6 2 11 Resumen Q`eqchi - Ministerio de Ambiente y Recursos

SUMK’UUB’ RE ESTOCOLMO
KAWIL K’A’AQ RE RU NAJOT’OK COP
PARTE I.
Chi ru li chihab’ 2001 aran Estocolmo, Suecia kik’ulub’aman
li sumk’uub’ re Estocolmo xk’ab’a’, chi rix li kawil k’a’aq
re ru najot’ok, re naq
kolb’ilaq rix li xkawil li poyanam ut
li xsutam chi ruheb’ li kawil k’a’aq re ru najot’ok.
Li
Sumk’uub’
re
Estocolmo
ha’an
jun
ch’uut
chi chaq’rab’
cho’q re naq taa’oksimanq ut taab’eeresimanq chi ch’olch’o re
ru li
k’a’aq re ru jwal xiwxiw
li najot’ok
xyu’am li
poyanam ut li sutam.
Jwal
xikenaq
sumk’uub’
xb’een
a’in;
ch’olob’anb’il
li
ut
chi
sa’
tenamit
yookeb’
ke’xk’ulub’an
re
na
tjeb’q
xk’ulub’ankil
li
xb’aanunkil
li
malaq
tisimanq
chi
junajwa li k’a’aaq re ru xiwxiw, ut kixk’ulub’an li Guatemala
chi ru li hab’ 2008.
Eb’ li Contamintantes organicos persistentes cop:
Li kawil k’a’aq re ru najot’ok ha’an k’ila paayil k’a’aq re
ru naxk’uub’ rib’ chi rib’il rib’ ab’an naxjot’ li xkawilal
li
xsutam
li
ruchich’och’;
chalen
anaqwan
li
awa’b’ej
kixjultika jun xka’k’aal chi kawil k’a’aq re ru najot’ok COP.
Li xchankilal re ru:
Li
xchankilaleb’
re
ru
li
kawil
k’a’aq
re
ru
najot’ok,
ha’aneb’ a’in:
1
Nake’b’ayk chi wank sa’ li sutam:
Sa’ li chihab’ 40 ke’xtikib’ roksinkil a kawil k’a’aq re ru
najot’ok, jwal kaw rib’ naq k’ub’k’u, moko na-oso’ ta sa’ li
sutam, k’iila chihab’. A k’iila kawil k’a’aq re ru ha’an
kawkaw rib’ xb’aan naq wan xkok’ k’aj cloro chi sa’
cha’yal.
Li bioacumulacion malaj xtuub’ankil rib’:
Li k’a’aq re ru najot’ok li napajnak sa’ li sutam toj sa’
tib’elej natub’la, jok’ehal wan xyu’am sa’ ruchich’och’.
Li xtuub’ankil nawan naq natzekeman li k’a’aq re ru, jwal
xikenaq xb’een naq naxpuktasi rib’ sa’ li tib’elej,
jwal
xikenaq wi’ chik chi ru li wan sa’ li sutam, jo’kan naq sa’
xtib’el li poyanam aran natub’la chi junil li k’awil k’a’aq
re ru najot’ok lix yu’am.
Arin
Watemaal,
li
ingeniera
Marit
de
Campos
ut
Jacobo
Finkelman, sa’ 1982 ke’xtz’il sa’ li OCAM 44 kok’ tib’elej ak
kamenaq reheb’ kok’ al toje’nake’ yo’laaq, tib’elej re nimqi
poyanam, nake’ta’liman sa’ xxe’el li tenamit, kita’liman chi
tuub’ li kawil k’a’aq re ru najot’ok sa’ xtib’eleb’, oxlaju
sut wi’ chik xikenaq xb’een chi ru li jo’k’ehal naru nawan
sa’ li tib’elej sa’ chiru ruchich’och’ ra naxb’anu, naqak’e
reetal naq li xb’anol li pim malaq li awinj nanume’ sa’
xk’ub’l sa’ li ixq ut aran naxjot’ li xk’uula’al li
nayo’la
maji’
chankeb’ li na’b’ej yuwa’b’ej.
Jwal ra xmay:
Eb’ li kawil k’a’aq re ru najot’ok li nake’taliman sa’ li
qasutam
naxjot’
nake’jot’e’
li
li
ixq
xkawilal
li
li
wankeb’
qateepal,
se’
yu’am,
jwal
jo’
tz’aqal
we’
naq
2
nake’jot’e’ li qi li qamam; ak nata´liman sa’ tib’eleb’ chi
mitz’il kawil k’a’aq re ru najot’ok.
Nake’taliman chi najt chi nach’:
Naru
nake’iiqaak
chaq
xb’aan
li
ha’
li
xketomq
li
ruchich’och’ ha’ yaal li b’ar re li ke’ta’liman chaq wi’, jo’
ka’in nakexjot’ xkawilal li poyanam.
Li COP Nake’xjunaji rib’:
Li plaguicidas COP wankeb’ plaguicidas clorados,
t’oq
ru,
wan
re
li
nimqi
k’anjelob’aal
chi ha’ chi
kama’
li
PCBs,
hexaclorobenceno ut eb’ li dioxinas ut li furanos.
Eb’ li plaguicidas COP:
Eb’
a’in
naoksiman
cho’q
xb’anoleb’
jo’kan aj wi’ li xb’anol li li ch’en
li
kok’
xul
awinq,
ut raxkehob’ ilb’il
xb’aan li salud pública, xiikil ut naq ke’roksi a b’an a’in
xkomoneb’ li organoclorados.
qilaqeb’ naqwan aane’b’ aa’in::
Aldrin
Lindano
Dieldrin
Pentaclorobenceno
Endrin
Toxafeno
Clordano
Alfa Hexaclorociclohexano
DDT, CLOR DE CONA
Beta Hexaclociclohexano
Hexaclorobenceno
ut
Mirex
Heptacloro
Chi junil a’in jultikanb’il saa’ li sumk’uub’ re Estocolmo.
3
Eb’ li bifelinos policrorados:
Eb’ li Bifelinos policlorados malaj PCBs keyiib’aman cho’q
rolb’il li nimqi ch’iich transformadores, eb’
reguladores,
ch’iich’ nake’k’anjelak sa’ ha’, nak’anjelak cho’ xchupb’al
li xaml, li xha’ob’resinkil li b’on, ut naab’al chik xkomon,
naab’aleb’ re ha’in ke’oksiman raj xjuneseb’ ab’an eb’ laj
k’ayinel,
wan
nahoye’
wan
nak’anjelaman, chi jo’ka’in
yal
cha’q
re
ru
na’osiman
natz’ajniman, najot’man li sutam
malaq najot’man li ch’och’ ut jot’man li ha’.
Eb’ li Dioxinas ut li furanos:
Eb’ a’in maawa’ ta yiib’anb’ileb’, yal nake’ta’liman malaq
nake’siya chaq sa’ li xaml naq mawa’ xtiqwal ru, mare 650
grados centígrados xmetz’ew, qayehaq sa’ li xxamlel xk’atb’al
li mul, sa’ li k’atok k’aleem malaq k’a’aq re ru li nak’atman
xb’aaneb’ li nimqi fábrica malaq eb’ li hospitales, malaq sa’
li k’atok ch’iich’, wan naq nab’aanuman chi jo’ we’ jwal
naxjot’i li qasutam.
Li naru naxk’ul li poyanam ut li qasutam:
Naru
nayo’la
xk’anjel
nimqi
och’ol
chi
rix
li
poyanam,
naxjot’i
xxe’, ru’uj, naxpo’i li kawilal li qe qu ut xna’aj
xk’ub’lal chaq li riyaj li winq, li ixq, li to yookeb’ chi
yo’laak; jo’ka’an aj wi’, li xxulel ha’, tzuultaq’a, naxb’oni
li ha’, li ch’och’ ut li iq’.
Eb’ li COP nake’xtaw xna’aj sa’ li tib’elej xb’aan li k’a’aq
re ru
li nake’ta’liman sa’ li qasutam, wan naq sa’ li ha’ li
tzakahemj, tib’, kar, leche; nanume’ sa’ li tib’elej nahilan
aran, chi rix a’an nanum’e sa’ li kik’ilej.
4
Sa’ li 7 k’asal re li sumk’uub’ re Estocolmo naxjultika chi
tiik naq eb’ li tenamit ke’k’ulub’an re li sumk’uub’, tento
te’xk’uub’ jun li xk’anjeleb’ sa’ xb’een xteepal li tenamit
re naq te’risi
ka’a’q re ru najot’ok.
Watemaal kixk’uub’ jun li xk’anjel chi rix li COP
Arin
naxaqab’
ut
na
uxmanq
re
naxjultika
li
sumk’uub’,
ru
chi
ha’aneb’ a’in:
1. Xtijb’al,
xjultikankil
ut
xtusb’al
chi
junil
tenamit.
2. Risinkil
li COP
3. Xxaqab’ankil
li
xchaq’rab’il,
li
xtusb’al
ut
li
xtz’ilb’al re naq kolman li sutam.
Li k’anjel tusb’il sa’ xk’ab’a’ xkolb’al li sutam chi ru li
COP
re
naq
tkolmanq
li
k’iila
yu’am
sa’
xb’een
li
ruchich’och’, nawb’il wi’ tjultikamanq chi ru li tenamit a
ch’a’ajkilal a’in, eek’ chik wanqeb’, moko yal ta wanqeb’ chi
jo’ maajo’ chi rix li COP, ink’a’ chik yal te’xkut, yal
tz’eqoksa’ li sutam eb’ li kawil k’a’aq re ru najot’ok.
5
Según parte según video:
EB’ LI contaminantes orgánicos persistentes:
PARTE II.
Guatemala kixk’ochob’ rib’ chi rix li Sunk’uub’ re Estocolmo
sa’
li
29
de
enero
2002
ut
xxaqli
li
chaq’rab’
li
k’uub’lechaq rab’ sa’ li 14 de noviembre 2007 ut li awa’b’ej
re kixk’ulub’ chi junajwa sa’ li 22 re li po abril 2008 b’ar
wi’ naxteneb’ sa’ xb’een li Ministerio ri Ambiente y Recursos
Naturales re naq ha’an thultikanq ut sumwotzi li esil chi rix
li risinkil, roksinkil,
xaqab’anb’il
sa’
li
li kawil k’a’aq re ru najot’ok jo’
Acuerdo
Gubernativo
No.
284-2008
puktasinb’il sa’ li Diario de Centro América, sa’ 2 li po
enero 2009.
Fondo:
Li jun ochochil b’arwi’ nake’ ril li li wakil k’aqreru na
jot’ok re li Ministerio re Ambiente ut Recursos Naturales re
li
tenamit
Watemaal,
kixk’ulub’an
xk’anjelankil
”junjunq
xk’utb’al re li sunk’uub’re Estecolmo chirix kawil k’aqreru
na jot’ok renaq ta uxmanq li k’anjel cholb’al k’anjel, ruk’in
xtenq’ chi tuminal re li Fondo Global Financiero (GEF) ut li
xtenq’ chi na’leb’ re li Organización re Naciones Unidades
choqre xb’orik
OUNUDI.
Oob’ raqal naq k’uub’anb’il:
6
Xb’een raqal:
Re
naq
t-uxmanq
tb’aanumanq
li
naxye
li
sumk’uub’
re
Estocolmo arin Guatemala kixk’uub’ jun ch’uut chi aj k’anjel
chi
rix
sa’
li
ochochil
b’arwi’
nake’
ril
li
li
wakil
k’aqreru na jot’ok re li Ministerio re Ambiente ut Recursos
Naturales kixaqab’aman li ch’uut re COP b’ar wi’ nake’tz’aqon
32 chi molam re li awa’b’ejilal.
Xkab’ raqal:
Arin kita’liman b’eleb’ chi k’anjel COPs re xtikib’ankil li
k’anjel, chi rix a na’leb’ li yo chi jultikaman, kitawman jun
li po’ol transformador chi seeb’ namoq b’ar wi’ wankeb’ eb’
laj k’anjel, jo’kan xxe’taw 14 toneladas re DDT xb’anol li
pim ut xul, moko us ta
xna’aj, ut naab’al chik li na’ajej
kitawman sa’ li tz’ilok a’in.
Sa’
k’anjel
xch’olob’ankil
a’in
ut
re
xyeb’al
toch’b’al
li
re
li
ch’oolej
junjunq
reeb’
li
poyonam
junjunq
qasqitzin.
Roxil raqal:
Arin kitusmank ru chi us li na’leb’ chi rix li ch’a’ajkilal
chi rix li COP ut aran ki-ilman naq wan li ch’a’ajkilal chi
kutankil,
jo’
we’
naq
kixaqli
li
k’anjel
aajel
ru
re
xtusub’ankil chi ch’olch’o li tb’aanumanq li yeeb’il sa’ li
PNI.
Xka raqal:
Arin kiru 17 chi hu k’uub’anb’il chi rix li risinkil li COP
jultikanb’il
xb’aan
li
sumk’uub’
re
Estocolmo,
re
7
xk’uulankil,
xtz’ilb’al
rix
ut
li
xk’aak’alenkil
naq
na-
oksiman.
Watemaal toj maji’ wan ruk’in li xk’at’b’al li kawil k’a’aq
re ru najot’ok, timitimil twanq re, jo’ka’an naq trisi chi
jun
waakaj
li
ch’a’ajkilal
li
nata’liman;
li
Guatemala
kixk’uub’ xhuhil li k’anjel a’in ut aran natawman 325 chi
kok’
k’anjel
chi
rix
xjeb’b’al
risinkil
chi
junaj
wa
li
ch’a’ajkilal natawman; 15 chihab’ na-ajmanq re naq uxmanq li
k’anjel a’in, xtikla chi ru li 2010 traqe’q saa’
oyb’eniman
naq
li
tenamit
b’ar
wi’
wan
li
2025; na-
ch’a’ajkilal
che’xjalaq ru li xb’aanuhomeb’ jo’ chanchan tyeeb’il saa’
xk’anjelankil li COP.
Li PNI re li COP tb’aanumanq aj wi’ jun li mama’ k’anjel chi
rix li xraab’al, ut xkolb’al resinkil li sutam, li xb’ihomal
ru li tz’uultaq’a jo ajb’il chi ru li wakliik malaq usaak sa’
li qateepal, jo’kan aj wi’, na’ajman naq sa’ li PNI uxmanq
xb’ak’inkil rib’ li k’iila molam li nake’ta’liman sa’ sutam
li Watemaal sa’ xk’ab’a’ li xkolb’al li sahil wank.
US TA XAQ NAQ MAAK’A’Q LI COP ARIN WATEMAAL.
8