UNIVERSIDAD DE VALENCIA FACULTAD DE

Anuncio
U N I V E R S I D A D DE V A L E N C I A
F A C U L T A D DE PS I C OL O GI A
LA T E O R I A DE LA S EM A N T I C A GENERAL DE A . K O R Z Y BS KI
(1985)
Tesis de D o c t o r a d o p r e s en ta da
por Dña. Isabel C a r o Gabalda.
Dir ectora de la Tesis: Prof.
Dra. Dña. E l e n a Ibañez Guerra.
C ur so 1984-85.
UMI Number: U607313
All rights reserved
INFORMATION TO ALL USERS
The quality of this reproduction is dependent upon the quality of the copy submitted.
In the unlikely event that the author did not send a complete manuscript
and there are missing pages, these will be noted. Also, if material had to be removed,
a note will indicate the deletion.
Disscrrlation Püblish<¡ng
UMI U607313
Published by ProQuest LLC 2014. Copyright in the Dissertation held by the Author.
Microform Edition © ProQuest LLC.
All rights reserved. This work is protected against
unauthorized copying underTitle 17, United States Code.
ProQuest LLC
789 East Eisenhower Parkway
P.O. Box 1346
Ann Arbor, MI 48106-1346
UNIVERSIDAD í>£ V A U H C U
FACULl D .?É F lO S O fiA
Y C. C. ; i> ,í* C lO N
B I B LJ.DTEOA
Reg. da fcntraüa »»*
Fecha: f
Signatura
L.
HUeil
___
7~€f9-6J. ...
I N D I C E
INDICE
AGRADECIMIENTOS
INTRODUCCION
(pag.12)
A l f r e d Korzybski: v i d a y obra (pag.13)
La S e m á n t i c a General (pag.15)
Sistemas
ar is to t él ic o s
y
no-aristotélicos:
b r e v e revi sió n (pag.17)
PA R T E
una
I
LO QUE D E C I M O S NO ES
TERRITORIO
EL
OBJETO:
EL
MAPA
NO
ES
EL
H i s t o r i a de este e n u nc i ad o (pag.21)
La iden tif ic aci ón (pag.22)
C o n s e c u e n c i a s de la identificación (pag.26)
E v a l u a c i ó n y ps i c o t e r a p i a (pag.29)
C o n s e c u e n c i a s p o si ti va s
de
la
no
identificación
(pag. 32)
La v i s u a l i z a c i ó n (pag.33)
L os ó r d e n e s de a b s t ra cci ón (pag.35)
R e l a c i o n e s en tre p e n s am ie nt o y lenguaje (pag.39)
D e f i n i c i ó n (pag.39)
L e n g u a j e y pensamiento, o le ng ua je -p ens ami ent o
(pag.41)
El lenguaje en la S e má nt ica General (pag.43)
R e p e r c u s i o n e s ge ne r a l e s de sus pl a n t ea mi en to s (pag.
55)
R e p e r c u s i o n e s de los p l a n t e ami en to s de la S e m á n t i c a
General para la P s i c o l o g í a (pag.59)
L a categori za ci ón : el d i a g n ós ti co (pag.59)
El cambio: la te rapia (pag.ó2)
El r e l a t i v i s m o ci e n t í fi c o (pag.69)
Una
nueva
*e v a l u a c i ó n * : un
nuevo
*significado*
(pag.70)
PARTE II
NU NCA P O D R E M O S CON OCER TO DAS LAS C A R A C T E R I S T I C A S DE
o b j e t o : el mapa no representa todo el territorio
UN
La a b s t r a c c i ó n (pag.73)
Def in ic i ón (pag.73)
El p r o ce so de abstracción (pag.75)
La abs tracción:el co no ci m i e n t o humano (pag.7?)
L o s ni ve les de c o n o ci m ie nt o (pag.85)
I m p o rt an ci a de la abstra cci ón (pag.88)
L a c o n c i e n c i a de abstr acc ió n (pag.8?)
Repercusiones
de
sus
p l a n t e am ie nt os
para
la
P s i c o l o g í a (pag.93)
Un a nu ev a ' e v a l u a c i ó n * : un nuevo ’signific ado *( pag .
102 )
PARTE
III
NO EX I S T E UN OBJ ET O EN TOTAL AISLAMIENTO:
ES A U T O R R E F L E X I V Q
EL
LENG UAJ E
So b r e la estructura,
el
orden
y
las
rela ci one s
(p ag.104)
Lo 'infinito*, y lo 'finito* (pag.108)
'Causa* y 'Efecto* (pag.109)
Repercusiones
de
sus
pl an te am i e n t o s
para
la
P s i c o l o g í a (pag.112)
La c a p a c i d a d de 'enlazar el t i e m p o ’ (pag.114)
El ser hum an o en la Se má nt ic a General (pag.116)
Lo s ó r d e n e s de a bs tr a cc ió n (pag.121)
El or den natural de eva luación (pag.122)
El
dif ere nci al y los órd ene s de a b s t r ac ci ón
(pag.
126)
La m u l t i o r d i n a l i d a d (pag.128)
Ide nti ficación,
vi su al iz ac ió n
y
er ro res
de
a b s t r a c c i ó n (pag.130)
Una
nu e v a
'evaluación':
un
nuevo
'significado'
(pag. 132)
RESULTADOS EXPERIMENTALES
D e s c r i p c i ó n de la m u e s t r a (pag.135)
D i s e ñ o experi me nt al (pag.138)
T i p o s de aná li s is em ple ad o s (pag.146)
An ál i s i s c u a l i t a t i v o s (pag.146)
An ál i s i s c u a n t i t a t i v o s (pag.154)
H i p ó t e s i s y r e s u l t a d o s e x p e r i m e n ta le s (pag.155)
El or den de eval ua ci ón (pag.156)
Di f e r e n c i a s
en tre aciertos
y e r r or es
en
fu nc ió n de ob je to s agradables o de sa g r ad ab le s
(pag.164)
Di fe r e n c i a s
en tr e aciertos
y errores
en
fu nción de los dist int os s e n t i d os (pag.168)
Di f e re n ci as
entre acie rto s
y e r ro re s
por
per ten ece r a un
grupo
dnico
o
a
otro
con
interacción (pag.169)
Di f e r e n c i a en tre fases
por
el
e n t r e n a m i e nt o
n o - a r i s t o t á l i c o (pag.173)
Ca mb ios
s i g ni fi ca t iv os
en t r e
los
distintos
ó r d e n e s (pag.181)
C a m bi os en las respu est as de los c u e s t i o n a r i os
en el Pre test y Postest (pag.186)
C o n c l u s i o n e s de los re sul tad os e x p e r i m e n t a l e s (pag.
188)
L A T E R A P I A EN LA SE M A N T I C A GENERAL
Predicción, ' e v a l u a c i ó n ’, y salud men tal (pag.192)
F in al id ad de la t e r a p i a (pag.193)
M é t o d o s para el ca m b i o (pag.195)
Una
nu ev a
' e v a l u a c i ó n ’: un
nuevo
'significado*
(pag.205)
C O N C L U S I O N E S FI N AL ES
(pag.209)
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS
APE NDICE:
TABLAS
(pag.230)
(pag.220)
A G R A D E C I M I E N T O S
Le deb o a la Prof.
El ena
Nietzsche, y c o r r e s p o n d o con otra,
Ibañez
la
cita
de
é s t a de B. Pascal:
"No d eb o buscar mi dignidad en el espacio,
sino
en el gob ie rno de mi pensamiento. No tendré más
a un q u e posea mundos. Si fuera por
el
espacio,
el u n i v e r s o me ro d e a r l a y se m e
tr a ga rl a
como
un átomo; pero por el p e ns ami ent o yo abraz o
al
m u n d o ”.
G r a c i a s por todo
Es t o y s e g a r a de no
haber
va lor ado
la
ayuda
que
m uc ha s pe rs o n a s me han prestado. Sin
embargo,
retengo
al gu no s nombres: Nacho Caro, Car ol in a Ballestar, Marivi
Monfort, José Manuel Mira,
Concha
Perpiñá,
y
Javier
Sánchez. G r a c i a s a ellos y a las person as que
olieron,
vieron, tocaron, oyeron, y bebieron
con
ganas
y
sin
el 1as.
"Las pala bra s matan el amor,
como matan
c u alq ui er otra
cosa" (Lawrence Durrell. El
Cuar tet o de Alejandría)
A ai s pad res
"¡Sólo como
cre ado res !Lo
que
más
me
ha
costado, y me cue sta
todavía,
es
comprender
que infinitamente más importante
que
lo
que
las cosas
son
es
como
se
llaman,
nombre,
reputación y apariencia, el valor, la me d i d a y
el peso co rr i en te s de una c os a -or iginadas por
lo común
en
un
error
y
una contrariedad,
ech ados en ci m a como
si
fu er a n indumentos
y
abso lu ta me nt e ex tra ños a la esencia, y
aún
a
la e p id er mis
de
las
co sa s
-,todo
esto,
conf or me
era
cr eíd o
y
tr an s m i t i d o
de
generación en
generación,
p a u la ti na me nt e
se
adhirió a la c o s a
y
se
enquistó
en
ella,
quedando al fin co nv er t i d o
en
su
su b s t a n c ia
misma. ¡La a p a r i en ci a or i g i n a r i a te rm in a
casi
siempre por tornarse en esencia, y
obra
como
tal! ¡Loco serla, en verdad, quien creyese que
basta con señalar este or igen y esta e n v o l t u r a
eng a ñ o s a de fic ci ón
para
de s t r u i r
el
mun do
tenido por esencial,
la
llamada
"r e a l i d a d ” !
¡Sólo como cr ea d o r es podemos destruir! Más
no
olvidemos tampoco esto:
¡basta crear
nuevos
nombres, v a l o r a c i o n e s
y
probabilidades
para
crear a la larga nuevas "cosas"!
F. Nietzsche, La G ay a C i e nd ia (p.88).
I N T R O D U C C I O N
/
\
INTRODUCCION
La mayoría
de
las
ve ces
es
difícil
introducir
v e r b a l m e n t e un trabajo. Los mótivos son obvios. En este
c aso en par tic u la r no se trata sól amente de el tema
de
una te sis doctoral, s in o de intentar dar a conocer
una
te or ía p oc o c o n o c i d a en España: LA S E M A N T I C A GEN ERAL de
A. K O R Z Y B S K I .
En ho nor a la verdad, éste no es el tema
original,
es decir el pr im er o de
mi
tesis,
ni
tampoco
aun qu e
quizás e s t é mal decirlo, el segundo. S i e m p r e he
es t a d o
in te re s a d a
en
es t u di a r
la
depresión
(CARO,
I.,
MIRALLES, A, RIPPERE, V, 1983; MIRALLES, A., CARO,
I.,
RIPPERE, 1983), asi que
en
un
principio,
intentamos
d e m o s t r a r la
eficacia
de
algunas
ter ap ia s
con
una
pos ib le
muestra
de
p a ci en te s
depresivos.
Y
digo
posible, po rque d e s pu és de algunos
me s e s
tuvimos
que
llegar a la al egre c o n c l u s i ó n de que en V a l e n c i a "no se
d e p r i m e casi nadie".
Con un
éxito
asi, nos
rendimos
ante
la
evidencia,
y c on ve rt im os la
tesis
en
el
a n á l i s i s t e ó r i c o de los pl an t e a m i e n t o s
básicos
de
la
t e r a p i a de la Depresión. D ad o mi gran
interés
por
lo
cognitivo, y por las t e ra pi as co gn it i v a s en particular,
decidimos
e s t ud ia r
la b r e c h a
que ha b l a
entre
los
planteamientos
t e ór ic os
y
las
aplicaciones
de
las
d e n o m i n a d a s te r a p i a s cognitivas. Y ahi tuve más suerte.
C o m o ya he e x p l i c a d o en o t r o lugar
(CARO,
I.,
1984),
le yendo a A. El lis tomé co n t a c t o
con
la
o b ra
de
A.
Korzybski. De e st a forma, lo que en p r i n c i p i o fue
sólo
un interés por
am pliar
la
teoría de
A.
El lis,
se
c o n v i r t i ó en el tema de mi tesis doctoral.
En mi opinión, e s t a
te or ía
puede
r ep re se nt ar
la
de
muchos
de
los
explicación unitaria
y
cohe re nt e
actual,
pr o b l e m a s que tiene pl a n t e a d o s
la P s i c o l o g í a
sus
p
l
a
n
t
e
a
m i e n t os
V a m o s a ver, por tanto, c u a l e s son
los
re
su
ltados
teó r i c o s
más
destacados,
y
de
sus
puntos
alcanzados
en
uno
ex pe r imentales
12
principales, los d e n om in ado s
ór denes
de
abstracción,
que
representan
la
integración
de
sus
3
premisas
básicas,
y
son
además
la base
de
su
pro gr am a
terapeótico: El E nt re n a m i e n t o NO -A ri stotélico.
Ademas, la ob ra de A. Korzybski, a pesar
de
estar
e s c r i t a en t r e los años 20 y 50, se si gue c i t a n d o en
la
actualidad. Asi en una revisión llevada a
cabo en
el
Social S c i e n c e s C i t ati on Index, entre los años
1966
y
1984 (primera mitad), ve mos que es ci t a d o 12
ve ces
en
el año 66; 11 en el 67; 14 en el 68; 11 en el 69; 20 en
el 70; no recib e ninguna c i t a hasta el año 74: 4; 5 en
el 75; 25 en el 76; 14 en el 77; 19 en el 78; 6
en el
79; 14 en el 80 y 81; 11 en el
82; 21
en
el
83; y
-finalmente, 10 en lo que ha llegado ha st a nos otros
del
año 84 (ver g r á f i co No.l).
Por s u p u e s t o que,
en
este
muchos
punto s
sin
estudiar,
Ko rz ybski es lo s u f i c ie n te me n te
esp e r o poder seguir en un futuro
trabajo,
han
quedado
pues
la o b r a
de
A.
am pl i a para ello.
Pero
con el tema.
A. Korzybski:vida y obra
A. Ko rzybski nació en V ar s o v i a en 1879; se
instaló
en los E s t a d o s Un idos en 1915; publicó su primer libro,
"Manhood of Humanity" en 1921; en 1933 publicó su
obra
capital,
"Science
and
Sanity.
An
In tr oduction
to
N o n - a r i s t o t e l i a n Sy stems
and
General
Se ma nt ic s
; y
mu r i ó en Co nn e c t i c u t en 1950. Alg un os de sus
a r tí cu lo s
se pu bl ic a r o n por el Instituto tras su muerte, por
eso
no debe ex t r a ñ a r al lector las
fe chas
de
alg un os
de
ellos.
D e j a n d o a un lado o t r a s
consideraciones
sobre
su
v i d a (ver CARO, I., 1984) ,
lo más
destacado
es
el
gr a d o de
influencia
que
logró con
sólo
dos
obras
escritas
(las
ya
citadas),
y
un a
breve
serie
de
art iculos.
13
GRAFICO No. 1
CITAS BIBLIOGRAFICAS SOBRE ALFRED KORZYBSKI, DESDE LOS
AÑOS 1966 HASTA 1984
(primera mitad,
en el Social
Sciences Citation Index).
25-
20
-
15-
10
-
5-
0-
66 67 68 69 70 71 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84
al
72
14
L a s p r i n c i p a l e s in fluencias
teóricas
que
rec ib ió
fu ero n (READ, Ch., 1973): Whitehead, Russell, Poincaré,
Einstein, y sobre todo C.J.
Keyser.
E nt re
las
ideas
te óri cas
principales
de
este
último»
estaba
el
pr i n c i p i o de "Fate and Freedom", que cu ri os am en te es el
titulo de uno de los a r t í c u l o s de A. Korzybski.
Hi st ór ic am en te , su t e o r í a pasó por
e t ap as (KORZYBSKI, A., 1948-49):
las
sigui en tes
1.- f o r m u l a c i ó n
de
la
capacidad
de "enlazar
el
t i e m p o ” (" t i m e - b i n d i n g " ), lo que nos
introduce
en la noción de la
es t r uc t u ra
relacional
del
mundo.
2.-
llevó a cabo un aná li si s de
lo
que
hacia
la
ge nte com o " e n l a z a d o ra del tiempo", vi en d o
que
lo m á s per fe c to eran las matemáticas,
pues
al
m a t e m a t i z a r se
hacían
patrones
e s t r uc tu ra le s
que se a p l i c a b a n a proble mas de la vida humana.
El es tu di o de la e s t r u c t u r a
nos
introduce
en
los pr o b l e m a s de relación mun do -l en gu aj e.
3.- finalmente, la c r i s ta l iz ac ió n del mé t o d o fís ico
y
matemático
en
los
ni ve les
co ti di a no s
ps ic ol ó g i c o s
de
evaluación.
Es
decir,
los
ó r d e n e s de abstracción.
La S e m á n t i c a General
La S e m á n t i c a General es la c i en ci a de la eva lua ci ón
y de los va l o r e s (KORZYBSKI, A., 1933, 1937).
P ar a
A.
K o rzy bsk i c u a lq ui e r r ea c c i ó n p s i c ol óg ic a es un prob le ma
de ev al uación. A h o r a bien, evaluar no
ti ene
nada
que
ver con las d e f i n i c i o n e s ve rb al e s de las
palabras.
La
e v a l u a c i ó n implica
por
igual
al
pensamiento,
a
la
em oc ió n y
al
amb ie nt e
(KORZYBSKI,
A.,
1941).
Aquí
r a d i c a r í a la d i f e r e n c i a principal en tre la S e m á n ti ca
y
la S e m á n t i c a General. E s t a ú l t i m a tiene
en
cuenta
lo
15
que o c u r r e en los niv el es que no se pu ed en
tradu cir
a
palabras,
en
donde
e n tr ar ían
la
emoción,
los
sen tim ientos, la intuición, etc., aj e n o s
por
completo
al c a m p o de es tu d io de la Semántica.
A. Kor zybski (1948a), dec idió da rle
el
nom bre
de
S e m á n t i c a General en un intento de
explicar
de
fo r m a
más c o h e r e n t e las r e a c c i o n es humanas. En un
principio,
y co mo
punto
de
partida
t end rí am os
el s i g n i f i c a d o
etimológico, lo que e n c o n t r a m o s en el
diccio na ri o,
de
una
palabra.
Después,
es a
pal abr a
pu ede
re cibir
una s i g n i f i c a c i ó n
especial al
ser
empleada
por
u na
persona. Finalmente, se
prod uci rl a
la e v a l u a c i ó n
de
esa p a l a b r a que incluiría el significado, y t a mb ié n
la
signific aci ón,
pero
inmersas
en
un c o n t e x t o . C om o
vemos, se al ej a de pos tu ra s
estáticas,
tr ad icionales,
sobre el significado, e intenta dar la i m p o r t a n c i a
que
tiene a
la p e r so na como co n s t r u c t o r a de
si gn ificados,
sin s e p a r a r l a de sus reacciones,
ni
de
sus
entornos
n e u r o - 1 i n g u i s t i c o s y neuro-semánticos.
Por tanto, la S e m á n t i c a General, e s t á i n t e r e s a d a en
tres a s p e c t o s del si gn i f i c a d o (JOHNSON, W . , 1946):
1.-*
los
HEC HO S
representan.
no
ver bal es
que
2.-
las E V A L U A C I O N E S que expresan.
3.-
los E F EC T O S que tienen en quien
e s c r i b e y las lee.
las
las
p a la br as
oye,
las
De e s t a forma, lo
que
se
pr opone
es
una
nu eva
m a n e r a de ev aluar y de entender al mundo. D e s d e e v a l u a r
un objeto, ha s t a ev aluar a
la
ciencia
y
a
no s o t r o s
mismos. Su c o n c e p t o de
ev al uación
im plica
un
cambio
h ac ia
una
mentalidad
nueva,
que
repercute
y
se
manifiesta
en
todos
los
á m b it os
humanos.
Las
a p l i c a c i o n e s de su te or ía
han sido
y
son
múltiples.
En el I n st it ut o de S e m á n t i c a
General
(a ct ua lm en te
en
16
B alt imo re) , se
dan
cita
p r o f e s i o n a le s
de
numerosos
campos:
economi stas,
psiquiatras,
políticos,...
y,
c l a r o está, psicólogos. Obviamente, s ól o
t e nd re mo s
en
c u e n t a lo que pueda ser interesante pa ra la Psicología.
L a te or ía de la S e m á n t i c a
General,
es
un
hecho
circular. Cu al q u i e r p unt o de su teoría se repite
y
se
aplica
al
r es to
de
sus
planteamientos.
Pero
el
resultado,
o
la c o n c l u s i ó n
final,
si e m p re
serán
iguales: un nu evo tipo de
evaluación.
Para
llegar
a
ella, lo me jor es partir de sus tres p r emi sa s
básicas,
llamadas por Korzybski No -aristotélicas.
Ca d a
un a
de
e l l a s da titulo a un a p a r t a d o de la tesis, y nos van
a
p e r m i t i r co m p r e n d e r h ast a donde a l c a n z a su co n c e p t o
de
e v a l u a c i ó n y en c o n s e c u e n c i a su te or ía de la
Semántica
General. C om o in tr oducción baste saber que:
1.- el m a p a NO ES el territorio. 0
lo
que
es
lo
mismo, las p a l a b r a s NO SON los o b j e t o s . S e ni ega
el "es" de la identidad.
2.- el m a p a no es T OD O el territorio. O lo
que
lo mismo,
NUNCA
podremos
co n o c e r
todas
carácteristicas
de
un
objeto.
Se
ni ega
totalidad.
es
las
la
3.- el m a p a es AUTO-REFLEXIVO.
Es
decir,
si empre
v a mo s a poder hablar sobre un objeto,
y
so bre
lo que ac ab am o s de decir sobre el objeto, y asi
sucesivamente. El lenguaje es auto-reflexivo.
Sistemas aristotélicos y no-aristotélicos:
revisión .
una
breve
A.
Korzybski
denomina
a
la S e m á n t i c a
General
No- ar is t o t é l i c a , las tres premisas que ac a b a m o s de ver,
van en c o n t r a de las tres leyes aristotélicas:
la
ley
de la identidad, la ley del tercero excluido, y la
ley
de la no -c on tradicción. Es ta s leyes,
extendidas
a
lo
largo de la hi s t o r i a en las a cad em ia s y
en
la calle,
17
han ca l a d o hondo en nosotros, p r od uc ié nd on os una
'forma
de ver el mu n d o absolutista, que nos impide con ocer
su
estructura, y que e x p l i c a la m a y o r í a de
los
pr oblemas
so ci al es o i n di vi du al es , que nos aquejan.
C reo
que
es
interesante,
aun qu e
sólo
sea
brevemente, co no ce r de fo rma comparativa, y
por
medio
del m i s m o Korzy bsk i (1941,
en
la
introd ucc ión
a
la
se g u n d a
edición
de
"Science
and
Sanity"),
los
p la nt e a m i e n t o s má s d e st ac ad os de
ambos
sis te ma s
(ver
Cua dr o N o . 1).
C omo p o d em os apr ec ia r en
el C ua dr o
No.
1,
ambos
si st em as son t o t a l m e n t e opuestos.
El
Ar i s t o t é l i c o
es
absolutista, ríg id o y por supuest o estático. Aj eno
por
c o m p l e t o a la re al ida d exte rna a n o so tr os y
también
a
la interna, que se ma ni f i e s t a n ca mb ia n t e s y
dinámicas,
fáciles de r e p r es en ta r con palabras
y
por
eso
mi sm o
i de nt if ica das con ellas, con
tod as
las
c o n s ec ue nc ia s
neg at iv as que e st o conlleva. A la base de
los
dos
se
e n cu en tr an p l a n t e m i e n t o s ci ent ífi co s distintos, uno
de
al re de do r del 350 an te s de Cristo y el segu ndo del
año
1941 de nu es tr o siglo. La ci en ci a se e x p r e s a
a
través
del
lenguaje,
y
a
éste
le
d amos
un a
det er mi na da
estructura, que
refleja
los
"mitos”,
"falacias",
o
"verdades" que la me n t e
humana
posée
en
una
ép oca
h i s tó ri ca
determinada.
El
lenguaje
y
la
ci en cia
a r i s t o t é l i c a s cu m p l i e r o n
su
función
en
su
momento.
P a r a f r a s e a n d o a V o l t a i r e "eran lo m e j o r en el me jor
de
1os mu n d o s posibles". Pas ad o su
momento
debían
haber
evo luc ionado, y no lo hicieron.
El
sistema
postu lad o
por
la
Semántica
General,
refl ej a
los
ava nces
y
p o st ul ad os c i e n t í f i c o s
de
su
época
(recordemos
las
i nfl uen cia s que re ci bió Korzybski de
científicos
como
A. Einstein). P a r a ver si pueden seguir siendo
vál idos
hoy (1935), se ha he cho este trabajo.
18
CU ADRO N o . 1
C O M P A R A C I O N EN T R E
ARISTOTELICO.
EL
S IS TEM A
LO A R I S T O T E L I C O
ARISTOTELICO
Y
EL
NO
LO N O - A R I S T O T E L I C O
1.-mé tod os su j e t o - p r e d i c a d o
2 . -re la ci o ne s s im ét ri ca s
inadec uad as para u n a
b u en a eva lua ci ón
3 . -o ri ent aci ón e st á ti ca
4 . -tota lid ad e st át ic a
5 . - id en t if i c a c i ó n por
def inición
ó . - a b s o l u t i s m o es t á t ic o
7 . -ol vid o de fact or es
ambientales
8 . -'emoción* e 'intelecto*
9 . -'cuerpo* y 'mente*
10 . - i d e n t i f i c a c i ó n de
valores
11 . - a j us te de los he chos
e m p í r i c o s a patr one s
v er b a l e s
12.- le ng ua j e y hechos
con d i st in ta
estructura
13.- d i f i c u l t a d e s en la
pr ed icc ión
14.- e v a lu ac io ne s
incorr ect as
19
1.-métodos r e la ció nal es
2 . -re la ci on es asi métricas
a d e c u a d a s para una
b u en a ev alu aci ón
3 . -o ri en ta ci ón funcional
4 . -n o- tot ali dad di n ám ic a
5 . -no identificación
empírica
ó. - r e l a t i v i s m o d i n ám ic o
7 . - in tro duc ció n de
fa c to re s am bie nta les
8 . -r ea c c i o ne s semánticas
9 . -i nt e g ra ci ón psicosom.
1 0. - c o n c i e nc ia de
ab st ra cc ió n
1 1. -a juste de patrones
v e r b a l e s a los hechos
e m p í ri co s
1 2.-igualdad de e s t r u c tu ra
entre el lenguaje y
los he ch os
13.-máxi ma posibilidad de
p r ed icc ión
1 4.- ev al ua ci on es
correctas
P A R T E
LO QUE D E C I M O S NO ES EL
OBJETO:
TE R R I T O R I O
I
EL
MAPA
NO
ES
EL
La fi n a l i d a d principal de la S e m á n t i c a
General
es
lograr el m á x i m o de p r e d i c c i ó n (KORZYBSKI,
A.,
1936).
P a r a al ca nzarla, la f o r m a y el
contenido
de
nu es tra s
representaciones
m e nt ale s,
deben
ser
similares.
Es
decir,
de b e m o s
u ti l i z a r
un
lenguaje,
un
m od o de conocer, que se a similar, en la m e d i d a posible,
a aq ue l l o de lo que hablamos, conocemos, etc.
Co rr egi r
nu es tra f o r m a de hablar s i g n i f i c a el e va r
la
pr ec isión
de nu es t r o con oci mie nto . P ar a lograrlo de be mos llevar a
la p r á c t i c a lo que las tres
pr emi sas
No-aristotálicas
af irman:
L O QU E D E C I M O S N O E S EL O B J E T O
NUNCA VAMOS
A
PODER
NOMBRAR
C A R A C T E R I S T I C A S DE U N O B J E T O
TO DA S
LA S
N O E X I S T E U N OB J E T O EN T O T A L AI SL A M I E N T O
Estas
tres
premisas
f u n d a m e n t a l e s de la tesis.
LO QUE D E C I M O S NO ES EL
TERRITORIO
c o n s t i t uy en
los
apart ado s
Co me nc e m o s por la primera.
OBJETO:
EL
MAPA
NO
ES
EL
H i s t o r i a de e s t e e n u n c i a d o
La h i s t o r i a de e s t a pr em is a
está
recogida
en
el
libro de G. B A T ES ON (1976), y c o n s t i t u y e
el
co nt en id o
de una c o n f e r e n c i a que d i ó el 9 de E n e r o de 1970, en el
Inst itu to
de
Semántica
General,
con
motivo
de
la
XIX C o n f e r e n c i a Anual C o n m e m o r a t i v a de Korzybski.
El e n u n c i a d o parece haber su r g i do en
Gr e c i a
y
ha
venid o a p a r e c i e n d o
a
lo
largo
de
la
hi s to ri a
del
p e n s am ie nt o
e u r op eo
en
los
ú l t im os
2 00 0
años.
En
resumen, y si g u i e n d o
a
Bateson,
podemos
es bozar
la
si gui en te e v o lu c i ón del mismo:
21
1.-
los
p i t a g ó r ic os
con
su
interés
por
pregu nt ar por el patrón con el
que
están
hechas las c os as y no por la su st an ci a
de
la que éstas, están hechas.
2.-
los g n ó s t i c o s siguieron a los pitagóricos.
3.-
los
alquimistas
gnósticos.
4.-
la
teorí a
de
Lamarck
con
la
importancia
que dió a la mente.
5.-
las s i g u i e n t e s teorías evoluci on is ta s, que
e x p u l s a r o n los co nc e p t o s de me nt e y patrón
del p e n s a m i e n t o biológico.
6.-
la a p a r i c i ó n
de
la ciberné tic a,
de
la
teoría de los sistemas, y de la teorí a
de
la infor ma ci ón entre otras, ha
permitido,
el e s t u d i o formal de la mente.
siguieron
a
los
gran
7.- finalmente,
el
territorio,
serian
las
"cosas en si". El mapa, la
re pr es e n t a c i ón
del territorio. Este p r o c e s o
m ú l ti pl e
de
represen ta ci ón ,
constituirla
la
mente.
Como vemos, a partir de un
en un c i a d o
tan
si mp le nos in troducimos en el tema de
los
pr oc es os c o g n i t i v o s que t an to interesan
a
la P s i c o l o g í a actual. De e s t e modo,
vemos
que su o b j e t o de e s t u d i o no puede ser sólo
el territorio, o sólo
el
mapa,
sino
la
m u t u a r e l a c i ó n entre ellos,
es
decir
la
MEN TE que c o n s t r u y e m a p a s a partir de
los
territorios.
La Identificación
La
identificación,
o
22
mejor
dicho,
la
no
identificación, es el c o n ce pt o que e s t á a
la base
de
esta
premisa.
La
identificación,
se
de fine
como
"i gu aldad a b s o l u t a en todos los
as pectos"
(KORZYBSKI,
1933). El "todo" la
hace
imposible.
Si
le
quitamos
"absoluta", pierd e
su
significado,
con
lo
cual
la
d e f i n i c i ó n se qu e d a en "igualdad en a l g u n o s
aspectos".
De e s t a forma, y a no te nemos identidad, sino similitud,
e qu iva len cia , etc.
L a id en ti fic ac ió n su pon e tomar a las pala bra s
como
si
fu e r a n
los
objetos,
es
decir
al
mapa
por
el
territorio. Lo que Korzybski (1933), d e n o m i n a
el
"es"
de la identidad. De cir que no d e b em os
identificar
las
p a la br as con los o bj et os a los que é st as
se
refieren,
puede pare cer algo
lógico
a
cu alq uie r
per son a
poco
familiarizada
con
los
pri ncipios
de
la
S e má nt ic a
G e n e r a l < S G ) . Es ob v i o desde el punto de v i s t a
teórico,
pero no de sd e el práctico. Que ra mó sl o o no, la m a y o r í a
de
las
ve ce s
identificamos,
lo
que
nos
produce
c o n s e c u e n c i a s de sa s t r o s a s para n u e st ra salud
mental
y
n u e s t r a e s t a b i l i d a d emocional. Lo v e r e m o s más claro con
un ejemplo. Un día hac ie nd o terapia con
un a
paciente,
é st a me p r e g u n t ó qué q ue rí a
decir
cuando
hablaba de
identificación. Le puse un o de los e j e m p l o s que
da
W.
Johnson, r ef er id o a un est udi o r e a l i za do con
un
g ru po
de s u j e t o s a los que se
les
daba
la
instrucción de
cla va r
un
es ti l e t e
en
los
ojos
de
u na s
personas
r e p r e s e n t a d a s por f o t o g r a f í a s y que e l l o s no
conocían.
Lo que no sa bí an los s u j et o s era que b a r a j a d a entre las
d i s t i n t a s f ot os h ab la un a
pe rt en ec ie nt e
a
su
madre.
To d o s r e a c c i o n a r o n igual. Cuando la fo t o
de
su
madre
a p a r e c i ó se
detuvieron,
negándose
a
se guir
con
el
experi me nt o. Mi p a ci en te al oir la
historia
dijo
que
e l l a no h u b i e r a
sido
capaz,
en
ningún
momento, de
llevar a c ab o la t ar ea e n c o m e n d ad a
a los sujetos, y que
por s u p u e s t o ya e n t e n d í a lo que era la identificación.
Id e n ti fi ca r
es, por
tanto,
r e ac ci on ar
ante
las
p a la br as e s c r i t a s o habladas, de igual m a n e r a a como lo
h ar íam os si es t u v i é r a m o s ante a q u el lo a
lo
que
éstas
p r e s u m i b l e m e n t e se refieren. Y digo ésto, porque lo que
23
hay d et r á s de c a d a palabra, es en
principio
distinto,
y
cambia
de
persona
a
persona.
Los
técnicos
en
publicidad, o
los
poli ticos,
por
poner
un
ej em plo
r ep res ent ati vo, c o n oc en
pe rfe ct a m e nt e
co mo
co ns eg ui r
sus
propósitos
mediante
la
id en ti fic aci ón
que
sus
oy e n t e s o lectores re al i z a n de sus
p a la br as
(COLEMAN,
W. E., 1981).
Esta
diferencia
establecida
e nt re
pa l ab ra s
y
hechos, ent re el m a p a y el territorio, no es
só lam ent e
lógica, s in o que tamb ién
lo
es
est ructural.
Lógica,
porque no pode mos e s c r i b i r con la
palabra
"lápiz",
y
estruc tur al, porque la est ru ct ur a del lenguaje es de un
tipo d i s t i n t o a la del m u n d o de la rea li da d
ex te rn a
a
nosotros. El lenguaje, según 6. BA TE S O N (1976),
es
un
a cú mu lo de nombres,
que
por
lo
general
tienen
una
relació n p u r am en te con ven cio nal
con
los
objetos
que
representan.
La ma gni tud , o la fo r m a de u n a pal abra no
tiene n i ng ún punto de c o m pa r ac ió n con el o bj et o
o
con
el he cho
al
que
se
refiere.
E s tr uc tu ral men te,
los
hechos son inf in it a m en te má s ricos y v a r i a d o s
que
las
palabras.
La
palabra
"guerra"
es
una
sucesión
de
fonemas, p r o n u n c i a d o s de u na m a n e r a determinada, que NO
S O N e q u i p a r a b l e s a la s e r i e de hechos d e s a g r a d a b l e s que
caben d e n t r o de ese rótulo.
Otr o punto
que
explica
la
hipótesis
de
la
no
identificación, se e n c u e n t r a en la e v i d e n c i a histórica,
o si se p re fi er e evolutiva. En el d e s a r r o l l o humano los
hecho s van pri mer o y las palabras
después.
E s ta
idea
f u n d a m e n t a d a en los e s t u d i o s de a l g u n o s psi co li ng ul st as
rusos c o m o Vygotski y Luria,
y
retomada
des pué s
por
a l g un os t e ra pe u t as c o g n i t i v o s (KENDALL,
Ph.,
et
al.,
1983), pa rte del hec ho de que en la e v o l u c i ó n cog ni ti va
del ser
humano,
é st e
pasa
por
distintos
mo d o s
de
co no ce r la realidad. En un principio, se
es ta bl ec e
un
conocimiento
eminentemente
sensorial,
que
sólo
posterior men te,
y
en
un
de sa rr o l l o
normal,
se
ve
in cr em en ta do
y
potenciado
en
gr a do s
distintos
de
24
comple jid ad, por el u s o y el ma ne j o del
lenguaje.
Por
tanto, su po ne r que el ú n i c o m e d io de c o n o c i m i e n t o es el
lingüístico,
es
un
error,
o
mejor
dicho
un
reducci oni smo , p o t e n c i a d o por la c r e e n c i a o la fé ci e g a
en las palabras.
Asi pués, el len guaje nos introduce en otro tipo de
conoci mi en to . L a f i n a l i d a d de la teoría de A. Korzybski
es la integ ra ci ón de lo verbal y de lo no verbal,
como
dos f o r m a s a c t i v a s de conocer, de las c u a l e s d i s p o n e m o s
y d e b e m o s saber c om o emplearlas.
Fi na lmente, si lo que de cimos sobre algo, no es ese
algo, d e b e r e m o s
establecer
un
distanciamiento
y
un
gr a d o d i s t i n t o de c r e d i b i l i d a d en rel ac ió n
a
nuestr as
ve rb a l i z a c i o n e s . ¿Gué p o d e m o s hacer?. Por una parte, no
hablar,
lo
que
es
t o ta lm en te
im posible
dada
la
cap ac id ad li ng üi st i ca humana»
y
además,
inmantenible
por la fu nc ión que tiene
el
lenguaje
en
la e s p ec ie
humanal o hablar y pen sar (como ve r em os m á s
adelante),
co rre cta men te.
Es
decir,
acc edi en do
al
mu n d o
y
r e p r e s e t á n d o l o de la f o r m a adecuada, lo que
supone
la
búsqueda
y
a d ec ua ci ón
de
nuestras
p a la br as
a
los
hechos, pa ra lo cual, lo pri mer o que d e b e m o s
tener
en
cu e n t a es que las p a l a b r a s no son los objetos.
Como y a hemos visto, la base de
la
identif ic ac ió n
la c o n s t i t u y e el " e s - de la identidad.
Este
“es",
se
puede u t i l i z a r de c u a t r o m a n e r a s d i f e r e n t e s (KORZYBSKI,
A, 1933, 1937):
.-el “es" c o m o verbo auxiliar,
por ejemplo, “estoy leyendo".
al
decir
.-el
“es"
emp le ad o
pa ra
poner
de
m a n i f i e s t o la ex is t e n c i a
de
una
cosa,
como por ejemplo, “el e s “ .
Estos
dos
no
p r e s e n t an
gr an de s
problemas,
sin
embargo
los
dos
siguientes
son
falsos,
desde
los
p r e s u p u e s t o s de la SG.
25
.-el "es* predicativo. De
esta
manera,
decir que "la hoja es verde",
no
tiene
ningún sentido, y es in cor rec to d es de el
m o m e n t o en que damos al
ad j e t i v o
o
al
n omb re
c a r ác t er is t ic as
objetivas.
El
color ve rde no "está" en la hoja, es
el
r e s u l t a do final de una
amplia
gama
de
proc eso s que culminan en
la
pe rc ep c i ó n
por parte de nuestro ojo,
de
algo
que
d e n om i n a m o s "verde". En n u e s t r o ca mpo de
trabajo, podemos encontrar gran c a nt id ad
de ejemplos, como "A es c a u s a de
B",
o
"los
re su lt a d os
experimentales
son
c o n c l u y e n t e s en este sentido".
.-el
"es"
de
la
identidad,
que
se
pro duce c u a n d o decimos, por ejemplo, "el
clavel es una f l o r ” . D e b e m o s
p r es ta rl e
u n a aten ci ón especial, y a que co n s t i t u ye
el
más
empleado, mejor
dicho, el peor
empleado, de nt ro de la P s i c o l o g í a . " X
es
un
e s q u i z o f r é n i c o " ,"Y
es
un caso
perdido", o simplemente, "ios r e s u l t ad os
en el
test
Z,
indican
que
W
es un
neurótico”.
C o n v e n d r í a para terminar con este
punto,
realizar
u n a e s p e c i e de resumen de lo ha sta
aquí
expuesto.
La
primera
premisa
no
aristotélica,
indica
que
co n fu nd im os , es decir identificamos, las
pala bra s
con
los objetos. Al ha cerlo
objetivamos,
convirtiendo
en
o b j e t o s u he ch os lo que decimos, y r e a c c i o n a n d o
como si
lo fueran.
E s t a es la c o n s e c u e n c i a
principal,
de la
cual se d e d uc en otras.
C o n s e c u e n c i a s de
Las
la iden ti fi ca ci ón
consecuencias
son
26
to ta lmente
negativas,
incidiendo pr i n c i p a l m e n t e en el campo de los
p r obl em as
mentales:
.-la
consecuencia
principal
de
identificar
palabras y objetos, es el
t ip o
de
e va lua ci ón
que conlleva. Ident if ic ar nos lleva
a
eva lu ar
i n c o r re ct am en te
tanto
nue st ros
he chos
como
nuestras palabras. Deb emo s v a l o r a r
am bas
como
en t i da de s
distintas
pero
relacionadas,
ma n t e n i e n d o e n t r e
ellas
un
tipo
de
vi nc ul o
estructural adecuado. Si el m u n d o es
cambiante
¿por
qué
e n c e r r a r l o en c o n c e p t o s
estáticos?;
si nu estro c o n o c i m i e n t o de él es limitado
¿por
qué lo a b s o l u t i z a m o s m e di an te
palabras?.
Este
tipo
de
evaluación
nos
produce
r ea cc io ne s
se m á n t i c a s inadecuadas.
A.
KORZYBSKI
(1933),
ent ie nd e
por
re acción
semántica
a
"toda
reacción
psico-lógica
de
un
individuo
a
palabras, leng uaj e y otros s í m b o l o s y hechos en
con exión con sus significados, y ls
r ea cci on es
p s i c o - ló gi ca s que se c on vi er te n en si gn if ic ad os
y c o n f i g u r a c i o n e s re la c i ó na l e s en el m o m e n t o en
que una p e r s o n a e m p i e z a a
analizarlas
u
ot ra
cu a l q u i e r a lo hace por ella" (p. 24, 1933). Las
r e ac ci on es s e m á n t i c a s ad ec u a d a s no implican m á s
que la e v a l u a c i ó n c o r r e c t a de
los
hechos
que
viv io s y de las pal ab ra s
que
utilizamos
para
comprenderlos. N o identificar es el ca mi no para
la evalua ci ón correcta.
.-un lenguaje con esa
estructura
a
la
base,
produce en n o s o t r o s una serie de s u p u e s t o s y de
formas
de
evaluar,
que
de te r m i n a n
los
pe nsa mi en to s que podemos tener, y nos dictan la
e st ru c t u r a
de
nu es tr a
per cep ci ón
y
de
la
e x p e ri en ci a (KORZYBSKI, A., 1933;
SNIDER,
J.,
1979/1980).
.-la
pe rs on a
que
identifica,
e s tr uc tu ra
men ta l
rígida
1979/1980? BROUN, P.B, y SMITH,
27
presenta
una
(SNIDER,
J.,
H.D., 1984).
.-esta
rigidez
mental,
que
causa
tantos
p r o bl em as
personales
e
individuales,
nos
proporciona una
"semántica
de
valor
dnico",
do nde A sólo pu ed e ser A. Un tipo e l e m e n t a l i s t a
de ev a l u a c i ó n de
la
realidad, que supone
que
c u b r e todos los as p e ct o s de ella,
lo
cual
es
totalmente
imposible,
aun qu e
este
tipo
de
pe rs on as no lo v e a asi.
.-como c o n s e c u e n c i a se pro duce
la
ignorancia,
el infantilismo, la inmadurez, la
infelicidad,
pero
so bre
todo
etiquetas,
creencias,
etc.
re if i c a d a s innecesarlamente, por m u c h a s de
las
cuales, lo h o m b r e s luchan y m u e r e n
(KORZYBSKI,
A., 1923).
.-la id en ti fi c a c i ó n aparece se gd n A.
KORZYSBKI
(1933),
en
tod os
los
tipos
de
probl ema s
mentales.
Por
ejemplo,
es
la
b as e
de
los
m i e d o s y por t an to también lo es de lo
que
se
ha v e n i d o a llamar "la m a g i a de las
palabras",
o lo que es lo mismo,
del
pensamiento
má g i c o
(CARO,I.,
1985). Este punto ha sido puesto
de
m a n i f i e s t o por ter ap eu ta s
cognitivos
como
A.
BECK
(1976,
1979),
y
A.
EL L I S
(1975),
r e m a r c a n d o la imp or ta nc ia que tiene
dentro
de
1os p r o b l e m a s emocionales, c o m o la de presión
o
la an sie dad (A.P.A.,
1980).
Este
punto
es
importantísimo, y nos
introduce
en
un
nuevo
tipo de c o m p r e n s i ó n de los t r a s t o r n o s
me n ta le s
(y hay que tener en cue nt a que A. Korzybski
lo
di jo ant es de la pr im era mi tad
del
siglo
XX,
c ua nd o adn no
se
hablan
pu e st o
de
moda,
o
a p a r e c i d o , l a s te r a p ia s
ni
los
planteamientos
cognitivos). C o m p r e n s i ó n o e v a l u a c i ó n que deben
al ca nz ar también al terapeuta, al psicólogo. Si
el m e d i o de c o m un i c a c i ó n y
de
t r a ba jo
de
la
Psicología
es
el
lenguaje,
es t e
debe
ser
ev a l u a d o de nuevo. Dada la i m po r t a n c i a de
este
p un to
considero
que
merece
un
t ra ta mi en to
aparte.
28
Ev alu ac ión y p si co te r a p i a
EL SIMBOLISMO.
S I G N O y SIMBOLO, son dos c on cep tos
básicos
para
la c o m p r e n s i ó n del ser humano. El
pr im ero
dentro
del
lenguaje, porque le
pe rm ite
funcionar
como
tal,
al
hacer ac c e s i b l e a n u e s t r a conciencia, pensamiento, etc.
a q u el lo qué en ese m o m e n t o no está
p r es en te
(HORMANN,
H . , 1981). El se gu ndo parque puede ma r ca r la d i fe r e n c i a
en tr e sal ud
mental
y
pr ob le m a s
mentales.
Según
A.
KO RZ YB SK I (1933), el ser humano es una cl ase simbólica,
semántica, siendo de tal
ca li bre
su
im po rta nci a
que
" so lu ci on ar el p r o b l e m a
del simbolismo,
pres up on e
la
sol uc ió n del pr o ble ma de
la
'inteligencia*
y
de
la
e s t r u c t u r a " (p. 78, 1933).
T r a d i c i o n a l m e n t e (HORMANN, H . , 1981), un
SIGNO
se
r e f ie re a algo d i s t i n t o de si mismo.
Posee,
pues,
un
s i g n i f i c a d o y e s t á en
re la ci ó n
con
algo,
a
lo
que
representa. El s ig no es el núcleo del lenguaje, pero el
lenguaje es algo más que un simple c o n j u n t o
de
signos
(HORMANN, H., 1971). P a r a A. Korzybski, el co n c e p t o
de
signo q u e d a inmerso en el de SIMBOLO. Un sí m b o lo es
un
artificio
ex tra or ga ni smi co ,
acerca
del
cual
se
ha
c o n v e n i d o que se r e f i e r e
en
forma
condensada
a
un a
serie de ac ci one s o de he ch o s (RUESCH,
J.,
1964).
Un
sí mbo lo es un signo que re pr e s e n t a algo (KORZYBSKI, A.,
1933). Si no hay nada re la c i o n a d o con él, e n t o n c e s deja
de ser un sím bolo para c o n v e r t i r s e en un si g n o
carente
de todo significado.
Se gún K. PRI BRA M (en GILGEN,
A.,
ed.,
1970),
la
pr od uc c i ón
de
signos
y
símbolos
si g u e
caminos
distintos. Los
sig no s
se
forman al
llevar
a
cabo
e l e c c i o n e s di scr im in at iva s, al actuar so br e los
hechos
para clasificarlos. Lo s s ig no s son, pues,
atributivos.
Los símbolos,
por
su
parte,
se ge ne ran
cuando
se
or g a n i z a n los actos
y
se les
hace
de
es ta
manera
r e l e v a n t e s para
el
mundo
de
los
sentimientos.
Los
29
s í m b o l o s se asig nan de -forma a r b i t r a r i a en
base
a
su
utilidad. Si gu i e n d o con este punto,
considera
que
el
p e n s a m i e n t o es el p r o c e s a m i en to de s í m b o l o s en
signos,
m i e n t r a s que el lenguaje (o el
habla,
manteniendo
la
d i s t i n c i ó n de S a u s s u r e ) , hace
uso
simbólico
de
los
signos, lo que da fle xib il id a d al p r o c e s o lingüístico.
¿Qué supone la dis ti nc ió n entre s í m b o l o y signo
en
rel ación a la prim era p r e m is a no aristoté lic a?.
Es
la
base de nues tro ajuste, de la no id ent ifi cac ión
y
por
tanto, de la eva lua ció n correcta. El m o t i v o e s t á claro.
A h o r a bien, si el hombre u t i l i z a sí m b o lo s y és tos deben
re pr e s e n t a r
algo, ¿cómo
debe
ser
esta
forma
de
re pr e s e n t a c i ó n ?.
En
primer
lugar,
de be mo s
hacer
s i m i l a r es
o
e q u i v a l e n t e s pal ab ras con objetos, sin
identificarlas.
No tomar a los signos com o símbolos, ni
al
contrario.
El p r o b l e m a en la m a y o r í a de los p er so na s que requieren
un tr at a m i e n t o psicológico, e s t r i b a en el us o de signos
como símbolos. Asi, por ejemplo, u n a p e r s o n a con
mi edo
a la muerte, puede reacci ona r ante un rui do
c u al qu ie ra
de nt ro de un avión cómo aviso inequ ívo co
de
que
algo
m alo
va
a
ocurrir.
A p o ya do
en
sus
pr es upu est os
c o g n i t i v o s e va lú a ne ga ti v a m e n t e y m a g n i f i c a los hechos,
s i m b o l i z a n d o de es ta manera, lo que la m a y o r í a
de
las
ve ce s no pasa de ser un sim ple ruido.
Es te ej em pl o sobre un ruido en un avión, nos
puede
servir para entender un a dis tin ci ón importante. Para A.
KO RZY BSK I (1933), de be mos d i f e re nc ia r en tre ruidos,
es
decir, pal ab ra s o sím bo lo s que no
si g n i f i c a n
nada,
y
las palabras, o sím bolos en rel ación a algo. Decir, por
ejemplo, "está l l o v i e n d o -, no
es
mas
que
un
simple
ruido a partir de los pr es up u e s t o s
de
la
SG,
si
en
realidad no está lloviendo. Si un a
persona
afirma
en
c o n t r a de lo que la co mp ro b a c i ó n de la re al ida d ex te rna
nos
permite,
que
está
lloviendo,
aseguraremos
sin
n i n gu na du da que es tá en
un
error
producido
por
la
ignorancia, que le lleva a tomar
c om o
cierto
aq ue llo
que dice, sin interesarse por comprobarlo; o en el peor
30
de los casos, que s u f re algún
t ra st or no
mental
grave
y
que
se
manifiesta
a
través
de
es e
tipo
de
af irmaciones.
De mo s t r a r
la
existencia
de
algo
so bre
lo
que
h ab la mo s o pensamos, es el segundo a s p e c t o que
te nemos
que tener en c u e n t a en re l a ci ó n a
nu es t r a s
fo rm as
de
representación.
La s co sas pueden e x i s t i r lógica y físicamente. Esta
ú l t i m a e s t á c o n e c ta da con
nuestros
sentidos,
con
la
per ce p c i ó n
de
algo
externo
a
nosotros,
con
la
c o m p r o b a c i ó n de a qu el lo que decimos. El
método
de
la
"com pro bación
de
hipótesis",
u ti l i z a d o
por
algunos
t e r a p e u t a s "cognitivos" (p.ej. A. BECK,
1979),
es
un
cl aro
ejemplo
de
lo
que
supone
la
búsqueda
de
atribuciones
má s
realistas
para
las
afirmaciones,
t om ada s como hipótesis, de los pa ci en te s con
pro blemas
emocionales. La f i l o s o f í a que e stá a la b a s e de ello, y
de los p l a n t e am ie nt os c o g n i t i v o s es
la
búsqueda
del
si m b o l i s m o adecuado: lo que existe puede
rep re se nt ar se
con palabras, has ta que
és ta s
no
se
a d ec úe n
a
los
hecho s con vi en e e s p er ar y no evaluar.
Af ir ma r algo que no e xi st e nos trae pr ob le ma s , no
sólo de Indole personal, sino también
colectiva.
¿Qué
h ub ie ra sido de n o s o t r o s si hub ié ra mo s se gu id o c re ye nd o
sin comprobarlo, que la tie rr a no er a redonda?.
El pr ob lem a de la e x i s t e n c i a no
ac a b a
aqui.
Nos
queda la de mo str aci ón de la ex i s t e n c i a
lógica.
Lógica
en el s e n ti do de A. Korzy bsk i, que lo toma a su vez
de
H. Poincaré, s i g ni fi ca que nuestros e n u n c i a d o s no deben
poseer contra dic cio nes . Si
é st o
ocurre,
no
tendrán
ningún significado. No p o d em os decir que "lo
negro
es
blanco". Bueno re a l m e n t e si que po de mos
decirlo,
pero
en ot ros campos, como la p oe sí a o la literatura,
donde
están per mi ti do s este tipo de enunciados. Al fin
y al
cabo,
la
evalu aci ón
de
un
e n u n ci ad o
debe
estar
su p e d i t a d a al co nt e x t o en
donde
ést e
se a
dicho.
En
m u e s t r o caso, no cabe la men or d u d a de que
ne ce sit amo s
31
hablar y en se ña r a hac er lo má s co rrectamente.
Sin
embargo,
en
mi
opinión,
am b o s
tipos
de
e x i s t e n c i a s no pueden tomarse por separado. En
ter ap ia
c u a n d o in te ntamos que
el
paciente
evalúe
mejor
los
he ch os de su vida, y el c o n t e n i d o
de
su
pensamiento,
r e q u e r i m o s de él dos cosas: que hable mejor,
es
decir
que sus a f i r m a c i o n e s sean a d ec ua das (ELLIS,
A.,
1975;
McMULLIN, R.E.,
GILLES,
T.R.,
1981),
lo
cual
pasa
n e c e s a r i a m e n t e por un d es eo de co mp robarlas, de
hablar
d e s p u é s de ver.
L a e v a l u a c i ó n de
la
sintomatologia
del
paciente
re q u i e r e tomar sus v e r b a l i z a c i o n e s c o m o r e f l e j o
de
su
mundo
cognitivo.
Quitarles
todo
proceso
ev al ua t i v o
i na de cu ad o h a c i e n d o que
ju zguen
sus
afirmaciones,
b u s c a n d o si r ep re se nt an al g o ,o no
son
má s
que
meros
e n u n c i a d o s c a r e n t e s de significado, es
decir,
ruidos.
Lo que el t e r a p e u t a debe ca mb iar en
el
paciente,
son
las e v a l u a c i o n e s e r ró ne as que hacen, no
sus
síntomas,
que
en
realidad,
no
son
má s
que
c o n s e c u e n c i as
m a n i f i e s t a s de éstas.
El terapeuta, por su parte, no p ue de es ta r ajeno
a
e s t a b d s q u e d a de la ev al ua c i ó n correcta. Si
emplea
el
lenguaje, y re al m e n t e lo hace, puede c o me t e r los m i s m o s
e r r o r e s que la
pe rs on a
a
la
que
trata
de
ayudar.
E r r o r e s que c o m i e n z a n por las
etiquetas
diagnósticas.
Las
etiquetas
no
son
ma s
que
rótulos,
nunca
e x p l i c a c i o n e s (BATESON, G . , 1976).
Debemos
buscar
su
j u s t i f i c a c i ó n y el ca mpo que abarcan i n d i v id ua lme nt e en
c a d a paciente.
Consecuencias positivas de la no identificación
C r e o que a partir de lo que ya he m o s visto, podemos
d e d u c i r l a s fácilmente. L a
no
i d e n t i fi ca ció n
favorece
el
ajuste,
produciendo
las
reacciones
se m á n t i c a s y
c a m b i o s p s i c o - l ó g i c o s que nos permiten d i f e r en ci ar
las
pal a b r a s de los objetos, y de los hechos.
32
Nos pe rm it e poder llevar a
cabo
una
terapia,
el
"entrenamiento
no
aristotélico",
so bre
el
que
inc id ir em os al -final
de
la
tesis,
ya
que
para
su
c o m p r e n s i ó n n e c e s i t am os conocer las ot r a s dos
prem is as
no ar ist otélicas.
Fi na lme nte , y y a que la SG
es
la
ciencia
de
la
e v a l u a c i ó n nos p e r m i t i r é llevar a la p r á c t i c a lo que se
de du ce de la p r i m e r a p re mi s a no aristotélica.
Este
nue vo
tipo
de
e va lua ció n
es
complejo
y
volveremos
continuamente
sobre
él,
pues
todos
los
a s p e c t o s de la SG, se eng arzan en c om o d e be mo s evaluar.
Por a h o r a b a s t e saber que LA P A L AB RA NO ES EL OBJETO.
Ad e m á s de con oc er e s t a pre mi sa y de aj us tar nuestro
lenguaje a las c o n s e c u e n c i a s que de
el l a
se
deducen,
ex is te o t r o m o d o de e l im in ar la identificación, lo
que
A. Ko rzy bsk i llama VI SUALIZACIQN. E s t a nos introduce en
un m e c a n i s m o al ta me n te beneficioso: "el r e t r a s o
en
la
a c c i ó n ” . Qu é se e n ti en de por V is ua l i z a c i ó n ?
La Visualización
La
visualización
significa
volvernos
ha cia
los
objetos:
ve r l o s
sin
hablar,
re co rd a n d o
al
tomar
c o nt ac to con el objeto, el hecho, o la
situación,
que
"el m a p a no es el t e r r i t o r i o ”.
La
objetivación
y
la
vi su al i z a c i ó n
son
dos
mecan is mo s, el uno p o s i t i v o y el o tr o negativo, que los
seres h u m a o s
no
solemos
diferenciar.
Como
dice
A.
K O RZ YB SK I
(1933),
la
vi su al i z a ci ón
req ui er e
la
e l i m i n a c i ó n d e f i n i t i v a de la ide nt if ic aci ón a través de
la
diferenciación
entre
ob je to s
y
palabras,
que
c o n s t i t u y e la base de la evaluación in co rr e c t a
de
las
s i t u a c i o n e s es tr ucturales.
33
El e n t r e n a m i e n t o en visualización, p e rm i t e eliminar
i n m ed ia ta me nt e la
ob jet ivación.
El
medio
físico,
a
través del cual se m a n i f i e s t a principa lme nte , es el OJO
humano. La razón de e ll o es que el ojo f o r m a parte
del
cerebro
h um an o
y
como
tal
del
sistema
nervioso,
p e r m i t i e n d o u n a ma yor
flexibilidad.
D e s g r a c ia da men te ,
en la o b r a de Korz yb sk i no aparece
ninguna
m e nc ió n
a
cual debe ser el ó r g a n o sensorial que s u b s t i t u y a al ojo
c u a n d o é st e no pu ed a a s u m i r las f u n c i o n e s
que
le
son
propias. A pesar de ello, su teoría se ha llevado a
la
p r á c t i c a p a r a el t r a t a m i e n t o y m e j o r a de
p e rs on as
con
p r o b l e m a f í s i c o s (BERGER, C.C. y ZIL, J., 1980).
Sin embargo, el a l c a n c e
y
el
significado
de
la
vis ua l i z a c i ó n , no
se
limitan
sólamente
al
ojo.
Lo
c o m p r e n d e r e m o s me jo r e s t u d i a n d o el p r o c e s o por el
cual
é st a se produce. La
vi s u a l i z a c i ó n
supone
un
proceso
circular.
En
un
pr ime r
momento,
se
produ cen
’experi en ci as *
i n d i v i d u al es
(emociones,
imágenes,
sentim ie nt os ,
etc.),
en
los
centros
inferiores.
Co nst ituyen, c om o v e r e m o s un
poco
más
adelante,
las
a b s t r a c c i o n e s de ó r d e n e s inferiores. E s t o s c e n tr os sólo
pueden a c c ed er a a q u e l l o que se
p ue da
r e p r e s e nt ar
de
f o r m a concreta. Lo que se
ha
hecho
concreto
en
los
ór de ne s inferiores, p a s a d es pué s a los s u p e r i o r e s y
al
co nt rario. Las teorías, los c on ce pt os
más
abstractos,
deben
ser
concretizados
de
nuevo
en
los
ó r d en es
inferiores,
para
ser
devueltos
de
nu e v o
a
los
superiores,
cerrando
de
es t a
manera,
el
pr oceso
c i rc ul ar del c o n o c i m i e n t o humano.
La v i s u a l i z a c i ó n nos introduce
en
otro
mecanismo
igual de ben eficioso: el r et ra s o en
la
acción.
Este
m e c a n i s m o pone en m a r c h a el
funcionamiento
ideal
del
cor tex humano, a l c a n z a d o tras largos a ñ o s de evolución.
R et r a s a r la acc ión s up on e poner un
a lt o
entre
la
e n t r a d a de la in for mac ió n y
la
s al id a
de
la misma,
entre el e s t i m u l o y la respuesta, en tre u n a idea y
una
acción. E st e
p r i n ci pi o
niega,
por
tanto,
cual qu ie r
co nc ep c i ó n e s t í m u l o - r e s p u e s t a del lenguaj e (HORMANN, H.
34
1981). Y
yo
añadiría,
además,
que
niega
cualquier
c o n c e p c i ó n de es te tipo ref eri da al ser humano.
Segón J. BRON OWS KI (1967), este r e t r a s o ha
re s u l t a d o y ha tra ido co mo consecuencia:
sido el
. - la
s ep ar a c i ó n
progresiva
de
la
emo cional del con te ni d o del mensaje.
ca rg a
.- la po si bi li d ad de
ir
ha c i a
d e la nt e
y
a
hacia
a trá s
en
el
tiempo.
Pr ol o n g a r s e
o
"e sta ble cer
co nst ancia"
segdn
H.
HO RMANN
(1981).
•- la p o s ib il i da d de
c o n v i r t i e n d o l o en un
int er nalizar el lenguaje,
instr um en to de reflexión.
.- poder analizar, sintetizar,
r e c o ns tr ui r
a
p a r t i r de las partes. Tra ba ja r con aqu el lo que
no e x i s t e t o d a v í a y darle luz.
Como
podemos
ver,
no
es
lo m i s m o
hablar
que
v i s u a l i z a r o c o n oc er un ob je t o
a
tr av és
de
nuestros
sentidos.
Esta
distinción
nos
introduce
en
los
d e n o m i n a d o s ó r d e n e s de abstracción .
L o s ó r d e n e s de a b s t r a c c i ó n
A) L o s n i v e l e s
no
traducibles
a
palabras.
Nos
e n c o n t r a m o s aqui con lo
que
A.
K O RZ YB SK I
(1933)
ha
denominado
el
primer
nivel
objetal,
que
no
puede
tr ad u c i r s e
a
palabras,
porque
cualquier
c os a
que
d i ga mos en es te nivel, no podrá ser j a m á s ese algo.
Su
p r i m e r a p r e m i s a no a r i s t o t é l i c a ap a r e c e de nuevo.
De n t r o de este nivel tiene c a b i d a
todo,
salvo
lo
verbal. C o m p r e n d á m o s l o me jor con un e j e m p l o (KORZYBSKI,
A., 1933). Si q u er em o s hacer que al g u i e n d e s c i e n d a
del
mu n d o de las pal ab ra s al mu n d o no
verbal,
le
podemos
35
pedir que d e f i n a un o b j e t o cualquiera, por ejemplo,
el
tan s o c o r r i d o lápiz. D e s p u é s de d e c i r n o s que tiene
tal
y cual forma, color, etc., y que s ir ve
para
escribir,
le i n si st im os un poco
más
y
le
pedimos
que
defina
ahora, las pa l a b r a s e m p l e a d a s en su p r i m e r a definición.
Lo normal es que, sin a p e t e c e r l e s m u c h o
lo
vu elven
a
hacer. A con ti nu ac ió n, se le pide de nuevo, que
d e f i na
las p a l a b r a s que
acaba
de
decir.
El
ju e g o
termina
c u a n d o se a g o t a la p a c i e n c i a o la c o m p r e n s i ó n por parte
de n u e s t r a "victima". P e r o el final su e l e ser
similar.
N u e s t r a amigo, su el e d e c i r .'bueno, un lápiz es
"eso"!.
S e ñ a l a n d o al o b j e t o por definir. Es a señal, que c o n d u c e
i n e v i t a b l e m e n t e a la vi sualización, pone de
manifiesto
un tipo de contacto, o de conocimiento, con
el
objeto
que sólo
es
factible
mediante
el
silencio
y
la
o b s e r v a c i ó n en los n i v e l e s no verbales.
E s t e silencio, c u y a ú n i c a v í a de
comunicación
con
los demás, se r e a l i z a a tr av és de es a se ña lización,
es
uno de los punto s p r i n c i p a l e s
en
los
que
incide
el
e n t r e n a m i e n t o en los p r i n c i p i o s de la SG (KORZYBSKI, A.
1937).
Va m o s a d e t e n e r n o s un poco más en e s t e nivel porque
los
niveles
verbales
e n t ra rá n en la ú l t i m a parte
de
la tesis.
Un a vez
que
lo
h e m o s definido,
conviene
saber
po r que A. Ko rz ybski lo llama objet ivo. L o
objetivo
es
todo a q u e l l o que se p ue de c o n c re ti za r en c i e r t a medida,
y no ca b e la me no r duda, que la
vi si ón
de
un
ob jeto
como un lápiz lo es. I nt ro du ci r este
nivel,
hace
que
d e s a p a r e z c a la d i s t i n c i ó n tradicional e n t r e lo o b j et iv o
y lo s u b j e t i v o (KORZYBSKI, A., 1941). E s t a
distinción,
diferencia,
además,
a
la SG
de
la
semántica
tr ad icional, ya que é s t a
no toma
en
cuenta
lo
que
ocu r r e en los n i v e l e s no tr ad u c i bl es
a
palabras,
asi
como los t é r m i n o s no d e f i n i b l e s que a p a r e c e n
en
estos
n i v el es y que son s e n c i l l a m e n t e "a qu ellos
que
sabemos
lo que son pero no p o d e m o s definirlos" (KORZYBSKI,
A.,
1933, pp. 21).
36
Los p r o c e s o s que a p a re ce n en este nivel
son
todos
aquel los que -forman pa r t e de la e x p e r i e n c i a más
Intima
del
ser
humano:
La s
imágenes,
los
motivos,
las
intenciones,
deseos,
emociones,
sensaciones,
etc.
Pr o v o c a n en no so tr os un tipo de co mp r e n s i ó n
to ta lm e n t e
d i s t i n t a a la que nos perm ite el lenguaje.
B)
Los
niveles traducibles a
palabras.
Como
lógico son los verbales. S ól o tienen s e n t i d o
si
es tán
correctamente
enlazados
con
los
anteriores,
no
verbales. Por ejemplo, dec ir
"tengo
un
lápiz
en
la
m a n o ” , c u a n d o de ver dad é s t o es cierto.
El primer nivel verbal, y seg und o
de
abstracción,
es el del etiquetado,
le
sigue
la
descripción,
las
inferencias, etc.
Niveles
que,
como
ya
he
dicho,
ve r em os en o t r o apartado,
pero
que
sin
e m b ar go
nos
sirven p ar a rem ar ca r las di fe re n c ia s
ya
vistas
en t r e
p al ab ra s y objetos, y e mp ez ar a es t a b l e c er el papel que
le c o r r e s p o n d e al len gu aj e en nue st ra vida.
P a r a te rm ina r con e st e punto, y an t e s
de
hablar de las r e l a c i o n e s entre p e n s a m i e n t o y
c o n v e n d r í a hacer un pequefío resdmen de lo
ya
(ver F i g u r a No.l).
pasar
a
lenguaje,
ex p u e s t o
En la f i g u r a No. 1 se puede ap reciar un
nivel
del
cual no h ab l am o s h ab la do todavía, es el
nivel
de
los
hechos, científicos. A. Kor zybski lo llama
asi,
porque
sólo pue de co n o c e r s e m e d i a n t e
lá ciencia.
Representa
toda la se r i e de p r o c e s o s ext er no s e internos
que
nos
cap a c i t a n p a r a o b s er va r cu al q u i e r
hecho:
la
luz,
el
f u n c i o n a m i e n t o de
nuestros
órg an os
se ns oriales,
las
a g r u p a c i o n e s de átomos, etc.
A c o n t i n u a c i ó n a p a r e c e un órden ya conocido,
aquel
que no es tra du ci b le a palabras.
En
n u e st ro
ejemplo,
s eri a tomar con ta ct o visual y táctil con el
lápiz
que
m a n t e n e m o s en n u e s t ra mano.
37
es
FI GU R A N o . 1
NI V E LE S DE A B S T R A C C IO N
HECHO C I E NT IF IC O
I
I
'
PRIMER NIVEL O B J ET AL
SEGUNDO NIVEL OBJETAL;
38
~
ETIQUETADO
El s i g u i e n t e es
el, o
los, n i v e l e s
verbales.
El
e t iq ue t a d o : " es Un lápiz", dicho asi p ar a
ent endernos,
au nque s i g u i e n d o la p r i me ra pr em is a
deberíamos
decir,
"es al go a lo que yo llamo l á p i z ” .
V a m o s a qu eda rn os en este nivel,
y
no
in tr oducir
ot ros que no estén de bi da me nt e jus ti ficados, y pasar al
s ig u i e n t e punto: las relac ion es en tr e el p e ns a m i e n t o
y
el lenguaje.
R e l a c i o n e s en t r e pe ns am ie nt o y leng uaj e
Quizás
uno
de
los
p ro bl ema s
principales,
que
su b y ac e a la teoría de la SG,
es el de las
r e la ci on es
en t re p e n s a m i e n t o y lenguaje.
Si lo que d e c im os
no
es
el objeto,
es
evi dente
que ambos
de ben
tener
una
im po rt an ci a
distinta,
pero
que
los
mantiene
relacionados.
El primer punto que de be mos resolver, incluso an tes
de ver la p o s tu ra de la SG respecto al p e n s a mi en to y al
lenguaje, es que e n te nd em os por ca da un o de ellos.
Definición
El L E N G U A J E para A. KORZYBSKI (1949), es un a
fo r m a
de represent aci ón, entre las muc ha s posibles, del m u n d o
que
nos
rodea.
Toma
este
término
de
"forma
de
repre sen tac ión ", de las matemáticas, pu es lo
considera
má s correcto, general, y con m a y or es implicaciones.
D e b e r í a m o s disti ngu ir entre lenguaje y
habla,
asi
como ent re p en sa mi en to como proceso e ideas y
acciones
como resultado. El lenguaje (SCHAFF, A., 1967),
es
el
s i s t e m a de reg las g r am at ic al es y de s i g n i f i c a d o que
se
han o b t e n i d o por abstracción, a
partir
del
v e rd ad er o
39
pr o c e s o
lingüístico.
Es
un
s i s te ma
organizado
de
símbolos, c u y a f i na li da d principal es
la
c o mu ni c a c i ó n
humana. El leng ua je es u n
s is te ma
mediante
el
cual,
determinados
significados
están
subordinados
a
sus
p o r t a d o r e s m a t e r i a l e s específicos, es decir, los gr up os
vocales. Por HABLA, e n ti e nd e SCHAFF (1967), el
proceso
c o n c r e t o de c o m u n i c a c i ó n de los h o m br es
por
medio
de
vocablos. Es decir, el lenguaje se ri a
el
sistema,
la
est ructura, m i e n t r a s que el ha bla se r i a el r e su lt ad o de
poner en m a r c h a
ese
sistema.
El
habla
es
externa,
m i e n t r a s que el lenguaje es interno. E s t e ú l t i m a
punto
es el v i n c u l o n e c e s a r i o y lógico, p ar a e n l a z a r lenguaje
y pensamiento. Pe ro no a de la nt emo s a co nte ci mi ent os .
El P E N S A M I E N T O c om o proceso, no c o m o resultado,
es
v a l g a la redundancia, un proceso c e rebral
activo,
que
se puede p a te nt iz a r en imágenes, ideas
o
cogniciones.
No hay un control activo, claro, por parte del
sujeto,
si lo
hubiera
seria
más
bien
el
razonamiento.
El
p e n s a m i e n t o es en definitiva, n u e s tr a
mente
puesta
a
trabajar. D a d a
esta
definición,
cualquier
ac ti vidad
r e a l i z a d a por un animal, podría c o n f u n d i r s e con un acto
de pensamiento. E st o no es asi
de
ni ng ún
modo.
Como
dice A. S C H A F F (1967), c u al qu ier animal con
un
cierto
g r a d o de inteligencia, puede o r i e n t a r s e en el mundo, lo
que no imp li ca n e c e s a r i a m e n t e que piense.
Para
pensar
necesitamos
del
lenguaje,
y
éste
es
un
pr oceso
n e t a m e n t e humano. Lo s an i m a l e s no
piensan,
porque
no
pueden ha cer uso del lenguaje, tal y c o m o
lo
hace
el
ser humano. L o s a n i m a l e s
pueden
vi vir
en
el
primer
nivel
ob jetal
(KORZYBSKI,
A . , 1933).
P e ro
les
está
vedado, en p r i n c i p i o el paso a los n i v e l e s verbales.
El
pe ns ar
puede
ser
según
Schaf f
(1967),
la
o r i e n t a c i ó n del ser h u m a n o
en
el
mundo,
un
reflejo
su b j e t i v o de
la
r e a li da d
objetiva,
la
so lución
de
problemas,
etc.,
p er o
sin
n i n gu na
duda,
tiene
un
cará ct er conceptual, que se lo da el lenguaje
me d i a n t e
los símbolos.
40
Finalm ent e, si el p en sa m ie nt o es un p r oc es o activo,
debe f u n c i o n a r m ed i a n t e unos c o m p o n e n t e s que, en c i e r t a
m e d i d a lo representen. E st os
componentes
los
aporta,
prin ci pa lm en te , el lenguaje.
Lenguaje y pensamiento, o lenguaje-pensamiento
El lenguaje es pensamiento, y
el
p e n s a m i en to es
lenguaje. El lenguaje es la e xp re si ón del
pensamiento,
no p o d e m o s por tanto hablar de uno sin tener en
cuenta
al otro (WHITE, W. A . ,
1926). El
pensamiento
es el
pr o c e s o que hace posible que esa f o r m a de
comunicación
que es el lenguaje actué.
Convendría
diferenciar, en este
momento,
el
pensamiento
verbal
del
no
verbal.
El
pensamiento
a b s t r a c t o es
si empre
verbal
(SCHAFF,
A.,
1973),
y
necesita, por tanto, del lenguaje,
que
le
aporta
su
ca r á c t e r a b s t r a c t o y conceptual.
En
cuanto
al
p e n sa m ie nt o no
verbal,
este se
ma ni fi es ta , fu nd am entalmente, a través
de
imágenes
y
visualizaciones
que
pr oceden
de
la
etapa
pre
lingüistica
de
la
o r i e n t ac ió n
animal
en
el
mundo
(SCHAFF,
A.,
1967).
A n t e ce de
filogénica
y
o n t o g é n i c a m e n t e a la ap ar i c i ó n del lenguaje
(VIGQTSKI,
L. S . , 1962). Este tipo de p e n s a m i e n t o
es
fundamental
d e n t r o del s i s t e m a de la SG. P a r a A. K O R Z Y B S K I (1951a),
g r a c i a s al pr oc eso
c ir cul ar
del
pensamiento
humano,
d e b e m o s "pensar" sin palabras, lo
que
nos
permitirla
d e s c u b r i r a s p e c t o s nuevas y
otro
tipo
de
relaciones
ent re los he c h o s
y
objetos,
den tr o
de
los
niv ele s
silenc io so s,
es
decir,
a q ue ll os
que
no
se
pu ed en
tr aducir
a
palabras.
De
e st a
forma
formularemos
r e s u l t a d o s teór ic os importantes, al
intentar
alcanza r
la s i m i l i t u d estructural en tre los n i v e l e s
verbales
y
los no verbales.
A h o r a bien, para que este p e n s a m i e n t o no verbal
se
p ue da
llevar
a
la
práctica,
afirma
A.
KO RZYBSKI
41
(1951a), n e c e s i t a m o s de las teorías, de los
conceptos.
Aqui res id e la imp ortancia del e t i q u e t a d o
que
ve re mo s
más adelante.
S u p o n e r un mo ni sm o entre
pensamiento
y
lenguaje,
no qui er e decir
que
deban
inde ntificarse,
sino
que
están separados, pero son, a la vez,
i n te rd ep en di en te s
(SCHAFF, A., 1967, 1973). Uno, el
lenguaje,
se r í a
la
base, los in gr edi ent es
necesarios,
pa r a
que
pudiera
pon ers e en m a r c h a el pensamiento.
Finalmente
lenguaj e:
(SCHAFF,
A.,
1967),
uni r
pe ns am ie nt o
y
.- no
supone
que
el
pensamiento
no
pueda
ex is ti r sin lenguaje. Ahi e s t á el
pe ns a m ie nt o
no verbal, con toda su importancia, so bre todo
d e n t r o de la SG.
. - no podemos pensar, tal
y
c o mo
en te nd e mo s
por pensar, con
ayuda
de
imágenes.
Podemos
visualizar
imágenes,
pero
convertirlas
en
c o n c e p t a s requier e del lenguaje.
El
lenguaje
e s ne ces ari o para la r e a l iz ac iú n de
cua lquier
op e r a c i ó n mental, m e d i a n a m e n t e compleja, y por
supuesto
para
la
co m u n i c a c i ó n
de
sus
resultados.
. - el lenguaje no sigue al
pen samiento,
m a s bien, éste se sirve de él.
sino
se pueden poseer c o n c e p t o s claros,
sin
la
m e d i a c i ó n del pen sa mi en to hablado, sobre
todo
sin nombres.
deb em os
disti ngu ir
el
p e n s am ie nto
conceptual, de otras for ma s de expresión, como
la
co mpo sic ión
artística,
las
matemáticas,
etc. Aun asi és tas dis ponen de un
sistema
de
s í m b o l o s que han sur gido del len gu aje hablado.
Además, el artista, el mat emático,
ref le xi on a
42
so bre su obra, la valora,
n e c e s i t a del lenguaje.
y
este
*feed-back"
la
existencia
de
muchos
lenguajes,
no
su p o n e un p e n s a m i e n t o ún ico
e
inmutable.
El
pr o c e s o
de
pensar
se
encardinará
en
cad a
c u l t u r a con su lenguaje. A p r e n d e r
una
lengua
i mp li ca pensar en ella.
El
leng uaj e en
la SG
La p o s t u r a de
A.
KORZ YBS KI
está
bie n
clara,
a
partir de lo que a c a b a m o s de ver. No
obstante
po demos
d e t e n e r n o s un poco
en
sus
planteamientos
sobre
el
lenguaje. An te s de seg uir
adelante,
convendría
hacer
u n a aclaración, lo que le importa r e al me nt e a la SG, es
el mal us o del lenguaje, el
control
que
és te
ejerce
so bre nu es t r a s percepciones, o sobre n u e s t r a vi sión del
mundo. Lo
que
le
interes a
a
la
SG
(HORMANN,
H.,
197 1) ,es la persona, que ide ntifica la
estructura
del
lenguaje con la de la realidad.
Por es te motivo, A.
Korzybski no
se
de ti en e en
ningún m o m e n t o a est ud ia r c óm o se fo rm a el lenguaje, ni
cuá le s son los fa ct o r e s que
lo
con stituyen,
etc.
Es
decir, no e s t u d i a lo
que
tr a d i c i o n a l m e n t e
ha
venido
sie ndo el ca m p o en do n d e se m o v ía n
otras
disciplinas,
co mo pue den ser la
Gramática
o
la
Lingüística,
que
tienen al lenguaje c o m o co nt en id o de estudio. A
la
SG
sólo le in te res a el ser hum ano que vi ve en rel ac ió n, co n
todos sus pro bl em as
y
la
fo rm a de
resolverlos. Su
te orí a c o m b i n a pues, lo académico: la m a n i f e s t a c i ó n y
j u s t i f i c a c i ó n de unos p r in ci pi os t eó ri co s básicos, y lo
práctico: la puesta a p ru eb a
y
la
aplicación
de
su
teoría. P e r o va ya mo s ya con el tema.
A)- R E L A C I O N HEC HOS -PALABRAS.
Encontramos
de
nuevo
en
es te
punto
la
distinción
ent re
los
niveles
no
verbales
y
los
verbales. Los hec hos y los
ob je to s
corresponderian
a
los primeros, m i e n t r a s que las
palabras,
lógicamente,
pe r t en e c e r l a n a los segundos.
Un
he cho
co mo
ya
hemos
visto
es
difícil
de
reconocer, por tanto a q u e l l o
que
reconocemos
de
él,
será el o b j e t o (KORZYBSKI, A., 1923, 1933). Un hecho es
n e c e s a r i a m e n t e incompleto, cambia, es
personal,
y su
ut i li da d d e p e n d e del g r a d o en que los
demás
están de
a c u e r d o con el hecho que a ti te inte re sa (JOHNSON, W . ,
1946). ¿Por qué?:
no
tene mo s
má s
re med io
que
postular
el
c o n o c i m i e n t o limitado
de
los
hechos,
ya
que
n u e s t r o c o n o c i m i e n t o también lo es. Q u e d a
fu era
de nu e st ro ca m p o el acceder a toda una serie
de
procesos,
que
pueden
ir
de s d e
no
ver
las
pa rt í c u l a s
que
com pon en
los
ra y o s
de
sol,
pa sa nd o por la necesidad de ro de ar
una
montaña
p a r a ver el otro lado, hasta el he cho
cotid ian o
y co r r i e n t e de con oce r el m e n s a j e que nos llega,
p er o no poder saber cuales son las
intenciones,
o
lo
que
e st á
pe ns and o
en
es e
m o m en to el
hablante. A c e pt ar
es ta
característica
de
los
he ch os
tira
por
tierra
los
dogmatismos,
la
ri gi de z de los planteamientos. Si "el m a p a no es
todo el t e r r i t o r i o " , algo que da
al
mar ge n
que
nos impide de fen der pl an t e a m i e n t o s únicos.
.- decir que los hechos cambian, no quiere decir
en ningún m o m e n t o que lo hacen de f o r m a tal
que
es
imposible
rec onocer
cierto
orden
en
el
mundo. Aunque a ve ces lo parece, el m u n d o no
es
caótico. Sup oner que los hechos cambian,
quiere
d eci r
que
se
manifiestan
ligeramente
d i f e r e n t e s c a d a vez
que
aparecen.
La s
fru tas
44
maduran, el ti em p o
pasa
y
los
ni ños
crecen.
S up one r que los hechos son ca mb iantes, nos lleva
a a f i rm ar que c a d a hecho es único.
.- un he cho es
algo
personal,
porqu e
es
una
ob se rva ció n, y
ésta
evidentemente
tiene
ese
carácter. S u p o n e r l o individual lo hace de
nuevo
incompleto. L a capa ci da d h u m a n a
de
con ocer
es
limitada, d i g am os que "no pode mo s ver a
la
vez
tod as las p a r te s de un a montaña". Si los
he ch os
cambian, ta mbién lo hace el ser hum an o
que
los
vive.
. - un he cho es útil, o seguro, en la m e d i d a
en
que ot ra s personas, están
de
acuerdo
contigo.
Con e st a c a r á c t e r i s t i c a de los hechos, se
e vi ta
cualquier
tendencia
h ac ia
pl a n t e a m i en to s
sol ipsista s, t o ta l me nt e c o n t r a r i o s a la SG,
que
aun
afirmando
rotundamente,
lo
pr ivado
de
n u e s t r a s percepciones, les
pone
un
freno.
El
s o l i p s i m o ce s a r á cu an d o nos de mos cuenta, que el
ú n i c o vi nc u l o po sible entre los n i v e l e s verbal es
y los no verbales, se en c u e n t r a en la
similitud
de
estructura,
expresada
en
t é rm in os
de
relaciones, lo cual c o ns t it uy e
la
b as e
de
su
sistema
no
aristotélico
(KORZYBSKI,
A.,
1950*51). Lo
d e s ea b le
es
lo
correcto,
y
lo
c o r r e c t o es a qu e l l o que m e d i a n t e la c o m p r o b a c i ó n
afirmamos. Es igual como
lo
hagamos.
En
este
c a s o si pe r c i b i m o s un hecho, por ejemplo, que la
flor que v e m o s
es
de
color
verde,
tend re mo s
razó n cua n d o a l g u n a s personas vean lo m i s m o
que
nosotros. A h o r a bien, este a c u e r d o social
tiene
dos
puntos
importantes.
Por
una
parte,
el
ac ue r d o de be
venir
de
p e r s on as
cualificadas.
V o l v i e n d o a n u e st r o ejemplo, si la flor no es de
color verde, s i n o roja, c u a l q u i e r pe rs ona que no
t e n g a ningún p ro b l e m a en la vista,
ni
tenga
alu ci na ci on es ,
cu a n d o
la v e a
afirmará
que
e s t a m o s e q u i v o c a d o s , y t e nd re mo s que co n c l u i r que
s u f r i m o s al g u n a en f e r m e d a d en la vista, como
el
daltonismo. Si la persona no ve bien, su op inión
no
ten drá
ningú n
valor,
y
podremos
seguir
m a n t e n i e n d o n u e s t r a opinión
hasta
que
alguien
c u a l i f i c a d o lo haga por nosotras. Finalmente, el
acuerdo
de p e n d e
en
gran
medida
de
las
condiciones
en
las
que
se
hagan
las
ob ser vac ion es. No es lo mi sm o
ver
la
flor
de
lejos o con p o c a luz, como t a m po co es
lo m i s m o
af i r m a r
que
un al im ent o
está
co nt a m i n a d o
v i é n d o l o a si m p l e vista, o con
un mi croscopio.
Nuestra
pe rc e p c i ó n
co r r e ct a
de la
realidad
de pe nd e
en
gran
me d i d a de
las
condiciones
f a v o r a b l e s en que és ta se lleve a cabo.
Q ue d a claro, por tanto, lo que es un
hecho,
ah o r a
bien que o cu rr e con las palabras. Un a
palabra
es
un a
e t i q u e t a a s i g n a d a a un
obj eto
(KORZYBSKI,
A.,
1923,
1933). E t i q u e t a s que se emp le an
como
generalizaciones
verbales, d e f i n i c i o n e s v e r ba le s
y
ficciones
verbales
(KORZYBSKI, A., 1941). L a uti lidad de las pa la bra s
nos
vi en e d a d a por su c on e x i ó n con los objetos,
cu an d o
no
ex i s t e
esta
conexión,
no
si g n i f i c a n
nada.
Lo
verdaderamente
impor ta nt e
es
la
vida,
y
ésta
se
d e s a r r o l l a en los n i v e l e s no t r a d u c i b l e s a palabras. En
pa l ab ra s del propio KO RZ Y BS KI (1948b,p.
45):
"talking
is t a l k i n g only, and living is go in g on on
the
silent
levels”.
D e n t r o de la SG. no se suelen de fi ni r las palabras.
En la noció n de d e f i n i c i ó n (KORZYBSKI, A., 1951b),
hay
implíc it os dos aspectos:
.- un a limitación, pue sto que las
palabras
al no ser los o b j et os no los def in en
en
su totalidad.
.- un 'significado* o 'evaluación', que
lo
a p o r t a la pe rsona que habla,
y
que
en
f u nc ió n de
sus
experiencias
y
de
su
c o n o c i m i e n t o imprime u n a intención a sus
46
palabras.
Además, hay otro
problema,
fr uto
también
de
la
herencia
aristotélica
y
que
se
refiere
a
las
definiciones
por
intensión
y
por
extensión.
La
INT EN SI ON es un té rmino técnico,
que
r e pr e s e n t a
las
definiciones
aristotélicas
por
las
p r op ie dad es
(KORZYBSKI,
A.,
1937).
Definir
a lg o
por
intensión
s up on e
ut il i z a r
un a
característica,
que
puede
pe rt e n e c e r
por
igual
a
otros
grupos
por
definir,
e s t a b l e c i e n d o re la c i o n e s
en tre
conceptos
(KORZYBSKI,
A., 1933).
El
enfoque
tradicional
de
f o rm ac ió n
de
c o n c e p t o s es un buen e j e m p l o de este tipo de m e n t al id ad
(SMITH, E.E. y MEDIN, D. L . , 1981).
Por su parte, d e f ini r algo por E X T E N S I O N nos da
la
r e la ci ón o la s u m a de sus elementos.
Es
de finir
algo
s e ñ a l a n d o los in div i du os (KORZYBSKI, A., 1937). P e r mi te
co no ce r m e j o r la realidad,
pues
se
ba s a n
en
hechos
se ñ a l a d o s
y
por
t an to
apar ec en
sólo
cuando
in s p e c c i o n a m o s
lo
ya
existente.
La s
auté nt ica s
d e f i n i c i o n e s por e xt e n s i ó n
son
no
verbales:
señalar
objetos,
mostrarlos.
La s
de
los
libros
son
i nt e n s i o n a l e s y verbales. Es tas sólo son titiles
cuando
están b a s a d a s en los n i v e l e s no v e r b a l e s de abstracción.
De ahi la im po rta nci a de encon tra r
la
rel ac ió n
entre
a mbo s niveles. Las d e f i n i c i o n e s por e x t e n s i ó n nu nca
se
dan *a priori", como
lo
hacen
las
definiciones
por
intensión
(KORZYBSKI,
A.,
1933).
La s
pr i me ra s
son
típ icas
de
la
filosofía,
las
s e gu n d a s
de
las
mat emá tic as. Un buen e j e m p l o de estas tlltimas s er la
el
e n f oq ue de los e j e m p l a r e s (SMITH, E.E. y
MEDIN,
D.L.,
1981).
Lo
verdaderamente
paradójico,
aunque
comp ren sib le, es que no ten emos más r e m ed io que emplear
las palabras, pa ra r e f e r i r n o s a lo no verbal. De ahi se
ded uce la im po rta nci a que da la SG, al us o c o rr ec to del
lenguaje.
La SG
utiliza
métodos
ext ens ionales,
no
define
nada, y en todo caso lo que hace es de s c r i b i r términos.
Las p a la br as no pueden de fi ni rs e ma s que con
otras,
y
47
é st as a su vez con otras, tenien do en c u e n t a además, el
' s i g n i f i c a d o ’ que el hablante
les
da,
y
además,
la
ev a l u a c i ó n y el 'significado* que el oy e n t e les aporta.
L a s i t ua c ió n
es
tan
complicada,
que
lo
me jor
que
po d em os hacer es situar e x t e n s i o n a l m e n t e lo que de ci mo s
pues só lo asi, es tar emo s en el ca mi no que nos pe rm it ir á
la c o m u n i c a c i ó n a d e c ua da a través del lenguaje.
A h o r a bien, ¿ en
qué
cons ist e
el
tr ata mie nto
ext en si on al que da
Korzybski
al
lenguaje?.
Este
se
r e a li za
mediante
los
llamados
"d ispositivos
ex t e n s i o n a l e s " , que son los "Indices", las "cadenas
de
Índices", las "fechas", el " e t c . ” ,
las
" c o m i l l a s ”, y
los "guiones". Ve amó sl o s uno a uno.
L O S D I S P O S I T I V O S EXTENSIONALES.
Lo s DI S P O S I T I V O S EX TENSIONALES, se di viden
en
dos grupos. Por u n a pa rt e , t e n e m o s
lo s" di sp os it iv os
de
trabajo"
("working
d e v i c e s ” ),
que a g r up an
a
los
Indices, las fechas, y el
etc.
Los o t r o s
se
llaman
"dispositivos
de
seguridad"
("safety
devices"),
y
agru pa n a las co m i l l as
y
al
guión.
Para
hablar
de
ellos, nos
ceñiremos
b á s i c a m e nt e
a
la
obra
de
W.
J O H N S O N (1946), y la del
propio
A. KOR ZY BS KI
(1933,
1937, 1941, 1951a).
Di s p o s i t i v o s de trabajo".
a)- los índices
nos
per mi te n
ca mbiar
de
un
nombre
genérico, a o tr o propio. Nos impiden g e n e r a l i z a r y
por
tanto, el d e j a r n o s llevar
por
ella,
concretizando
y
c o m p r e n d i e n d o me jor el ob je t o
sobre el
cual estemos
h a b l a n d o o pensando. Por ejemplo, decir "el lápiz sirve
para escribir", no s i g n i f i c a
nada,
a
menos
que,
el
lápiz sub 1 (visualizar el 1 debajo de la palabra), nos
p e r m i t a r e a l m e n t e escribir. P o d em os de ci r "odio
a
los
animales", pero es t a fr ase nos da po c a información.
No
48
e x p r e s a si es a todos o sólo a al gun as especies,
o
si
ese o d i o se di ri ge sólo co n t r a
el
p er ro
del
vecino.
Curi osa men te, e m p le a mo s estos Indices en casi todo: los
j u g a d o r e s de un eq ui p o de baloncesto, las calles,
p er o
no
los
utilizamos
para
hablar
de
las
personas,
e s p e c i a l m e n t e de el las respecto
a
nosotros.
Asi,
si
al guien de
a lg un a
d e t e rm i na da
región
española,
nos
j ue g a u n a m a l a pasada, g en er al iz am os
y
afi rm am os
que
"todos
los
de
ese
si ti o
son
unos
sinvergüenzas”.
Ev id en tem ent e, s i n v e rg üe nz as hay en to do s
los
sitios,
pero é s t o s se con ocen por sus obras, y no por la de uno
sólo. Es c om o un viejo silogismo:
- Juan es un sinvergüenza.
- Juan es español.
Luego
- todos los es pa ño le s son u no s sinvergüenzas.
I n d iv id ua li za r
nues tra s
afirmaciones,
n u es tr as
pa l ab ra s v a c o n t r a los dogmatismos,
los
es tereotipos,
el racismo, etc. Y además, po sib il ita el
conocimiento.
Creo, realmente, que éste es el
momento
y
el
lugar,
pa r a citar un b e l l o ejemplo, mejor
expresado
que
los
mios,
que nos da U m b er to Eco en su libro "El No mb re
de
la Rosa". Dice G u i l l e r m o de B a s k e r v i l l e a A d s o de Melk:
"De m o d o que me e n c o n t r a b a a m i t a d de
camino
en t r e la a pr eh en si ón del c o n c e p t o de ca ba ll o
y el c o n o c i m i e n t o de un c a b a l l o
individual.
Y, de todas
maneras,
lo
que
conocía
del
c a b a l l o universal pr ocedía de la huella, que
e ra singular.
Po dr í a
decir
que
en
aquel
m o m e n t o es ta b a preso en tr e
la
singularidad
de la hu el la y mi ignorancia,
que
ado pt ab a
la
forma
ba s t a n t e
diáfana
de
una
idea
universal.
Si
ves
algo
de
lejos,
sin
c o m p r e n d e r de qué se trata,
te
contentarás
con d e f i n i r l a como un c u e r p o extenso. C u a n d o
estés
to da ví a
un
poco
más
cerca,
lo
d e f i n i r á s como un animal, a u n q u e t o d av ía
no
se pa s si se trata de
un
caballo
o
de
un
49
asno. Si te sig ues acercando,
po drás
decir
que es un caballo, aunque aiin no se pas si se
t ra ta de B r u n e l l o o de Favello. Por
óltimo,
sólo c u a n d o es té s a
la
distancia
ad ec uad a
ve r á s que es B r u nel lo (o bien,
ese
cab allo
y no otro, c u a l q u i e r a que se a el nombre
que
q u i er as darle). Este
será
el
co no ci m i e n t o
pleno, la intuición de lo sing ul ar ." (p.38).
Las c a d e n a s de
Indices
nos
ay ud an
a
introducir
factores
am bi entales,
condiciones
d is ti nt as
y
s i t u a c i o n e s diversas. En
lugar de decir
"Juan
es
un
s i n v e r g ü e n z a ” , d e b e r í a m o s decir, por ejemplo, "Juan
se
ha c o m p o r t a d o como si f u e r a un sinvergüenza, al hacerme
ésto en e s t a situación".
b)-las
fechas
nos
p e rm it en
manejar
las
reali dad es
dinámicas,
con
medios
estáticos.
Vivimos
en
una
realid ad cambiante, la cual tenemos que r e p r es en tar
lo
me j o r p o s i b l e a tr av és de
nu estro lenguaje.
Con las
fechas, e x t e n s i o n a l i z a m o s documentos,
cartas,
libros,
etc. D e b e m o s u t i l i z a r l a s en personas:
el Juan
que
se
ha p o r t a d o mal con n o s o t r o s
hoy
pu ede
po rtarse
bien
mañana, o
incluso
peor,
con
lo que
la
ra bia
que
se n t i m o s a h o r a no es nada c o m p ar ab le
con
la
del día
siguiente; en opiniones: lo que
digo
ah o r a
en
1985,
en mi te sis doctoral, p ue do no fi r m a r l o
d e n t ro
de
10
años < ¡espero!); en s i t u a c i o n e s y co ndiciones: el dolor
de c a b e z a que tengo hoy, no tiene nada que ver
con
el
que pued o tener la s e m a n a que viene,
etc.
La s
fe ch as
nos ayuda n a r e co rd ar que todas la c o s a s cambian.
c)-el e t c é t e r a nos p e r m i t e darnos c u e n t a
de
que nos
d e j a m o s m u c h o s f a c t o r e s si empre por conocer, etc. Es el
ref lejo
má s
c la ro
de
la
segunda
premisa
no
aristotélica. D e b e m o s c o l oc ar si empre el etc. de t rá s de
cu al q u i e r afirmación, ma ni fe stación, etc. que
hagamos.
Evident em en te , la ag i l i d a d de nuestro
lenguaje,
sobre
todo del escrito, nos
impide
utilizarlo
tal
y
como
deberíamos. P er o e v i d e n t e m e n t e hay que tenerlo, por
lo
50
m e n o s en la mente. Vi vi r lo que s i g n i f i c a poner etc.
todo en los ni ve le s no tr ad uc ib le s a palabras.
.-
a
" D i s p os it i vo s de seguridad".
a) -las c o m i l l a s nos imiden usar té rmi nos el em en ta l i s t a s
y m e t a fl si co s. A. Korz yb sk i u t i l i z a b a un tipo
especial
de en tr ec o m i l l a d o , que el lector de e s t a s lineas
ha b r á
v is to y a <’ ). Con e l l a
Korzybski
pretende
ma r c a r
un
'significado* especial para palabras que se em plean
de
o t r a manera, en o t r o s co nt e x to s o teorías.
Se
emplean
en pa la b r a s c om o 'mente*, 'emociones',
'inteligencia*,
'espacio*,
'tiempo*,
etc.
Sobre
el
e le me nt al is mo
ha b l a r e m o s m a s adelante, por
eso
conviene
d e te ne rn os
aqui.
b)-el gu ió n e n t r e palabras, también p e r m i t e el
deseado
no e l em en ta li sm o. Une ling üí st ic am ent e el c o mp l e j o real
empírico, i n t e r - r e l a c i o n a d o del mundo. No c ab e por ello
hablar de 'espacio* y 'tiempo', sino que
en
su
lugar
d e b em os e m p l e a r 'espacio-tiempo'. En la SG, se
utiliza
el
té r m i n o
*p s i c o - l o g i a * , para
e v i t ar
se pa ra ci on es
irreales en t r e 'cuerpo' y 'alma', etc.
Como
h em os
po di d o
ob servar en
es t e
punto,
a
Korzybski, no le int er es a de fo rma especial el hecho de
si la p e r s o n a ha bla mal o bien desde el pu nto de
vi st a
gramatical. L a SG, no
es la Gramática, ni la Lógica, ni
la S e m á n t i c a (SCHAFF,
A., 1973; CARO, I.,
1984).
Lo
que v e r d a d e r a m e n t e importa, es si
lo
que
la
persona
dice
puede
adecuarse
a
la e s t r u c t u r a
cambiante,
subjetiva,
etc.
de
la
realidad.
Lo s
dispositivos
e x t e n s i o n a l e s se e m p l e a n
para
ello
(veremos
su
uso
terapéutico, en el a p a r t a d o dedi ca do a las a p l i c a c i o n e s
pr ác t i c a s de la S G ) .
51
B)- E S T R U C T U R A DEL L EN GUA JE Y E S T R U C T U R A DEL MUNDO.
H e m o s di ch o h as ta la saciedad,
que
la
estructura
del le nguaje debe ser similar a
la
del
mundo,
ah o r a
bien, pero qué es lo
que
nos
int eresa
realm ent e
de
ambas es tr uc tu ra s. S ó l am en t e tres puntos: a)el grado de
d i f e r en ci ac ió n»
b )l a
v ar ia ci ón
o
la
e x te ns ió n
del
cambio; y c ) l a relación entre las partes, es decir,
la
o r g a n i z a c i ó n (JOHNSON, W . , 1946).
a)-
la diferenciación.
Un hecho, c o m o ya hemos v is to ocurr e sólo un a vez,
por
con si gu ie nt e, dos co sas n un ca
son
iguales
y
ni ng una
per ma n e c e s i e m p r e igual. A d i f e r e n c i a de la opi ni ón
de
al g u n o s (ORNAN QUINE, W.V., 1968), e st e punto está bien
cl a r o y no c r e a n i n g u na confusión. Por
tanto,
podemos
afirmar, que
la
estructura
de
la
realid ad
muestra
práctica me nt e, un gr ado infinito de diferen ci ac ió n.
En re l a c i ó n a este punto, no
tenemos
más
remedio
que r e c o n o c e r que la
estructura
del
lenguaje
no
se
c o r r e s p o n d e a la del mundo. Hay m u c h a s m á s co sas en
el
mundo
pa r a
hablar
so bre
ellas,
que
p a la br as
disponibles.
Cu a n d o
hablamos,
por
ejemplo,
de
'personalidad*, de b e m o s co ncretar de n t r o de que e s c u e l a
lo hacemos, en
r e f er e n c i a
a
qué,
etc.
T e n em os
un a
pa l a b r a pa r a m u c h a s posibilidades. La s d i f i c u l t a d e s
en
la c o m un ic ac ió n, que ésto acarrea, se pu eden
solventar
e m p l e a n d o los d i s p o s i t i v o s e x t e n s i o n a l e s que
ya
he mos
visto. Además, é st os nos van a permitir
luchar
co n tr a
la e s t r u c t u r a dual, o
a
lo
sumo
trial,
de
nue st ro
lenguaje. La s cosas, los hechos, la re a l i d a d
no
puede
ve rse
en
t é rm in os
de
bl a n c o
o
negro.
P os ée
un a
estructura
altamente
diferenciada,
e
imposible
de
a p r e h e n d e r en su totalidad. Quizás, se a é s t e uno de los
m o t i v o s que j u s t i f i c a a c t ua lm ent e el a v a n ce científico.
5?
b) - la variabilidad.
Ha y u n a d i f e r e n c i a con re specto a la tasa de ca mbio
que el lenguaje y la realidad tienen. La realidad es un
proceso, y
en
comparación
a
ella,
el
lenguaje
es
estático. El m u n d o c a m b i a má s rápido que
el
lenguaje.
Por eso, es por lo
que
no
tenemos
más
rem ed io
que
ge n e r a l i z a r los s i g n i f i c a d o s de las palabras,
pues
es
la d n i c a
forma
de
poder
hacer
paralelas
ambas
estructuras. Pero é s t o no debe ser
asi.
Las
palabras
están
ahi,
y
no
v al e
la
pena
cr ear
otras,
con
e x t e n s i o n a l i z a r su us o y por
tanto
sus
significados,
tenemos bastante.
c)-
la organización.
El tipo de lenguaje que e m pl eam os
im pl ic a
que
la
realidad e s t á c o m p u e s t a de cosas que po se en cualidades.
Decir que "Juan es un
s i n v e r g ü e n z a ” , es
suponer
ese
at r i b u t o c o m o
algo
esencial de
él. De sg ra ci ad am en te ,
este
tipo
de
estructura
lingüistica,
no
puede
re flejar las c o m p l e j a s r el ac ion es *e s p a c i o - t e m p o r a l e s ’,
que se dan en tre los hechos, y que son las
dni ca s
que
nos pe rmi ten explica rlo s. Re la ci o ne s en las cuales,
el
vinc ulo e n t r e el o b s e r v a d o r y
el
observado,
en
un
m o m e n t o y en un c o n t e x t o determinado, nos dan la
cl ave
de porque d e c i m o s que Juan es un sinvergüenza.
De bemos
dejar de hablar en t é r m i n o s atributivos, intensionales,
de tipos <KORZYBSKI, A., 1948b ),
y
pasar
a
empleartér min os flexibles, extensio nal es , de grado.
O -
T R A N S M I S I O N DE L LENGUAJE.
El lenguaje, d a d a la capa ci da d h u m a n a de en lazar
tiempo (KORZYBSKI,
A.,
1921),
se
hereda.
Segdn
SCHAFF (1967), h e r e d a m o s
la c a p a c i d a d
de
hablar,
ap r e n d e m o s el lenguaje
socialmente.
El
c o n te ni do
este lenguaje, es
el
fruto
ac u m u l a d o
de
si gl os
e x p e r i e n c i a s y de "sabiduría".
57
el
A.
y
de
de
Esta
he re n c i a
nos
f a ci li ta
las
c o sa s
y
nos
perjudica, al m i s m o tiempo. Nos las f a c i l i t a porque
no
te nemos que de sa r r o l l a r es a capacidad
de
la
nada.
Y
supone, además, un a gran e co n o m í a de
esfuerzo.
Y
nos
perjudica
por que
nos
es
difícil,
g u ar da r
cie rta
d i s t a n c i a fr e n t e a lo que hemos
aprendido,
y
ob tener
asi, la s u f i c i e n t e perspectiva, como
para
cambiar
lo
que
nos
perjudica.
Heredamos,
en tre
o tr as
cosas,
s i s t e m a s de c r e e n c i a s (KORZYBSKI, A., 1933; ELLIS,
A.,
1980), que sesgan n u e s t r a percepción del mundo, y
como
consec ue nc ia , nos cr ean prob lem as de ajuste. Heredamos,
posturas, valores, actitudes, etc. que
guian
nuestras
acciones, la m a y o r í a de las veces, si se me permite
la
palabra, de fo r m a inconsciente. La SG qu iere
que
cada
ser hum an o se imponga sobre la tiranía que el
lenguaje
puede
ej er ce r
sob re
él.
Que
haga
consciente
la
e s t r u c t u r a de
su
lenguaje,
que
la
controle,
y
la
ajuste a la rea lidad ca m b i a n t e
y múltiple.
D i sti nt os
r e su lt ad os exp eri m en ta l es , han d e m o s t r a d o
lo
efectivo
que puede ser ca mb i ar la c on d u c t a humana, c a m b i a n d o
el
ha bl a p r i v a d a del individuo, es
decir
lo
que
pie nsa
(CATANIA, A . C h ., et al. 1982).
D)-
IM P O R T A N C I A DE L LENGUAJE:
todas
las
(KORZYBSKI,
RESUMEN.
a)- El lenguaje es tan
impo rt an te
porque
instituciones
hu manas d e p e n d e n
de
él
A., 1933).
b)- El lenguaje tiene un a
f u nc ió n
úni ca
que es la de la co mu nicación. Su mal empleo,
re percute
en el hablante, en el oyente, y en el proceso.
pe r ci bi mo s
c)- El lenguaje
la realidad.
influye en el m o d o en
d)- El lenguaje es el
hu mano má s gen er al iz ad o.
54
modo
de
que
expr esi ón
e)- El
c o m p o rt am ie nt o.
sup o n e
igual,
lenguaje
influye
f)- El lenguaje, a
pesar
normalmente, no es la
realidad.
las pa l a b r a s NO SON los objetos.
g)- El lenguaje se hereda,
e r r o r e s estru ctu ra les .
en
de
0
y
nuestro
lo que
lo que
con él
se
es
sus
R e p e r c u s i o n e s G e n e r a l e s de sus P l a n t e a m i e n t o s
L a c o n s e c u e n c i a más inmediata y m á s c l a r a es la
de
una nu e v a vis ió n del
ser
humano.
Para
A.
KORZYBSKI
(1933),
la
p e r so na
es
un
ORGANISMO
QUE
F U N C IO NA
COMO UN TODO. Lo que p o s t u l a A. Korzybski,
es
que
ha
llegado ya el m o m e n t o de desechar fa ls o s e l e m e n t a l i s m o s
que no se a j u s t a n en ni ngdn m om en to a la e s t r u c t u r a
de
la realidad, y má s en c o n c r e t o a la del
funcionamiento
del organismo. No p o d e m o s conceptual izar a
la
'mente'
separada
del
'cuerpo'.
El
hombre
VIVE
'mental*
y
'físicamente'. Lo tí p i c o es poner como ejemplo,
a
las
e n f e r m e d a d e s psicoso má ti ca s, pero, realmente,
no
hace
fa l t a ir tan lejos. B a s t a con
observarnos
un
poco
a
nos o t r o s m i s m o s para comprenderlo. N o s o t r o s c o n oc em os a
través de n u e s t r o s sentidos,
de
lo
“c o r p o r a l ■,
y
a
través del cerebro, de la 'mente', de lo “ intelectual*.
Si nos d am os un golpe, no tamos el dolor
físico,
y
el
“dolor
mental"!
la
rabia.
Nuestra
experiencia
cotidiana, nos d e m u e s t r a constantemente, que pr oc es a m o s
aquello
que
recibimos
desde
fu e r a
y
a q u el lo
que
emitimos, en d i s t i n t o s niveles, que
nos
permiten,
en
una s i t u a c i ó n normal, u n a relación y un c o n o c i m i e n t o lo
más c o m p l e t o s posibles. E s t o implica:
55
1.- una c on ce p c i ó n dis ti nt a del pr op io
su jeto
que conoce. Que se puede
hacer
extensiva
a:
2.- un a c o n c e p c i ó n dis ti nt a de
los demás.
3.- una co n c e p c i ó n
di s t i n t a
del
re la ció n
en t r e
personas,
y
p e r s o n a s y el ambiente.
proceso
en tre
Y a:
de
las
Ló gi camente, lo que se lee entre es ta s
lineas, es
la t e n d e n c i a ha ci a lo cognitivo, t o t a l m en te c o n f i g u r a d a
de nt ro de la P s i c o l o g í a actual, y a t od os
los
niveles
(MILLER,G, et al., 1960; MAHQNEY, M . , 1976; IBAÑEZ, E . ,
1984; SEOANE, J., 1984).
Por tanto, p o d em os
hablar,
del
conocimiento
sin
m e d i a c i ó n de lo verbal, es decir, del que
se
lleva
a
ca bo en los n i v e l e s no
verbales.
Del
co n o c i m i e n t o
a
partir de lo verbal, de lo más abstracto. Y finalmente,
de la integ ra ci ón de los dos
a s pe ct os
anteriores:
el
c o n o c i m i e n t o hu ma no e s acción.
a) C O N O C I M I E N T O NO VERBAL.
P e r s o n a l m e n t e pi en s o que no hay nada que nos impida
d e n o m i n a r c o n oc im ie nt o, a lo que n u e s t r o s se n t i d o s
nos
aportan.
En
este
nivel
se
configuran
imágenes,
y
p r o c e s o s que son
im p o r t a n t í s i mo s
p ar a
el
de sar rol lo
poste ri or del c o n o c i m i e n t o <MILLER, G. ,et al., 1960).
b) C O N O C I M I E N T O VERBAL.
N e c e s i t a m o s tr as l a d a r a ór denes
superiores,
lo.
p r o c e s a d o en los inferiores. Lo verbal, el lenguaje, es
quién nos da la e s t r u c t u r a y el contenido, es t o es, las
palabras, p ar a hacerlo.
c) EL C O N O C I M I E N T O ES ACCION.
Lo han d ic ho MILLER, G . , GALANTER, E . , y
PRIBRAM,
K. (1960), y LINDSAY, P . , y NORMAN,
D.
(1975),
entre
otros. P er o lo puede decir también,
cualquier
pe rs on a
56
con
un
mínimo
de
comprensión
de
sus
pro ce so s
intelectuales.
Nosotros
siempre
estamos
-formando
Planes, e s t a b l e c i e n d o A c c i o n e s que nos pe r m i t e n
comer,
descansar,
no
pasar
frío,
o
e s c r i b ir
un a
tesis
doctoral.
Para
ello
ne ce si tam os
uti li za r
las
p o s i b i l i d a d e s que n u e s t r o or ga n i sm o nos proporciona,
y
actuar en consecu enc ia. P la nte ar m e t a s y alcanzarlas.
Ha llegado pues la h o r a de integrar al ser human o y
a sus productos. E st a
integración,
se
puede
lograr,
pr im ero
estableciendo
el
ob jeto
de
estudio,
y
en
se g un do lugar b u s c a n d o los
pasos
necesarios
de
este
p r o ce so que es el hombre. Sólo
asi
p o dr e m o s
realizar
una
auténtica
Psicología
del
Conocimiento
Humano
(Seoane, 1983).
El c a m p o de e s t u d i o ha de ser, -fundamentalmente, la
mente. C o m o ya dijo C.B. Jo yn so n en
1975,
"lo
mental
e s t á vo lv iendo". No o b s t a n t e c o n v e n d r í a de-finir lo
que
sup on e la m e n t e en e s t a concepción. Tomo a la
Jmente*,
en el s e n t i d o que le d a G. BAT ES ON (1976). *Mente* p a r a
él, es a l g o individual, pero que no
pu ed e
loc alizarse
sólo en el pr op io cuerpo, sino que es la
re lación
que
se e s t a b l e c e c o n s t a n t e m e n t e en tre
las
p e rs on as
y
su
ambiente. C o m o dice Ko rz ybski, "no e x i s t e un o b j e t o
en
total ai sl amiento".
U n a de las p r i n c i p a l e s
v e nt aj as
del
conocimiento
c o r r e c t o es la de poder predecir. A la SG
le
interes a
que el ser hum a n o logre p r ed ic ci on e s lo
má s
a j us ta da s
p o s ib le a lo que
se
mani-fiesta
en
la
realidad.
Si
c o n o ce mo s erróne am en te ,
pr ed ec i r e m o s
mal,
y
por
lo
tanto, su f r i r e m o s "shocks" e mo ci on a l e s (KORZYBSKI,
A.,
1933).
La p r e d i c c i ó n
representa
el
conocimiento
de
lo
e x p lí ci to y de lo implícito. Lo
explícito
es
lo
que
aparece
ante
nuestros
ojos,
ya
sea
en
fo r m a
de
lenguaje, c o m o
de
c o m p o r tam ie nto , n u e s t r o
o
de
los
demás. Por el contrario, lo implícito, es lo que
q ue da
57
en nosotros, en n u e s t r a me nte y en la de los demás y no
se
ma ni fi est a.
N u e st r as
intenciones,
planes,
compre ns ió n, etc., es decir, lo
pr opio
del
nivel
no
t r a d u c i b l e a palabras.
La ú n i c a
vi a
para
poder
predecir,
cons ist e
en
intentar d e s c u b r i r la relación entre ambos. Evaluar
lo
e x p l í c i t o de fo r m a no rígida, ni absolutista,
poniendo
en m a r c h a los
dispositivos
ex tensionales,
r e t r as an do
nu e st ra
ac c i ó n
y
esperando
sin
lanzar
mu chas
expectativas.
Es u n a t e nt ac ió n intentar de scubrir cual pod ría ser
el or d e n de este proceso. Gr acias a la SG, puedo
decir
que:
1.- u n a
p e r so n a
se
"enfrenta*
a
X
si tu ac ión en el sentido m á s amplio).
2.- e s t a p er son a procesa
(una
lo que vive en X.
3.- este p r o c e s a m i en to se lleva a cab o por
la
mente, pue st a en acción. P r i m e r o
hay
una
perc ep ci ón sensorial s i m ú l t a n e a m e n t e a una
evaluación. Y en se gundo
lugar,
se
hace
u na nueva ev al uación de lo vivido, pero al
da rl e un tr amiento intelectual.
4.-
la p e rs on a se pone en
un plan,
gui ad a
por
motivos.
acción:
de sar rol la
sus
intenciones
y
5.- finalmente, el su jet o e v a l ú a el
resultado
de
su
acción:
categoriza
lo
que
ha
obtenido; extrae una co ns ecuencia;
ca m bi a
lo que sea necesario;
y
evalúa
todo
de
nuevo.
R e p e r c u s i o n e s de
los p l a n t e a m i e n t o s de
la SG
para
la
P s i c o l o 9 la
Lo que
pro pon e
la
SG,
es
un a
nu ev a
fo rma
de
evaluación.
Ev al ua ci ón
que
es tá
basada
en
la
no
ide nt if ic ac ió n
y
que
debe
e x t e n d er se
a
todos
los
aspectos
de
la
vida
humana.
En
r e lac ió n
a
la
Psicología, lo principal es tener en
cuenta
co mo
nos
a f e c t a e st a iden tif ic aci ón
y
como
debemos
anularla.
El cambio, debe ser teórico, a la vez que práctico,
ya
que en este caso hay u n a e s t r e c h a r e la ci ón entre ellos.
L a c a t e g or iz ac ió n:
el d i a g n ó s t i c o
.
L a p r i m e r a c o n s e c u e n c i a importante
tiene
con los p r o b l e m a s del etiquetado, y é st e a su
los del diagnóstico.
que
vez
ver
con
No cabe la menor d u d a de
que
el
ho mb re
n e ce si ta
e m p le ar el lenguaje para m o v e r s e por la vida. Et iq u e ta r
c l a s i f i c a a los o b j et os y nos
pe rmite
diferenciarlos.
El e t i q u e t a d o ju e g a con
la
c a pa ci da d
de
ab st racción
humana, pero
f u n d am en ta lm en te ,
con la
necesidad
de
r e l a c i o n a r n o s con los objetos. Parece, que
hemos
dado
u n a m ay or i m p o rt an ci a
a
lo
verbal fr en t e
a
lo
no
verbal, por
lo
que
he mo s
arrinconado
el
nivel
no
t r a d u c i b l e a palabras, que es donde se
mu eve
nuestra
vida.
E t i q u e t a r conlleva,
básicos:
fu nda me nta lm en te,
dos
a s pe ct os
1.- un a id en t i f i c a c i ó n de la e t i q u e t a
con
el
objeto
et iq uetado,
y por
tanto
una
reacción an t e las e t i q u e t a s como si fueran
los objetos.
2.- una s i m p l i f i c a c i ó n l i n g üí st ic a del
objeto
al que
nos
referimos.
Con
el
lenguaje
abstraemos, y ab straer es
d e ja rs e
fuera
cará ct er 1st icas.
59
V a m o s a ver
en
esta
primera
pa rt e
só la mente
el
p r i me ro de es to s aspectos, vo lvi e nd o so b r e el
segundo,
en la s e g u n d a parte de la tesis.
La s etiquetas, co mo las monedas, tienen dos
caras.
U sa mo s
las
etiquetas,
para
ag il i z a r
nue stro
c o n o c i m i e n t o de las cosas, poder c o m u n i c a r n o s
con
los
demás, y p r oc es ar más rá pi da men te
la
in fo rmación
que
recibimos.
La s
et i q u e t a s
traen
consigo
r e ac ci on es
semánticas, s i g n i f i c a d o s especiales, f r u t o
de
nu estro
conocimiento
previo.
Por
ejemplo,
si
llega
ante
no so tr os el informe p si co ló gi co de un niño, en donde se
le ha c l a s i f i c a d o co mo "niño agresivo", lo má s
normal,
es que a b s o l u t i z e m o s e s t a etiqueta, y e s p e r e m o s en todo
m o m e n t o r e a c c i o n e s ag re si va s por parte del
niño.
E st a
re acción es fruto, de u n a
fi los ofí a
intensional,
que
id en ti fi ca en ese momento, una pa la b r a con un a persona,
i mp id ié nd on os espe rar al go dist int o de ella, que no sea
lo que la e t i q u e t a si g n i f i c a para nosotros.
Lo
que
de be m o s
hacer
es
no
tomar
a
nuestras
et i q u e t a s
ni
a
las
de
los
demás
co mo
en tid ade s
objetivas, sino más bien como, pala bra s
a d s c ri ta s
por
alguién a algo, en un m o m e n t o concreto, d e p e n d i e n d o
su
a d ec ua ci ón de fa cto res r e l ac ió na le s esp aci o-t em po ra le s,
que nos a y ud ar án a estar ree ti qu et an do
con sta ntemente,
en función de lo que se m a n i f i e s t e ante nosotros.
Debemos
ev al uar
a
las
etiquetas,
como
lo
que
rea lm en te son: palabras. Pal ab ra s que só lo
están
bien
empleadas,
cuando
re pr ese nta n
lo
me j o r
posible
un
objeto.
Si
un
estudiante,
por
ejemplo,
recibe
un
suspenso, puede pensar que es un ignorante, un
inútil,
o que el prof eso r es u n a especie de v e r d u g o que va
por
el mu n d o f a s t i d i a n d o a la gente. Las r e a c c i o n e s ante el
et i q u e t a d o del
mismo
hecho
serán
distintas.
En
el
primer caso,
quizás,
es tud iar
más.
En
el
segundo,
hundirse, perder la c o n f i a n z a en uno
mismo,
y
en
el
caso má s extremo, ab an do na r los estudios. En el
tercer
caso, se puede insultar, amenazar al
profesor,
llenar
60
de "graf i t is" las pa redes de
la Un iv ersidad,
co gerle
inania, etc. Las re ac ci o n e s pueden ser
varias,
e s ta nd o
en fu nc ión de muc ho s as pe ct o s indivi du ale s en
los
que
a h or a no vam os a entrar. Lo único que nos
importa, son
las r e a c c i o n e s d e s p r o p o r c i o n a d a s
a
las
que
nos
han
c o n d u c i d o nue st r as etiquetas.
Lo que a c a b a m o s de ver, aunque he de reconocer
que
simplificado,
es
un
bu en
ejemplo,
del
proceso
diag nóstico.
El
d ia g n ó s t i c o
psicológico
supone
un
pr oc es o de categoriz aci ón, de c o n o c i m i e n t o de personas,
con todos los pro bl e ma s que éste c o n l l e v a (BELLOCH, A.,
MIRA, J.M., 1984). El dia gn ós ti co
está
ba sa d o
en
la
e t i q u e t a c i ó n , y ésta en la identificación.
Au nque
hay
a lg una s
diferencias,
sobre
todo
en
relación
a
p l a n t e a m i e n t o s te r a p e d t i c o s (60LDFRIED, M.R. y KENT, R.
N., 1972), en tre los
dos
enf oques
f u n d a me nt al es
del
di ag nóstico:
el
p s i co d i a g n ó s t i c o
tradicional,
y
la
ev a l u a c i ó n conductual, am b o s pueden
h a ce rn os
caer
en
los m i s m o s errores.
A u n q u e la e v a l u ac ió n conductual m a n e j e
mé to do s
de
d i a g n ó s t i c o distintos, u t i l i z a e t i q u e t as y
sobre
todo
"etiq uet as
dia gnó sticas".
Un
p s ic od i a g n ó s t i c o
tra dicional
puede
et iqu e ta r
a
un a
pe r s o na
como
depresiva,
pa sá n dol e
d i v e rs o s
tests
clínicos
(por
ejemplo,
el
MMPI),
y
actuar
en
co nsecuencia.
Un
p si có lo go
que
haga
e v a l u ac ió n
conductual,
puede
v a n a g l o r i a r s e de sus m é t o d o s y pensar que lo
que
e st á
ha c i e n d o no se pa rece en nada al d i a g n ó s t i c o de hace 50
años, pero está equivocado.
Este
psicólogo
tiene
al
igual que el otro, las e t i q u e t a s en su
cabeza.
Si
le
acude u n a p e r s o n a a consulta, co n t á nd ol e que
no
tiene
gan a de hacer nada, que se pasa el día s e n t a d a
en
una
silla, que due rm e mal, y no puede
ir
a
trabajar,
se
dirá a si mismo: esto
ES
una
depresión,
y
empleará
p r oc e d i m i e n t o s su p u e s t a m e n t e mejores,
para
c or rob or ar
su d i a g n ó s t i c o inicial. Se cree que por e m pl ea r "lineas
de base" y p r o g r a m as
de
refuerzo,
tiene
so lv e n t a d o s
todos los problemas.
La
realidad
es
que
ambos
(en
realidad,
todos
n o s ot ro s
lo
hacemos),
ut ilizan
etiquetas, y sólo a c t ua rán c o r r e c t a me nt e c u an do
no
se
61
rijan sólo por ellas, sino por f a c to re s de la
vida
de
c ad a sujeto, que c o nv ie rt en su caso en dnico. Es decir,
se podrá hacer un buen
diagnóstico,
cuando
"abramos"
n ue st ra s categorías, nu es tra s etiquetas, y demos c a b i d a
a la m a y o r ca nt ida d po si ble de
datos.
Evitaremos,
de
es ta manera,
re ac ci o n e s
no
a j u s t a da s
a
cad a
caso.
De be mo s esperar, y comprobar.
An t e s de pasar
al
punto
siguiente,
me
gus ta rl a
dejar c l a r a u n a cosa. No niego la p o si bi lid ad de
hacer
dia gnóstico. Es necesario. Sin él no po d r í a m o s
prestar
ay u d a psicológica. Es ne ce sa ri o saber que le
ocurre
a
un a p e r s o n a y bajo que condiciones. Pe ro lo que es
má s
n ec e s a r i o adn, es el ev al uar nuestras e t i q u e t a s
y
las
de los
demás,
desde
pos tu ra s
nuevas,
que
conducen
l óg ic ame nte a afirmar que
las
e t i qu et as
NO
SON
las
personas.
El cambio:
la te ra pi a
U n a v e z que se ha hecho un diagnóstico, que se sabe
lo que se deb e cambiar, el pr ob lem a es cómo
hac er lo
y
cómo manten erl o.
En mi opinión, el pre star un se rv i c i o
asistencial,
es un a de las m e t a s p ri nc ip a l es
de
la
Psicología.
A
pesar del punto poco cl ar o de
la
re mi sió n
espontánea
(RACHMAN,
S.,
197 1;L U B O R S K Y , L . ,
1971;
SUBQTNIK,
L . ,1972; EYSENCK, H.J.,1972; LAMBERT, M . ,
1976
),
lo
c ie rt o es que la gen te tiene pro bl em as y nec es it a ay uda
para resolverlos.
No v a mo s a e n tr a de
lleno
en
los
pl an te am ie nt os
te ra pe d t i c o s de la SG, ya
que
para
e ll o
ne ce sit amo s
cono cer
detalladamente
las
ot ras
dos
prem isa s
No- ar is to té li ca s. Ve r e m o s sóLamente, lo que
tiene
que
ver con la identificación.
Teóric ame nte ,
n e c e si ta mo s
nuevos
criterios
de
e v al ua ci ón
no
sólo
del
diagnóstico,
o
de
las
c o n s e c u e n c i a s del et iq ue t a d o (LENNARD, H . , y BERNSTEIN,
62
A., 1969 ), sino también de los c r i t e r i os que
-fijan
lo
que es “normal* o no, y de los ni ve le s y
c r it er io s
en
los que d eb e m e d i r s e el ca mb i o y la m e j o r í a ps ic o l ó g i c a
<S T R U P P , i HADLEY, , 1977 ? ADAMS, M. , 1978 ).
A nivel práctico, ne ce sit amo s u n a revi taliz ac ió n de
lo que
vivimos
en
los
niveles
inferiores,
los
no
t r a d u c i b l e s a palabras,
y
un
aco mo do
lingüístico
a
a q u e l l o que se m a n i f i e s t a ante nosotros.
R e a l m e n t e creo que actualmente,
son
las
terapias
“c o g n i t i v a s * , las que puedep prestar u n a
m ej or
ayuda,
no sólo por el de s a r r o l l o que han tenido,
sino
porque
creo que es tá n todavía en ma nt i ll a s y d e n t r o
de
ellas
se pueden hacer m u c h a s cosas, y porque pueden
integrar
distintas
d i s c i p l i na s
de
la Psicología,
como
la
Ps ic ol i n g u l s t i c a , la
Psicología
del
Aprendizaje,
la
Ps ic ot er ap ia , etc.
Además,
las
ter ap ia s
co gni ti va s
ti enen
muc hos
puntos en co mdn con la SG (CARO, I., 1985), como
queda
r e f l e j a d o en los C u a dr os
No.
2,
3,
y
4.
Los
tres
a u t or es b u s c a n que el paci en te logre vi v i r
los
hechos
que le ca us a n p r ob le ma s sin ningún e t i q u e t a d o
erróneo,
ni previo.
Una
vez
que
ha
alcanzado
el
nivel
no
traducible
a
palabras,
puede
etiquetarlo,
y
co nc eptual izar lo de
fo r m a
correcta.
Como
afirma
A.
KORZY BS KI
(1933), la ter api a es un tipo
se má n t i c o
de
re ed u c a c i ó n
no - e le mentalista,
que
s óL o
puede
tener
éxito, c u a n d o el paciente*r aci on al i z a ’ sus di fi cu lt ad es
y revive, o
e v al úa
de
nuevo,
*e m o c i o n a l m e n t e * , sus
experiencias
pasadas.
Todo
el
pro ces o
de
cambio
cognitivo, n e c e s i t a del cambi o en los n i ve le s ob jé ta le s
y
lingüísticos,
d i f e r e n c i á n d o lo s
para
ev itar falsas
evaluaciones.
En rea li da d todo
el
proceso
terapeútico,
aunque
simplificado, re pr e s e n t a un
Ap re n d i z a j e
de
Tipo
III
(BATESON, G., 1976), en el que:
63
CUADRO No.2
COMPARACION
E NT RE
S E M A N T I C A G E N ER A L
LAS
TE RA PI A S
TERAPIAS COGNITIVAS
COGNITIVAS
Y
LA
S E M A N T I C A GE NE RA L
1.-los p a c i e n t e s aj us ta n
c o g n i t i v a m e n t e el
m u n d o al lenguaje
2 . - i m p o r t a n c i a de las
in fl ue nc ia s te mpranas
y el a m b i e n t e social
como fa c i l i t a d o r e s de
trastornos emocionales
1.-el aju st e del mu n d o al
lenguaje
se
hace
ide nti fi ca nd o el
o b je to con la palabra
2 . -i mp or t a n c i a de las
i nf lue nc ias tempranas
y el a mb ie nt e social
como f a c i l i t a d o r e s de
t r as to rn os emocio nal es
3 . -la m a y o r í a de los
s í nt om as están m a n t e n i d o s
por c o g n i c i o n e s que
implican s i gn if ic ad os
su by ac en a los sínt oma s
3 . -la p s i c o t e r a p i a para
A. Ko rzy bsk i debe
ce n t r a r s e en los
s i g n i f i c a d o s que
s ub yac en a los
s ín tom as
4 . -el o r g a n i s m o f u n c i o n a
como un todo
4 . -el o r g a n i s m o fu n c i o n a
como un todo
5 . -sus m é t o d o s de tera pia
p r i n c i p a l e s van
e n c a m i n a d o s a razonar
c omo fo rm a de control
mental y emocional
5 . -afi rm a la importancia
de los ó r d e n e s de
a b s t r a c ci ón para
n u e st ra salud mental
64
CUADRO No.3
COMPARACION
A.KORZYBSKI.
ENTRE
EL
SI ST EM A
DE
A. B E C K
A.BECK
Y
EL
DE
A . KO RZY BSK I
1 . -err ore s de pensamiento:
.hiperge ner al ización
.a bst rac ció n se lec tiv a
. in fer enc ia arb it ra ri a
. ma gni fic aci ón y
mi n imi zac ión
.personal i zac ión
. pe nsa mie nto dicot ómi co
1 . - so luc ió n y mo ti vo de
los er ro re s de
pensamiento:
.poner fe c h a s a todo
."n unca podremos
c on oc er todas las
c a r a c t e r í s t i c a s de
un obj eto
.confusión órd enes
.errores de
ev al ua c i ó n
.reacción
s e m á n ti ca
de la introversión
."el o b j e t o no es la
pa la br a
2 . -i m p o r t a n c i a de la
va lo r a c i ó n y el
s i g n i f i c a d o que se
p a t e nt iz a en la triada
c o g n i t i v a , l a es fe r a
pe rs on al ,y la p ér did a
2 . -gran import anc ia de
la v a l o r a c i ó n y por
tanto del sig ni fi ca do
3 . -los er ro re s 'lógicos del
p e n s am ie nt o es tr iba n en
el punto de pa rt id a
3 . -el
en
el
obj
65
pun to de partida
la a b st ra cci ón es
primer nivel
etal
CUADRO No.3 (cont.)
4. - importarte ia de
y esquemas
las reglas
4 . -las re g la s y esquemas
son inferencias
5 . -c am bi o t e r a p é u t i c o es
hacer más permea ble s los
esquemas
5.-105 e s qu e m a s se hacen
m ás p e r m e a bl es al
tener en c u e n ta la
a b s t r a c c i ón
6 . - i m p o r t a n c i a de la propia
e x p e r i e n c i a para
c or r e g i r di st o r s i o n e s
de n u e s t r o pen sa mi e nt o
ó. -l a v id a se vive en
1os ni ve le s objet ivo s
no t r a d u c i b l e s a
pa l a b ra s
7 . -método te ra p é u t i c o : l a
c o m p r o b a c i ó n de hi pótesis
7 . -mé todo terapéutico:
los ó r d e n e s de
abs tr ac ci ón
66
CUADRO No. 4
C O M P A R A C I O N EN TRE LA T E O R I A DE A . E L L I S Y DE A.KOR ZY BS KI
A. KO RZ YB SK I
A.ELLIS
1. -p ro bl e m a s e m o c i o n a l e s
son e v a l u a c i o n e s e r r ó n e a s
1.-la SG es la c i e nc ia
de la ev alu aci ón
2 . -s en sa c i ó n y em oción
implican s i g n i f i c a d o s
2 . -gran import anc ia
del si gn ifi cad o
3 . -el é x i t o t e r a p é u ti co se
logra ha c i e n d o c oi nc i di r
lo rac ional y lo
emocional
3.-lo 'e m o c i o n a l *debe
c o i nc id ir con lo
racional gra cia s al
pr oc es o circula r del
c o n o c i m i e n t o humano
4 . -hay que des ca rt ar el
pensamiento absolutista
y las general izaciones
ex ces iv as .¿ Có mo ?:
c o n t r o l a n d o las abstrae,
de or de n superior.
4 . - p r o bl em a del pensam.
a b s o l u t i s t a y las
generalizaciones
exc esi vas .¿C ómo ?:
control de abstrae.
¿Por qué ?: co nf us ió n
de ó r d e n e s , i d e n t i f .,
etc.
5 . - i m p o r t a n c i a del uso
c o r r e c t o del lenguaje:
c or re gi r de fi n i c i o n e s
5 . -c ont rol ar nuestro
uso del lenguaje
ó .- de b e m o s actuar v i g o r o s a
y constantemente contra
nu e s t r o s er ro re s de
p en sa mi en to
6 . -no b a s t a hacer algo
un a vez, sino todas
las n e ce s a r i a s
7 . -i mp o r t a n c i a de la acc ió n
"No hab les .Ac túa "
7 . - i m p o r t a n c i a de la
a c c i ó n : " N o hables.
Actúa".
67
a)- se lleva a ca bo
una
co nf ro n t a c i ó n
en tre
las
pr emi sas
del
pa ci ent e
y
las
del
terapeuta. Las del primero, es tán sesgad as
por un a m a l a c omp re nsi ón de los hechos que
le suceden. Las
del
segundo,
por
re gl a
general, es tán más ab i e r t as a datos nuevos
que perm ite n el ajuste de las
pala bra s
a
1os hechos.
b>- se debe lograr que el p a ci en te actué en la
c o n s u l t a o f uer a de ella, de fo r m a tal que
se enf re nt e con sus propias
premisas.
Es
decir, que com pr ue be la
va li dez
de
su
etiquetado, v ol vi e nd o
a
los
ni veles
no
tr ad u c i b l e s a palabras.
c>- en base
a
lo
anterior, se m u es t r a n
al
paciente, las
co ntr adi ce iones
existentes
entre
las
premi sas
que
ha bi t u a l m e n te
c o n t ro la n su conducta. Se le hace ver
que
lo que dice o hace,
no
representa
a
la
realidad, o a aque llo que está viviendo. Y
que el dn i c o ca mbi o posible, es el de
las
palabras, nu n c a
el
de
los
hechos.
L os
hechos
son
infinitos,
mayores
que
las
v palabras, pero lo que
ha
sucedido,
sólo
puede s uc ede r
una
vez.
Lo que
de c i m o s
pu ede
d ec ir se
de m u c h a s
maneras.
En
relac ión a los hechos a lo m á s que podemos
llegar, es a vivir un
h ec ho
similar,
en
o tr o
momento,
y
reetique tar lo,
o
r e e v a l u a r l o de nuevo.
C r e o que qu ed a claro, el papel que pu ede
jugar
la
p r i m e r a p r e m i s a No -a ri sto té lic a, en la p r á c t i c a
de
la
Psicología. No es ésto lo d nic o
que pu ede a p or t a r n o s la
SG,
pero lo iremos
v i e n d o en su m o m e n t o y en su lugar.
68
El relativismo científico
Si lo que d e c i m os NO ES el objeto, n u e st ra s teorías
psicológicas, pueden c on d u c i r n o s a
error.
Aunque
los
he chas n e c e s i t a n te or ía s que los
descubran
(PIN1LL0S,
J.L., 1981), n u es t r as c o n c e p t u a l i z a c i o n e s no pueden
ir
por d e l a n t e de ellos. Un científico, ti ene una teoria e
intenta compro ba rl a, es decir, da rle
un
re fe rente
lo
más
'objetivo*
posible.
Pero
la
teoria
sólo
se
d e m o s t r a r á válida, c u a n d o cu b r a al gu na
parcela
de
la
realidad. Las teorías, las palabras que
no
simbolizen
nada, no tienen sentido, y ningún significado.
Ne c es it am os , c o m o he e x pu es to r e p e t i d a s
veces,
de
las palabras, pues al
fin
y
al
cabo,
son
las
que
pe r mi te n a los c i e n t í f i c o s
comunicarse,
di vulgar
sus
resultad os, cri ticarse,
rebatirse,
etc.
Necesitamos,
ad em ás los conceptos, po rqu e nos ayudan a
si st ematizar
y a o r g a n i z a r me jo r el cúm ul o de i nf ormación que
en tra
por
n ue st r os
sentidos. La ciencia, la
ev ol ución
del
p e n s a m i e n t o humano, son inseparables del
lenguaje,
de
los conceptos.
R e l a t i v i z a r n ue st r as
afirmaciones,
no
les
va
a
quitar importancia, s in o que por el c o n t r a r i o nos va
a
per mitir
mantener
una
re lación
correcta,
un
buen
c on oci mie nto ,
con
aquello
que
vamos
encontrando
a
n u es tro paso.
E s t a no identificación, creo yo, nos va a
conducir
a poner un may or c u i d a d o en las te orías que proponemos.
A l e j á n d o n o s de p o s t u r as absolutistas,
que
nos
van
a
impedir m e j o r a r n u e s t ro conocimiento.
La ú n i c a po s tu ra sensata, que creo yo
cabe
tomar,
es la de la e v al ua ci ón correcta, p r o p i c i a d a por
la
no
identificación.
En
cuanto
distingamos
e nt re
las
pal ab ra s y los objetos, e st ar e mo s en el
cam in o
de
la
e va lu a c i ó n a d e c u a d a
a
la
es tr uc t u r a
relacional
del
mundo.
69
Una nueva evaluación: un nuevo significado
El c o n c e p t o de s i g n i f i c a d o se ha v i s t o g e n e r a l m e n t e
desde tres pu nt os de v i s t a
(PAIVIO,
A.
y
BEGG,
1.,
1981): c o m o pr op i e d ad de un est im ulo (por
lo
general,
las palabras); co mo
propiedad
de
las
respuestas;
o
como,
una
rela ci ón
en t r e
estímulos,
en tre
las
r e s p u e s t a s o entre ambas. Este úl ti m o
pun to
ha
sido,
por
lo
general,
el
má s
extendido,
y
desde
e st a
perspectiva, se puede ent en de r el significado, como u n a
s erie de p r o c e s o s que se dan a nivel interno,
m e di an te
los c u a l e s e n t e n d e m o s el lenguaje.
El ' s i g n i f i c a d o 'para A. KORZYBSKI (1933),
es
un
té rmino m u í t i o r d i n a l . Es decir, que p ue de ap li c a r s e
en
distintos
niveles,
teniendo
entonces,
c om o
con se cu en ci a,
distintas
evaluaciones
y
d i st in ta s
r e a c c i o n e s semánticas. Sin entrar en los
pr ob l e m a s
de
orden, que
son
consecuencia
de
la
tercera
premisa
N o - a r i s t o t é l i c a , lo que nos importa a h o r a
a
nosotros,
es c o n o c e r que c o n s e c u e n c i a s nos trae la p r em is a de
la
n o - i d e n t i f i c a c i ó n c a r a a la nueva e v a l u a c i ó n que la
SG
pr et en de lograr.
El e s t u d i o del
'significado',
no
puede
quedarse
sólo en el e s t u d i o de lo que ocurre d e n t r o de nosotros,
sino que y a que v i v i m o s en un mu n d o relacional, debe ir
má s
allá,
e
intentar
conocer,
también,
las
c o n s e c u e n c i a s de n u e s t ra s palabras y nu e s t r o s hechos en
los otros. E s t a
p o s i b i l i d ad
de
va ri os
significados,
vi en e d a d a por la m u l t i p l i c i d a d de
hechos
y
por
las
d i v e r s a s r e a c c i o n e s que pueden tener las p e rs on as
ante
un m i s m o hecho. Por ejemplo, la g u e r r a puede s i g n if ic ar
a l e g r í a en u n o s por el di ne r o ingresado en la ve n t a
de
armamentos, y m i e d o en ot ros
ante
la
po si bi li da d
de
muerte.
E s t a m u l t i p l i c i d a d de
significados,
nos
conduce,
inevitablemente, a
af i r m a r
que
el
'significado'
es
70
pr iv ado e individual. Evidentemente, hay algu nas líneas
de limitación, pero por regla general, es es p e c i f i c o de
c ad a persona, de c a d a
caso,
y
de
cada
momento,
el
s i g n i f i c a d o que se le de
a
las
palabras,
tanto
por
pa rte del oyente, c om o por parte del hablante.
El e s t u d i o del significado, se ha v i s t o
a menudo,
c om o
el
pu en te
de
unión
entre
los
prob le ma s
del
lenguaje y del p e n s a m i e n t o (FOSS, D.J. y
HAKES,
D.T.,
1978). E s t e pu en t e es el
que
nos
ti e nd e
la SG.
La
premisa
de
la
no -i de ntificación,
nos
va
a
permit ir sacar la
primera
consecuencia,
respecto
al
significado y a
la
evaluación.
Para
con oc er
y
dar
significados correctos
a
nu estras
palabras,
de be mos
tener en cuenta, que ha br em o s pa rtido del primer
nivel
objetal, no t r a d u c i b l e a palabras; que este nivel no es
nunca a s i m i l a b l e a las pal ab ra s que luego empleamos;
y
que
encontraremos
distintos
significados,
según
el
nivel y el tipo de c o n o c i m i e n t o que se tenga
sobre
el
obj eto.
El t ip o de e v a l u a c i ó n que se de du ce de e st a po stura
sobre el signi fi ca do , r e p re s e n t a un intento por
situar
en su lugar los pr oc e s o s de c o n o c im i e n t o humanos.
Será
una
evaluación
personal,
que
te nd r á
en
cu en ta
la
d i f e r e n c i a e nt re habla r de
un
hecho
y
vivirlo.
Un a
evaluación
múlti ple,
pues
múltiples
son
los
signifi ca do s. Una e v a l u a c i ó n que de el
va lor
preciso,
al lenguaje y a
los
hechos,
que
r e co rd e m o s
no
son
identificables, y deben ev al u a r s e por separado.
Con este punto doy por te rm i na da la
exp osi ci ón
la p r i m e r a p r e m i s a de la SG. V e r e m o s a con ti nu ac ió n
s i g u i e n t e premisa: "n un ca podremo s
nom br ar
todas
c a r a c t e r í s t i c a s de un objeto".
71
de
la
las
P A R T E
II
N U N C A P O D R E M O S N O M B R A R TO D A S L AS C A R A C T E R I S T I C A S DE UN
OBJETO: EL M AP A NO R E P R E S E N T A T O D O E L T E RR I T O R I O
N U N C A P O D R E M O S N O M B R A R T OD A S LAS C A R A C T E R I S T I C A S DE UN
o b j e t o : e l m a p a n o REPRESENTA t o o o e l t e r r i t o r i o .
E s t a premisa, se d e r i v a de la p r e m i s a anterior,
la
de la n o - id en ti da d. En t ér mi nos g e n e r a l e s (JOHNSON, W . ,
1946), la ley de la identidad, pro duce en nos otros
una
ac ti tu d de "totalidad".
La
no-totalidad,
expresa
un
r e c h a z o total, de
la
totalidad
verbal,
que
nos
ha
de j a d o la h e r e n c i a ar istotélica. E st a totalidad, nos da
fé para cr ee r en las g e n e r a l i z a c i o n e s
verbales,
y
es
responsable
de
la m a y o r í a
de
los
p r obl em as
de
do gm atismo, ab so lutismo, etc. Fr en te a
ella,
p o s e e m os
el
conocimiento
de
uno
de
los
procesos
hu manos
m á s importantes: la abstracción.
La abstracción
.
Esta
premisa
representa
una
de
las
no ciones
f u n d a m e n t a l e s de la v i d a y del c o n o c i m i e n t o humano:
la
de la A B S T RA CC IO N.
L a v i d a h u m a n a es abstracción. En todo
momento, al
con oc er los objetos, lo
hac emos
de
fo r m a
abstracta,
limitada. A h o r a bien, d ec ir que algo es u n a a b s t r a c c i ó n
no
qu i e r e
decir,
que
no
sea
nada.
Significa,
sim pl emente, que su e x i s t e n c i a no es n a d a
mas
que
un
factor de un
elemento
de
la
naturaleza,
mucho
más
co n c r e t o (KORZYBSKI, A., 1923).
Definición
A b s t r a e r su po ne d e j a r s e f ue ra
c a ra cte rís tic as ,
no
poder de cir todo so bre todo,
ni
observar
todo
so bre
todo. L a id e n t i f i c a c i ón pa labras-ob jetos,
nos
pr oduce
una ac ti tu d totalitaria, que nos
lleva
a
ev aluar
lo
abstracto
c o m o si no lo
fuera,
como
si
fuera,
mas
bien, todo lo que hay que evaluar.
Por
ejemplo,
si
oimos el rumor, de que v a
a
bajar
el
pr ecio
de
la
gasolina, y se lo c o n t a m o s a un amigo, a s e g u r á n d o l e que
73
va
a
o c u rr ir
de
verdad,
estamos
e v a l u a n do
una
abs tr ac ci ón , co mo si f u er a un
hecho
concretísimo.
Si
n u e st ro amigo, c a re ce
también
de la m í n i m a
capacidad
discriminativa y
evaluadora,
cometerá
nuestro
mi smo
error, es decir, se lo creerá, y lo c o n t a r á a
todo
el
que e n c u e n t r e a su
paso,
co mo
si
f u er a
una
verdad
a b s o l u t a que todo el m u n d o debe creer.
Iden tid ad y t o tal id ad van juntas, al igual
que
la
n o - i d e n t i d a d y la
no-totalidad.
Si
ide ntificamos
al
e s q u i z o f r é n i c o X, con el
esquizofrénico
V,
entonces,
cr e e m o s que To do lo que le suc ede a Y es por
lo mi sm o
que lo
que le su ce de a X, de m o d o
que b a s t a
con
que
u t i l i c e m o s la p a l ab ra e s q u i z o f r é n i c o para sab er lo
Todo
a c e r c a de Y.
El
término
abs tracción, s i g n i fi ca
'seleccionar*,
' s e p a r a r * , * d e d u c i r * , 'quitar',
'omitir',
etc.
Vemos,
pues, que el t é r m i n o 'abstracción', implica estructural
y sem án ti ca me nt e , las a c t i v i d a d e s
características
del
s i s t e m a nervioso,
y
nos
si rve
por
tanto,
como
un
e x c e l e n t e término, funcional y fi si o l ó g i c o
(KORZYBSKI,
A., 1933).
La
abstracción
es
un a de las
c a r á c t e r i s t i ca s
fundamentales
del
ser
humano.
Ta n t o
es
asi,
que
di ve rs os e s t u d i o s a nt ro pol óg ico s, d e m u e s t r an que cuanto
má s c i v i l i z a d a (en el s e n t i d o
de
tecnológica,
no
de
mejor),
se a
una
cultura
ma yo r
será
el
g ra do
de
a b s t ra cc ió n al
que
hayan
llegado.
Los
pueblos
más
primitivos,
pr es e n ta n
y
han
presentado,
una
gran
canti dad de no mb res para los ob j e to s
individuales,
lo
que su p o n e según el p e n s a m i e n t o
civilizado
una
menor
ca p a c i d a d de abstracción.
La ab st racción, incluye, c omo
ya
he mos
visto
al
principio, a la evaluación, y a sea
ésta
c on sci en te
o
no. P o d e m o s considerar, por tanto,
a
la
abstracción,
como un pr oc es o de e v a lu ar estímulos, ya sean estos
un
"dolor de cabeza",
o
"leer
un
libro
de
filosofía"
(KORZYBSKI, A., 1951a).
74
Saber
que
nu nca
po dr e mo s
con oc er
todas
las
c a r a c t e r í s t i c a s de un objeto, nos c o n d u c e
a
tener
un
especial c u i d a d o en c om o e va lua mo s lo que
se
presenta
a nte n os ot ro s en ese momento. Por ejemplo, si c o no ce mo s
a u n a p e r so na en el tren y pasamos las tres
horas
que
d ur a el trayecto, ha bl a n d o con ella,
po de mo s
hac ernos
una
idea
aproximada
de
como
puede
ser.
Pero
es a
co n c l u s i ó n que saq uemos so bre ella, debe es tar limitada
a lo que las tres ho ras de viaje han
dado
de
si.
No
po de mos pen sar que
ES
s i m p át i ca
o
antipática,
sino
solamente, que dura nte ese rato era simpática. Como nos
ha ca ido bien, d e c i d im os seguir v i é n d o n o s ma s adelante,
ha st a que un día, d e s c u b r i m o s que
nuestro
maravilloso
c o m p a ñ e r o de via je ha d e j a d o de serlo, y se
ha
v ue lt o
un a p e r s o n a odiosa. ¿Quién ha -fallado, nos ot ro s o
él?.
E s t a p r e g u n t a no tiene sentido. En primer lugar, porque
hemos -fallado noso tro s al no tener en c u e n t a que
nunca
va mos a poder co no cer a un a per son a
por
completo.
En
! se gu ndo lugar, ha -fallado él, como parte integrante
de
| un a relación. Y en tercer lugar, nun ca
vam os
a
saber
i con c e r t e z a porqué en el viaje nos p a r ec ió una per sona
I estupenda y
al
cabo
de
dos
meses
ya
no
lo
era.
i Cua lq ui er e v a l u a c i ó n so bre
un a
p e r so na
o
un
hecho,
implica
dejarnos
fuera
carac ter íst ic as,
es
decir
abstraer. V o l v e r e m o s sobre el tema del co no ci m i e n t o más
adelante, pues es el pu nto
fundamental
sobre
el
que
recaen las c o n s e c u e n c i a s de la no-totalidad.
El P r o c e s o de A b s t r a c c i ó n
Históricamente
hablando,
podemos
suponer
que
n ue str os
antepasados
al
const rui r
su
lenguaje,
co me nz ar on con las ab s t r a c c i o n e s me n o s elevadas, que al
fin y al cabo, eran
las
que
esta ban
co ne c t a d a s
más
directam ente, con el m u n d o
exterior.
De
esta
forma,
es ta bl e c i e r o n un lenguaje
de
'sensaciones*,
que
los
co nd uj o a
identificar
sus
se n t i m i e n t o s
con
lo
que
oc ur rí a en el mu n d o exterior. Si velan un animal, y
le
llamaban perro, al
ver
ot ro
parecido,
le
llamaban,
también, perro, ol v i d a n d o que el perro 1, es
dife re nte
del 2 (KORZYBSKI, A., 1933).
75
De e s t a
-forma, se tuvo ya
la
ba se
e r r ón ea
para
construir, de-finitivamente, su s i s t e m a de lenguaje.
Un
si st e m a de lenguaje t o t a l i t a r i o
que
no
r e fl ej ab a
la
e s t r u c t u r a de la realidad. Al poner no mb re a las cosas,
e identificarlas, se o l v i d a b a n fa ct or es rel aci ón al es
y
e s t r u c t u r a l e s que se c ar a c t e r i z a n por la
no-identidad,
y la no-totalidad.
El pro ces o de ab st ra cc ió n
(KORZYBSKI,
A.,
1951a,
1950-51), c o m i e n z a con un hecho,
que
v i vi mo s
en
los
niveles no t r a d uc i bl es
a
palabras,
por
ejemplo:
la
lectura de lo que va mo s escribiendo. En
este
momento,
se han pu e s t o en m a r c h a
una
serie
de
fe nó m e n o s
que
per mit en
la
escritura,
la
lectura
de
ella,
etc.
V is ua l i z a r lo que hemos e s c r i t o nos lleva a
evaluarlo,
pero to da ví a en los
ni ve les
no
verbales.
Nos
ba st a
simplemente, con d a r n o s
cuenta
que
vamos
explicando
bien lo que nos interesa.
Un a
vez
evaluado,
podemos
j hablar
sobre estas r e a c ci o n es orgánicas, en los niveles
i verbales. Este p r o ce so e s t á re pr e s e n t a d o en
la
Fi gu r a
iNo. 2.
|
La m a y o r í a de nosotros,
identificamos,
es
decir,
‘v a l o r a m o s
igual,
los
niv ele s
I,
II,
III»
y
IV,
re a c c i o n a n d o c om o si n u e s t r a s v e r b a l i z a c i o n e s sobre los
ítres p r im er os niveles, fu eran "eso".
Además, m u c h a
ge nte
no
tiene
en
cuenta
los
niveles, II y III, p a s a n d o del I d i r e c t a m e n t e
al
IV.
Este o l v i d o de los n i v e l e s no verbales, ha sido
puesto
de m a n i f i e s t o por a l g u n o s te ra pe u t a s c ó g n i t i v o s (ELLIS,
A., 1975, 1977, 1980, 1981, 1983), que sit úan
la
raíz
de los pr obl ema s emocionales, en
las
i n te rpr eta ci one s
ses gadas de los hechos. Sesgadas, como d i r í a
A.
El lis
por
ideas
ir ra cio nal es
(1980),
o
por
mecanismos
cog ni ti vo s inad apt ati vos (BECK, A., 1963, 1964).
Por
tanto,
d ar no s
cuenta
de
este
proceso
abstracción, nos a y u d a r l a a en tender y a cl ar if i ca r
76
de
la
FIGURA No.2
EL P R O C E S O DE AB S T R A C C I O N
1951a, p . 173)
r
Impacto
nervio so
de I
i
N I V E L E
N O
S
de
A.
m<-
II
He ch o s
ex t er no s o
internos
(adaptado
Rea c c io ne s
ór ga ni ca s
(sentimientos,
pensamiento, etc.)
a II
1
1
S I L E N C I 0 S 0 S
T R A D U C I B L E S A
P A L A B R A S
77
Korzybski,
-*IV
R e ac ci on es
1inguisticas
a III
i
N I V E L
V E R B A L
e s t r u c t u r a de m u c h o s de nu e s tr o s pr ob le ma s per son al es e
Ínter-personales. Si nos dicen (nivel IV), que un
amigo
a h a b la do
mal
de
nosotros,
an t e s
de
e n fa da rn os
o
d i s g u s t a r n o s , d e b e m o s co mp ro ba r ese hecho y
conocer
si
n u e s t r o amigo, ha ha bl ado
rea lm en t e
mal
de
no sot ros
(niveles I, II, y III). S ó l o asi, e s t a r e m o s ca pa c i t a d o s
para re a c ci o n a r c o mo c r e a m o s conveniente.
El
proceso
de
abstracción,
tiene
características principales
(JOHNSON,W., 1946):
1.-* es un p r o c e s o que
detalles.
2.-
no
incluye
normalmente,
pasa
de
los
" s u p e r i o r e s ” a los " i n f e r l o r e s " .
cinco
todos
los
niveles
3.- en potencia, es continuo, ya
que
ca mb ios
en un nivel, gen er an c a m b i o s en
el
nivel
que e s t á por e n c i m a de él,
y
por
tanto,
d es d e el nivel submicro sc óp ic o, el
ca mb io
es continuo.
4.- es personal: u n a abstracción, en cual qu ie r
nivel, su po ne ab straer a lg o por alguien.
5.~ es
proyectiva,
es
decir
p r o y ec ta mo s
nuestras evaluaciones
fuera
del
sistema
nervioso, y las p e r c i b i m o s c om o si
fueran
la " r e a l i d a d ” . E s t a pr oy ec c i ó n
puede
ser
co ns ciente, y por tanto, la us a r e m o s en la
p r e d i c c i ó n y en el control de la realidad.
Si todo lo que conocemos, lo h a c em os a
través
del
pro ceso
de
ab st racción,
está
claro,
que
nue st ro
c o n o c i m i e n t o c o m p a r t i r á las c a r a c t e r í s t i c a s del pr oceso
que lo hace posible. P o d e m o s d e s c r i b i r l o como un
he ch o
limitado, cíclico, continuo,
personal,
y
proyectivo.
Veamoslo.
78
L a abs tra cc i ón :
el c o n o c i m i e n t o h u m a n o
P a r a Korzybski, el co no ci m i e n t o h u m a n o
no
es
mas
que u n a se ri e de
abstracciones.
Nosotros
no
podemos
c o n o c e r n ad a que no sea u n a abstr ac ci ón (KORZYBSKI, A.,
1923). El e j e m p l o más tí pic o de A. Ko rz ybski sobre este
tema, es el del d is co g i r a t o ri o (KORZYBSKI,
A.,
1924,
1933, 1937). E st e es u n a e s p ec ie de pantalla, que tiene
adosadas, u n a se rie de láminas
s e p a ra da s
(ver
Fi gu ra
No. 3). C u a n d o
e st á
en
repos o
(a),
po de mos
verlas
per fe ct am en te , cu a n d o e stá girando (b), lo que vemos es
un a e s p e c i e de disco, sin láminas,
aunque
éstas,
por
supuesto, no han
desaparecido.
Lo
que
ven
nue st ro s
ojos, es u n a abstracción. Ve mos un disco,
pero
no
lo
es. P e n s e m o s en las ilusiones óp ticas de la Geltalt,
o
en los c u a d r o s de M a g r i t t e (ver LINDSAY, P.
y
NORMAN,
D . , 1976).
L a c o n s e c u e n c i a lógica que se deduc e de es tas ideas
r e p r e s e n t a un av is o res pe ct o a lo limitado
de
nue st ro
cono ci mi en to , y los p ro bl e ma s
que
nos
puede
causar.
V e a mo s o t ro ejemplo. Imag ine mos que todas las
pe rsonas
adu lt as son c o n s c i e n t e s de la abstracción, pero que aón
quedan a l g un os ni ñ o s por educar en e st e sentido. Uno de
el los ve por p r i m e r a
vez
en
su
vida
un
ventilador
f u n c i o n a n d o (parecido a “b* de
la
figura
No.
3),
y
des c o n o c e que e s t á f o r m a d o por unas aspas, que sólo
se
ven c u a n d o e s t á en re po so (parecido a "a" de la
figura
No. 3). I n tr od uc e el
dedo
para
t o c ar lo
y
es
fácil
adivinar lo que le ocurrirá.
Este
sencillo
ejemplo,
nos
plantea
alg un as
cuestiones más
sobre
la
abstracción,
y
sobre
el
conocimiento.
El
conocimiento
humano,
es
directo,
; personal, individual, y limitado, de j a n d o a un lado
la
¡ posib il id ad
de
la
existencia
de
un
conocimiento
colectivo.
El c o n o c i m i e n t o hu ma no es directo, po rq ue para
que
podamos c o n oc er algo, al
me n o s
parcialmente,
debemos
79
FIGURA N o . 3- El disco g i ra to rio
1924, p . 15)>
80
(En A. Korzybski,
tomar antes con ta ct o d ir ect o con él. Y
como
ya
hemos
visto, siempre se conoce algo por
alguien.
Im ag inemos
que v am os and an do por una
calle
sin
ver
a
nadie
a
nu es tro alrededor. En ese m o m en to el
conocimiento
que
tenemos de la calle, nos permite
a-firmar
que
estamos
solos. De repente, olmos unos pasos y
"conocemos"
que
hay alg ui én cerca, aunque to da ví a no sa be m o s
si
viene
h a ci a nosotros o no. Es per amo s y olmos
los
pasos
má s
cerca. Sa be mos ahora que
va
a
cruzarse
por
nue stro
camino, pero todavía no sab emos si es un hombr e
o
una
mujer. E s p e r a m o s y al dar la v u e l t a a la
esquina,
nos
e n c o n t r a m o s con que era una
ch i c a
con
un
perro.
El
c o n o c i m i e n t o que tenemos ahora
es
de
o tr o
tipo,
es
decir, má s completo, y
nos
lo
ha
pe r m i t i d o
nuestra
rela ci ón di re ct a con el entorno.
E s t a ca r a c t e r í s t ic a del conocimiento, no
s i gn if ic a
que n e gu em os las co sas
que
no
vemos.
Es
decir,
el
p r o b l e m a f il os óf ic o de que para dar e x i s t e n c i a a
algo,
debe ser percibido con anterioridad. L a SG no en t r a
en
est os problemas. Sólo le interesa la p e r s o n a que conoce
y ésta en un corte
transversal
es
única.
La
SG
se
pl a n t e a la e x i s t e n c i a de las cosas en
el
momento
que
hay a l g ui en
para
conocerlas, y los e r r o r e s
que
é st a
puede cometer, asi como sus co ns ecuencias.
Es t e
tomar
con ta ct o
personal
con
algo,
esta
" a c q u a i t a n c e " , no
puede
ser
mas
que
personal
e
individual. No voy a entrar aqui en la polémica, de
si
el c o n o c i m i e n t o es social
o
individual
(GARZON,
A.,
1984). Es
verdad,
que
lo
social
influye
en
lo
individual, aunque no deja de
ser
igual me nt e
cierto,
que Lo Social, sólo se
puede
crear
a
partir
de
Lo
Individual. Es
evidente,
como
han
s e ña l a d o
al gu nos
auto res (SEOANE,
J.,
1985;
DE
VEGA,
M.
1985),
la
impor tan cia que tiene lo social, la c u l t u r a en
nu es tr a
vida. E st e hecho está re p r es en t ad o en la te o rí a
de
A.
KOR ZY BS KI
(1921)
por
su
co n c ep to
de
"enlazar
el
tiempo". Pero lo que realm ent e nos int er esa a nosotros,
como ps ic ólogos clínicos, es que hay
una
pe rs ona
que
conoce y que es el l a la que e va lú a
los
hechos
y
les
81
imprime un as
connotaciones
especificas.
El
análisis
po s t e r i o r de
los
hechos,
se
puede
hacer
a
v ar io s
niveles,
a
nos o t ro s
nos
interesa
s ó lam en te
el
individual (CARO, I., 1985).
Es t e co no cimiento, al ser
personal
e
p o n e en m a r c h a la se rie de procesos que es
Maravillosamente
explicado
y
expresado
R I N I L L O S (1985), e s t a c o n c i e n c i a personal,
cuenta, se puede e n t en de r como:
individual,
el
hombre.
por
J.L.
este
da rse
"... el a c t o en que un o b j e t o se le
hace
m a n i f i e s t o a un
sujeto,
como
el
acto
s u b j e t i v o en que algo se hace
pa tente
a
alg ui en que también e s t á a d v e r t i d o de si,
es
p r e ci so
agregar
i n me di at am en te
que
semejante
reflejo
subjetivo
del
mu n d o
e x te ri or no es un m e r o
y
fiel
re g i s t r o
sensorial del mismo, su
r e f le jo
pasivo,
s in o
una
r e p re se nt ac ió n
teñida
de
conoci mi en to , en la que la
pr es e n c i a
de
las co sas e st á e n r i q u e c i d a -o
deformada,
segón
los
casospor
la
pr á c t i c a
individual con e ll as y
por
la
p r ác ti ca
c o l e c t i v a d e p o s i t a d a c u l t u r a l m e n t e en
el
lenguaje, ad em ás de
por
la
el ab o r a c i ó n
imaginaria, d e s i d e r a t i v a e intelectual de
cada
uno.
Al
procesamiento
de
la
inf or mación que procede del exterior,
se
a g r e g a la que el su je to
r e cup er a
de
su
experiencia
anterior,
se
su pe r p o n e
un
pr o c e s a m i e n t o de o tr o nivel más profundo,
de tal m a n e r a
que
el
p r od uc to
que
se
manifiesta
como
re p r e s e nt ac ió n
ya
ha
absorbido
pluses
significativos
y
afectivos
previos,
an te s
de
hacerse
p a t en te
al
su je t o
en
f or ma
de
r e p r e s e n t a c i ó n consciente" (p. 468).
Por tanto, c o n oc er es un pr oc es o rico y ac ti vo
que
e n l a z a lo que ya es t a b a en nosotros con un hecho nuevo,
82
que a
su
vez,
vuelve
a
no so tr os
enriqueciéndonos.
R e p r e s e n t a un pr oceso co n t in u o y circular.
S u p o n e r este c o n o c i m i e n t o personal,
implica
tener
en
cuenta,
que
cambia
de
persona
a
persona.
Es
t o ta lm en te imposible, que dos pers ona s posean el
mismo
m ar c o de referencia. No hay vi das paralelas.
Se
puede
llegar a un tipo simi lar de conocimiento, nunca a
otro
igual.
La
pr em isa de
la
no-identidad,
y
los
d i s p o s i t i v o s ext ensi ona le s, se apl ican también en
este
caso.
los
pr ob le ma s
de
co mu nicación,
aparecen
p r o p i c i a d o s la m a y o r í a de las veces, por creer que
dos
o más personas, con oce n igualmente
un
hecho.
Deb emos
tomar la po st ura contraria, a q u e l l a que
nos
incita
a
def inir e x t e n s i o n a l m e n t e nue str as pa l ab ra s y buscar
el
m is m o tipo de def ini ci ón en los otros, de fo rma tal que
logremos
llegar
a co no cer
lo me jo r
posible
los
r e s p e c t i v o s ma r c o s de
referencia,
y
lograr
asi,
un
mej or ente ndi mie nto . La te ra pia de pa re jas es
un
buen
ej em plo de e ll o (BERLIN, J., 1975; LIBERMAN,
R.P.,
et
al., 1980). Asi como elp s ic od ra ma
(BUCHANAN,
D.R.
y
LITTLE, D., 1983), y la
te ra pia
fam il ia r
(TONN,
K.,
1984, a y b ) .
Final men te,
llegamos
al punto
que
quizás
yo
co n s i d e r e más importante.
Ne estoy
r e fi ri en do a
la
limitación del c o n o c i m i e n t o humano. E s t a c a r a c t e r í s t i c a
no
e st á
separada
de
las
anteriores,
sino
que
es
c o n s e c u e n c i a d i r e c t a de ellas. Lo que un a pers ona puede
obse rva r de un hecho, tiene
ci er to s
limites.
No
hay
n in gun a barrera, ni n i n gu na norma
pa ra
establecerlos,
salvo el s e n t i d o común. Por ejemplo, no pod emos
ver
o
conocer un a c a s a
por
fue ra
y
por
den tr o
al
m i sm o
tiempo. Si no sabemos música, nue str o
conocimiento
de
un c o n c i e r t o
de
Nozart,
se limitará
a
oi rl o
y
a
di sfr uta r con él. C ua nd o K. Bohm, dirigía, a
parte
de
disfrutar, c o n o c í a los
movimientos
y
c óm o
y
porque
debían sonar las notas.
Nuestros
limites
de
co no ci m i e n t o
pueden
ser,
se ns o r i a l e s (es d i s t i n t o oler un buen plato de
comida,
verlo, o comerlo), te m p or al e s (por ejemplo,
la
edad),
e s p a c i a l e s (por ejemplo, el
lugar
do nde
esté
algo),
ac a d é m i c o s (no creo que un ps ic ólogo
pueda
ma nd ar
un
c oh et e a harte),
monetarios
(la
mayoría
de
nu estro
conocimiento
se
ad q u i er e
a
través
del
dinero),
po lít ico s
(sólo
unos
pocos
con ocen
de
verdad
la
si tua ci ón
i n t e r n a c i o n a l ),
etc.
Con
esta
p e q ue ña
relación, no p r e t e n do asus tar a nadie, s in o aclarar que
la to ta l i d a d en rela ció n al c o n o c i m i e n t o no existe.
El c o n o c i m i e n t o no es sólo limitado
de
persona
a
pe r s o n a en el momento, sino que lo es a lo largo de
la
historia, so bre todo, de la h i s to ria de la ciencia.
El
primer nivel no t r a d u c i b l e a palabras, el de los hec hos
cientí fi co s, se ha ido c o n f o r m a n d o y e n r i q u e c i e n d o a lo
largo de los años. LL e g ar a la luna
no
era
ha sta
el
siglo XX, m a s que la f a n t a s i a literaria de un escritor.
Hoy en día es u n a realidad, aunque d e s g r a c i a d a m e n t e
no
un c o n o c i m i e n t o personal
para
todos
nosotros,
de s d e
una lejana no che del año 1969.
L a SG a f i r m a que nu nca po dremos co no cer
to ta lme nte
un objeto, por s e n c i l l o que éste parezca. De este modo,
s i e mp re nos q u e da ra n co s a s
por
descubrir.
No
es
lo
m i s m o c o n oc er u n a rosa al
olería,
que
al
ve r l a
con
nu e s t r o s ojos, o
a
tr avés
de
un
mi cr oscopio.
E s ta
p o s t u r a no im pli ca c o n t e n t a r n o s con lo que te ne mo s y no
avanzar, sino todo lo
contrario,
avanzar,
progresar,
aunque nu nc a po d r e m o s saber hasta do nde po demos llegar.
Lo v e r d a d e r a m e n t e importante, no es lo que
nos
queda,
sino lo que tenemos, de ésto d ep en de rá n todos
n u es tr os
pasos posteriores.
84
L o s n i v e l e s de c o n o c i m i e n t o
C o m o se puede deducir de lo que he mos
vi sto
hasta
aquí* e s t a b l e c e r niveles, implica u na di f e r e n c i a
entre
ellos,
y
por
consiguiente
distintos
tipos
de
conoc imiento.
Nos
en con tra ria mos ,
en
primer
lugar,
con
el
c o n o c i m i e n t o que nos apor tan los ni ve le s inferiores, el
c o n o c i m i e n t o puram ent e sensorial. Por ejemplo, el
oler
un buen perfume. El co n o c i m i e n t o
a
este
nivel,
como
antes
está
limitado
y
es,
igualmente,
personal
y
directo. Est e olor (ya lo
vere mos
en
los
re su lt a do s
e x p e ri me nt al es ), puede parec erl e bue no a unas
personas
y desagradable* a otras.
A con ti nu ac ió n, t e nd rí am os el c o n o c i m i e n t o que
nos
a po rta n los n i v el es
verbales,
que
posée
las
mi sm a s
car act erí st ic as . Lo v iv id o en los ni ve les ant er io re s es
aquí e t i q u e t a d o y categorizado. Si g u i e n d o
con
nuestro
ejemplo, u no s su je tos
pueden
decir
que
el
olor
es
c o l on ia de niños, o pe rf ume de mujer. Dad o que
aún
no
se han d e s c r i t o
los a ná lis is ex pe ri mentales,
con vi ene
no ad e l a n t a r nada más so br e este ejemplo.
El c o n o c i m i e n t o
es
limitado
en
los
niv el es
no
verbales,
a
causa
de
que
nu est ros
recep to res
se nso riales, que juegan un papel
p r e do mi na nt e
a
este
nivel, ta mb ié n lo
son.
En
el
caso
de
los
niveles
verbales, es limitado, porque las pa la bra s no son nunca
1os objetos, y por ta nto ,^v an a perder
ca rá c t e r i s t i c a s
suyas. N i n g u n o de
los
mo de lo s
de
re pr es en ta ci ón
de
c on c e p t o s (SNITH, E.E., y MEDIN, D.L., 1981) va a poder
exp lic ar en su tota lid ad todos los conceptos.
de
Además, a es tos ni ve les ve rba les
surgen
pro blemas
ide nt if ic ac ió n que dañan nuestro conocimiento.
En def initiva,
los
tres
son:
85
ni ve les
de
co n o c i m i e n t o
1.- el nivel científico, sub-m ic ros có pic o, con
los pr ob le ma s del "re lat ivi sm o científico"
que v e r em os en un punto posterior.
2.- el nivel de la experiencia,
ma croscópico,
con los pro bl em as de
n o - i d e n ti fi ca ci ón
y
de no-totalidad.
3.- el nivel verbal, en el que inciden también
las dos premisas.
Lo
verbal
nos
aho rra
tiempo, y nos permite
comunicarnos,
pero
tiene su parte negativa, al
no
tener
en
c u e n t a la abstracción.
T e n e m o s d i s t i n t o s niveles, ¿pero cómo
se
p as a
de
un o
a
otro?.
La
respuesta
es
bien
sencilla,
el
c o n o c i m i e n t o humano
representa
un p r o c e s o
c i r cu la r .
Esta
circularidad
del
conocimiento,
es
po sible
si
tenem os en cuenta, los m e c a n i s m o s
de
"feed-back",
de
reacc ió n en ca d e n a
del
o r g an i sm o
hu ma no
(KORZYBSKI,
1933, 1951a), asi c omo los m ec an i s m o s de "feed-forward"
p r e c o n i z a d o s por C A M P B E L L (1975).
Lo que p r oc es am os a niveles sensoriales, pasa a los
niv el es superior es, más abstractos, y luego debe volver
a ellos. Si vem os lo que hemos escrito,
lo
an al iz am os
in te lectualmente. C u a n d o cr ee mo s que
es
correcto,
lo
e s c r i b i m o s o lo v i s u a l i z a m o s de nuevo,
es
un
proc eso
que nu n c a tiene fin.
E s t e pr oc eso es necesario. Sin él,
ava nc e
humano,
personal
y
social,
Además, nos pe rmite poner en m a r c h a al
un t o d o ” .
la
ciencia,
el
no
es
posible.
"orga ni sm o
como
E st e es uno de los p r i n ci pi os m ás d e s t a c a d o s de
la
SG, que p o s t u l a un a u t é n t i c o No-elemen ta li sm o. No tiene
se n t i d o hablar de 'mente* por un lado, y de 'alma'
por
otro. El 'pensamiento*,
re p r e s e n t a
un a
rea cc ión
del
o r g a n i s m o c om o un todo, p r od uci do por el f u n c i o n a m i e n t o
86
de ese todo, e
inf lu e nc iá n do lo
todo
(KORZYBSKI,
A.,
1933). Si si rve la metáfora, es una rueda,
un
circulo
en c o n s t a n t e movimi ent o. Par ta mo s
de
do nde
partamos,
lle garemos si em pr e
a
nive les
similares.
Lo
que
es
e va l u a d o por los sentidos, debe ser c a t e g o r i z a d o por la
mente, y v u e l t o a e v a lu ar en los ni ve le s inferiores. Si
tene mos los oj os c e r r a d o s y nos dan
a
oler
algo,
al
perc ibi r el olor le damos una etiqueta. U n a vez que
se
la
hemos
adj udicado,
podemos
a b r i rl os
y
com pr ob ar
m e d i a n t e la vista, para mayor
seguridad,
que
lo
que
habl amo s o l i d o se c o r r e s p o n d í a con la etiqueta.
Quizás, é s t e sea el m o m e n t o para hablar brevemente,
de lo que po dr ía m os llamar la p o l é m i ca af e c t o - c o g n i c i ó n
(el guión es aqui
un
di sp o s i t i v o
e x t e n s i o n a l ).
Es ta
polémica, r e p r e s e n t a d a p r i n c i p a lm en te por
R.B.
ZAJONC
(1980), y por R. L A Z A R U S (1982), no tiene ca bi d a d e n t ro
de la SG. M i e n t r a s que el pr im er o pone a la e m oc ió n por
de la nte
de
la
cognición,
el
segundo,
aunque
con
matizaciones
muy
importantes,
da
p r im ac ía
a
lo
c o g n it iv o f r en te a lo emotivo. Como mu y
bien
dice
E.
IBAÑEZ (1985), hay p ro ce so s
de
ada pt ac ió n
individual
que implican por igual, lo emo tiv o y lo cognitivo,
sin
tener mu y cl a r o si vale la
pena
o
no
man te ne r
es ta
distinción.
Yo
creo,
realmente,
que
vale
la
pena
dis tin guirlos, c o n c e b i r l o s
como
d i s ti nt as
etapas
de
co nocimiento, o procesamiento,
por
las
que
pasa
la
información que llega a nosotros. De
esta
manera,
lo
em ot ivo se c o n v i e r t e en cognitivo, y ésto
en
emotivo.
Como v e í am os antes,, en u n a rueda no hay u n a
parte
más
importan te que otrat cua nd o gira, lo que importa, es el
punto que a p o y a en ese m o m e n t o en el suelo,
d e sp la za do
inmed iat ame nte por otro.
S ól o de e s t a manera, pod remos b e n e f i c i a r n o s de
las
infinitas
posibilidades
que
nu es tro
o r g a ni sm o
nos
permite. Por o t r a parte, r e ac ci on ar em os
s e m á n t ic am en te
de for ma correcta. R e c on oc er
di s t i n t o s
niveles
de
conocimiento,
nos
pe rm ite
di sti ngu ir
entre
los
dive rso s ór d e n e s de abstracción, no id en ti fi ca rl os y no
creer que nu es tro c o n o c i m i e n t o a b ar c a por
c o mp l e t o
al
87
obj eto.
Importancia de la abstracción .
La a b s t ra cc i ó n es
importante
m o t i v o s (KORZYBSKI, A., 1933)
por
los
si gui ent es
.- es
un
t é r min o
f is i o l ó g i c o funcional
que
re p r e s e n t a s e m á n t i c a y e s t r u c t u r a l m e n t e las
a c t i v i d a d e s del s i s t e m a nervioso.
. - nos ay uda a
dejar
el
mal
hábito
de
lo
general, es decir de la totalidad, es decir
de la identidad.
. - la e s t r u c t u r a del s i s t e m a
ne r v i o s o
es
en
órdenes, y se pasa de uno a
otro
me d ia nt e
la abstracción.
.- los d i s t i n t o s ór de ne s de
abstracción,
nos
per mi te n aba ndo na r la
dicotomía
cu er po
y
mente, c u a nd o éstos no son m a s que pasos de
un nivel a otro.
. - la ab st r a c c i ó n
implica
ambiente,
s i e mp re se ab strae sobre algo.
.- a c e l e ra el
a ab straer
los otros.
ya
que
pr og res o y nos a y u d a a resumir y
los
r e s u lt ad os
a l ca nz ad os
por
. - nos ay u d a a ent end er y llevar a la p r á c ti ca
el e n t r e n a m i e n t o No-arist ot él ic o.
.- finalmente, y como resumen,
conocimiento.
88
mejora
nue str o
L a c o n c i e n c i a de ab st ra cc i ón
Te ner c o n c i e n c i a de la
a b s t ra cc ió n
su po ne
darnos
c u e n t a que, en el p r o ces o de abstracción,
nos
dejamos
■fuera carác te ri st ic as . Ser co ns c i e n t e s de
que
estamos
p e r c i b i e n d o sólo un a p e q u e ñ a parte de
lo
que
aparece
ante nosotros.
L a c o n c i e n c i a de
abstracción
se
define
también,
c o m o el re cor da r la p r i m er a prem is a No-arist ot él ic a, y,
por
supuesto,
también
la
segunda.
Depende
de
la
ne ga ci ón de la identidad,
y
es tá
conectada
con
las
li mit ac io ne s de la no totalidad.
La
conciencia
de
abstracción,
es
un
término
funcional, que r e p r e s e n t a un pr oceso general que
tiene
lugar, se gún Korzybski, en
nuestro
sistema
nervioso.
E s t e p r o c e s o es el de la abstracci ón, que se produce en
todos los niveles, v e r b a l e s y no verbales. Si no
somos
c o n s c i e n t e s de ella, c o n f u n d i r e m o s
el
ob je to
con
el
he cho científico, y también, con los niv ele s
verbales.
Con lo cual, un he cho que en pri nc i p i o tiene
infinitas
ca r a ct er ís ti ca s, se v e r á
re d u c id o
a
unas
pocas:
el
objeto, y a
mu c h a s
menos,
al
da rle
un
tra ta mi en to
verbal: la pa la br a
Es más fácil alca nza r la co n c i e n c i a de abstracción,
si
te ne mos
en
me n t e
lo
que
A. Korzybski
llama
el 'Diferencial
Es tr uc t u r a l *
o
el
"Antropómetro"
(ver F i g u r a No. 4). En
la
figura, ca da
uno de
los
ni vel es de a b s t ra cc ió n
se
r e pr es en ta
con
un a forma
distinta. Lo
que
les
une
es
que
los
tres tienen
c a r á c t e r i s t i c a s (los
circuíitos),
y
que
al gu nas
de
estas c a r a c t e r í s t i c a s se pie rden (las lineas ve rt ica les
que cuelgan), al pasar de un nivel a otro.
La
conciencia
de
abstracción,
se
puede lograr
v i s u a l i z a n d o el
*Diferencial
Es tructural*,
do nde
el
obj eto r e p r e s e n t a
una
abs tr ac ci ón de
primer
orden,
89
Hecho científico
Primer nivel
objetal no
traducible a
pal abras
. o ••
• • • •
Segundo nivel
objetal: nivel
verbal
FIGURA No.4. EL ANTROPOMETRO
90
p o s i b i l i t a d a por otro nivel anterior, que sólo
po demos
c o n oc er por la ciencia. En este proceso, en
este
paso
de uno a otro, se pierden caracter ís ti ca s,
puesto
que
nunca p o d r e m o s con oc er todas las c a r á c t e r i s t i c a s de
un
objeto,
y
mucho
menos
las
que
van
apareciendo
lent am en te con el av ance
científico.
El
paso
a
los
ni v e l e s verbales, se pr oduce de
forma
similar
y
con
iguales consec ue nc ia s: perder u ol vidar al g u n a s de
las
c a r á c t e r i s t icas.
El p r o b l e m a que nos surje en
este
momento
es
un
poco difícil de resolver.
Me
estoy
re f i r i e n d o
a
la
correcta
comprensión
de
los
distintos
niveles
de
ab stracción. E s t a c o m p r e n s ió n se debe hacer sobre
todo
en los n i v e l e s s ilenciosos, sin m e d i a r n i n g u n a palabra,
y
lo
paradójico
es
que
las
estamos
utilizando.
Cu a l q u i e r c o s a que pod am os decir so bre algo no
es
ese
algo.
Esta
diferencia
e nt re
los
niveles, no
puede
e x p r e s a r s e con p ro pi ed ad
v e r b a l m e nt e
(KORZYSBKI,
A.,
1933).
La
s o lu ci ón
es
vis ual iz ar
el
Antropómetro,
s e ñ a l a n d o con el
dedo,
en
silencio,
los
di fe r e n t e s
órdenes. Es to ta lm e n t e imposible a d qu ir ir la co nc ie n c i a
de
abstracción
por
medios
verbales,
ya
que
e st os
p e r t e n e c e n a los
ni ve le s
t ra du ci bl es
a
palabras,
y
éstas no son los objetos.
La c o n c i e n c i a de ab st ra c c ió n
tiene
un a
serie
de
c o n s e c u e n c i a s positivas, y que ya c o n o c e m o s
en
parte.
R e s u m i é n d o l a s son:
EL R E TR AS O EN LA ACCION. El sile nci o en los
ni veles no v e r b a l e s implica un re t r a so
en
la
acción.
D i f e r e n c i a r o b j e t o s de palabras, a b s t r a c c i o n e s n u e s t r a s
de las a b s t r a c c i o n e s de los demás, nos hace es perar
un
s e g un do a n t e s de reaccionar.
Ese
segundo
es
lo
que
tar da mo s en da rn o s c u e n t a que las pa l a b r a s no
son
los
objetos, y que n u nca v a m o s a poder
c o n oc er
todas
las
car ácter is ticas de un objeto. El r e t ra so en la
acción,
pr oduce en n o s o t r o s re a c c i o n e s s e m á n t i c a s distintas, es
decir rel ac ió na le s, que
be n e f i c i a n
el
funcionamiento
como un todo del o r g a n i s m o y nu estro aj us te personal.
91
.- UN A ME JOR PREDICCION. Ser c o n s c i e n t e s de la
abstracción, m e jo ra nu es tro
conocimiento,
puest o
que
nos per mite predecir mejor. Esta me jo r
predicción,
va
un id a a la pue sta
en
pr áct ica
de
las
dos
p r emi sa s
N o - a r i s t o t é l i c a s (aunque, como veremos, también
de
la
t e r c e r a ) . Nosotros, a lo largo de n u e s t r a vida, e s t am os
constantemente
pre di ci en do
(el
a u t ob ús
par ar á
en
n ue str a parada, si
e x p li co
a
los
al um nos
un
tema,
si gui end o las obras de un autor, lo
e n te nd er án
mejor,
etc.). Estas pr ed ic ci on es generan en no sot ros una serie
de expectativas,
que
si
no
se
cumplen,
nos
crean
"shocks" e m o c io n a le s (KORZYBSKI,
A.,
1933).
Nuestras
predicciones, y por tanto, nue stras e x p e c t a t i v a s
serán
engañosas, cua nd o no teng amo s en c u e n t a
la
es t r u c t u r a
de la
realidad.
Estructura
a
la
que
só lo
podemos
acceder m e d i a n t e el us o cor re ct o
del
lenguaje,
y
la
di st inc ión en tre los niveles. Por ejemplo, es Do mi ngo y
qu eremos ir en aut obús al cen tro de la ciudad. Ac udi mos
a la parada, estando " s e g u r o s ” que
el
au to bús
va
a
venir. Al cabo de un rato esperando, nos e n f r en ta mo s al
d e sa gr ad ab le hecho de que
lo
que
hab la mo s
dicho
(o
pensado), no se cumple: el m a p a no es el territorio. De
todas for ma s seg uimos pen sa nd o que el
au to bú s
vendrá,
ya que és a es su parada y no hay ningún mo t i v o ap ar ent e
que c o n t r a d i g a nu es tra predicción. P e n s a m o s
que
va
a
venir, que el ret raso se debe a un atasco, que pa ra
lo
que hemos esp er ad o no val e la pena irse, etc.
Al
cabo
de una hora, y y a
to ta lm en te
desesperados,
decidimos
coger un taxi. La e x p l ic ac ió n de este suc eso la de be mos
en contrar
en
nue stro
limitado
conocimiento.
No
conocíamos, todos
los
itinerarios
del
autobús,
que
su sp en dí a el paso por es a par ada los d ía s
que
hu bi era
fútbol, etc.
Nues tro
co no c i m i e n t o
era
incompleto
y
pr ed ec íam os co mo si e s t u v i é r a m o s tot al me nt e se gu ros
de
todo.
- DIS TI NC IO N ENT RE LOS NIVELES. La
conciencia
de abstracción, nos perm ite no identificar,
es
decir,
no objetivar. No tomar como ob je tos lo que no
son
mas
que
palabras.
Esta
no
o b je ti va ci ón
sólo
se
puede
92
lograr, v i s u a l i z a n d o los
niveles
del
A n t r o p ó m e t ro
y
c o m p r e n d i é n d o l o s en silencio. Al poner en
marcha
este
proceso, e n t r e n a m o s a todos los
centros
ce r e b r a l e s
a
trab aj ar
en
sus
respectivos
niveles,
y
de
fo rm a
conjunta, g r a ci as al pr oceso cir cu lar del
conocimiento
humano. Lo s be n e f i c i o s
que
nos
encontramos,
son
un
m ejor
ajuste,
un
me jo r
bala nce
emocional,
mejores
re l a c i o n e s con los demás, etc.
Repercusiones
de
sus
planteamientos
para
la
Psicología
La SG e s t á e s p e c i a l m e n t e inter es ad a en eli mi na r las
consecuencias
ne g a t i v a s
del
conocimiento
falso,
es
decir aquel que no re fl e j a la e s t r u c t u r a del
mundo,
y
que va pa sa nd o de un os a otros, en
forma
de
teorías,
sistemas, credos, dogmas, etc. (KORZYBSKI, A., 19 51 ,c).
Por tanto, no es de extrañar, que al igual que en la SG
todo
conduce
a
la
búsqueda
de
un
nuevo
tipo
de
evaluación, si em pre se te ng a pre sente su incid en cia
en
d i v e r s o s as pe c t o s del c o n o c i m i e n t o humano.
Si
nu n c a
v amos
a
poder
nombrar
TO DAS
las
caracterlsticas
de
un
objeto,
nu es tr o
co n o c i m i e n t o
será: limitado, constante, inferencial,
hipotético,
y
relacional. Va mos a ver, en un
primer
punto,
aq ue l l o
que se r e f i e r e al
conocimiento
en
general,
como
un
res umen de lo vis to ha sta ahora, para pasar
de sp ué s
a
un s e g u n d o punto má s concreto, y que ti ene que ver
con
la c i e n c i a y el r e l a t i v i s m o científico.
EL C O N O C I M I E N T O HUMANO.
El c o n o c i m i e n t o humano,
de pende
de
la
capa ci da d
humana de la abstracción. Si ésta, a
su
vez,
implica
de ja rse f u e r a caráct eri sti cas , y ésto es cierto, porque
lo c o m p r o b a m o s constant eme nte , conocer será un
pr oc eso
limitado, con c o n s e c u e n c i a s similares. E s t a limitación,
93
pr o v i e n e
de
relaciónales
noso tro s
mi sm os
y
de
los
que m a n t e n g a m o s con los objetos.
víncu los
Por u n a parte, de pe nd e de nos ot ro s
porque
el
ser
hu man o es quien lo lleva a cabo (y también sobre
quien
recae m u c h a s veces). E s t a de pe n d e n c i a implica, como
ya
vimos, d i s t i n t o s tipos de conocimientos, según personas
y
según
momentos.
Conocimiento
y
ve rd ad
no
son
pe rma nentes, ni ci er to s ( CONDIT RAILSBACK, C.,
1983).
Por
otra
parte,
es
imposible
co nc eptual i z a r ,
ni
s i q u i e r a imagin arn os el acto de conocer, sin esta bl ece r
r e l a c i o n e s en t r e
cosas.
Si em pr e
co n oc e
alguien,
en
rel ación a algo. El c o n o c i m i e n t o se ria un a red mú l t i p l e
de relaciones. 0 como d ir ía 0. B A T E S O N (1976):
"El c o n o c i m i e n t o es algo que está como
tejido
o tramado, c o m o una tela, y que cada ped ac ito
de c o n o c i m i e n t o sólo tiene s e nt id o o utilidad
g r a c i a s a los otros pedacitos" (p.47).
Los "pedacitos" de c o n o c i m i e n t o no son aditivos, no
se c o l o c a n
simplemente
unos ju nto a otros,
sino
que
se
enlazan
los
unos
con
los
otros,
potenciándose
mu t u am en te . P o d r í a m o s decir, que 1 má s 1, no es 2, sino
3. Por ejemplo, ve mos un a silla, y nos
parece
bonita.
Entramos
en
la
tienda,
nos
s e nt am os
en
ella,
y
r e c o n o c e m o s que es muy cómoda. P r e g u n t a m o s el precio, y
ve m o s que es casi regalada. Tenemos, en este caso, tres
tipos
distintos
de
conocimiento:
el
visual,
el
corporal, y el económico, siend o imposible to marlos por
separado. P a r a hacerlo, tend rí am os que poner en
m ar ch a
una c i e r t a e s q u i z o f r e n i a
mental,
que,
realmente,
me
cu e s t a imaginar.
Que el c o n o c i m i e n t o
humano
sea
abstracción,
nos
lleva a a f i rm ar que n u e s t r o c o n o c i m i e n t o es inferencial
y por ta n t o
hipotético.
Todo
lo
que
vemos,
oimos,
tocamos, leemos, etc.,
NÜ
ES
NU N C A
lo
que
e s t am os
oyendo, viendo, tocando, etc., sino u na
a b s t r a c ci ón
a
partir de e l l o
(KORZYBSKI,
A.,
1951a).
Lo
cual
es
lógico, y a que la vida hu m a n a es
abstracción
a
todos
los niveles. L o s ob je to s son
abstracciones
p ro du ci da s
94
por n u e s t r o s sentidos,
del lenguaje, etc.
las p al ab ra s a b s t r a c c i o n e s fr uto
El p r o b l e m a es que e s t á s i tu ac ió n va
a
pe rm anecer
s i e m p r e igual. La
a b s tr ac ció n
es
un
pr oc eso
humano
constante, evolutivo, y que se m a n i f i e s t a a -través
de
todo.
Mucho
te n dr ía m os
que
ca mbiar
para
ser
omni pot ent es. La s co sas están ahi pa ra que nos ot ros las
descubr amo s, pero
poco
a
poco.
Pre te nd er
a b a r ca rl o
todo, es a lg o co mp rensible, pero que no va mos
a
poder
hacer realidad. L a situ ac ió n se resuelve, como dice
A.
KO R ZY BSK I (1933), ac ep ta nd o
la
abstracción,
d á ndo no s
cu e n t a de ella, y mejorando, b us c a n d o más
datos
hasta
do nde r e a l m e n t e lleguemos. 0 como a c o n s e j a A.
El lis
a
lo largo de su te rapia (ELLIS, A., 1975), si
hay
algo
que te m o l e s t a y no te gusta, b u s c a el
m ej or
modo
de
cambiarlo. Si puedes hazlo, y no pier das el tiempo.
Si
estás
convencido
(con
pruebas
fidedignas),
que
no
pu edes hacer nad a por evitarlo, acéptalo,
y
a ct úa
en
co ns ec u e n c ia.
En re su me n (ver
Figura
No.
5), los hechos
son
evaluados, de f o r m a personal. E st a e v al ua ci ón cambiará,
naturalmente, de
pe rs on a
a
persona,
co n o c i é n d o l a
a
través
de
n ue st ra s
rel ac io ne s
con los demás.
El
contacto
con
el
ob j e t o
permite
extraer
unas
carácteristicas
y
ab and ona r
otras, lo
cual
limita
nu es tro con oci mie nto , que desde ese m o m e n t o
se
v ue lv e
inferéncial, pe r f e c c i o n á n d o s e b u s c a n d o
las
re l a c i o n e s
entre lo que ten emos y los hechos
p a sa do s
y
futuros.
Este c o n t a c t o con el
objeto,
implica
perder
a l g un as
ca rac ter ís ti ca s, tanto en los nive le s v e rb a l e s como
en
los
no
verbales,
por
lo
que,
el c o n o c i m i e n t o
es
limitado y ad e m á s relacional, pues es tos ó r d e n e s
es tán
relacionados, y forman parte de
un
pro cesa
continuo,
que pa sa de unos a otros.
95
FIGURA No.5
EL CO NO C I M I E N T O HU MA N O
HECHO
p e r s o n a - h e c ho
c on o c i m i e n t o personal
co no c im i e n t o alg una s
ca rá ct eri sti cas
carácter,
verbales
no
c o n o c .niveles
no ver ba le s
c o n o c i m i e n t o dis tinto
segiln personas
carácter.
v e rb al es
c on oc . n i v e l e s
ver ba le s
DI STI NTO S TIPOS DE CO NO CI M I E N T O SE G U N P E R S O N A S
EL CO NO CI M I E N T O HU M A N O ES L I MI T A D O
96
LA C I E N C I A
La p a l ab r a " c ie n c i a ” , tiene va r io s
'significados’.
Se r e f i e r e a un
gr upo
de
técnicas,
que
n or ma lm en te
incluyen el uso de aparatos,
o
a
las
" c i e n c i a s ” en
plural,
para
di st i n g u ir la s
de
las
"letras";
la
"ciencia" es también un
cu erp o
de
co nocimientos;
un
c o n j u n t o de leyes y teorias; una o r ie n t a c i ó n general en
la vida; un m ét od o prá cti co
de
ajuste
(JOHNSON,
W.,
1946).
Cuando
la
SG
dice
" c i e n t í f i c o ” , se
está
r e f i r i e n d o a esto s dos ú l t i m os puntos. La c i e n c i a
como
a c t i t u d general,
puede
d e s c r i b i r se
y
en t e n d e r se
en
té rm in os de un proceso de abstracción, inherente
a
la
v id a misma, que se usa bien o mal por la gente.
No
en
balde, el titulo de la o b r a principal de A.
Korzybski,
es el de "C iencia y S a n i d a d ”. La fi na l i d a d
del
libro,
es
lograr
el
establecimiento
de
los
pr in ci p i o s
c i e n t í f i c o s n e c e sa ri os p ar a lograr el aj us t e humano.
L a c i e n c i a para A. KORZYBSKI (1933), r e p r e s e n t a las
a b s t r a c c i o n e s más e l e v a d a s r ea li za da s
por
la
esp ec ie
humana. E st as son c o n s e c u e n c i a
de
años
de
e v ol uc ió n
cultural.
Las c a r a c t e r í s t i c a s b á s i c a s del m é t o d o
científico,
son f u n d a m e n t a l m e n t e cu at ro (JOHNSON, W . , 1946):
1.- plantear b u e n a s p r eg u n ta s para
2.- dir ig ir nuestr as observa ci on es , que
están
hecha s con ca l m a y sin prejuicios, y
3.- pod er la s si s t e m a t i z a r
de tal forma,
respo nd an
a
las
preguntas
que
planteábamos, y de spués
que
nos
4.- revisar
las
c r e e n ci a s
y
s u pue st os
que
es taban a su base, a la luz de las
nueva s
res pu e s t a s encontradas.
97
Este pr oc es o es
continuo,
nunca se
detiene.
Lo
in te resante es observar, como tres de
el las c o mp ar te n
un a c a r a c t e r í s t i c a
común:
son
verbales.
V o l ve mo s
a
e n c o n t r a r n o s de
nuevo,
con
n ue st ro
vi ejo am igo
el
lenguaje y rec ordar la simi lit ud de e s t r u c t u r a que debe
e s t a b l e c e r s e entre las cosas y c o m o las nombremos.
El lenguaje, debe ser cl aro
y
pr e c i s o
o
válido.
Además,
este
lenguaje
debe
tener
un
sentido,
'significar*
algo.
C ua nd o
nos
comunicamos
con
los
demás, no les o f r e c em os palabras, sino aq ue ll o que
las
p a la br as representan. Cu a n to
má s
similares
sean
los
m a r c o s de re fe r e n c i a del ha blante y del
oyente,
me j o r
se rá la comprensión. E st o se puede lograr,
intentando,
en primer lugar, aunar estru ctu ra l m ent e, el lenguaje
y
1os
hechos,
y
en
se gu ndo
lugar,
extensionalizando
nu e s t r a s v e rb al iz ac io ne s,
para
hacer
que
los
ot ro s
c o m p r e n d a n m e j o r n u es tr os puntos de
referencia,
y
lo
que
puede
haber
detrá s
de
nue st ra s
palabras.
Es
evidente, que el
oy en t e
debe
aplicarse
también
las
m i s m a s reglas.
El o b j e t i v o último, fundamental de la
ciencia,
es
el de la PREDICCION. Este hecho, c om o ya
hemos
visto,
es un pr oc es o humano, constante,
y
que
tr aspasa
las
ba rr e r a s
de
un
laboratorio
o
de
un
de p a r t a m e n t o
uni ver sitario.
La pr edi cci ón nos si rve para con tr o l ar
el
pro ceso
de la
naturaleza,
y
nuestro
desarrollo
personal
y
social. Por o t r a parte, m e d i a n t e
el l a
evaluamos.
Un a
teoría es " b u e n a ”, o nos sirve,
mientras
nos
p e r mi ta
pr edecir ad e c u a d a m e n t e y e n f re n t a r n o s a los hechos
que
están por venir.
El
método
científico
está
dirigido,
funda men tal men te, no sólo a explic ar aq ue l l o que ya
ha
ocurrido, sino h ac ia algo más importante, la p re di cc ió n
de hechos que to davía no han sucedido. Y la c i e n c i a nos
permite predec ir porque (JOHNSON, W . , 1946):
98
.- nos en seña u n a actitud
p ar a
re co nocer
el
cam bi o y las diferencias. E s t a actitud, nos
pone al erta
y nos hace más adaptables.
.- la ci e n c i a re p r es e nt a un r e s p e t o
ha c i a
la
autoridad, pero sólo por la que es t á b a s a d a
en
la
o b s e rv ac ió n
sistemática,
en
la
e x p e r i e n c i a y en los
supuestos
evaluados,
de j an do
de
lado,
el
mantenimiento
de
opi ni o n e s por la edad o la tradición.
.- el lenguaje de la ciencia, es
el
lenguaje
de la
precisión,
y
ésta
sólo
se
logra
siend o c o n s c i e n t e s de n u es t r a s pr o y e c c i on es
y nu estros m e c a n i s m o s de identificación.
Finalm en te , los
p r in ci pi os
de
la
SG
ma rc an
la
diferencia
entre
lo
que
po dr í a m o s
co n s i d e r a r
u na
orientación
científica
adecuada,
y
otra
in ad ecuada
pre-cientlfica
(ver
Cuadro
N o . 5).
Se
d if er en ci an
fu n d a m e n ta lm en te ,
en
lo
que
respecta
a
aquellos
p r o c e s o s h u m an os de conocimiento, que
re pr e s e n t a n
una
b ú s q u e d a de la e s t r u c t u r a relacional del mundo.
Los
pr in ci p i o s
de
la SG
se
pueden
ap licar
igualmente, para evaluar lo
que
no s o t r o s
ac tu a l me nt e
e n t e n d e m o s por ciencia. No una o r i e n t a c i ó n en el
mundo
que p e r m i t a superar n u e st ro s problemas, sino un a
nu e v a
e v a l u a c i ó n de nuestras a c t i t u d e s como científicos, y de
n u e s t r o s resulta dos. Si como dice G. B A T E S D N (1976,
p.
443), e s t a m o s c o n s a g r a d o s como c i e n t í f i c o s a
c o ns tr ui r
en
palabras
un
si mu l a c r o
del
mundo
fenoménico,
c o n s t r u y a m o s algo que v a l g a re al m e n t e la pena.
La ú n i c a fo rm a de
hacerlo,
qué
veo
yo
en
este
momento, es llevando a la pr áctica los p r i n c i p i o s de la
SG. La
consecuencia
lógica,
es
inevitablemente,
un
cie r t o R E L A T I V I S M O CIENTIFICO, que supone:
99
CUADRO No.5
C O M P A R A C I O N ENTRE UNA O R I E N T AC IO N PRE C I E N T I FI CA Y OTRA
C I E N T I F I C A (basado en W.Johnson, 1946, pp . 83-86).
PRE C I E N T I F I C O
CIENTIFICO
1.-la noc ió n fundamental
es el ca r á c t e r estático
de la realidad
1.-la no ción fundamental
es el c a rá ct er procesual
de la realidad
2 . -rigidez, y por tanto
c o n s e r v a d u r i s m o que impide
el c a m b i o nece sa ri o
2 . - a da pt aci ón
a
lo
que
cambia, y b ú s q u e d a del
cam bi o
3 . -no se bus ca n solu cio nes
a los problemas, sino que
se a s u m e lo ya e s t ab le ci do
3 . -se hacen preguntas, se
o b s e r v a co n f o r m e a ellas,
se las r e spo nd e para
c o m p r o b a r y revisar
n u e st ra s c r ee nc ia s y
s u p u e s t os
4 . -el lenguaje se ut il iz a
para c o n t r o l a r la c o n d u ct a
4 . -el lenguaje se e m p l e a
para ser cl a r o y vá l i d o
5 . - e 5 t e tipo de lenguaje
forma p r e g u n t a s vagas y
sin s e n t i d o
5 . -este tipo de lenguaje
fo rm a p r eg un ta s cla ras,y
f ác ile s de responder
6 . -no tiene como ob je ti v o
la m e j o r a de la pr ed icción
6 . -t ie ne como o bj et iv o la
m e j o r a de la pr ed icción
a)- tener un
especial
cu id ad o
con
nuestras
teorías, pues és tas son verbales,
y
sólo
serán válidas, cuando e n c o n t r e m o s hechos a
su base que las apoyen. De todas
maneras,
el alcance de las teo rías es
limitado,
y
unas des pl az an a las otras, en el
tiempo.
Las
r e vo lu c i on es
c ie nt í f i c a s
no
se
producen sólo a causa de los c a mb io s de un
p a r a d i g m a a otro (KUHN,
T.,
1962),
sino
que son la c o n s e cu e n c i a de la
incomplitud
de
nu es tro
conocimiento,
que
c om o
es
natural se ma ni f i e s t a tam bi én a través
de
estos cambios.
b)- nuestras
teorías
deben
recibir
un
tr at am ie nt o extensional, que las situé
en
el tiemp o en
que
son
propuestas,
y
en
relación d i r e c t a a los he ch os que
querían
explicar.
c)- el que unas teorías d e s p l a z e n a las otras,
no
significa
en
ningún
momento,
que
d e s p r e c i e m o s las
ya
desechadas.
D e be mo s
.evaluarlas
co m o
el
principio
de
las
nuestras. En un mu ndo en relación, como el
nuestro, lo pasado ha
sido
la base
del
presente.
d)- toda la c i e n c i a depende del
conocimiento.
Si éste es limitado, a q u e l l a
también.
Si
éste
es
hipotético,
la
ciencia
lo
es
igualmente.
e>-
la vida es u n a m u l t i p l e j i d a d de
e s t í m u l os
y de factores,
el
a c c e so
a
ellos
será
parcial, pero posible.
f)-
la ci e n c i a es* un producto del ser
humano.
Est a r á s u j e t a a sus limitaciones, que
son
101
las que ya hemos visto, pero que en ningún
m om en t o nos impedirán seguir
con
a q u el lo
que nos interesa en c a d a momento.
U n a nu e v a 'evaluación*:
un nu evo
’significado*
A lo largo de lo ha s t a aqui expuesto, hemos
po di do
ir poco
a
poco
extrayendo
conclusiones
importantes
r e s p e c t o a los pr i n c ip io s de la SG, y que
se
r e fi er en
especialmente
a
los
pr ob l e m as
de 'evaluación* y
de
’signif ic a d o * .
La pr i me ra pr emisa nos advertía, que
las
pala bra s
no eran los objetos. Que
ambos
significaban
pr o c e s o s
d i s t in to s
y
que
por
tanto,
de bí an
evaluarse
por
separado,
e s t a bl ec ie nd o
el
vi nc ul o
estruc tur al
y
relacional que les correspondía.
E s t a se gu nd a premisa, a parte de
recordarnos,
que
las pal ab ra s no son
los
objetos,
nos
i nt rod uc ía
en
a l g un as de las ca rá ct er i s t i c a s del c o n o c i m i e n t o humano.
Decir
que
NUNCA
podr emo s
co no ce r
todas
las
c ar a c t e r í s t i c a s de un
objeto,
da
a
nue st ra s
ideas,
actitudes,
teorías, ' etc.,
un
*s i g n i f i c a d o ’,
muy
preciso: es ta mos v ie nd o sólo una c a r a de la moneda,
y
nos
que da
descubrir
la
otra.
En
consecuencia,
e v a l ua re mo s nuestros productos, como r e al me nt e apar ece n
ante nosotros: los hechos por un lado, las pa la bra s por
otro, y frente a ellos un ser humano
limitado
por
la
abstrac ción, pero que no la puede abandonar, y
que
en
el
paso
de
un
nivel
a
ot ro
va
p e r d ie nd o
ca rá ct er is t icas.
L a fi lo so fí a que su by ace a es ta p r e m i s a de
la
SG,
nos perm ite fl ex ibi liz ar nue stras 'evaluaciones*, es tar
d i sp ue st os
a
cambiarlas,
esperando
nu evos
'significados*. No supone en ningún m o m e n t o un a b a r r e r a
insalvable, sino una co mpr ens ión de los p r in ci pi os
que
rigen la v id a del ser humano. Pe rm ite en definitiva, el
cambio, el ajuste, el en san cha r nue st ro s conocimientos,
en definitiva, el pr og res o del ser humano.
102
P A R T E
III
N O E X I S T E U N OB JE TO E N TO T A L AISLAMIENTO:
E S A U T OR R E F L E X I V O
EL
L E N G UA JE
N O E X I S T E UN OB J E T O E N T O T A L AI SLAMIENTO:
ES AUTORREFLEXIVQ
EL
LENGUAJE
E st a es
la
úl t i m a
p re mi sa
> No-ar ist oté lic a,
r e l a c i o n a d a con las ot ra s dos, y que nos va a
permitir
e x p o n e r los re sul tad os ex perimentales.
En cie rta medida, he mos
vi sto
ya
algo
de
ella,
s o br e todo lo refe re nte a la capa ci dad de
"enlazar
el
tiempo", y a los ór den es de abstracción.
Sin
embargo,
e n g l o b a a ot ros
punto s
muy
importantes,
sobre
todo
aquellos
re la ci o n ad os
con
los
p r ob le ma s
de
e s tr uc tu ra -o r d e n - r e l a c i ó n , que son los que vamos a
ver
a continuación.
S O B R E LA ESTRUCTURA,
EL O R D E N Y LA S R E L A C I O N E S
Es tas tres palabras, estructura, or den y
relación,
se han ve ni do
re p i t i en do
a
lo
largo
de
la
tesis,
r e l a c i o n á n d o l a s con otros as pe cto s
i mp ort an tes
de
la
t eo rí a de Korzybski. Ya es hora, por tanto, de
que
se
les de un tr at am i en t o aparte.
Sin
embargo,
un a
cosa
debe estar clara, n in gun a de el las se pu ede
entender
sin las otr as dos, puesto que son c o n c e p t o s
que
deben
per ma ne ce r uni do s para su total co mprensión.
A)- LA ESTRUCTURA.
La
c o nc ep ci ó n
que
tiene
Korzybski
sobre
la
estructura, se si túa en la linea
desarrollada
por
B.
Russell y L. Wittgenstein. Korzybski (1933),
parte
de
la base,
de
que
la
estructura
del
mundo
nos
es
desconocida, sie ndo el ún ic o fin de la
ciencia
y
del
conocimiento, el descubrirla. El m o t i v o
principal,
se
e n c u e n t r a en la b ús qu ed a del ajuste humano, que
supone
104
ad ecuar los hechos a las palabras, lo que sólo se puede
lograr h a c i é n d o l o s s i m il a re s en estructura.
La e s t r u c t u r a del mundo, tal y c o m o se af i r m a en la
te r ce ra p r e m i s a No -aristotélica, es
relacional.
N UN CA
hay dos o b j et o s aislados. De es ta manera, se
pres en ta n
los objetos, los hechos ante nosotros,
y
asi
de bemos
hablar y pensar sobre ellos.
Comprender
la e s t r u c t u r a
del
mundo,
es
tan
im po rt a n te porque un a de las f u n c i o n e s principales,
de
los p r o c e s o s 'mentales', es la de d i s t i n g u i r
o b j et os .
C u a n d o vemos, por ej e m p l o una pelota,
d e s c u br im os
sus
ca ra ct er í s t i c a s , a las que
generalmente
re pr es e n t a m o s
por adj etivos, como "redonda", "azul", etc. Ah o r a bien,
es tas c a r a c t e r í s t i c a s no perm an ec en aisladas, sino
que
se r e l a c i o n a n
entre
ellas,
configurando
el
objeto.
C u a n d o dos o b j et os poseen c a r a c t e r l s t i c a s
rel aci on ad as
de igual manera,
diremos
que
ti enen
un a
e s tr uc t u r a
similar.
En e st e sentido, d e f i n i m o s la e s t r u c t u r a
c om o
"la
c la se de todas las r e l a c i o n e s s i m i l a r e s a
la
relación
dada" (KORZYBSKI, A., 1933, p.
57).
Por
ejemplo,
un
objeto,
con
las
carácteristicas
re la ci o n a d a s
siguientes: redondo, con c u a d r a d o s a z u l e s
sobre
f on do
blanco,
, y
con
15
cm.
de
diámetro,
tiene
una
e s t r u c t u r a es p e c i f i c a que las ag ru pa y
caracteriza
al
objeto. Si ponemos
a
su
lado
otro
objeto,
también
redondo, y con igual diámetro, pero con
fo ndo
azul
y
c u a d r a d o s blancos, o b s e r v a r e m o s que, au nque tienen
las
m i s m a s ca ra ct erísticas, és t a s no se
re l a c i o n a n
igual,
lo que nos lleva a
afi rm ar
que
son
estructuralmente
distintos, aunque f u n c i o n a l m e n t e sean similares.
La
estructura
del
mundo
es
tal,
que
si em pr e
tendremos, al menos, dos objetos, p u d i e n d o
establecer,
por tanto, una
relación
en tr e
ellos.
Entonces,
las
p a l a b r a s es tarán re la ci o n a d a s con los
objetos,
cu ando
am b o s c o m p a r t a n un a e s t r u c t u r a similar. Ya sab em os
que
105
los objetos, el mundo, es tán si empre en relación, pero,
¿ y las
palabras?.
La s
palabra s
lo
est ar án
cu an do
abandonemos, la e s t r u c t u r a li ng üí st ic a
tradicional
de
su je t o y predicado.
Di c h o
ésto,
más
en
un
se ntido
evaluativo, que gramatical. Es u n a e s t r u c t u r a
aditiva,
no relacional, que es to ta lm e n t e d i s t i n t a al
mu n d o
en
el que nos movemos. D e b em os
tener
presente,
que
las
pal a b r a s sólo tienen sentido, al r e l a c i o n a r s e entre si.
L a fr ase es una unidad, cu yos
miembros
co mpa rte n
una
rela ci ón de te r m i n a d a que a po rt a un a estructura.
No
es
lo m i s m o decir, la pe l o t a es azul,
que
decir,
es
la
pelota azul. Al cambiar la re lación e n t r e
sus
partes,
en tre el orden
de
los
vocablos,
hemos
c a mbi ad o
su
estructura, y hemos pa sad o de af irmar a preguntar.
Finalmente, d e b em os tener en
cuenta,
que
so le mos
con
bastante
frecuencia,
d e ja rno s
llevar
por
el
lenguaje, y
"exigimos*
que
aq ue ll o
que
pen samos
□
decimos, o c u r r a en la realidad. En
realidad,
bu s c a m o s
la predicción, el "control", sobre n u e s t r a v id a y la de
los demás. E st a predicción, se puede mejorar,
tenien do
en cuenta, que la v id a es
relación,
re la ció n
que
se
debe est ab le ce r entre
ob je tos
y
palabras,
pero
sin
identificarlos, y que
además,
por
más
a s pe ct os
que
t e ng am os en cuenta, nu n c a llegaremos a c o n o c e r lo todo.
B>- LAS RELACIONES.
"To be is to
be
related"
(Keyser),
"Science, in
other words, is a sy stem of r e l a t i o n s ” (Poincaré).
Con
es tas dos citas, c o m i e n z a KORZYBSKI (1933), el c a p i t u l o
d e d i c a d o a tratar el te ma de las relaciones.
Se gún KORZYBSKI (1933), pod emo s ha bl ar de
di v er so s
tipos
de
relaciones,
m ed ia nt e
las
cuales,
p o d em os
con ocer la es tr uc tu ra de
la
realidad.
Di s p o n e m o s
de
re l a ci on es tra nsi ti vas ,que son aquellas, do nde
ex is te
la m i s m a relación, en tre A y B, que en t r e B y C, y
por
tanto, también entre A y C . P o r ejemplo, A es
el
jefe
de B, y B lo es de C, por tanto, A es también
jefe
de
C. A nt es de seguir con ot ros tipos de re l a c io ne s y
sus
106
ejemplos, me g u st ar l a acla rar lo siguiente.
Es t a b l e c e r
rel acion es, sup one dar e s t r uc t u ra a lo
que
conocemos,
e x p l i c a r l o en ci e rt a medida, pero nun ca e s t a b l e c e r
u na
relac ión causal, que
co mo
ver emo s
más
adelante,
no
tiene c a b i d a en la SO.
Las
re l a c i o n e s n o - t r a n s i t iv a s ,
son
aqu el la s
o p u e s t a s a las anteriores. Por ejemplo, A o di a a B, y B
o d i a a C, lo que no quiere decir, que A o di e a C.
L a s r e l a c i o n e s i nt ra nsi ti vas , son
aq u el la s en las
que, c u a l q u i e r c os a que o c u r r a entre A y
B,
nu nca
se
d ar á e n t r e A y C. Por ejemplo, A es padre de B, y B
lo
es de C, pero A no lo es de C.
A u n q u e hay ot ra s muchas, en las que Korzybski no se
detiene, nos quedan por ver tres, mu y importantes s ob re
todo las r e l a c i o n e s
asimétricas.
Comencemos
por
las
simétricas.
L a s r e l a c i o n e s s i m é t r i c a s , son a q u e l l a s en que
lo
que se a f i r m a
de
A,
también
se
afirma
de
B.
Por
ejemplo, A e s t á casad o con B, y B lo e s t á con A.
La s r e l a c i o n e s n o - s i m é t r i c a s ,son s i m i l a r e s
a
las
intransitivas. En ellas, lo que se m a n t i e n e entre
A
y
B, puede no m a n t e n e r s e e nt re B
y
A.
Por
ejemplo,
A
quiere a B, pero B no quiere a A.
Las r e l a c i o n e s a s i m é t r i c a s , son
a q ue l l a s
en
las
que el or d e n es fundamental, ya que lo que existe e nt re
A y B, N U N C A pued e existir entre B y A. Por ejemplo, Si
A es m a y o r que B, B nunca tendrá más
edad
que
A.
El
c o n o c i m i e n t o de este tipo de re la ci o n e s
nos
introduce
en un n u e v o tipo de eva lu ac ió n y también de
reacc io nes
semánticas. En ellas, c om o acabo de decir, el orden
es
fundam en t al, con lo cual, aqu ello que re pr e s en ta n tiene
una
estructura
no -a d i t i v a
y
no-element ali sta ,
que
mantiene una
relación
y
un
orden
en t r e
todas
las
partes.
107
E s t a s relac io nes son
p a r t i c u l a r m en te
importantes,
porque, según Korzybski, apa re ce n
r e p e t i d a m e nt e
a
lo
largo de nue st ra s vidas, e n g l o b a n d o n u m e r o s o s
tér mi no s
eva lu ativos,
como
"más”,
"menos",
"mejor",
etc.
T é r m i n o s que
producen
en
nosotros
'evaluaciones*
y
'significados' específicos, que deben ser e n t e n d i d o s en
func ió n del orden y de la relación.
O -
EL ORDEN.
D e s d e el m o m en to en que ante
noso tr os
no
ap ar ece
nada que esté aislado, deb em os suponer, que en tre
dos,
tres, o
infinitas
cosas,
debe
haber
un
orden.
El
c o n c e p t o de orden, como la m a y o r í a de los c o n c e p t o s que
utiliza
Korzybski,
es
m u l t i - o r d i n a l . Es decir, tiene
'significados* d i st in to s dependiendo,
del
c o nt e x t o
o
del nivel donde
se
emplee.
Con
orden, nos
podemos
referir a los órd en es de abstracción, que ve r e m o s
más
adelante, asi como a uno de los c o n c e p t o s clave,
para
lograr co m p r e n d e r la e s t r u c t u r a de
la
realidad.
Este
último, es el que nos in teresa en este apartado.
El concepto, c re o yo, e s t á bien claro,
pu es to
que
se d e d u c e de los
dos
anteriores.
Lo s
'objetos*,
al
relacionarse, m a n t i e n e n e nt re e llo s un
orden,
que
da
coherencia
y
s e n ti do
a
lo
que
conocemos.
De
la
concepción
ordinal
del
mundo,
se
de s p r e n d en
consecuencias
importantes,
en
esa
b ú s q u e d a de
la
sanidad, por parte de la SG. Me
estoy
refiriendo,
en
concreto, a los co nc e p t o s de 'infinito* y ' f i n i t o * , y
de 'causa* y 'efecto*.
Lo 'infinito* y lo 'finito*
.
KOR Z Y B S K I
(1933),
critica
el
mal
uso
y
la
aplicación
que
han
tenid o
ambos
conceptos.
Al
e s t a b l e c e r un orden, e s t a m o s pos tu l a n do u n a serie, pero
¿tiene o no tiene e s t a se rie un fin?. La
respuesta
de
Korzybski es cl ar a y tajante,
lo
'infinito*,
es
una
p a l ab ra que no r e p r e s e n ta c o r r e c t a m e nt e
un
hecho.
Es
108
decir, por nues tro co nt a c t o con la realidad, v em os
que
ante n o s o t r o s aparece,
sólo,
lo
'finito*.
Podríamos
hablar de lo
'infinito*,
pero
sólo
en
térm ino s
de
proceso. En relación al resultado, te nd r í a m o s un
hecho
'finito'. Gr ac ia s a ésto, podemos hablar de estructura,
orden
y
relación. En
este
sentido,
lo
'infinito',
si em p r e s e r i a un a "linea" sin pri nc ip io ni fin, pero si
s u p o n e m o s lo finito y el orden, te nd r e m os un c o mi e n z o y
un fin y
su ces iv os
comienzos
y
finales
(CARO,
I.,
1984).
'Causa y efecto*
.
Por
lógica,
si
re pl an te a mo s
lo
'finito*
y
lo
'infinito', deber íam os hacer lo mi sm o con las
'causas*
y los 'efectos*. Este pro bl em a ha
sido
tr atado
desde
d i v e r s a s p e rs pe ct iv as d e nt ro de la P s i c o l o g í a C o g n i t i v a
( ver LOCKE, D. y PENNINGTON,
D . , 1982).
Si
no
hay
'infinito', tampoco hay
próximo
momento,
ya
que
el
inte rva lo en tre dos hec ho s es sie mpre 'finito*, con
lo
cual, t e n d r e m o s
que
su poner
otros
i nt er va lo s
ent re
ellos. Al no poder existir, salvo lingüísticamente, es a
linea c o n t i n u a (Figura No. ó),
lo
tínico
que
pode mos
e s t a b l e c e r son
momentos
sucesivos,
pun tos
de
co r t e
d e t e r m i n a d o s (Figura N o . 7). Pero si la re l a c i ó n que hay
entre el pri nc ip io y el fin,
entre
la
"causa” y
el
"efecto", no es directa, sino que
se
ve
in te rru mpi da
por n u m e r o s o s es t ad os intermedios, que nos co n du ce n
de
fo rma sec ue nc ia l
al
mismo
final,
no
te ndr emo s
más
r em ed io que reconocer los m úl ti ple s
pasos,
'finitos',
que pue de n aparecer en tr e lo que antes lla mábamos c a u s a
y efecto.
Además,
no
es
tan
fácil
a n a li za r
a q ue ll o
que
p o d r ía mo s tomar por u n a 'causa' y por un
'efecto*.
En
té rm in os estructurales, relaciónales, la re alidad
está
r e l a c i o n a d a de forma compleja. Evaluar el pr in c i p i o
de
un he cho c o m o su 'causa' y el final, c om o su
'efecto*,
sólo se p o d r í a
hacer,
si
e n c o n t r á r a mo s
un
amb ie nt e
estático,
con
condiciones
inalterables,
y
con
un
c o n o c i m i e n t o ex ha u s t i v o
de
todas
las
variables
que
e n t ra ra n en juego.
109
F I G U R A No.ó
LA IMPOSIB IL IDA D DEL
110
• INFINITO»
F IG UR A
No.7
RE P R E S E N T A C I O N DEL ’INFINITO*
111
Final me nt e, y antes de pasar a ver a l g un as
de
las
c o n s e c u e n c i a s de es tos c on cep to s
para
la
Psicología,
creo
que
es
ne ce s a r i o
m en ci ona r
brevemente,
que
Korzybski dio
a
toda
su
teoría
un
tr at am ie nt o muy
variado, que sup on ía est udi ar sus po st u l a d o s a
la
luz
de d i v e r s a s disciplinas,
in tro duciendo
en
el las
sus
premisas, y val ié nd os e de ellas para apoyarlas. A
este
respecto, cabe m e n c i on ar la base f i s i o l ó g i c a
para
sus
conceptos
de
estructura,
orden
y
relación.
Es to s
as pe c t o s se escapan, como es
natural
al
tema
de
la
tesis, pe ro cr eo que m e r e c e la
pena
mencionar
a
los
coloides, a la e s t r u c t u r a del s i s te ma
nervioso,
y
al
f u n c i o n a m i e n t o del co rtex y del
tálamo.
Estas
ideas,
au nque
puedan
parecer
a n ti cu ada s
a
algunos,
están
re c i b i e n d o act ua lm en t e bas tan te
atención,
sobre
todo
por
parte
de
miembros
del
Insti tu to
de
Semántica
General (MORDKOWITZ,
J.A.,
1984,
1985),
que
siguen
in ves tig and o el alcance y las ba se s de la teoría de
la
SG.
Repercusiones
Psicología .
Al
de
sus
planteamientos
no poder hablar en términos causales,
para
se
la
supone
que:
1.- de be mos poner un especial c u i d a d o resp ec to
a
la
exp li ca ci ón
causal
de
nues tr as
hipó tes is experimentales: "A es
c a us a
de
B"j o "el tr at ami ent o X es la c a u s a de
la
m e j o r a del paciente". Es ta conclusión, nos
lleva, no a negar el papel que puede jugar
un d e t e r m i n ad o tr atamiento en el re sul tad o
final de un a terapia, sino
a
afirmar
la
gran
va ri eda d
de
f a c to res
que
es tán
influyendo. La causa,
por
necesidad,
es
única. Pos tu la r varios factores, nos
hace
112
negar su e x i s te n c ia y d e f e n d er un pun to de
vista,
do nde
se
tiene
en
cuenta
todo
aq uello que podemos abarcar.
como c on se c u e n c i a de lo anterior,
d e b em os
pl an t e a r n os con sumo cuidado, el
tipo
de
lenguaje que vamos a e m pl ea r para e x p l i c ar
nu estros resu lt ad os
experime nt al es .
Este
debe ser no-causal, relacional, es
decir,
no-elementalista. S ól o asi, lograremos un a
eval ua ci ón a d e c u a d a de ellos.
no pod em os mant en er i n f in ita me nte n u est ro s
r e s u lt ad os ex pe ri mentales. Son
'finitos*,
por lo cual, de bemos e x t en si on al iza rl os.
serial izar nuestr os pl an te amientos,
nos va a permitir p r ed ec ir mejor.
lo que
retrasar
nu e s t r a
acción,
e s ta bl ec er
un
lapsus e ntr e el p ri nc i p io y el
fin,
pa ra
poder tener en c u e nt a
las
variables
que
entren en
juego,
y
asi
alc an za r
me j o r
nuestros propósitos.
pod remos d e s ar rol la r b u e n o s Planes,
g ui as
de acción p ar a nu estro futuro, al
suponer
y tener en cuenta, e nt re el
inicio
y
la
co ns e c uc ió n de nu estro Plan, la
apa ri ci ón
de d i ve rs o s factores.
evaluar las v e r b a l i z a c i o n e s de los
demás,
y de n o s ot r os
mismos,
más
co rr ec t a m e n t e
<adice eso porque..."). A p l i c a d o a ni v e l e s
cot id i an os y clínicos, m e j o r a la
terapia,
el di ag n ó s t i c o y la co municación.
nos va a permitir poner
un
freno
a
absolutismos, prejuicios, etc. ("hace
porque e s . ..").
113
los
eso
9.- de la m i s m a manera, p o dre mos
fl ex ibi liz ar
nu estras o p i ni on e s y afirmaciones, lo
que
nos c o n d u c i r á a esperar y a encontrar, una
realidad m ú l t i p l e y
variada,
que
no
se
puede
e nc er rar
en
falsas
orientaciones
ele mentalistas, de causa-efecto.
10.- mej or ar el av ance cie ntífico, no que da rno s
s a t i s f e c ho s con lo
que
he mos
alcanzado,
buscar "ese algo más".
11.- y
finalmente,
introducir
u na
actitud
científica, en el se n tido que le da la SG,
que nos e m p u j a a observar, a visualizar, a
experimentar, antes que a hablar.
L a c a p a c i d a d d e *e n l a z a r el tiempo*
.
A.
Korzybski
formuló
este
principio,
o
esta
c a r a c t e r í s t i c a humana, en su primera obra, "Manhood
of
Humanity: The S c i en ce and Art
of
Human
Engineering",
que se p u b l i c ó en 1921. En esta obra se e n c u e n t r a n
las
ba s e s de
su
teoría, que
alca nz ar on
su
fo rm u l a c i ó n
d e f i n i t i v a en el año 1933, con
la pu bl i c a c i ó n
de
su
s e g u n d a y ú l t i m a obra, "Science and Sanity".
La
c a pa ci da d
de
"enlazar
el
tiempo",
surge
(KORZYBSKI, A., 1949), del am pl io ca mp o de
estudio
en
el que se movia, y que le llevó a:
.- abandonar
las ant ig ua s e v a l u a c i o n e s h u m an as
llenas de
re fe r e n c i a s m i t o l ó g i c a s
y
que
reduelan al ho mb re a la e s c a l a animal.
.- es tos e n f o q u e s
reduccionistas,
explicar las co mp l e j a s y
ricas
humanas.
.- el
an á l i s i s
funcional
-114
del
no
podían
re ac c i o n e s
ser
humano,
m u e s t r a que nuestro si s t e m a
n e rvi os o
es tá
mu y desarrollado, lo cual nos
permite,
no
tener que c o me nz ar de cero, si no
a
partir
de lo que la
generación
an t e r i o r
nos
ha
dejado. E st o sólo puede h a c e r s e por un tipo
de v i d a que emple e símbolos, que
te nga
un
cie r t o gr ado de inteligencia, ca pa c i d a d
de
comunicación, etc. Ll amó a e s t a posib il id ad
humana,
la
capacidad
de
'enlazar
el
tiempo'.
P o d e m o s ver por el titulo de su pr im er libro que A.
Korzyb sk i, es t a b a in te resado en
establecer
las
bases
para la c o m p r e n s i ó n y la or ie nt ac ió n de la v i d a humana.
Co m o el
mismo
dice
(KORZYBSKI, A.,
1948a), en
un
principio, no a p a r e c í a en ningún m o m e n t o en su o b r a
el
té r m i n o de "Semántica*, sino el de " I n g e n i e r í a H u m a n a ” ,
pero t u v o que abandonarlo, pues tras la pu bl i c a c i ó n
de
su libro en 1921, el término, en su
opinión,
fue
mal
empleado,
y
en
exceso.
Acuñó, entonces,
desde
la
p e r s p e c t i v a del " e n la za mi en to del t i e m p o ” , el
término,
y a d e f i n i t i v o de "Sem án ti ca G e n e r a l ” .
Se g ú n KO RZ YBSKI (1921, 1948b), hay
tres
tipos
de
fo rm a s de vida, que se distinguen e n t r e si, por el tipo
de " e n l a z a m i e n t o ” que
realizan,
posibilitado
por
el
hab it at en el que viven. Por una parte, ten em os
a
las
plantas, a la v id a vegetal,
que
se
caracterizan
por
poder en lazar
la
energía,
transformando
la
energía
solar
en
energía
qu í m i c a
orgánica.
Por
ello
son,
’e n l a z a d o r e s de lo q u í m i c o ’ (’c h e m i s t r y - b i n d i n g ’).
Los
anim al es
se
mu ev e n
en el
espacio, andan,
vuelan,
etc,
por
tanto
Korzybski
los
llama
los
’e n l a z a d o r e s del e s p a c i o ’ , es decir, ’s p a c e - b i n d e r s ’.
Lo s
hombres,
c om o
es
fácil
adivinar,
no
sólo
c o n s u m e n energía,
como
lo
hacen las
p l a nt as y
los
animales, y no se mu e v e n sólo en
el
espacio
como
lo
115
hace n los animales,
sino
que
pu ed en
transmitir
los
logros a l c a n z a d o s en
una
ge ne r ac ió n
a
otra;
pueden
resumir, ampliar, etc. las e x p e r i e n c i a s
del
pasad o
y
b e n e f i c i a r s e de ellas; asi como, con du ci r sus
vid as
a
la luz de lo ya dado, intentando pro gr e s ar y no co meter
1os e r r o r e s del
pasado.
Enlazan,
en
definitiva,
lo
temporal.
En re su men (ver F i g u r a No. 8), d e j a n d o
a
un
lado
los m i n e r a l e s (M), c u y a c a r a c t e r í s t i c a principal es
no
poseer vida, los otros tres tipos de
for mas
de
vida,
van de s d e lo má s
sencillo
a
lo m á s
complejo.
Las
p l a nt as se situarían en u n a sola
dimensión
<MP). Los
a n i m a l e s en un plano bidime ns io na l (PAN). Y los ho mb re s
en un pl a n o tridimensional (N APH).
L a c a p ac id ad de 'enlazar el t i e m p o ’ , c a r a c t e r i z a al
ser humano, pero éste tiene, de ntro
de
la
SG,
ot ra s
m u c h a s características, que se pueden
d e d uc ir
por
lo
vi s t o h a s t a ahora, pero que en d e f i n i t i v a son
las
que
va mo s a ver a continuación.
El ser humano en la SG
La
p r i m e r a tarea de cu al q u i e r p l a n t e a m i e n t o
sobre
I n g e n i e r í a Humana, es dar una de fi ni c i ó n de lo
que
es
el h o m b r e (KORZYBSKI, A., 1923). P a r a KORZ YB SK I (1921),
nu nc a ha ha b i d o una v e r d a d e r a
definición, sobre lo
que
es el
ser
humano.
Quizás,
lo
p r i m e r o que
de bemos
c o m p r e n d e r es que, a pesar de que el ho mb r e es parte de
la na tu raleza, no puede a s i m i l a r s e a lo que
un
animal
es. A
este
respecto,
critica
KO RZ Y B S K I
(1923),
al
c o n d u c t i s m o en el s e n ti do en que éste, nos ha dado
una
b o n i t a c a n t i d a d de a f i r m a c i o n e s ci en tíficas, ap l i c a b l e s
e x c l u s i v a m e n t e a los animales,
pero no al ser
humano.
El c o n d u c t i s m o se ocupaba, y se
ocupa,
exclusivamente
116
F I G U R A N o. 8
LAS TRES CL AS ES DE VIDA
1921, p.ól).
H UM AN OS
MI NER ALE S
AN IM A L E S
(en Korzybski,
(H)
PL AN TA S
<M>
(A)'
117
A.,
(P)
de lo que el hombre
hacia,
de
lo
que
er a en
este
sentido. Lo que de be mo s estudiar es no sólo lo que
es,
s in o lo que PIE NS A que es.
El ser humano para vivir ne ce si t a ac tu ar en
primer
lugar, a través de la acción de la sociedad, lo que
no
se pu ede afirmar de los an imales (KORZYBSKI, A., 1921).
L a a c t ua ci ón humana, c om o ya
hemos
visto,
es
en
el
tiempo, y no s i m p l e m en te en el espacio. El
ser
hum ano
se pu ede des cr ib ir como aquel que hace vi vir el
pasado
en el presente, y el pr esente en el f u t u r o
(KORZYBSKI,
A.,
1921).
El
hombre,
gr ac ia s
a la
cap ac id ad
de
'enlazar el tiempo', puede pr oy ec ta rs e a
lo
largo
de
las o b r a s del pasado y del futuro. L a
civilización
es
e n t o n c e s un "proceso de enlazar el
t i e m p o ” , d on de
el
p r o g r e s o se logra, al añadi r c ad a
generación
a s pe ct os
nue vo s
a
lo
que
hereda,
tanto
material
c om o
es pi ri tu a l m e n t e .
E s t a cap ac id ad de 'enlazar el
tiempo',
no
es
lo
ú n i c o que di f e r e n c i a al hombre de
los
animales.
Ot r a
difer en ci a,
igualmente
importante, e s t r i b a
en
la
capacidad
hu ma na
de
emp le ar
el
lenguaje.
P o d em os
representarla
con
la
fi gu ra
so bre
los
órdenes
de
a b s t r a c c i ó n (ver F i g u r a No. 9). Ve m o s que hay un
punto
de p a r t i d a similar, y que podemos
conocerlo
nosotros,
no los a n i m a l e s m e d i a n t e la ciencia.
El
primer
nivel
objetal apa re ce por igual, tanto para
el
hombre
como
para el animal. A ho ra bien, si
nos
fijamos
bien,
el
círculo
que
representa
la
abstracción
hu ma na
es
l i g e r am en te
más
grande,
y
además e s t á
conectado
d i r e c t a m e n t e con el nivel de los he ch os científicos. La
e x p l i c a c i ó n es bien sencilla. Au n q u e no cabe
la me nor
duda de que un animal
puede
concretizar
a q u el lo
que
tiene a su alrededor, no puede
reflexionar
so bre
él,
darse c u e n t a de cu al es son los m e c a n i m o s que
lo
hacen
posible, ni de las c a r a c t e r í s t i c a s que por
ab st r a c c i ó n
quedan fuera. Aún nos qu e d a
otra
diferencia.
El
serhumano s ig ue su c o n t a c t o
con
el
objeto,
en
ó r d en es
sucesivos: los verbales. En éstos, el animal
no
puede
entrar.
Mediante
ellos,
el
ho mb r e
almacena
118
NIVEL DE LOS
HECHOS CIENTIFICOS
PRIMER NIVEL DE
ABSTRACCION HUMANO
NIVEL ANIMAL
DE ABSTRACCION
O *
SECUNDO NIVEL DE
ABSTRACCION: NIVEL
VERBAL
FIGURA No.9.- DIFERENCIAS ENTRE EL HOMBRE Y
EL PROCESO DE ABSTRACCION
119
EL
ANIMAL:
/
extraneuralmente
bus
cono ci mientos,
algo
evid ent eme nte , le e stá v ed ad o a los animales.
que
De sde la p er s p e ct iv a de la SG, el ser humano
desde
el m o m e n t o del nacimiento, va en tr a n d o en relación
con
el am bi e n t e de fo rma c ad a vez má s compleja. El nifío se
r e l a c i o n a con
el
mu n d o
a
través
de
sus
sentidos,
mediante
la
simple
per cepción
de
objetos.
Pu ede
asociar, y por tanto simbolizar.
P e ro
al
simbolizar,
c o nf un de los ó r d en es
de
abstracción,
ident if ica
los
símb ol os con los ob je ta s y los hechos, y d e sc on oc e
que
és tos
niveles
se
pueden
exte nde r
inde fi nid am ent e
(KORZYBSKI, A.,
1933).
Es
decir,
desconoce
aquello
sobre lo que inciden las tres p re mi sa s No-arist ot éli ca s.
El d e s a r r o l l o ideal culmina, con el reconocimiento,
a través del con ta ct o con la realidad,
de
la
es en ci a
del ser humano. El ser
hu mano
vi ve
en
relación,
es
decir, NO ex is t e un o b j e t o en
total
aislamiento.
Por
tanto, la e s t r u c t u r a del ho mbre es la
de
un o r g a n i s m o
c om o un to do . Pero un todo en relación. C o m o
dice
G.
BA T E S O N (1976, p.117): 11... el individuo, sea desde
el
punto de v i s t a f i s io ló g i co o del
psicológico,
es
una
e nt idad o r g a n i z a d a única, de tal ca r ác te r que todas sus
"partes* o "aspectos"
son
mutuamente
modificables
e
interactúan mutuamente, y ... que
una
co mu n i d a d
está
organizada
de
la m i s m a
manera
en
lo
que
a
e st o
respecta”.
A h o r a bien,
sólo
mediante
la ciencia,
pod re mo s
lograr la c o r r e c t a rela ci ón estructural ent re
nos ot ros
y el m u n d o
que
nos
rodea.
Para
Korzybski,
no
hay
distinción, ni separación, en tre lo que la c i e n c i a hace
y lo que hac em os o r e c i b i m o s nosotros. E s t a
idea,
por
o tr a parte,
estudiada
a ct u a l m e n t e
a
varios
ni veles
(NISBETT, R., y ROSS,
L . , 19801
MAHQNEY,
M.,
1981$
MAHONEY, M., y MAHONEY, K . , 1981), le
hace
af irmar
a
KORZ YB SK I (1933), que el hombr e de la calle, es también
un
cien tífico.
Si
a c t u a mo s
como
c i en t í f i c o s
N o - a ri st ot él ic os , lograremos
re solver
la m a y o r í a
de
nu e s t r o s
problemas.
La
persona
con
tr as to r no s
120
ps ic ol ógicos, -funciona c o m o un mal científico, o
como
un
ignorante,
pués
ca r e c e
de
fórmulas,
o
del
c o n o c i m i e n t o necesario, para
tra ba jar
con
todos
los
da to s que su am bie nte le aporta*
En resumen, lo que c a r a c t e r i z a al ser humano, y
lo
d i s t i n g u e de los animales, es la c a p a c i d a d que tiene de
relacionarse
transversal,
y
longitudinalmente.
E st a
ca p a c i d a d de vivir en relación, es c o n s e c u e n c i a di re cta
de la e s t r u c t u r a del m u n d o en el que vivimos, en
d on de
no e x i s t e
nada
aislado.
Deb ie nd o
tener
en
cuenta,
además, que las re la ci on es se pueden e s t a b l e c e r a todos
los niveles, v e r b a l e s y no verbales.
Los órdenes de abstracción
C o m o y a hemos visto, según W.
JO H N S O N
(1946),
el
p ro ce so de abstracción,
tiene
cin co
car áct eristicas:
es incompleto, continuo, proyectivo, personal,
y
pasa
de n i v e l e s inferiores a los superiores. E s e s t a
última
c a r a c t e r í s t i c a la que nos interesa
ahora,
pu es to
que
nos p e r m i t e ent ender los ór de ne s de abstracción.
La a u t o - r e f l e x i ó n del lenguaje, ju n t o al pro ces o de
ab str acción, nos per mite expl ica r los ó r d e n e s verbales,
en los que tod aví a no h a bí am os entrado, y el
orden,
o
pr oc eso natural de evaluación.
La te o r í a de los
órdenes,
surgió
en
parte,
del
t ra baj o
de
Whi te he ad
y
Russell,
asi
como
del
de
Wit tge nst ein . A. Korzybski rec ogió de los dos
pri me ros
la idea de la no-totalidad, pero fue un paso má s
allá,
al no id ent ifi car un e n u n ci ad o
so bre
otr o
enunciado,
con este último. Es decir, una pro po si ci ón he cha
sobre
ot ras
pro pos iciones,
r e pr es en ta
un a
a bs tr ac ci ón
de
orden
superior, y
NU NCA
deben
ser
iden tif ica das
( K O R Z Y B S K I , A., 1926, 1933).
El orden natural de evaluación
L a SG e st á muy i nte re sad a por c o n o ce r
cuál
es
el
orden de evaluación, que se aj us t a a la e s t r u c t u r a
del
mundo. Cu al q u i e r h i p ó t e si s sobre él, tiene que tener en
cuenta, las tres pre mis as No- ari sto té lic as :
la
de
la
no-iden ti da d,
la de
la
no-totalidad,
y
la
de
la
a u t o - r ef le xi ón .
Para
Korzybski
(1926,
1933,
1941),
natural de ev al uación es el siguiente:
(1)
el
orden
la serie de proc es os que hacen pos ib le que
nuestro
sistema
nervioso
construya
un
obj eto.
(2) el objet o que vemos, olemos, tocamos, etc.
Es decir, el reconocerlo, vivirlo, etc.
(3)
la d e s c ri pc ión de ese objeto.
(4)
las inferencias de ó r d e n e s
podamos hacer.
infe ri or es
que
(5)
las in fe rencias de ó r d e n e s s u p e r i o r e s
podamos hacer, etc.
que
L o im po rtante de e st e
pro ces o
de
evaluación,
es
comprender, en primer lugar, que el nivel
<1),
no
se
puede id en tificar con el nivel (2), ni é s t e con el (3),
y asi sucesivamente. En seg un do lugar, que del paso
de
u n o a o t r o se pierden
cara ct er íst ic as ,
lo
que
va
a
incidir y a mod if ic ar el tipo de ev a l u a c i ó n que hagamos
sobre el objeto. Y en tercer lugar, que el
nivel
(2),
es tá b a s a d o en el (1), el (5) en el (4), etc. P er o esta
relación que se est ab le c e
entre
el l o s
es
tota lm ent e
asinétrica. Si
r ec or da mo s
el
primer
punto
de
este
apartado, u n a relación a s i m é t r i c a er a
aquella
que
se
122
e s t a b l e c í a entre A y B, pero no e n t r e B y A.
Ap li ca da s
a los ó r d e n e s de abstracción, si g n i f i c a
que
el
nivel
(1), es má s importante que el <2), el (2),
lo
es
má s
que
el
(3),
etc.
Com o
vemos,
au n q u e
sie mpr e
nos
re fer imo s a ellos como los niv ele s inferiores,
no
son
los m e n o s importantes.
Tradicionalroente, n o so tr os damos m á s impor ta nc ia
a
las ab s t r a c c i o n e s de ór de n e s s u pe ri or es que
a
las
de
los
inferiores,
a
las
inf ere nci as
sobre
las
descripciones, etc. En
mi
opinión,
y . s i g u ie nd o
por
sup ue st a los p l a n t e am ie nt os de la
SG,
és to
se
puede
deber, no al
desconocimiento
del
or d e n
c o rr ec to
de
evaluación, sino a la
id ent ifi cac ión
o
la
con fu si ón
entre los niv ele s v e r b a l e s y los no-verbales.
V e a m o s m á s c la ra me nt e este pr oc es o con un
ejemplo.
Este no puede ser exhaustivo, ni rep re se nt ar todas
las
infinitas posibilidades, sensaciones, ideas, que
puede
tener un a persona. Ima gi ne mo s u n a p e r s o n a que c o m pr en de
el orden natural de evaluación, y que se c o m p o r t a r l a de
la si gu ie nt e forma:
(1)
nivel de los hechos científicos: un a serie
de
cambios
fisiológicos,
que
permiten
exp eri me nt ar un a serie de sensaciones.
(2)
primer orden de
abstracción.
La
pers ona
vive, sin palabras, un a se rie
de
hechos,
que pod emos re pr ese nta r con los si gu ien tes
signos: *, *, fie, +, etc.
(3) segundo or den de abstracción,
ya
verbal,
en el que la pers ona e t i q u e t a
y
d e sc ri be
lo viv ido en el nivel (2):
# :"noto a c e l er ad o el ri tm o de mi corazón",
fie :”el pulso me va mu y deprisa",
fie : "estoy mareado".
+ :"noto un pin ch az o en las sienes",
etc.
123
(4)
tercer or den de
abstracción,
el
de
las
in fe rencias de nive les más bajos:
"me
puede
pasar
ésto
po rq ue
e st oy
nervioso".
"puede ser el pr in c i pi o de un infarto".
"no e n t i e n d o que me ocurre".
"es la p r i m e r a vez que me pasa",
etc.
(5) cu ar to or den
de
abstracción,
el
conclusión, o conclusiones:
•voy a e sp era r y ver que ocurre".
(6) acción:
de
la
esperar.
(7) vue lt a al pr ime r nivel
percibir *, %, fie, +,
nuevo: JHHt.
objetai:
y
vivir
vo lver
a
un
he c h o
(8) u n a nu ev a descripción, m á s o m e n o s si milar
a lo que ha bla o c u r r id o en el
nivel
(3),
pero e s t a vez aparece:
***: "noto que se me e s t á pasando".
(9) un a nu eva inferencia:
no me o c u r r e nada".
"creo que
r e al me nt e
(10) un a nu eva conclusión: "no es un
"fue un p r o b l em a de nervios".
infarto"!
En es te caso, la p e r s o n a ha in te ntado
ajustar
sus
pensamientos,
sus
verbalizaciones
a
lo
que
estaba
v i v i e n d o en el primer nivel objetai. P e r o que o c u r r i r í a
si la p e r s o n a no t u v ie r a és to en cuenta.
(1)* es similar al nivel
(1) del
caso anterior.
( 2 ) ’ es similar al nivel
(2) del
caso anterior.
(3)*
pa r ec ido al
(3) anterior.
124
(4)*
a la v is ta de lo que
le ha ocurrido, y de
como lo ha descrito,
la pe rs on a
co nc l u y e
"me va a dar un i n f a r to ” .
(5)* esta c o nc l us ió n le pone m á s nervioso,
lo
que le lleva a vivir el hecho
de
nuevo,
aunque e s t a
vez,
los
síntomas
se
han
agudizado.
(6)’ al v i v i r l o s de nuevo, y con tal magnitud,
puede no llegar si q u ie ra
a
de s c r i b i r l o s
de nuevo.
(7)’ con cl uy e " l ó g i c a m e n t e ”: "me voy
de un at aq u e al c o r a z ó n ”
a
mo rir
A partir de este momento, cabe c u a l q u i e r
reacción,
n o r m a l m e n t e ca rg ad a de u n a fuerte emotividad, por pa rte
de la persona, y que en es to s m om en to s no nos interesa.
Pe ro lo que si que
nos
interesa son
las
diferencias
entre los dos procesos. En ambos se ha
pa r t i do
de
un
hecho similar, pero se ha eval uad o de
forma
distinta,
al
no
co mpr end er
que
estamos
constantemente
ab str ayendo, y que eso
supone
de ja rs e
fu er a
al gu n a s
car áct eri st ic as , que ade má s debemos d i s t i n g u i r en tr e lo
que v i v i m o s a un
nivel
(el
no
verbal),
de
lo
que
v i v i m o s a o tr o (el verbal), que
nue st ra s
pa lab ras
no
son
1os
hechos,
y
que
para
llegar
a
un a
buena
co nc lusión, de bemos ir poco a poco, in te nt a n d o
abarcar
al m á x i m o
un
hecho,
lo
que
supone
distinguirlo
y
e v a l u a r l o co r r e c t a m e n t e en di st intos ni v e l e s y pasar de
uno a otro. Esta bl ec er u n a j e ra rqu ía de e v a l u a ci ón
nos
beneficia. E s t a e s t r u c t u r a
je r á r q u i c a
ap a r e c e
en
la
m a y o r í a de las pr o d u c c i o n e s
del
ser
humano,
lo
que
r e s a l t a su importancia (RIEDL, R . , 1983).
H e m o s v i s t o lo que
su po ne
abstraer
en
d i st in to s
niveles, pero éstos
constituyen
ad em ás
la base,
la
estructura
de
algo
que
ya
conocemos,
au nq ue
someramente.
Me
estoy
refi ri en do
al
"Diferencial
Es t r u c t u r a l " o " A n t r o p ó m e t r o " .
125
El Dif erencial y
los ór de nes d e abs tr ac ci ón
Quizás, sea el Diferencial, el me jo r modo, y ad em ás
ese el fin que le dio Korzybski, de que d i s p o n e m o s para
r e pr es en ta r el proceso de
la
abstracción,
de
la
no
identidad, y del no aislamiento. Es decir, para
llevar
a la práctica, las tres pre mis as No- ari stotélicas.
El Diferencial, co m o ya sabemos, nos hace
en tender
sin palabras, es decir visualizando, el or den
cor re cto
de evaluación, y con ello alcanzamos la
conciencia
de
abstracc ión.
el
Los ór de n e s de a b s tr ac c i ón tal y c om o los
pre senta
"Antropómetro" son los siguientes
(ver
Figura
No.
1 0 ):
1.- en primer lugar tenemos el
nivel
de
los
hechos científicos, que
es
un a
p a rá bo la
(A*),
que
se
puede
e x te nd er
en
fo rm a
indefinida (la
linea
desigual
B ) . Este
nivel tiene ca r a c t e r í s t i c as (los circuios)
que se pi erden en el paso de
un
nivel
a
□tro, es decir al abstraer (C*).
2.- el ob j e t o
(0),
es
el
primer
nivel
de
abstracción, que parte del anterior, y que
no se puede traducir a palabras. Re ci be
y
pierde
c a r á c t e r i s ti ca s
(C**).
Se
puede
desc ri bi r como lo que
vemos
o
sentimos.
Las r e a c c i o n e s
se má nticas
y
" p e l í c u l a s 11
psico-lógicas.
3.- el s e g u n d o
nivel
de
abstracción
ya
es
verbal, y puede
ser
tanto
una
etiqueta
(E'), como u n a descripción (D*), aunque
a
nosot ros
nos
convien e
mantenerlos
por
separado. La et iq uet a s er ia el nombre
que
se le da al objeto.
Como
d ic e
KO RZ YBSKI
126
B
HECHO
CIENTIFICO
C»
PRIfllER NIVEL DE
ABSTRACCION O NIVEL
OBSETAL
C» »
SEGUNDO NIVEL DE
ABSTRACCION O
ETIQUETA
.V.'.l D*
TERCER NIVEL DE
ABSTRACCION O
DESCRIPCION
I»
CUARTO NIVEL DE
ABSTRACCION O
INFERENCIA
C'
ULTIÍYIO NIVEL DE
ABSTRACCION O
CONCLUSION
M r'
FIGURA No.10. LOS ORDENES DE ABSTRACCION
1 27
(1924), an a e t i q u e t a es
un
s í m bo lo
una ab st r a c c ió n de primer orden.
para
4.^ el tercer nivel de a b s t r a c c i ó n se ri a el de
la de sc rip ció n (0*), que s u po ne
descr ibi r
las ca ra c t e r í s t i c a s del o b j e t o
que
vemos
en ese momento.
5.- el cuarto nivel se rla el inferencial (I*),
que sup one hablar sobre el obj et o a partir
de
las
de s c r i p c i o n e s
anteriores.
Pu ede
haber v ar io s niveles (1**, 1 ' * ’» etc.).
6.- el último, se rl a el nivel de la c o nc lu si ón
(Con.*),
y
que
su p o n d r í a
tomar
una
decisión, actuar de u n a -forma determinada.
E s t o s órd ene s no son exhaustivos,
ya
que
sie mpre
p o d e m o s hablar y conocer un
hecho
en
tantos
ni ve le s
c o m o queramos, pero no va mo s a ampliar el e s q u e m a
pues
nos es útil, tal y como está. Te nie ndo
en
cuenta,
un
ú l t i m o aspecto.
Cua nt o
may or
sea
nu e s t r o
orden
de
ab str acc ión ,
cuanto
má s
prof und o
sea
el
nivel
de
n u e s t r o s análisis, má s sim ple s y má s
generales,
serán
n u e s t r a s a b s t r ac ci on es (KORZYBSKI, A., 1926).
La muítiordinalidad
La
mu ít io r d i n a l i d a d
se
origina
al
postular
d i f e r e n t e s órd enes
de
abstracción,
y
gr ac ia s
a
la
ca p a c i d a d
au to -r ef l e x i v a
del
lenguaje.
Un
té rmino
multiordinal
es
aquel
que
tiene
di s t i n t o s
*s i g n i f i c a d o s * , y por ta nto se lo
puede
'evaluar*
de
va r i a s maneras, d e p e n d i e n d o del
nivel
en
el
que
se
emplee. E j e m p l o s de té rmi nos m u l t i o r d i n a l e s son:
*si*,
'no*, * a m o r ’, 'odio', 'problema*, 'conocer*,
'pensar*,
etc.
128
La
multio rdi na lid ad , es
fácil de
com probar
(KORZYBSKI, A.i 1933). C o j a m o s por ejemplo,
una
frase
cualquiera: "el tren e s t á p a r a d o ” y
veamos
si
se
le
puede apl ica r alguno de los
tér minos
anteriores,
por
ejemplo, ’s i ’. En e f e c t o , “si,
el
tren
es tá
p a r a d o ”.
F o r m e m o s ah or a o tr a fase sobre la an ter ior ”yo di go que
el tren si que est á p a r a d o ” , y
comprobemos
si
se
le
puede apli car el mi sm o término otr a vez,
por
ejemplo,
*si yo digo, que el tren
si
que
es tá
p a r a d o ” . Como
vemos,
* s i ’ a fi rm a
nu es tr o s
enunciados,
pero
su
'significado' variará, d e p e n d i e n d o del nivel en que
el
e n u n c i a d o esté establecido. De e st a forma, en el primer
caso, af i r m á b a m o s que el
tren
estaba
paradoi
en
el
tlltimo, a f i r m á b a m o s lo que est áb am os diciendo.
L a c a r a c t e r í s t i c a s e m á n t i c a más i mp or ta nt e de estos
té r m i n o s (KORZYBSKI, A., 1933), es
que
son am b i g u o s .
Son a m b i g u o s y con un valor 'infinito', d e p e n d i e n d o
su
s i g n i f i c a d o concreto, del c o nt ex to en que
se
empleen,
del o r d e n de abstra cci ón en el que
aparezcan. Por
si
solos, no 'significan' nada.
P a r a KOR ZYBS KI (1933),
la m u í t i o r d i n a l i d a d son:
los b e n e f i c i o s s e má nt ic os de
.- gana mos 'tiempo' y esfuerzo, al no intentar
descubrir d e f i n i c i o n e s tínicas.
.- adq uir im os un a gran fl ex ib i l i d a d en nue str o
vocabulario, y en nu e st ra s expresiones,
ya
que la m a y o r í a de e ll as son mu ít io rdinales.
Asi como en nue stro p r o ce so lingüístico.
.- rec on oc em os que
las
d e f i n i c i o n e s de
los
términos
muítiordinales
repres ent an
func ion es
pro posicionales,
donde
las
vari a ble s que entra n en juego, son las
que
129
aportan un'significado* preciso.
.- podemos uti li za r lo s libremente, ya
s ig n i fi c a do se lo d ar á el contexto.
que
el
.- el i m i n a m o s bl oqueos p s i c o - l ó g i c o s a la hora
de hablar y de
escribir,
pues
disponemos
gra ci as a ellos, de un e x t e n s o vocabulario.
. - podemos imaginar que cu al qu ie r per sona
que
co n o z c a este valor
'infinito'
de
algunas
palabras, da rá el 'significado* adec ua do
a
las nuestras.
Identificación,
abstracción .
visualización,
y
errores
de
En es te pro ceso m u í t i o r d i n a l , en
el
paso
de
un
nivel a otro se c o me te n errores.
La
IGNORANCIA, seria
c o n f u n d i r el
nivel
c ie nt íf ic o
con
el
primer nivel
objetai. La OBJETIVACION, como y a he m o s
visto,
supone
c o n f u n d i r los niveles del etiquetado, con el ob jeto
en
un primer orden. Las C ON FU SI ONE S DE O R D E N E S SUPERIORES,
supondrían
la
no
d is ti nci ón
en tre
d e s c r ip ci on es
e
inferencias, entre inferencias y conclu si one s, etc. La s
raíces de estos errores, se encuentran, u n a vez más, en
la no distinción, es decir,
la
identificación,
entre
p a la br as y objetos, ent re lo que se di c e en
un nivel,
con lo que se dice en otro; en la no c o m p r e n s i ó n de
la
relación, del orden» y en
olvidar
el
pr oc eso
típico
humano: la abstracción.
L a solució n se e n c ue nt ra en la
comprensión
de
la
c o n c i e n c i a y de los ó r d e n e s de abstracción. Lo que sólo
se logra m e d ia nt e la
visualización,
ayudados
por
el
D if er en ci al Estructural, que ya he mos visto, y
por
el
e n t r e n a m i e n t o N o - a r i s t o té li c o
que
veremos
al
final.
Este
proceso,
lo
expresa
Korzybski
en
su
libro
fundamental,
"Ciencia
y
S a n i d a d ”, de
la
sig uiente
manera:
130
"Una vez que
te nemos
el orden , d i f e r e n c i a m o s
y
o bt en em os los ó r d en es de abstracción. Al
abstraer,
el imi na mo s la ' t o t a l i d a d ’, que
es
el
fundamento
s em án ti co
de
la
identificación.
Al
abstraer,
ab str ae mo s en
ó rd en e s
diferentes,
y
por
tanto,
o rd e n a m o s , an u l a n d o
infinitos
imaginarios.
Al
diferenciar, se con vi er t e é sta en la ne g a c i ó n de la
identidad.
Al
d is cr im ina r
entre
los
nive les
ob j e t i v o s y los verbales, apr end em os el ' s i l e n c i o ’,
en los niveles o b j e t i v o s no t r a d u c i b l es a palabras,
intr oduciendo
el
'retraso'
neurológico
má s
beneficioso, que permite
al
co r t e x
realizar
sus
f u n c i o n e s naturales. Una vez que he mo s di sc ri mi na do
en t r e
los
ni ve les
obj eti vos
y
verbales,
la
e s t r u c t u r a se c o n v i e r t e en el úni co
vi n c u l o
entre
los
dos
mundos.
Esto
nos
lleva
a
buscar
la
si mi litud entre la e s t ru c t u r a y las relaciones,
lo
que nos produce un senti mie nt o de conjunto, y
asi,
el individuo se co nv ie rt e
en
un ser
social . Al
diferenciar, di sc ri m i n a m o s
entre
descripciones
e
inferencias. Cu an d o discriminamos, c o n s i d e r a m o s las
d es cr ip ci on es
aparte,
lo
que
nos
co nd uce
a
o b se rv ar los
hechos,
y
sólo
mediante
la
d es cr ip ci ón
de
ellos,
nos
at r e v e m o s
a
hacer
inferencias,.
Finalmente,
la
conciencia
de
abs tr ac ci ón introduce la di fe re nc i a c i ó n
general
y
pe rm ane nte entre ór de ne s de abstracción, el
orden,
y la estratificación,
anulando
p ar a
siem pre
las
id ent ificaciones pri mitivas e infantiles. El c am bi o
s em án ti co
del
hom bre
primitivo,
o
del
estado
infantil, al pe ri odo
adulto
se
convierte
en
un
hecho semántico c o m p l e t o y total. E s t o s resultados,
se logran por m e d i o s muy sencillos, con el
uso
de
térm ino s
senci llo s
como
'esto
no
es
esto',
o
incidiendo
d i re ct am en te
sobre
los
re c e p t o r e s
pr in ci pa le s -el ojo y el o i d o . " <p.404).
A nte s
de
pasar
a
e x p e r i m e n t a l e s alcanzados,
131
exponer
los
res ult ad os
co nve n dr ía resumir, el
tipo
de 'evaluación*,
aporta.
Una nueva
En
puntos:
de
'significado'
'evaluación*:
resumen,
un nuevo
po demos
que e s t a p r em is a
nos
'significado*
es ta blecer
los
siguientes
1.- el 'significado* de nues tra s palabras,
a depender, en gran medida, del
nivel
abstra cc ió n en que las usemos.
va
de
2.-
de
el
la 'evaluación'
c o rr e c ta
de
algo
o
alguién, r e qu ie re situar
el
mensaje,
hecho, en el nivel adecuado.
3.- no
se
pu ede
'evaluar'
aisladamente
un
hecho, sino que lo d e b em os hacer a
través
del contexto, del ma rc o relacional, en
el
que esté inmerso.
4.- deb emos 'evaluar* el
conocimiento
hum an o
como un h ec ho en relación, que
gracias
a
la c a pac id ad humana de 'enlazar el t i e m p o ’,
se p ro yec ta ha cia atrás, y h a c i a
delante.
Nos b en ef i c i a m o s del pa sa do
y
predecimos
el futuro.
5.- el proc eso d e ’e v a l u a c i ó n ' ,de
abstracción,
es un
p r o ce so
circular en
el
que
los
últ im os n i v ele s afectan a los primeros,
y
los pri me ro s a los
últimos
(representado
por la f l e c h a de la F i g u r a No. 11).
ó •“ debemos 'evaluar* al ser humano,
como
un
ser e x t r e m a d a m e n t e complejo, con m ú l t i p l e s
posibilidades, que le
caracterizan
y
lo
difere nc ia n de los animales.
132
IV • '
\l . . •
w*
IA f «
1IV
V>\.V V
,v
•‘ •ti/
#
y
*
’
i # •
a
ss 3 * ^ " í l
/ % *
\ \ y
í • *•
% * • '4 • •
- * • • /
v:*
s.
:
IJ .• 1v • . • • r \
*
I f
l r
%y\f *v!vn
4—
S
'
li
*
i
Sí :
• • • • •
• • • • •
» •••*
I
s i
ÍK
X i
! • • • •
• • • • •
90 0*9
■»
1 w
• w
av
.
w
:
1
• • • ••
i
,
0 9 0 00
|
#« •••
¿ j¿l /
FIGURA No.11- EL PROCESO CIRCULAR DEL CONOCIMIENTO
HUMANO
133
7.- y finalmente, sólo
p o d em os
' e v a l u a r ’, y
por consiguiente, ac ceder al 'significado*
preciso, si c on oc e mo s
la
estructura
del
mundo, y m e d i a n t e ella, u n i m o s
lo
verbal
con
lo
no-verbal,
relacionando,
nu nc a
identificando,
en
un
p r oc es o
circular,
ordenado.
P er o
v a y am os
ya,
con
una
de
las
pa rt e s
f u n d a m e n t a l e s de la tesis. Me
es toy
refiriendo
a
la
e x p l i c a c i ó n de los r e su lt ad os experimentales.
134
R E S U L T A D O S
E X P E R I M E N T A L E S
RESULTADOS EXPERIMENTALES
D e s c r i p c i ó n de la n u e s t r a
H i c i m o s en un principio, un
estudio
piloto,
para
intentar ver
como
podían
me di rs e
las
hi pót esi s
de
Ko rzybski. El estu dio piloto se r e a l i z ó con 16
alumnos
de c u a r t o de P s ic ol og ía a ‘finales del afío 1983.
En
él
se p e di a a los sujetos (todos voluntarios)
que
vieran
un o b j e t o (un bolígrafo), y que dieran,
sucesivamente,
u n a etiqueta,
una
descripción,
una
inferencia,
una
conclusión, y finalmente, una valoración. Vi mo s que
se
pro du cí an confusiones, en todos los sujetos. Es
decir,
que los suj eto s daban inferencias por
d e sc ri p c i o n e s
o
por etiquetas, et iqu eta s por conclusiones, etc.
L o s res ult ad os alcanzados, fue ron a n al iz ad os sólo a
nivel
descriptivo,
con
un
sim pl e
re cu ent o
de
fr ecu encias, pero parecían
prometedores,
asi
que
se
de c i d i ó co nti nua r en est a linea, con lo que
pasamos
a
co me n t a r ya, el est udi o experimental p ro pi am en te dicho.
L a m u e s t r a e st ab a compuesta, en un pr i n c i p i o por 80
sujetos, que se
repartían
en
cua tr o
grupos,
de
la
s i g u i e n t e manera: 60 en los grupos ex per ime nta les , y 20
en el g r u p o control.
Se s ol ic it ar on su je tos vol un ta ri os
(universitarios
y no unive rsi tar ios ), a los que se les dijo si
querían
p a rt ic ip ar en un estudio, para lo cual debían apunt ars e
a un o de los s i gu ie nt es grupos:
....*
gr upo A: gru po de ob je tos agradables.
grupo C: gr upo control f o r m a d o por
o b j et os
ag rad ab le s y des agr adables.
grupo D: gr upo de ob je to s desagrad abl es.
gr upo I: gru po interacción
de
obje tos
agr adables y des agr adables.
13 5
Los
gr u p o s
A,D,
e
I,
fueron
los
grupos
ex pe ri m e n t a l e s . Los sujetos conocían sólo la inicial de
su grupo, pero no lo que éstas significaban.
C a d a uno de es tos grupos, llevaba prefijado,
fe cha
y hora, de tal forma, que los suj et os
se
apun ta ro n
a
el l o s en razón de su propia conveniencia. En honor a la
verdad, un poco antes de empezar la pa rte experimental,
y por falta r su jetos en algunos gr up os (sobre
todo
el
I y el A), se as ignó al azar
a
los
s u je to s
para
ir
lle na nd o
los
grupos,
aunque
siempre
sin
me diar
m a n i p u l a c i ó n previa.
Lo s sujetos, como es natural, p r e g u n t a r o n cuál
era
la razón del estudio, y lo que debería n hacer. Como
es
lógico, no
se
les
com uni có
en ningún
momento
las
h ip ó t e s i s experimentales. Sólo se les dijo
que
tenían
que p r e s e n t a r s e los dias estipulados, y que
en
ningún
mom ento, se les
haría
nada
que les
pudiera
causar
algún t ip o de dolor o molestia.
Al final de la prueba, y a c a u s a de la
"mortalidad
ex p er im en ta l" , c ad a uno de los grupo s se q ue dó
con
17
sujetos, lo
que
hace
un
total de
68
sujetos.
La
distribución
v a r o n e s - h e m b ra s
y
las
medias
y
d i s t r i b u c i o n e s típicas de edades en c a d a
gr up o
fueron
las s i g u i e n t e s (ver Ta bla No.l):
.- g r u p o
A: 12 hembras y 5 varones.
La
de edad fue de 2 3 . 6 4 años.
media
.- g ru po
C: 16 hembras y 1 varón. L a m e d i a
edad fue de 2 2 . 8 8 años.
. - gr u p o D:
16 hembras y 1 varón. L a m e d i a
edad fue de 2 1 . 2 3 años.
. - g r u p o I:
12 hembras y 5 varones.
La
de edad fue de 2 5 . 2 9 años.
136
de
de
media
TABLA No.1
M ED IA S Y DES VIA CI ONE S TIP ICA S DE EDA DES
GR UPO
MEDIA
DESVIACION
A
23. ó A
3.41
D
21.23
.55
I
25 .29
11.39
C
22.88
1.99
137
TI PICA
D i s e ñ o Experimental
Las h i p ó t e s i s e x p e r i m e n t a l e s fueron
las siguientes:
1.- hay un orden
natural
de
e v a l u a ci ón
que
sigue el orden e s t ab l e c i d o por
Korzybski.
Es decir:
.- hecho científico.
.- primer nivel objetai.
. - etiquetas.
.- descripciones.
. - inferencias.
.- conclusiones.
1.1.*- la m a y o r í a de nosotros,
confundimos
los ór den es de abstracción.
1.2.- obligar a los s u j e t o s a
seguir
un
orden, permite c o n c l u i r me jor que si
no se sigue.
1.3.- ha brá di fer en cia s e n t r e
ac i e r t o s
y
errores,
en
func ión del
tipo
de
ob je t o (agradable
o
de sa gradab le),
sobre el cual, tengan que
ab straer
los sujetos.
1.4.- ha b r á difere nci as e n t r e
ac i er to s
y
errores,
en
func ión del
sen tid o
utilizado
(vista,
oido,
olfato,
tacto, gusto).
1.5.- habrá difer en ci as e n t r e
ac i e r t o s
y
e r r or es
en
fu nción
de
si
se
per te nec e a un gr u p o que ev a l ú a sólo
ob je tos agradables, desagradables, o
si se pertenece
a
otro
que
te nga
tanto
objetos
desagradables
co mo
agradables.
138
2.- un
en tr en a m ie nt o
No- ar ist ot él ic o,
que
incluya la
ex plicació n
de
las
pr emi sas
No-aristotélicas, hará que los s u j et os
no
co nfu nda n los ór denes y
den
co nc l u s i o n e s
adecuadas.
3.-
los ca mbi os que se produzcan, pueden estar
r e l ac io n a do s
con
algunas
variables
de
personalidad,
m e d ida s
a
través
de
c u e s ti on a ri os en dos
fases
antes
de
la
prueb a y después del post-test.
El diseftD experimental
cons ist ió en
lo siguiente:
1.- elección de grupos. Como y a
he mos
visto,
las letras A, D,
I,
y
C,
representaban
ca da uno de los grupos. Asi,
el
Gr upo
A
era el fo rm ado por o b j e t o s agradables.
El
Gr upo
D
er a
el
fo rm ad o
por
ob je to s
desagradables. El G ru po I el c o m p u e s t o por
la interacción
de
objetos
a g r a d a bl es
y
desagradables. Estos tres eran los
Grupos
Experimentales. El
c ua rt o
era
el
Gr upo
Control.
2.- ele cción
de
objetos.
Lo s
ob je t o s
se
e li gie ron a razón de uno por c a d a sentido.
Es decir, los grupos A, y D, tenían
cinco
objetos, mi en tra s que el I y el C,
tenían
10 objetos, cada uno de ellos. Los o b j e t o s
se eligi ero n por
pura
con veniencia,
por
considerarlos, c o ti d ia no s
y
a d e cu ad os
a
c ad a sentido. Los cinco o b j e t o s agr ad ab le s
fueron:
a)- la
postal
de
un
pa isaje
de
Asturias.
b)- un vaso de a gu a del
139
grifo.
c)- col oni a
Legrain.
de
la
marca
S-3
de
d)- un trozo de seda.
e)-
la "Canzonetta" del Acto
"Don Juan" de Mozart.
II del
Los cinco obj et os d e s a g r a d a b l e s fueron:
a)-
la fo t o g r a f ía de un a cementerio.
b)- un vaso de a g u a con sal.
c>- un queso del N o r t e de España.
d)- un trozo de
lija gruesa.
e)- un sonido arti fi ci al
hecho
por
un experto en electrónica, y que
era similar a un a alarma.
La interacción de objetos, par a los Gru po s
I, y C, est ab a c o m pu es t a por
los
objetos
ya mencionados.
El orden de presentación de los ob je tos se
est ableció al azar, pa ra los Gru po s A y D.
En el
A,
primero
vieron
la Postal,
a
co nt in u a c i ó n be bieron Agua,
luego
oyeron
la Canción, olieron la Colonia, y
tocaron
la
Seda.
En
el
D,
p r im er o
oyeron
la
Alarma,
d e s pu é s
vieron el
Cementerio,
olieron
el
Queso,
toc ar on
la Lija,
y
finalmente, bebieron el A g u a Salada. En el
I, vieron primero la Postal, para después,
oír la Alarma,
beber
el
Agua,
ver
el
Cementerio, oler el Queso, oir la Canción,
tocar la L i j a y despué s la Seda,
oler
la
Colonia,
y
finalmente,
b eb er
el
A gu a
Salada. Los objetos del G r u p o
C,
al
ser
los mi sm os que
los
del I,
tuvieron
el
140
mismo orden.
3.- elección de Cuestionarios. Se pasaron
los
si g u i e n te s cuestionarios: el EPI
de
H.J.
Eysenck, en su -forma A. E st e
cu es ti o n a r i o
mide: Neuroticismo, E x t r a v e r s i ó n , y
tiene
una E s c a l a de Sinceridad.
El
MAE
de
V.
Pelechano, que mide 7 factores: "Tendencia
a la S o b r e c a r g a de Trabajo"! "I nd i f e r e n c i a
Laboral
y
Sep ara ci ón
en tr e
el
Mu ndo
Pr iv ad o
y
el
Laboral";
" A u t o e xi ge nci a
Laboral"; "Motivación
Positiva
ha ci a
la
Acción"; un quinto Factor que se ex tr ae de
los a n t e r i o r e s y que m i d e la Mo t i v a c i ó n en
general;
"Ansiedad
Inh ibi do ra
del
Rendimiento"; "Ansiedad
Facilitadora
del
Rendimiento". Y finalmente, el
I n ve nt ar io
de De pr e s i ó n de A. Beck.
4.- Fa ses
Ex perimentales.
La s
fases fueron
tres
distintas,
para
los
Gr up o s
Ex pe ri mentales.
Las r e s p u e s t a s
se
re co gi er on
por
escrito.
En
la
primera
fase, que tuvo lugar para los tres
gr upos
a fin al es de F e b re ro del 64,
los
su je to s
debían
e n tr eg ar
antes
de
nada
los
C u e s t i o n a r i o s que se les ha b l a
entregado,
y que c o n s t i t u í a n
el
Pre-test.
Una
vez
recogidos, se pasaba a la pr es en t a c i ó n
de
cada uno de los objetos. Se les p r e s e n t a b a
el
primer
ob je t o
y
se
les
da b a
la
s i gu ie nt e instrucción: "Quiero
que veáis
<oigais,
toquéis,
etc.),
el
siguiente
objeto, c u a n d o
lo
hayais
hecho,
debeis
ponerle u na etiqueta".
Cuando
lo hablan
hecho, se les decía, que lo d e s c r i b i er an a
partir
de
la
etiqueta.
Al
acabar
la
descripción, se les pe dia u n a
inferencia,
141
a partir de lo que ya hablan hecho.
Lu ego
una conclusión, y finalmente, se les d e c í a
que lo valoraran.
En
e s t a fase, nin gun o de
los sujetos sabia
el
orden en el que se le
pedían
las
respuestas.
C om o
tamp oco
re cibieron ninguna explicación,
sobre
lo
que era
una
etiqueta,
una
descripción,
etc. La finalidad de
esta
pr im er a
fase,
er a
ver
los
aci ertos
y
er ro res
que
cometían los
sujetos,
sin
entrenamiento
No -a ri sto tél ico en los d i s t i n t o s
objetos,
sentidos, y órdenes. F u n c i o n a b a
como
un a
especie de Grupo
Control
re spe cto
a
la
tercera fase. Los ob je to s se pasaron en el
mi smo día para los Gru pos A y D. Y en
dos
dias para el Grupo I,
al
tener
éste
el
doble de objetos que los primeros.
En
la
se gu nda fase, que tuvo lugar a fi na les
de
Marzo, es decir al mes siguiente,
se
les
vo lvi ó
a
presentar
a
los
suje tos
los
mi smo s objetos, di ci énd ole s que desp ués de
ver, tocar, oler, etc. c a d a uno de
ellos,
dieran a partir de
ello u n a
conclusión.
Una vez dad a la conclusión, se les
pidió,
a partir de
ella,
un a
valoración.
Esta
fase se hizó en un mi s m o d i a
para
todos
los grupos, y para ver las di fe r e n c i a s que
se producían al concluir o al
valo rar
un
objetos,
sin
seguir
ningún
orden.
Esta s e g un da fase es la ú n i c a que tuvo
el
Grupo C, y en fechas s i m i l a r e s (2 de Abril
de 1984). La única d i f e r e n c i a
estribaba,
en que al acabar de pr es en ta r
todos
los
objetos, 1os
sujetos
c o nt e s t a b a n
en
el
mis mo lugar los cuesti onarios,
es
decir,
el
Post-test.
La
fin al i d ad
del
Gr upo
Control,
era
el
poder
comp ara r
los
acier tos
errores en
conclusiones
y
valoraciones, en cada un o de los
objetos.
En la te rce ra fase,
que tuvo
lugar
dos
142
semanas después de la segunda,
del
9
al
12
de
Abril,
se
siguiente:
es
decir,
hizo
lo
1.- se p r e gu ntó a
los
sujetos,
cual creían ellos que er a
el
motivo
del
estudio. De las 66 res pu es ta s
de
los
51
sujetos experimentales , n i ng un o ad iv inó la
razón
del
estudio
(ver
Ta b l a
A).
La
res pu e s ta más fr ec uente
<n=13),
fue
"un
es tudio
sobre
los
s e n t i d o s 11!
a
c on ti nu ac ión (n=9), "no
lo
se"!
de sp ué s
(n=5), "las reacciones
a nt e
es tí mu lo s
y
buscar patrones"! etc.
2.a
co nt in u a c i ó n
en trenó
No-arist oté li ca me nte ,
las s igu ien te s explicaciones:
se
les
dá n d o l e s
a.- qué es la Te or ía de
la
SG,
en
c o nc re to
aquello
r el a c i o n a d o
con
los
órde nes de abstracción, y los pro bl em as de
evaluación.
b.- cuáles
No-aristotélicas.
son
las
tres
p r emi sa s
c.- qué sign ifi ca
abstraer,
y
con
ayuda de un "Diferencial Es tructural",
se
p res en ta ro n los
órd enes
de
abstracción,
con un ejemplo.
d.los
tipos
de
co n o c i m i e n t o s
di sti nt o s que se dan
en
cada
orden,
es
decir, los distintos s i g n i f i c a d o s
de
los
objetos segdn el nivel de abstracción.
e.- cuáles eran las r e l a c i o n e s en tre
las con fu s io ne s de órde nes de abstracción,
y los pr ob lemas de evaluación.
143
TABLA A.- Re sp ue st as de
los
suje to s
a
la
pregunta:
¿cuál crees qué es la razón de la prueba?.
RESPUESTAS
FR EC U E N C I A S
.-Algo r e l a ci on ad o con los sentidos
.-No lo sé
.-Buscar reacc ion es ante estímulos y
pa tr o n e s
•-Un e s t u d i o sobre la percepción
.-La tesis doctoral de Isabel
.-Buscar la relación entre percepci ón
y pe rs on al id ad
.-Un e s t u d i o sobre la personalidad
.-Ver la dis tinción conceptual entre
descripc ion es, inferencias, etc.
.-Estudiar la cate gor iz aci ón a partir
de los sent ido s
.-El c o n t e n i d o sem ántico
.-Los pa sos en los jui cios
.-El lenguaje y las con clusiones
.-Un e s t u d i o sobre el léxico
.-Un e s t u d i o sobre fluidez verbal
.-El p e n s a m i e n t o conc ret o y abstracto
.-C omp ar a r c u e s t io na ri os con d e s c r ip ci on es
.-El o r d e n a m i e n t o de la acción y el có mo
.-La ev al u a c i ó n como un a estrategia
d i s t i n t a de pen sam ien to
.-V eri fic ar el propio pensamiento
. -D if er en ci as en descripciones, infer., etc.
y los s e nt id os
. - C on co rd an ci a entre la etiqueta, y la
descripción, inferencias, etc.
.-Las fo r m a s de des cribir
.-El e t i q u e t a d o
.-El ra z o n a m i e n t o lógico
.-C om pr ob ar la teoría de un polaco
.-El co n t r a s t e pl ace nte ro no place nte ro
.-La c o n s i s t e n c i a del significado
13
9
5
4
4
3
3
2
2
2
2
2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Ñ=~66
144
3.- se les pidió a
los
sujetos
de todos los grupos experime nt ale s, que al
ver cada objeto, le p u si er an
una
inicial
(A) si lo co nsideraban a g r a d a b l e sin
más¡
una (D), si les par ec í a de sagradable, y un
signo de interrogación (?), si
no
sabían
como
clasificarlo.
El
motivo
de
e st a
petición fue, ver si los
objetos
que
en
un principio se hablan e l e g i d o por acu er do
entre
dos
jueces
como
a gr ad ab le s
o
desagradables, eran c a t e g o r i z a d o s asi
por
los sujetos.
4.- se m a n t u v o
el
"Diferencial
E s t r u c t u r a l ” en la pizarra, y se
ac o n s e j ó
a
los
sujetos
que
lo
ut i l i z a r a n
p ar a
volver a etiquetar, describir,
etc.,
los
obj etos.
5.'
cu ando
terminaron,
los
sujetos,
contestaron
de
nuevo
a
los
cuestionarios,
lo
que
constituyó
el
Post-test.
La tercera fase se hizo, al igual
que
la
primera, en un dia para los Gr u p o s A, y D,
pero también para el I.
La finalidad de
e st a
fase,
era
ver
la
influencia
que
po d í a
ej ercer
el
co n o ci mi ent o de los p r i n c i p i o s de
la
SG,
en c uanto a confu sio ne s de los ó r d e n e s
de
abstracción, y ver
el
cambio
que
podía
aparecer
en
las
respuestas
a
los
cu e s t i o n a r io s de personalidad.
Asi
como,
el poder comparar las
conclusiones
a
lo
largo de tres fases distintas.
145
Tipos de análisis empleados
Se han hecho dos tipos de análisis, c u a l i t a t i v o s
y
cu an tit ati vos . Vamos a ver
en
primer
lugar,
en
que
c o n s i s t i ó cad a uno
de
ellos,
para
pasar
después
a
e x p on er u n a por una las hipótesis exp er im en ta le s, j un to
a los r e s u l t a d o s que apoyan o contradicen, c a d a u n a
de
ellas.
Análisis cualitativos
Es te tipo de análisis, e st ab a en fo c a d o
a
intentar
d e t e c t a r si se cometían o no, e r r or es en los ó r d e n e s de
abstra cc ió n,
para
pasar
de sp ué s
a
ana li za r
los
resultados
cu an titativamente.
Asi
mismo,
v am os
a
exponer, el "acuerdo" al ca n z a d o por
nu es t r o s
sujetos,
r e s p e c t o a qué objetas c o n si de rab an a g ra da b l e s y c u á l e s
d e s a g r ad ab le s, y que asi hablan sido e l e g i d o s
para
la
investigación. Co me nz a r e m o s por este ó l t i m o punto, para
pasar, a continuación, a analizar
las
confusiones
en
los ó r d e n e s de abstracción.
A)-
CATEGORIZACION
DESAGRADABLES.
O B J ET OS
AGRADABLES
Y
C o m o v i m o s en el punto anterior, en la t e r ce ra fase
experim en ta l, se pidió
a
los
suj et os
de
todos
los
grupos, que dieran u n a
(A),
a
aquellos
o b j et os
que
c o n s i d e r a b a n agradables; una <D), a
aquellos
que
les
par ecían desagradables; y
un
signo
de
int er ro ga ci ón
(?), si no sabían como c at eg or iz ar lo.
L os re su lt a d o s encontrados, a p a re ce n en la T a b l a B.
Veamoslos
brevemente.
En
relación
a
los
ob j e t o s
agradables, no hay
mucha
unanimidad.
El
ob je t o
que
recibe m á s (A), tanto del Gr upo A como
del GI,
es
la
Postal. Y más (D), la Seda. Mi entras
que
la
Canción,
146
TA B LA B.- Objetos ag rad ab les (A), d e s a g r a d a b l e s (D),
inclasificables (?), según los sujetos.
O B J ET OS
(A)
Paisaj e
14
15
GRUPOí
(D)
(?)
1
0
2
2
A
I
13
16
4
1
D
I
2
0
5
5
A
1
Cementerio
11
14
5
3
D
I
Qu eso
17
ló
0
1
D
1
11
ó
0
1
ó
10
A
1
3
1
2
10
12
6
D
I
C ol on ia
13
12
2
1
2
4
A
I
Seda
ó
10
2
1
9
6
A
I
11
16
6
1
0
1
Alarma
Agua
Canción
Li j a
10
12
Agua Salada
147
e
recibe má s (?). En cu anto a los o b je to s
desagradables,
ve mos que hay una ni mi da d total de los G r u p o s 0 e I,
en
considerar
al
Queso
como
desagradable.
El
menos
de sagradable, puesto que recibe m en o s
(D), por
ambos
gr up os
es
la
Lija,
que
ademá s
es
valorado
como
agradable
por
cua tr o
sujetos, y
re ci be
una
m a yo r
ca nt id ad de (?)).
Hay
que
destacar,
que
parece
haber
ma yo r
disparidad, en cu an t o a los cr it er i o s
(en
este
caso,
t o t a l m e n t e personales), que
pueden
determinar
si
un
o b j e t o es ag ra dable o desagradable: to dos
los
objetos
"agradables", reciben la inicial (A),
aun qu e
eso
si,
m á s v e c e s por parte del Gr upo A, que del I.
Sin
haber
pr o f u n d i z a d o en
este
punto
de
alguna
ot ra
manera,
pa re ce
ser
que
la c o m p a ra ci ón
en t r e
o b je t o s
sólo
agradables,
hace
que
al gunos se
categorizen
c om o
de sagradables, mi e n t r a s que el p er te ne cer a
un
grupo,
el I, do n d e se m e z c l a b a n ob je tos de a m bo s tipos,
pu ede
hacer que los sujetos distingan, al comparar, e nt re los
dos
tipos,
ci ñe n d o s e
más,
a las
categorías
ya
es ta bl ecidas.
Además,
es tos
o b j et os
" a g r a d a b l e s ”,
rec ib en
más
veces
el
si gno
(?>,
que
los
o b je to s
de sagradables. En
relación
a
estos
últimos,
es
de
destacar, que salvo la Lija, hay un a gran
igualdad,
o
acuerdo, en cu an to a como
son
categorizados
por
los
s u j e t o s de los Gr up os D, e I. Parece, pues, que hay
un
"cierto c o n s e n s o social", en relación a los o b je to s que
se pueden co ns iderar desagradables, por ma yor
can ti da d
de gente. Re ciben incluso (salvo la Lija, un a vez más),
me n o s (?).
Nos ha parecido interesante hablar b r e v e m e n t e de lo
que hab ía mo s encontrado. Sin embargo, hay que situar, o
ev al ua r es tos r es ul ta do s
y
comentarios, a un
nivel
m e r a m e n t e inferencial. El redu cid o nú m er o de objetos, y
también porqu e no, de sujetos, asi como la senc il le z de
su análisis, d i fi cu lt a e impide
que
generalicemos
lo
v i s t o ha sta ahora.< No obstante, cr eo que
es un
pu nto
interesante, y que puede ser ob jeto de
e s t u d i o en
un
futuro, sobre todo por lo que puede a p o r t a r n o s r e s p e c to
148
al p r ob l e m a de
amplio.
la
ca tegorización
en
su
se n t i d o
más
B)- C O NF US IO N DE ORDENES.
Si re co rdamos br ev emente la e x p o s i c i ó n
del
diseño
e x p e r i m e n t a l y lo más importante era los a c ie rt os y
los
e r r o r e s que cometían los sujetos al dar sus respuestas.
Ellos
permitían
co mp robar
nues tr as
hipótesis.
Por
tanto, se puso un especial cuidado
en
llevar
a
ca bo
e st a tarea, que por otra parte, fue la p r i me ra
que
se
re al iz ó sobre los datos. El p r o c e di m i en to a
seguir
se
c o m e n t a a continuación.
En primer lugar se debía analizar las res pue st as de
los sujetos, co nv ir tié nd ola s en frecuencias. P a r a ello,
a n t e s que nada, se def in ió lo que
po d í a m o s
cons id era r
un a "unidad de respuesta" . Una unidad de respuesta, es
c u a l q u i e r expresión con significado. Se aceptaban,
por
supuesto, más de un a respuesta por s u j e t o en c a d a orden
(incluyendo las
etiquetas).
Pero
se
el im ina ron
las
r e d u n d a n c i a s del có mp uto de frecuencias. Es
decir,
si
un su j e t o decía, por ejemplo, "el ci el o es azul" y
"el
ci e l o tiene un color a z u l ”, al d e s cr ib ir la Postal,
se
e l i m i n a b a la ú lt im a respuesta. En honor
a
la
verdad,
hay que decir, que ésto se tuvo
que
ha cer
muy
pocas
veces, pues nue stros sujetos fueron
mu y
creativos,
y
p u s ie ro n de manifiesto, repetidas veces, la
fuerza
de
su imaginación.
En s e g un do
lugar,
se
defin ie ro n
los ó r d e n e s
de
a b s t r a c c i ó n . Evidentemente, sólo se pud ie ro n
ana lizar
los
ni ve les
verbales,
partiendo
del
se gu ndo
nivel
objetal, la etiqueta. P ar a facilitar la
corrección
de
las
res pue st as
y
su
explicación,
se
m a n t uv ie ro n
s e p a r a d a s las et iqu eta s de
las
descripc ion es,
au nq ue
e sta dis ti nc ió n y/o separación no e s t á m u y c l a r a en
la
o br a de Korzybski.
149
Una et i q u e t a se definió, co mo
la
p a la br a
que
se
a d h i e r e más co mu nmente al objeto. Según el
Di cc i o n a r i o
de la Real Aca de mi a (1977), una e t i q u e t a es un
rótulo.
El r e al is mo ko rz yb sk ia no
no
admitiría,
por
ejemplo,
e t i q u e t a r la postal de un paisaje, no
como
tal,
sino
c o m o un "Viva tranquilo" (ver
Ta bla
N o . 2).
Cual qu ier
r e s p u e s t a que se sa li er a de lo establecido, era
to ma da
c o m o un error,
y
como
un
acierto,
a q ue l l a
que
se
a j u s t a b a a la definición e s t a b l e c i d a de antemano.
U n a d es c r i p c i ó n era,
nombrar
las
carácteristicas
del objeto.
El
D i c c i o na ri o
de
la
Academia
(1977),
de f i n e describir como "representar a p e rs on as o a co sas
por m e d i o del lenguaje,
re f i r i e n d o
o
ex p li ca nd o
sus
distintas
partes,
cualidades
o
c i r c u n s t a n c i a s ”. Por
ejemplo, decir "hay un a
cruz
en
primer
plano"
(ver
T a b l a N o . 10), al de sc ribir el cementerio. Todo
lo
que
no f u e r a dar una lista de
carac te rí st ic as ,
fá ci lmente
com pr obables,
implicaba
un
error.
Por
ejemplo,
al
d e s c r i b i r el C em en te ri o (ver Ta bla
N o . 11),
un
sujeto
d i j o "es el tema central de las pe lí c u l a s de t e r r o r ” .
U n a in fe rencia suponía,
hablar
s ob re
el
objeto,
divagar,
sin
llegar
a
ningún
tipo
de
resolución.
El D i c c i o n a r i o de
la
Lengua
(1977),
de fine
inferir
"sacar
consecuencia
o
deducir
una
cosa
de
o t r a ”.
E x p r e s a r opin io ne s sin
una
certeza
clara.
En tr arían
aqui, todos los
condicionales,
los
"puede",
"creo",
" p o d r í a ” , etc.,
asi
c om o
la
funcionalidad
de
los
objetos, "sirve para". Por ejemplo, es
una
inferencia
c o r r e c t a (ver Tabla N o . 14)
decir
so bre
la
Seda
"el
ma t er ia l de que
está
he cho
parece
f u e r t e ”; es
un a
inf er e n c i a incorrecta (ver T ab la
N o . 15),
decir
"tela
f u e r t e ” . Se
cl as if i c a r o n
como
inferencias,
todas
a q u e l l a s re sp uestas en las que no a p a r e c í a
el
objeto,
so bre todo aquellas con un
contenido
valorativo.
Por
e j e m p l o (ver Tabla N o . 2), decir "belleza"
al
intentar
e t i q u e t a r la postal. Si el sujeto h u b i e r a di cho "es u n a
b e l l a p o s t a l ” , se hub ie ra c a t e g o r i z a d o c o m o
va lo ra c i ó n
y no como inferencia.
15n
Una c o n c l u s i ó n es
todo
aq ue ll o
que
implica
y
expresa
una
resolución
hacia
la
acción.
Según
el
Diccionario
de
la
Real
Academia
(1977),
es
una
"resolución que se ha tomad o sobre un a m a t e r i a
de sp ués
de h a b e r l a ventilado", y "proposición que
se
pretende
probar y que se de duc e
de
las
premisas".
El
su je t o
m a n i f i e s t a su co nv e n c i m i e n t o
y
certeza
plena.
Caben
aqui, todas las ac c io ne s p ers on ale s
y
por
parte
del
objeto. Lo s "produce", "provoca", "prefiero", etc.
Por
ejemplo, es u n a c o nc lu si ón c o r r e c t a (ver T ab la
N o . 18),
decir
que
la
Alarma
"llama
la
a t e n c i ó n ” . Es
una
co n c l u s i ó n in co rrecta (ver
Tabla
N o . 19),
decir,
"al
per cibir ese so nido no sólo es cucho sus c a r á c t e r i s ti ca s
f isicas".
U n a v a l o r a c i ó n se definió, como la c a l i f i c a c i ó n que
da
el
su je to
de
cada
objeto.
Valorar
según
el
Diccionario
de
la
Academia
(1977),es
"reconocer,
estimar, o apr ec ia r el valor o mé r i t o de un a pe rs ona
o
cosa". En tr an aqui, los adve rbi os de modo,
"bastante",
"un poco", etc., y
los
a d je ti vo s
que
no
se
pueden
aplicar a lo c o n o c i d o me di an t e un s e n t i do en
concreto,
pues s e r i a ent o n c e s una descr ipc ió n . Por e j em pl o
(ver
Ta bla N o . 34), decir que el Agua es "muy agradable".
Es
una va l o r a c i ó n incorrecta, decir por e j e m p l o (ver Ta bla
N o . 35), que el Ag ua "es i n s í p i d a ” . E st e orden,
que
no
es un or den como tal en
la
teoría
de
Korzybski,
se
introdujo por una serie de mo ti vos que a n al iz ar em os más
adelante.
Al intentar analizar nue stros datos según
nue st ra s
categorías, nos encontramos, fundament al men te , con
dos
problemas. En primer lugar, aquel que se r e f er ia a
los
erro res en la mo da li da d sensorial, y en segu ndo
lugar,
el re fer ido a los térm ino s mul tiordinales.
Como ya vimos, al explicar
las
instrucciones,
se
les pidió a los sujetos que re sp ond ie ra n según
lo
que
velan, oían, etc. En és to se hizo especial
h i nca pi é
a
lo largo de todas las fases, pero a pesar de ello,
los
151
su jetos se equ iv oc ar on en
numer osa s
ocasiones,
sobre
todo en los ob je to s que debían
con oc er
a
través
del
gusto, del ta cto,y de olor, pero nu nc a en lo
r e fer en te
a la v i s t a y al oido. Por ejemplo, un
gran
núm ero
de
s u je to s d e s c r i b í a al agua como " i n c o l o r a ” . La
mayoría
de los errores, tenia por pr ot a g o n i s t a a la
vista.
Se
e x p l i c a fácilmente, por el
papel
tan
importante
que
tiene e s t e
se nt ido
para
el
ser
humano,
y
porque,
además, no se co ns id er ó c on ve ni e nt e poner a los sujetos
un a v e n d a o algo similar en los
ojos,
para
e v it ar le s
r e a c c i o n e s negativas. Pensamos, realmente, que con
una
si mpl e instru cci ón bastarla. A
la
vista
de
la
gran
ca nt i d a d de er ro re s
que
se
cometieron,
se
quitaron
estas
respuestas
del
cómp uto
de
frecuencias.
Se
tu vie ron que suprimir: 54 re spu est as en el gr upo A;
36
en el g r u p o I ; 9 en el gru po D i y 7 en el gr up o C. En
las T a b l a s (de la 2
a
la
35),
pu e s t a s
a
modo
de
ejemplo, llevan un (NO)
en
el
lado
izquierdo.
Esta
anu la c i ó n de re sp ue s t a s implicó, que TO D O S los anál isi s
c ua nti tat ivo s, se hicieron sin ellas.
R e s p e c t o a los térm ino s m ul tio rdi na les , apare ci ero n
con
bastante
frecuencia,
so bre
todo
en
las
conclu sio nes . Por ejemplo, re spu est as co mo "me
gusta”;
"es un pa is aj e t r a n q u i l o ” ; "liquido b u e n o para la s e d ” ;
etc., se an a l i z a r o n de la si gu i e n te manera. Se
ma n t u v o
su m u í t i o rd in al id a d . Asi, "me g u s t a ”, es un a con clu si ón
y
un a
valoración,
y
por
tanto
tiene
una
doble
frecuencia, u n a como concl usi ón y o tr a c o m o valoración.
En las Ta b l a s ap ar ece n
esas
respuestas
con
las
dos
iniciales en el lado derecho. Es ta s frecuencias, si que
e n tr ar on en el re cue nto total,
y
por
tanto,
en
los
aná li si s cuantitativos.
Fi nal men te, como ej em pl o de como se t r a b a j ó con los
datos, te ne mos las T ab la s
(2-35).
En
e ll as
apar ec en
todas las r e sp ue st as de los sujetos, en un or den y
con
sus r e s p e c t i v a s frecuencias. Las T a b l as de aci er to s
no
prese nta n ningún problema, aunque si
las
de
errores.
Cuando u n a re s p u e s t a era c o n s i d e r a d a errónea, se
po n í a
en la T a b l a adecuada, con una inicial a la derecha, que
152
s i g n i f i c a b a el orden al que
re alm e n t e
pertenecía.
El
r ec uen to total de frecuencias, en c a d a orden,
g ru po
y
fase exp eri men tal , ap arece en las Ta bl as de la C-l a la
F-10.
C omo c o m e n t a r i o final, cabe des ta ca r los si gu ie n te s
puntos:
1.- para anular los ses gos personales, se hizo
a c u e r d o en tre jueces. T o d a s las res pue st as
se eva lu ar on por 6 personas, de a c ue rd o
a
los pr in ci p i o s de la SG. Si endo el a c u er do
de un 78%, el resto se c l as if i c a r o n
según
el cr ite rio del investigador principal.
2.-
hay una gran div ersidad de re sp ue s ta s
parte de los sujetos. L a
mayoría,
al
h a b er se ca t e go ri z ad o las
respuestas,
de fr ec ue n ci a única.
por
no
son
3.- se puede ap reciar en las Ta b la s (de la C-l
a la F-10), que los o b j e t o s que se co nocen
visualmente, son los que reciben un
mayor
número de respuestas. En este sentido, los
s u j e t o s come nt ar on al acaba r la prueba que
hablan sido los más
f á c il es
para
ellos,
m i e n t r a s que el tacto y el gu sto
los
más
difíciles. Lo
que
explica
en
parte
la
aparición
de
re spu es ta s
"visuales",
en
es t o s objetos.
4.-
lo más importante es,
que
en
TO DOS
los
grupos, y en TODOS los niv el es se
co me te n
er r o r e s de abstracción. E s t o s
errores,
y
los aciertos,
rec ibi er on
un
t r a t am ie nt o
cuantitativo, que es el que va mos a ver
a
continuación.
153
Análisis cuantitativos
Lo s aná lisis cuantitativos, se hi cie ron
sobre
las
r e s p u e s t a s de los sujetos, a partir de los recu ent os de
frecuencias,
y
sobre
las
re spu es ta s
dadas
a
los
cu estionarios, en el Pre-test, y Post-test.
Los aná Li si s que se han hecho,
son
los siguientes:
1.- me di a s ar it m é t i c a s y d e s v i a c i o n e s
típicas
de
a c i er to s
y
errores,
por
gru pos
y
órdenes (ver Tablas No. 36, 37, 38, y 39).
2.- chicuadrados, con un
programa
hecho
I.J. Caro para un or denador de 48k.:
por
obje to s
agradables
y
o b j et os
d e s a g r a d a b l es (Tablas No. 40,41,
42, 43, 44).
fases: Grupo D y Gr u p o C (Tablas
No. 45 a la 54). Gr up o A y Gr upo
C (Tablas No. 55 a la 64). Grupo
I y Grupo C (Tablas No. 65 a
la
84).
fases, objetos, y grupos:
Grupo
A, Grupo I, G r u p o C (Tablas
No.
85 a
la 89). G r u p o D, Gr up o
I,
Grupo C (Tablas No. 90 a la 94).
3.- análisis de
va r i a n z a
factorial,
programa
hecho
por
G.
Se oa ne
para un o rd en ad or de 48k., entre:
con
un
(1985),
. - grupos y fases (Tabla N o . 95).
.- fases
y
gr upos
por
sep ar ad o
(Tablas No. 96, 97, 98).
.- sen ti do s y grupo s (Tabla N o . 99).
.- o b j et os y órdenes, con los Grupos
154
A, e I (Tablas No. 100 a la 104).
obj etos y órdenes, con los G ru po s
D, e I (Tablas No, 105 a la 109).
.- órde nes y gr up os (Tablas No.
110
a l a 114).
.-
4.- análisis
de
correlaciones
en tre
los
cue st io n ar io s del Pre-test, y Post-test, y
la suma de fr ec u e n c ia s total, de
a c ie rt os
y errores, en todos los objetos, y en c a d a
un a de las fases (Tablas No. 115 a la 118).
Con un prog ram a hecho por J.
Seoane
para
un ordenador de 48k.
5.-
prueba
"t"
de
Student,
para
media
de
r es puestas en el Pre -t est y
el
Po st -t es t
(Tabla N o . 119). Con un p r og r a m a hecho
por
I.J. Caro para un or de n a d o r de 48U.
Va mo s a ver a continuación, los re s u l t a d o s que
han
a r ro ja do c a d a una de la pruebas en rela ció n a
nu est ras
h ip óte sis experimentales.
H i p ó t e s i s y Re su l t a d o s E x p e r i m e n t a l e s
Tal
y
como
di ji mo s
en
un
principio,
vamos
a
explica r los res ultados alcanzados, ju nt o a c ad a u n a de
las h i p ó te si s experimentales.
Sin
embargo,
antes
de
empezar, con vi en e tener en cue nt a que n i n g u n a de
estas
hi pót esi s puede
per manecer
aislada,
sino
que
e s tá n
interrelacionadas.
Las va r i a b l e s
independ ien tes han sido:
1 55
a.- ag rad ab le (Grupo A), y d e sa g r a d a b l e (Grupo
D) .
b.- p e r t e n e nc ia a un grupo con un
dnico
tipo
de o b j eto s o a otro con u n a interacción.
c.- fases experimentales.
d.- e f e ct os del en tr e na mi e nt o N o -a ri sto tél ic o.
e.- sentidos.
f.- ó r d en es de abstracción.
La v a r i a b l e de pe n d ie nt e ha sido:
a . - a c i e r t o s y er rores en
los órdenes.
Es t á claro, que son
todas
igual
de
importantes,
pero es el m a n e j o de las
v a ri ab le s
i n d e p e nd ien te s
el
que nos p e r m i t e con su medición, est ud ia r
los
cambios
s i g n i f i c a t i v o s en los aciertos y errores. Todas
las
diferencias
en tre
grupos,
niveles,
fases,
objetos,
s e n t i d o s , e t c . , tanto en las medias, los ch icuadrados, o
los Anovas, apare ce n a través de los a c ie r t o s y e r r o r e s
de los sujetos.
El orden de evaluación
P o s t u l a r un orden natural o co rr ect o de evaluación,
implica que un hecho puede y debe e v a l u ar se a d i s t i n t o s
niveles, y que lo a de cu ado co nsiste en pasar de
un o
a
otro sucesiva men te, en un proceso c o n t i n u o y
circular,
en el que
cometemos,
la m ay or ía
de
nosotros,
gran
can ti da d de errores.
Hemos
medido
es tos
errores,
mediante
d i ve rs os
pro cedimientos, y a d i st in tos niveles.
Comencemos
por
las c o n f u s i o n e s de órdenes, es decir,
los
aci er to s
y
errores, en general, para luego ir v ie nd o estos A
y
E
más de tal lad ame nte , en relación a los
órdenes,
a
los
grupos, a las fases, y a los sentidos.
156
1.- A c i e r t o s y e r r o r e s
Esta
hipótesis,
qu eda
t ota lm en te
d e mo st ra da
a
través de los d i s t i n t os p r o c e d i m i e n t o s
experimentales.
Co m o v e m o s en las T a b la s No. 36, 37, 38, y 39, en todas
las -fases se c o m et en con-fusiones, es de cir
E.
Aunque,
ev i d e n te me nt e, los E sup er an a los A en
la
pri me ra
y
s e g u n d a -fase, au nq ue no asi en la tercera. Sin embargo,
es t a re l a c i ó n e n c o n t r a d a en tre A y E en los
ó r d en es
y
-fases, no se m a n t i e n e en todos los casos, hay
dos
que
m e r e c e n n u e s t r a atención. Me
estoy
refiriendo
a
las
i n f e re nc ia s y a las conclusiones.
Las INFERENCIAS, son el ú ni co orden, de la
pr imera
fase, do n d e los A s u p er an a los E en todos
los
gr up os
ex p e r im en ta le s. Pa re c e que
a
los
s u j et os
les
fuera
difícil ha cer u n a d e s c r i p c i ó n c o r r e c t a o
alc an za r
una
bu e n a conclusión, pero fácil hacer
inferencias.
0
lo
que es
igual,
pa re ce
que
tenemos
una
te nd e n c i a
a
hablar in fe re ncialmente. E s t a idea
se
ve
respaldada,
por un he cho que a p a r e c e c la ra me nt e en las Tablas. Como
vemos, en e l l a s no se s a c ar on sólo las m e d i a s de A y
E
en general, s i n o las medias, dentr o de los
E,
de
las
c o n f u s i o n e s m á s frecuentes. En todos los niveles, en la
p r i me ra y s e g u n d a fase,
de
todos
los
grupos,
tanto
e x p e r i m e n t a l e s como control, y salvo n a t u r a l m e n t e en el
nivel
de
las
inferencias,
la m e d i a
de
error
más
frecuente, es la que c o r r e s p o n d e a las inferencias. Por
su
parte,
el
tipo
de
error
más
cometido
en
las
inferencias, es el el Gr u p o A, la valoración, en
el
D
las co nc lu si on es , y en el I, de nuevo las valoraciones.
En la t e r c e r a fase, la situ ac ió n ya no
es
tan
clara.
Siguen e n c o n t r á n d o s e e r r o r e s de inferencias, pero
sólo
en las d e s c r i p c i o n e s y las co nclusiones, auqqu e eso si,
de los tres g r u p o s
experimentales.
El
tipo
de error
co m e t i d o en las i n f e r en ci as
en
la
t e rc er a
fase,
no
p r es en ta m á s que un cambio, y que se da en el
Gr upo
I
(Tabla N o . 38). Finalmente, es importante destacar,
que
en e s t a t e r c e r a fase, los e rr ore s más
frecuentes,
que
se c o m e t e n en las etiquetas, no
son
las
inferencias,
sino las de scripciones.
157
R e s p e c t o a las CONCLUSIONES, hay
que
dest ac ar
el
h e c h o de que el G r u p o A, es el ú ni co que p r e s e n t a en la
t e r c e r a fase más E que A (ver Ta bla N o . 36). Aun qu e sube
la inedia de A, y b a j a la de E, la re lación entre ambos,
s i g u e si endo inversa: m e n o s A, y más E. E st e grupo, que
como
ve r e m o s
más
adelante,
presenta
resul ta do s
d i s t i n t o s a los e n c o n t r a d o s en los ot r o s grupos, parece
qu e tiene más
p r ob le ma s
a
la
hora
de
sacar
una
c o n c lu si ón .
Ya
que
r ec ib ie ro n
el
mismo
tipo
de
instrucciones,
y
t u vi er on
la
misma
situación
exp er im e n t a l , la v a r i a b l e que e x p l i c a
las
diferencias
pu e d e ser el tipo de ob j e t o s que
se
les
presentaron,
que implicaban una
mayor
dificultad
para
sacar
más
c o n c l u s i o n e s correctas.
Se
han
a l ca nz ad o
re su lt a d o s
similares
a
los
an te ri or es , med ia nt e los an álisis de
varianza.
En
la
T a b l a N o . 95, vemos los r e su lt ad os que se ob t u v ie ro n
al
c o m p a r a r los ac iertos y er rores
en
cada
uno
de
los
g r u p o s experimentales, y a través de las tres fases. No
se incluyó el Grupo C, ya que sólo tenia
dos
niveles,
el de las c o n c l u s i o n e s y el de las valoraciones, y
un a
ú n i c a fase, y evidentemente, en u n a c o m p a r a c i ó n
global
de
este
tipo,
hubiera
arr oj ad o
puntuaciones
mu y
inferiores, que no po drian ser
i n t er pr et ad as
j un to
a
las demás. Sin embargo, si que se incluyó el
G ru po
I,
a u n q u e tenia el doble de obj et os que el gr u p o A y el D.
Como
ve mos en la T a b l a No. 95,
salen
significativas
las r a z o n e s F, que m e d i a n
la
diferencia
entre
fases
(B); la d i fe re nc ia e n t r e ac iertos
y
er r o r e s
(C)5
la
d i f e r e n c i a entre gr upos (C>5 y las in te ra cc io ne s
entre
a c i e r t o s / e r r o r e s y f a s e s (BC), y en tre fa ses
y
gr u p o s
(BD) .
Para
e st a
hi pó t e s i s
sólo
nos
interesan
la
e x p l i c a c i ó n de la F
de
C
(aciertos/errores), y
la
inter ac ci ón
BC
(aciertos/errores-fases).
T e n ie nd o
presentes
las m e d i a s
de
las celdillas, la F de C es
si gn if icativa, porque hay u n a d i f e r e n c i a significativa,
r e s p e c t o a la f r e c u e n c i a de aci er to s y
e r r or es
• Hay
158
má s e r r o r e s que aciertos, que se ce nt ran sobre todo
en
la pr im e r a y segunda fase, por
lo
que
sale,
también
significativa, la interacción BC. Ap ar e c e n más
errores
en la pr im er a y en la
seg und a fase,
y
me no s
en
la
tercera, aunque hay un número similar de
a c ier to s
,
en tr e la primera y la tercera.
Podemos
concluir,
que
aun qu e en la tercera fase, res pecto a
la
primera,
no
a um en ta n los aciertos, dismin uye n co n s i d e r a b l e m e n t e los
errores.
En las
Tablas
No.
96,
97,
y
98,
tenemos
los
r e s u l t a d o s de las anovas que median ac ie r t o s y
er rores
en c a d a u n a
de
las
fases
por
separado,
en tre
los
órdenes, y con los
tres
grupos
exp eri mentales.
Como
ve mo s en las Tablas, salen significativas, para lo
que
nos
interesa
en
este
momento,
el
factor
B
(aciertos/errores)
,
en
los tres
análisis.
Las
d i f e r e n c i a s se deben, un a
vez
más,
a
la
di f e r e n c i a
en tre aci er to s y er ro res . En la p r i me ra fase
hay
más
e r r o r e s que aciertos (Tabla No. 9 6 ) i en la segunda,
de
nuevo, má s errores que a c ie rt os (Tabla No. 97); y en la
t e r ce ra se
invierten
los
términos, y
a p ar ec en
más
a c i e r t o s que errores (Tabla No .98).
Concluyendo, los re su lt ad os al c a n z a d o s nos permiten
apoyar la hipótesis de la SO, de que se
come ten
má s
e r r or es que aci ertos
en
el
proc eso
de
abstracción.
V e am os a continuación,
si
existen
diferencias
entre
a c i e r t o s y errores para dar conclusiones, si gu ie nd o
un
orden o no siguiéndolo.
2.- Aciertos y Errores en conclusiones
Para
comprobar
e st a
hipótesis,
que
e s ta bl ec e
m e n o r e s dif icu lt a des para llegar a u n a
conclusión,
si
se si gu e un orden, que si no se sigue, se introdujo, el
Grupo
Control
(6C).
En
teoría,
la
h ip ót es is
nula
afirma, que no hay n i n gu na diferencia, por perte nec er a
un gr up o u otro, tanto en la
pr im era
fase
con
orden
159
sólo, co mo en la tercera, con orden y e n t r e n a m i e n t o
No
aristotélico. Veamos en
primer
lugar,
los re s u l t a d os
al c a n z a d o s al comparar la segunda fase
de
los
grupos
exp erimentales, con la ú n i c a fase del g r u p o control.
El
primer
tipo
de
comparación,
m e d i a n t e los chicuadrados:
se
estableció
a.-
la c o mp ara ci ón del grupo D con el gr u p o
C
(Tablas No. 46, 48, 50, 52, 54) ar ro ja los
siguientes resultados. Son
s i gn i f i c a t i v a s
las d ife re nci as entre a m b o s grupos, en
la
AL ARMA (Tabla N o . 46), el Q U E S O (Tabla
No.
50), la LIJA
(Tabla
N o . 52),
y
el
AGUA
SALADA (Tabla No.54).
Veamos
porque.
En
todos los casos, las d i f e r e n c i a s se
de ben
a la d i s t i n t a
pr oporc ión
de
acie rto s
y
errores . El Grupo C
comete
siempre
m ás
errores, que el Grupo D,
que
es
el
que
tiene, naturalmente, má s aciertos.
b.-
la c omp ar aci ón
del
grupo
a
con
el
C
(Tablas
No.
56,
58,
60,
62,
64),
no
presenta ningún
re sul ta do
significativo.
El m o t i v o
se
debe
a
que
ambos
grupos
alcanzan
un a
pr oporc ión
similar
de
aciertos y errores.
c.-
la c om pa ra ció n del gr upo I y el C
(Tablas
No. 66, 68, 70, 72, 74, 76,
78,
80,
82,
84), m u e s t r a
los
siguientes
resultados.
Salen significativas, las
diferencias
en
cuatro objetos, la AL AR MA
(Tabla
N o . 68),
el AGUA (Tabla No.70), la L I J A (Tabla
No.
78), y el A G U A SALADA
(Tabla
N o . 84).
La
explicación es la mi sm a que p ar a el
g ru po
D. En los cu at ro o b j et os el gr upo C
ti ene
más errores y menos a c i e r t o s que el
gr upo
I.
El
resto
de
los
objetos
no
sa len
significativos, por el m i s m o m o t i v o que no
160
sall a s i g ni fi c at iv a la
c o mp a r a c i ó n
entre
los obj eto s agr adables del gr upo
C
y
el
gr up o A.
A la vi st a
de
los
resultados,
podemos
afirmar,
esta
hipó tes is
sólo
en
los
ob je tos
desagradables,
que
salen
todos
si gn if ic a t i v o s m en os uno en el gr up o
C
y
m en o s dos en el 61.
El s e g un do
tipo
de
comparación,
buscaba
las
di fe r e n c i a s entre la primera, la segunda, y la
te rc er a
fase, r e s p e c t o a las conclusiones.
Se
han
enc ont ra do
re su lta dos me di a n t e los chi cua dr ad os y los anovas.
Con 1os chicuadrados,
resultados:
se ob tuv i e ro n
los
sigui en tes
a.- al comparar las tres fases del gr upo
D
,
se
han
en con tra do
re su lt ad os
significativos, en las c o n c l u s i o n e s de los
ob jet os siguientes: AL A R M A (Tabla
No.AS),
con más ac ier tos que e r r or es en la tercera
fase', re spe cto a
las
otras
dos; y más
er rores en
la
segunda
fase
que
en
la
p ri mer a y la tercera. El C E M E N T E R I O (Tabla
N o . 47), pres ent a me nos e r r o r e s , y también
m en o s aci er to s en
la t e r ce ra fase; y má s
errores, y m u ch os
me nos
aciertos, en
la
se gun da fase. El QUESO (Tabla
N o . 49),
es
significativo, por los m i s m o s m o t i v o s
que
el objeto anterior. El AG UA S A LA DA
(Tabla
N o . 53), arr oj a
re su lt ad os
sinificativos,
porque hay má s errores en la se gu nd a
fase
que en la tercera, y m u c h o s me no s aciertos,
en la s e g und a fase que en las ot ras dos.
b.-
la c om pa ra ci ón de las tres fases del grupo
A, nos da
resu lta do s
sign ifi cat iv os,
en
los
ci nco
objetos.
Es
decir,
todo
lo
co nt r a r io de lo que
ocurría
al
co mparar
1os ob j e t o s del grupo A con los del
Gr u p o
C. El PA I S A J E (Tabla
N o . 55),
la
CO LO NIA
(Tabla N o . 61), y la
SEDA
(Tabla
N o . 63),
son si gn if ic a t i v o s
al
tener
la
s e g un da
16 1
■fase más e rr ore s y mu ch os
menos
a c i e rt os
que las o t r a s dos fases.
El
AGUA
(Tabla
N o . 57), y la CA NCION
(Tabla
N o . 59),
son
significativas, porque p r es en ta n un núm ero
similar de errores en la p r im er a y
en
la
segu nd a
fase,
y menos
e r r or es
en
la
tercera, asi como
menos
a c ie rt os
en
la
se gunda fase.
c.-
la c om pa ra ció n de las tres fases del gr u p o
I, p re se nt a ca mbios s i gn i f i c a t i v o s en
los
diez objetos. El PAISAJE (Tabla N o . 65), la
AL ARMA
(Tabla
No . 67),
el
AGUA
(Tabla
N o . 69), y
el
CE MEN TER IO
(Tabla
N o . 71),
salen si gn if ica tiv as al haber
m u c h os
má s
errores en la segunda fase, re spe cto a las
otras dos, y menos err ore s en la
tercera.
La LIJA (Tabla
No . 77),
es
significativa
porque tiene más errores en la
p r im e r a
y
en
la
seg und a
fase.
El
QU ES O
(Tabla
N o . 73), la CAN CION (Tabla N o . 75), la
S ED A
(Tabla N o . 79), la CO LO NI A (Tabla N o . 81), y
el
AGUA
SA LA DA
(Tabla
N o . 83),
son
significativas,
porque
tienen
p oc os
acier tos y muc hos er rores
en
la
s e gu nd a
fase.
Con los análisis de va ri anz a se han en c o n t r a d o
si gu i e n t e s resultados:
los
a.- en el anova que co mpa rab a los
ac i er to s
y
er rores entre fases y e n t r e gr up os en c a d a
uno de
los
órdenes,
se
han
en co n t r a d o
d if er en ci as s i g ni fi ca ti va s (Tabla N o . 113),
entre
acie rto s
y
er ro res
(B),
en
la
interacción entre ac ie rt o s / e r r o r e s y fases
(BC),
y
en
la
interacción
de
a ci er to s/ er ro re s , fases y
gru pos
(B CD ).
Al examinar las medias de
las
celdillas,
vemos que hay menos a c ie rt os y más er ro re s
en la pri mer a fase, en
los
tres
grupos,
me nos acier tos y más er ro r e s en la se gu n d a
fase, res pecto
a
la
primera
y
a
ella
misma.
Y
en
la
tercera
muchos
menos
162
errores,
■fase.
en
c om pa ra ció n
con
la
pr imera
b.- en el an ova que c om p a r a b a las co nc l u s i o n es
del grupo A con las
del
g ru po
I
(Tabla
N o . 103), vem os que sale signif icat ivo,
el
factor
B
(fases),
el
D
(aciertos
y
errores) y las inte ra c cio nes entre
fases,
y ac ie rt os /e rr or es (BD) y entre
gr upos
y
a c i er to s- er ro re s (CD). E n t r e
fases,
sale
s i g n i fi ca ti va porque hay más resp ue sta s en
la se gu nd a fase, y sale
significativa
la
interacción con aci ert os y
erro res
(BD),
porque en primer lugar hay más err or es que
ac iertos
(D), y
en
segundo
lugar,
la
pr imera
y
la
segu nda
fase
tienen
más
er rores que acie rto s y
la
te rcera
me nos
err ores . La interacción
a c i e r t o s /e rr or es
con grupos (CD), es s i g n i f i c a t i v a
porque,
hay
una
di f e r e n c i a
entre
los
grupos
re specto a la cantidad de
acie rt os
y
de
errores. Él Gru po A com et e m á s err or es que
el Gr upo I, y me n o s aciertos.
c.- en el an ova
en tre
las
conclusiones
del
grupo D y las del grupo I (Tabla
N o . 108),
salen significativas, la d i f e r e n c i a
entre
fases (B), en tre ac ie r t os y
erro res
(D),
la
interacción
entre
am b a s
(BD),
la
interacción
entre
gr u p o s
y
a c i er to s / er ro r es (CD), y
la
interacción
(BCD), entre fases, grupos, y
acie rt os
y
errores. (B) es
de
nuevo
significativa,
porque hay más re spu es ta s en la pr im era
y
se gu nda res pec to a la
tercera
fase.
Los
errores (D)
superan
a
los
acie rt os
en
ambos grupos. En relación a la interacción
ac i ertos/errores con fa ses (BD) la pr im era
y la s e g un da fase de los dos gr up os , t i e n e n
más err ore s que aciertos. En re lación a la
interacción g ru p o s / a c i e r t o s y e r r o r e s (CD)
hay más re s p ue s ta s en
el
gr upo
1,
pero
menos ac ie r to s y m uc ho s má s er ro re s que en
1 63
el grupo 0. En la interacción
de
segundo
orden
entre
fases,
gr upos
y
ac ie rtos/errores (BCD), el g r up o D
supera
al
grupo
I en
aciertos,
pero
no
en
e r r o r e s . A c i e rt os y err or es se reparten
de
forma d i s t i n t a según las
fases.
Hay
más
acie rt os y más errores en la
pr i m e r a
que
en la te r c er a fase,
en
los
dos
grupos,
aunque el gr up o D s o b r e p a sa al Gr up o I en
a c ie rt os en la tercera fase.
L a c o n c l u s i ó n lógica de e s t o s análisis, es
que
las
dif er e n c ia s
encontradas,
se deben
en
la
c o m p a r a c i ó n de los
g ru po s e x p e ri m e nt al es con el grupo
control, a la mayor can tid ad de er ro re s que
pre sentan
los s u j e t o s al
dar
conclusiones,
sin seguir
ningún
orden
pr ef i j a d o
(grupo
C ) , aunque
esta
di fe re n c i a
apar ece
con
mayor
cla ri da d
en
los
ob jetos
desagradables. En rela ció n a la c o m p a r a c i ón en tre fases
en los gru pos e x p e r i me nt al es , la t e r ce ra fase p re se nt a
un menor núm ero de errores, aunque
no
hay
un
cambio
s ig ni f i c a t i v o res pecto a los. aciertos.
Y
la
segunda
fase es quien tiene más er ro res y m e n o s aciertos.
D i f e r e n c i a s en t r e ac i e rt o s y e r r o r e s en fun ción de
o b j e t o s ag ra d a b l e s o d e s a g r a d a b l e s
Los re su lta dos e n c o n t r a d o s
y los a n ál is is de v a r i a n z a son:
con
los
chicuadrados,
1.- De 60 ch ic u a d r a d o s (12 pa ra
c ad a
5 en la pr im er a y ter cera fase, y
164
objeto:
dos
en
la segunda, sólo han salido sig ni fi ca ti vo s
19: 3 en la vi st a (Tabla N o . 40); 5
en
el
oido (Tabla N o . 41); 5 en el ol fa to
(Tabla
N o . 42); 3 en el tacto (Tabla N o . 43);
y
3
en el gusto (Tabla N o . 44). La
co mp ara ció n
entre la POSTAL y el CE M E N T E R I O (Tabla No.
40), arr oj a result ado s
significativos
en
las et iq ue ta s
de
la
p r im er a
fases,
al
tener má s ac ie rto s el grupo D y por
tanto
más err ores el grupo A. Las inferencias de
las p ri me ra fase, y las v a lo ra c i o n e s de la
tercera, son significativas, al
tener
el
grupo A, más aci ertos que el
gr upo
D,
y
éste más erro res que el g r up o A.
En la com pa ra ci ón de
la
CANCION
con
la
AL ARMA (Tabla
No . 41),
ve mos
que
en
la
pri mera
fase,
son
s i gn i f i c a t i v a s
las
d e s c r ip ci on es al
tener
el
grupo
A
más
err ore s
y
también
me no s
aciertos;
las
c o nc lu si on es lo son por la m i s m a razón;
y
las
va lo r a c i o n e s
por
lo
contrario,
es
decir, el gru po A pres ent a m á s aciertos, y
el grupo D más errores, y m e n o s
aciertos.
Las co nc lu s i o n e s son s i gn i f i c a t i v a s en
la
seg und a fase, al no haber
ni ngún
ac ierto
en el gr up o A y muc hos más e r r o r e s
en
el
grupo A que en el grupo D. En
la
ter cer a
fase son si gn if ic at iv as las descripciones,
por el gran número de ac i er to s que hay
en
el gru po D y los pocos
er ro re s
que
este
tiene, aun que en el g rupo
A
se
man ti en e
una simil itu d entre ac ier tos y errores.
En la c o m p ar ac ió n del olor de la COL ONI A y
del
QU E S O
(Tabla
N o . 42),
salen
s i g ni fi ca ti va s en
la
pr im e r a
fase
las
et iq ue ta s ya que
el
gr upo
D
tiene
más
errores y me n o s aci ertos que el grupo A; y
las d e s c ri pc io ne s
y
conclusiones,
donde
1 65
los err ore s en el grupo A
superan
a
los
del grupo D , y además el
gr upo
A
tiene
menos
acier tos
que el
gr upo
D.
Las
c o nc lu si on es
son
significativas
en
la
seg unda fase porque el g r u p o A, de
nuevo,
tiene más er ro res y men os aci er to s que
el
grupo D. En las e t i q ue ta s
de
la
t e rc er a
fase, se
invierten
los
términos,
y
el
grupo A tiene más a ci er tos que el gr upo D,
que tiene a su vez más errores.
En la co mp ara ció n entre
el
tacto
de
la
LIJA y
de
la SEDA (Tabla
N o . 43),
las
d es cr ip ci one s de la p r i m e r a
fase,
y
las
val or a c io ne s
de
la
segunda
son
sig ni f i ca ti v as porque el g r u p o A tiene más
errores y me n o s aci er t o s que el
gr up o
D.
Por
su
parte,
las i nf ere nc ias
de
la
primera fase, son significa tiv as, pues
el
grupo
A
tiene
más aciertos,
y
m en os
errores que el grupo D.
En la com pa ra ci ó n entre el A GU A y el
AGUA
SALADA (Tabla N o . 44), los tres ni veles que
salen significativos, las d e s c r i p c i o n e s
y
las inferencias en la p r i m e r a fase
y
las
co n c l u s i on e s en la
tercera,
lo
son,
al
tener el g ru po
A
más
errores,
y
me nos
aciertos que el grupo D.
Aunque
no
salen
si gn if icativos,
ni
si quiera la mitad de los c h i c u a d r a d o s
que
co mp araban
ob je to s
desagradables
con
agradables, parece que e s t o s últimos, como
ya
hemos
v ist o
en a n o v a s
anteriores,
llevan a los sujetos a tener
má s
er rores
que aciertos.
2.- en el an ova que co mp ar a ba ac i e r t o s / e r r o r e s
por grupo s y fases (Tabla N o . 95), vo l ve mo s
a encontrar
s i g n i f i c at iv a
la
d i f e r e nc ia
166
entre gr upo s (D )donde el
g ru po
A
tiene
me no s ac ie r to s y más erro re s que el
grupo
D. Y la interacción
(BD)
ent re
fases
y
grupos., y
la
interacción
(CD)
entre
ac i e r to s/ e rr or e s y grupos.
Parece
lógico
que
sa lgan
estas
in te racciones
significativas,
puesto
que
lo
son
B
(fases),
C
(aciertos
y
errores), y
D
(gr upo s), por separado. P er o de be mos tener
en cuenta, que el grupo I, tiene el
doble
de obj etos que el grupo A y el gr upo D,
y
la se gu nd a fase sólo p re se nt a dos órdenes.
Lo cual ex pl i c a r l a en
cierta
medida,
la
interacción BD, y la BC.
3.- en el
ano va
que
me di a
las
di fe ren cia s
entre
ac ie rt os /e rr or es
en
ca da
fase
y
entre los gru pas (Tablas N o . 96,
97,
98),
vemos que
es
si gn if i c a t i v a
la var ia bl e
grupos (D), en la
primera
y
la
tercera
fase, ya que
hay
d i f e re nc ia s
entre
los
grupos. Dif er en ci as que se pueden explicar
en parte por el grupo I que sigue
con
el
doble de
objetos.
No obstante,
lo
que
ma r c a la di fe re nc ia entre el grupo A y
el
D, es la may or
cantidad
de
er ro res
del
primero. Di fe re nc ia qe ha bl amo s enc ont ra do
ya en los chicuadrados.
Hay más dif er en ci as significativas,
entre
ob jet os agr ada bl es y
desagradables,
pero
se explican
a
través de
los
di sti nto s
órdenes,
por
lo
que cr eo
co nv en ien te
e xp li ca rl os en un punto a parte.
167
D i f e r e n c i a s e nt re a ci ert os y e r r o r e s en fu nc ió n de
los d i s t i n t o s s e n ti do s
Se
han
en co n t r a d o
resultados, en el an á li si s
de
varianza,
que
se
rea liz ó
con
los
tres
grupos
e xp eri men tal es, los ci n c o se ntidos
y
las
tres
fa ses
e xp eri men tal es:
1,- en el ano va que
se
hizo
(Tabla
N o . 99),
ve mos que hay d if er en ci as
significativas,
en tr e los dist int os s e n t i d os (E), en
las
intera cci on es de éstos con las fases (BE),
los gru pos (CE), y los a c i e r t o s y er ro re s
(DE)y asi como en
la
inter ac ci ón
fases,
a c i er to s / er ro r es y s e nt id os (BDE). (E)
es
significativo, por las d i f e r e n c i a s que
se
enc u en t ra n
entre
los
sentidos.
Los
sen ti do s que
arrojan
ma yo r
cantidad
de
respuestas, son la vi s t a en primer
lugar,
seg uida del oido, el olfato, el
tacto,
y
el gusto en últim o lugar.
La s
me d i a s
se
reparten de forma
simi lar
a
lo
que
ya
hemos visto entre aci ertos y
errores. La
vi s t a es la que tiene un a m e d i a
mayor de
aciertos, pero también
de
e r r or es
. El
oido tiene más aciertos que
los
senti dos
restantes, pero no más errores. De sp ué s de
la vista, es el olfato el
que
tiene
una
m e d i a mayor de errores.
En
co nj u n t o hay
más errores que aciertos. Por
eso
no es
extraño, que
la
interacción
(DE)
entre
a c i e r t os /e rr or es
y
s e nt id os
sa lg a
significativa.
La
significación
(BE),
entre fa se s y sentidos p ro vi en e del
hecho
de que al tener la pr im era
y
la
t e rc er a
fase c i n co órdenes
los
sujetos
dan
más
r e sp u es ta s que en
la
segunda,
que
sólo
tiene
dos.
No
obstante,
en
este
ca s o
también, el responder con
un
determinado
168
sentido, m ar c a las d i f e r e n c i a s
entre
las
fases, ya que las pu n t u a c i o n e s
más
altas
se en cue ntr an en la vista. La
interacción
(CE), de los sen tidos con los
grupos,
es
significativa,
puesto
que
hay
una
di fe re nc ia entre los g r u p o s r e spe ct o a las
p un tua cio nes que obt ie nen los
su je t o s
en
cada uno de los sentidos.
Aun
d i vi di en do
el grupo I por dos, es en la
v is ta
donde
se
alcan zan
p u n t u ac i o n e s
mayores
en
general,
en
todos
los
grupos.
La
interacción
fases,
a ci er to s/ er ror es ,
y
sentidos (BDE) es sig nif icativa, y también
la interacción fases,
grupos
y
sen tidos
(BCE), por
las
diferencias
encontradas
entre fases sólo (B),
en tr e
gru pos
(C),
entre ac ie r to s y erro res (D), y entre
las
interacciones
(BE),
(DE),
y
(CE).
Resumiendo, lo que m a r c a
las
d i f e r en ci as
entre
los
gr up os
es,
la
di st int a
proporción
de
aci er to s
y
errores:
por
regla general, sin
tener
en
c ue nt a
las
fases, 1os er ro res superan a los aciertos;
las pu n t u a ci o ne s que
se
alc anzan
en
la
vis ta y el
oido;
la
do bl e
can tidad
de
objetos
que
tiene
el
Gru po
I;
y
los
cambios en tr e
la
p ri mer a
y
la
tercera
fase, asi como la
segunda
fase,
que
en
este
anova,
tiene
me no s
ór de nes
de
abstracción.
Diferencias en aciertos y errores por pertenecer
a un grupo dnico, o a otro con interacción
Un gr upo dnico
significa
aquel
en
el
que
sólo
en t r a b a n objetos ag r a d a b le s (GA), o d e s a g r a d a b l e s <GD) .
La interacción está clara, no puede ser má s que el
GI.
E n c o n t r a m o s resultados con los análi sis de
v a ri a n z a
y
con los chicuadrados.
169
1.-
la com p ar ac i ón entre el GA y el GI (Tablas
de la 100 a la
104),
arroja
diferencias
s ig ni fi c a t i v a s entre
a c ie r t o s
y
errores
(D) en las d es cr i pc io n e s
(Tabla
N o . 101),
las
inferencias
(Tabla
N o . 102),
las
c on c l u s i o n e s
(Tabla
N o . 103),
y
las
va lo r ac i o n e s
(Tabla
N o . 104).
Hay
má s
er ror es
de
nuevo
que
aciertos.
Es tas
di fe r en ci a s
in teraccionan
con
la
pe rt e ne n c ia a uno de los dos grupos
(CD),
en todas las o cas ion es anteriores.
Veamos
porque. En las descripciones, el
gr upo
A
tiene má s e rr or e s que el g r u p o I.
En
las
inferencias ca mb i a , y es el
grupo
A
el
que tiene m á s ac iertos que el grupo I.
En
las c o n c l us io n es las d i fe r e n c i a s se
deben
a que el gr upo A tiene m ás e r ro re s que
el
grupo I, y me nos a ci er to s que éste. En las
va lo r ac i o n e s ocurre lo mismo, el
gr upo
I
tiene m ás aci er to s y men os er ro res que
el
grupo A. Evidentemente, el pe rt enecer a un
grupo o a otro m ar c a una
diferencia,
que
en este caso se inclina hac ia el gr upo I o
hacia el A, si lo e x p l i c a m o s al contrario.
P er te ne ce r a un
grupo
con
sólo
ob jetos
ag r a d a bl e s hace que c o m e t a m o s má s errores,
en
todos
los
niveles,
me n o s
en
las
inferencias,
donde
la
re lación
se
invierte.
2.- en la c o m p a r a c i ón entre el g r u p o D y el I,
e n c o nt ra mo s me n o s d i f e r e n c i a s
(Tablas
de
la 105 a
la
109).
Es
significativa
la
d if er e n c i a entre a c i er t o s / e r r o r e s (D), en
las
etiquetas,
las
inferencias,
las
conclusiones, y las valoraciones. De nuevo
porque hay má s errores que aciertos.
Pero
la interacción
entre
aciertos/errores
y
grupos (CD), sale sólo s i g n i f i c a t i v a en la
1 70
/
co ncl us ión (Tabla N o . 108). Aqui, el
grupo
I p r e se nt a m eno s aciertos,
y
m uc ho s
más
e r r o r e s que el grupo D. En
este
ca so
no
pod em os apoyar una c on cl u s i ó n similar a la
d ad a en el punto anterior.
3.- en los c h i cu ad r a d o s c o m p a r a n d o
los
cinco
o b j e t o s ag ra da b le s del g r u p o I, y
del
C,
con 1os c inc o del grupo A hemos en c on tr ad o
que
de
60
chicuadrados,
sólo
salen
si g n i f i c a t i v o s 11. 4 en la
Postal
(Tabla
No. 85) , 2 en la Ca nción (Tabla N o . 87), 4
en lá
Seda
(Tabla
N o . 88),
y
1 en
la
Co lo n i a (Tabla N o . 89). Los
re s u l t a d os
en
c o n j u n t o y con las li mi ta ci on es de
número
son si mi l a r e s a
los
encontrados
con
el
a no va que v im os en el
pu nt o
1.
En
este
caso, sa len s i g ni f i c a t i v o s al
co meter
el
gr upo A más e r r or es que
el
g ru po
1
las
d e s c r i p c i o n e s de la p r i m e r a y
la
tercera
fase en la POSTAL»
la
d e sc r i p c i ó n
y
la
c on cl us ió n
en
la
primera
fase
de
la
CANCION» las et iqu eta s en la pr im era fase,
y las v a l o r a c i o n e s
en
la
se g u n d a
(aqui
e n t r a b a el grupo C) , en la
SEDA;
y
las
de s c r i p c i o n e s en la
primera
fase
en
la
COLONIA.
Las
cuatro
r e s t an te s
salen
sig nif icativos, al tener el
g ru po
I má s
er r or es
que
el
grupo
A
y
son:
las
inf erencias en la pr imera y
t e rc er a
fase
de
la
POSTAL;
las
i n fe ren cia s
en
la
pr im er a
fase
de la
SEDA;
y
las
descripiciones
en
la
ter ce ra
fase,
también, de la SEDA. De nu ev o es el
grupo
A, quien parece
tener
má s
dificultades,
co me t i e n d o más errores. L a no co n c o r d a n c i a
entre ór de n e s que vemos en los
dos
tipos
de
análisis,
se debe
a
que
los
c h i c u a d r a d o s se hicieron en c ad a fase
por
separado, y los anovas pon ían en ju ego
en
171
cada orden todas las fases.
4.-
los ch ic ua d ra do s entre los gru po s D, I,
y
C, pr esentan r es ul ta dos b a s t a n te sim il ar es
a los e n c o n t r a d os entre el gr upo A el C
y
el I. De
los
60
chicuadrados
res ta nt es
sólo salen
si g n if ic a ti vo s
14.
2
en
la
alarma (Tabla No. 90); 5 en el
cementerio
(Tabla
N o . 91);
3
en
el
queso
(Tabla
No .92); 2 en la lija (Tabla N o . 93); y 2 en
el a gua sal ad a (94). El gr up o D com ete más
er rores que el grupo I en seis
ocasiones,
en las d e s c r i p ci on e s en la p r i m e r a fase, y
en
las
etiquetas,
conclusiones
y
va lo ra c i o n e s
en
la
tercera,
del
CEMENTERIO;
en las
v a l o r a c i o n e s en
la
pri mer a del QUESO; en las c o n c l u s i o n e s
en
la t e r ce ra fase de la LIJA. El g ru po I en
tres oc as io ne s es quien ti ene má s errores.
En las d e s c ri pc io ne s de la te r c e ra fase de
la
ALARMA;
en las
c o n c l u s i o n e s de
la
prim era fase
del
CEMENTERIO;
y
en
las
d e s c r ip ci on es en la te rc era fase del
AGUA
SALADA. El gr upo C tiene má s
e r r or es
que
los
ot ro s
dos en
5
ocasiones,
todas
naturalmente, en la se gu nda fase.
En
las
c on c l us i o n e s
de
la ALARMA;
en
las
c o nc lu si on es y va lo ra ci on es del QUESO;
en
las co nc lu s i o n e s de
la
LIJA;
y
en
las
c o nc lu si on es del AGUA SALADA. Aqui
es
de
nuevo el gr upo C sin interacción quien
da
más
errores.
Pero
apa re ce n
di fe ren cia s
s i g n i f ic at iv as por me d i a c i ó n del g ru po
C,
hecho que no oc ur ría en
los
ch i c u ad ra do s
entre los obj eto s agradables.
172
D i f e r e n c i a entre fa ses
aristotélico
por
el
entrenamiento
No
E s t a es u n a de las hipótesis
fundamentales
de
la
tesis, al ser uno de los puntos en que Korzybski
hacia
un may or hincapié, por poner en p r á c t i c a
sus
pr emisas
N o- ar is to tél ica s. Lo hemos com pr ob ad o en los
anovas
y
en
los
chicuadrados,
encontrando
un
ca mb i o
si gn if i c a t i v o entre la pr im era y la t e r ce ra fase, y
la
primera, se gu nd a y tercera. Los re su l t a d o s son:
1.- en los anovas que com pa ra ba n el Gru po A
y
el Grupo I en ca da uno de
los
ó r de ne s
y
fases,
ha
salido
significativa
la
di f e r e n c i a entre fases (B), en
todos
los
órdenes,
salvo
las
etiquetas
(Tabla
N o . 100). Es
si g n i f i c a t i v a
la
diferencia
en tre fases en
las
descripciones
(Tabla
N o . 101), en
las
infer en cia s
(Tabla
N o . 103), en
las
conclusiones
(Tabla
N o . 104), y en las v a l o r a c i o n e s (Tabla
No.
105). El m o t i v o es
claro,
el
ca mb io
en
cantidad de
r esp ues ta s
en tre
las
dos
pri meras fases
y
la
tercera.
Esta
fr ec u e n c i a de respuestas,
se
rep ar te
de
forma d is ti nt a entre las fases. Es
decir,
hay una ca ntidad d i s t i n t a
de
a c i er to s
y
errores,
sa lie ndo
significativa
esta
interacción (BD) en todos los órdenes.
El
m o t i v o es para todos igual, hay un a
mayor
cantida d de erro res en la p r i me ra fase,
y
en la segunda, que en la tercera.
2.- en los ano vas que com par ab an el Grupo D y
el Grupo I en todos los ór de n e s
y
fases,
hemos en co n t r a d o los m i s m o s r e su lt ad os que
entre el Gr up o A y el Gr up o I.
Es
decir,
en
las
eti qu et as
(Tabla
N o . 105),
sale
s i g n i f i c a t i v a la
interacción
aci er to s
y
17 3
erro re s con
-fases
(BD,
pues
di smi nuy en
los err ore s en la
te rce ra
-fase.
En
las
descripciones
(Tabla
N o . 106),
las
in-ferencias
(Tabla
No. 107),
las
co n c l u s i o n e s
(Tabla
N o . 108),
y
las
valoraciones
(Tabla
N o . 109),
son
si g n i f i c a t i v o s el factor B (fases),
y
la
interacción BD ( fases, a c i e r t o s / e r r o r e s ) ,
por
la
diferencia
en
ca ntidad
de
r e s p ue st as entre las fases:
me no s
en
la
tercera; y de acie rt os
y
errores,
menos
er ro re s en la tercera.
3.- en los anova s que c o m p a r a b a n c ad a
uno
de
los ór denes en todos los
grupos,
se
han
en co n t r a d o
di fe r e n c i a s
significativas
entre fases sólo
(C),
en
la
valo ra ci ón
(Tabla N o . 114), al haber m á s re sp ue s t a s en
la p r im e ra y la s eg un d a fase,
que en
la
tercera. Es s i g n i f i c a t iv a
la
interacción
fases,
a c i e r to s / e r r o r e s
(BC), en
las
descripciones
(Tabla
N o . 111),
las
conclusiones
(Tabla
No.
113),
y
las
valoraciones
(Tabla
N o . 114).
La
sig n i f i c a c ió n en las d e s c r i p c i o n e s y
las
conclusiones,
viene
dada
por
las
d i f e r en ci a s en ac iertos y e r r o r e s
en
las
primera s fases, más e r ro re s que a c ier to s y
por
el
aume nto
en
la
ter ce ra
de los
ac ier tos y la dis min uci ón de. los
errores.
R es pe ct o
a
las
valorac ion es,
son
si gn i f i c a t i v a s por el c a m b i o en ac i e r t o s y
errores. Hay más acier tos y má s er ro res en
la pr im er a
fase,
menos
ac ier tos
y
más
er ro re s en la segunda, y m e n o s er ro re s
en
la ter ce ra (los a c ie rto s
per ma ne ce n
casi
i g u a l ).
4.- en
el
anova
que
comparaba
los grupos
respe cto a los acie rto s
y
er r o r es
ent re
174
-fases (Tabla N o . 95), son signi-ficativas la
di fe r e n c i a entre fa ses
sólo
<B), y
las
in te racciones A/E con f a se s (BC), y de las
fases con los grupos (B D ),
que
ya
hemos
visto. (B) sale si gnificativa,
de
nuevo,
por la d i st in ta cantidad de res pue st as
en
las fases, acha cab le a que la pri me ra y la
te rc er a fase tenían
ci n c o
ó r de ne s
y
la
se gu nd a sólo 2. Por
tanto,
nos
interesa
más
la
interacción
(BC).
Esta
es
si g n i f i c a t i v a por
la
disminución
en
la
cant ida d de errores en la te rc era fase.
9.- en
el
an ov a
que
comparaba
los
cinco
sen ti do s en cada un a de las fases
(Tabla
N o . 99), en co nt ra mo s que
el factor
fases
(B), sale s i g n if ic at iv o
el solo,
en
la
interacción con a c i e r t o s / e r r o r e s (BD), con
se nti dos
(BE),
con
gr upos
y
a ci er to s / e r r o r e s
(BCD),
y
con
ac ie rt o s / e r r o r e s y s e n t i d o s (BDE). En este
punto nos interesa sólo
el factor
(BD),
que no
habl amo s e xp l i c a d o
en
el
punto
re la ci o na do
con las
d i fe r e n c i a s
por
sentidos.
BD
es
significativa,
por
la
misma
razón
de siempre.
El
cambi o
en
aci e r to s y erro res en las fases.
Hay
más
e rr ores en la primera y la s e gu nd a fase, y
m e n o s e r r o r e s en la tercera.
Como
he mos
visto
en
los aná li si s
de
varianza, el e n t r e n a m i e n t o N o - a r i s t o t é l i c o
produce un
ca mbio
en
la f r e c u e n c i a
de
er ro res en la tercera fase,
a s oc ia do
con
un
dis mi nu ci ón
de
la
ca ntidad
de
respuestas.
Parece
que
los
suje tos
al
conocer las tres premisas, son un poco má s
" p r u d e n t e s ” a la hora de hablar
sobre
un
objeto, sel ecc ion an más sus
r es pue st as
y
cometen, por tanto, m e n o s errores.
V ea mo s
1 75
lo
que
hemos
chicuadrados.
en co n t r a d o
con
los
6.- de 1os 35 ch ic ua d ra do s c o m p a r a n d o el Grupo
D
entre
fases,
se
han
e n co n t r a d o
23
significativos: 15 en tre la pr im er a
y
la
tercera
fase,
y
8
entre
la
primera,
seg un da
y
tercera
fase.
En la ALARMA
(Tabla N o . 45),
ha
salido
significativas
las d i f e r e n c i a s en las de scripciones,
las
inferencias, y las conclusiones, deb id o
a
un menor nú me ro de e r r or es en
la
tercera
que en la pr imera fase. Y las c o n c l u si on es
entre la primera, segu nd a y te rc era
fase,
por el
mismo
motivo.
En
el
CEMENTERIO
(Tabla No.
47),
son
significativas
las
dif er e n ci as entre
la
primera
y
t e rc er a
fase
en
descripciones,
infer en cia s
y
valoraciones, puesto
que
hay un a
menor
cantidad
de
er rores
y una
mayor
de
aci e rtos en la terceras y las
diferencias
entre entre las tres fases en co n c l u s i o n es
(menos e rr or e s en la tercera,
au nque
más
err ores y me no s A en
la segunda)!
y
en
va lo ra c i o n e s (más ac iertos y me n o s err or es
en la tercera). En el Q U E S O (Tabla N o . 49),
son s i gn if ic at iv as las
diferencias
entre
la
pr im era
y
t e r ce ra
fase,
en
descripciones,
inferencias,
y
valoraciones, por
el
mismo
motivo:
más
acie rtos y
men os
e r r or es
en la últ im a
fase; y las
dif er en ci as entre
las
tres
fases en las c o n cl us io ne s
(menos
err ore s
en
la
tercera,
y
más
e r r or es
en
la
segunda); y
en
las
valoraciones
(menos
err ores en la tercera fase).
En
la LIJA
(Tabla
N o . 51),
son
si gn if icativas,
al
tener má s ac ie r to s y m e n o s e r r o r e s
en
la
tercera
fase,
las
etiquetas,
las
descripciones,
las
inferencias,
y
las
176
valoraciones;
y
las
valoraciones
entre
-fases
por
tener
un
menor
número
de
errores. En el AGUA S A L A DA (Tabla
N o . 53),
salen significativas, las d e sc ri p c i o n e s
y
las v a l o r ac io n es entre p r im er a
y
te rc era
fase, por la menor cantidad de err or es que
presentan en esta última; y en tr e las tres
fases en las co ncl us i o n es
y
va lo ra c i o n e s
por el mi s m o motivo.
7.- en los c h i c u a d r a d os e nt re
las
fases del
Grupo A, salen s i g n i f i c a ti vo s 25 de 35: 16
entre la pri mer a y la t e r c e r a
fase,
y
9
entre la'primera, la s e g u n d a y la tercera.
En
la
PO ST A L
(Tabla
N o . 55),
sale
significativa
la
diferencia
en tre
la
primera
y
la
tercera
fase,
en
las
de sc r i p c i o n e s
y
las
val oraciones,
por
tener ambas, me nos e r r o r e s y má s ac iertos
en la t e r c e r a que en la pr i m e r a
fase.
En
el
AGUA
(Tabla
N o . 57),
salen
si g n i f i c a t i v a s
entre
la
pr im era
y
la
úl ti ma
fase,
las
etiquetas
y
las
des c r i p c i o n e s por
tener
más aci er to s
y
me nos
e r r or es
en
la
tercera,
y
las
conclusiones y
las
valoraciones
por
la
menor can ti da d de erro re s ; y
entre las
tres
fases,
las
conclusiones
(menos
errores en la tercera, y m e n o s a c ie rt os
y
más
e r r or es
en
la
segunda),
y
las
va l o r a c i o n e s al tener m e n o s er ro re s en
la
te rcera fase. En la CA N C I O N (Tabla N o . 59),
salen si g n i f i c a t i v a s en tr e la pr im era y la
177
ter cera
fase,
las
descripciones
(menos
errores en la t e r c e r a ) , y las c o nc lu s i o n e s
(menos e rr ore s y más aciertos) ; y
entre
las
tres
fases,
las
conclusiones
(más
acie rt os y menos err ore s en la tercera,
y
má s er ror es y me nos a ci e r t o s en la prim era
y segunda). En la CO LO NI A
(Tabla
N o . 61),
salen si gn if i ca ti v as e nt re la p r im er a y la
terc era
fase,
las
etiquetas,
las
d e s c ri pc io ne s
y
las
conclusiones,
por
tener más ac ie rt o s y me n o s er ro res
en
la
tercera
fase;
y
las
v a lo r a c i o n e s
al
presentar
me nos
errores;
y
salen
s i g n i f ic at i va s entre las tres
fases,
las
c o nc lu si on es (más aci er to s y me no s er rores
en la
tercera,
y
más
errores
y
menos
acie rto s
en
la
segunda),
y
las
v al or ac i o n e s
(menos
e r r o r e s en
la
t e r c e r a ) . En la SEDA (Tabla N o . 63),
entre
la
pri mera
y
la
te rc er a
fase,
salen
s i g n i f ic at i va s
las
etiquetas
y
las
descripciones,
al
pr ese nta r
u na
menor
cantidad de er rores y más a c i e rt os
en
la
te rcera
fase;
y
las
inferencias
y
valoraciones, por
la m e n o r
ca ntidad
de
err ore s
;
y
las
c o nc l u s i o n e s
y
v al or ac i o n e s
entre
las
tres fases,
al
haber m e n o s err ores en la tercera,
y
más
err ores m e n o s acie rto s en la segunda.
8.- en los ch ic u a d r a d o s en tre
las
fases
del
Grupo I, se han obt en id o 37 s i g n i f i c a ti vo s
de 1os 70 totales: 25 e nt re la
p r im er a
y
la te rc era
fase,
y
12
entre
las
tres
fases. En la
PO STAL
(Tabla
N o . 65),
son
si gn i f i c a t i v a s
las
conclusiones
y
las
etiquetas, al
presentar
más
a c ie rt os
y
menos
e r r or es
la
tercera
fase,
y
las
d e s c r i p c io ne s
y
las
va loraciones,
por
tener me nor cantidad de e r r or es
; y
las
1 78
c on c l us i o n e s y las v a l o r a c i o n e s e nt re
las
tres fases, al tener m e n o s er ro re s
en
la
tercera, y más errores y m e n o s acie rto s en
la segunda. En la AL A R M A
(Tabla
N o . 67),
salen si gni fi c at iv a s las d e s c r i p c i o n e s las
c o n c l u s i o n e s y las v a l o r a c i o n e s
al
tener
me n o s e r r o r e s y más a c i e rt os la tercera; y
las co n c lu si o ne s al tener m e n o s e r ro re s en
la tercera, y más erro re s y m e n o s ac iertos
en la segunda; y las v a l o r a c i o n e s
por
la
menor can ti da d de errores en
la
tercera.
En
el
A GU A
(Tabla
No.
69),
son
s i g n i f ic at i v as
entre
la
primera
y
la
tercera
fase,
las
etiquetas,
las
descripciones,
y
las
va loraciones,
por
mayor c an tid ad
de
a c i e rt os
y
me nor
de
errores, y
las
conclusiones,
por
tener
men os errores. Y
las
conclusiones
entre
las tres fa ses por la m e n o r
cantid ad
de
errores en la tercera,
y
m ás
er ro re s
y
men os
a c i er to s
en
la
segunda.
En
el
CE ME N T ER I O
(Tabla
N o . 71),
son
s i gn if ic at i v as
las
etiquetas,
las
d e s c r i p ci on e s y las c o n c l u s i o n e s entre
la
pri me ra y
te rce ra
fase,
por
tener
más
acie rt os
y
me nos
errores
;
y
las
co n c l u s i o n e s
entre
las
tres
fases,
al
haber m e n o s er rores en la tercera,
y
más
errores y m e n o s aci er tos en la segunda. En
el QUESO (Tabla N o . 73), son si gn if ic at iv as
las de sc ri p c i o n e s entre la
primera
y
la
tercera fase, al tener é s t a má s acie rt os y
men os errores; y
las
conclusiones
entre
todas las fases, por la me n o r cantid ad
de
er rores
en
la
ter c e ra
y
la ma yo r
de
err ores y me n o r de ac ie rto s en la segunda.
En
la
CA NC ION
(Tabla
N o . 7 5 ) , son
si g n i f i c a t i v a s
las
etiquetas
al
haber
m eno s e r r o r e s y más ac i e r t o s en la te rcera
fase,
las
co nc lu si o ne s
al
tener
menos
179
e rr or es
en
la
tercera
r e s p e c to
a
la
primera y
respecto a
la
pr im er a
y
la
segunda, que a su vez tiene m á s er ro res
y
m enos aciertos. En la L I J A (Tabla
N o . 77),
son si g n i f ic a ti va s entre la p r i me ra
y
la
tercera fase, las e t i q u e t a s (menos e r r or es
y má s
a c i e r to s
en
la
tercera),
y
las
descripciones, c o n c l u s i o n e s y v a l o r a c i o n e s
al tener me n o s errores en
la
tercera;
y
las c o n c l u s io n es por la ma yo r cant ida d
de
error es y me nor de a c i e r t os en la segunda,
y menor de er rores en la
tercera.
En
la
SEDA
(Tabla
N o . 79),
son
s i gn if ica tiv as
entre la primera y la
tercera
fase,
las
et iq u et as (menos errores y má s ac iertos en
la tercera), y
las de sc ri p c i o n e s
(menos
err ores
);
y
las c o n c l u s i o n e s
(menos
errores la ter cera que
en
la
s e g un da
y
primer a). En
la
COL ONIA
(Tabla
N o . 81),
entre la pri mer a y la t e r c e r a fase,
salen
si gn i f i c a t i v a s las e t i q u e t a s (más ac iertos
y m e no s er ro res en la
tercera);
y
entre
las tres
fases
las
conclusiones
(menos
errores en la
ter cera
y
más
err or es y
me no s
a c ie rt os
en
la
segunda).
Y
finalmente,
en
el AGUA
SALADA
(Tabla
N o . 83),
son
significativas,
entre
la
p r i me ra
y
la
ter ce ra
fase,
las
c o n c l u s i o n e s (menos e r r o r e s en
la
úl ti m a
fase), y las c o nc l us io ne s entre todas
las
fases (menos er ro re s en la tercera, y
más
err or es y me no s aciertos en
la
segunda).
Como vemos, al igual que con
los
anovas,
sale s i g n i f i c at i v o el c a m b i o entre
fases,
debido
al
entrenamiento.
Si e n d o
este
cambio m u c h o mayor en los
gr up os
que
no
tienen interacción.
1 80
Cambios significativos entre los distintos órdenes
Creo que es interesante,
r e la c i o n e s que ma nti ene n los
con las otras variables.
que
p a s em os
a
ver
las
ór de n es
de
abstracción,
Los chicuadrados,
han
dado
los
s ig ui en te s
resultados:
1.- la com pa ra c ió n entre las fa se s
del
Gr upo
D (Tablas N o . 45 a la 53), nos m u e s t r a
que
entre la pr im er a y la
te rc e r a
fase,
los
m ay or es
camb ios
se
p r od uc en
en
las
D ES CR I P C I O N E S
(las
c i n c o de
los
ci nco
objetos);
a
continuación,
en
las
inferencias y
en
las
va loraciones, por
igual, (4 de cinco); y
finalmente, en las
et iq ue tas al igual que en las c o n c l u s i o n e s
(1 de 5). La com pa ra ci ó n
entre
las
tres
fases,
nos
presenta
por igual
a
las
c o nc lu si o ne s y a las
valoraciones
(4 en
cada un a sobre cinco objetos).
2.-
la co mp ar aci ón entre las fa se s del Grupo A
(Tablas N o . 55 a la 63), nos
muestra,
que
de nuevo hay un ca mbio en tr e la terc era
y
la
p ri me r a
fase,
en
las
ci nco
DESCRIPCIONES; las v a l o r a c i o n e s ca mbian en
cuatro de los objetos,
mientras
que las
c o n cl us io ne s y las e t i q u e t a s lo
hacen
en
tres. R es pe c to a la co mp a r a c i ó n entre
las
tres fases, las
conclusiones
camb ian
en
todas
las
ocasiones,
mientras
que las
valoraciones, lo hacen
en
cu at ro
de los
objetos.
3.-
la com pa ra ci ón entre las f a se s del Gr up o I
(Tablas No. 65 a la 83), p r ese nt a e n t r e la
tercera y la prim era fase
los
si gu ie n t e s
cambios: las etiquetas, las descripciones,
18 1
y las co nc lu s i o n e s lo hacen en 7 de los 10
objeto; las v a l o r a c io ne s en 4
de
los
10
objetos;
y
las
inferencias
en
ningún
momento.
Al
comparar
las
tres
fasesp
encontramos, que las C O N C L U S I O N E S lo hacen
en todas las ocasiones, y las v a l o r a c i o n e s
sólo en 2.
Como pod emo s apreciar, los ca m b i os m a yo re s
tienen lugar en las DE S C R I P C I O N E S y en las
CONCLUSIONES,
y
los
menores,
en
las
I NFE RE NC IA S
y
las
ETIQUETAS.
Y
en
pr oporción a la cantidad de
objetos,
los
ca mbios son más importantes en el gr upo
A
y el D, que en el grupo I.
Los anál isi s
de
varianza,
siguientes resultados:
nos
pr es en ta n
los
1.- en los aná li si s de v a r i a n z a en c ad a uno de
los órdenes, entre el gr u p o A e I
(Tablas
No. 100 a la 104), t en emo s
que
el
orden
que más di fer e nc ia s
significativas
tiene
es el de las descripciones, se gu id o de las
valoraciones.
Las
ETIQUETAS
son
s i g n i f i c a t i va s en la
int eracción
de
las
fases, con los A/E (BD), hay
má s
er rores
en la pr i m er a fase que a c i e r t o s pero m e n o s
err or es y m á s ac iertos en la tercera.
Hay
una
diferencia
significativa
en
la
interacción de los A/E,
con
los
ob jetos
(DE): los ob je tos que más
errores
tienen
son la SEDA, y la POSTAL, y los que tienen
má s a ci er tos el AGUA
y
la
CANCION.
Las
DE S C R I P C I O N E S son s i g n i f i c a t i v a s en m u c h o s
factores: hay más re sp u e st as en la pri mera
fase
que
en
la
tercera
(B); hay
más
r esp ues tas en el grupo A que en el I
(C),
y de ellas el grupo A tiene má s er ro res el
GI
(CD); el
cam bio
de
más
a
me nos
r esp ues tas es mayor en el grupo A
que
en
182
el I (BC); hay más err ore s en
la
pr imera
fase
que
en
la
t er c e r a
(BD);
estas
difer en cia s entre fases, A/E, y gr upos
se
ma nt ien en en la
interacción
en tre
ellas
(BCD); hay di fer enc ia s en t r e obje tos
(E):
la POSTAL,
y
la
CANCION
dan
má s
respuestas, que a su
vez
implican
mayor
cantidad de ac iertos y
de
er ro res
(DE).
Las IN FERENCIAS son s i g n i f i c a t i v a s en
las
fases (B): m ás respuestas
en
la
pr imera
que
en
la
tercera
fase,
ha biendo
más
errores que ac iertos (D) y (BD)| hay m e n o s
er rores y má s aciertos en el grupo
A
que
en el I
(CD)J
y
más
respuestas
en
la
PO STAL
(E).
Las
CONCLUSIONES,
son
significativas
en
las
fa s e s
(B):más
re sp ue st as en la pr imera y sobre
todo
en
la se gunda que
en
la
tercera;
hay
má s
errores
que
aciertos
(D);
pero
menos
errores en
la
tercera
fa s e
que
en
la
primera (BD) ; y hay más
errores
y
menos
ac iertos en el grupo A que en el grupo I
(CD). En las VALORACIONES, los
resul ta do s
s i g n i f i c a t i v o s en (B) y
(D), tienen
las
mi sm a s
explicaciones
anteriores;
es
s i g n i f i c a t i v a la
interacción
(BD),puesto
que en la pri me ra y la s e g u n d a
fase,
hay
más a c ie rto s y errores que en la
tercera;
hay
más
e r r or es
que
aciertos
en
la
CANCION, se g u i d a del P A IS AJ E (DE);
y
más
aci er to s y me n o s er rores en el gr upo A que
en el I (CD);
la
interacción
(BCD),
es
si gn if i c a t i v a al serlo, por lo m o t i v o s que
ya hemos visto, (B),(D),(BD) y (CD); y
la
interacción
fases,
aciertos/e rro res ,
obj etos (BDE)sale significativa, de nuevo,
por las d i f er en c ia s entre los
ob je to s
en
los a c i er tos y errores, y entre
es tos
en
las fases.
2.-
los anális is de varianza,
1 83
en c a d a
uno
de
los órdenes, en los Gr u po s D e
I
(Tablas
No. 105
a
la
109),
arrojan
r e su lta dos
s im ila res
en
cuanto al
po rq ue
de
la
si gn ifi cac ió n a lo que
ocurria
entre
el
grupo
A
y
el
1 y por
eso
v am os
a
det ene rn os
sólo
en
los
que
necesiten
explicación. En las ETIQUETAS, el QU ESO es
quien
p r e s e nt a
más
errores
y
me no s
ac iertos (DE). En las
DESCRIPCIONES
sale
si g n i f i c a t i v a
la
interacción de
tercer
orden (B CD E) , debido a las d i f e r e n c i a s que
ya c o n o c em os entre re s p u e s t as en las fases
(B), en tre los grupos (C), los A/E (D), y
los obj et os (E): más en
la
ALA RM A
y
el
CEMENTERIO. En las IN FE R E N C I A S es el grupo
I quien da mayor
cantidad
de respu es ta s
(C); en la
interacción
(BCD),
es
el
I
quien pr e s e n t a m ás er rores que acie rto s el
cambio en tr e las fases y
las
diferencias
entre a c i e r t o s / e r r o r e s
si g ue n i g u a l ; El
C E M E N T E R I O es
el
que
a r r o j a un a
mayor
cantidad de re sp uestas (E), se guido de
la
ALARMA; los aciertos y e r r o r e s se re parten
de la s i g u i e n t e ma ne ra (DE):
el
que
más
acie rt os tiene es el C E M E N T E R I O y
el
que
m e n o s el A G U A SALADA, el que
más
er ro re s
da
es
el
QU ESO
y
el
que
me n o s
el
CEMENTERIO.
En
las
CONCLUSIONES
la
sig ni fi c a c i ó n entre gr up os y
A/E
(CD)
y
(BCD), se ex plican porque el grupo I tiene
más e r r or es que el D, hay m á s er ro res
que
aci ertos y un a d i f e r e n c i a e nt re
fases
en
relación a la cantidad de
respuestas.
En
las VALORACIONES, hay más e r r o r e s y
m en os
acie rt os (DE), en el C E M E N T E R I O
y
en
la
ALARMA.
3.-
los a n ál is is de va r i a n z a e n t r e los ór denes
y en ca d a una de las fa s e s (Tablas
N o . 96,
97,
98)
nos
presentan
los
s ig ui en te s
resultados.
El
factor
(C), ó r de ne s
es
184
s i g n if ic a t iv o
en la
p r im e r a
y
ter ce ra
fase. Las di fe re nci as vie nen en el
primer
caso, porque las D E S C R I P C I O N E S son las que
presentan ma yo r cantidad de respuestas,
y
además de e r r ore s en todos los gr upos (BC)
y
( BC D) . En
la te rc e r a
fase,
las
D E S C R I P C IO NE S son las
que
pre sentan
una
mayor c an tid ad de respuestas, pero en este
caso de aci ert os (BC). En la s e gu nd a fase,
las CO NC LU S I O N E S son las que presentan un a
mayor can tid ad de
e rr ore s
en
todos
los
grupos, y una menor ca n t i da d
de
acie rto s
en todos ellos (BC), (BCD).
4.- en 1os an ál is i s de v a r i a n z a en ca d a uno de
los
ór d e n e s
y
entre
to dos
los
grupos
(Tablas No. 110 a la 114), v em os
que
los
ór de ne s que
presentan
menos
di fer enc ias
si g n i f i c a t i v a s
(razones
F),
son
las
e t i q u e t a s y las inferencias, que
son
las
que
menos
cambian
en
los
chicuadrados
entre la pr i m e r a y la t e r c e r a
fase.
Sólo
son si g n i f i c a t i v a s en la interacción (BCD)
entre A/E, fa ses y grupos.
Las
ETIQUETAS
son si g n i f i c a t i v a s porque el gr upo I tiene
el do ble
de
objetos,
y
por
tanto,
de
respuestas, pero al co m p a r a r el A con el D
sólo, ve mos que el A tiene m á s aci er to s
y
menos e r r o r e s que el D . L os
tres
grupos
suben en aci er to s en
la
tercera
fase
y
bajan
en
errores.
En
las
INFERENCIAS,
bajan los tres grupos en e r r o r e s entre las
fases,
pero
el
D
sube
en
aciertos,
m i e n t r a s que bajan el
A
y
el
I en
la
terc er a
fase.
Las
DESCRIPCIONES
son
s i g n i f i c a t i v a s en la interacción (BC),
de
A/E con fases y la (BCD):
en
la
ter ce ra
fase, el gr upo A tiene má s ac ie rto s que en
la primera, y el D y el I, me n o s
ac i e r t o s
pero
también
me nos
errores.
Las
CONCLUSIONES
son
significativa
entre
185
grupo s (D), porque el I tiene el doble
de
objetos, pero el A p r e s e n t a más e r ro re s
y
me no s
a ci ert os
que
el
D.
No
sale
si g n i f i c a t i v a la interacción (BD), pero si
la (BCD), de bido a lo
anterior
y
a
las
di f e re nc ia s en tre A/E en c a d a fase y entre
ellas: más
e r r or es
que
aciertos, m en os
er rores
en
la
t er cer a
fase,
y
me n o s
aci er to s en la segunda.
C a m b i o s en las r e s pu e s t a s de
el P r e - t e s t y P o s t - t e s t .
los cu estionarios:
en
La ú l t i m a de nuestr as hipótesis se
r e f er ia
a
p o s i b l e s c a m bi os que podían existir en las v a r i a b l e s
pe rs on al id ad , antes
y
de sp ué s
del
entrenamiento
aris to té li co . Para
anal iz ar
los
d at os
se
hizo,
primer lugar, un análisis de correlaciones.
Y en s e g u n d o lugar, se llevó a cabo u n a pr ue ba
"t"
d i f e r e n c i a de
medias.
Los
r e su l t ad os
han
sido
siguientes:
los
de
No
en
de
los
1.- el análisi s
de
co rr elaciones,
para
los
Gr u p o s
Experimentales,
nos
dio
dos
matrices
de
co rr el ac io ne s, una para el Pre-test (Tabla
N o . 115),
y
o t r a p ar a el Po st -test (Tabla
No.lió).
Las
variables
que e n t r a r o n en juego fueron las de los
cuestionarios,
y las de los aci er to s y err ore s
en
cada
un a
de
las
fases. Los coe fi c ie nt e s de cor rel aci ón que se
ana lizan
son 1os m a y o r e s a .50. Pu e s t o que
r
es
si g n i f i c a t i v a
p ar a 15 g.l., y a un nivel de .05,
en
.482.
Como
se
puede apr ec ia r en la T a b l a 115, sóLo
correlacionan
la
MP (motivación global) del MAE con los f a c t o r e s de
los
que
se
extrae»
la
An siedad
in hi bi d o r a
con
el
Neurot ic is mo , y las pu nt u a c i o n es en
Depresión»
y
los
A c i e r t o s y Er ro re s en la primera, y
la
s e g un da
fase,
au nq ue no los Ac i e r t o s con los E rr or es
en
la
ter cera
fase. Correlacionan, también entre e l l o s en tre las tres
fases. En el Post -te st (Tabla No.lió), ap arece la m i s m a
situación, con una única, e importante
diferencia,
no
186
aparece
la corre lac ió n
del
Pr e- te st
entre
p u n t u a c i o n e s en el Beck y la A n s ie da d
inhibidora.
más importante, es la no c o r r e l a c ió n en tr e
ac ie rto s
errores, que
aparece
en
la
tercera
fase:
aquí
entrenamiento
N o - a r i s t ot él i co
está
ejerciendo
influencia. Al no existir ni ng un a c o r r e la ci ón entre
a c i e r t o s y er ro res y las va r i a b l e s de personalidad,
po de mo s
apoyar
la
hip ót es is
de
un a
di f e r e n c i a
aciertos
y
errores,
pr o p i c i a d a
por
v a r ia bl es
personalidad.
las
Lo
y
el
su
los
no
de
de
Por su parte, en el Pre-tes t y Po st -t es t del
Grupo
Control (Tablas No. 117, 118),
la
si tu ac ió n
es
algo
distinta, aunque aun asi, se
a lc an za n
pocas
y
altas
cor rel aci one s.
En
el
Pre- tes t
y
el
Post-test,
correlaciona
la
Au to e x i g e c i a
Laboral
con
la
Extrav ers ión ; la Mot iva ci ón Global con sus factores; la
A ns ie da d
In hib ido ra
con
el
Neurotic ism o;
las
p u n t u a c i o n e s en depresión con
el
neuroticismo;
y
no
correlacionan
los
ac ier tos
con
los
errores.
La
d i f e r e n c i a entre ambas matrices,
se
encuentra
en
la
co re l a c i ó n entre el Beck y la An sie dad Inhibidora,
que
al
contrario
de
lo
que
su ce dí a
en
los
Grupos
Ex per ime nta les , co rr el a c i o n a en el Post-test,
pero
no
en el
Pre-test.
De
nuevo
juega
aqui
su
papel
el
entrenamiento
No -a ri st o t é l i c o
que
re ci b i e r o n
unos
grupos, fre nte al otro.
2.- las di fer enc ias entre
media
apa re ce n
en
la
Ta bl a N o . 119 para los Grupos Ex per ime nta les ;
y
en
la
120 para el
Gr upo
Control.
En
el
primer
caso,
es
s i g n i f i c a t i v a entre el Pre-test y el Po st -t es t la m e d i a
en la M o t i v a c i ó n Global, que es ma yo r
en
el
Pre-test
que en el Post-test; es significativa, la di f e r e n c i a de
m ed ia s en las pun tua ci on es de depresión: hay un a
me di a
mayor
antes
que
de sp ués
del
entrenamiento
No
aristotélico. En el Gru po Control, sólo hay dif er en ci as
s i g ni fi ca ti va s
en
la
M o ti va ci ón
Global, sim il ar es a
las en co n t r a d a s
con
los
Gru po s
Ex pe ri men tal es:
más
mot iv ac ió n en el Pre-test, que en el Post-test.
187
\
Conclusiones de los resultados experinentales
En general, podemos decir que se han co m p r o b a d o
de
una -forma u otra, la
m a y o r ía
de
n u es t r a s
hipótesis.
Vam os a verlas, pero com enz an d o por
un
punto
que
no
h a b l a m o s t r a t a d o todavía, y que es la e x p l i c a c i ó n de la
inclusión de las Valoraciones.
1.-
las va l o r a c i o ne s se hablan incluido,
para
intentar ver el papel que podían tener las
v a r i a b l e s emoci ona le s en todo el
proceso.
He m o s
en co nt r ad o
los
s ig ui en te s
resultados:
.- los er rores que co m e t e n los sujetos
en las valoraciones, suponen m u c h a s
veces, que los s u j e t o s no val or ab an
el objeto, sino que ha blaban
so bre
las impresiones que les
producían,
expr esa ban deseos, etc.
.- resp ect o a
las
confusiones
entre
órdenes, ocupan
el
segu ndo
lugar
de sp ués de las in fe re nci as
(Tablas
No. 36 a
la
39).
.- hay un a di smi nu ci ón de
la tercera fase.
e r ro re s
en
. - los
ca mbios
en
valoraciones
son
mayores
entre
la
p r i me ra
y
la
t e r cer a fase, y en los
gr up o s
con
o b j e t o s de un ún i co tipo, no en
la
interacción. Ap ar ec e
lo
mi sm o
en
cuanto
a
gr upos
en tre
las
tres
fases.
Curiosamente,
son
los
ob j e to s v alo ra do s m e d i a n t e el OIDO,
los que no cambian en los g r u p os
A
y D.
188
En relación a estos resaltados, c o n v i e n e retomar la
po l é m i c a en tre La za ru s y Zajonc sobre el papel
de
las
em o c i o n e s y a la que ya me he
referido.
P ar a
LAZARUS
(1982), pe ns am ie nt o y se nt i m i e n t o son simultáneos, y no
constituyen
dos
sis te ma s
independientes.
La
independencia
entre
am bos
s er ia
la
postura
que
mantendría
ZAJONC
(1980).
KORZYBKI
(1933),
por
su
parte,
los
ma n t i e n e
se pa r ad o s
aunque
re l a c io na do s
gr a c i a s al proceso circular. Lo que he mos en c o n t r a d o en
nuestro
estudio,
es
un
ca mbio
en
el
"appraisal"
cognitivo, en las v a l o r a c i o n e s que a p a r e c e n en el nivel
verbal, y
que
KorzybsUi
no
tuvo
en
cuenta
en
su
momento. Es decir, parece ser que s i g u i e n d o la
po stura
de Lazarus, la v al or ac ió n o el p en s a m i e n t o
valorativo,
fo rm a parte integrante de nuestro pensamiento, y c a m b i a
con el e n t r e n a m i e n t o No-arist ot él ic o.
2.- hay más c on fu s io ne s que a c ie r t o s en todos
los grupos.
3.-
llevar
un
orden,
au n q u e
sea
sin
entrenamiento
N o -a ri st oté li co,
fav orece
las c o n c l us i o n e s correctas. Al c o m p a r a r l a s
en la s e g u n d a fase, es el g r u p o C
el
que
comete más errores,
sa lvo
al
co mp ar a rl o
con el
gr upo
A
que
lo
sobrepasa.
Las
conclusiones
err ón ea s
disminuyen
en
la
tercera
fase,
con
el
entrenamiento
No-arist ot él ic o.
4.- entre o b j e t o s a g r a da bl es y
desagradables,
no hay
muchas
diferencias.
En
general,
parece ser
que
el
g ru po
A
co me te
má s
errores, y tiene
menos
aciertos
que
el
grupo D. Pa r e c e tent at ivo
aventurar,
que
los s u j et os tienen más c l a r o s los
ob jetos
desagradables, y los c a m b i o s
se
pr oducen
en el los con ma yor facilidad.
189
5.-
las dif er en c ia s en tre s e n t i d o s , s e inclinan
cl ara men te hacia la VI S T A y el
OIDO,
que
son quienes presentan
má s
respuestas,
y
además, ningún error en el tipo de sentido
utilizado. El cambio
s i gn if i c a t i v o
entre
fases, fa v o re c e
en
primer
lugar,
a
la
VISTA, y en se gundo lugar, al TACTO.
6.- en las
re l a c i o n es
e nt re
gr up o
único
e
interacción,
no
hay
di fe r e n c i a s
muy
claras, aunque parece que
la
interacción
pr esenta
más
errores
en
los
objetos
desagradables, que en los agradables.
7.-
los
ef ec to s
del
entrenamiento
No
aristotélico, aparecen de f o rm a clarísima.
Hay una m eno r cantidad de
er ro res
en
la
tercera
fase,
sobre
todo
en
las
D E S C R I P C I O N E S , c o n c l u s i o n e s y valoraciones,
y me nos en la inferencias. Ah o r a bien, las
INFERENCIAS,
son
las
que
tienen
me nos
errores en todos los grupos, aunque son el
tipo de err ore s que más se com eten en
los
otros
órdenes.
Se
puede
apreciar
una
t en den cia
a
dar
inferencias,
que
evidentemente, cu and o se hace en el
sitio
adecuado, supone
un a
menor
cantidad
de
errores.
8.- en relación a* la posible interacción entre
va ri abl es de per son al id ad y mayor o
me nor
cantidad de aci er to s y errores, no aparece
ninguna
relación
definitiva.
KORZYBSKI
(1933), p o s t u l a b a un a rel ac ió n
en tre
los
errores y dos va ri a b l e s
de
personalidad,
que el llamó 'reacciones
s e m á n t i c a s ’:
la
introversión
y
la
ex tr aversión.
Estas
v ar ia bl es han sido a m p l i a m e n t e
es t u d i a d a s
(BAGUENA,
M.J.,
y
BELLOCH,
A.,
1985),
aunque no desde la p e r s p e c t i v a de
la
SG«
Los
introv er ti do s
tienden
ha cia
la
' i n t e n s i ó n ’ , y los e x t r o v e r t i d o s hacia
la
'extensión'. Lo ideal, y por eso Korzybski
190
aboga, es lograr un e q u i l i b r i o en tr e ambos
extremos.
Parece
ser
que
la
dist int a
cantidad de ac iertos y
er r o r es
en
todas
las
fases
no
tiene
na da
que
ver
con
va ria ble s de personalidad, aunque
si
con
la m ed id a de la depresión. Este
punto
es
importante
, cara
a
la
aplic ac ión
ter ap éut ic a del mé to d o de
Korzybski.
Hay
una di smi nu ció n
significativa
e nt re
las
med ias que tienen los su j e t o s en depr es ión
m ed id a por el Inventario de Beck, antes
y
d es pués del e n t r e n a m i en to No -ar ist oté li co.
9.- de sg ra c ia da m e nt e
no
se
analizó,
por
mo tiv os obvios, el primer
nivel
objetal.
Es
decir,
cual qui er
cosa
que
hubieran
e sc rito los sujetos sobre ese orde, ya
no
lo hubiera sido.
Nu e s t r o s
re su lt ad os
se
aplican
ex cl us i v am e nt e
a
los
ór denes
verbales.
Lo
interesante
será,
en
un
futuro, poder poner
en
rela ció n
cambios
positivos, en ambos niveles. Es decir,
el
f un ci o n a m i e n t o
relacional
de
todos
los
niveles.
10.- evidentemente, y para terminar, el es tudio
es limitado.
Cua nti fi ca r
las
respuestas
ve rba les de los sujetos,
les hace
perder
carácteristicas.
Fal ta
por cono cer
por
completo, las
re lac ion es
pe r so na le s
que
e st ab le ci er on cada uno de los sujetos, con
los objetos;
intentar
descubrir,
si
es
posible,
como
llegaron
a
dar
sus
respuestas,
etc.
Es
decir,
te nemos
el
final del proceso,
pero
¿y el
proceso,
cuál es?.
19 1
L A
T E R A P I A
E N
L A
G E N E R A L
S E M A N T I C A
LA TERAPIA EN LA SEMANTICA GENERAL
He dej a d o para el -final este punto, por
co ns iderar
que re c i b í a
un
mejor
apoyo,
una
vez
ex p l i c a d a s
y
justificadas
las
ideas
pri ncipa les
de
la
SG.
El
sistema
de
A.
Korzybski
conlleva
su
ap li cación
práctica. En cualquier momento, a lo largo de su
obra,
nos a p a re ce la necesidad de cambiar a q u e l l o que
impide
nu es tr o fun ci on am ie nt o óptimo. Por lo tanto,
cualquier
p r i n c i p i o de la SG
supone un dónde,
cómo,
y
cuándo
aplicarse. Korzybski b u s c a b a con sus ideas, sus
obras,
sus
seminarios,
etc.,
la
acción.
C om o
me nc i o n a
r e p e t i d a s veces a lo largo de su obra, nada se con si gu e
y nada se entiende sin ella.
é
Predicción, evaluación y salud mental
C o m o ya hemos vi st o re petidas veces a lo
largo
de
la tesis,
la obra
de
Korzybski
está
en c a m i n a d a
a
c o n s eg ui r mejorar la pre dicción humana. En n u es tr a vida
p re de c i m o s constantemente, intentamos ir más allá de lo
que en un mo me nto dado aparece ante
nosotros,
tenemos
"pre-juicios",
a nt ic ip am os
acontecimientos,
etc.
En
definitiva, busc amo s el control y el conocimiento.
P a r a KORZYBSKI (1941), la única f o rm a
que
tenemos
de
pr ed eci r
bien,
es
busc and o
los
hechos,
que
r e co rd em os una vez
más,
se
encuentran
en
el
nivel
objetal no -t rad uci ble a palabras.
A h or a
bien,
buscar
1os
hec ho s
implica,
necesariamente,
observar.
Y
observar, a su vez, supone esperar,
ret rasar
nu es tra s
accio nes y juicios, y hacer los co in ci de nt es con lo
que
n ue st ra exp er ie nc ia personal nos vaya dictando.
Es te cambio de actitud, que la pue st a
en
p r ác ti ca
de la SG lleva
consigo,
es
el
paso
nec es ar io
para
alcanzar la salud mental,
y
el
equilibrio
personal.
Aunque el mi sm o KOR ZYBSKI (1933), r e co no ce que su
obra
1 92
no es la pan acea de nada, no deja de a c o ns ej ar en
todo
momento, que pongamos en práctica sus
principios,
que
e v a l u e m o s a los demás y a nosotros m i s m o s a la
luz
de
sus p r em is as No-aristotélicas. Aunque son nu me ro so s los
testimonios
que
aportan
los
se g u i d o r e s
de
la
SG
(KORZYBSKI, A., 1933, 1940, 1948a; JOHNSON, A., 1946;),
e i ncluso algunos de sus cr íticos (SCHAFF,
A.,
1967),
yo no puedo aportar mas que c o no c im ie nt o teórico, y
un
g r a d o ba s t a n t e el evado de
just if icación
experimental.
Por consiguiente, este apartado no va a consistir,
por
desgracia, en una relación puntual de lo que
se
puede
lograr terapéuticamente, sino en la e x p l i c a c i ó n de cómo
se p ue de hacer.
Lo
ünico
que
puedo
añ ad ir
a
este
respecta, es
que
d es de
que
c on oz co
la
SG,
me
ha
a p o r t a d o resultados muy b e n ef ic io sos al ex p l i c a r a mis
"clientes" me diante ellos, donde e s t a b a la raiz de
sus
pr ob l e m a s y en qué c o n s i s t í a el
ca mbio
cognitivo
que
que r í a m o s lograr.
Finalidad de la terapia
A u n q u e KORZYBSKI (1948a), dirigió su o b r a principal
a científicos,
maestros,
y
en
general
a
cual qu ier
p e r so na de la que d e p e nd i e ra en un m o m e n t o
u
otro
el
b ie ne st ar
personal:
psicólogos,
políticos,
médicos,
etc., son constantes las
ref erencias
t e r ap éu ti ca s
en
ella.
La te ra pia para KORZYBSKI (1933), es el
ca m bi o
en
los
estándares
de
evaluación,
la
eliminación
del
c o n f l i c t o semántico. El ajuste re quiere hacer s i mil ar es
en e s t r u c t u r a nuestras a bs tra cc ion es de or den
superior
con las de niveles más inferiores. Algo que sólo
puede
lograrse me d i a n t e nu estro co n o c i m i e n t o de la e s t r u c t u r a
relacional del mundo. E s t a idea se e x p r e s a a travé s
de
la si gu i e n t e fórmula funcional (KORZYBSKI, 1943):
N ■ f(xl,
x2,
.193
x3,...,
xn)
En est a fórmula,
N
representa,
por
ejemplo,
la
neurosis, xl, x2, x3, va ria ble s
como
la
c o n s ti tu ci ón
orgánica,
el
ambiente,
el
'‘stress",
y
xn
supone
fa ctores f un ci on a le s es pec ífi co s en
cada
caso.
Todos
estos fa ct ore s están
ev id e nt em e nt e
interrelacionados.
Actualmente, esta f ó r mu la puede p a r e c e m o s c o t i d i a n a
y
obvia, pero hay que e v a l u a r l a t e n ie nd o
en
cuenta,
el
mom ento en que fue propuesta. Su
interés
fundamental,
radica en que r e f le ja la
co nc epción
korzybskiana
del
‘o rg an is mo como un todo*, que es a su vez, el
modo
de
fu n c i o n a m i e n t o ideal que Korzybski postula.
Ca m bi ar nu estra
f or ma
de
evaluar,
no
se
logra
teniendo
en
cu en t a
los
factores
estructurales
y
r e l a ci ón al es
en
nuestra
vida,
sino
aunando
la
co mp re ns ió n intelectual y afectiva. A f e c t a n d o por igual
al s i s te ma
nervioso
central
y
al
s i st e m a
n e rv io so
vegetativo. Es t a idea, d e f en di d a en la
ac t ua li da d
por
A. ELLIS
(1980,
1981),
fue
explicada
en
1926
por
Korzybski de la s i gu ie nt e manera:
" P sy ch ia tr is ts know well that
quite
often
a
patient is
fu lly
aware
of
his
situation,
u n d e r s t a n d s thoroughly the m e c h a n i s m
of
his
trouble and yet nothing happensí
the
morbid
sym ptoms persist . . . ( p . 3 1 ) ” .
"The fact is that al 1 cl ai ms and
su gg e s t i o n s
...
be co m e
empirical
fa c t s
only
and
ex cl u s i v e l y
after
a t r a i n i n g with
the
A n t h r o p o m e t e r » mere
t a l ki ng
about
it
and
ra zi o n a l i s i n g wi thout training, no ma tt er how
well
done,
usually
r e m ai ns p r a c ti ca ll y
va l u e l e s s
(p .3 2 ) ”.
En definitiva, la finalidad de la te r a p i a
es la de
darnos nuevas formas, nuevos mé t o d o s de evaluación, que
sólo
po de mo s
lograr
mediante
su
activa
puesta
en
práctica, lo cual supone afectar a todos
los
niveles,
intelectuales y emocionales. No ex i s t e
p o s i bi li da d
de
cambio
si
nos
limitamos
a
repetir
nu e v a s
ideas,
194
p r o y e c t a s de cambio a m o d o de "New
Year
resolutions".
H a y que viv ir como ellas nos dictan. De nada le si rve a
u n a p e r s o n a que tiene mi e d o a la
oscuridad,
repetirse
ha st a la saciedad "no oc ur re
nada",
"no
hay
nadie",
etc. La ilnica forma viable,
y
yo
di r í a
que
tam bién
la más rápida, de qui tarse ese m ie d o es la
que implica
un a nu ev a acción, un nuevo comporta mi ent o, ba sa d o en un
c a m b i o de 'significado*, en un a 'evaluación*
distinta,
que sólo se logra me d i a n t e la acción.
¿Cómo
lograrlo?.
M ed i a n t e
No -ar ist ot él ic o, el Antropómetro,
Extensi ona les .
el
y
los
Entrenamiento
Dispositivos
Métodos para el cambio
V e r e m o s en primer lugar
en
qué
consistía
en
su
f o r m ul ac ió n original, el e n t re n a m i e n t o No -a r i s t o t é l i c o,
para pasar de sp ués a ver otras for mas de a pl ica ci ón
de
los p r i n c i p i o s de la SG.
EL E N T R E N A M I E N T O NO -A RI STOTELICO.
Con ¿1,
se puede
1.- eliminar
lograr entre otras cosas:
la identificación.
2.- reconocer la
es tr at if i c a c i ó n
vertical
horizontal del c o n o c i m i e n t o humano.
y
3¿- poseer la llave que nos a b r a la
pu e r t a
a
una mejor co mp ren sió n de nos ot ro s mi s m o s y
de la ciencia.
4.- nos ens eña a observar.
195
5.- permite que in tr od uzcamos el
'retraso
en
la acción*, m ed ia nt e el cual co nt ro l a r e m o s
nuestras emociones, y p e r m i t i r e m o s que
el
corte* -funcione óptimamente.
El e n t r e na mi en to N o - a ri st ot él ic o si gue
las
lineas
de la p ar ad oj a de B. Russell (RUESCH, J. y BATESON, 6.,
1965). Los pasos a seguir son:
1.** pr es ent amo s un objeto a
la
persona,
cualquiera, un libro por ejemplo.
2.- una vez que lo ha visto,
que diga *todo* lo
que
obj eto.
uno
le instamos
para
pueda
so bre
ese
3.- a med id a que lo
va
haciendo,
es c r i b i m os
sus res pue st as en una pizarra. E s t o es mu y
importante, pues permite
visualizarlas
y
ex tensionalizarlas.
4.- exigimos má s respue sta s
hasta
que,
como
dice Korzybski, la pe rs on a o di a la p a la br a
todo. Se b l o q u e a y re conoce que
no
puede
ir más allá.
5.- cu ando la p e r s o n a está c o n v e n c i d a
de
que
nos ha di c h o 'todo* sobre
el
objeto,
le
m os t r a m o s m e d i a n t e el uso, por e j e m p l o
de
un mi croscopio, que no ha bia di c h o
'todo*
sobre el objeto, ni mu c h o menos.
6.- cuando e st á totalm en te
imposibilidad
de
la
ex pl ic amo s por
me di os
es la 'totalidad', y la
convencida
de
la
'totalidad',
le
verbales,
lo
que
'no t o t a l i d a d ’.
7.- el paso siguiente,
es
demostrar
que
un
objeto, puede
tener
diferentes
as p e c t o s
196
vist o por di fer ent es ob se rvadores.
Supone
de s c r i bi rl o desde donde lo vemos, y
desde
donde lo
ve
el
otro.
Podemos
ut ilizar
d i st in to s objetos, a través
de
dis ti nta s
P d s í c iones.
8.- cuando la p e r s o n a ha c o m p r e n d i d o
todo
lo
anterior, pasamos e n to nc es a e x pl ic ar le el
Diferencial Estructural. En este
momento,
de bemos emplear el lenguaje tipico
de
la
SG, y desc ri bi r los o b j e t o s y los té rminos
como a b s t r a c c i o n e s en d i s t i n t o s órdenes.
9.- de spués de haber e l i mi na do la 'totalidad',
eli mi n a m o s el *es* de la identidad. Usamos
evidentemente, el Diferencial Estructural,
c uy a e s t r a t i f i c a c i ó n
en
n i ve le s
permite
dist in gu ir
entre
ob j e t o s y
palabras.
Hac em os que la pe rsona v i s u a l i z e no lo que
le decimos, sino
lo
que
le
mostramos
señalándoselo
con
la mano.
P ar a
su
co r r e c t a co mp re ns ió n no se de ben
ut ilizar
pa l a b r a s , s i n o m o v i m i e n t o s que rec orran los
d is ti nt os niveles, di fe re nciándolos.
10.- vamos
un
paso
más
adelante,
y
le
e x p l i c a m o s los niveles
no tr ad u c i b l e s
a
palabras. D e m o s t r a m o s con la práctica, que
todo lo que vemos, olemos, tocamos,
etc.,
no
se
pu ede
traducir
a
palabras.
In tr od uc im os el c o n o c i m i e n t o s i l e n c i o s o de
1os hechos en este nivel. Se gún Korzybski,
este punto no es
nada
sencillo
y
puede
tomar
meses
comprenderlo y
po nerlo
en
práctica en su totalidad.
11.- cu ando se ha c o m p r e n d i d o lo
anterior,
al
más
simple
nivel
de
contacto
con
los
objetos,
se
ex tiende
a
los
'niveles
objetivos*.
Es
decir,
a
todas
las
197
acciones,
sucesos,
procesos,
emociones,
estados de ánimo, etc., que oc urren dentro
de
nosotros,
que
nos
suceden,
y
que
definitivamente, no son palabras.
12.- el sigu ie nt e paso, c o n s i s t e en explicarle,
de la m a n e r a más simple, los pro bl em as
de
’e v a l u a c i ó n ’y las
r e ac ci on es
semánticas.
Res al ta nd o el hecho
de
que
v i v im os
por
comp le to
en
los
ni veles objetivos,
no
traduci bl es a palabras.
13.- finalmente, le presen tam os toda la
teoría
de la e va lu ac ión
natural,
b as ad a
en
el
orden adecuado.
Le
explicamos,
que
las
d e s c r i pc io n es no son inferencias,
ni
las
inferencias de primer orden, igual que las
de
segundo,etc.
Y
que
los
dist in to s
niveles, tienen una i mp or ta nc ia
distinta,
siendo el
más
importante de
todos,
el
nivel no traducible a palabras.
Est e entrenamiento, no repr es e n ta nada, a m en os que
llevemos sus ideas a
la
práctica.
Cualquier
pe rsona
puede entender sus principios, pero
ha c er lo s suyos
es
u n a si m p l e cuestión de trabajo y esfuerzo. E s f u e r z o que
puede llegar a durar m es e s hasta su total asimilación.
ESQ UEMA PARA LA TERAPIA
A
parte
del
entrenamiento
No-ar is tot él ico ,
hay
al gun os otros mé t od os (KEYES, K.S., 1979),
que
dentro
198
de la SG, se han plan tea do cómo lograr
el
cambio,
el
ajuste personal. Quizás, uno de los más
completos
sea
el que da W. Johnson en su obra del 46. Según
Johnson,
el t r a t am ie nt o de cu alq uie r prob lem a
de
ajuste,
debe
ce ñi rse a los sigui ent es puntos:
A.- En relación al ambien te semántico:
1.- de be mo s
conocer
a q ue l l a s
creencias,
actitudes, prejuicios, etc., que están
muy p re se nte s en nue st ro
ambiente,
y
que nos crean dificultades.
2.- cuáles son las perso na s, in st it uci on es,
etc.,
a
través
de
las
cua les
nos
llegan y nos afectan es t a s creencias.
3.- qué tipo de m et as o ideales,
refu er za
y ap oy a nuestro amb ie nt e semántico,
y
qué tipo de ob st ác u l o s nos
pone
para
conseguirlas.
4.- en
qué
aspectos,
y
mediante
qué
medios, podemos
cam bi ar
el
a m bie nt e
semántico,
para
nuestro
propio
beneficio.
B.- En relación
evaluación:
a
las
reacciones
de
1.- qué
tipo
de
creencias,
actitudes,
ideales, conflictos, etc.,
juega n
un
papel importante en n u e s t r o problema.
2.- qué tipo de identificaciones,
semánticos,
totalitarismos,
se incluyen en ellas.
b l oq ue os
etc.,
3.- cu áles
son
las
metas
que
b u sc am os
desde hace tiempo, y po rque no po de mo s
conseguirlas.
199
4.- de
qué
forma,
po de mo s
incrementar
nu estra c o n c i e n c i a de es tos
factores,
de m a n e r a tal que p o d am os
espec if ic ar
nuestros probl ema s con
má s
claridad,
para
co nocer
el po si ble
grado
de
camb io
de
nue st ra s
reacci one s
evaluativas.
C.- En relación a la
manif iesta:
conducta
fisiológica
y
1.- cómo
e xp re s a m o s
fi siológicamente,
nuestras
c r e en c i as
inadaptativas,
actitudes, etc.
2.- hasta
que
punto po dr ia mo s
cambiar
nue stras
formas
de
comportarnos,
co m p r o b a n d o
experimentalmente
otras
formas de reacción.
3.- qué c a m b i o s p o si tiv os pod rí am os lograr
mo d i f i c a n d o nu estras evaluaciones.
D.- En relación al organismo:
1.- qué
carácteristicas
físicas
limitan
nuest ras r eac ci on es de
evaluación,
o
nu es tra
c o n d u c ta
manifiesta
o
fisiológica.
2.- hasta
qué
punto
y
mediante
procedimientos, po de mos cam biar
c ar ac t er í s t i c a s físicas.
qué
es tas
C om o pod emos ver, este es un tipo
de
esquema
que
tiene en cuenta, como pun tos de ca m bi o pr in c i p a l e s
las
c r e en ci as y las actitudes, en la m e d i d a
en
que
éstas
nos afe cta n y nos cau san problemas. Par al ela me nte ,
nos
pre se nt a una concep ció n
del
ser
humano,
similar
en
al gu nos as pec tos a la
dad a
por
los
existencialistas
200
■franceses
(SARTRE,
J.P.,
1943),
en
la
cual
la
c a rá c t e r lst ica
-fundamental
del
ser
humano,
es
la
actuación, el cambio, la b ús q u e d a de
la
acción.
Este
se r hum ano vive inmerso en un m u n d o
de
creencias.
En
el la s res ide la clave de los p ro bl em as y la posibilidad
del cambio. Como vemos, pod ríamos c o ns id e r a r a A. El lis
y su T e r a p i a Racional-Emotiva, como he r e d e r o s
dire ct os
de la linea de pe ns ami ent o
y
tr at a m i e n t o
de
la SG.
A m b o s si ste mas nos dictan como d e b e m os pensar,
y
como
p od emo s
instaurar
diá lo go s
internos
a d ec ua do s
para
c o n tr ol ar
nuestras
'reacciones
semánticas*
(FUERST,
K.A., 1978).
En tre los mét odo s p ri nc ip a l es que apoya n el
empleo
y
el
manejo
del
entrenamiento
No-arist ot él ic o,
se
encuentran,
como
ya
hemos
visto,
los
dis pos it iv os
extensionales
y
toda
una
serie
de
ejerc ic io s
semánticos, que vamos a ver a co nti nuación.
C OM O F U N C I O N A N LOS D I S P O S I T I V O S EXTENSIONALES.
Im a g i n e m o s por un momento, u na
persona
que
tiene
d i f i c u l t a d e s en sus rel aci on es personales, a
ca u s a
de
un odio g e n e r a l i z a d o a toda la gente. En la SG nunca se
le dice a la pers ona "ama a los d e m á s ” , sino que se
le
e n s e ñ a la ext ens ionalización, r e sa lt an do
el
hecho
de
que ”gente" es una generalización, y que debe localizar
su od io (KORZYBSKI, A., 1933, 1941). Se le anima a
que
odie, só lo a aquella persona, o personas, que
le
caen
mal. A
medida
que
va
od iando
a
unas
per so nas
en
concreto, y no a una si mp le abstracción, su odio
hacia
la
”ge nt e
en
g e n e r a l ” , va
di sm inuyendo,
y
sus
r e l a c i o n e s con ellas mejorando.
De s pu és de haber puesto índices
al
obj et o
de
su
odio, se le pone
fechas.
Ev identemente,
si
odiar
a
alguien en concreto, te ca us a prob lem as emocionales, lo
me jor es intentar cam biar la 'evaluación*
que
hagamos
de ese alguien. M ed ia nt e las fecha s p o de mo s
situar
el
mo me nt o c o nc re to donde a pa re ci er on
n u es tr os
problemas
con es a persona. Si el odio apar eci ó hace tres años, la
situación, las personas pueden ser t o t a l m e n t e dis ti nt as
ahora, con
la cual
no
tiene
mucho
se nt ido
seguir
an cla dos en una visión de un hecho pasado,
ro deado
de
20 1
unas ci rc u n s t a n c i a s total men te únicas, y que
debe
ser
re ev a l u a d o en la actualidad, p r o v ey én do lo del
c o nt ex to
que el m o m e n t o presente le puede dar.
De e s t a
manera
pueden
ponerse
en
p r á ct ic a
los
d i s p o s i t i v o s extensionales, que re pr es en ta n un a técnica
l i ng üis tic a me dia nte la cual, podemos ac ceder
con
má s
fa ci li da d
al
mu ndo
de
los
hechos;
remarcar
las
d i f e r e n c i a s ex ist en te s
en
todo;
asumi r
un a
actitud
r e l a t i v i s t a alt amente beneficiosa; y no
qu ed arnos
con
lo que te ne mos sino en te n d e r l o des de su or ig en y
hacia
su futuro.
EJ E R C I C I O S SEMANTICOS.
T o d a la te rapia de Korzybski, b u s c a
el
cam bi o
en
nue stras 'evaluaciones* y 'significados'. P a r a lograrlo
po demos emplear una serie adicional de téc ni ca s que nos
permit an
poner
en
marcha,
de
forma
efectiva,
los
pri n c i p i o s de la SG. E st án muy en la linea de
los
que
pr opone A. El lis en la m a y o r í a de sus o b r a s (ELLIS, A.,
1975, 1977). Según
W.
JOH NS ON
(1946),
tenemos
las
siguientes:
1.- El cua de rn o de notas semántico. En
él
se
deben
recoger
periódicamente
aqu el la s
v i o l a c i o n e s de los p r i n ci p i o s
de
la SG,
por parte
de
los
de más
y
de
nosotros
mismos. Su lectura
nos
per mi te
recordar
nuestros f a l l o s y como va m o s cambiándolos.
2.- L a
es pe ci f i c a c i ó n
de
los
pr ob lemas
per sonales. Este mé t o d o e s t á en
la
linea
de
las
reestructuraciones
cognitivas.
Su po ne
e s tu di ar
al
máximo
todas
las
va ri ab le s
personales,
y
so c i a l e s
que
actúan en el m a n t e n i m i e n t o de un problema.
Implica
anular
generalizaciones
y
estab le ce r c l a r am en te cual es el
p r ob le ma
real,
y
los
me di os
disponibles
para
202
soluc ionarlo.
Historias de actitudes. Se debe elegir una
cualquiera,
y
escribir
su
historia,
c o n c l u y é n d o l a con una e v a l u a c i ó n s e m á n t i c a
del
gr ado
en
que
representa
una
orie nt aci ón
personal,
intensional
o
extensional.
Discusiones. Hay que e s c ri bi r
a l gu na s
en
las que nos hayamos
vi st o
envueltos.
Lo
que
aducían
los
demás,
y
lo
que
af irm ába mos nosotros, asi co mo la base
de
ellas:
5i se debían a u n a fa l t a
de
extensionalización, o a no haber ob se rv ad o
c or re ct am en te los hechos.
Equivocaciones.
Anotar
si
se
deben
a
errores
fonéticos,
a
s u p ue st os
no
comprobados,
a
hábitos,
o
a
no
haber
esp eci fi ca do todos los detalles.
P on er le s
fecha, y ver sus
consecuencias.
De
esta
m an er a
sabremos,
a
que
se
han
deb ido
algunos
de
nuestros
errores,
y
como
podíamos h a be rl os evitado.
Técnicas
científicas.
Leer
libros,
ver
películas, etc., que nos en se ñen a conocer
el nivel de los hechos científicos.
Escuchar.
Escuchar
con ver saciones,
comentarios,
conferencias,
etc.,
y
intentar
conocer,
porque
e s t am os
o
no
estamos de acuerdo, el gr ad o de
totalidad
que manifiestan, de
caract erí sti cas ,
que
no se han tenido en cuenta, etc.
Buscar el truco. Est udiar
cui dad osamente,
el mét odo ut i l i z a d o por un publicista,
un
político, o un escritor, p ar a intentar que
ev aluemos las cosas como el lo s desean.
20 3
9.- Observar nue st ra s r e a c c i o n e s lingüisticas.
Grabar
en
un
magnetofón
cualquier
con ve rs aci ón n ue str a so bre un tema,
hecha
con la su f i c ie nt e rapidez y sinceridad,
y
que nos p er mit a a n a l i z a r l a semánticamente.
10.- S i st em as de símbolos. An ot ar la
serie
de
símbolos, que las o r g a n i z a c i o n e s
soc iales
que nos rodean nos ofrecen. Su origen,
su
utilidad, su empleo, etc.
11.- Los di sp os i t i v o s extens io na le s. A p l i c a rl os
en ar tíc ulo s de un periódico, en o p in io ne s
sobre un o
mismo,
en
conversaciones
con
amigos, etc.
12.- A b s t ra cc io ne s no verbales. Sup on e coger un
objeto c u a l q u i e r a y v er lo sin
verbalizar.
Si
nos
da mo s
cu e n t a
que
lo
est amos
haciendo,
de be mos
parar
y
empezar
de
nuevo. Se trata de lograr estar el
m áx im o
posible
de
tiempo
sin
rea ccionar
verbalmente. Po de mo s
ha ce rlo
igualmente,
ob se rv an do
personas,
es c u c h a n d o
música,
etc. De be mos hac erlo
cada
día
al
me nos
durante dos semanas.
13.- A p li ca ci on es
en
pro bl em as
particulares.
Razonar según los
pri nc ip io s
de
la
SG,
como pod emo s sol ucionar a q ue ll os pr obl ema s
que se nos prese nta n má s a menudo,
o
que
están por venir.
14.- La
No-totalidad:
la
rel at iv id ad
de
la
abstracción. Tomar obj et os desde di st intos
puntos de vista, y ver cual de todos ell os
los re pr ese nta n mejor.
H ab la r
con
gente
im agi nándola asu mi en do di s t i n t o s
papeles,
y ob se r v a n d o nues tra s reacciones.
204
15.~ Re a c c io n es m o m e n t o
a momento.
S i g n i fi ca
que
deb emo s
asignar
un os
m o men to s
det er m in ad o s durante el día, en los cuales
tenemos que co m p or t ar n o s c om o
nos
dictan
los pr in ci p i os de la SG. Ano ta r los éxitos
y
f r ac as o s
que
tengamos,
para
poder
aprender de ellos.
16.- Etc. S ig n i f i c a e x t e n s i o n a l i z a r los m é t od os
que ac ab amo s de ver, no que da rno s sólo con
ellos, sino
intentar
de sa rr ol la r
otros,
con forme a nuest ros problemas, y
nuestras
propias posibilidades.
C omo he mos podido o b s erv ar en este apartado,
Hacer
en la SG
'significa*
muc ha s
cosas,
pero
de
manera
especial,
un a
b ú s q ue da
c re a t i v a
de
todos
aq uellos
m é t o d o s que puedan ay ud a r n os de una f o r m a
u
otra.
La
el e cc ió n
de
uno
o
de
varios,
dependerá
de
las
ci rc un st an ci as , y se j u s t i f i c a r á por sus resultados.
Una nueva 'evaluación: un nuevo 'significado*
Una
vez
que
he mos
visto
en
qué
c o n si st e
el
e n t r e n a m i e n t o No -a ri stotélico, hay que reco no ce r que lo
que les e n s e ñ a m o s a los sujetos, no fue tan co m p l e t o en
ningún momento. Sin embargo, podemos a f ir ma r que hay un
cam b i o en tre las fases que j u s t i f i c a la apli ca ci ón
del
e n t r e n a m i e n t o No -Aristotélico. Este c a m b i o es
dist in to
según que ór d e n e s y
según
los
objetos
ag ra da b l e s
y
des ag radables. El orden que
r e f le ja
un
cambi o
mayor
entre la p r i m e r a
y
la
t e r ce ra
fase
es
el
de
las
de sc ri pciones. La razón que lo e x pl iq ue pu ede
estribar
en el hecho de
que
el
entrenamiento
No-aristotélico
su pone
un
freno
a
las
verbal i zaciones
de
orden
205
superior, que se hace má s patente en las
d es cr ip ci on es
que son el segundo nivel verbal. Este fr eno lleva a los
s u j e t o s a observ ar
el
ob je t o
que
tienen
del an te
y
s i t u a r l o si mp l e m e n t e a nivel descriptivo.
Es m u y importante c a r a a la a p l i c a ci ón
clínica
de
la t e r a p i a se má n t i c a de A. KorzybsUi, el c a m b i o logrado
en los
o b j et os
desagradables.
E ll o
da
la
razón
a
Kor zy bs Ui cu a n d o af ir m a que sus p o s t u l a d o s
se
ap lican
satisfactoriamente
a
so lu cionar
p r ob le ma s
de
salud
mental, que se supone aparecerán más
a nt e
s it ua ci on es
de sa gradables. Sin embargo, hay que tener en cu e n t a que
los
problemas
emocionales
no
surgen
solamente
en
rela ci ón a s i t u ac io ne s
de s a g ra da b le s
por
definición,
sino ante s i t u ac i on es
o
hechos
que
pueden
aparecer
"normales" o "neutras" ante el ojo
de
cu al qu ie r
otro
observador. Es
difícil
hablar
de
limites
para
los
c r i t e r i o s per so na le s de evaluación, a u n q u e lo
que
nos
importa ah ora a no so tro s es evaluar la SG
a
nivel
de
sus
fu t u r a s
aplicaciones.
Un
ca mi no
que
parece
prometedor•
Qué *significa* hacer terapia en la SG, que tipo de
'evaluación*
deb emos
dar
a
lo
que
de sde
el la
se
propone. Poner en m a r c h a
un
procedimiento
semántico,
supone, o requiere:
1.- no cambiar los síntomas directa men te, sino
las creencias, las ev aluaciones, etc., que
es tán a su base. Algo que
los
terape uta s
c o g n i t i v o s conocen muy bien.
2.- par a
ello,
lenguaje.
debemos
ree lab or ar
nuestro
3.- para poder hacerlo, ne ce s i t a m o s
tener
en
c u e n t a que la distorsión que
mediante
el
lenguaje
hacemos
sobre
los
hechos,
se
anu l a al ac eptar que deben ser ' e v a l u a d o s 1
a
la
luz
de
las
tres
pr e m i s a s
No
aristotélicas.
20 6
4.-
lo que sólo es posible,
si
p a rt im os
del
hecho
de
que
el
ser
hum ano
lo
puede
comprender, hacer, y
fu nc i o n a r
de
forma
ad ecu ad a m e d ia n te ellas.
5.- funcionar
de
forma
adecuada
implica
ac er car no s a los hechos,
a
la
realidad,
con la me nor
cantidad
posible
de
ideas
preconcebidas. Sin embargo, este d es eo
es
más fácil de decir en la teo rí a que en
la
práctica. Na die está al m a r g e n de
dejarse
llevar por ellas, por lo que
es
de s ea bl e
lograr un cie rt o punto medio.
ó.~ este punto me d i a supone a n al iz ar
nue st ra s
ideas,
nu est ros
deseos,
s o pe sa rl os
y
decidir
"a
que
amo
q u ere mo s
servir".
N ue str a
experiencia,
el
r e su lt ad o
de
nu estras acci one s nos d i c t a r á la
ví a
que
queremos seguir.
7.- en
este
camino,
los
cambios
y
pr oblemas
vienen
de
do s
partes:
personal y lo ambiental.
los
lo
8.-* para cambiar tenemos que
actuar,
lo
que
requiere
hac erl o
de
fo rm a
ordenada,
y
es pe ci f i c a n d o
cla ram en te
nu es tro
Fin,
nuestras Metas. Es decir, seguir un Plan.
9.- para ello
nec esi tam o s
etc., de be mo s hacer.
207
saber
qué,
cómo,
10.- La SG nos e n s e ñ a a
pensar,
a
lograr
un
cierto control
mental,
so bre
todo
ante
ob jetos
desagradables.
Su
sistema
te ra péutico
'significa*
en
definitiva,
"stop,
look,
listen,
and
think”
( K0R 2Y BS KI , A., 1921, p.30>.
Esta
frase,
c u r i o s a m en te
refleja
sus
pl a n t ea mi en to s
c o n j u n t a m e n t e con nuestros resultados.
En
la b ú s q u e d a
del
razonamiento
adecuado,
debemos retrasar nue st ra acció n
("stop” ),
observar m e d i a n t e
n u es tr os
se ntidos
más
u t i l i z a d o s que como ha
aparecido
en
los
r es ul ta do s son la vista y el oido
("look,
and
l i s t e n ” ),
sólo
asi
pensaremos,
raz o n a r e m o s c o r re ct a me nt e <”t h i n k ” ).
208
C O N C L U S I O N E S
F I N A L E S
CONCLUSIONES FINALES
De sp u és de t od o lo que acabamos de ver,
nos
queda
simplemente, dar una visión general, conjunta,
de
los
puntos pri nci pal es que se
pueden
de sp re n de r
de
esta
tesis.
Co nv ien e
resaltar
y
comentar
los
puntos
siguientes:
1.- la visión que tiene
A.
Korzy bsk i
de
la
Psicología, es la pr opi a de su tiempo. U n a vi sión que a
nuestros
ojos
a c tua le s
puede
parecer
en
alg un os
m o m en to s
algo
limitada.
Ll ega
incluso
a
negar
la
e x i st en ci a
de
la
Ps ico log ía
como
tal.
( K OR ZY BK I, A. ,1933) . Por
ello
pr et end e
da rle
un
co ntenida diferente al que ya tenia, y
h a c er la
v ál id a
para res olver los pro bl e ma s
que
fo rm an
parte
de
su
campo de trabajo. A hor a bien, el dn ico ca m p o de trabajo
del que se ocupa Korzybski es
el
r e l a c i o n a do
con
la
prevención de problemas mentales. Como se puede deducir
con la lectura de
sus
obras,
la
Psicología
es
una
ci encia aplicada, cu ya finalidad
principal
es
la
de
resolver los problemas de salud
mental
que
la
gente
tiene. Lo teórico queda, de esta manera, as um id o en
lo
práctico. Aunque no e st á al ma rgen de
al g u n o s
de
los
pl ant eam ien tos
teóricos
de
su
tiempo,
como
el
psiconálisis, el conductismo, o
la
psicología
de
la
Gestalt, en cierta m e d i d a
se
m a nt ie ne
al
m ar ge n
de
ellos, c r e an do su
propio
sistema,
y
de li m i t a n d o
su
campo de aplicación.
2.además,
y
relaci ona do
con
el
punto
anterior, tenemos que ev aluar la SG,
c om o
un
s i st em a
mu y amplio, y
extenso,
que
pretende
a b a rc ar
muc ho s
campos. E st a pretensión de generalización,
pe rm it e
su
aplicación a campos tan diversos, como
pueden
ser
la
Economía, la Psicología, o la
Física,
pero
al
mismo
tiempo, de ja muc hos asp ec to s dentro
de
la
P s i c o l og ía
por tocar. Y sólo se ac e r c a
a
ella
lo
es tr i c ta me nt e
necesario.
No
es
una
teoría
psicológica,
es
la
20 9
S e m á n t i c a General.
Ahi
radica
su
importancia,
para dó ji ca me nt e, también los problemas
que
nos
presentar.
pero
puede
3.- como ya hemos
visto,
con
su
teorí a
se
a l c a n z a n resultados en mu ch os campos. A la vi st a de
lo
que hem os encontrado, ca be a-firmar que es interesante y
p a re ce prometedor, co menzar una linea de
investigación
que p e r m i t a situar la SG en
nuestro
c o n t ex to
actual,
tanto a nive les prácticos, como teóricos.
4.la
SG,
o
mejor
dicho,
sus
c o n ce pt os
f i losó-f icos básicos, es
decir
las
tres
premisas
No
aris tot éli cas ,
nos
of recen
la
p o si bil ida d
de
in te gra ció n de algunos de los problemas pr in c i pa le s que
tiene p la nte ad os las
Psi co lo gí a
actual.
En
con cr et o
a q u e l l o s referidos a la cl asi ficación o al et i q u et ad o y
a la experimentación. En relación al primer
punto,
la
etiquetaclón
conlleva
reacciones.
Los
sujetos
c o n s t r u i m o s sig nif ica dos y reacciones acorde con ellos.
Es tas
rea cci on e s
nos
pueden
traer
consecuencias
p o s i t i v a s o negativas, aju stadas a los hecho s o
ajenas
a ellos. Co mo fuente de control
sobre
ellas,
podemos
seguir lo que la p r i me ra pre misa de la SG aconseja.
Al
no
ident if ic ar
pa labras
con
objetos, o con
hechos,
e s t a m o s retra sa nd o y
co nt r o l an d o
n u es t r a s
re a c c i o n es
ante ellas. En relación al punto de la expe ri me nt ac ió n,
te n em os
que
intentar
evaluar
n u es tr os
re su lt a do s
experimentales
negando
la
id entificación
y
la
totalidad.
Nues tr os
r es ul tad os
pueden
no
reflejar
a d e c u a d a m e n t e lo que r ea lm en t e
ocurre
en
rela ci ón
a
ellos, no ser aquello que pre tende mos que sean. Además,
un es t u d i o exper imental,
una
investigación,
es
algo
limitado, que deja fu e r a mu ch a s caracterí st ica s, y
asi
ten emo s que evaluarlo.
5.- Por supuesto, lo que ac ab a m o s de decir, se
apl i c a
por
co mp l et o
a
nu e st ro s
res ult ad os
experimentales.
Hemos
alca nz ad o
unos
resultados,
y
po demos afirmar que en
general
se
han
cumplido
las
h i pó te si s de Korzybski, y las nuestas propias. Pero han
210
quedado muc h a s cosas fu era de él. N u e s t r as co nc lus ion es
en este sentido tienen que ser e s p e c i a lm en te cautas:
a.
b.
c.
d.
e.
f.
no se han c om pr o b a d o todos los
a s pec to s
de
su
teoría.
no se ha hecho un
se gu imiento
de
los
sujetos
para ver en que m e d i d a se m a nt en ía n los cambios.
¿qué
influyó
en
los
resultados?:
¿fue
la
ex pl icación de lo que
s ign ifi ca ba
cada
orden,
con lo que
los
sujetos
no
tu vieron
ma s
que
eje cutar c o r r e c t a m e n t e
su
tarea?,
o
¿fue
la
explicación de las premisas, la que
produjo
el
ca mbio deseado?. En cualquier caso, ¿hay
al guna
relación entre e st os dos puntos?. Lo que
no
se
puede negar es el cambio evid en te que aparece. A
nivel inferencial, la re spuesta e s t á bien clara:
ha
sido
el
manejo
de
n u es tr as
v a ri ab le s
independientes.
Los
resultados
deben
ser
ev al uados a este nivel, a la e s p e r a de una mayor
cantidad de datos.
hay una gran di fi cu l t a d en
trabajar
con
datos
verbales, y pretender ir más a li a con ellos,
lo
cual su po n d r í a co nocer
el
por
qué
daban
los
sujetos esas respuestas, y
además,
conocer
el
signi fi ca do que para
ellos
tenían.
Aunque
en
honor a
la
verdad,
este
no
es
un
pr oblema
ex c l u s i v a m e n t e nuestro, sino que a p a re ce siempre
que in terpretamos unos resultados.
además, los r e s u l t a d o s se ciñen a
unos
sujetos
y a unos objetos, pero el co n c e p t o de objeto
es
algo
más.
Se r i a
interesante
com pr ob ar
estos
ca mbios ante s i t u a c i o n e s de
vida
de
cualquier
tipo, ag ra da b l e s y desagradables.
lo que está claro, y como ya hemos dicho, es que
tenemos unos resultados, y un m a r c o estructural.
Pe ro de sc on oc em os cómo se pasa
de
un
orden
a
otro, si es ese el auténtico p r o c e s o
mental,
o
si éste se puede controlar, y en que medida.
Dé todas
formas,
nuestros
resultados
lo
más
d es ta ca do
experimentales,
es
211
logrado
con
que
po demos
prod uc ir un ca mb io fa vor a bl e m e di a n te el
en t r e n a m i e n t o
No aristotélico. Y a la vez la po si bi li da d de
uti li za r
c om o t e r a p i a
la v i s u a l i z a c i ó n
al
ser
la
vi st a
el
s e n t i d o más utilizado. Lo que s u p o n d r í a e n tr en ar
a
la
ge nte a 'retrasar la a c c i ó n ’ y poner en m a r c h a
ni veles
de a b s t r a c c i ó n inferiores, para
pasar
d e s pu és
a
los
sup er iores, que aunque ap a r e n t e m en t e más claros que los
a n t e r i o r e s nos pueden conducir a error.
6 . -Korzybski a f i r m a que su t e o r í a se a p l i c a
y
consigue
resultados,
en
ca sos
mentales
graves.
Realmente, y ha sta que lo co mp r u e b e
personalmente,
no
ve o claro, como se puede hacer, por
ejemplo,
que
un a
pe r s o n a que tiene a l u c i n a c i o n e s visuales, c o mp ru eb e por
el la m i s m a que no está vi end o nada.
Que
no
hay
nada
f ue r a de el la que le perm ita afirmar que tiene
delante
a un "mo ns tr uo
p r e h i s t ó r i c o ”. Y
lo
mismo
se
puede
ap lic ar a otro tipo de
alucinaciones,
delirios,
etc.
E st as personas, no sólo ven, sino que cr een en
lo
que
están viendo. No e sta ble ce n
ni ng un a
d i fe re n c i a
en tre
los pr od u ct o s de su pensamiento, y la realidad
externa
aj en a a ellos. Las pe rs ona s con pro bl em as me no s graves,
aunq ue de ni n g u n a m a n e r a poco limi ta nte s e importantes,
suelen tener mayor fac ilidad no
sólo
p ar a
dis tinguir
entre lo que dicen y lo que es, sino también
para
ser
e n t r e n a d o s co gn i t i v a m e n t e en el control de
sus
sesgos
de la realidad. Poco se puede añadir, h a s t a que
no
se
c o m p r u e b e d i f e r e n c i a l m e n t e en ambos tipos de pacientes.
7 . -los cri t er io s teóricos que están a la
de su teoría, son pr in ci pa l m e n t e tres:
a.
b.
base
el c ri te ri o matemático, que le da
una
ciencia,
c o n s i d e r a d a p er f e c t a
por
él, que
le permite
hablar en términos extensionales,
y
lograr
la
e s t r u c t u r a adecuada, a
la
que
sólo
le
f a lt a
p r o v e e r l a de un contenido.
un rea li sm o a ultranza, ba sad o en
los hechos,
en lo que apa re ce ante nosotros.
Este
realismo
se ve pot enc ia d o por el
hecho de
que la
SG,
bu s c a un ha bl a más
correcta.
En
ell a
hablar,
212
utilizar
bien
el
lenguaje,
su pone
encontrar
referentes obj et iv os para lo
que
se
dice.
Lo
demás, son palabras sin sentido, ruidos.
Este
realismo,
que
ev identemente,
se
ve
suavizado, fuera del campo de la Psicología,
en
otras
m a n i f es ta c io ne s
li ng üis ti ca
como
la
poesía, nos introduce en el tercer criterio:
el
de normalidad,
c. lo normal para
Korzybski,
desde
el
punto
de
vista de la salud mental, requiere el
aju st e
a
lo objetivo, a lo que aparece co n c r e t a m e n t e ante
nosotros, y el nombrar de acue rdo a
las
nor ma s
sociales, los ob je tos sobre los que hablamos. Lo
normal
es
lo
más
frecuente,
aque llo
más
establecido. Este crit eri o ha ido d e s a p a r e c i e n d o
de la Ps ic ol og ía actual, y también porque no, en
cierta med id a de la sociedad en
general.
De s d e
mi punto de vista, lo anormal es lo que molesta,
lo que hay que cambiar,
y
lo
que
la
pe r s o n a
quiere que se cambie. De acu erdo que la vida
se
vive en los nive les no traducibles, por lo m e n o s
lo que Korzybski ent iende
por
vida,
pero
uno
puede seguir sus propios criterios.
8 . -La
SG
es
un
sis tem a
est ructural
sin
contenido. Korzybski nos da sim pl em en te u n a
guia
para
la
acción, un cómo hacer las cosas. El co n t e n i d o se
lo
da
la persona. Lo que no tiene en cu e n t a Korzybski,
es
que el con tenido de nues tra s
ver balizaciones,
lo que
nos de ci mos y decimos a los demás, influye en
noso tro s
y pr od uc e con se cu en ci as deseadas o no. Korzybski quiere
e n s e ñ a r n o s a hablar "bien", para pensar "bien",
y
con
ell o vivir
"mejor",
pero
esta
enseñanza
supone
un
isomorfismo
estructural
con la
"realidad".
No hay
pa la br as correctas e incorrectas, lo
que
tenemos
son
pal ab ra s "con sentido", o "sin s e n t i d o ” . Es te
pro bl em a
de la falta de contenido, se
ap re ci a es p e c i a l m e n t e
en
nue st ro s resultados, sobre
todo
en
el
caso
de las
valoraciones. Se hecha
en
falta,
un a
distinción,
o
cla sif ic ac ió n del
co nt en id o
de
las
frases,
de las
re sp ue st as de los sujetos. Aunque habla
br ev e m e n t e
en
2 1*
bu
libro
de
"Science
&
Sanity",
de
un
lenguaje
descriptivo y
otro
i n f e r e n c i a l , no
desarrolla
es t a
idea. T e n d r í a m o s que d is ti ng ui r en las
v e r b a l i za ci on es
de
los
sujetos
entre
lo
que
es
un
c o n te ni do
de scr iptivo, inferencial,
etc.,
pero
sobre
todo
el
contenido
valorativo,
que
tiene
un
papel
muy
importante, en el orden de las
conclusiones.
Como
ya
vimos, y se puede apreciar en
las
Tablas
(2-35),
la
m a y o r í a de las co nc lus io nes eran muít io rdi na les , en
el
s e n ti do que implicaban a la vez u n a
co nc lu s ió n
y
una
v a l o r a c i ó n (p.ej. "no me gusta").
9 . -la SG es importante por
el
papel
que
da
de ntr o de su teoría al significado.
Aunque
la
SG
no
• d e s c r i b e ’ el significado, ni como se
co nst ruy e
éste.
Nos dice simpl em e n te los puntos que en t ra n en ju ego
al
hablar de él, pero no como son m a n e j a d o s ést os por
las
personas. Decir que el s i g ni fi c ad o es la interacción de
hechos, c o nt ex to s y personas, es vál id o como guia, pero
no c om o explicación. S ig u i e n d o
a
los
psicolinguistas
rusos, s u pon emo s que los si gn if ic a d os que damos
a
los
ob jet as se basan en las rel ac io ne s que
h a y am os
tenido
con ellos, y que están en cie rt a for ma apo ya da s por
el
uso
del
lenguaje.
Al
nombrar,
p o ne mo s
en
marcha,
pr o ce so s cognitivos, damos significado. No s va lemos
de
la e x p e r i e n c i a
y
de
nuestras
palabras.
Estas
sólo
co bran a utén tic o sentido, y significado, den tro
de
la
SG c u a n d o se relacionan con algo e x t e r n o a ellas. Si el
s i g n i f i c a d o rep resenta la relación
en t r e
el
co nt act o
e mp ír ic o
con
los
objetos, su
evaluación,
y
la
c o m p r e n s i ó n del efecto de lo que de ci mo s y hacemos,
no
cabe la menor duda, que el s ig ni f i c a d o r e p r e s e n t a r l a la
construcción, y el uso activo que n u e s t r a
m en te
hace
sobre el
lenguaje. El puente de
unión
ent re
lo
que
po se e m o s cognitivamente,
y aq ue ll o
que
expresamos
1ingulsticamente.
214
1 0 . -la SG b u s c a una mejor
predicción,
aunque
realmente,
si
s e g u i mo s
sus
principios,
lo
que
c o n s e g u i m o s es
la
negaci ón
de
toda
p os ibi li dad
de
predecir. Korzybski r e c o m i e nd a no de j a r n o s
llevar
por
n u es tr as palabras, n u e str as ideas
preconcebidas,
sólo
asi
podremos
evitar
"shocks*
emocionales.
Su pone
retrasar n u e s t r a acción,
nue st ro s
juicios,
y
en
la
m e d i d a de lo posibke ev aluar sólo a q ue ll o
que
tenemos
delante.
Ev id en temente,
ésto
no
es
predecir.
La
pr ed ic c i ó n p o s t u l a d a y d e f e n d i d a por la SG,
y
con
la
que y o personalmente, e s t a r l a
tota lm en te
de
acuerdo,
c o n s i s t i r í a ma s bien, en
un
re la t i v i s m o
en
nuestros
j u i c i o s e ideas, en un escepticismo, o pragmatismo, que
implica un "esperar a ver que ocure". No
quiere
decir
ni m u c h o menos, que
se a
imposible
lograr
un
cierto
grado de control por n u e s t r a parte
sobre
aqu el lo
que
nos in teresa y deseamos. Supone, en
resumidas
cuentas
eva luar n u es tr os pr o c e s o s
de
conocimiento
como
algo
limitado, que puede c o n d u c i r n o s a error.
1 1 . -lograr de mo s t r a r el pro ce so
circ ula r
del
c o n o c i m i e n t o humano, s u p o n d r í a e st ab le ce r
la
re lación
existente, y p o s t u l a d a por la SG, en t r e lo verbal y
lo
no verbal. En tre los p r o c e s o s me n t a l e s
y
un o
de
los
m e d i o s de co mu ni c a c i ó n humanos, el más
importante:
el
lenguaje. Las r e p e r c u s i o n e s que tr aerla p a r a la ter ap ia
son obvias. Nos p e r m i t i r l a ca mbiar indirectamente, pero
cam bi ar al fin y al cabo, los pr ocesos m e n t a l e s que sin
ni nguna duda,
mantiene
y
ca ra ct e r i z a n
toda
n u es tr a
vida.
Si
lo
que
" e n s e n a m o s ” terapéuticamente,
es
procesado
cerebralmente
en
ór denes
su p e r i o r e s
e
inferiores, y pasa de u n o s a otros, h a b r e m o s logrado lo
que ta nto bu scan los te ra pe u t a s cognitivos,
es
decir,
afectar al su je to a todos los niveles, y hacer que vi v a
emocional e in te l e c t u a l m e n t e co nforme a a q u e l l o que
le
b e n e f i c i a y desea.
215
1 2 . -he venido exp on ie nd o
a
lo
largo de
la
te s i s 1os dis tintos puntos de c o n ta ct o que habla
entre
las te rap ias cog ni ti v as
y
la SG.
Respecto
a
ellas
p o d em os afirmar, lo poco que aportan és t a s
re specto
a
la
SG.
Los
en tr en a m i e n t o s
autoinstruccionales
de
K e n d a l 1 y Mei ch en b a um que
"enseñan
a
pensar",
o
el
c o n c e p t o de Mahoney sobre el "científico personal",
se
e n c o n t r a b a n ya
de
alguna
manera
en
un
s i st em a
no
exclusivamente
psicológico,
que
se
de s a r r o l l ó
b á s i c a m e n t e entre 1921 y 1933. Est ud ia r
la
SG
me
ha
p e r m i t i d o com prender me jor algunas
de
sus
ideas
más
importantes. Pero sobre todo, d et er min ar a que
ni veles
se m u e v e n realmente. Las terapias c o g n i t i v a s enseñan
a
hablar mejor.
De be mos
suponer,
dado
el
p a ra lel ism o
e ntr e pe ns a m i e n t o y
lenguaje
que
quien
habla
mejor
pi e n s a también
mejor,
sino
caeríamos
en
una
grave
con tra dic ció n. Lo que nos enseñan, al igual que la
SG,
es
un
modo
de
en fr en ta r se
a
la
realidad, y
de
conocerla. Una
vez
que
este
ca mb io
lingüístico
se
im pl ant a y se m a n i f i e s t a también a nivel c o m p o r t a m e n t a l ,
debemos
suponer
que
se
m a n t e n d r á pu es to
que
han
cambiado
las e s tr u c t u r a s
co gn it i v a s er r ón ea s que
lo
dif ic ultaban. El c a m in o para c o m p r o b a r l o e st á
abierto,
fa l t a po ne rse en marcha.
13.El
constructivismo
vigente
en
la
P s i c o l o g í a actual, se e n c u e n t r a también en
la SG.
En
c i e r t a m e d i d a serian dos pos tu ra s opuestas, pero que
a
la larga se pueden co nve rti r
en
una
sola.
La
gente
c o n s t r u y e su entorno m e n t al me nt e m e d i a n t e
palabras.
Y
m e d i a n t e ellas reaccionamos. Desde e s ta pe rs pe ct iv a los
hechos no nos causan problemas,
sino
la
pos tur a
que
m a n t e n e m o s ante
ellos.
La
c o ns tr uc ci ón
que
hagamos
sobre
los
hechos
nos
puede
traer
c o n s e cu en ci as
negativas, y es ent on ce s cua ndo
sólo
cabe
seguir
lo
que la SG aconseja: no construir "a
priori",
sino
"a
posteriori", basados en
la
re lat iva
certeza
que
la
v is ua l i z a c i ó n de un hecho puede aportarnos. Como
de cía
Nietzsche, somos creadores,
las
p a lab ra s
nos
pueden
aportar m un do s nuevos, y m e d i a n t e e ll as vivir en ellos,
pero c o n s t r u y a m o s en nu estro provecho, y en el
momento
adecuado.
2 16
14.resumiendo,
la
tesis
cubre
sólo
un
limitado as pecto de lo que es la te oría de la
SG.
Aun
asi,
h e m os
puesto
de
manifiesto
al g u n o s
puntos
i m p o r ta nt es respecto a e s t a teoría, que en
mi
op inión
nos p e r m i t e n seguir traba ja nd o con e ll a en
un
futuro.
Ya
que
nunca
pod re mo s
conocer
"todas
las
características
de
un
objeto",
nu es tro
trabajo
ha
q u ed a d o incompleto, aunque eso si,
po de mos
estab lec er
con
bastante
seguridad
a qu el lo
que
nos
falta.
Se
a n a l i z a r o n más
de
12000
respuestas,
dad as
por
los
s u j e t o s en las tres fases, lo
que
nos
ha
permitido,
llegar
a
ciertas
c o n c l us io n es
r e s pe cto
a
nuestras
hipótesis
experimentales.
F al t a
un
trabajo
má s
individual,
es tr uc tu ra d o
de
f orm a
tal
que
poda mos
acceder en lo posible, a los niv eles no
tr ad uci bl es
a
pa la b r a s y a la relación e x i st e nt e entre
ést os
y
las
r e s p u e s t a s y c om po rt am ie nt os de los
sujetos»
pu diendo
seguir en el tiempo a lo largo de d i s t i n t a s s it uac io nes
como se ma ne jan los sujetos sig ui en do los princ ipi os de
la SG» ne ce s it ar ía mo s a pl i c a r l a a d i s t i n t o s
grupos
de
sujetos, di fe re n c i ad o s no sólo por la
edad,
sino
por
ot ros fac to re s como su p er te n en ci a a
gr up o s
clínicos,
gr ad os di st in t os de nivel cultural, etc.
Finalm ent e, no me g u s t a r l a terminar sin evaluar
la
SG. Es difícil hacerlo, po rque ¿cómo se
puede
evaluar
una t eo rí a que de sa ut o ri za
a
todas
a q u e l l as
que
no
estén b a s a d a s en los he ch os? ¿En qué hechos es tá b as ad a
la SG pa ra que podamos
decir
que
representa,
au nque
si empre parcia lme nt e si
seg uimos
la
segunda
p r em is a
N o- ari sto tél ica , el "mundo real"?.
Por un lado puedo ofrecer, y de hecho
alli
están,
los r e s u l t a d o s experimentales. P er o
éstos,
si
se
me
per mi te la expresión, son "productos de s e g u n d a
m a n o ”.
No les voy a
restar
importancia,
pues
de
hecho
la
tienen, y van a ser la base para fu tu ro s trabajos mios,
sino
que
creo
que
es
m uch o
me jor
ofrecer
otra
217
alternativa.
Es
decir,
poner
en
pr á ct ic a
sus
principios, co mp r o b ar lo s en los ni ve le s no
tr ad uc ib le s
a palabras, ver si hay algún ca mbio en nos ot ro s y
c om o
pod em os mantenerlo.
Todo lo que se pueda decir sobre su teo ría serán
y
son palabras. La SG es una teoría difícil de co mpr end er
a nivel intelectual
exclusivamente,
hay
que
"vivir"
según sus principios. Por todo ello
su
alcance
y
su
imp ort anc ia va a dep end er e n t e r a m e n te de
nosotros,
de
nue stro interés personal
o
c i en tí fi co
en
conocer
y
ent end er el mundo, según una teoría. A nivel
personal,
puedo con cluir que me r e c e la pena.
218
R E F E R E N C I A S
B I B L I O G R A F I C A S
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS
ADAMS,, M. , ( 1 9 7 8 ) . - "How should we
measure
p s y c h o t h e r a p y ? " . Bri.J.Psy. 132, 595-97.
out come
in
AMER ICA N PSY CH IA TR Y A SS OC IA TIO N (1981).- D i ag no st ic and
Statistical Manual of Mental Disorders. Tere. Ed.
BAGUENA, M.J.
Ps i c o t i c i s m o
Personalidad.
y
BELLOCH,
A.,
y
D im en si on es
Ed. Promolibro.
(1985).Extroversión,
Emocionales
de
la
BATESON, G . ,(1972).- Pas os hacia
Mente. Ed. Carlos Lohlé.
Un a
Ec ol o g í a
de
la
BECK,
A., (1963)."Thinking
and
d e p r e s s i o n " .I .
Idiosyncratic
Con tent
and
C o gn it iv e
Distortions".
Ar chives of General Psychiatry. Vol 9, Oct.
BECK, A . , (1964).- "Thinking and depression".
and Therapy. Arc hi ve s of General Psychiatry.
Jun.
II. Th eory
Vol.
10.
BECK,
A., (1976).Co gn it iv e Th era py
and
Disordes. International Univ. Press. Inc.
Emotional
BECK,
A.,
Depression.
et
al
(1979).Mi ley & Sons.
Co gni tiv e
The ra py
of
BECK, A. y EMERY, G.,
(1979).Co g n i t i v e
Therapy
of
An xi ety and
Phobic Disorders.
Cen ter
for
Cog ni ti ve
Therapy.
BELLOCH, A., y MIRA, J .M . ,(1984)."C at eg ori zac ión
de
personas: rasgos, tipos, prototipos y
...
personas?".
Boletín de Psicología, Junio, No . 4.
BERGER, C.C. y ZIL, J .S . ,(1980).- "Semantic
princi pie s
in societal reaction
theory
from
so ma ti c
dis ability
experience*. C o rr ec ti ve and Social P s y c h i a t r y
Journal.
Vol. 26, N o . 1
BRONOWSKI, J., (1967).- "Human and animal languages".
To honor R. Jakobson. Vol.l Mouton. The Hague.
220
En
BROWN,
P.B.
y
SMITH,
H. D . , (1 984).-"Al 1
inclusive
conce ptu al ization as a dimensión
of
t r ai ne e
empathic
responding". Cou nselor Education and Supervisión. June.
CAMPBELL, D.T., (1973)."Gn
the
conflicts
between
biolo gi ca l and social evolution and b e tw ee n
psych olo gy
and moral t r a d i t i o n " .A m e r i . Psych., 12, 1103-1125.
CARO, 1., et al (1983).- " W h a t ’s the th ing to
do
when
y o u ’re
feeling
depressed?.
A
cross-cul tural
replication.
Beh.
Res.
le
Ther.
Vol
21,
N o . 5,
pp
477-483.
CARO, I.,(1984).- "La teoría de la S e m á n t i c a General de
Al fr ed Konzybski". Bo letín de
Psicología.
Septiembre.
No. 5
CARO, I.,(1985).-"
Psicología
Bo letín de Psicología, N o . 7.
y Semántica
CATANIA, A.C.
et
al
(1982).-"Instructed
verbal b e h a v i o r :interactio ns with nonverbal
Jour. of Exp. Anal. B e h a . , 38, 233-248.
COLEMAN,
Winter.
W.E.,
(19 81 ). -"Binding
General".
vs.
shaped
responding".
into p ri me time".
CO ND IT
RAILSBACK,
C.,
(1983).- "Beyond
relativism: a str uc tu ra l- mat er ial model
of
objective/ re al it y" .
The
Q u at er ly Journal of
Vol. 69, Ñ o . 4.
ECO,
U . , ( 1 9 8 2 ) . -El No mb re de
la Rosa.
Ed.
Etc.
rhetorical
truth
and
Speech.
Lumen.
ELLIS, A. y HARPER, R . , (1975).-A New G u i d e to
Living. W i ls hi re B oo ks Comp.
Rational
ELLIS, A. y KNAUS, W . , ( 1 97 7) .- Ove r c om in g P r o c a s t i n a t i o n .
Institute for Rational Living.
ELLIS,
A . ,(19 80 ). -Razón y Emo ci ón en Psicote ra pia .
ELLIS, A. y
GRIEGER,
R.,
(Ed.)
Te rapia Racional-Emotiva. DDB.
221
(1981).-
Manual
ODB.
de
EYSENCK, H . J . ,(1972).- “Note on the fa c t o rs
influencing
the o u t co me of p s y c h o t h e r a p y ". Psy. Bull., Vol. 78, No.
5, 403-405.
FOSS, D.J. y HAKES, D . T . ,<1978).- Psycho li ng ui sti cs . An
Int rod uc ti on to the Psy cho lo gy of Language. Pr entice
Hall.
FUERST, K.A., (1978).- “R a t i o n a l - e m o t i v e ed uc at io n
ais
G r u n dl ag e der therapeu tis che n L e b e n s e r z i e h u n g " . Journal
fur A u t o g e n e s Training und
Al lge mei ne
Psychotherapie.
Cua rt o Año. Vol umen 1-4, Septiembre.
GARZON, A . ,(19 84) .- “La
ps ico log ía
Boletín de Psicología. No 3, 67-88.
social
cognitiva".
GOLDFRIED, M.R. y KENT, R.N., (1 97 2 ).- "Traditional
vs.
b ehavoral
per sonality
assessment:
a
com par is on
of
me th od ol og ic al and theoretical a s s u m p t i o n s “. Psy. Bull.
Vol. 77, N o . 6, 409-420.
HORMANN, H., (1 97 1) .- Psy cho linguistics. An
to Res ea rc h and Theory. Springer-Verlag.
HORMANN,
Verlag.
H . ,(1981).- To Mean.
Introduction
To Understand.
Springer-
IBAÑEZ, E . ,(1984).- “Es c og ni t iv a la
de se ns ib i l i z a c i ó n
sistemática?: una nota ho me naj e a Locke*.
Bol et ín
de
P s i c o l o g í a . N o s . 1-2. Diciembre.
IBAÑEZ,
E . , (1985).“Los
proces os
de
adaptación
cognitiva*. En Mayor,
J.
(Ed.).
A c t i v i d ad
H um an a
y
Pr oce sos Cognitivos. A l h am b ra Universidad.
JOHNSON,
W., (1946).Pe op le
in
Quandaries.
The
Se ma nt ic s
of
Personal
Adjustement.
International
So ciety for General Semantics.
J0YNS0N, R . B . ,(1974).Ro u t le dg e fe Kegan Paul.
KEYES, K.S., (1979).Ability. McG ra w Hill.
Ps yc hol ogy
How
to
and
Develop
Co mmon
your
K O R Z Y B S K I , A.,
(1921).Manhood
of
International
No n- ar is to te li an
Library
Company.
222
Sense.
Thinking
Humanity.
Publishing
KORZYBSK I, A., (1923).M a t h e m a t i c s Teacher.
"Fate
and
freedom".
The
KORZYBSKI, A.,
(1924).- "Time-binding:
theory". Institute of General Semantics.
The
general
KORZYBSK I, A.,
(1926).- "Time-binding:
theory". Institute of General Semantics.
The
general
KORZYBSKI, A.,
(1933).- S c i en ce
and
Sanity.
An
In t r od uct ion to Non -a r is t o te li a n
S y st em s
and
General
Semantics.
InternationalNon-ar istotel ian
Library.
Ed ición de 1973.
KORZYBSK I,
A.,
(1936)."Neuros em an ti c
n e u r o l i n g u i s t i c m e c h a n i s m of e x t e n s i o n a l i z a t i o n " .
J. of Psychiatry. Vol. 93, No.l, July, p . 30-38.
KORZYBSKI, A., ( 1 9 37 ). -"General
Inst it ut e of General Semantics.
K ORZYBSK I, A., (1940).General Semantics.
"A
Semantics
me mor ándum".
and
Ame.
seminar
".
Institute
of
KORZYBSKI, A., (1941).- "General Semantics,
psychotherapy
and
prevention".
Amer.
Psychiatry. Vol. 98, N o . 2, September.
psychiatry,
Jour.
of
KORZYBSKI, A., (1943).- "Some n o n - a r i s t o t e l i a n data
on
ef f i c i e n c y for human adjustment". Institute of
General
Semant ics.
KORZYBSKI, A., (1 9 4 8 a ) .-" Se le ct io ns
f ro m
Sc ie nc e
and
Sanity".
The
International
Non-Aristotelian
L i b ra ry
Pu b l i s h i n g Company.
KORZYBSKI,
A.,
potentialities:
Bull. N o . 3.
(1 9 4 8 b ) .-" Tim e- b in di ng
and
a lecture by A. Korzybski". Gene.
223
human
Sema.
KORZ YB SKI , A., (1949).-“What
Ge neral Semantics.
I believe".
Institute
of
KO RZ YBSK I, A., (1948-1949).- “On General
p h y s i c o m a t h e m a t i c a l m e t h o d ”. Gene. Sema.
15.
Semantics
Bull. Nos.
and
14&
KOR ZYBSK I, A., (1 95 0-1 95 1) .-“An extens ion al an a ly si s of
the
process
of
ab st racting
from
el ec tr o - c ol lo id al
n o n - a r i s t o t e l i a n point of v i e w “. Gene. Sema. Bull. Nos.
4&c5.
KORZYBSKI, A . ,(1 9 5 1 a ) . - “The role
of
language
in
the
perc ep tu al
processes".
En
Blake,
R
y
Ramsey,
G.,
Pe rc ep ti on : An
approach
to
personality.
The
Ronald
P r e s s Company. New York.
KO RZ YBSKI, A., (1951b).-“A. Korzybski
on
’d e f i n i t i o n ’
aNd
undefined
terms.
Exc er pt s
f ro m
unpublished
c o r r e s p o n d e n c e " . Gene. Seman. Bull. Nos. 68*7.
KORZYBSKI,
training*.
A.,
(1 9 5 1 c ).- “L e t te rs
on
non-aristotelian
Gene. Seman. Bull., Nos. 68*7.
KUHN, T.S., (1962).- La E s t r u c t u r a de las
Revoluciones
Científ ic as . Breviarios. F.C.E. Edi ci ón de 1982.
LAMBERT, M . , (1976).-“S p o n ta ne ou s
re mi s s i o n
in
ne urotic disorders:
a
revisión
and
summary".
Bull. V o l . 83, nO.l, 107-119.
adult
Psyc.
LAZARUS, R., (1982).- “T h ou gh ts on the r e l a t i o n s be tween
em o t i o n and c o g n i t i o n “ . Amer.
Psychol.
V o l . 37,
N o . 9,
1019-1024.
LENNARD, H.L.
y
BERNSTEIN,
A.,
( 1 9 6 9 ) . - “D i l e m m a
in
mental healt h
program
e v a l u a t i o n “. S e g u n d o
Congreso
Internacional de P s i q ui at rí a Social. Londres, Agosto.
224
LIBERMAN, R.,et al
P l e n u m Press.
(1980).-Handbook of Marital
Therapy.
LINDSAY, P.H. y NORMAN, D.A., (1975).-P r o c e s a m ie nt o
I n f o rm ac ió n Humana. M e m o r i a y Lenguaje. Ed. Tecnos.
de
LINDSAY, P.H. y NORMAN, D.A., <1976).- P r o c e s a mi en to
In fo r m a c i ó n
Humana.
P e rc ep ci ón
y
Reconocimiento
Formas. Ed. Tecnos.
de
de
LOCKE, D. y PENNINGTON, D . , <1982).-"Reasons and
other
causes: their role in at tr ibution Processes". Jour.
of
Pers. te Soc. Psychology. V o l . 2, No . 2, 212-223.
LUBORSKY, L., et al
(1971).-"Factors
influencing
the
ou t e o m e of
psychotherapy:
a
review
of
quantitative
research". Psych. Bull., V o l . 75, N o . 3.
MAHONEY,
M.,
(1976).Mo di fication. Ballinger.
Cognition
and
Behavior
MAHONEY,
M.,
(1981).- " Ci enc ia
personal luna
terapia
c o g n i t i v a del aprendizaje". En Ellis, A., y Grieger,R.,
(Ed.) Manual de T e r ap ia Racional-Emotiva. DDB.
MAHONEY,
de Peso.
M.,
Ed.
y MAHONEY,
Trillas.
K . , (1931).-Control
McMULLIN,
R.E.
y
GILLES,
T.R.,
Be ha vi or Therapy. A
Re st r u c t u r i n g
Stratton.
P er ma ne nt e
(1 981).-Cognitive
Approach.
Gruñe
te
MILLER,
G.A.I
GALANTER,
E . > PRIBRAM,
K . H . ,(1960).P la ns and the St ru c t u r e of
Behavior.
Holt,
Rinehart,
and Winston.
225
MIRALLES, A . 5 CARO, I; RIPPERE, V . , ( 1 9 8 3 ) . - “What
makes
depressed
people
+661
worse?
A
cr os s-cult ural
r e p l i c a t i o n " . Beha. Res. & Ther. Vol. 21, N o . 5, pp.
485-490.
MORD KO WIT Z, J., (1984).- “Se ience
update:
netics". Newsletter. Institute of General
N o . 3, Abril.
b i o l ec tr om ag Semantics.
MORD KO WIT Z, J., (1985)."Science
update: colloids,
protoplasm,
and
mo lec ula r
bio l ogy" .
Newsletter.
In sti tu te of General Semantics. N o . 2. Abril.
NISBETT, R. y ROSS, L . , (1980).H um an
Inference:
S t r a t e g i e s of Social Judgement. P r e n t i c e - H a l 1.
O R N A N QUINE, W.V., (1969).- P a l a br a y O b j e t o . B i b l i o t e c a
U n i v e r s i t a r i a Labor.
PAIVIO, A. y BEGG,
P r e n t i c e - H a l 1.
I.
(1981).- Ps yc h o l o g y of L a n g u a ge
.
PINILLOS, J.L., (1981).- “Tres ps icó lo go s en el
bosque
e n c a n t a d o ” . En Pelechano, V., et al: Psicologema.
Ed.
Alfaplus.
PINILLOS, J.L., (1985).- “Actividad,
conciencia,
y
c o n o c i m i e n t o ” . Em Mayor, J. (Ed.). Ac ti vi da d
Humana y
Pr o c e s o s Cognitivos. A l h a m b r a Universidad.
PRIBRAM, K., (19790).- "Biology of mind". En Pribram,K.
y Gilegen, A.,(Eds). C o m t e mp or a ry S c i e n t if ic Ps yc ho l o g y
A ca de mi c Press.
RACHMAN, S. (1971).- The E ff ect s
Per g a m o n Press.
of
Psychotherapy
.
READ, Ch. S. (1973).- "General Semantics". E n c y c l o p e d i a
of L i b r a r y and In formation Science. Ed. Alien Kent., et
al. N. York, Marcel Dekker, Inc. V o l . 9, 211-21.
REAL A C A D E M I A DE LA LE NG UA E SP AÑ OLA (1 977).- D ic ci on ar io
de la L e n g u a Española. Es p a s a Calpe.
226
RIEDL, R. , (1983).- Bi o l o g ía del C o n o c i m i e n t o . E d . Labor
Un i v e r s i d a d .
RUESCH,
Paidós.
J.,
(1964).- La Co mu ni c a c ió b Terapéutica.
RUESCH, J., y BATESON, 6., (1965).M a t r i z Social de la Psiquiatría. Ed.
Comunicación:
Paidós.
SARTRE, J.P., (1943).- El Ser y la Nada.
E di ció n de 1981.
SCHAFF,
F.C.E.
A.,
SCHAFF, A.,
Qrij albo.
Ed.
(1967).- L en g u a j e y Conocimiento.
En s a yo s
sobre
.
la
Losada,
(1966).- Introducción a la Semántica.
SCHAFF, A., (1973).Lenguaje. Ed. Ariel.
Ed
Ed
.
Editorial
Filosofía
del
SEOANE, J., (1984).- "P si cología c o g n i t i v a y p s ic ol og ía
del conocimiento". Bol etí n de Psicología. N o . 1-2. Dic.
SEOANE, J., (1985).- "Conocimiento
y
rep re se nt ac ió n
social". En Mayor, J (Ed.), Actividad H u m a n a y P r oce so s
Cognitivos. Ed. Alh am br a Universidad.
SEOANE, 6., <1985).-P r oc es am ien to de Da t o s Ps ic oló gi co s
en Or de n a d o r e s Personales. Univ. de Santiago. Facultad
de Fi l o s o f í a y CC. de la Educació. Tesis Doctoral.
SMITH, E.E. y MEDIN, D.L., (1981).Concepts. Harvard Univ. Press.
Categories
and
SNIDER, J.G., (1979/1980).- "General se ma nt ic s scales :
the m e a s ur em en t of " identification" and "allness".
56
Psychology. A Quart erl y Journal of Human Behavior. Vol.
16, N o . 4, Winter.
227
STRUPP, H.H. y HADLEY, S.W., (1977)."A
tripartite
model of mental health and therapeutic outcomes.
With
special re fe rence to negative eff ec ts in psychotherapy"
Ameri. Psychol., Marzo.
SUBOTNIK, L . , (1972).- "Spontaneous remission: fact or
ar tif act?". Psych. Bull., Vo l . 7,77, No.l, 32-48.
TOMM, K., (1984a)."One
persp ec ti ve
on
the
Milán
s y s te mi c approach: Part
I.
O ve rVi ew
of
development,
theory and practice". Journal of Marital
The rapy
and
Therapy. V o l . 10, N o . 2, 113-125.
TOMM, K . , (1948b)."One
persp ec ti ve
on
the
Milán
s y st em ic approach: Part 11.
O e s cr i p t i on
of
session
format, interviewing style and i n t e r v e t i o n s " .
Journal
of Ma ri tal Therapy and Therapy. Vol. 10, N o . 3, 253-271.
VEGA, M . , (1985).- "Procesamiento
de
información
y
cultura: hacia una integración teórica".
En Mayor, J.
(Ed.) Act iv id ad Hum an a y Procesos Cognitivos.
A l ha m b r a
Universidad.
VIGOTSKY,
Press.
L.S.,
(1962).- Thought and Language.
M .I.T.
WHITE, W . A . ,(1926)."The language of s c h i z o p h r e n i a ” .
A r c h i v e s of Neuro lo gy and Psychiatry. V o l . 6,
October.
N o . 4.
ZAJONC, R.B., (1980).-" Feeling and t h i n k i n g. P r e f e r e n c e s
need no inferences". Amer. Psychol. Febrero. 151-175.
228
A P E N D I C E :
T A B L A S
TABLA No. 2
GRUPO I
FASE I
OBJETO 1S POSTAL
ETIQUETAS CORRECTAS
RESPUESTAS
FRECUENCIAS
1
Postal
P ai saj e
3
N=4
ETIQUETAS
B e l l e z a natural (I)
Sos ie go (I)
Pi r i n e o s (I)
F el ic id ad (I)
B e l l e z a (I)
V iv a tr an q u i l o (I)
Ha c i a el lago (I)
Ar m on ía (I)
Lago p i r e n a i c o (I)
Lago azul (D)
S eda nt e (I)
Nieves (D)
M on te s (I)
i Tr an qu i l i d a d (I)
N a t u r a l e z a (I)
Lago (D)
INC ORRECTAS
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
i
1
2
2
N=
230
18
TABLA No. 3
GRUPO I
FASE III
OBJETO 15 POSTAL
ETIQUETAS CORRECTAS
RE SP U E S T A S
FRECUENCIAS
J.
Tarj eta
Postal
Pai saj e
1
1
9
Ñ=TI
ETIQUETAS
Pa is aje se nci llo (V)
Lago pl ác id o (V)
El lago (D)
Lago en tr e mont ana s (D)
231
1
1
2
2
INCORRECTAS
TABLA No.4
GRUPO D
O B J E T O 3:
FASE I
QU ES O
E T I Q U E T A S CO RR E C T A S
RESPUESTAS
FRECUENCIAS
Queso
1
N= 1
ETIQUETAS
Olor p ar a espantar mosquitos,
p e r s o n a s y demás ob j e to s (I)
Estiércol (I)
L e v a d u r a pas ada (I)
Pe ste (I)
Olor a qu eso rancio o
fe r m e n t a d o (I)
Me par ece un queso que huele
f ue rt e (I)
Qu es o muy fuerte (V)
Olor a s q u e r o s o (V)
P o d r i d o (I)
Qu eso p u tr ef ac to (I)
Olor d e sa gr ad ab le <V)
1
1
1
1
1
1
2
2
2
4
5
Ñ=~21
232
INCORRECTAS
TABLA No.5
GRUPO B
OBJETO
FASE III
3: Q U E S O
ETIQUETAS CORRECTAS
RESPUESTAS
FRECUENCIAS
1
Queso
~~Ñ=I
ETIQUETAS
Olor c o r r u p t o (I)
P u t r e f a c c i ó n (I)
Olor r e p u g n a n t e (V)
Cosa que huele mu c h o (I)
P a s t i t a que huele muy mal
P a s t a p a r a pescar (I)
Olor a n g u s t i o s o (V)
Olor a f e r m e n t a d o (I)
Olor a p o d ri do (I)
R a n c i o (I)
Ma sa p u t r e f a c t a (I)
Qu es o p o d r i d o (I)
P est e (I)
P r o d u c t o (I)
Olor a s q u e r o s o (V)
Olor d e s a g r a d a b l e (V)
Olor tue rte (D)
(V)
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
3
F í ” 5i
233
I N CO RRE CTA S
TABLA No. ó
GRUPO I
FASE I
OBJETO l: POSTAL
DESCRIPCIONES CORRECTAS
F R E C U E N C I AS
RESPUESTAS
E x te nso lago
Postal c o m p u e s t a por tres
planos di fe re nc iad os
En un s e g un do plano aparece
el lago
M o n t a ñ a s con cielo atrás
P a i sa je de un lago
Al fo nd o en tre las m o n t a ña s
se puede ver un bosque
En primer plano hay flores
si 1v e s tr es
Una p e q u e ñ a llanura a la
iz q ui er da
Mo n t a ñ a s no mu y altas
p o b la da s de verde
En primer plano se ve una
sección de prado
Prado re co r t a d o por un lago
El primer plano de la m o n t a ñ a
es de color ver do so
El primer plano de m o n t a ñ a es
de m e d i a n a al tu r a
Rod ea do de zonas verdes
Nubes al fondo
Las m o n t a ñ a s
son casi verdes
Al pie de las m o n t a ñ a s se ve
un lago
234
TABLA No.6 (Cont.)
Sobre un -fondo de cielo azul
se de sta can unas mon ta ña s
s a l i e n t e s y rocas cercanas
y lejanas
Un lago en el centro
Prados de hi er ba verde que
llegan hasta el borde
del agua
C o l i n a s en el lado opu esto
El c i e l o tiene un color claro
lago en el ce ntro rodeado de
c a m p o s verdes
El s e g u n d o plano de m on tañ as
es m á s alto
El s e g u n d o plano es u n a
-formación más rocosa
E l e v a c i ó n roc os a que por su
pa r t e e l e v a d a es ma s bien
rect i 1 inea
Día c l a r o
R o d e a d o por un con jun to de
montañas
En un p r i m e r plano está la
h i e r b a con las -flores
En un t e r c e r plano aparecen
las m o n t a ñ a s
El ci el o es azul claro
Nubes c o n c e n t r a d a s en el
á n g u l o superior izquierda
Gran p e ñ a s c o en la parte der ech a
Al -fondo se superponen dos
p l a n o s de mo n t a ña s
Alg unas nu b e s sobre las m o n t añ a s
Las o r i l l a s del lago tienen hierba
ve r d e con -flores am ar i l l a s
Lago e s c o n d i d o entre m o n ta ñas
Sobre el césped han na cido varias
fl or ee i tas amar il la s
Al fondo se ven mo ntañas con un
poco de nieve
2
2
2
2
2
2
2
2
3
4
5
5
10
N= 68
235
TABLA No.7
GRUPO I
OBJ E T O
FASE I
1S POSTAL
DE SC R I PC IO NE S
RESPUESTAS
INCORR ECT AS
FRECUENCIAS
R o d e a d o de una be lla ve get aci ón
(V)
S er ia el típico tranquilo (I)
S er ia el típico sitio soli tar io
(I)
Se po d r í a disfrutar de la
n a t u r a l e z a (I)
P i s a m o s to da vía tierra firme (I)
Por la fo rm a de los rizos del agua
in vi ta a avanzar (I)
Es c o m o si pidiera sígueme,
r e c ó r r e m e (I)
Hemos ll egado al final de la postal (C)
Pero no es un final cl aro (C)
Es un a se nsción de profundidad (I)
H em os d e j a d o la tierra firme para
con la invitación del lago
a d e n t r a r n o s y e lev ar nos en
la profundidad ro cosa (I)
La postal invita a la medit ac ió n (C)
Hay u n a integración de todo: agua,
tierra, cielo, aire (I)
Todo f o r m a un "todo" armónico: las
nubes, las montañas, el lago,
las flores, la hi erb a (I)
Hay un con tr as te entre el frío de
las mo n t a ñ a s ve rd es y la calidez
de las flores (I)
Todo es verde (I)
Sólo el amarill o de las flores y el
azul del cielo c on tr ast an (I)
236
1
1
1
1
1
1
i
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
TABLA No.7 (Cont.)
Las nu be s guardan algo el
e q u i l i b r i o (I)
Si no g u ar da ra n el equilibrio,
se iria de lado el paisaje (I)
P a i s a j e muy al ejado de la ciudad (I)
Lago a c a r i c i a d o por una leve brisa (I)
S e n s a c i ó n de humedad (I)
El césped es muy verde (V)
Las -florecítas parecen quererse
a c e rc ar hacia el rio (I)
P a i s a j e de m o n t a ñ a (I)
E n to r n o natural rebosante de vida (I)
S en sa ci ón de paz (I)
Lugar sin con taminar (I)
Lugar do nde se rla bonito vivir <I)
En la postal se puede observar un
p a i sa je natural (I)
Se t ra ta de un lago con agua
c r i s t a l i n a (I)
Las floree itas le dan un colorido
especial (I)
M o nt añ as esp olv or ea da s de zonas verdes,
o bien árboles, o bien césped (I)
Se trata de la vista de un lago al
atar dec er (I)
Creo que se trata del deshi elo de
las aguas (1)
E sta vi st a nos sugiere un gran
eq ui li b r i o en las for ma s (I)
Sug iere una gran ca lma (1)
La postal me ha res ultado muy
f am i 1 iar i I )
Po dr ía de sc ri bi rl a como un pantano
antes que como un lago (1)
En mi pueblo hay un pant ano (I)
Las car ac te rí st ic as de la tarjeta que me
han hecho recor dar lo son la llanura,
el cielo, y la veg etación (C)
237
TABLA No.7 (Cont.)
La v e ge ta ci ón se des plaza un poco del
lugar (I)
La he vi s t o en otros sitios, y no en
un pantano (I)
Ci elo mu y azul (V)
Las m o n t a ñ a s tienen vegetación sin
ár bo l e s (I)
No debe ser un dia con vi ento (I)
So p l a un poco el aire (I)
Antes no vel amo s las flores (I)
Pero puede ser porque están lejos (I)
El pa is aje del fondo vuelve a
re pe ti rs e (I)
las m o n t a ñ a s irrumpen con la
u n i f or mi da d del paisaje (I)
Par ece del P i r in eo (I)
Co li nas co r t a d a s a pico desde la
m ita d hacia arr iba (I)
Agua del lago ba r r i da por el viento (I)
Las nubes parecen tocar las montañas (I)
El día parece estar desp eja do <I)
Muy b on it o (V) e (I)
Lago tra nq ui lo (V) e (I)
Es un paisaje per fecto (V) y (C)
Pais aje tra nq ui lo (V) e (I)
Pa i s aje arm ón ic o (V) e (I)
Pa is aj e muy relaj ant e (V) e (I)
En pr im av er a (I)
Sen sación de frescor (I)
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
N= 72
238
TABLA No.8
GRUPO I
FASE III
OBJETO 1S POSTAL
DESCRIPCIONES CORRECTAS
RESPUESTAS
FRECUENCIAS
D e s t a c a un peñ as co grande a la
derecha
Una n ub e b l a n c a sobre las m o n t a ñ a s
El r e f l e j o del peñasco en el agua
M o n t a ñ a s con algunas llanuras
Unas p i e d r a s grandes en el agua
M o n t a ñ a s c u b i e r t a s de ve get aci ón
R e s t o s de nieve en las cimas
P a i s a j e con mo nt añ as
Rocas
Es v e r d e
El a g u a es azul os cura
Las fl o r e s son amarillas
La m o n t a ñ a hace una so mb ra grande
so b r e el agua
Z o n a llana en primer plano
La go azul ve rd os o
Por ci ón de tierr a en primer plano
En un tercer plano hay unas mon ta ñ a s
con tr ozos a zulados (rocas), y
tr oz os ve rdes (vegetación)
En un nivel superior e n c o n t ra mo s el
ci e l o con las nubes
Hay fl oree i lias
Hay hi e r b a s
Hay ag u a
Hay m a t o j o s
Hay m o n t a ñ a s
239
TABLA No,8 (Cont.)
El césped bo r d e a el agua azul
Las a gu as un poco ond ula das
En c u a r t o plano se ve el cielo
A l g u n a nube
En el c e n t r o se di st ingue una
s u p e r f i c i e de agua
Pe ña sc o recto
M o n t a ñ a s no muy altas
Al f on do se ven mo n t a ñ as de mayor
al tura
Hay pocas nubes
Ro de ad o de grandes m on ta ñas
Con v e ge ta c i ó n baja
Cu bi e r t o por césped
En un tercer plano sobre el lago
hay mo n t a ñ a s
Fl or e c i t a s sil vestres amarillas
Nubes c o n d en sa da s bl anc as
Hay un lago en la parte central de
la foto
Cielo de color azul claro
Sólo una nube blanca aparece en el
lado izquierdo
En primer plano se ve un a orilla del
lago cub ie rt a de flores silvestres
amarillas
Lago azul
El cielo e s t é desp ej ado
Unas f lo r e s amarillas destacan sobre
la h i e r b a
lago r o d ea do de m o n t a ñ a s
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
4
5
5
N= 68
240
TABLA No.9
GRUPO I
OB J E T O
FASE III
l: POS TAL
DESCRIPCIONES
RESPUESTAS
IN CO RRECTAS
FRECUENCIAS
Lago t r a n qu il o (I)
Pa re ce c o nf ud ir se con el césped
ve rd e que la bo r d e a (I)
Al fo ndo el ve rde de las m o nt a ña s
se hace me n o s nítido (I)
D e s t a c a la cl ari dad del cielo azul (I)
Lago con el agua en ca lm a (I)
Un a -fotografía (I)
A gua (I )
Hay ot ra s co sas sin imp ortancia (I)
N on t a ñ a s poco po bl ada s (I)
P ai saj e de al ta m o n t a ñ a (I)
De la parte No rte de E sp añ a (I)
Se trata de un rincón ba st ant e húmedo (I)
Est a pre se nc ia horizontal se co rt a por
la ve rt ic al id ad de las m o n t a ñ a s y
los cerros (I)
lago de aguas tr anq uil as (I)
La foto está tom ada en un dia soleado (I)
L l e n a de vi da en las partes altas con
nieve (I)
Bonito (I)
Ag rad abl e (I)
V e r a ni eg o (I)
Tr an qu il o (I)
He rm oso lago (V)
Pai saje (Et)
Cie lo muy azul (V)
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
N= 23
2 41
TABLA No. 10
GRUPO D
FASE I
OBJETO 2: CEMENTERIO
DESCRIPCION CORRECTA
RESPUESTAS
F R EC U E N C I A S
En las tumbas se ve una cruz
Cal le de un ce me n te ri o
Dos pi sos de nichos
Hay tres nichos va ci os
Hay un nicho sin lápida
Hay dos inscripciones en el nicho
C e m e n t e r i o solead o
Hay un a cruz en primer plano
Una pared div idida en d ep ar t ame nt os
Hay c r u c e s en todas las lápidas
Tum bas con lápidas
Las s o m b r as de las cruce s se dibujan
al a r g a d a s en el suelo
Hay u n a cruz sin lápida
Se ve un a cruz a la d e r e ch a
y a la
izq u ie rda
En todas las casi lla s e stá el
sím b ol o de la cruz
Está lleno de cruces, inscripciones,
santos, etc.
Hay m u c h a s cruces
Túneles ex cav ado s en la pared
Al gu no s túneles están cer ra do s
Láp idas disti nta s con pi n t ur a y cristal
Lápidas con nombres y fechas
Se ven nicho s en la pared
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
3
N=~27
242
TABLA N d .11
GRUPO D
FASE I
OBJETO 2: CEMENTERIO
DESCRIPCIONES INCORRECTAS
RESPUESTAS
FRECUENCIAS
C e m e n t e r i o A Et)
Hay d o s nichos ocu pa do s rec ien te m e nt e (I)
Lugar m u y si le nci os o (V)
Lugar d e m a s i a d o s ile nc ios o (V)
Las tum ba s parecen de más pobr eza (I)
Foto mal hecha (V)
Di r í a que la foto es tá tomada por
la tarde (I)
La foto no ha sido tomada en Todos los
Sa n t o s (I)
la f a m i l i a no tenia dinero para poner
lápidas (I)
B a st an te somb río y húmedo (I)
De pa re de s blan cas por fuera (I)
A pesar de que hay flores en las tumbas,
hu ele muy mal (I)
las pa re de s parecen un casillero,
cl asi ficador, o ar ch ivo (I)
Los m u e r t o s se colocan bajo tierra o
e m p o t r a d o s en la pared (I)
Puede inspirar sen sación de paz y
tra nqu il id ad (I)
R ein a un rep oso abs oluto (I)
S iti o dnde parece que todo d e s c an s a (I)
Algo co t i d i a n o puede per turbar esa
tr an qui lid ad <I)
Es como estar en un mu nd o difer ent e (I)
Imagen me no s e s c a br os a que lo que puede
parecer por la noche (I)
2 A3
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
TABLA No.11 (Cont.)
Parece u n a c o l me na de abejas con
c a si ll as (I)
No hay m o v i m i e n t o entre esas
c as i l l a s (I)
Al pie e st á el símbolo de la religión
c r i s t i a n a (I)
Ahi d e s c a n s a r á el cuerpo de algún
ser querido <I)
Parece un lugar tranquilo (I)
Según qu ién lo mire puede ser bo nito
y a g r a d a b l e (I)
Es un s í m b o l o cultural (C)
Se ve la tí pica forma de enterrar
a los m u e r t o s (I)
Se les hace un bulto según el nivel
s o c i o e c o n ó m i c o (I)
No pueden faltar la cruz o un sa nto (I)
Hay nicho s do nde meten el ataúd (I)
Hay fosas donde meten el ataúd (I)
Se supone que alguien d e s c a n s a r á
bajo la cruz (I)
D e p a r t a m e n t o s con un sím bo lo r el ig i o s o (I)
La visión de un c em en te ri o produce mi e d o
y d e s a s o s i e g o (C)
Los nichos reflejan m o n o t o n í a (I)
P arece un ce m e n t e r i o de pueblo (I)
L a cruz debe ser una tumba (I)
No me produce ma lestar (C)
El sol le da una tonalidad má s alegre (I)
No aparece ni lúgubre ni tene br os o (I)
Supone el fin de la v i d a terrenal (I)
Lo ún ico que queda de un a p e r so na es
la foto y el nombre (I)
Las fotos demuestran que les
re cu erdan (I)
Nos r e cu er da que hasta la m u e r t e hay
clases so ciales (I)
Unos prefieren la tierra, ot ro s el
ce m en to (I)
244
TABLA No.11 (Cont.)
Es el tema central de las películas
de terror (I)
En las pe líc ul as serla la vertiente
m a c á b r a (I)
L a m u e r t e ha de ser a ce pt ad a por todos
con naturalidad (C)
Los m u e r t o s no pueden hacer daño a
n a d i e (1)
El s u e l o tiene un papel muy importante (I)
L a luz es signif ic at iv a (I)
Pu e d e impresionar por su vejez y
a n t i g ü e d a d (I)
Si se va allí es porque algo d e s a gr ad abl e
ha o c ur ri do (I)
El no m b r e y la cruz es la imagen que te ngo
del ceme nt er io (I)
Me pa re c e horrible (V)
Lu gar de s o l a d o (V)
L ugar ne g a t i v o (V)
Lu gar a t er ra do r (V)
El sol a c a r i c i a la tierra (I)
El sol da luz (I)
El s o 1 m u e s t r a que no es un sitio de
t i n i e b l a s (I)
No e s t á ni el detalle de la flores (I)
P r o b a b l e m e n t e es un c e m e n t e r i o (I)
P r e d o m i n a el mármol (I)
P r o d u c e tr isteza (C)
L a e x t e n s i ó n de delante e s t á al sol (I)
Los ni ch os han quedado en ese m o m en to a
la s o m b r a (I)
U no s ni chos más decorados y ampulosos
que ot ros (I)
L á p i d a s sin adornos de flores (I)
P r á c t i c a m e n t e parecen ser todos iguales (I)
Lu e g o lo tapan con un trozo de mármol o
algún altarcito pe qu eñ o con sus
san t o s predilectos (I)
245
TABLA No. 11 (Cont.)
F os as tapadas con a r e na (I)
N i c h o s dist in to s entre si (1)
La foto se centra en u na cruz bl a n c a (I)
Se tr ata de un c e me nt eri o c ri st i a no (C)
El s ue lo oc upa gran parte de la
f o t o g r a f í a (I)
S i l e n c i o s o <I)
Pa r e c e en v u e l t o en una a t m ó s f e r a de paz,
s i le nc io ,y tranquilidad (I)
F ú n eb re y tétrico <I> y (V)
No me g u s t a nada (V) y (C)
No es a g ra da bl e (V) y (C)
Lu gar triste (V)
A m b i e n t e de foto fúnebre y triste (I)
Lugar d e ma si ad o t r an qu il o (V)
Lugar ap a r t a d o de las ciu da de s o del
ce nt r o (I)
R o d e a d o de cipreses (1)
Lu gar frío (V)
Fo s a s di fe re n c i a d a s por cruces, nombres,
y fe ch as (I)
Lugar do nde se en ti e rr a n los m u e rt os (C)
Hace sol (1)
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
4
~Ñ=To 8
246
TABLA No.12
GRUPO D
FASE III
OBJETO 2: CEMENTERIO
DESCRIPCIONES CORRECTAS
RESPUESTAS
FRECUENCIAS
S u p e r f i c i e rectangular plana
Imagen de un lugar sol ea do
Hay im pr esas unas cruces
En la f ot o hay ot ras fotos más
reduc idas
C e m e n t e r i o soleado
En la parte superior de las tumbas está
la foto de u na per so na
En la p ar te de abajo de las tumbas hay
u n a inscripción
Al lado d e r ec ho se ve un trozo de
cruz m á s pe queña
Al lado izquierdo hay una piedra
a p r o x i m a d a m e n t e re ct angular
Se pu eden ver pla cas de mármol, grises,
negras, etc.
Se ven en la pared en fo r m a de
ventanitas
Hay un a lápida grande en el suelo
T u m b a s y lápidas con cr uc es
Tu m b a s en la tierra con cr uces
Lugar do n d e abundan las tumbas, cruces,
santos, inscripciones, fechas, etc.
Un a t um ba en el suelo
La pa rte de e n fr e n te di v i d i d a en
r e c t á n g u l o s y cu adr ad o s
Ca d a c u a d r o tiene ado rn os d if er en te s
247
TABLA No.12 (Cont.)
T u m b a s de ti er ra
T u m b a s de pared
C r u c e s en el suelo en posición vertical
Hay fotos en los cu adr ad o s
Se ve el r e f le jo de los cr ist a le s
En primer plano hay 3 tumbas de mármol
La tu mba del ce nt ro es la que más d e s t a c a
las so mb ra s de las lápidas se perc iben
con clar id ad
La tumba del centro tiene m ar ca d o en el
ce n t r o el re ct ángulo que la f or ma
En la parte inferior cen tr o hay una
gran cruz bl an ca
Se pueden ver mu ch as cr uce s
D e t r á s se d is ti ng ue n tres fi las de
rectángulos
R e ct á n g u l o s adorn ado s con cr uce s o
s u p e rf ic ie s tr ans pa ren te s
En las tumbas alternan c ol or e s cla ros
y o s c ur os
Se ven en el suelo las tumbas
C r u c e s en ti er ra con letras
En las cru ces hay gra ba do s no mbres
Los ni ch os tienen
cruces, inscripciones,
fotos, etc.
Al fondo tumbas a do sa das a la pared
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
8
9
N= 73
248
TABLA No.13
GRUPO D
FASE III
OBJETO 2: CEMENTERIO
DESCRIPCIONES INCORRECTAS
RESPUESTAS
FRECUENCIAS
El suelo es arenoso (I)
Es un ce m e n t e r i o (Et)
Ce m e n t e r i o de dia (I)
Re c i n t o ce rr ado con las paredes
b l a n c a s (I)
No hay b a s t a n t e s fl or es <I)
Es m e d i o d í a (I)
Es por la tarde (I)
Mu cho c o l o r i d o (I)
P r e d o m i n i o de lineas y cur vas (I)
El más fu erte es el color verde (I)
Co l or es pálidos (I)
El sol da plen am en te (I)
P r e d o m i n i o del color azul (I)
Este co lor co nt r a s t a con un claro
p r o d u c i d o por el sol (I)
Hay p r e d o m i n i o de c o l ore s ne utros (I)
Detrás hay cu adros con d i b ujo s (I)
No hay fl or es en las tumbas (I)
En horas de sol (I)
D e s t a c a el cont ra st e de sol y so mb r a (I)
N= 20
249
TABLA No.14
GRUPO A
FASE I
OBJETO 5: SEDA
INFERENCIAS CORRECTAS
RESPUESTAS
FRECUENCIAS
Estos c o n t a c t o s de telas me encantan
A u n q u e en la calle me dan -frió
He d e s c r i t o el tacto de un trozo de
tela
E s t a tela se ut iliza para -forrar
v e s t i d o s y -faldas, etc.
La he d e s c r i t o basándome en el tacto
del tejido
Y c o m p a r á n d o l a con otros tipos de
tela, de lana, algodón, etc.
T a m bi én he percibido su suavida d
Su sua vi d a d recuerda a la seda
A u n q u e es un tejido artificial
El a p r e n d i z a j e tiene sus et ap as
Asi las d i st an ci as se en fr e nt an a
di s t i n t o s niveles
Es el tipo de tela que se ut il iz a
pa r a forrar las chaquetas, chalecos,
u o tr as prendas por la parte interior
Por la apar ent e tex tur a del tejido parece
pr o v e n i e n t e de al guna d a m a bu r g u es a
ve n i d a a menos
Pe r o e s t a da m a aón tiene fu erzas para
in te ntarlo
Au n q u e o tr os factores intervienen como
la v is ta y el oido
El tacto es un mundo her mo so en sim i s m o
250
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
TABLA No.14 (Cont.)
Nos r e c u e r d a moment os tranquilos
Si c a b e incluso Intimos
Como y a he dicho en la descripción, lo
que se puede deducir del trozo de
t e l a es que se trata de un pedazo
de forro
Por su tacto le he puesto la et iq ue ta de
"piel de melocotón"
Es u n a tela que según co mo la toques
te resu lta suave o áspera
El mate ria l del que está hecho parece
fu er te
Au n q u e no por ello sea pesada
Es c o n s i s t e n t e
Puede pro ducir distintas sensaciones como
la suavidad, rugosidad
A un qu e de pe nde de la fo rma en que lo
toques
T el a res is te nt e
Como la de los forros de las faldas y
ab ri go s
T e l a ad ec u a d a para confeccionar forros
de trajes
Alg o que se va de las man os
Po d r í a em pl ea rs e como forro de telas
ás pe ras
Asi el con ta ct o de éstas con la piel
se rla mu c h o más agradable
Sen sa ci ón agradable
Sen sa ci ón táctil " d u l c e ”
N= 33
251
TABLA No.15
GRUPO A
FASE I
OBJETO 5: SEDA
INFERENCIAS INCORRECTAS
RESPUESTAS
F R EC U E N C I A S
Un trozo de tela fina (D)
Ag r a d a b l e al tacto con la piel
(V)
Lu ego en una tela lo importante para
lle varla e nc im a es la suavidad
y el tacto (C)
El tacto de algún objeto suave,
sie mpr e es agrad abl e (V)
Tacto d e sa gr ad ab le (V)
También noto que es bas ta nt e fria (V)
T ela fuerte (V)
Gue no posee un tacto exc esi vamente
ag rad a bl e (V)
Pero que no es de sa gra dab le
Su c o nt ac to es de sli za nte <D)
No se pega a la piel (C)
Al res ultar suave y frágil se acepta
sin ningún tipo de rechazo (C) y (V)
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
N= 13
252
TABLA No.16
GRUPO A
FASE III
OBJETO 5: SEDA
INFERENCIAS CORRECTAS
RESPUESTAS
FRECUENCIAS
Sirve p a r a vestir
Pero p a r a vestir con ci e r t o ref ina m ie nt o
Es el ti po de tela que se utiliza p a r a la
pa rte interna de ch aq uetas u otras
prendas
El su je t o cree que la tela pertenece a un a
d a m a b u r g u e s a y fria de s e n t im ie nt os
D e p e n d e su uso de los gu stos de las
personas
Este tipo de tela se u t i l i z a para trajes
de v e r a n o
Ti ene m u c h a ut i l i d a d en más cantidad
Pa r e c e tela de f or ro
Pu ede se rvir para ropa
Pero no debe proteger del frió
No a b r i g a r á m u c h o
Se r e s b a l a
La f u n c i o n a l i d a d de la tela va ligada
g e n e r a l m e n t e a su utilización c om o
a b r i g o o ad o r n o
la tela no es c a r ác t e r i z a b l e muchas
ve c e s por su tacto
Tela que si rve para forrar
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
ó
N= 20
253
TABLA No.17
GRUPO A
OBJET O 5:
FASE III
SE DA
I N FE REN CIA S
R ES PU E S T A S
IN CO RRE CT AS
FRECUENCIAS
Es ba st ant e fina (V)
No es mu y agr adable (V)
Es de sa gr a da bl e al tacto (V)
Da sen sación que se esc ap a (C)
Ta cto suave (D)
El tacto incita seguir toc and o ese
trozo de tela (C)
Me gusta el tacto (V) y (C)
1
1
1
1
1
1
2
N= 8
254
TABLA No.18
GRUPO D
OBJETO
FASE I
l: A LA RM A
CO N C L U S I O N E S CO RR E C T A S
RE S P U E S T A S
FR EC UE NC IA S
No puedo llegar a una co ncl us ión
E s t a m o s ante una situación perjudicial
para nosotros y los ot ros
Hay que evitar la situa ció n como sea
El s on id o me da la sens ac ió n de peligro
Ese sonido que podemos oir en nuestras
c i ud ad es provoca al er t a
P r o v o c a ner vio si smo
Su principal c a r a c t e r ís ti c a es ser
al arm ant e
Se tra ta de un a al arma (Et) y (C)
A v i s a de un accidente, robo, policía
No pod rí a afirmar de que se trata el
ob jet o
A l a r m a = p e 1 igro
El s on id o sólo busca llamar la atención
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
” Ñ = " 13
255
TABLA No. 19
GRUPO D
FASE I
OBJETO l: ALARMA
CONCLUSIONES INCORRECTAS
RESPUESTAS
FRECUENCIAS
E st a
investi gac ión me res ulta
d i v e r t i d a (I)
E s t o y d e s p i s t a d a (I)
La c o n c l u s i ó n sobe la inferencia es
que no está mal (I)
La c o n c l u s i ó n sobre la descripción
e s que podría estar mejor (I)
Es un so n i d o que suena a alarma (I)
Este so n i d o podría ser cualquier cosa (I)
Al go he ch o con un m a r t i l l o y un pito (I)
P u e s t o en un magnet of ón a más
re vo l u c i o n e s (I)
P u ed e ser algo similar a una sirena (I)
S i r e n a ag u d a (D)
Me p ar ec e propio de sirenas, alarmas,
s i t u a c i o n e s peligro (I)
Se tr at a de una alarma (Et) y (C)
L a g e n t e con ten dencia a estar en
t e n si ón cambia c on st a nte me nte
de ta re a (I)
La gente hi pot ens a tiende a estar mu ch D
t i e m p o con la m i s m a cosa (I)
El ruido puede ser a p li ca do para otros
fi n e s (I)
G e n e r a l m e n t e se ut il iz a ese ruido u
o t r o similar como al ar m a (I)
Es un r u i d o que hace recaer la at ención
so bre él (I)
256
TABLA No.19 (Cont.)
S o c i a l m e n t e se han d e t er mi n a do una serie
de so ni do s para que la per so na les
pre st e un a atención d et e r m i n a d a (I)
Com o es el caso de la a la rm a (I)
S i r e n a intermitente (D)
S i r e n a pe rs ist ent e (D)
Al per ci bi r su sonido no sólo es cucho
sus c ar ac te r ís ti c as -físicas (I)
Sino que lo asoci o con otros sonidos (I)
Le b u s c o su si gn if ic ado en -función de
lo que co no zco (I)
Aunque ese sonido co nc r et o no lo habla
e s c u c h a d o an tes (I)
Como comiln a divers os a sp ec t os nos es
difícil dis tinguir a que se refiere
con sólo su perce pci ón a ud iti va (I)
Sin r e c o no ce r de donde proviene (I)
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
N= 27
257
TABLA No.20
GRUPO D
OB J E T O
FASE II
l: ALARMA
C O N C L U SI ON ES CO RR EC TA S
RESPUESTAS
FRECUENCIAS
D es en c a d e n a n t e de sup os ic io ne s sobre
acc ide nt es o si nie st r o s
D e s e n c a n a motivo s de c ur ios id ad
Hay que ir dep risa porque es una
sit uación alarmante
El son id o rep resenta un a situación de
a la r ma
El sonido es el de una a l a rm a
A n u n c i a que hay que estar al ert a a algo
En cu alq uie r lugar y m o m e n t o llama la
a te nci ón
Es el sonido de una s i r e n a
Temor an te un ruido agitador, debido a su
interm it en ci a y a la asociación con
ot ro s ruidos como sire nas
Siempre que oigamos ese ruido sabremos
que no trae nada b uen o
Se ha di sp ar ad o una a l a r m a o sirena
P e l ig ro
Produce tensión
Pr odu ce desag rad o
Es una llamada de at enc ión
1
1
1
1
1
i
1
1
1
1
i
1
1
2
3
N= 18
258
TABLA No.21
GRUPO D
FASE II
OBJETO 1S ALARMA
CONCLUSIONES INCORRECTAS
RESPUESTAS
FRECUENCIAS
A l a r m a (Et)
L a vez an terior me pa reció una
a m b u l a n c i a (I)
Debe tr a t a r s e de algo no fa vo r a b le (I)
Si r e n a capaz de de spertar al más
d o r m i d o (I)
Para ca s o s en que sea n e c es ar i o atraer
la a t e nc ió n de la ge nt e (I)
El co razón se paró (I)
Es un so n i d o inquietante (V)
Sug ie re t e n si ón (I)
Su g ie re p e l i g r o (I)
Sug ie re p r i s a (I)
Se trata de un so nido intenso (D)
Pa ra r e p r e s e n t a r una si tu a c i ó n de
al a r m a (I)
Sonido c o n t i n u a d o (D)
Si no se p u d i e r a parar r es ult a
es t r e s a n t e (I)
No es e s t r e s a n t e si te a c o s t u m b r a s a él
y pasa p r á ct ic am en te d e s a p e r c i b i d o (I)
R u i d o r e p e t i t i v o (D)
Me re c u e r d a a un a s i tu ac ió n de al ar ma (I)
0 p o s i bl em en te a un a c ci de nt e (I)
0 m ás bien, a un a p re mo ni ci ón (I)
259
1
TABLA No.21 (Cont.)
El ruido es ya un poco más -familiar <I)
El pa ci en te puede morir (1)
Todo el m u n d o parecía estar loco en
el hospital (I)
Las he oido otras veces y por eso creo
que es eso (1)
So nido m o l e s t o (V)
So n i d o es tr id e n t e (D)
Parece un a sirena, alarma,etc.
(I)
1
1
1
1
2
5
ó
~Ñ= 36
260
TABLA No.22
6RUP0 D
OBJETO
FASE III
l: A LA RM A
CO N C L U S IO NE S CO R R E C T A S
RESPUESTAS
FRECUENCIAS
C a d a vez que oiga un a si r e n a me
iré c o r r i e n d o
Si em p r e que la oi ga estaré ale rta para
ver lo que ha suc ed id o
Me asu st a
Hay que estar ale rt a cua nd o se oye un
sonido asi
C u an do la oigo pienso que algo grave
ha s u ce di do
Sí mb olo de alarma
Señal para evitar un pel igro grave
S ir en a que yo usa rl a en caso de necesitar
un a ala rm a
Si g n i f i c a en fer med ad y ma le s t a r en una
per son a
No qui si er a verme e n v u e l t a en una
situ aci ón en la que a p ar ec ie ra ese
so nido (I) y (C)
Implica al go grave o pel ig ro so
P r e f i e r o no oirlo
Pre fi er o los sonidos sua ves
Cuando oi ga este son id o me reco rda rá a
e sta pru eba
Por sus ca rá ct er I s t i c a s es muy útil a la
sociedad (V) y (C)
No resu lta demas iad o d e sa gr ad ab le
No me g u s t a ese sonido
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
3
N= 19
26 1
TABLA No.23
GRUPO D
OBJETO
FASE III
l: A LA RM A
C ON C L U S I O N E S
RESPUESTAS
INCOR RE CT AS
F R EC U E N C I A S
Debe ser un a sirena (I)
So n i d o ba st a n t e es ca n d a l o s o
(V)
Si rve de al a r m a (I)
No q u i s i e r a verme e nv u e l t a en una
s i t u a c i ó n en la que a p a r e c i er a
ese so nido (I) y (C)
Es un so n i d o estr id ent e (D)
Por sus c a r á c t e r l s t ic as es muy útil a
la socied ad (V) y (C)
Se c o l o c a en aquell os lugares que
qu ieren que reciban atención bajo
d e t e r m i n a d a s c i r c u ns ta n ci as (I)
Se u t i l i z a para indicar pe ligro o
a l e r t a a alguién (I)
1
1
1
1
1
1
1
2
N= 9
262
TABLA No.24
GRUPO D
FASE I
OBJETO 3: QUESO
CONCLUSIONES CORRECTAS
RESPUESTAS
F R EC U E N C I A S
Prod uce un a sensación de displ ace r
P ro duc e naiiseas
Los o l o r e s ma lo s producen dolor de c a b e z a
Mi p r i m e r a reacción será alej arm e de él
El olor me res ulta m o l e s t o <C) y (V)
Me da as co
Este olor es ma lo (V) y (C)
La gen te ev it a tenerlo p re se nte
No se qué es
R e s is te por su p e r s is t e n c i a
Esta s u s t a n c i a carece de olor
a g r ad ab le (V) y (C)
Se trata de un olor que pr odu ci r á r echazo
c ua nd o se le pre sente a alguien
No toca rlo
No ol e r l o
Se tr at ar á de evitar
Es de sa g r a d a b l e y mo le s t o (C) y (V)
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
3
4
N= 21
263
TABLA No.25
GRUPO D
PRIMERA FASE
RESPUESTAS
C ON C L U S I O N E S
RESPUESTAS
INCOR RE CT AS
FRECUENCIAS
Olor in cl as ifi cab le (I)
Si fu e r a vi si ble seria am arg o (I)
De na t u r a l e z a o r gá ni ca y putr efa cta <I)
Es un olor que se puede encontrar
en la c al le (I)
El olor a fe rm en t a da no es agradable (V)
Pa rece que huele a un tipo de queso (I)
Pu ede ser un a pasta para poner
c ri s t a l e s (I)
Me r ec ue rd a a un queso fuerte (I)
E sta s u s t a n c i a carece de olor
a g r a da bl e (C) y (V)
Su est ad o debe ser pr óx im o a la
d e ge ne ra ci ón (I)
Olor f u er te (D)
Este olor es malo (V) y (C)
Olor intenso (D)
Olor a s q u e r o s o (V)
A un qu e con un sólo sen tid o podemos
sacar u na co nclusión (I)
R a r a vez tenemos en c u e n t a la
a p o r t a c i ó n de un se nti do ai slado (I)
Sino que tenemos en c ue nt a su con junción
con otros sent id os (I)
Aunque no nos damos c u e nt a muchas
ve ce s (I)
El olor me resu lta m o l e s t o (C) y (V)
264
TABLA No.25 (Cont.)
El olor del queso fuerte puede tener
buen paladar (I)
Cr e o que en mi caso llegarla a
pr od u c i r m e naáseas (I)
Olor mu y fuerte (V)
C o m p a d e z c o a los que trabajen en fá b r i c a s
o l i é n d o l o c on st a n t e m e n t e (I)
A u n q u e es pro ba bl e que uno llegue a
a c o s t u m b r a r s e a él al olerlo
c o n s t a n t e m e n t e (1)
Es d e s a g r a d a b l e y m o l e s t o
(C)y (V)
1
1
1
1
1
1
N= 28
265
TABLA No.2ó
GRUPO D
OB J E T O 3:
FASE II
QUESO
CONCLUSIONES CORRECTAS
RESPUESTAS
F R E C U EN CI AS
Es un olor que queda g ra ba do como
al go de sa g r a d a b le
S er ia incapaz de poné rm el o en la b oc a
C o m p u e s t o no a d e cu ad o para el o r g a n i s m o
No r e s u l t a a g ra da bl e vo lver a percibir
el olor de ese " m e j u n j e ”
Olor que se as o c i a con s i t u a c i o n e s muy
neg at i v a s
No s a b r í a definir el olor en si
P r o c u r a r é ir siempre p r o v i s t a de una
pi n z a para po né r m e l a en la nariz
D e f i n i t i v a m e n t e no se po rque nos
haces ésto
Su olor ju nto a la sens ac ió n pe rm anece
largo tiempo
P r o d u c i r é re chazo y ave rs ió n a quién
lo hu ela
El m er o r e c u e r d o p r o d u c i r é también el
m i s m o rechaz o
Es un olor que no me g u s t a (C) y (V)
A pesar de mis d e f i c i e n t e s co nd i c i o n e s
re s p i r a t o r i a s sigo p e r c i b i é n d o l o
c om o real me nt e a s q u e r o s o (V) y (C)
P r o du ce c i e r t a s naúseas
Ülor d e s a g r a d a b l e (C) y (V)
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
5
~Ñ= 20
266
TABLA No.27
GRUPO D
FASE II
OBJETO 3: QUESO
CONCLUSIONES INCORRECTAS
RESPUESTAS
FRECUENCIAS
Es un olor muy de sag r ad ab l e (V)
Hu e l e a u na m e z c l a de carne po dr id a
y ot ros despe rd ic io s (I)
Olor a queso en es tad o no muy bu en o (V)
Olor intenso (D)
Me r e c u e r d a a la pa sta que hace mi
padre para pescar (I)
Esa pa s t a es de olor des agr ad ab l e (V)
Hedor (I)
Pudor intoxicante (V)
Sobre es a m a t e r i a han hecho ca b a ñ a
las bacte ria s (I)
Olor a n g u s t i o s o (V)
E n t r a ha s t a el fondo de la nariz (I)
Olor m uy fuerte (V)
Hu e l e a algo que se está pu dri e nd o (I)
H ue le a queso rancio (I)
Que so mu y fuerte (V)
P a r e c i d o a un queso fuerte (I)
P a r e c i d o a un queso po dr id o (I)
Es un olor que no me g ust a (V) y (C)
Q ue so no recién hecho con mu cho
tiemp o (I)
Olor a ag rio (D)
H o r r i b l e (I)
N a u s e a b u n d o (I)
¿Podré sopor ta rl o un a vez m á s ? (I)
267
i
1
1
1
1
i
1
1
1
1
i
1
1
1
1
1
i
1
1
1
1
1
1
TABLA No.27 (Cont.)
Lo sigo p e r c ib ie nd o a s q ue ro s o (C)y (V)
Me g u s t a r l a saber porque ese olor
es m a l o (I)
Si es m a l o por c o n d i c i o n a mi e n to (I)
0 si es que de verdad e st am os c a p a c i t a d os
■fisiológicamente para di st inguir
o l o r e s a gr ad ab le s y d es ag ra d a bl es (I)
Pr o ce de de la d e s c o mp os ici ón de la
m a t e r i a org án ic a (I)
Olor fu er t e (D)
Olor a s q u e r o s o (V)
Hu ele a algo pasado (I)
Olor p u t r e f a c t o (V)
Olor d e s a g r a d a b l e (C) y (V)
1
1
1
1
2
2
2
2
3
5
N® 43
268
TABLA No.28
GRUPO D
FASE III
OBJETO 3: QUESO
CONCLUSIONES CORRECTAS
RESPUESTAS
FRECUENCIAS
N u n c a me som eteré a un olor semejante
Si tengo que olería me taparé la nariz
No me a c e r ca rl a nunca a un olor tan
d e sa gr ad ab le
No creo que existan m u c h o s olores
pa rec id os
No pod rí a olerlo mu c h o tiempo
Te hace tapar la nariz
E s t a d o s sum amente d es ag ra d ab le s
Incide de forma ne ga t i v a en mi
Me da rl a mu ch o asco tener que comer
a lgo que oliera de es ta forma
P r e f i e r o no olerlo
No qui ero volv erl o a oler
No com er é nunca queso con ese olor
Hu ele mal (C) y (V)
P r o du ce rec hazo
Me prod uce una sensación de malestar
El olor por si sólo es desagrada ble (C )y( V)
1
1
1
1
1
1
1
1
i
1
1
1
1
1
1
3
N=
260
18
TABLA No.29
GRUPO D
FASE III
OB J E T O 3: Q U E S O
C O N CL U S I O N E S
RESPUESTAS
I N C O RR EC TA S
FRECUENCIAS
Hu ele mal (C) y (V)
Suele prod uci r sensación desag ra da ble
a casi todo el m u n d o (I)
Algo de sa g r a d a b l e (V)
Creo que es queso rancio y mi gas de pan
para
hacer pasta de pescar (I)
Olor as q u e r o s o (V)
No me g u s t a r l a percibir ese olor mucho
ti em po (I)
Olor fue rt e (D)
No me g u s t a r l a tenerlo s ie mp re cerca (I)
Es queso (Et)
El olor por si solo es
d e s a g r a d a b l e (C) y (V)
1
1
1
1
1
1
1
1
1
3
N=Í2
270
TABLA No.30
GRUPO A
FASE I
OBJETO 2: AGUA
VALORACIONES CORRECTAS
RESPUESTAS
FRECUENCIAS
El valor es nulo al m e n o s para mi
El agua es agua que g u st a porque es lo
que se suele beber (C) y (V)
Es lo más o r d i na r io que se b ebe (C) y (V)
Es fundamental para la persona (C) y (V)
No tiene nada de e x t r a o r d i n a ri o
No s g u st a (C) y (V)
Pues !como no! es una su st an ci a liquida
satisfactoria
La val or a ci ó n ha de ser neutr a tr at án d o s e
de ag ua cl o r a da (V) e (I)
El agua es bu e n a para la salud (V) y <C>
Es más n e c e s a r i a en pro por ci on e s
a d e c ua da s (V) y (C)
E n c u e n t r o que el agua es lo má s sa lu da bl e
Al agua al t a v al or ac ió n
Lo mixto: agua en va so de plástico, un
sabor híb rido
Yo diría ace pt ab l e
L iq uid o bu en o para la sed (V) e (I)
Es la me j o r beb id a que existe (C) y (V)
Por su inc on si st en c ia no es va lor a bl e
No es va l o r a b l e
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Ñ=~TS
271
TABLA No.31
GRUPO A
FASE I
OBJETO 2: AGUA
VALORACIONES INCORRECTAS
FRECUENCIAS
RESPUESTAS
No se po r q u e me dicen que haga estas
c o s a s (I)
El agua es agua que gu st a porque es
lo que se suele beber (C) y (V)
Qu ita la sed (C)
Es fun damental para la persona (C) y (V)
Es lo m á s or din ar io que se bebe (C)y (V)
Nos g u s t a (V) y (C)
En tanto en cuanto cu mpl e con unos
re qu is i t o s (I)
Que nos hace sentirnos bien la m a y o r í a
de las veces que hac emo s uso de
e l l a (C)
Es un placer " t r a g a r ” (I)
Ni agrio ni dulce (D)
Ni sa l a d o ni ácido (D)
La va lo ra c i ó n ha de ser neutra tratá nd ose
de a gu a cl or ad a (V) e (I)
El suj eto se ha bebido el vaso de agua
(I)
Pe ro al m i s m o tiempo lo ha despr ec iad o
(I)
Qui zá s por su falta de significación (I)
Y por su poco con te n i do dramático (I)
Esto que digo lo co ns id er o bastante
impo rta nte <I)
Sobre todo para las pers ona s que como
yo suelen tener en el rifíón (I)
El ag ua es bu ena para la salud (V) y (C)
Es más ne ce sa ri a en pro porciones
ad e c u a d a s (V) y (C)
272
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
TAB1A No.31 (Cont.)
Si es to ta lme nte insípida y encima e s t á
f r e s c a mejor que mejor (I)
Se p od rí a decir como an tes que es un
poco r e p e ti ti vo (I)
Y que si e m p r e es la m i s m a idea (I)
P er o tal vez sea que en lineas gene ra le s
no e n c u e n t r o nada más que decir para
d e s c r i b i r "el agua" (1)
Por e st o tal vez habría que eliminar v a r i a s
p a r t e s (1)
Y e n c o n t r a r otras má s apropiadas (I)
Au nq u e la visión global creo que es
a c e r t a d a (I)
Creo que la valo ra ci ón será que nos
t e n e m o s que con fo rm ar con ella (I)
Y eso es lo que hago porque a mi el agua
es lo que más me gu s t a beber (C)
In cluso cu an do sabe mal, por el cloro, es
pr e f e r i b l e a cu alquier otra cosa (C)
S ob re todo si está fr es ca (I)
L a se ns a c i ó n del agua en la boca qu iz á s no
r e d u z c a la sed (I)
Pero te hace disminuir la sequedad (C)
L u e g o te de j a una se nsación extraña (I)
No s a b r í a c om o valo ra rl o (I)
Pero s i e m p r e es difícil valorar lo
hí b ri do (I)
Pero se puede mejorar (I)
NO: L i q u i d o incoloro (D)
NO: L i q u i d o inodoro (0)
L i q u i d o insípido (D)
L i q u i d o bu e n o para la sed (V) e (I)
Es la me jor be b i d a que existe (C) y (V)
P r i m e r o no sabe (I)
N
273
TABLA No.32
GRUPO A
O B J E T O 2:
FASE II
AGU A
V AL O R A C I O N E S C O R R E C T AS
RESPUESTAS
FRECUENCIAS
No me ha gu st ado dem as ia do el sabor
del agua
Pero el liquido ese cua ndo me sirve para
poder re-frescar y matar la sed es lo
que má s apr ecio (C) y (V)
Y por cierto, es quien mejor me sa tis fac e
e s t a necesidad p r im ar ia (C) y (V)
El a gu a est á en co nd ic io ne s
Es b u e n a
Poca
Algo pes ad a
Y este a g u a me par eció m a l a
El a gu a es una b eb id a sal udable
B as ta nt e simple
La e n c u e n t r o bas ta nt e bu en a
Ade má s me gu sta (C) y (V)
Me g u s t a el agua (C) y (V)
Muy ag ra da bl e
No es d e m as ia do a gr ad ab le de beber
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
N= 15
274
TABLA No.33
GRUPO A
O B J E T O 2:
FASE II
AGU A
VALORACIONES
RESPUESTAS
INCORRECTAS
FR EC U E NC IA S
Tí p i c a a g u a con cloro (I)
P r e f i e r o la que tiene m en os sabor
a c l o r o (C)
Y que es ma s bien sin sabor (I)
Pu e s t o que se nota mu ch o el sabor
a c l o r o (I)
NO: El a g u a es tr an spa ren te (D)
Es tá f r e s q u i t a (D)
El a gu a en gra nde s c a n ti ad es es un a de las
co sa s que más pánico y m ie d o tengo <I)
Pe ro el liquido ese cua nd o me sirve para
quitar la sed es lo que más
a p r e c i o (C) y (V)
Y por c i e r t o es quien me jor me sa ti sfa ce
e s t a nec esidad pr im ari a (C) y (V)
NO: T r a n s p a r e n t e <D)
F r e s c a (D)
NO: C l a r a (D)
Y bien r e c i b i d a (C)
El s u je to se e n c u e n t r a más f a m il i ar iz ad o
con los su pue sto s cóc teles
p s ic ol óg ic os (I)
Te ni a sed (I)
Po r q u e ref re sc a (C)
Y en general no interrumpe las demás
fu n c i o n e s vi ta le s (C)
Co sa que puede pasar con el alcohol en
g r a n d e s c a nt id ad es (I)
No creo haber d e s c ub ie rt o nada
(I)
275
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
TABLA No. 33 (Cont.)
Cl a r o que ha partir de un sorbo de agua
sólo se puede decir que lo que has
b e b i d o ha sido a g u a (I)
Me gu s t a m u c h o beber a gu a (C)
A u n q u e pr e f e r i r í a que f u e r a agua más
natural (C)
Ad e m á s me gu st a (C) y <V)
P o r q u e no es e m p a l a g o s a ni dulce (I)
Es ne ut r a (I)
Y me c a l m a la sed (C)
Me gu s t a el agua (C) y (V)
P e r o pr e f i e r o b e b e r í a o di re ct a m e n t e de
la fu en te o en vaso de cristal (C)
No me gu s t a beber de un vaso de plástico
El ag ua no suele hacer sentir ni nguna
c os a especial (I)
Como puede hacer sentir otro tipo de
líquidos (1)
S i m p l e m e n t e ca l m a la sed (C)
R e f r e s c a la bo ca (C>
Se ns ac ió n sin im po rtancia (I)
Pu ede llegar a ser n e c e sa r ia (I)
E s e n c i a l m e n t e insípida (D)
Es agua, ¿sabes? (1)
(I)
~Ñ
276
TABLA No.34
GRUPO A
O B J E T O 2:
FASE III
A GU A
VALORACIONES CORRECTAS
FRECUENCIAS
RESPUESTAS
A g u a común
El a gu a tiene un sabor normal
Normal
he gu s t a (C) y (V)
Es ne ce s a r i a para nu estra
s u b s i s t e n c i a (C) y (V)
D e s a g r a d a b l e al paladar
Ni gu s t a ni dis gu st a
Es e s e n c i a l m e n t e invalorable
Nec esar ia
Positiva
Muy agr ad ab le
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
4
N* 16
277
TABLA No.35
GRUPO A
FASE III
OB J ET O 2: AG UA
V A L O R A CI ON ES
INCORR ECT AS
FRECUENCIAS
R E SP U E S T A S
S i em pre da bu e n a sensación (C)
Me gus ta beber agua f r e sc a (C)
P r e f e r i r l a beber ahora o t r a cosa
Sobre todo si está fr es ca (I)
Me g us ta (C) y (V)
Es nece sa ri o para nuestra
su b s i s t e n c i a (C) y (V)
Es insípida (D)
A p e te ce agua f r e s q u i t a (I)
(C)
1
1
1
1
1
1
2
2
~Ñ=10
278
TABLA C-l
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO
A
O B J E T O l: POS TAL
FASE
E t i q u e t a s Corr.
E t i q u e t a s Incorr.
Descri pciones
I n f e re nc ia s
Conclusiones
V a l o r a c iones
I
FA S E
II
FASE
4
13
4
9
0
2
9
11
9
2
0
0
38
138
0
113
11
14
73
30
1
21
0
8
I nf er en ci as Corr.
In fe re nc ia s Incorr.
Etiquetas
Descripciones
Conclusiones
Valoraciones
68
11
0
0
8
3
35
11
0
0
4
7
C o n c l u s i o n e s Corr.
C o n c l u s i o n e s Incorr.
Et iquetas
Descripciones
In f e r e n c i a s
Valoraciones
13
29
0
0
24
3
10
69
0
4
50
13
11
33
2
1
12
8
V a l o r a c i o n e s Corr.
V a l o r a c i o n e s Incor.
Et iquetas
Descripciones
I nf er en ci as
Conclusiones
14
47
0
0
39
8
20
25
0
0
19
6
33
13
0
0
9
4
D e c r i p c i o n e s Corr.
D e s c r i p c i o n e s Incorr.
Et iquetas
Inf erenc ias
Conclusiones
V a l o r a c iones
279
III
TABLA C-2
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO A
OBJETO 2:AGUA
FASE
I
FASE
II
FASE
III
8
13
3
5
3
2
16
3
1
1
0
1
15
123
1
93
19
9
24
20
2
8
6
4
I nf er e n ci as Corr.
In fe rencias Incorr.
Et i quetas
Descr ipc iones
C on c l u s i o n e s
Valoraciones
36
16
0
2
7
7
22
14
1
0
11
2
Co nc lu s i o n e s Corr.
C o nc lu si on es Incorr.
Et i q u e t a s
De s c r i p c i o n e s
I n f er enc ias
V a l o r a c iones
15
41
1
2
30
8
5
47
1
10
25
11
15
15
2
1
4
8
Va lo ra c i o n e s Corr.
Va lo ra ci on es Incorr.
Et i quetas
Des cr ip c iones
I n f er enc ias
Conclusiones
18
42
0
3
27
12
15
34
0
3
17
14
16
10
0
2
3
5
E ti q u e t a s Corr.
E t i qu et as Incorr.
De sc ri p c i o n e s
Infe ren cia s
Conclusiones
V a l or ac iones
D e s c r i p c i o n e s Corr.
D e s c r i p c i o n e s Incorr.
Etiquetas
I n f er enc ias
Conclusiones
Valoraciones
280
TABLA C-3
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO
A
O B J E T O 3:
CA NC IO N
FASE
I
FASE
II
FASE
7
13
1
10
0
2
10
7
3
4
0
0
29
130
0
93
7
30
27
28
1
17
0
10
In f e r e n c i a s Corr.
I nf e r e n c i a s Incorr.
Et i quetas
De scr ipc iones
Conclusiones
Valoraciones
34
13
0
2
4
7
30
12
0
0
3
9
C o n c l u s i o n e s Corr.
C o n c l u s i o n e s Incorr.
Et i quetas
Descripciones
In fe re nci as
Valoraciones
3
57
0
6
37
14
0
57
0
10
33
14
10
13
0
0
7
6
V a l o r a c i o n e s Corr.
V a l o r a c i o n e s Incor.
Eti quetas
De sc r ipc iones
In fe re nc ia s
Conclusiones
31
33
0
0
27
6
26
36
0
3
23
10
19
10
0
0
5
5
E t i q u e t a s Corr.
E t i q u e t a s Incorr.
Descripciones
Inferenci as
Conclusiones
V a l o r a c iones
D e c r i p c i o n e s Corr.
D e s c r i p c i o n e s Incorr.
Et i quetas
Inferenc ias
Conclusiones
Valoraciones
2 81
III
TABLA C-4
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO A
O B J E T O 4: CO LONIA
FASE
E t i q u e t a s Corr.
E t i q u e t a s Incorr.
De s c r i p c i o n e s
Inferenc ias
Co n c l u s i o n e s
Valoraciones
I
FASE
II
FASE
III
6
17
0
11
0
6
13
4
0
1
1
2
7
129
1
93
9
26
9
34
0
19
3
12
I n f e r e n c i a s Corr.
I n f e r e n c i a s Incorr.
Et i q u e t a s
Descripciones
C on cl us i o n e s
Va l o r a c i o n e s
38
14
0
0
6
8
26
9
1
2
3
3
C o n c l u s i o n e s Corr.
C o n c l u s i o n e s Incorr.
Et i quetas
D es cr i p c i o n e s
Inf erencias
Va lo ra c iones
7
38
0
2
27
9
4
44
0
2
25
17
11
18
0
1
9
8
V a l o r a c i o n e s Corr.
V a l o r a c i o n e s Incorr.
Et i quetas
D es cr i p c i o n e s
Inferencias
C o nc lu si on es
15
35
0
0
28
7
19
34
0
1
24
9
15
7
0
0
2
5
D e s c r i p c i o n e s Corr.
D e s c r i p c i o n e s Incorr.
Et i quetas
Inferenc ias
C o nc l u s i o n e s
V a l or ac iones
282
TABLA C-5
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO A
OBJETO 5: SEDA
FASE
E t i q u e t a s Corr.
E t i q u e t a s Incorr.
Descripciones
Inferencias
Conclusiones
Va lo ra c iones
I
FASE
II
FASE
2
21
7
13
0
0
11
6
2
3
0
0
32
102
0
81
3
18
38
19
1
12
2
4
Inf er en ci as Corr.
I n fe ren cia s Incorr.
E ti q u e t a s
De s c r i p c iones
Conclusiones
V a l or ac iones
33
13
0
2
3
8
20
8
0
1
3
4
C o n c l u s i o n e s Corr.
C o n c l u s i o n e s Incorr.
Et i quetas
Descripciones
I nf er enc ias
V a l or ac iones
13
33
0
1
23
9
3
54
0
14
32
8
9
16
1
1
8
6
V a l o r a c i o n e s Corr.
V a l o r a c i o n e s Incor.
Et i quetas
Descripciones
Infere nci as
Conclusiones
12
36
0
0
33
3
8
36
0
5
24
7
16
16
0
2
5
9
Decripciones C o r r . .
D e s c r i p c i o n e s Incorr.
Et i quetas
Infe r e n c i a s
Conclusiones
Va lo rac iones
28 3
TABLA D-l
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO D
O B J E T O l: ALARMA
FASE
I
FASE
II
FASE
i:
E t i q u e t a s Corr.
E t i q u e t a s Incorr.
Descripciones
Inferencias
Conclusiones
V a l o r a c iones
7
14
3
11
0
0
12
13
12
1
0
0
D e s c r i p c i o n e s Corr.
D e s c r i p c i o n e s Incorr.
Eti quetas
Inferencias
Conclusiones
Valoraciones
53
56
1
27
21
7
48
4
0
3
1
0
I n f e r e n c i a s Corr.
In f e r e n c i a s Incorr.
Et i quetas
Descripciones
Conclusiones
V a l o r a c iones
27
18
1
2
13
2
27
4
1
0
2
1
C o n c l u s i o n e s Corr.
C o n c l u s i o n e s Incorr.
Et i quetas
Descripciones
In f e re nc ia s
V a l o r a c iones
13
27
1
3
23
0
18
36
1
8
24
3
19
9
0
1
6
2
V a l o r a c i o n e s Corr.
V a l o r a c i o n e s Incorr.
Et i q u e t a s
Descripciones
In f e re nc ia s
Conclusiones
14
43
0
4
21
18
17
34
0
6
15
13
16
21
0
1
9
11
284
TABLA D-2
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO
D
O B J E T O 2: C E ME N T ER IO
FASE
I
FASE
II
FASE
------- --------------------- ------E t i q u e t a s Corr.
E t i q u e t a s Incorr.
Descripciones
Inferenc ias
Conclusiones
Valoraciones
11
8
2
ó
0
0
13
10
3
4
0
3
27
108
1
78
12
17
73
20
1
19
0
0
I nf er enc ias Corr.
In fer enc ias Incorr.
Et i quetas
Descripciones
Conclusiones
Va lo rac iones
31
17
1
1
14
1
40
7
2
2
2
1
Co nc lu s i o n e s Corr.
C on c l u s i o n e s Incorr.
E ti q u e t a s
Descr ipe iones
Inferenc ias
Va lo ra c iones
23
28
0
2
22
4
15
45
2
10
30
3
17
15
1
0
11
3
V al o r a c i o n e s Corr.
V al or ac i o n e s Incor.
Eti quetas
Descripciones
Infer enc ias
Conclusiones
16
45
0
0
20
25
18
35
0
2
23
10
9
27
0
0
15
12
D e c r i p c i o n e s Corr.
D e s c r i p c i o n e s Incorr.
Eti quetas
Inf e r e n c i a s
Conclusiones
Valoraciones
285
TABLA D-3
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GR U P O D
OBJ E T O 3:
QU ESO
FASE
I
FASE
II
F AS E
III
E t i q u e t a s Corr.
E t i q u e t a s Incorr.
Descripciones
In f e r e n c i a s
Conclusiones
Valoraciones
1
21
O
12
O
9
1
21
3
11
0
7
D e s c r i p c i o n e s Corr.
Descri pe iones Incorr.
Etiquetas
In f e r e n c i a s
Conclusiones
Valoraciones
13
65
0
33
11
21
12
17
0
9
3
5
In fe r e n c i a s Corr.
I n f e re nc ia s Incorr.
Etiquetas
Descripciones
Conclusiones
Valoraciones
30
20
0
1
13
6
31
6
0
1
3
2
C o n c l u s i o n e s Corr.
C o n c l u s i o n e s Incorr.
Etiquetas
Descripciones
In fe r e n c i a s
Valoraciones
21
28
0
2
16
10
20
43
0
4
20
19
18
12
1
1
4
6
V a l o r a c i o n e s Corr.
V a l o r a c i o n e s Incorr.
Etiquetas
Descripciones
I n f e re nc ia s
Conclusiones
12
24
0
0
16
8
30
28
0
1
18
9
23
11
0
0
4
7
286
TABLA D-4
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO
D
O B J E T O 41 LIJA
FASE
I
FASE
11
FASE
E t i q u e t a s Corr.
E t i q u e t a s Incorr.
Descripciones
In fe rencias
Co n c l u s i o n e s
Va lorac iones
3
25
19
4
0
2
8
12
ó
5
1
0
D e c r i p c i o n e s Corr.
D e s c r i p c i o n e s Incorr.
Eti quetas
Infere nci as
C o nc lu s i o n e s
Val ora c iones
44
59
0
45
7
7
55
13
2
6
5
0
Infere nci as Corr.
Inferencias Incorr.
Eti qu et as
Descripciones
Co n c l u s i o n e s
Val ora c iones
25
25
0
15
9
1
26
6
1
3
2
0
Co nc lu si on es Corr.
Con cl us io ne s Incorr.
Et i quetas
De sc ri p c i o n e s
Infere nci as
V al or ac i o n e s
10
21
1
3
14
3
8
43
1
20
18
4
4
22
3
3
14
2
Va lo ra ci on es Corr.
Val or ac io ne s Incor.
Etiqu eta s
D e s c r ip ci on es
I nfe ren cia s
C o nc lu si on es
15
39
0
5
24
10
18
28
0
5
9
14
19
8
0
1
5
2
287
TABLA D-5
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO D
OBJETO 5: AGUA SALADA
FASE
I
FASE
II
FASE
III
E t i q u e t a s Corr.
E t i q u e t a s Incorr.
De sc ri pc io ne s
Infere nci as
Co nc lu s i o n e s
Va lo rac iones
10
11
3
6
0
2
11
6
5
1
0
0
D e s c r i p c i o n e s Corr.
D e s c r i p c i o n e s Incorr.
Et i quetas
Infere nci as
Co nc lu s i o n e s
Va lo ra c iones
22
50
2
20
18
10
28
13
0
6
4
3
I n f e re nc ia s Corr.
I n f e re nc ia s Incorr.
Eti quetas
De sc ri p c i o n e s
Co nc l u s i o n e s
Valoraciones
24
20
1
4
10
5
23
7
1
3
3
0
C o n c l u s i o n e s Corr.
C o n c l u s i o n e s Incorr.
Eti quetas
De sc ri p c i o n e s
Inferencia s
Valoraciones
20
21
3
5
6
7
16
37
2
9
19
7
18
8
1
2
2
3
Va lo r a c i o n e s Corr.
V a l o r a c i o n e s Incorr.
Et i quetas
Descripciones
Inferencias
Conclusiones
21
27
0
0
17
10
23
25
0
0
13
12
23
9
0
0
3
6
28 8
TABLA E-l
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO
OBJETO
I
l: POS TAL
FASE
I
FASE
II
fase
E t i q u e t a s Corr.
E t i q u e t a s Incorr.
Descripciones
I nf er en ci as
Conclusiones
Valoraciones
4
18
5
13
0
0
11
6
4
10
0
2
D e c r i p c i o n e s Corr.
D e s c r i p c i o n e s Incorr.
Et i quetas
In f erenc ias
Conclusiones
Valoraciones
68
74
0
59
6
9
68
23
1
20
0
2
I nf er en ci as Corr.
I nf er en ci as Incorr.
Et i quetas
Descripciones
Conclusiones
V al or ac iones
53
25
0
2
8
15
25
21
0
0
9
12
C o n c l u s i o n e s Corr.
C o n c l u s i o n e s Incorr.
Eti quetas
Descripciones
In fer enc ias
Va lo ra c iones
12
44
0
1
37
6
15
61
2
11
38
10
14
9
0
0
5
4
V a l o r a c i o n e s Corr.
V a l o r a c i o n e s Incor.
Eti quetas
Descripciones
Infer en ci as
Conclusiones
12
50
0
0
45
5
22
35
2
0
26
7
13
14
0
0
9
5
289
:
TABLA E-2
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO I
O BJ E T O 2:
ALARMA
FASE
I
FASE
II
FASE
II
E t i q u e t a s Corr.
E t i q u e t a s Incorr.
Des c r i p c i o n e s
In fe rencias
Co n c l u s i o n e s
Val orac iones
7
10
2
7
1
0
9
9
8
1
0
0
D es cr i p c i o n e s Corr.
D e s c r i p c i o n e s Incorr.
Et i quetas
Inferenc ias
C o nc lu si on es
V al ora c iones
33
54
0
20
17
17
40
12
0
1
12
9
In fe ren cia s Corr.
In fer enc ias Incorr.
Et i quetas
De s c r i p c i o n e s
Conclusiones
Va lo ra c iones
45
21
0
1
13
7
23
10
0
0
8
2
Co nc lu s i o n e s Corr.
Co nc lu s i o n e s Incorr.
Eti quetas
D e s c ri pc io ne s
Infere nci as
Va lo rac iones
17
34
0
5
22
7
14
36
0
13
15
8
18
12
0
0
4
8
V al or ac i o n e s Corr.
V al or ac i o n e s Incorr.
Et i quetas
D e s c ri pc io ne s
In fer encias
C o nc lu si on es
11
49
0
6
31
12
16
30
1
3
10
16
18
19
0
2
6
11
290
TABLA E-3
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GR U P O
I
O B J E T O 3: AGUA
FASE
FASE
I
FASE
II
----------- ------------------------E t i q u e t a s Corr.
E t i q u e t a s Incorr.
Descr i pe iones
Inferenc ias
Co n c l u s i o n e s
Val ora c iones
11
6
3
1
0
2
16
1
1
0
0
0
D e c r i p c i o n e s Corr.
D e s c r i p c i o n e s Incorr
Et i quetas
Infere nci as
C o nc lu si on es
Va lo ra c i o n e s
8
38
0
21
7
10
21
10
1
4
0
5
In fe ren cia s Corr.
In fer en c ias Incorr.
Eti quetas
D e s c r ip ci on es
Co nc lu s i o n e s
V al ora c iones
32
29
1
7
11
10
16
13
0
1
10
2
C o n c l u s i o n e s Corr.
C o n c l u s i o n e s Incorr.
Et i quetas
D e s c ri pc io ne s
Inf erencias
V al ora c iones
15
25
0
4
16
5
9
40
7
9
15
9
16
9
0
1
4
4
20
22
30
0
5
10
15
13
14
0
1
6
7
V al o r a c i o n e s Corr.
V al o r a c i o n e s Incor.
Et i quetas
D e s c r ip ci on es
In ferencias
Co nc lu s i o n e s
36
0
4
18
11
29 1
TABLA E-4
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GR U P O I
OB JE T O 4:
CE M E N T E R I O
FASE
I
FASE
II
FASE
I
Et i q u e t a s Corr.
Et i q u e t a s Incorr.
Descri pelones
Inferenc ias
Conclusiones
V a l or a c iones
10
9
1
7
1
0
15
3
2
1
0
0
D e s c r i p c i o n e s Corr.
D e s c r i p c i o n e s Incorr.
Et i quetas
I nf er en ci a s
Conclusiones
Va lo ra c iones
69
64
4
42
6
12
53
23
0
20
2
1
In fe re nc ia s Corr.
In fer enc ias Incorr.
Eti quetas
Descripciones
Conclusiones
Valoraciones
51
20
0
4
6
10
28
6
0
0
1
5
C o n c l u s i o n e s Corr.
C o n c l u s i o n e s Incorr.
Et i quetas
Descripciones
In fe re nc ia s
Va lo ra c iones
17
48
0
1
40
7
7
42
4
7
24
7
20
4
1
0
1
2
Va l o r a c i o n e s Corr.
Va l o r a c i o n e s Incorr.
Eti quetas
Descripciones
In fe re nc ia s
Conclusiones
26
40
1
0
37
2
14
32
0
0
19
13
17
16
0
0
6
10
292
TABLA E-5
SU M A DE F R E C U E N C I AS EN A C I E R T O S Y ER RORES
/
GR UPO
I
OBJETO 5:
QUESO
FASE
I
F AS E
II
FASE :
E t i q u e t a s Corr.
E t i q u e t a s Incorr.
Descri pciones
In fe re nc ia s
Co nc lu s i o n e s
Va l o r a c i o n e s
3
16
3
8
0
5
3
15
4
7
0
4
D e c r i p c i o n e s Corr.
D e s c r i p c i o n e s Incorr.
E t 1quetas
Inferenc ias
Conclusiones
V a l o r a c iones
17
62
0
29
7
26
19
26
0
6
2
18
I n fe ren cia s Corr.
I nfe ren cia s Incorr.
Et i quetas
De scr i pe iones
Conclusiones
V a l o r a c iones
27
22
0
4
6
12
19
11
0
1
3
7
C on c l u s i o n e s Corr.
C on c l u s i o n e s Incorr.
Et i quetas
D es c r i p c i o n e s
In fe ren cia s
Valoraciones
19
31
1
6
11
13
4
44
1
6
11
24
10
10
0
0
6
4
V al o r a c i o n e s Corr.
V al o r a c i o n e s Incor.
Etiquetas
Descripciones
I n f e r en ci as
Conclusiones
26
20
0
4
10
6
23
20
0
2
9
10
17
18
0
0
6
12
293
TABLA E-6
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO I
O B J E T O 6: CA NC IO N
FASE
I
FASE
II
FASE
III
E t i q u e t a s Corr.
E ti q u e t a s Incorr.
Descripciones
Inferenc ias
Conclusiones
V al ora c iones
7
11
0
11
0
0
14
3
1
2
0
0
D e s c r i p c i o n e s Corr.
D e s c r i p c i o n e s Incorr.
Eti quetas
Inferenc ias
Conclusiones
Valoraciones
39
70
2
47
6
15
32
31
0
13
1
17
In fer enc ias Corr.
I n fe ren cia s Incorr.
Eti quetas
Descripciones
Conclusiones
Valoraciones
42
11
0
3
0
8
15
8
0
0
2
Co nc lu s i o n e s Corr.
Co n c l u s i o n e s Incorr.
Et iquetas
Descr ipc iones
Inferenc ias
Valo rac iones
11
45
0
1
30
14
4
49
1
ó
25
17
11
10
1
0
7
2
V al or ac i o n e s Corr.
Va l o r a c i o n e s Incorr.
Et i quetas
De scripc iones
In fer enc ias
Conclusiones
28
27
0
1
20
ó
23
25
0
0
16
9
21
8
0
0
1
7
294
6
TABLA E-7
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO
I
O B J E T O 7: LIJA
FASE
I
F AS E
II
FASE
E t i q u e t a s Corr.
E t i q u e t a s Incorr.
D es cr i p c i o n e s
In fe re nc ia s
Conclusiones
V a l o r a c iones
4
15
10
4*
0
1
D e c r i p c i o n e s Corr.
D e s c r i p c i o n e s Incorr.
Et i quetas
I n f er enc ias
Co n c l u s i o n e s
Valoraciones
35
54
0
30
8
16
In f e r e n c i a s Corr.
I nf er en ci a s Incorr.
Et i quetas
De sc ri p c i o n e s
C o nc lu s i o n e s
V al ora c iones
35
20
1
7
2
10
C o n c l u s i o n e s Corr.
C o n c l u s i o n e s Incorr.
Et i quetas
Desc rip c iones
Inferencias
Va lo rac iones
8
35
2
4
24
5
8
41
3
21
8
9
9
11
3
2
4
2
V a l o r a c i o n e s Corr.
V a l o r a c i o n e s Incor.
Et i quetas
De sc ri pc io ne s
Inferencias
C o nc lu si on es
14
28
0
2
18
8
20
24
0
5
9
10
15
10
0
0
6
4
295
11
ó
5
1
0
0
■
31
16
0
7
4
5
20
5
0
3
1
1
III
TABLA E-8
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO I
O B J E T O 8:
C O L ON IA
FASE
I
FASE
II
FASE
I
E t i q u e t a s Corr.
E t i q ue ta s Incorr.
Descripciones
Inferenc ias
Conclusiones
V al or ac iones
9
12
1
8
0
3
14
3
0
2
0
1
D e s c r i p c i o n e s Corr.
D e s c r i p c i o n e s Incorr.
Eti quetas
Inf erenc ias
Conclusiones
V a l o r a c iones
13
70
0
31
8
31
14
38
0
22
1
15
In f e re nci as Corr.
I nf er enc ias Incorr.
Eti quetas
Descripciones
Conclusiones
Va lo ra c iones
33
28
0
2
10
16
16
10
0
0
4
ó
Co nc lu s i o n e s Corr.
C o n c l u s i o n e s Incorr.
Et i quetas
Descripciones
Infe r e n c i a s
Valoraciones
10
31
2
0
19
10
5
45
5
ó
11
23
10
13
1
0
9
3
V a l o r a c i o n e s Corr.
V a l o r a c i o n e s Incorr.
Et i quetas
Descripciones
Inferenc ias
Conclusiones
15
35
1
1
13
20
24
22
0
0
8
14
15
15
0
0
5
10
296
TABLA E-9
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GR UP O
I
O BJ ET O 9: SEDA
FASE
I
FASE
II
FASE
E t i q u e t a s Corr.
E t i q u e t a s Incorr.
Descripciones
Inf erenc ias
Conclusiones
Valoraciones
4
16
9
6
0
1
10
7
5
2
0
0
De cr ip ci on e s Corr.
De s c r i p c i o n e s Incorr.
Et i quetas
Inf ere nci as
Co nc l u s i o n e s
Va lo rac iones
36
52
0
35
3
14
31
17
0
8
2
7
Inf erencias Corr.
Infer enc ias Incorr.
Et i quetas
Descripciones
C on c l u s i o n e s
Va lo rac iones
30
25
0
5
5
15
18
ó
0
0
3
3
C on cl us i o n e s Corr.
C on cl us i o n e s Incorr.
E ti qu et as
Descripciones
Infer enc ias
V a l or ac iones
10
30
1
7
15
7
5
36
2
9
16
9
9
14
0
1
6
7
V a l o r a c i o n e s Corr.
V a l or ac io n e s Incor.
Etiquetas
Descripciones
Inf er encias
Conclusiones
17
30
0
2
23
5
20
25
0
4
12
9
12
16
0
0
8
8
297
III
TABLA E-10
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO I
OB J E T O 10:
AGUA SALAD A
FASE
I
FASE
II
FASE
I
E t i q u e t a s Corr.
E t i q u e t a s Incorr.
Descri pciones
In fe re nc ia s
Conclusiones
V a l or ac iones
9
13
4
9
0
0
ó
11
5
D e s c r i p c i o n e s Corr.
D e s c r i p c i o n e s Incorr.
Etiquetas
I n f e re nc ia s
Conclusiones
Valoraciones
22
57
0
15
16
9
23
0
8
4
11
I n fe ren cia s Corr.
In fe r e n c i a s Incorr.
Et i quetas
Descripciones
Conclusiones
Valoraciones
27
21
0
7
5
9
19
9
0
0
7
2
C o n c l u s i o n e s Corr.
C o n c l u s i o n e s Incorr.
Et i quetas
Descripciones
In fe ren cia s
Valoraciones
13
31
0
5
20
6
V a l o r a c i o n e s Corr.
V a l o r a c i o n e s Incorr.
Et i quetas
Descri pciones
In fe ren cia s
Conclusiones
20
26
0
2
10
14
6
0
0
26
298
5
32
0
9
6
17
13
9
0
1
2
ó
18
18
14
0
1
4
9
16
0
2
8
6
TABLA F-l
SUMA DE FRECUENCIAS POR ACIERTOS Y ERRORES
GR UPO
C
OBJETO 1S PO ST AL
FA SE
Co nc l u s i o n e s Corr.
Co n c l u s i o n e s Incorr.
Et i quetas
Descr ipe iones
Inf er encias
Va lo ra c iones
9
43
3
0
39
3
V a l o r a c i o n e s Corr.
Va l o r a c i o n e s Incor.
Eti quetas
Descripciones
Infere nc ia s
Conclusiones
14
45
0
11
24
10
299
I
TABLA F-2
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GR UP O C
OB JET O 2: ALA RM A
FASE
Co nc lu s i o n e s Corr.
Co n c l u s i o n e s Incorr.
E t i qu et as
Descripciones
Inf ere nci as
Valoraciones
3
44
4
6
28
6
Va l o r a c i o n e s Corr.
Va lo ra c i o n e s Incorr.
E t i q ue ta s
Descripciones
In fe re nci as
Conclusiones
18
31
0
6
19
6
I
TABLA F-3
SUMA DE FRECUENCIAS DE ACIERTOS Y ERRORES
GR UPO C
OB JE TO 3:
AG UA
F AS E
C o n c l u s i o n e s Corr.
C o n c l u s i o n e s Incorr.
Etiquetas
Descripciones
Infe re n c i a s
Valoraciones
2
40
5
3
28
4
V a l o r a c i o n e s Corr.
V a l o r a c i o n e s Incorr.
Etiquetas
Descripciones
Inf e r e n c i a s
Conclusiones
18
33
1
4
18
10
30 1
I
TABLA F-4
SUMA DE FRECUENCIAS DE ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO C
OBJETO 4:
CEM EN T E RI O
F A SE
C on cl u s i o n e s Corr.
C o nc lu si on es Incorr.
Et iq u et a s
De s c r i p c i o n e s
Infer en ci as
Valoraciones
6
46
4
8
32
2
V a l o r a c i o n e s Corr.
Va l o r a c i o n e s Incorr.
Etiquetas
De s c r i p c i o n e s
Inf ere nci as
Conclusiones
16
61
O
1
51
9
302
I
i
TA BLA F-3
S UM A DE F R E C U E N C I A S DE A C I ER TO S Y ERR OR ES
G RUP O C
OBJ ETO 5:
QU ES O
FASE I
C on c l u s i o n e s Corr.
C on cl us i o n e s Incorr.
Etiquetas
Descripciones
Inf er en ci as
Valoraciones
2
49
1
5
27
16
V a l o r a c i o n e s Corr.
V a l o r a c i o n e s Incorr.
Et i quetas
Descripciones
Inf er en ci as
Conclusiones
16
35
1
0
19
15
303
TABLA F-6
SUMA DE FRECUENCIAS POR ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO
C
O B J E T O 6: CANCION
FASE
C o n c l u s i o n e s Corr.
C o n c l u s i o n e s Incorr.
Etiqu et as
De sc r i p c i o n e s
Inferencias
Va lo ra c i o n e s
2
39
3
4
41
11
V a l o r a c i o n e s Corr.
V a l o r a c i o n e s Incor.
Etiqu et as
D e s c r i pc io ne s
Inferencias
C o n cl us io ne s
15
39
1
5
23
10
304
I
TABLA F-7
SUMA DE FRECUENCIAS EN ACIERTOS Y ERRORES
GR UP O C
O BJ ET O 7: LIJA
FASE
1
C o n c l u s i o n e s Corr.
Co n c l u s i o n e s Incorr.
Et iquetas
Des cr ip ci on es
Inferencias
Val orac iones
51
1
25
21
4
Va l o r a c i o n e s Corr.
Va l o r a c i o n e s Incorr.
Et i quetas
Des cr ip ci on es
Inferencias
Co nc lu si on es
16
31
1
1
25
4
305
I
TABLA F-8
SUMA DE FRECUENCIAS DE ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO C
O B J E T O 8: COLO NIA
-
FASE
Co n c l u s i o n e s Corr.
Co n c l u s i o n e s Incorr.
E ti que tas
D e s c r ip c i o n e s
Inf er encias
Valoraciones
1
57
4
3
34
16
V a l o r a c i o n e s Corr.
V a l o r a c i o n e s Incorr.
Et i quetas
Descripciones
Inferencias
Conclusiones
17
36
1
1
27
7
306
I
TABLA F-9
SUMA DE FRECUENCIAS DE ACIERTOS Y ERRORES
GRUPO C
O B J E T O 9:
SEDA
FASE
C o n c l u s i o n e s Corr.
C o n c l u s i o n e s Incorr.
Etiquetas
Descripciones
In fe r e n c i a s
Valoraciones
4
51
2
15
28
V a l o r a c i o n e s Corr.
V a l o r a c i o n e s Incorr.
Etiquetas
Descripciones
I n f e r en ci as
Conclusiones
13
31
0
6
19
6
6
307
I
TABLA F-10
SUMA DE FRECUENCIAS DE ACIERTOS Y ERRORES
GR UPO C
OBJETO 10:
AGUA SALADA
FASE
C o n c l u s i o n e s Corr.
C o n c l u s i o n e s Incorr.
Etiquetas
Descripciones
Infer en ci as
Valoraciones
1
46
O
4
36
6
Va l o r a c i o n e s Corr.
V a l o r a c i o n e s Incorr.
Et i q u e t a s
Descripciones
Infere nc ia s
Conclusiones
11
26
0
2
20
4
308
I
TABLA N o . 36
G R U P O A:
MEDIAS Y DESVIACIONES
TIPICAS
DE A C I E R T O S Y E R R O R E S
ORDENES
Etiquetas Corr.
Etiquetas Incorr.
Descr ipe iones
Inf erenc ias
Conclusiones
Valorac iones
ARITMETICAS
FASE I
FASE II
x
i"
X
5.4
15.6
3
9.6
.6
2.4
8.31
7.57
2
2.96
1.34
2. 19
I
FASE III
~
11.8
6
3
2.2
.2
.6
2.77
3. 16
4.21
1.30
.44
.89
34.2 24.03
26.2 6.49
.70
1
15.4 5.31
2.2 2.48
7.6 3.57
Descripciones Corr.
Descripciones Inco.
Et iquetas
Inferencias
Conclusiones
Valoraci ones
24.2 12.79
124.4 13.61
.4
.54
94.6 11.52
9.8 5.93
19.4 8.56
Inferencias Corr.
Inferencias Incorr.
Et iquetas
Descr ipe iones
Conclusiones
Valorac iones
41.8 14.77
13.4 44.33
0
0
1.2 1.09
5.6 2.07
6.6 2.07
26.6
10.8
.4
.6
4.8
5
6.06
2.38
.54
.89
3.49
2.91
Conclusiones Corr.
Conclusiones Incorr.
Et iquetas
Descr ipe iones
Inferenc ias
Valorac iones
10.2 5.01 4.8 3.56
39.6 10. 76 54.2 9. 78
.44
.44
.2
.2
4.89
2.2 2.23 8
10.22
28.2 5.63 33
3.24 13
3.53
9
11.2
17
1
.8
8
7.2
2.28
3.80
1
.44
2.44
1.09
Valoraciones Corr.
Valoraciones Incorr.
Et iquetas
Descr ipe iones
Inferenc ias
Conclusiones
18
38.6
0
.6
30.8
7.2
6.65
4.58
0
1.94
3.20
3.11
17.8
11.2
0
.8
4.8
5.6
3.27
3.42
0
1.09
2.68
1.94
3 09
7.58 17.6
6. 14 33
0
0
1.34 2.4
5.21 21.4
3.27 9.2
TABLA N o . 37
G R U P O D: M E D I A S A R I T M E T I C A S Y D E S V I A C I O N E S T I P I C A S
DE A C I E R T O S Y E R R O R E S
ORDENES
FASE I
X
S
FASE II
FASE III
X
X
S
S
Etiquetas Corr.
Etiquetas Incorr.
Descr ipe iones
I nferenc ias
Conclusiones
Valoraciones
6.4
15.8
5.4
7.8
0
2.6
Descripciones Corr.
Descripciones Inco.
Et iquetas
Inferencias
Conclus iones
Valorac iones
31.8 16.36
67.6 23.22
.8
.83
40.6 22.83
13.8 4.86
12.4 6.30
43.2 23.74
13.4 6.02
.6
.89
8.6 6. 18
2.6 2.07
1.6 1.8
Inferencias Corr.
Inferencias Incorr.
Et iquetas
Descripciones
Conclusiones
Valorac iones
27.4 2.07
10.46
20
.54
.6
4.6 5.94
11.8 2. 16
2.34
3
29.4
6
1
1.8
2.4
.8
6.58
1.22
.70
1.30
.54
.83
Conclusiones Corr.
Conclusiones Incorr.
Et iquetas
Descr ipe iones
Inferenc ias
Valorac iones
17.2
25
1
3
16.2
4.8
5.43
3.67
1.22
1.22
6.87
3.83
15.4
40.8
1.2
10.2
22.2
7.2
4.56
4.02
.83
5.93
3.27
6.79
15.2
13.2
1.2
1.4
7.4
3.2
6.30
5.63
1.09
1.32
4.97
1.64
Valoraciones Corr.
Valoraciones Incorr.
Et iquetas
Descripciones
Inferenc ias
Conclusiones
15.6
35.6
0
1.8
19.6
14.2
9.43
3.01
0
2.48
3.20
7.06
21.2
30
0
2.8
15.6
11.6
5.43
4.30
0
2.58
5.27
2.07
18
15.7
0
.4
7.2
7.6
5.83
8.37
0
.54
4.91
5.27
3 1 0
4.33
7.04
7.70
3.49
0
3.71
9
12.4
5.8
4.4
.2
2
4.84
5.50
3.70
4.43
.44
3.08
T A B L A N d .38
FASE II
X
S
TIPICAS
FASE III
i
FASE I
Wi
l
ORDENES
x|
G R U P O I: M E D I A S A R I T M E T I C A S Y D E S V I A C I O N E S
DE A C I E R T O S Y E R R O R E S
X
S
Etiquetas Corr.
Etiquetas Incorr.
Descr ipe iones
Inferenc ias
Conclusiones
Valoraciones
6.4
12.6
3.8
7.4
.2
1.2
Descripciones Corr.
Descripciones Inco.
Et iquetas
Inferenc ias
Conc1usi ones
Valor ac iones
34.2 20.76
59.5 10.76
.6 1.34
34
12. 19
8.3 4*32
16. 6 6.89
31.9 18.09
21.9 8.56
.2
.42
10.9 7.52
1.8 1.39
6.09
9
Inferencias Corr.
Inferencias Incorr.
Et iquetas
Descr ipe iones
Conc1usiones
Valor ac iones
37.7
22.2
.2
4.2
6.6
11.2
9.53
5.08
.42
2.25
4.005
3. 15
19.9
9.9
0
.5
4.8
4.6
4.22
4.62
0
.97
3.39
3.33
Conclusiones Corr.
Conclusiones Incorr.
Et iquetas
Descr ipe iones
Inferenc ias
Valor ac iones
13.2
35.4
.6
3.4
23.4
8
3.64 7.6
7.54 42.2
.84 2.5
2.45 9.5
9.52 16.9
3.23 13.3
4.005 13
8.80 10. 1
2.27
.6
4.47
.5
9.64
4.8
6.41
4.2
3.91
2.76
.96
.70
2.63
2. 14
Valoraciones Corr.
Valoraciones Incorr.
Et iquetas
Descr ipe iones
Inferencias
Conclusiones
18.9
33.8
.2
2.2
22.5
8.9
6. 13
9.89
.42
1.93
7.80
5.36
2.54
5.83
1.96
2.07
5.98
3.41
15.9
14.4
0
.4
5.7
8.3
2.80
3.33
0
.69
2. 16
2.58
2.83
3.71
3.35
3. 37
.42
1.68
311
10.9
6.4
3.5
2.2
0
.7
20.6
25.9
.3
2. 1
12.6
10.9
4. 12
4.29
2.46
2.47
0
1.33
TABLA No.39
GRUPO C: MEDIAS ARITMETICAS Y DESVIACIONES
DE ACIERTOS Y ERRORES
F AS E
ORD ENE S
X
TIPICAS
II
S
Con clu si on es Correctas
C on cl usi one s Incorrectas
Et iquetas
Desc rip cio nes
Inf erencias
V al ora cio ne s
3.1
48. 6
2.7
7.3
31.4
7.4
2.60
5.88
1.63
7.39
6 . 14
5.14
Val ora ci on es Correctas
Val ora ci on es Incorrectas
Et iquetas
Descrip cio nes
Inferencias
Con clu sio nes
15.4
36. 8
.5
3.7
2 4.5
8.1
2.22
9.9 6
.52
3.40
9.80
3.38
312
TABLA No.40:
CHICUADRADOS ENTRE OBJETOS
AGRADABLES
(Postal) Y DESAGRADABLES (Cementerio).
CHI.
ORD EN ES
Et i quetas
p = .05
7.03
1
sig.
.11
1
no sig.
Infer enc ia s
7.98
1
sig.
Co nc l us io n e s
1.61
1
no sig.
V a l o ra ci o ne s
. 18
1
no sig.
Con clu si on e s
3.51
1
no sig.
Valorac iones
1.13
1
no sig.
.56
1
no sig.
De sc ri pc io ne s
1.47
1
no sig.
Inf erencias
1.21
1
no sig.
Co nc lu si on es
2.87
1
no sig.
V al or ac i o n e s
11.02
1
sig.
D e s c r i p c i o ne s
1. FASE
g. 1.
2. FASE
Et iq ue ta s
3. F AS E
313
TABLA
No.41: CHICUADRADOS ENTRE OBJETOS
AGRADABLES
(Canción) V DESAGRADABLES (ALarma).
OR DE NES
CHI.
g. 1.
E ti que tas
.02
1
no sig.
27.97
1
sig.
Descr i pciones
1. FASE
2.
Inferencias
no sig.
1.53
C on cl us i o n e s
13.50
1
sig.
Va l o r a c i o n e s
7.36
1
sig.
C o n c lu s io ne s
2 2 .46
1
sig.
Valorac iones
.87
1
no sig.
Eti qu et as
.48
1
no sig.
24.01
1
sig.
Inferenc ias
2.57
1
no sig.
Co ncl us io ne s
3.08
1
no sig.
V al o r a c i o n e s
3.20
1
no sig.
FASE
Descripc iones
3.
p=. 05
FASE
314
TABLA No.42: CHICUADRADÜS ENTRE OBJETOS
AGRADABLES
(Colonia) Y DESAGRADABLES (Queso).
ORDENES
1. FASE
CHI •
g. 1.
p=. 05
Etiquetas
3.90
De sc ripciones
7.73
sig.
Inferencias
1.99
no sig.
Conclus io nes
8.35
1
sig.
Valoraciones
.11
1
no sig.
Conclus io nes
8.87
1
sig.
Val or aciones
2.84
1
no sig.
21.58
1
sig.
3.42
1
no sig.
.97
1
no sig.
Conclusiones
2.88
1
no sig.
Va lo raciones
.00
1
no sig.
1
sig.
2. FASE
Etiquetas
Des cr ipciones
3. F AS E
Inferencias
315
1. FASE
o
Ul
ii
AGRADABLES
m
CHICUADRADOS ENTRE OBJETOS
(Seda) Y DESAGRADABLES (Lija).
■o
TABLA No.43:
ORDE NES
CHI.
g. 1.
Et iq ue tas
.04
1
no sig.
Desc ri p ci on e s
9.47
1
sig.
Inf erenc ias
4.72
1
sig.
Co n c l u s io ne s
. 13
1
no sig.
Val orac iones
.10
1
no sig.
C o n cl us io n es
1.13
1
no sig.
V al or ac i o ne s
4.78
1
sig.
Et i quetas
2.95
1
no sig.
D e s c r i pc io n es
3.28
1
no sig.
.84
1
no sig.
C on cl u si on e s
2.79
1
no sig.
Va l o r a c i o n e s
2.47
1
no sig.
2. FASE
3. F AS E
Infer en ci as
316
TABLA No.44: CHICUADRADOS ENTRE OBJETOS
AGRADABLES
(Agua) V DESAGRADABLES (Agua Salada).
CHI.
g. 1.
E ti qu e t a s
.39
1
no sig.
12.59
1
sig.
Inferencias
2.19
1
no sig.
C o n cl us i o ne s
4.95
1
sig.
Valorac iones
2.17
1
no sig.
C o n c lu si o ne s
6.94
1
sig.
Va lo r ac i o n e s
3.05
1
no sig.
Eti quetas
1.84
1
no sig.
Des cr ip ci on es
1.68
1
no sig.
Inf erencias
1.84
1
no sig.
Con clu si on es
2.16
1
no sig.
Va lo ra c i o n e s
.71
1
no sig.
De sc r i p c i on es
1. FASE
,
p = .05
ORDENES
2. F AS E
3. FA SE
317
TABLA No.45:
F ASE S
CHICUADRADOS ENTRE
(Alarma).
OR DE NE S
CHI.
DEL
9*1.
GRUPO
p=. 05
1.04
1
no sig.
28.81
1
sig.
I nf er en ci as
7.79
1
sig.
Co n c l u s i o n e s
8.37
1
sig.
Val orac iones
3.55
1
no sig.
Conclusiones
10.81
2
sig.
Valoraciones
3.70
2
no sig.
Etiquetas
Descr ipe iones
1-3
FASES
1-2-3
318
D
TABLA No.46: CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE DEL
(Alarma) Y GRUPO*C (Alarma).
GRUPO
GRUPOS
p = .05
OR DE NE S
CHI.
g. 1.
Co ncl us io n es
11.17
1
sig.
Valor ac iones
.13
1
no sig.
(C - D)
319
D
TABLA No.47:
FASES
CHICUADRADOS ENTRE FASES
(Cementerio).
GRUPO
p = .05
ORD EN ES
CHI.
g. 1.
Eti q u e t a s
.01
1
no sig.
76.47
1
sig.
5.35
1
sig.
Co nc lu s i o n es
.63
1
no sig.
Va lorac iones
11.48
1
sig.
Co n c l u s i on e s
8.10
2
sig.
Va l o r a c i o ne s
17.03
2
sig.
De sc r i p c i o n e s
1-3
DEL
In fe rencias
1-2-3
320
D
G RU PO S
CHI.
ORD ENE S
g. 1.
■o
ii
•
o
en
TABLA No.48: CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE DEL GRUPO
(Cementerio) Y GRUPO C (Cementerio).
Co n c l us io n e s
3.32
1
no sig.
Val ora ci on es
2.77
1
no sig.
(C - D)
321
D
TABLA No.49:
FA SES
1-3
CHICUADRADOS ENTRE
(Queso)
FASES
DEL
GRUPO
p=. 05
ORD EN ES
CHI.
g. 1.
Eti quetas
.00
1
no sig.
Descripciones
7.13
1
sig.
In fe re nc ia s
5.79
1
sig.
Co n c l u s io ne s
2.14
1
no sig.
V al o r a c i o n e s
8.24
1
sig.
Co nc lu s io ne s
6.70
2
sig.
Va lo r ac io n e s
8.26
2
sig.
1-2-3
. 322
D
TABLA No.50: CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE DEL
(Queso) Y GRUPO C (Queso).
GRUPO
GR UP OS
p=. 05
OR DEN ES
CHI.
g. 1.
Co n cl us i o n e s
14.08
1
sig.
V a lo ra ci on e s
4.57
1
sig.
(C - D)
323
D
TABLA No.51:
F ASE S
CHICUADRADOS ENTRE
(Lija).
ORDE NE S
g. 1.
GRUPO
p=. 05
5.61
1
sig.
24.38
1
sig.
Infe re nci as
1
sig.
C o n cl u si o n es
2.12
1
no sig.
Va lo ra c i o n e s
13.40
1
sig.
C o nc lu si on es
3.82
2
no sig.
Valorac iones
13.56
2
sig.
D es cr i p ci o n es
1-3
DEL
O
•
00
Eti qu e t a s
CHI.
FASES
1-2-3
324
D
TABLA No.52!CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE
(Lija) Y GRUPO C (Lija) .
GRU P O S
ORDENES
CHI.
DEL
g. 1.
GRUPO
p=. 05
Conclusiones
5.81
1
sig.
Valoraciones
.27
1
no sig.
(C - D)
325
D
TABLA No.53: CHICUADRADOS ENTRE FASES DEL GRUPO D (Agua
Salada).
FA SES
ORDE NES
g. 1.
p = .05
1.10
1
no sig.
14.66
1
sig.
Inferencias
3.73
1
no sig.
C o n c lu si on es
2.71
1
no sig.
Va lo ra c io ne s
6.14
1
sig.
Con cl u s i o n es
11.08
2
sig.
Va l or ac io ne s
6.6?
2
sig.
Et i quetas
De sc ri pc io ne s
1-3
CHI.
1-2-3
326
TABLA No-54: CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE DEL GRUPO
(Agua Salada) Y GRUPO C (Agua Salada).
G RU P O S
OR DE NE S
CHI.
g. 1.
p = .05
Conclusiones
13.90
1
sig.
Valorac iones
2.88
1
no sig.
(C - D)
327
D
TABLA No.55:
FASES
CHICUADRADOS ENTRE
(Postal).
OR DE N E S
Eti quetas
DEL
g.l.
GRUPO
p=. 05
2.52
1
no sig.
65.87
1
sig.
2.00
1
no sig.
C o nc lu si on e s
.02
1
no sig.
V al o r a c i o n e s
16.07
1
sig.
C o n cl us io n es
8.10
2
sig.
Valorac iones
16.36
2
sig.
D e s c r i p ci on e s
1-3
CHI.
FASES
In fer en cia s
1-2-3
328
A
TABLA No.56: CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE DEL
(Postal) Y GRUPO C (Postal).
10
°m 1
ii i
a
GRU PO S
GRUPO
OR DENES
CHI.
g. 1.
Co nc lu s io ne s
.43
1
no sig.
V a l o ra ci on es
5.00
1
sig.
C-A
329
A
TABLA No.57:
FA SES
CHICUADRADOS ENTRE
(Agua).
ORDENES
CHI.
DEL
9.1.
GRUPO
p=. 05
6.B4
1
sig.
37.31
1
sig.
.60
1
no sig.
Conclusiones
4.6?
1
sig.
Valoraciones
7.67
1
sig.
Conclusiones
16.54
2
sig.
Valoraciones
9.12
2
sig.
Etiquetas
De sc ripciones
1-3
FASES
Inferencias
1-2-3
330
A
GR UPO S
DEL
GRUPO
■o
ii
e
o
m
TABLA No.58: CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE
(Agua) Y GRUPO C (Agua).
ORDENES
CHI.
g. 1.
Conclusiones
.80
1
no sig.
Valoraciones
.25
1
no sig.
A-C
331
A
TABLA N o . 39:
FA SES
CH I C U A D R A D O S
ENTRE
(C anción).
ORD ENE S
DEL
g. 1.
GRUPO
p = .05
2.12
1
no sig.
20.10
1
sig.
.01
1
no sig.
C o nc lu si o ne s
18.51
1
sig.
Valorac iones
2.40
1
no sig.
C o nc lu si on es
39.19
2
sig.
Va lo ra ci on e s
4.44
2
no sig.
Eti qu e t a s
D e s c ri pc io ne s
1-3
CHI.
FA S E S
In-f erenc ias
1-2-3
332
A
TABLA No.60! CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE DEL
(Canción) Y GRUPO C (Canción).
GRUPO
GRUPOS
p=. 05
OR DE NE S
CHI.
g. 1.
Co nc lu s i o ne s
1.91
1
no sig.
Valorac iones
2.54
1
no sig.
A-C
333
A
TABLA No.61:
FASES
CHICUADRADOS ENTRE
(Colonia).
ORDE NES
DEL
g.l.
GRUPO
p =.05
9.93
1
sig.
10.20
1
sig.
.05
1
no sig.
C o n cl us i o ne s
4.76
1
sig.
V al o r ac i o n e s
9.16
1
sig.
C o n cl us i o ne s
11.11
2
sig.
V a l or ac i o ne s
9.85
2
sig.
Et iquetas
D e s c ri pc i on es
1-3
CHI.
FASES
Infer en cia s
1-2-3
334
A
TABLA No.62: CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE DEL
(Colonia) Y GRUPO C (Colonia).
GRUPO
GRU PO S
p=.05
ORD ENES
CHI.
g.l.
C o n c l us io n es
2.S3
1
no sig
Val or ac i o ne s
.17
1
no sig.
A-C
335
A
TABLA No.63:
FA SE S
1-3
CHICUADRADOS ENTRE
(Seda).
ORDE NE S
CHI.
FASES
DEL
g. 1.
GRUPO
p = .05
Etiqu et as
14.50
1
sig.
D e s c r i pc io nes
29.95
1
sig.
Inferencias
20.23
1
sig.
Conc lu si one s
.40
1
no sig.
Valo ra c i o ne s
5.27
1
sig.
Co n c lu sio ne s
10.50
2
sig.
V al or ac ion es
9.71
2
sig.
1-2-3
336
A
o
Ul
GRUPO
ORDENES
CHI.
S- 1
Co n c lu sio ne s
.06
1
no sig.
1
no sig.
•
GRUPOS
DEL
ii
TABLA No.64: CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE
(Seda) Y GRUPO C (Seda).
A-C
>0
n.
•h
Valor ac ion es
I
1
1
1
i
337
A
TABLA No.65:
FA SES
CHICUADRADOS ENTRE FASES
(Postal).
OR DE NE S
CHI.
g. 1.
GRUPO
p = .05
8.93
1
sig.
11.29
1
sig.
2.28
1
no sig.
Co n c l u s i o n e s
11.65
1
sig.
Valoraciones
7.98
1
sig.
Conclusiones
16.49
2
sig.
Valoraciones
8.86
2
sig.
Et iq u e t as
Descripciones
1-3
DEL
Infer en ci as
1-2-3
338
I
TABLA No.66: CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE DEL
(Postal) Y GRUPO C (Postal).
GRUPO
GRU PO S
*□
n
•
o
en
ORDE NE S
CHI.
g. 1.
C o n c lu s i on es
.18
1
no sig.
Valorac iones
2.98
1
no sig.
I-C
339
I
TABLA No.67:
FASES
CHICUADRADOS ENTRE
(Alarma).
DEL
GRUPO
ORDENES
CHI.
g. 1.
Etiquetas
.28
1
no sig.
19.87
1
sig.
.02
1
no sig.
Conclusiones
5.55
1
sig.
Val or ac io ne s
10.00
1
sig.
Conclusiones
8.84
2
sig.
Valoraciones
10.57
2
sig.
Descrip ci on es
1-3
FASES
Inferencias
p=. 05
1-2-3
340
I
TABLA No.68: CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE DEL
(Alarma) Y GRUPO C (Alarma).
GR UP OS
OR DE NES
CHI.
g. 1.
GRUPO
p=. 05
Con cl u si on e s
7.72
1
sig.
Valorac iones
.01
1
no sig.
I-C
341
I
TABLA No.69:
FA SES
CHICUADRADOS ENTRE
(Agua).
ORD EN ES
Eti quetas
D e s c r i p c i on es
1-3
Infer en ci as
CHI.
FASES
DEL
g. 1.
GRUPO
p = .05
4.50
1
sig.
19.89
1
sig.
.05
1
no sig.
Co n c l u s i o n e s
4.35
sig.
Valoraciones
18.99
1
sig.
Co n c l u s i o n e s
13.59
2
sig.
Valoraciones
.97
2
no sig.
1-2-3
342
I
TABLA No.70: CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE
(Agua) Y GRUPO C (Agua).
G RU PO S
DEL
GRUPO
OR DENES
CHI.
g.l.
p=.05
Co n c l u s io n e s
4.54
1
sig.
V a l or ac io nes
.53
1
no sig.
I-C
343
I
TABLA
FA SES
1-3
No.71:
CHICUADRADO ENTRE
(Cementer io).
CHI.
ORDENES
FASES
DEL
9. 1.
1
GRUPO
p=. 05
sig.
Et iq ue ta s
3.94
Descr ipc iones
6.32
Inferencias
1.35
1
no
C o n cl us io ne s
23.67
1
sig.
Valoraciones
1.06
1
no sig.
Con cl u si on e s
37.14
2
sig.
Valorac iones
3.58
2
no sig.
sig.
sig.
1-2-3
344
I
TABLA N o . 72! CHICUADRADOS ENTRE
2
FASE
DEL
(Cementerio) Y GRUPO C (Cementerio).
GRUPOS
GR UPO
ORDENES
CHI.
g. 1.
Conclusiones
.17
1
no sig.
Valoraciones
1.10
1
no sig.
p = .05
I-C*
345
I
TABLA No.73:
FA SES
CHICUADRADOS ENTRE
(Queso).
DEL
GRUPO
p = .05
ORD EN ES
CHI.
9-1*
Et iquetas
.17
1
no sig.
5.94
1
sig.
Inferencias
.51
1
no sig.
Conclu sio ne s
.88
1
no sig.
V a l or ac io ne s
.49
1
no sig.
Co nc lu si on es
16.45
2
sig.
Va lo ra ci on es
.58
2
no sig.
Descri pc io ne s
1-3
FASES
1-2-3
346
I
TABLA No.74: CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE DEL
(Queso) Y GRUPO C (Queso).
CHI.
9-1.
Con clu si one s
.85
1
no sig.
Valorac io nes
5.75
1
sig.
1
1
*“*
i
o
1
p = .05
ORDE NES
1
GR UPO S
GRUPO
34 7
I
CHI.
Etiquetas
6.88
De sc ri pc io ne s
3.71
Inferencias
FASES
DEL
g. 1.
GRUPO
p=. 05
sig.
1
no sig.
no sig.
00
1-3
ORDENES
1
Con clu si o ne s
8.02
1
sig.
Va lo rac ion es
3.63
1
no sig.
Co ncl us io ne s
18.90
2
sig.
Va lo rac ion es
4.90
2
no sig.
.
FA S E S
CHICUADRADOS ENTRE
(Canción).
*-*■
TABLA No.75:
1-2-3
348
I
CHI.
ORDE NE S
C o n cl u si on e s
1.03
g. 1.
m
GRUPO S
■0
1
1
•
0
TABLA No.76: CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE DEL GRUPO
(Canción) Y GRUPO (Canción).
1
no sig.
1
sig.
349
0
i
■
1
.
Valorac iones
Jk
I-C
I
TABLA No.77!
FASES
1 -3
CHICUADRADOS ENTRE
(Lija) .
OR DENES
CHI.
FASES
DEL
g. 1.
GRUPO
p = .05
Etiq ue tas
7.02
1
sig.
D e s cr ip cio ne s
8.75
1
sig.
Inferencias
2.12
1
no sig.
Co nc lu si on es
5.03
1
sig.
V a l o ra ci on es
4.50
1
sig.
C o n c lu si on es
6.58
2
sig.
Va lo rac io ne s
4.56
2
no sig.
1-2-3
350
I
TABLA No.78: CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE
(Lija) Y GRUPO C (Lija).
GRUPOS
DEL
GRUPO
ORDENES
CHI.
g. 1.
Con clusiones
6.33
1
sig.
Va lor aciones
1.24
1
no sig.
p = .05
I-C
351
I
TABLA No.79:
Etiq u e ta s
1-3
CHI.
DEL
g. 1.
14.24
GRUPO
10
ORD ENES
FASES
o
•
ii
a
FASES
CHICUADRADOS ENTRE
(Seda).
sig.
D e s c r i p c io n e s
6.97
1
sig.
Inf erencias
2.90
1
no sig.
Con cl u s i o ne s
1.41
1
no sig.
Va l o r a c i o n e s
.32
1
no sig.
C o n c lu s i on es
6.20
2
sig.
Valorac iones
.71
2
no sig.
1-2-3
352
I
TABLA N d .80: CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE
(Seda) Y GRUPO C (Seda).
GR UPO S
DEL
g. 1.
GRUPO
p = .05
ORDENES
CHI.
Conclusiones
.68
i
no sig.
Valoraciones
2.10
1
no sig.
I-C
353
I
TABLA No.81:
FASES
1-3
CHICUADRADOS ENTRE
(Colonia).
ORD ENES
CHI.
FASES
DEL
9-1-
GRUPO
p=. 05
Et iq u e t a s
6.12
1
sig.
Descripc iones
1.67
1
no sig.
.27
1
no sig.
Co nc lu s i on es
2.59
1
no sig.
V al or ac i o n e s
3.22
1
no sig.
Co nc lu si on es
10.55
2
sig.
V a lo ra ci on es
5.63
2
no sig.
Inferencias
1-2-3
354
I
TABLA No.82: CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE DEL
(Colonia) Y GRUPO C (Colonia).
GRUPOS
OR DE NE S
CHI.
g. 1.
GRUPO
p=. 05
Co nc lu si on es
3.50
1
no sig.
Val or ac ion es
4 .10
1
sig.
I-C
355
I
1-3
g. 1.
ORD EN ES
CHI.
Eti quetas
.23
1
no sig.
Des cripc iones
.00
1
no sig.
•
TI
II
F AS ES
O
Ul
TABLA No.83: CHICUADRADOS ENTRE FASES DEL GRUPO I (Agua
Salada).
Inferencias
1.02
1
no sig.
Con cl us ion es
5.44
1
sig.
V a l o r a c io ne s
1.28
1
no sig.
Co nc l u s i o n e s
13 . 6 6
2
sig.
Valorac iones
1.40
2
no sig.
1-2-3
356
CHI.
g. 1.
o
Ul
ORD EN ES
ii
GR U P O S
•
TABLA No.84: CHICUADRADOS ENTRE 2 FASE DEL GRUPO
(Agua Salada) Y GRUPO C (Agua Salada).
Co n c l us io n e s
4.10
1
sig.
V a l or aci on es
7.31
1
sig.
I-C
357
I
TABLA
FASES
No.85: CHICUADRADOS ENTRE FASES Y
(Postal) DE LOS GRUPOS A, I, Y C .
ORDENES
CHI.
g.l.
Et iquetas
3.24
1
no sig.
24.15
1
sig.
Inferencias
7.30
1
sig.
Conclusiones
1.15
1
no sig.
Valorac iones
.24
1
no sig.
Conclusiones
1.43
2
no sig.
Valorac iones
5.38
2
no sig.
Et iquetas
1.43
1
no sig.
.35
1
no sig.
Inferenc ias
4.79
1
sig.
Conclusiones
4.52
1
sig.
Valorac iones
1.55
1
no sig.
Descr ipe iones
1
OBJETOS
p~.05
i
2
Descr ipe iones
3
3 58
T A B L A N o . 86:
FASES
1
CHICUADRADOS ENTRE FASES Y OBJETOS
D E L O S G R U P O S A, I, Y C.
ORDENES
CHI.
g. 1.
(Agua)
P=- 05
Et iquetas
2.66
1
no sig.
Descr ipe iones
1.28
1
no sig.
Inferencias
3.28
1
no sig.
Conclusiones
1.25
1
no sig.
Valorac iones
.77
1
no sig.
Conc1us iones
5. 14
2
no sig.
Valorac iones
1.52
2
no sig.
.91
1
no sig.
1.32
1
no sig.
.22
1
no sig.
Conclusiones
1.08
1
no sig.
Valorac iones
.99
1
no sig.
2
Et iquetas
Descr ipe iones
3
Inferenc ias
359
TABLA No.87: CHICUADRADOS ENTRE
(Canción) DE LOS GRUPOS A, I, Y C.
FASES
Y
OBJETOS
ORDENES
CHI.
g. 1.
Et iquetas
.07
1
no sig.
10.51
1
no sig.
.65
1
no sig.
Descri pe iones
1
FASES
Inferencias
P=.
05
Conclusiones
5.85
Valor ac iones
.05
1
no sig.
Conclusi ones
4.63
2
no sig.
Valoraci ones
4.71
2
no sig.
Et iquetas
2.27
1
no sig.
Descr ipciones
.03
1
no sig.
Inferencias
.27
1
no sig.
Conclusiones
.35
1
no sig.
Valorac iones
.32
1
no sig.
sig.
2
3
360
T A B L A N o . 88:
FASES
1
CHICUADRADOS ENTRE FASES Y OBJETOS
D E L O S G R U P O S A, I, Y C.
ORDENES
CHI.
g.l.
(Seda)
p=.05
Et iquetas
8.74
1
sig.
Descripciones
1.20
1
no sig.
In-fer ene ias
7.70
1
sig.
Conclusi ones
.15
1
no sig.
Valorac iones
.30
1
no sig.
Conclusi ones
3.48
2
no sig.
Valoraciones
11.66
2
sig.
.80
1
no sig.
17. 19
1
sig.
Inferenc ias
.60
1
no sig.
Conclusiones
.28
1
no sig.
Valorac iones
.00
1
no sig.
2
Et iquetas
Descr ipe iones
3
36
1
TABLA
FASES
1
No.89: CHICUADRADOS ENTRE FASES Y
(Colonia) DE LOS GRUPOS A, I, Y C.
ORDENES
CHI.
g.l.
OBJETOS
p=. 05
Et iquetas
1.40
1
no sig.
Descr ipe iones
9.00
1
sig.
Inferencias
3.72
1
no sig.
Conclusiones
1.06
1
no sig.
Valorac iones
.00
1
no sig.
Conclusiones
3.49
2
no sig.
Valorac iones
3.49
2
no sig.
Et iquetas
.18
1
no sig.
Descr ipc iones
.45
1
no sig.
1.14
1
no sig.
Conclusiones
.16
1
no sig.
Valoraciones
1.71
1
no sig.
2
3
Inferencias
362
TABLA
FASES
No. 90: CHICUADRADOS ENTRE FASES V
(Alarma) DE LOS GRUPOS D, I, Y C.
ORDENES
CHI.
g .1.
Etiquetas
.24
1
no sig.
2.26
1
no sig.
Infer ene ias
.79
1
no sig.
Conclusiones
.01
1
no sig.
Valorac iones
.67
1
no sig.
Conclusiones
11.25
2
sig.
Valoraciones
.22
2
no sig.
Et iquetas
.02
1
no sig.
Descr ipc iones
4.73
1
sig.
Inferencias
2.83
1
no sig.
Conclusiones
.39
1
no sig.
Valoraciones
.22
1
no sig.
Descr ipe iones
1
OBJETOS
p=. 05
2
3
363
TABLA
FASES
No.91: CHICUADRADOS ENTRE FASES Y
(Cementerio) DE LOS GRUPOS D, I, Y C.
ORDENES
CHI.
g. 1.
Et iquetas
.11
1
no sig.
29.62
1
sig.
.71
1
no sig.
Conclusiones
4.02
1
sig.
Valorac iones
2.50
1
no sig.
Conclusiones
4.01
2
no sig.
Valorac iones
3.07
2
no sig.
11.42
1
sig.
1.71
1
no sig.
.11
1
no sig.
Conclusiones
5.53
1
sig.
Valorac iones
5.20
1
sig.
Descr ipe iones
1
OBJETOS
Inferene ias
p=. 05
2
Et iquetas
Descr ipciones
3
Inferencias
3 64
T A B L A N o . 92:
FASES
CHICUADRADOS ENTRE FASES Y OBJETOS
D E L O S G R U P O S D, I, Y C.
ORDENES
g.l.
p=.05
1.47
1
no sig.
Descripciones
.55
1
no sig.
In-ferenc ias
.24
1
no sig.
Conclusiones
.24
1
no sig.
Valoraci ones
4.40
1
sig.
Conclusiones
19.26
2
sig.
Valorac iones
6.83
2
sig.
Et iquetas
1.69
1
no sig.
.01
1
no sig.
3.68
1
no sig.
Conclusiones
.49
1
no sig.
Valorac iones
2.58
1
no sig.
Et iquetas
1
CHI.
(Queso)
2
Descri pe iones
3
In-ferenc ias
365
T A B L A N o . 93:
FASES
CHICUADRADOS ENTRE FASES Y OBJETOS
D E L O S G R U P O S D, I, Y C.
ORDENES
Et iquetas
g. 1.
p=. 05
1.01
1
no sig.
.22
1
no sig.
Inferenc ias
2.02
1
no sig.
Conclusiones
1.89
1
no sig.
Valor ac iones
.34
1
no sig.
Conclusiones
6.80
2
sig.
Valorac iones
1.25
2
no sig.
Et iquetas
2.30
1
no sig.
Descr ipe iones
3.30
1
no sig.
.02
1
no sig.
Conclusiones
6.47
1
sig.
Valoraciones
.62
1
no sig.
Descr ipe iones
1
CHI.
(Lija)
2
3
Inferencias
3 66
T A B L A N o . 94:
CHICUADRADOS ENTRE FASES Y OBJETOS
S a l a d a ) D E L O S G R U P O S D, I, Y C.
FASES
ORDENES
9-1.
p=.05
1.Ó0
1
no sig.
Descr ipe iones
.14
1
no sig.
In-ferenc ias
.02
1
no sig.
Conclusiones
3.32
1
no sig.
Valorac iones
.00
1
no sig.
Conclusiones
14.77
2
sig.
Valoraciones
4.48
2
no sig.
Et iquetas
2.94
1
no sig.
Descripc iones
9.81
1
sig.
In-ferenc ias
.57
1
no sig.
Conclusiones
.53
1
no sig.
Valorac iones
1.70
1
no sig.
Et iquetas
1
CHI.
(Agua
2
3
367
T A B L A N o . 95
II
(B) , A C I E R T O S
TJ
•II
O
Ul
A N A L I S I S DE V A R I A N Z A E N T R E F A S E S 1,11,
Y E R R O R E S (C), Y G R U P O S A , D , I ( D ) .
SC
g. i
MC
B
69989.49
2
34994.74
120.29
sig.
C
7700.08
1
7700.08
26.55
sig.
BC
25312.28
2
12656.14
43.65
sig.
D
39555.47
2
19777.73
68.21
sig.
BD
9983.64
4
2495.91
8.60
sig.
CD
1692.33
2
846.16
2.91
no sig.
BCD
1159.79
4
289.94
1.22
63232.78
288
237.09
223675.86
305~
INTRA
368
F
T A B L A N o . 96
ANALISIS DE VARIANZA
ENTRE
O R D E N E S (C), Y G R U P O S A , D , I
ACIERTOS
Y ERRORES
(B) ,
(D), EN L A P R I M E R A FASE.
SC
g. 1.
MC
B
4116.86
1
4116.86
13.06
sig.
C
16504.96
4
4126.24
13.09
sig.
BC
7374.96
4
1843.74
5.85
sig.
D
7228.52
2
3614.26
11.47
sig.
BD
399.18
2
199.59
.63
no sig
CD
1753.83
8
219.22
.69
no sig
BCD
2520.30
8
315.03
6.08
INTRA
24846.17
480
64744T7Í”
~509~
51.76
369
F
p=.05
sig.
T A B L A N o . 97
ANALISIS DE VARIANZA
ENTRE
ACIERTOS
Y ERRORES
(B),
O R D E N E S < C ) , Y G R U P O S A , D , C , I , (D), E N L A S E G U N D A F A S E .
SC
MC
g. 1.
F
p=.05
sig.
B
8947.05
1
8947.05
63.55
C
21.23
1
21.23
.15
BC
2145.94
1
2145.94
15.24
D
3353.14
3
1117.71
7.93
no sig.
BD
1997.50
3
665.83
4.72
no sig.
CD
15.44
3
5. 14
.03
no sig.
422.32
3
140.77
3.43
10493.37
256
40.98
2739Í799~"
271
BCD
INTRA
370
no sig.
sig.
sig.
T A B L A No . 98
ANALISIS DE VARIANZA
ENTRE
O R D E N E S <C>, Y G R U P O S A , D , I
SC
ACIERTOS
Y ERRORES
(B),
(D), EN LA T E R C E R A FASE.
g. 1.
MC
F
p=.05
52
sig.
B
1180.73
1
1180.73
C
3707.53
4
926.88
40.03
sig.
875.85
4
218.96
9.45
sig.
1839.55
2
919.77
39.73
sig.
BC
D
BD
62
2
31
1.33
no sig.
CD
481.52
8
60. 19
2.6
no sig.
BCD
185.23
8
23. 15
1.88
no sig.
480
12.28
INTRA
5894.79
~142277T7~
509~
371
T A B L A No. 9 9
ANALISIS DE VARIANZA ENTRE FASE I,II,III <B>, GRUPOS A,
D ,I (C), ACIERTOS Y ERRORES (D), Y SENTIDOS <E>.
SC
g.l.
MC
F
p=.05
B
13490.88
2
6745.43
491.64
sig.
C
8020.04
2
4010.02
292.27
sig.
BC
1811.77
4
452.94
33.01
sig.
D
1582.44
1
1582.44
115.33
sig.
BD
5250.40
2
2625.20
191.34
sig.
CD
368.90
2
184.45
13.44
sig.
BCD
270.84
4
67.71
4.93
sig.
1059.27
4
264.81
19.30
sig.
BE
315.87
8
39.48
2.87
sig.
CE
354.74
8
44.34
3.23
sig.
BCE
164.03
16
10.25
.74
DE
167.78
4
41.94
3.05
sig.
BDE
302.30
8
37.78
2.75
sig.
CDE
135.65
8
16.95
1.23
no sig
BCDE
219.59
16
13.72
.94
no sig
20958.90
1440
14.55
54473.40
l529-
E
INTRA
no sig
T A B L A N o . 100
ANALISIS DE VARIANZA ENTRE FASES I ,111 (B), GRUPOS A e
(E) EN LAS
I (C), ACIERTOS V ERRORES (D) , Y OBJETOS
ETIQUETAS.
SC
9 .1.
MC
F
p = .05
B
1.07
1.87
1.84
C
.24
.24
.41
no sig.
BC
.0014
.0014
.002
no sig.
D
.07
.07
.12
no sig.
BD
33. 53
33.53
57.81
CD
2.47
2.47
4.25
no sig.
BCD
.03
.03
.05
no sig.
E
.21
.05
.08
no sig.
BE
.43
.10
.17
no sig.
CE
.20
.50
.86
no sig.
BCE
.27
.06
.10
no sig.
15.05
3.76
6.48
BDE
.94
.23
.39
no sig.
CDE
.18
.04
.06
no sig.
2.32
.58
2. 14
no sig.
DE
BCDE
INTRA
178.62
ó 0
235.63~
6 9
.27
373
sig.
sig.
sig.
T A B L A N o . 101
ANALISIS DE VARIANZA ENTRE FASES I Y III (B), GRUPOS A,
e l (C), ACIERTOS Y ERRORES (D), Y OBJETOS <E), EN LAS
DESCRIPCIONES.
•
F
in
o
MC
ii
9.1.
a
SC
B
547.20
1
547.20
261.81
sig.
C
113.65
1
113.65
54.37
sig.
BC
66.09
1
66.09
31.62
sig.
D
308.47
1
304.47
145.67
sig.
BD
805.29
1
805.29
385.30
sig.
CD
230.61
1
230.61
110.33
sig.
BCD
247.20
1
247.60
118.46
sig.
E
182.07
4
45.51
21.77
sig.
BE
7.92
4
1.98
.94
no sig.
CE
4.77
4
1. 19
.56
no sig.
4
2.75
1.31
no sig.
209.80
4
52.45
25.09
BDE
23.01
4
5.75
2.75
no sig.
CDE
24.22
4
6.05
2.89
no sig.
8.36
4
2.09
.40
no sig.
3313.69
640
5. 17
6103.35
679
BCE
DE
BCDE
INTRA
11
374
sig.
T A B L A N o . 102
ANALISIS DE VARIANZA ENTRE FASES I, III (B), GRUPOS A e
I (C), ACIERTOS Y ERRORES
(D), OBJETOS
(E), EN LAS
INFERENCIAS.
B
SC
g. 1.
94.87
1
NC
94.87
F
67.76
p=.05
sig.
C
0
1
0
0
BC
6.40
1
6.40
4.57
154.37
1
154.37
110.26
sig.
BD
17.79
1
17.79
12.70
sig.
CD
22. 61
1
22.61
16. 15
sig.
.99
1
.99
.70
E
46. 12
4
11.53
8.23
BE
3.87
4
.96
.68
no sig
CE
1. 10
4
.27
.19
no sig
BCE
2.22
4
.55
.39
no sig
DE
15. 13
4
3.78
2.70
no sig
BDE
11.36
4
2.84
2.02
no sig
CDE
14.78
4
3.69
2.63
no sig
BCDE
14.78
4
1.40
.77
no sig
1163.23
640
1.81
1560.47
679
D
BCD
INTRA
375
no sig
no sig
sig.
T A B L A N o . 103
A N A L I S I S DE V A R I A N Z A E N TRE FASES I , 1 1 , III
A e I ( C ) , A C I E R T O S Y E R R O R E S (D), O B J E T O S
CONCLUSIONES.
SC
g. I.
MC
F
(B) , G R U P O S
(E), E N L A S
p=.05
B
142.52
2
71.26
39.58
C
4.80
1
4.80
2.66
no sig
.07
2
.03
.01
no sig
BC
D
497
1
497
BD
245.54
2
CD
12.74
sig­
276.11
sig.
122.77
68.20
sig.
1
12.74
7.07
sig.
.74
2
.37
.20
no sig
E
13.91
4
3.47
1.92
no sig
BE
18.52
8
2.31
1.28
no sig
CE
3. 14
4
.78
.43
no sig
BCE
9. 15
8
1. 14
.63
no sig
DE
19.20
4
4.80
2.66
no sig
BDE
15. 19
8
1.89
1.05
no sig
CDE
2.73
4
.68
.37
no sig
14.47
8
1.80
1.23
no sig
960
1.46
BCD
BCDE
INTRA
1409.81
2409.55“
1019
376
T A B L A N o . 104
A NALISIS DE VARIANZA ENTRE FASES I,II,III
e l ( C ) , A C I E R T O S Y E R R O R E S (D) , O B J E T O S
VALORACIONES.
(B), G R U P O S A
(E),
EN
LAS
p=.05
SC
g. 1.
MC
B
122.62
2
61.31
105.70
C
.76
1
.76
1.31
no sig.
BC
.35
2
.17
.29
no sig.
D
64.25
1
64.25
110.77
sig.
BD
88.79
2
44.39
76.53
sig.
CD
5.08
1
5.08
8.75
sig.
BCD
10.39
2
5. 19
8.94
sig.
E
6.89
4
1.72
2.96
no sig.
BE
6.41
8
.80
1.37
no sig.
CE
1.53
4
.38
.65
no sig.
BCE
5.07
8
.63
1.08
no sig.
DE
22.79
4
5.69
9.81
sig.
BDE
24.24
8
3.03
5.22
sig.
CDE
6.28
4
1.57
2.70
no sig.
BCDE
4.68
8
.58
.45
no sig.
INTRA
1225.33
960
1595.46
1019
1.27
377
F
sig.
T A B L A N o . 105
ANALISIS DE VARIANZA ENTRE FASES I,111 (B), GRUPOS D e
<E) EN LAS
I (C), ACIERTOS Y ERRORES (D), Y OBJETOS
ETIQUETAS.
SC
B
C
.001
2.97
BC
D
.036
g. 1.
BD
5.83
CD
2.71
F
p=. 05
.001
.0019
no sig.
1
1
2.97
.036
1
1
15
MC
1
15
5.82
no sig.
.07
no sig.
29.41
sig.
5.83
11.43
sig.
2.71
5.31
no sig.
BCD
.17
1
.17
.33
no sig.
E
.42
4
.10
.19
no sig.
BE
1.46
4
.36
.70
no sig.
CE
.33
4
.084
.16
no sig.
1.13
4
.28
.54
no sig.
21.72
4
5.43
10.64
BDE
3. 15
4
.78
1.52
no sig.
CDE
7.71
4
1.92
3.76
no sig.
BCDE
2.05
4
.51
1.37
no sig.
640
.37
BCE
DE
INTRA
237.29
~30l797_
679~
378
sig.
T A B L A N o . 106
A N A L I S I S D E V A R I A N Z A E N T R E F A S E S I , III <B), G R U P O S D e
I ( C ) , A C I E R T O S Y E R R O R E S (D), Y O B J E T O S
(E),
EN LAS
DESCRIPCIONES.
SC
g. 1.
MC
B
217.97
1
217.97
32.007
C
.11
1
.11
.016
no sig.
BC
1.07
1
1.07
.15
no sig.
D
3.82
1
3.82
.56
no sig.
BD
337.41
1
337.41
49.54
CD
5.47
1
5.47
.80
no sig.
23.71
1
23.71
3.48
no sig.
128.27
4
32.06
4.70
no sig.
BE
7.76
4
1.94
.28
no sig.
CE
5.44
4
1.36
.19
no sig.
BCE
6.49
4
1.62
.23
no sig.
114.15
4
28.53
4. 18
no sig.
BDE
20.03
4
5
.73
no sig.
CDE
39.80
4
9.95
1.46
no sig.
BCDE
27.25
4
6.81
2.55
sig.
1709.11
640
2.67
2647.86
~679~
BCD
E
DE
INTRA
379
p = .05
F
sig.
sig.
T A B L A N o . 107
ANALISIS DE VARIANZA ENTRE FASES 1,111 (B), GRUPOS D e
I (C), ACIERTOS Y ERRORES (D), Y OBJETOS
(E), EN LAS
INFERENCIAS.
B
g. 1.
MC
F
61.2
1
61.2
235.38
sig.
8. 15
sig.
C
2. 12
1
2. 12
BC
9.88
1
9.88
123.67
1
123.67
4.94
1
4.94
D
BD
p=.05
SC
.094
CD
.094
1
sig.
38
475.65
19
sig.
sig.
.36
no sig.
14.70
1
14.70
56.53
sig.
E
6.80
4
1.70
6.53
sig.
BE
1.25
4
.31
1. 19
no sig.
CE
4
4
3.84
no sig.
BCE
2.97
4
.74
2.84
no sig.
16. 13
4
4.03
15.50
BDE
1.71
4
.42
1.61
no sig.
CDE
5.53
4
1.38
5.30
no sig.
BCDE
1.07
4
.26
.22
no sig.
BCD
DE
INTRA
745.82
640
1001.88
679
1
1. 16
380
sig.
T A B L A N o . 108
g. 1.
F
B
101.29
2
50. 64
38.65
C
.22
1
.22
.16
no sig
11.51
2
5.75
4.38
no sig
D
145.31
1
145.31
110.92
sig.
BD
137.79
2
68.53
52.31
sig.
CD
9.22
1
9.22
7.03
sig.
BCD
14.31
2
7. 15
5.45
sig.
E
12.83
4
3.20
2.44
no sig
BE
5.94
8
.74
.56
no sig
CE
3.60
4
.90
.68
no sig
BCE
3. 14
8
.39
.29
no sig
15.50
4
3.87
2.95
no sig
BDE
9.47
8
1. 18
.90
no sig
CDE
2.11
4
.52
.39
no sig
10.53
8
1.31
1.11
no sig
1126.74
960
1. 17
160Í795
1019
•
SC
1
MC
TJ
II
O
Ul
ANALISIS DE VARIANZA ENTRE FASES I,II,III <B), GRUPOS D
e l (C), ACIERTOS Y ERRORES <D> , Y OBJETOS (E), EN LAS
CONCLUSIONES.
BC
DE
BCDE
INTRA
33 1
sig.
T A B L A N o . 109
A N A L I S I S D E V A R I A N Z A E N T R E F A S E S I , I I , I I I (B), G R U P O S D
e l (C), A C I E R T O S Y E R R O R E S ( D ) , Y O B J E T O S (E), E N L A S
VALORACIONES.
SC
g.l.
B
54.64
2
27.32
17. 18
C
.51
1
.51
.32
no sig
4.38
2
2. 19
1.37
no sig
D
37.27
1
37.27
23.44
sig.
BD
49.78
2
24.89
15.65
sig.
CD
.94
1
.94
.59
no sig
2.69
2
1.34
.84
no sig
E
13.20
4
3.30
2.07
no sig
BE
12.85
8
1.60
1.006
no sig
CE
1.04
4
.26
.16
no sig
BCE
3.33
8
.41
.25
no sig
DE
48.81
4
12.20
7.67
sig.
BDE
14.39
8
1.79
1. 12
no sig
CDE
2.20
4
.55
.34
no sig
12.73
8
1.59
1.50
no sig
1023.56
960
1.06
“ 5Í5755
~loT9
BC
BCD
BCDE
INTRA
MC
382
F
p=.05
sig.
T A B L A N o . 110
ANALISIS DE VARIANZA ENTRE ACIERTOS Y
ENTRE FASES I, III (C), Y GRUPOS A,D,I,
ETIQUETAS.
SC
g. 1.
MC
F
ERRORES
(B),
(D), EN LAS
p=. 05
B
53.01
1
53.01
1.90
no sig.
C
3.31
1
3.31
.11
no sig.
BC
216.17
1
216.17
7.75
no sig.
D
230.38
2
115.19
4. 13
no sig.
27.24
2
13.62
3.04
no sig.
2
1.50
2
27.89
BD
CD
3
BCD
55.79
INTRA
860.67
~
449 67
~
192
~
4.48
”203"”
383
.053
6.22
no sig.
sig.
T A B L A N o . 111
ANALISIS DE VARIANZA ENTRE ACIERTOS Y ERRORES
FASES I,III
(C), Y GRUPOS A,D,I
(D) ,
EN
DESCRIPCIONES.
SC
g. i.
MC
F
(B),
LAS
p=. 05
B
1330.59
1
1330.59
4.20
no sig.
C
4931.41
1
4931.41
15.57
no sig.
BC
7332.00
1
7332.00
23. 16
sig.
D
4627.61
2
2313.80
7.30
no sig.
BD
1447.53
2
738.76
2.33
no sig.
CD
479.30
2
239.65
.75
no sig.
BCD
633.06
2
316.53
3.45
INTRA
17585.38
192
38396.88
203
91.59
384
sig.
T A B L A N o . 112
ANALISIS DE VARIANZA ENTRE ACIERTOS Y ERRORES
(B),
FASES I, III
(C), Y GRUPOS A, D, I (D) EN LAS
INFERENCIAS.
SC
g. 1.
MC
p=.05
F
B
1788.31
1
1788.31
16.57
no sig.
C
1028.25
1
1028.25
9.52
no sig.
12.25
1
12.25
.11
no sig.
2188.25
2
1094.25
10. 14
no sig.
BD
87.21
2
43.60
.40
no sig.
CD
503.68
2
251.84
2.33
no sig.
BCD
215.80
2
107.90
3.91
sig.
192
27.57
BC
D
INTRA
5294.55
■iniiTír
_2Ó3”
385
T A B L A N o . 113
ANALISIS DE VARIANZA ENTRE ACIERTOS
FASES I, II, III (C), GRUPOS A, D,
CONCLUSIONES.
SC
g. 1.
MC
Y
I
ERRORES
<B) ,
(D), EN LAS
F
p=.05
sig.
B
3882.67
1
3882.67
26.33
C
1584.07
2
792.03
5.37
no sig.
BC
2530.69
2
1265.34
8.58
sig.
D
2118.88
2
1059.44
7. 18
sig.
BD
785.69
2
392.84
2.66
no sig.
CD
308.03
4
77.00
.52
no sig.
BCD
589.69
4
147.42
5.76
7362.42
288
25.56
19162.14
305
INTRA
38 6
'
sig.
T A B L A N o . 114
MC
g. 1.
B
658.82
1
658.82
35.61
sig.
C
1165.35
2
582.67
31.49
sig.
BC
931.16
2
465.58
25. 16
sig.
2465.61
2
1232.80
66.63
sig.
BD
17.06
2
8.53
.46
no sig.
CD
178.18
4
44.54
2.40
no sig.
74.03
4
18.50
.91
no sig.
5825.49
288
20.22
11315.70
”305”
D
BCD
INTRA
387
F
p=.05
SC
TABLA No.115. MEDIAS, DESVIACIONES TIPICAS Y ANALISIS
DE CORRELACIONES EN EL PRETEST DE
LOS
GRUPOS
EXPERIMENTALES ENTRE CUESTIONARIOS Y
ACIERTOS
Y
ERRORES.
MEDIAS
N
E
S
MI
M2
M3
M4
MP
Al
A2
Beck
Ac.
Er.
Ac.
Er.
Ac.
Er.
11.60
10.49
7.45
3.31
2.86
10.33
6.21
17.17
7.33
6.54
6.84
41.98
70.23
11.15
28.33
40.31
25.17
DESVIACIONES TIPICAS
4.37
4.22
1.27
2.47
1.90
2.08
2.07
5.29
2.93
2.95
6.85
24.26
34.29
6.42
13.66
15.42
12.11
CORRELACIONES
FILA 1
1
FILA 2
-.037 0.99
FILA 3
-0.21 0.41 1
FILA 4
.06 .02 .087 1
FILA 5
0.17 -0.29 -0.30 -0.21 1
3 88
FILA 6
.065 -.07 -0.13 0.34 -0.17 0.99
FILA 7
.0092 0.34 0.20 0.38 -0.30 0.24 0.99
FILA 8
.011 .073 .031 0.73 -0.23 0.65 0.66 1
FILA 9
0.60 -0.13 -0.14 -.017 0.28 -.002 -0.11 -.018 1
FILA 10
-.0015 0.12 .090 0.16 -0.23 0.11 0.29 0.24 -0.11 1
FILA 11
0.59 -0.18 -0.27 0.11 0.43 0.11 -0.11 .016 0.63 -.077 1
FILA 12
-.046 .077 .087 -.042 -0.16 -0.32 .085 -0.16 -0.13 0.10
-0.37 1
FILA 13
0.20 0.15 -.05 -0.14 -0.24 -0.20 .06 -0.15 .07 .05
-0.23 0.67 0.99
FILA 14
-0.12 .02 0.20 .06 -0.23 -0.13 0.12 -.019 -0.20 .006
-0.33 0.75 0.42 1
FILA 15
-.05 0.10 0.11 -0.17 -0.14 -0.13 .03 -0.11 .03 0.15 -0.
27 0.63 0.56 0.49 0.99
FILA 16
-.008 -.07 -.01 -.02 -0.11 -0.18 0.21 -.01 -.07 .03 -0.
27 0.74 0.52 0.65 0.58 1
FILA 17
.09 .07 -.04 -0.11 -0.12 -0.16 .069 -.08 -.01 0.10
-0.26 0.65 0.67 0.55 0.57 0.39 1
38 9
TABLA No.116. MEDIAS Y DESVIACIONES TIPICAS Y ANALISIS
DE CORRELACIONES EN EL POSTEST DE
LOS
GRUPOS
EXPERIMENTALES ENTRE CUESTIONARIOS Y
ACIERTOS
Y
ERRORES.
MEDIAS
N
E
S
MI
M2
M3
M4
MP
Al
A2
Beck
Ac.
Er.
Ac.
Er.
Ac.
Er.
DESVIACIONES TIPICAS
10.58
10.58
7.72
3.58
2.96
10. 19
6.37
10.96
7. 13
7.03
4.82
41.98
70.23
11 .15
28.33
40.31
25. 17
4.95
4.44
1.23
2.64
2. 19
2.64
2. 43
5.52
3.42
3.05
5. 13
24.26
34.29
6.42
13.66
15.42
12. 11
CORRELACIONES
FILA 1
1
FILA 2
-.007 1
FILA 3
-.0056 0.31 0.99
FILA 4
-O.16 O.18 .08 1
FILA 5
0.28 -.079 -0.11 .047 1
3 90
FILA 6
-.09 -0.11 -.02 0.25 -0.30 1
FILA 7
-0.11 0.39 0.34 0.15 -0.26 0.27 1
FILA 8
-0.10 0.29 0.25 0.62 -0.23 0.65 0.71 1
FILA 9
0.57 -0.16 0.23 -.037 0.16 .068 -.010 .06 0. 99
FILA 10
-0.24 0.14 0.12 0.19 -0.23 .064 0.11 0.18 -C .20 0.99
FILA 11
0.63 -0.14 -.016 -.022 0.17 .071 -.084 .082 0.47 -.06 1
FILA 12
-0.10 0.14 -0.14 -.08 .02 -0.22 -.04 -0.18 -0.13 .06
-0.16 1
FILA 13
0.11 .07 -.09 -.09 0.23 -0.36 -0.18 -0.30 -.08 -.05
-.01 0.67 0.99
FILA 14
-0.16 0.10 .03 -0.10 -.09 -.008 .06 -.031 -. 07 -.03 -0.
13 0.75 0.42 1
FILA 15
-.005 .04 -0.24 -0.11 -.04 -0.16 .005 -0.12 -0.12 .018
-0.12 0.63 0.56 0.49 0.99
FILA 16
-.041 -.054 -0.16 -.05 -.03 -.07 -.01 -0.11 -0.13 .023
-.09 0.70 0.52 0.65 0.58 1
FILA 17
.07 .05 -0.15 -.07 0.15 -0.13 -.04 -0.10 .004 -.035
-.013 0.65 0.67 0.55 0.57 0.39 1
391
T A B L A N o . 117. M E D I A S D E S V I A C I O N E S T I P I C A S
DE
CORRELACIONES
ENTRE
CUESTIONARIOS
Y
E R R O R E S E N EL G R U P O CONTROL.
MEDIAS
N
E
S
MI
M2
M3
M4
MP
Al
A2
Beck
Ac.
Er.
10.23
11.41
7.47
4.11
3.11
10.29
7
19
6.11
7.64
5.58
11.23
51
DESVIACIONES TIPICAS
4.06
2.97
1.14
3.12
1.84
2.69
1.97
6.52
2.65
2.16
3.67
4.00
19.94
CORRELACIONES
FILA 1
1
FILA 2
0.15 0.99
FILA 3
0.16 -0.31 0.99
FILA 4
.034 0.47 -0.32 1
FILA 5
0.20 -0.66 0.39 -O.19 1
FILA 6
-0.19 0.50 -0.29 0.65 -0.46 0.99
FILA 7
-0.20 0.24 -0.44 0.27 -0.19 0.39 0.99
392
Y ANALISIS
ACIERTOS Y
FILA 8
.0044 0.49 -0.32 0.77 -0.28 0.85 0.65 1
FILA 9
0.54 .008 0.40 0.28 0.12 0.12 -0.41 0.13 1
FILA 10
0.12 -.0048 -0.31 0.43 .010 0.28 0.55 0.51 .007 1
FILA 11
0.83 -.07 .06 -.05 0.25 -0.22 -0.23 -0.13 0.35 0.20 1
FILA 12
0.26 0.40 0.15 0.18 -0.11 0.22 0.17 0.33 0.37 .056 -.05
1
FILA 13
-0.39 -.08 0.31 0.24 0.25
-0.43 0.30 1
.08
393
0.13
0.17
-.064
.024
TABLA No.118. MEDIAS, DESVIACIONES TIPICAS
DE CORRELACIONES ENTRE CUESTIONARIOS Y
ERRORES EN EL GRUPO CONTROL.
MEDIAS
N
E
S
MI
M2
M3
M4
MP
Al
A2
Beck
Ac.
Er.
10.23
11.76
7.70
4.11
3
9.82
7.35
12.58
6.70
7.70
4.76
11.23
51
DESVIACIONES TIPICAS
3.67
2.60
1.27
3.30
1.74
2.66
2.05
6.52
2.34
2.67
3.84
4.007
19.94
CORRELACIONES
FILA 1
1
FILA 2
-
0.12 1
FILA 3
.052 -.056 0.99
FILA 4
0.28 0.37 -0.14 1
FILA 5
0.35 -0.53 -.07 O.13 1
FILA 6
-0.15 0.76 -0.20 0.44 -0.55 0.99
FILA 7
-0.31 .026 -0.18 0.33 -0.29 0.22 1
394
Y ANALISIS
ACIERTOS Y
FILA 8
-.040 0.61 -0.29 0.82 -0.25 0.75 0.57 1
FILA 9
0.65 -0.22 .010 .04 0.25 -0.29 -0.51 -0.27 1
FILA 10
-.05 0.15 -0.26 0.31 0.15 0.16 0.26 0.29 -0.43 1
FILA 11
0.76 -0.22 -.002 0.10 0.37 -0.25 -0.51 -0.23 0.50
0.10 1
FILA 12
0.15 0.13 .09 0.36 0 0.19 0.11 0.24 0.22 -0.11 -.004
-
1
FILA 13
-0.28 -0.30 0.23 0.23 0.17 -0.18 0.34 .095 -.08 .001
-0.19 0.30 1
39 5
T A B L A N o . 119
PUNTUACIONES “T" DE STUDENT ENTRE EL PRETEST
POSTEST DE LOS GRUPOS EXPERIMENTALES
FACTORES
"T-
9- 1-
Y
p=.05
N
1.09
49
no sig.
E
.34
49
no sig.
S
1.09
49
no sig.
MI
.76
49
no sig.
M2
.23
49
no sig.
M3
.28
49
no sig.
M4
.34
49
no sig.
MP
5.74
49
sig.
Al
.30
49
no sig.
A2
.45
49
no sig.
2. 13
49
sig.
BECK
396
EL
T A B L A N o . 120
PUNTUACIONES "T" DE STUDENT ENTRE EL PRETEST
POSTEST DEL GRUPO CONTROL
Y
FACTORES
"T"
9- 1.
N
0
15
no sig.
E
.35
15
no sig.
S
.55
15
no sig.
MI
0
15
no sig.
M2
.18
15
no sig.
M3
.95
15
no sig.
M4
.16
15
no sig.
MP
3.05
15
sig.
Al
.66
15
no sig.
A2
.068
15
no sig.
BECK
.61
15
no sig.
397
p=.05
EL
Descargar