMFTEFFOTF×BO[BOPTBDPOTFKBOMBQFSUJOFODJBEF
VOPVPUSPmMNQBSBGBWPSFDFSMBDPNQSFOTJØO<y>
&EJUI-JUXJOEl oficio de enseñar. Condiciones y contextos.
#VFOPT"JSFT1BJEØT
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
&EJUI-JUXJO#VFOPT"JSFT1BJEØT
La minería en la Argentina
-BBDUJWJEBENJOFSBIBDPCSBEPSFMFWBODJBEFTEFMBEÏDBEBEFDVBOEPHSBOEFTDPNQB×ÓBTDPNFO[BSPOB
JOWFSUJSFOJNQPSUBOUFTFNQSFOEJNJFOUPTEFQSPEVDDJØOBDJFMPBCJFSUP1PSTVTDBSBDUFSÓTUJDBTMPTOVFWPTQSPZFDUPT
IBO HFOFSBEP PQJOJPOFT FOGSFOUBEBT RVF FO NVDIPT DBTPT MMFWBSPO B QSPGVOEPT DPOnJDUPT #ÈTJDBNFOUF MBT
FYQMPUBDJPOFTNJOFSBTBDJFMPBCJFSUPTPODVFTUJPOBEBTQPSTFSNVZDPOUBNJOBOUFTQFSPFOBMHVOPTPQPSUVOJEBEFT
TPOWJTUBTDPNPMBÞOJDBPQPSUVOJEBEEFEFTBSSPMMPEFMBTTPDJFEBEFTMPDBMFT
Tierra sublevada
Parte I. Oro impuro
%PDVNFOUBMTPCSFMBEFQSFEBDJØOZFMTBRVFPEFMPTSFDVSTPTNJOFSBMFT
oNFUBMFTFIJESPDBSCVSPToZMBTMVDIBTDPOUSBMBDSFDJFOUFDPOUBNJOB
DJØO-BQFMÓDVMBFTVOWJBKFBMSFEFEPSEFBMHVOBTEFMBTFYQMPUBDJPOFT
BDJFMPBCJFSUPDPODJBOVSPRVFMBTDPSQPSBDJPOFTIBOJOTUBMBEPFOFM
OPSPFTUFBSHFOUJOPZMBSFBDDJØOEFMBTQPCMBDJPOFTBMFEB×BTGSFOUFBMB
DPOUBNJOBDJØO
FICHA TÉCNICA
Realización:'FSOBOEP&4PMBOBT
Guión:'FSOBOEP&4PMBOBT
Producción:$JOFTVS4""SHFOUJOB
Coproducción:"NB[POJB'JMNT7FOF[VFMB
Productores delegados y ejecutivos: 'FSOBOEP&4PMBOBT$JOFTVS
Z
"MFKBOESP.FEJOB7JMMBEFM$JOF
Música: .BVSP-È[BSP
Duración:NJOVUPT
Rodaje:TJFUFTFNBOBTFOMB"SHFOUJOB5VDVNÈO4BMUB-B3JPKB$BUB
NBSDB4BO+VBO4BOUB'F#VFOPT"JSFT
&OIUUQXXXQJOPTPMBOBTDPNUJFSSB@TVCMFWBEB@JOGPIUN<DPOTVMUBEPFM>
© Santillana S.A. Permitida su fotocopia solo para uso docente
Sobre los documentales
<%JDF 1JOP 4PMBOBT> &M WFSEBEFSP DPOnJDUP RVF
UJFOFFMEJSFDUPSEFDJOFFTJOWFOUBSMBQFMÓDVMB-B
JOGPSNBDJØOPMBTJEFBTMBTQVFEFOBQPSUBSPUSPT-P
EJGÓDJMFTRVÏTFMFDDJPOPEFMPRVFNJSPBUSBWÏTEF
MBDÈNBSBZMVFHPRVÏMFOUFRVÏPKPMFQPOHPBFTB
DÈNBSBQBSBEBSMFVOJEBEFTUÏUJDBZGVFS[BFYQSFTJWB
BMBQFMÓDVMBPRVÏQFSTPOBKFTFMFHJSDØNPSFTDBUBS
TVIVNBOJEBEQBSBRVFOPTDPONVFWBO<y>
&T MB QSPUFTUB EF MB UJFSSB GSFOUF BM TBRVFP Z MB
DPOUBNJOBDJØO RVF IBO IFDIP DPO TVT SFDVSTPT
2VJFSP EFTDVCSJS B MPT BSHFOUJOPT MPT CJFOFT EF MB
UJFSSBMBNJOFSÓBRVFFTBQBTJPOBOUFZOBEJFUJFOF
OJ MB NÈT SFNPUB JEFB FM QFUSØMFP MB FYQMPUBDJØO
BHSBSJB Z MB FYQMPUBDJØO NBSÓUJNB NÈT MB QSPUFTUB
EFMPTBNCJFOUBMJTUBTGSFOUFBMBDPOUBNJOBDJØORVF
FTUÈQSPEVDJFOEPFTUP-BDVFTUJØOFTMBEFGFOTBEFMB
UJFSSBZMBSFDVQFSBDJØOEFMPTSFDVSTPTOBDJPOBMFT
i4JFNQSFBNÏBMUSFOFTVOBQBTJØORVFIFSFEÏEFNJQBESFw
&OEJBSJP Crítica, NJÏSDPMFTEFTFQUJFNCSFEF
1. %FTQVÏTEFWFSOro impuroZMFFSFMGSBHNFOUPEFMB
OPUBQVCMJDBEBFOCríticaBOBMJDFOFMEPDVNFOUBMUF
OJFOEPFODVFOUBFMQVOUPEFWJTUBEFMPTSFBMJ[BEP
SFTFOFTQFDJBMDPOSFTQFDUPBMBNJOFSÓB
FMQSPQØ
TJUPRVFTFQMBOUFBSPOBMIBDFSMBQFMÓDVMBMPTSFDVS
TPTRVFVUJMJ[BSPOMBFTUSVDUVSBEFMGJMNFUDÏUFSB
2. -BQFMÓDVMBGVFFMQVOUPEFQBSUJEBQBSBRVFTJHBO
USBCBKBOEP DPO MB QSPCMFNÈUJDB EF MB NJOFSÓB FO
OVFTUSPQBÓT
a) $POWFSTFOFOUSFUPEPT{RVÏTBCÓBOVTUFEFTEF
MBNJOFSÓBBOUFTEFWFSMBQFMÓDVMB {2VÏOVFWB
JOGPSNBDJØOMFTBQPSUØ {RVÏMFTTPSQSFOEJØMMB
NØMBBUFODJØOPSFTVMUØQSFPDVQBOUF {&TUÈOEF
BDVFSEPDPOFMQVOUPEFWJTUBEFMPTSFBMJ[BEP
SFT {%FTEF RVÏ PUSBT QFSTQFDUJWBT TF QPESÓB
NPTUSBSMBBDUJWJEBENJOFSB {RVÏJOGPSNBDJØO
Z RVÏ JEFBT IVCJFSBO TFMFDDJPOBEP QBSB FTBT
QFSTQFDUJWBT {BRVJÏOFTMFTIBCSÓBOQFEJEPTV
UFTUJNPOJP
b) &MBCPSFOVOFTRVFNBRVFTJOUFUJDFEFNBOFSB
PSHBOJ[BEBMBJOGPSNBDJØORVFBIPSBUJFOFOTP
CSFMBBDUJWJEBENJOFSB
29
El caso de Pascua-Lama
Pascua-Lama se empieza a construir en
enero de 2006
-BNJOFSB#BSSJDLBOVODJØMBQVFTUBFONBSDIBEFM
NJMMPOBSJPQSPZFDUPBVSÓGFSPCJOBDJPOBMBSHFOUJOP
DIJMFOP
&M EJSFDUPSJP EF MB NJOFSB DBOBEJFOTF #BSSJDL EFDJEJØ
QPOFS FO NBSDIB FM QSPZFDUP 1BTDVB-BNB oVCJDBEP
QBSUFFO4BO+VBOZQBSUFFO$IJMFoZBOVODJØRVFFN
QF[BSÈTVDPOTUSVDDJØOFOFOFSPEFDPOVOBJOWFS
TJØOEFNJMMPOFTEFQFTPT
-BDPNQB×ÓBSFBMJ[BSÈMBUSBNJUBDJØOEFQFSNJTPTZm
OBMJ[BSÈBTVOUPTmTDBMFTFJNQPTJUJWPTFOMPTQSØYJNPT
NFTFTZMVFHPEBSÈDPNJFO[PBMDSPOPHSBNBEFUSFT
B×PTEFDPOTUSVDDJØOEFMBNJOBFOVOZBDJNJFOUPRVF
UJFOFLJMØNFUSPTDVBESBEPT<y>
i-BDPOTUSVDDJØOEFDVBUSPOVFWBTNJOBTZMBEFDJTJØO
QPTJUJWB EF QSPDFEFS DPO 1BTDVB-BNB SFQSFTFOUBO
VOOVFWPDBQÓUVMPFOMBFWPMVDJØOEF#BSSJDL/VFTUSB
DBSUFSBDPNQMFUBEFQSPQJFEBEFTEFDBMJEBESFnFKBVO
SJFTHPHFPQPMÓUJDPFRVJMJCSBEPZVOQPUFODJBMEFFYQMP
SBDJØO B MBSHP QMB[Pw EJKP (SFH 8JMLJOT QSFTJEFOUF Z
EJSFDUPSFKFDVUJWPQSJODJQBMFOFMDPNVOJDBEP
&OCBTFBMDSPOPHSBNBBOVODJBEPMBNJOBFTUBSÓBFO
DPOEJDJPOFTBQSJODJQJPTEFGFDIBFORVFTFTV
NBSÈO NJMMPOFT EF EØMBSFT NÈT QBSB MB QVFTUB B
QVOUPEF1BTDVB-BNBTFHÞOMFEJKFSPO(BSWFSZ%VT
IJOTLJBMHPCFSOBEPS<EF4BO+VBO+PTÏ-VJT(JPKB>
i&TMBJOWFSTJØONÈTHSBOEFEFMBFNQSFTBNJOFSBRVF
USJQMJDBB7FMBEFSPZDVZBTSFTFSWBTTFHÞONFUSBOTNJ
UJFSPOBMDBO[BONJMMPOFTEFPO[BTEFPSPZEF
QMBUBEFMBTRVFFMQFSUFOFDFBMB"SHFOUJOBwEJKP
FYVMUBOUF(JPKB
La inversión
-B DPNQB×ÓB IBCÓB FTUJNBEP FO RVF
FMDPTUPEFJOWFSTJØOJCBBTFSEF64
NJMMPOFTQFSPBIPSBDPOOVFWPTDÈMDVMPTMB
DJGSBTFFMFWØBNJMMPOFT-PT64
NJMMPOFTBEJDJPOBMFTTPOQBSBVOBFYUFOTJØO
EFMBQMBOUBQBSBFMBVNFOUPEFMBDBQBDJEBE
EF QSPDFTBNJFOUP EF UPOFMBEBT QPS
EÓB B UPOFMBEBT QPS EÓB Z QBSB VOB
QMBOUBEFnPUBDJØOEFMNJOFSBM
0USBOPWFEBEFTFMOVFWPOPNCSFRVFUJFOF
MB [POB EPOEF TF FODVFOUSBO MBT NJOBT EF
7FMBEFSPZ1BTDVB-BNBMB#BSSJDLMBTCBVUJ
[ØDPNPiEJTUSJUP'SPOUFSBw
&MFNQSFOEJNJFOUPCJOBDJPOBM1BTDVBEFMMBEP
DIJMFOP
-BNBFO4BO+VBO"SHFOUJOB
DVFOUB
UBNCJÏODPOFMBQPZPFYQMÓDJUPEFMQSFTJEFOUF
/ÏTUPS,JSDIOFSRVJFOBNFEJBEPTEFKVOJPQB
TBEPTFDPNQSPNFUJØBmSNBSFMQSPUPDPMPZB
BTJTUJSBMBmSNBPmDJBMEFMNJTNPKVOUPBTV
30
QBSDIJMFOP3JDBSEP-BHPTBVORVFBÞOOPIBZGFDIBT
"MUSBUBSTFEFVOBFYQMPUBDJØONJOFSBRVFBCBSDBBEPT
QBÓTFTMFHBMNFOUFOFDFTJUBEFVOQSPUPDPMPFTQFDÓmDP
RVFSFHMBNFOUFMBBDUJWJEBEOPTPMPEFMBTJOWFSTJPOFT
TJOPUBNCJÏOEFMBFOUSBEBZTBMJEBEFUSBCBKBEPSFTZ
NJOFSBMFTEFVOBBPUSBGSPOUFSB<y>
Expectativa
i&TQFSBNPT DPO BOTJFEBE USBCBKBS FO DPPQFSBDJØO DPO
MBTDPNVOJEBEFTMPDBMFTZMPTHPCJFSOPTEF"SHFOUJOBZ
$IJMF4VBQPZPTFSÈFTFODJBMQBSBFMEFTBSSPMMPFYJUPTP
EFMQSPZFDUP1BTDVB-BNB7FMBEFSPZMBTHSBOEFTQSP
QJFEBEFTBTPDJBEBTDPOQPUFODJBMQBSBFYQMPSBDJØOSFHJP
OBMFOFMEJTUSJUP'SPOUFSBTFDPNCJOBOZOPTQMBOUFBO
MBPQPSUVOJEBEEFEFTBSSPMMBSFMÈSFBDPNPVOPEFMPT
EJTUSJUPTEFPSPNÈTJNQPSUBOUFTEFMNVOEPwBHSFHØ
&O FM QSPZFDUP 1BTDVB-BNB FO $IJMF Z "SHFOUJOB
#BSSJDLFTQFSBVOBQSPEVDDJØOBOVBMQSPNFEJPEFBQSPYJ
NBEBNFOUFPO[BTEFPSPZBQSPYJNB
EBNFOUF NJMMPOFT EF PO[BT EF QMBUB EVSBOUF MPT
QSJNFSPTEJF[B×PTBVODPTUPFGFDUJWPUPUBMEFFOUSF
ZEØMBSFTQPSPO[B
&TUFQSPZFDUPEFMBSHBEVSBDJØOoFTUJNBOVOBFYQMPUB
DJØOEFB×PToDVFOUBDPOSFTFSWBTEFNJMMPOFT
EFPO[BTQSPCBEBTZQSPCBCMFTZNJMMPOFTEFPO[BT
EFDPOUFOJEPEFQMBUB
-BQVFTUBFONBSDIBEFMBNJOBEFPSPEF7FMBEFSPDPO
VOBJOWFSTJØOEFNÈTEF64NJMMPOFTJNQBDUØFO
MB DSFBDJØO EF VOPT QVFTUPT EF USBCBKP Z FO FM
EFTBSSPMMPEFVOBHSBODBOUJEBEEFQSPWFFEPSFTFOMB
QSPWJODJB$VBOEPBSSBORVF1BTDVB-BNBMPTFGFDUPT
FDPOØNJDPTFOMBQSPWJODJBTFNVMUJQMJDBSÈOEFBIÓFM
JNQBDUPRVFSFQSFTFOUBFTUFBOVODJPQBSB4BO+VBO
&EJUI-JUXJOEl oficio de enseñar. Condiciones y contextos.
#VFOPT"JSFT1BJEØT
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
64.*--0/&4%&*/7&34*»/
El Estado y la actividad minera
&M&TUBEPBUSBWÏTEFM(PCJFSOPOBDJPOBMZEFMPTHPCJFSOPTEFMBTQSPWJODJBTFTSFTQPOTBCMFEFPSHBOJ[BSSFHVMBSZ
DPOUSPMBSMBBDUJWJEBENJOFSB&OFMÈNCJUPOBDJPOBMFMPSHBOJTNPFTQFDJBMJ[BEPFTMB4FDSFUBSÓBEF.JOFSÓB
El objetivo de la minería
Minería como política de Estado
t$POTUSVJSFTDFOBSJPTQSPQJDJPTEFEFTBSSPMMPDPOMBQBSUJ
DJQBDJØOZDPOTFOTPEFUPEPTMPTBDUPSFTEFMTFDUPS
Escenarios previsibles para la inversión
t(BSBOUJ[BSFTDFOBSJPTRVFIBHBOQSFWJTJCMFMBJOWFSTJØO
QBSBFMEFTBSSPMMPEFMBBDUJWJEBENJOFSB
Impulso al modelo productivo nacional
t1SPNPWFSFTQBDJPTDPOJHVBMEBEEFPQPSUVOJEBEFTQBSB
FMEFTBSSPMMPEFMBBDUJWJEBENJOFSB
t "SUJDVMBS MB BDUJWJEBE NJOFSB DPO PUSPT TFDUPSFT EF MB
producción nacional.
t"QPTUBSBMBNJOFSÓBDPNPGVFOUFEFFNQMFPHFOVJOP
Relación producción y comunidad
t 1SPNPWFS MB BDUJWB QBSUJDJQBDJØO EF MBT DPNVOJEBEFT
MPDBMFTBUSBWÏTEFEJTUJOUBTFTUSBUFHJBTEFJODMVTJØOFOFM
TFDUPSNJOFSPOBDJPOBM
Integración regional
t %FTBSSPMMBS MB[PT DPO MB DPNVOJEBE JOUFSOBDJPOBM RVF
SFGVFSDFOFMQPTJDJPOBNJFOUPFTUSBUÏHJDPEF"SHFOUJOBFO
FMNVOEP
t*NQVMTBSMBBDUJWJEBENJOFSBFOMVHBSFTEPOEFOPIBZPUSBT
BDUJWJEBEFTGPSUBMFDJFOEPBMBTDPNVOJEBEFTMPDBMFT
Democratización de la información pública
t(BSBOUJ[BSFMMJCSFBDDFTPEFMBDJVEBEBOÓBBMBTGVFOUFT
EFJOGPSNBDJØOEFM4FDUPS.JOFSP/BDJPOBM
18 grandes proyectos en producción
&YQPSUBDJPOFT
NJMMPOFT
&NQMFPTEJSFDUPT
*OWersiones
&NQMFPTJOEJSFDUPT
Producciones
NJMMPOFT
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
4FDSFUBSÓBEF.JOFSÓB&OIUUQXXXNJOFSJBHPWBSPCKFUJWPTIUN
<DPOTVMUBEPFM>
3. {-BWJTJØOEFRVÏQBSUJDJQBOUFTEFMBBDUJWJEBENJOF
SBFTUÈSFQSFTFOUBEBFOMPTEPDVNFOUPTEFFTUBTEPT
QÈHJOBT {2VÏEJGFSFODJBTFODVFOUSBOFOUSFFMQVOUP
EFWJTUBEFFMMPTZFMEFMEPDVNFOUBMOro impuro {"
RVÏDPOTJEFSBORVFTFEFCFOFTBTEJGFSFODJBT
4. 0SHBOJDFO HSVQPT QBSB USBCBKBS MBT EJTUJOUBT QFST
QFDUJWBTRVFJEFOUJGJDBSPODBEBHSVQPFMFHJSÈVOB
a) #VTRVFOJOGPSNBDJØOQBSBBQPZBSMBWJTJØODPO
SFTQFDUPBMBNJOFSÓBRVFFMJHJFSPO
4JUios sugeridos
4FDSFUBSÓBEF.JOFSÓBEFMB/BDJØO
XXXNJOFSJBHPWBS
4FDSFUBSÓBEF&TUBEPEF.JOFSÓBEFM(PCJFSOPEF
4BO+VBOIUUQNJOFSJBTBOKVBOHPWBS
.JOJTUFSJPEF.JOFSÓBEF$IJMF
IUUQXXXNJONJOFSJBDMDIBOOFMIUNM
.JOFSÓBFOOÞNFSPT
IUUQXXXNJOFSJBHPWBSJOEFYIUN
/PBMBNJOBXXXOPBMBNJOBPSH
4ÓBMBNJOFSÓBXXXTJBMBNJOFSJBDPN
b) c) d) e) #BSSJDL4VEBNÏSJDBXXXCBSSJDLTVEBNFSJDBDPN
:PV5VCFCVTDBSiQBTDVBMBNBwZiNJOFSJBBDJFMP
BCJFSUPwQPSFKFNQMP
XXXZPVUVCFDPN
"OBMJDFOMBJOGPSNBDJØOZEFTEFTVQVOUPEFWJT
UB EJTUJOHBO MPT BTQFDUPT QPTJUJWPT Z OFHBUJWPT
EF MB BDUJWJEBE NJOFSB MPT QSPCMFNBT RVF FO
GSFOUBOMBTBDDJPOFTRVFTFJNQMFNFOUBOQBSB
SFTPMWFSMPTFUDÏUFSB
1SFQBSFOBSHVNFOUPTQBSBTPTUFOFSTVQPTUVSB
1BSBFMMPVUJMJDFOMPTEBUPTRVFIBZBOTFMFDDJP
OBEPZMBTJEFBTRVFDPOTUSVZBOFOUSFMPTJOUF
HSBOUFTEFDBEBHSVQP
1SFQBSFOVOBQSPQVFTUBEFBDDJØODPODSFUBRVF
BZVEBSÓB B SFTPMWFS FM QSJODJQBM QSPCMFNB RVF
IBOEFUFDUBEP
0SHBOJDFOVOEFCBUFFOFMRVFDBEBHSVQPQSF
TFOUF Z GVOEBNFOUF TV QPTJDJØO Z MB QSPQVFTUB
RVFFMBCPSBSPO"QBSUJSEFMJOUFSDBNCJPZMBEJT
DVTJØO JOUFOUFO BDPSEBS VOB QSPQVFTUB DPNÞO
RVFSFTVMUFCFOFGJDJPTBQBSBUPEPTMPTTFDUPSFT
31
"JTFNCFSH#FBUSJ[Z"MEFSPRVJ4JMWJBDidáctica de las Ciencias sociales. Aportes y reflexiones#VFOPT"JSFT1BJEØT
#FOFKBN1JMBSZ1BHÒT+PBODPPSE
Enseñar y aprender Ciencias sociales, Geografía e Historia en la educación
secundaria#BSDFMPOB*OTUJUVUEF$JÒODJFTEFM&EVDBDJØ6OJWFTJUBU#BSDFMPOB)PSTPSJ
#FOFKBN1JMBSi-BTFMFDDJØOZTFDVFODJBDJØOEFMPTDPOUFOJEPTTPDJBMFTw&O#FOFKBN1JMBSZ1BHÒT+PBODPPSE
op. cit.
%BWJOJ.BSÓB$SJTUJOBMétodos de enseñanza. Didáctica general para maestros y profesores#VFOPT"JSFT
4BOUJMMBOB
%FXFZ+PIOExperiencia y educación.BESJE#JCMJPUFDB/VFWB
%PNÓOHVF[(BSSJEP.BSÓBDPPSE
Didáctica de las Ciencias sociales#BSDFMPOB1FBSTPO1SFOUJDF)BMM
&HHFO1BVMZ,BVDIBL%POBMEEstrategias docentes#VFOPT"JSFT'$&
&JTOFS&MMJPUCognición y currículum#VFOPT"JSFT"NPSSPSUV
'JOPDDIJP4JMWJBEnseñar Ciencias sociales#VFOPT"JSFT5SPRVFM
(BEPUUJ.PBDJSPedagogía de la tierra#VFOPT"JSFT4JHMP99*
(BSEOFS)PXBSELa mente no escolarizada#VFOPT"JSFT1BJEØT
+BDLTPO1IJMJQi&MMVHBSEFMBOBSSBUJWBFOMBFOTF×BO[Bw&O.D&XBO)VOUFSZ&HBO,JFSBODPNQ
La
narrativa en la enseñanza, el aprendizaje y la investigación#VFOPT"JSFT"NPSSPSUV
+BDRVJOPU(FOFWJÒWFLa escuela frente a las pantallas#VFOPT"JSFT"NPSSPSUV
+POBTTFO%BWJEi4VQQPSUJOHDPNNVOJUJFTPGMFBSOFSTXJUIUFDIOPMPHZBWJTJPOGPSJOUFHSBUJOHUFDIOPMPHZXJUI
MFBSOJOHJOTDIPPMTwFOEducational TechnologyKVMJPBHPTUP
-FSOFS%FMJB. Leer y escribir en la escuela: lo real, lo posible y lo necesario.ÏYJDP'POEPEF$VMUVSB&DPOØNJDB
-JUXJO&EJUIEl oficio de enseñar#VFOPT"JSFT1BJEØT
.D&XBO)VOUFSZ&HBO,JFSBODPNQT
La narrativa en la enseñanza, el aprendizaje y la investigación#VFOPT
"JSFT"NPSSPSUV
1FSLJOT%BWJEi-BQFSTPOBNÈTVOBWJTJØOEJTUSJCVJEBEFMQFOTBNJFOUPZFMBQSFOEJ[BKFw&O4BMPNPO(BWSJFM
Cogniciones distribuidas#VFOPT"JSFT"NPSSPSUV
1PSMÈO"SJ[B3BGBFMi-B%JEÈDUJDBEFMBT$JFODJBT6OBEJTDJQMJOBFNFSHFOUFw&OCuadernos de Pedagogía/
#BSDFMPOBFOFSPEF
4DIBOL3PHFSZ$MFBSZ$IFBQCase-based teaching. Engines for education/FX+FSTFZ-BXSFODF&SMCBVN
4DIÚO%POBMELa formación de profesionales reflexivos#BSDFMPOB1BJEØT
4PVUP(PO[ÈMFT9PTF.BOVFM. Didáctica de la Geografía. Problemas sociales y conocimiento del medio#BSDFMPOB
&EJDJPOFT4FSCBM
4QJSP3BOEZPUSPTi$PHOJUJWFGMFYJCJMJUZDPOTUSVDUJWJTNBOEIJQFSUFYUw&O%VGGZZ+POBTTFOFE
Constructivism
and the technology of instruction: a conversation/FX+FSTFZ-BXSFODF&SMCBVN
5PCÓP0NBSi-BPSHBOJ[BDJØOEFMPTDPOUFOJEPTDPODFQUVBMFTZQSPDFEJNFOUBMFTFOMBFOTF×BO[BEFMB(FPHSBGÓB
FMQBQFMEFMPTFKFTFTUSVDUVSBOUFTw1POFODJBQSFTFOUBEBFOFM7***&ODVFOUSPEF(FØHSBGPTEF"NÏSJDB-BUJOB
4BOUJBHPEF$IJMFBMEFNBS[PEF
5SFQBU$SJTUØGPMZ$PNFT1JMBSEl tiempo y el espacio en la didáctica de las ciencias sociales#BSDFMPOB(SBØ
7JMMB"ESJBOBZ;FOPCJ7JWJBOBi-BBDUVBMJ[BDJØOEFMBGPSNBDJØOEFGPSNBEPSFTFO$JFODJBTTPDJBMFT3FGMFYJPOFT
FOUPSOPBMPTPCTUÈDVMPTSFDPOPDJEPTFOVOEJTQPTJUJWPDFOUSBEPFOMBDPOTVMUBZFMBDPNQB×BNJFOUPw&O
Enseñanza de las Ciencias sociales3FWJTUBEFJOWFTUJHBDJØO/#BSDFMPOB
8BTTFSNBOO4FMNBEl estudio de casos como método de enseñanza#VFOPT"JSFT"NPSSPSUV
8FJTTNBOO)JMEBPSH
Didáctica de las ciencias naturales#VFOPT"JSFT1BJEØT
;BCBMB"OUPOJi-PTQSPZFDUPTEFJOWFTUJHBDJØOEFMNFEJP-PTQSPCMFNBTSFBMFTDPNPFKFFTUSVDUVSBEPSEFMPT
QSPDFTPTEFFOTF×BO[BBQSFOEJ[BKFw&OAula de innovación educativa/#BSDFMPOB
32
© Santillana S.A. Prohibida su fotocopia. Ley 11.723
Bibliografía sobre la enseñanza
