Tomás de Aquino: Razón e Fe no pensamento medieval

2.− Razón e Fe no pensamento medieval: Tomás de Aquino
• Cristianismo e filosofía (Razón e Fe)
• O Aristotelismo en occidente
• Apoxeo da Escolástico: Tomás de Aquino
3.1. Razón e Fe en Tomás de Aquino
• Teoría da realidade
• Antropoloxía
• Teleoloxía
3.5. Ética, Lei e Política
• Crise da Escolástica: Guillermo de Ockham
• O problema dos Universais na Idade Media
1.− Cristianismo e filosofía (Razón e fe)
A relación entre cristianismo e a filosofía enténdese, xeralmente, dende dúas perspectivas:
• Como a relación que se establece en calquera época histórica entre relixión (o cristianismo) e a filosofía,
entendidos como dous tipos de saber e de acceso á realidade ou manifestación cultural:
• A relixión e o cristianismo teñen por obxecto o ámbito do sobrenatural e baséase, sobre todo, na Fe
como aceptación ou crenza en determinados dogmas.
• A filosofía ten por obxecto o ámbito do natural, utilizando como medio de coñecemento a Razón
considerada amplamente.
Nesta relación houbo e hai concordancias e discrepancias, harmonía ou oposición radical.
• Pode entenderse como a peculiar relación que se estableceu nun momento histórico concreto marcado pola
aparición do cristianismo, sobre todo a partir do século II d.C. e que pon en contacto por primeira vez a
filosofía dominante naquela época (filosofía. Grega) con tódalas súas manifestacións (estoicismo,
aristotelismo, platonismo...) con unha relixión nova que tiña certas raíces no xudaísmo.
O cristianismo, en principio, é simplemente unha relixión, é dicir, unha doutrina de salvación que, a través de
certos misterios, fai que os iniciados estean en relación coa transcendencia.
Pero ademais de ser unha relixión, fai unhas interpretacións e afirmacións acerca da realidade, do ser humano
ou da historia que constitúen, dalgunha maneira, eso que se chama Filosofía Cristiá.
Algunhas destas teses, sobre todo nos primeiros momentos do cristianismo, entraban en contradicción coa
cultura e filosofías gregas, que naquel momento representaba a cultura e filosofía por antonomasia, por
exemplo:
• A creación a partir da nada, que se opón á interpretación grega da eternidade e ó concepto de que Da nada,
nada sae (Parménides)
• A omnipotencia divina en oposición á vinculación dos deuses gregos á necesidade.
1
• Monoteísmo e deus persoado en oposición ó politeísmo e a un concepto máis abstracto do divino, como o
de Platón (Idea do Ben) e Aristóteles (Pensamento do Pensamento)
• Estructura lineal da historia que se iniciaría coa creación e culminaría coa resurrección, en oposición á
interpretación grega do movemento circular e estructura cíclica da realidade.
Ademais a filosofía ou interpretación cristiá do ser humano, a partir da noción de culpa (pecado orixinal) e
redención, vai facer fincapé nas nocións de subxectividade, liberdade e espírito.
Os primeiros cristiáns cultos tratan de asimilar contidos da filosofía grega para estar, sequera, á altura na
confrontación ou sistematización do Dogma, é dicir, como unha explicación racional, en parte, dos dogmas
fundamentais do cristianismo e có que se constitúe un corpo doutrinal que foi obra dos chamados Apoloxistas
e Santos Pais da Igrexa.
Nesa relación entre Razón e a Fe, ou a filosofía e o cristianismo, déronse distintas situación por parte dos
cristiáns cultos:
• Radical oposición á Razón e á racionalidade (e polo tanto á Filosofía), como era o caso de Tertuliano: Creo
porque é absurdo.
• Harmonización de certos contidos da filosofía grega en coherencia coa relixión cristiá, como era o caso de
Clemente e Orixes, de Alexandría.
• Nunha profundización do anterior, o desenrolo de certas teorías da filosofía grega, sobre todo de Platón,
que se adaptaban facilmente ó Dogma cristián, como é o caso de San Agustín de Hipona.
• San Agustín (s. V)
Foi posiblemente un dos Santos Pais máis influíntes no desenrolo e sistematización do Dogma e o pensamento
cristián. En contra de certas actitudes exclusivamente racionalistas dentro da propia relixión, como era o
arrianismo.
No aspecto da relación entre a Razón e a Fe, mantén unha actitude de harmonía ou non diferenciación, non
preocupándose de trazar fronteiras entre ámbalas dúas, pois parte da convicción de que a Verdade é única e
pode accederse a ela tanto dende a Razón, como dende a Fe, aínda que, en último termo, debe ser a Fe a que
ilumine o proceso.
Precisamente no eido do coñecemento, ten unha clara influencia de Platón (a través do neoplatonismo de
Plotino) e considera que este (o coñecemento) é posible en virtude dunha especial iluminación de Deus no
interior da alma (paralelismo coa metáfora do sol ou do Ben da República, que tamén fai posible o
coñecemento): teoría do Iluminismo.
Hai tamén un certo innatismo pois no interior do home habita a Verdade.
Esta apelación a Deus como auxilio ou garantía do coñecemento vai a ter certa influencia noutras filosofías
posteriores, como por exemplo no Racionalismo, e denomínase Teoloxismo Gnoseolóxico.
A partir de San Agustín e do século VI hai unha corrente filosófica e relixiosa denominada Agustinismo
Medieval que chega polo menos, ata o século XII e que ten un transfondo da filosofía platónica, e que pode
caracterizarse por:
• Dualismo antropolóxico como clara separación das dúas substancias do ser humano, alma e corpo.
• Pluralidade de formas, pois tódolos seres, agás Deus, teñen unha parte material e outra formal.
• Primacía da vontade sobre o entendemento (liberdade sobre necesidade)
• Exemplarismo propio da teoría de San Agustín, e herdeiro, en parte, da teoría das Ideas de Platón: Deus
2
crea o Mundo có modelo ou exemplo das súas Ideas.
• A non separación entre a Razón e a Fe, partindo da mesma tese de que a Verdade é única: Creo para
entender e entendo para crer.
• San Anselmo (s. XII)
Pode situarse no contexto do Agustinismo medieval e é coñecido na tradición filosófica por un argumento
sobre a existencia de Deus, que se denominou Argumento ontolóxico ou a priori (a simultáneo) e que trata
de demostrar que o que nega a existencia de Deus incurre en contradicción:
Parte San Anselmo de que alguén, un necio, diga Deus non existe.
O que di esto sabe, polo menos, o que significa o concepto Deus: o Ser, maior có cal non pode pensarse outro,
ou o Ser máis perfecto.
Agora ben, este Ser ten que existir na realidade e non só no entendemento, como concepto, pois, si só fora así,
nin tería tódalas perfeccións, nin sería o maior que poida pensarse, pois, sempre é maior en perfección o que
existe no pensamento e máis na realidade, que non o que existe só no pensamento, é dicir, que o Ser máis
perfecto nese caso non sería o Ser máis perfecto.
Doutra maneira, dado que o Ser perfectísimo ten tódalas perfeccións, ten que ter tamén a existencia, que é
unha perfección.
O argumento que tiña intención de confirmar na Fe ós que xa cren, e non convencer ós non−crentes, foi
criticado de distintas maneiras posteriormente, e incluso aceptado:
• Un contemporáneo de San Anselmo, fraile Gaumillón, criticaba o argumento no sentido de que
pensar nas illas máis perfectas, non implica que estas existan na realidade, a isto San Anselmo
contestaba que el non se refire á perfección dunha clase de seres, senón á perfección absoluta.
• Foi rexeitado (o argumento) por Tomás de Aquino no s. XIII no sentido de que hai un paso ilexítimo
entre dúas ordes distintas: a orde do pensar e a orde do Ser; é dicir, que non se pode pasar loxicamente
das Ideas ás cousas. En calquera caso o único que se demostra segundo Tomás de Aquino, é a
existencia do concepto de Deus.
• Tamén foi rexeitado por Kant no s. XVIII, pois a existencia non é unha perfección senón unha
categoría do entendemento que soamente se pode aplicar correctamente a datos da experiencia.
• Sen embargo, vai a ser reformulado no racionalismo do s. XVII (Descartes) e tamén no idealismo do
s. XIX (Hegel)
2.− O Aristotelismo en Occidente
Aínda que na filosofía dominante na época medieval, polo menos ata o s. XII, era o de matiz platónico, a
través do agustinismo, paulatinamente vai introducíndose un novo sistema de filosofía, tan coherente coma o
anterior que era a filosofía de Aristóteles, que se fai en tres fases:
• BOECIO (s. VI)
No século VI un autor latino, Boecio, traduce A Lóxica de Aristóteles có que se comeza a coñecer un aspecto
parcial da filosofía aristotélica, centrado en cuestións metodolóxicas e lóxicas.
• AVERROES (s. XII)
Despois da conquista de Constantinopla polos árabes, estes entran en contacto coa cultura grega e, en
3
concreto, coa filosofía de Aristóteles, a través dunhas traduccións directas e outras indirectas que presentaban
un Aristóteles platonizado.
Coa propagación da cultura grega, propágase tamén o coñecemento de Aristóteles:
• En principio con mezcla de Platón, como era o caso de Avicena
• Máis directamente, como era o caso de Averroes que se chama, precisamente, O Comentador polas
traduccións e comentarios que fixo das obras aristotélicas.
Averroes inaugura unha corrente de pensamento que se chamou Averroísmo Latino ou Aristotelismo
Heterodoxo e que, sinteticamente, pode resumirse en 3 teses:
• Eternidade do mundo en sintonía coa tradición cultural grega do movemento circular e cambio cíclico das
cousas onde non hai lugar para un principio ou final e, polo tanto, oposto claramente á idea da Creación.
• Mortalidade da alma individual segundo se desprendía do comentario que fixera Averroes a un pasaxe do
Tratado da Alma de Aristóteles e no que se poñía de manifesto que, a alma individual era mortal, o único
que era inmortal era o Entendemento Axente, capaz do coñecemento intelectual, e que era común e
universal a todo xénero humano e con características divinas que posibilitaban esa inmortalidade.
• Separación entre Razón e Fe, pois considéranse facultades de ordes distintos que poden chegar a
conclusións distintas ou, incluso, opostas. En calquera caso, para os cristiáns que seguían estas teses, a Fe
proporcionaba a garantía da verdade no ámbito do Sobrenatural, mentres que no natural, esa verdade estaría
determinada pola Razón.
O averroísmo introduciuse e foi ensinado na Facultade de Artes da Universidade de París, pero ó mesmo
tempo foi considerada como heterodoxia ou herexía e un dos seus impulsores, Siger de Bravante, foi
condenado a cadea perpetua.
• O APOXEO DA ESCOLÁSTICA (Tomás de Aquino)
3. Apoxeo da Escolástica: Tomás de Aquino
• Apoxeo da Escolástica (Contextualización)
A Escolástica pode referirse nun sentido xeral a calquera filosofía ou corrente de pensamento que faga escola,
é dicir, cuns principios máis ou menos dogmáticos e uns seguidores.
Pero nun sentido máis preciso, chámase Escolástica á filosofía medieval de carácter eminentemente relixioso
e cristián, é dicir, a filosofía cristiá, na que, tamén en xeral, a función da Razón e da propia filosofía era, case
exclusivamente, explicitar os contidos da Fe e da relixión (A filosofía escrava da teoloxía)
En canto ós contidos estes redúcense a ser unha racionalización do Dogma, aproveitando teorías platónicas ou
aristotélicas que podían ser coherentes con el.
En canto ó método consistía en:
• Lectura (lectio) de textos clásicos e sagrados do Testamento ou dos Santos Pais
• Posterior disputa (disputatio) ou discusión sobre o contido da lección utilizando fundamentalmente,
a lóxica aristotélica.
Esta filosofía, que por outra parte tivo fundamental importancia na cultura occidental e na cultura da Igrexa,
era a que se ensinaba nas escolas, que podían ser Monacales ou Palatinas e máis tarde nas Universidades, nas
que a Teoloxía era a disciplina fundamental.
4
Existen 3 etapas no desenrolo da filosofía escolástica:
• De iniciación e preparación, que pode considerarse a partir da Patrística (Santos Pais) e, ata o s. XII, onde
a corrente dominante era o agustinismo.
• Apoxeo da Escolástica e o seu máximo esplendor con Tomás de Aquino no s. XIII.
• Crise da Escolástica coincidindo co límite cultural da Idade Media no s. XIV con Guillermo de Ockham.
• CONTEXTUALIZACIÓN
No contexto cultural de influencia e innovación da filosofía aristotélica, sitúase Tomás de Aquino, que
pretende unha síntese entre:
• a tradición platónico−agustiniana medieval
• o aristotelismo
• certas teses averroístas
• o dogma e a relixión cristiá (fundamentalmente)
Síntese ecléctica, aínda que con certa orixinalidade que se denomina Tomismo, que é o fundamento
conceptual e filosófico da relixión católica ata a actualidade.
As obras máis importantes son: Suma teleolóxica e Suma contra xentís.
3.1− A relación Razón e Fe
A relación Razón e Fe é paralela á relación entre Cristianismo e Filosofía, que na tradición medieval anterior
presentábase nunha vinculación harmónica, a partir do presuposto agustiniano de que a Verdade é única
Santo Tomás, sen embargo, matiza máis esta relación:
• Os límites da Razón: a Fe
A Razón, como facultade de orde natural ten por obxecto as realidades naturais, o que entra dentro do campo
da filosofía, pois o edificio do coñecemento interprétase desde Aristóteles e Tomás de Aquino que ten que
partir de abaixo cara arriba, é dicir, dende as realidades naturais e inmediatas.
Na filosofía platónica e agustiniana o coñecemento interprétase, sobre todo, dende arriba cara abaixo, en
virtude da propia Iluminación Divina.
O ámbito do natural é obxecto da razón; máis alá deste o ámbito do sobrenatural é obxecto da Fe.
• Contidos da Razón e da Fe
Como facultade de orde natural, a Razón ten uns contidos propios e exclusivos dela, por exemplo, unha
demostración matemática.
Noutro aspecto, a Fe como facultade de orde sobrenatural, tamén ten uns contidos propios e exclusivos dela,
por exemplo, o misterio da Trinidade.
Sen embargo hai unha zona de intersección entre ambas, en que certas nocións ou verdades son obxectos da
Razón e da Fe simultaneamente. Por exemplo, segundo Santo Tomás, a creación do Mundo ou a propia
existencia de Deus.
5
Esta comunidade de contidos débese a que algúns, por razón de tempo, dedicación ou limitación das propias
facultades non poderían coñecer racionalmente certas verdades, polo que son tamén obxecto da Fe.
• Colaboración da Razón co Fe
A razón é un elemento fundamental como auxiliador da Fe, polo menos en dous aspectos.:
• Como axuda para organizar e sistematizar dunha maneira racional os propios contidos da Fe, é dicir, a
estructura racional da teoloxía natural.
• Como elemento dialéctico que se utiliza para defender no posible as propias crenzas ou doutrinas relixiosas
contra os que pretenden defender racionalmente outras crenzas ou incluso teorías ateas.
• Colaboración da Fe coa Razón
A Fe é, para Tomás de Aquino, o elemento definitivo que vai a servir para diferenciar o verdadeiro do falso,
ata tal punto que a Fe constitúese como criterio extrínseco da verdade.
Neste sentido a Fe e a relixión manteñen a súa preponderancia sobre a Razón e a Filosofía, porque en último
termo a verdade está determinada pola relixión.
Este aspecto vai ser denominador común de case toda a cultura medieval, na que a filosofía é concibida como
serva da teoloxía
3.2− A estructura da Realidade
(Aristotelismo en Tomás de Aquino) (Aristotelismo en Occidente)
En xeral a concepción tomista da realidade é unha concepción aristotélica aínda que a idea fundamental da
realidade (sobre todo o concepto de creación e participación ) sexa de raíz platónica. Na análise do ser (e dos
seres) establécense os seguintes principios:
• O Hilemorfismo (hilé: materia; morfé:forma)
É a tese aristotélica e tomista referida á composición dos seres segundo a que todos están compostos de dous
elementos:
• un elemento material
• outro elemento formal
• A teoría da Potencia e o Acto
Está referida en parte ós dous aspectos nos que se presentan os seres:
• potencia (dinamís) : é a capacidade que ten un ser para ser outra cousa (o poder ser)
• acto (energueia): representa a actualización dunha potencia ou a realidade actual do ser (o ser)
Con esta teoría explicaban Aristóteles e Tomás de Aquino o cambio ou movemento como paso da potencia ó
acto.
Tódolos seres están en potencia e acto ó mesmo tempo, agás Deus que é Acto Puro.
• As Causas
6
Interprétase a causa como o que contribúe á realización dun ser e representan o fundamento da Teoría do
Cambio.
Tomás de Aquino segue a Aristóteles na división das Causas:
Causa material (a materia)
− Causas intrínsecas
Causa formal (a forma)
Causa eficiente (o axente)
− Causas extrínsecas
Causa final (o fin)
A estas causas engádese a causa exemplar que representa o modelo.
• Analoxía do ser
É unha das teses fundamentais de Aristóteles e Tomás de Aquino no sentido de que o ser tomado como
substantivo ou predicado, non é un termo unívoco nin equívoco senón análogo, no sentido de que se predica
dunha forma semellante (parcialmente igual e parcialmente diferente) (Non é totalmente distinto, pero
tampouco igual, o ser dunha pedra, dunha persoa ou dun Deus)
• Esencia e Existencia
En certa relación coa analoxía e outros binomios xa empregados por Aristóteles sobre a composición dos
seres, engade Santo Tomás o binomio de esencia e existencia.
• A Esencia é a determinación abstracta de cada ser; aquelo no que consiste, e pode expresarse nunha
definición (home, animal racional)
• A Existencia é a determinación actual e presencial do ser, en definitiva o feito de existir, pois hai
esencias que poden non existir (por exemplo o centauro)
Nese sentido a esencia identificaríase coa potencia, e a existencia co acto, pois a existencia é o acto de ser.
Con esta distinción introdúcese tamén a diferencia entre seres continxentes e Ser Necesario:
• Seres continxentes son aqueles que poden existir ou non, nos que a existencia non lles pertence
propiamente (parece estar dunha maneira accidental neles)
• O Ser Necesario é o ser que lle pertence propiamente a existencia, é dicir, aquel que ten a existencia
na súa esencia..
Con esta diferenciación fundamenta Tomás de Aquino a diferencia que hai entre o Creador e as criaturas,
entre Deus e o conxunto da realidade, que non ten propiamente a existencia, senón que é participada da
existencia divina.
Esa radical diferencia entre Deus e as cousas creadas está fundamentada no concepto de participación e de
7
raíz platónica e na aristotélica a partir da Idea de Ben e de participación nas cousas sensibles.
3.3− Antropoloxía: Noción de Alma. O Coñecemento.
• A Alma
Para Tomás de Aquino, igual que Aristóteles, o Ser Humano é un composto hilemórfico de materia e forma no
que o corpo é a materia e a Alma é a forma..
Sen embargo, e a diferencia de Platón, é un composto sustancial (forma unha sola sustancia) aínda que a Alma
sexa o elemento fundamental do Ser Humano.
A diferencia de Aristóteles, Santo Tomás considera que a Alma é creada directamente por Deus e unida a un
corpo material recibindo un premio ou castigo segundo as súas obras, pois é inmortal e non só o entendemento
como pensaba Averroes.
En relación coa vida e habendo 3 tipos de esta hai 3 tipos de Alma:
• Vexetativa
• Sensitiva
• Intelectiva: é a correspondente ó Ser Humano, aínda que ten funcións das outras dúas.
• O Coñecemento. Realismo Moderado.
(Os Universais en Tomás de Aquino)
Para Santo Tomás, de maneira semellante a Aristóteles e incluso a Platón, o coñecemento tamén pode ser
sensible e intelectual, pero a diferencia de Platón tanto Aristóteles como Tomás de Aquino creen que a orixe
do coñecemento están no coñecemento sensible, despois chégase a elaborar o concepto universal.(citar que
son os universais)
Para Platón os conceptos universais (xustiza, home, árbore) proviñan da contemplación anterior das Ideas e de
algunha maneira eran innatos á Alma (coñecemento como reminiscencia)
Para Tomás de Aquino e Aristóteles, que non admitían a preexistencia da Alma, os conceptos universais son
producto dunha elaboración polo propio entendemento. Esta elaboración empeza no coñecemento sensible,
que tendo por obxecto as realidades particulares e sensibles, dá como resultado unha imaxe particular e
concreta (Imaxinación ou Fantasía que producen unha imaxe ou fantasma)
Sobre esta imaxe particular e xa a nivel de coñecemento intelectual, actúa o entendemento axente que
proxecta sobre ela unha especie de luz (Fotismós) que fai que esta perda as características particulares
quedando só co esencial.
Esta parte esencial que representa o universal pasa ó entendemento paciente ou pasivo,que é que realmente
coñece o concepto universal.
A todo este proceso chámaselle abstracción.
Así pois, os universais ou esencias non existen separados ou independente das cousas como no caso de Platón
ou San Agustín, senón que existen nas cousas mesmas (universal in re) pero son coñecidos por unha
elaboración e actualización do entendemento, teoría que se denomina Realismo Moderado.
8
Coñecemento sensible Coñecemento intelixible
IMAXINACIÓN ENTENDEMENTO AXENTE
Realidade concreta 1 Imaxe 1
Esencia Concepto
Realidade concreta 2 Imaxe 2
3.4.− A Teoloxía Natural. Existencia de Deus
A Teoloxía Natural é unha das partes máis desenroladas do pensamento tomista nas que se trata de
sistematizar racionalmente parte da relixión, e fundamentalmente os Preámbulos da Fe, nese contexto
medieval de influencia da Relixión respecto da pura Filosofía.
Na primeira parte da Suma Teolóxica trata sobre todo da existencia de Deus considerando:
• Hai proposicións que son evidentes por si mesmas cando o predicado está incluído no suxeito: por
exemplo os corpos son pesados ou Deus existe
• Hai outras proposicións que, aínda sendo evidentes por si mesmas, non o son para nós: por exemplo a
mesma proposición Deus existe, porque nós non coñecementos en que consiste a esencia divina para
deducir que a existencia estea identificada con esa esencia.
Así pois non se pode deducir a existencia a partir da súa esencia, que foi posta de manifesto previamente por
Deus a Moisés non libro do Éxodo: Eu son o que son.
Nesta liña critica Tomás de Aquino o Argumento Ontolóxico ou A priori de San Anselmo pois non é posible
loxicamente pasar do ser conceptual ou pensado ó ser real con existencia actual. Do concepto de Deus non se
pode deducir a existencia de Deus (Citar argumento Ontolóxico de San Anselmo)
Así pois, para Tomás de Aquino non é inmediatamente coñecida para nós a proposición Deus existe. Hai dous
tipos de demostracións para demostralo:
• a partir da causa ou a priori
• a partir do efecto ou a posteriori
Considera que debe utilizarse a argumentación a posteriori, partindo do que é máis próximo para nós que
son os efectos.
Así formula o Argumento Cosmolóxico que parte das realidades presentes e inmediatas do cosmos,
argumento que tamén denominou As Cinco Vías.
• Desde os seres que se moven ó Primeiro Motor (Argumento do Movemento)
Para Tomás de Aquino, igual que Aristóteles, o movemento é o paso da potencia ó acto, sempre determinado
por un ser que xa estea no acto, pois non se pode estar en potencia e acto respecto do mesmo aspecto.
En consecuencia está o outro principio aristotélico e tomista de que todo o que se move é movido por outro.
Así pois, na realidade existen unha serie de motores e de móbiles que forman unha cadea infinita, cadea que
ten que romperse nun primeiro momento coa existencia dun Primeiro Motor, causa do movemento que á súa
9
vez non sexa movido; é dicir, un Primeiro Motor inmóbil que é Deus.
• Desde as causas á primeira causa (Argumento da Causalidade Eficiente)
Existe tamén na realidade unha cadea de seres que son causa e efectos á vez, en canto que producen outras
causas e á súa vez son causados, polo que é necesaria a existencia dunha primeira realidade incausada ou
primeira causa (que é Deus)
• Desde os seres continxentes ó ser necesario (Argumento da Continxencia)
Os seres continxentes son aqueles que poden existir ou non, pois non teñen a existencia como predicado
esencial da súa esencia.
O feito de que existan seres (que sempre son continxente) supón a existencia dun ser que lles participe esa
existencia, pois a el débelle pertencer necesariamente, que é o Ser Necesario, é dicir, Deus.
• Polos grados de perfección dos seres (Argumento da Perfección)
En cada aspecto da realidade ou grupo de seres existen distintos graos de perfección que á súa vez deben
supor a existencia dunha perfección absoluta, que é Deus.
• Desde o orde do Mundo ó primeiro ordenador (Argumento teleolóxico ou da finalidade)
Existe unha clara finalidade tendente, precisamente, á orde do cosmos en tódolos seres, sexan racionais,
irracionais ou materiais.
Os seres irracionais e materiais non se poden propoñer a si mesmos un fin, fin que tivo que ser inscrito neles
mesmos polo ordenador do Mundo, é dicir, Deus.
Todas estas probas ou vías teñen a mesma estructura argumentativa:
• Pártese dun feito de experiencia ou algo inmediato do cosmos considerado como efecto (o movemento, o
orden, etc.)
• Aplícase o principio de causalidade establecendo unha cadea de causas e efectos relacionados.
• Detense esa cadea nun punto (pois senón nada sería explicado) que se considera a causa primeira de tódolos
demais efectos.
A argumentación tomista a posteriori sobre a existencia de Deus é considerada a doutrina ortodoxa do
cristianismo e foi aceptada en xeral polo tomismo da época posterior do s. XIII, e incluso polo neotomismo
actual.
Foi criticada, sen embargo, por outros autores e fundamentalmente por Kant (S. XVIII) ó considerar que a
relación causal (entre causa e efecto) fundamento desta argumentación, soamente é válida entre fenómenos, é
dicir, entre feitos de experiencia, e de Deus como causa do mundo non existe ningunha experiencia.
• A esencia de Deus
A esencia de Deus non pode ser coñecida:
• Pola mesma limitación do entendemento humano
• Porque excede en si mesma toda relación con outras criaturas
10
Neste sentido só se pode coñecer a Deus pola analoxía considerando que os seus atributos non poden
aplicárselle de maneira totalmente igual nin totalmente distinta dos outros seres.
De Deus só se pode coñecer que é Acto Puro ou o acto de ser, é dicir, o ser a quen lle pertence necesariamente
a existencia. (Eu son o que son)
Sen embargo e ademais disto, existe a posibilidade dun coñecemento indirecto e parcial de algunhas
cualidades divinas por medio das chamadas:
• Vía negativa ou da negación que consiste en negar de Deus as imperfeccións humanas (o cambio, a
continxencia, a finitude, etc)
• Vía afirmativa que consiste en afirmar as cualidades positivas humanas (bondade, sabedoría, poder,
etc.)
• Vía de eminencia que consiste en elevar a un grado infinito ou máximo esas cualidades positivas
(infinita sabedoría, bondade, etc.)
En definitiva, de Deus temos un coñecemento indirecto, analóxico e imperfecto, e máis podemos saber o que
non é que o que é.
3.5.− Ética, Lei e Política
• A Ética
Nun sentido xeral, ata a época tomista as éticas podían dividirse en 2 grupos:
• Ética de móbiles ou motivos que fundamentaban a conducta humana en función da causa eficiente, é
dicir, dun motivo que impulsaba á acción. Como pode ser a ética hedonista ou hestoica que tiña como
motivacións ou pracer ou a imperturbabilidade.
• Ética de fins, que consideraban que o determinante da conducta non é tanto un motivo interno coma
un fin, é dicir, que se actúa para perseguir un fin. Neste sentido pode situarse a ética aristotélica e a de
Aquino.
Tanto para Aristóteles como para Tomás de Aquino o fin último que se persigue é a felicidade, aínda esta
pode acadarse de distintas formas.
A felicidade é, pois, o fin último subxectivo humano e para Tomás de Aquino a realidade onde se logra isto é
Deus, que polo tanto é ó fin último obxectivo, na súa contemplación e na vida da Benaventuranza.
Con todo para chegar a esta visión beatífica de Deus que supón a felicidade absoluta e o fin último (os outros
fins ou bens inmediatos como a saúde ou o pracer son simplemente medios) é necesaria a vida da Virtude
como hábito adquirido con certo esforzo para a execución do Ben (a diferencia do vicio, que é un hábito para
o exercicio de malas accións)
Nun sentido moi amplo, a Virtude, que representaría a boa conducta, consiste na aceptación por parte da
vontade do que o entendemento presenta como bo, e á súa vez poden ser:
• Cardinais (prudencia, xustiza, fortaleza e templanza)
• Teologais (fe, esperanza e caridade)
11
• A lei
En certa relación coa ética e como fundamento desta, está a análise que fai Tomás de Aquino respecto da lei e
que se define nun sentido xeral como ordenación da razón práctica encamiñada ó fin común e promulgada por
aquel que ten ó seu cargo a organización da sociedade
Divídese en:
• Lei eterna
É a ordenación do cosmos feita desde a creación polo propio Deus e representa a providencia con que Deus
conserva o Mundo.
Nos seres materiais ou irracionais a súa manifestación son as leis físicas, mentres que nos seres racionais a súa
manifestación é a Lei Natural como fundamento da moral.
O concepto de Lei eterna ten antecedentes en San Agustín, e máis remotamente no Logos de Heráclito, como
razón inmanente ó Universo.
• Lei natural
É a participación da Lei eterna na criatura racional, que se manifesta nas tendencias naturais da persoa
humana, que:
• Como substancia ou ser tende á conservación da súa existencia (coas súas implicacións como respecto á
vida propia e allea )
• Como animal tende á procreación (a as súas implicacións como coidade o educación da familia).
• Como ser racional e social, tendo ó coñecemento da verdade e á vida en sociedade, coas súas implicacións
de respecto mutuo e acceso á verdade.
A Lei natural representa, pois, o fundamento das tendencias naturais humanas, que deben ser respetadas, e á
súa vez é o fundamento da moral e da maior parte do dereito.
Este concepto de Lei natural tivo grande importancia na tradición filosófica e legal da época moderna sendo o
fundamento da ortodoxia católica.
Foi criticado, sen embargo, polas filosofías e concepcións antropolóxicas que consideraban que non existe
unha natureza humana fixa e estable como raíz ou causa de determinada conducta, senón que existen máis ben
circunstancias e relacións históricas, como por exemplo o marxismo, para o que o home representa o conxunto
ou síntese das relacións sociais, ou o historicismo para o que o home non ten natureza senón historia (Ortega
y Gasset)
• Lei positiva
É a manifestación máis próxima e inmediata da Lei e defínese no mesmo sentido que a Lei en xeral como a
ordenación da razón práctica coa finalidade do Ben común e promulgada por quen ten ó seu cargo a
organización da sociedade.
• É unha ordenación da Razón práctica porque a propia Razón (no seu aspecto práctico) pode e debe
orientar a conducta propoñendo á Vontade o que debe facerse.
• Ten como finalidade o Ben común e non os bens particulares porque a finalidade de toda Lei é
fundamentalmente social, do conxunto da sociedade.
12
• Debe ser promulgada porque na promulgación está o fundamento inmediato do seu coñecemento.
• Esta promulgación debe facela o encargado da organización social, é dicir, o rei ou gobernantes que á súa
vez representa o conxunto da sociedade.
Toda Lei positiva debe estar supeditada ós preceptos da Lei natural, que son o último fundamento da
conducta e das relacións humanas.
• Política
Na mesma liña de Aristóteles, e concretamente do libro primeiro da súa Política, Tomás de Aquino considera
que a persoa humana é sociable por natureza (a diferencia das bestas ou dos deuses), é dicir, que ten unha
tendencia natural á sociedade (Aristóteles definía o home como animal político)
Esta tendencia á sociabilidade ponse de manifesto pola existencia de múltiples necesidades que se contemplan
pola división do traballo, e sobre todo pola existencia da linguaxe que manifesta a condición humana para a
comunicación.
En canto á organización social e ó poder, Santo Tomás considera que a condición necesaria para un bo
goberno é contribuír ó Ben común.
Gobernos positivos Gobernos negativos
Monarquía Tiranía
Aristocracia Oligarquía
Democracia Demagoxia
Tomás de Aquino parece inclinarse por unha monarquía participada, algo semellante ás actuais monarquías
constitucionais ou parlamentarias.
En resumo, a teoría política de Tomás de Aquino está, en parte, fundamentada na ética (ó contrario do que
sucedía na Grecia clásica e non pensamento de Platón e de Aristóteles), e a ética á súa vez está fundamentada
no concepto de Lei natural.
O esquema tomista da realidade é un esquema xerarquizado que ten a Deus como punto inicial e final da
creación.
4.− A crise da Escolástica
O s. XIV é unha época recoñecidamente de crise, no sentido de crise como ruptura de situacións pasadas. Por
exemplo:
• A nivel político hai a crise do imperio coa aparición de novos estados soberanos.
• No aspecto relixioso, a crise do poder papal, coa aparición dos Cismas
• No aspecto filosófico vai a producirse tamén unha crítica e ruptura das concepcións antigas da
realidade, fundamentalmente a crise do tomismo, que representaba o apoxeo da escolástica no s. XIII
e que se vai a levar a cabo sobre todo por Guillermo de Ockham.
• Guillermo de Ockham
• A separación entre a Razón e a Fe
13
A filosofía medieval, fundamentalmente a Escolástica e Tomás de Aquino, intentou harmonizar a Razón e a
FE, é dicir, a Filosofía e a Teoloxía, considerando que había unha zona de intersección e común entre ámbalas
dúas facultades distintas como puxera de manifesto o propio Tomás de Aquino con, por exemplo, a
demostración racional da existencia de Deus.
Guillermo de Ockham, seguindo en parte a un predecesor inmediato que era Duns Scoto, elimina esa zona de
intersección, pois a Razón e a Fe son facultades de ordes totalmente distintas.
Respecto a Deus, a Razón non pode coñecer a súa esencia pola mesma limitación da Razón, pero tampouco a
existencia, en función da interpretación de Ockham do principio de causalidade:
Para coñecer a causa dun efecto hai que ter unha comprobación empírica, e de Deus como causa non hai
experiencia
Deus, polo tanto, é obxecto exclusivamente da Fe, que vai a ser a facultade do ámbito do sobrenatural e da
relixión, co que se favorecen as actitudes místicas.
A Razón liberada da racionalización do dogma vai a dedicarse a aspectos exclusivos do ámbito natural, que
posibilitará, por outra parte, a investigación científica.
• O Nominalismo (os universais)
É a teoría de Ockham respecto dos universais. Nun sentido xeral Ockham interpreta dunha maneira moderada
o nominalismo, no sentido de que os universais ou esencias non existen independentes da mente nin nas
cousas, senón que son nomes. Hai dous principios na filosofía de Ockham que fundamenta esa interpretación:
1.− A crenza na omnipotencia divina (creo en Deus todopoderoso) por considerar que é o único atributo que
se pode coñecer como propio de Deus, no que se pon de manifesto a súa liberdade; liberdade que determina
que a orde do mundo é fáctica e continxente (é dunha maneira pero podía ser doutra calquera, dependendo da
vontade divina).
2.− Principio de simplicidade ou economía, coñecido como a navalla de Ockham
Non debe multiplicarse os entes sen necesidade . En consecuencia esta teoría do nominalismo respecto ós
universais que para Ockham non existen as cousas nin na mente divina:
• Non existen na mente divina (como era a tese de San Agustín) pois iso supoñería limitar a Omnipotencia de
Deus, pois este estaría obrigado a crear a realidade de acordo con eses modelos previos ós que tería que
someterse dalgunha maneira.+
• Non existen nas cousas porque tódalas realidades son individuais e concretas, e non fai falla o principio de
individuación de Aquino.
Sendo a realidade individual e concreta, o coñecemento intuitivo é fundamental na relación directa e
inmediata coas cousas particulares e singulares da experiencia.
Existe tamén un concepto xeral semellante ó do coñecemento abstractivo e que se realiza dunha maneira
automática polo coñecemento sen abstracción .
Pero eses conceptos universais non representan a esencia das cousas, senón simplemente unha semellanza
que descobre o entendemento (dicimos que Sócrates e Platón son homes en canto que esta palabra designa a
semellanza entre ambos individuos)
14
Neste sentido os conceptos universais son simplemente signos que supoñen ou representan a relación de
semellanza entre as cousas.
CONTEXTUALIZACIÓN
A Escolástica pode referirse nun sentido xeral a calquera filosofía ou corrente de pensamento que faga escola,
é dicir, cuns principios máis ou menos dogmáticos e uns seguidores.
Pero nun sentido máis preciso, chámase Escolástica á filosofía medieval de carácter eminentemente relixioso
e cristián, é dicir, a filosofía cristiá, na que, tamén en xeral, a función da Razón e da propia filosofía era, case
exclusivamente, explicitar os contidos da Fe e da relixión (A filosofía escrava da teoloxía)
En canto ós contidos estes redúcense a ser unha racionalización do Dogma, aproveitando teorías platónicas ou
aristotélicas que podían ser coherentes con el.
En canto ó método consistía en:
• Lectura (lectio) de textos clásicos e sagrados do Testamento ou dos Santos Pais
• Posterior disputa (disputatio) ou discusión sobre o contido da lección utilizando fundamentalmente,
a lóxica aristotélica.
Esta filosofía, que por outra parte tivo fundamental importancia na cultura occidental e na cultura da Igrexa,
era a que se ensinaba nas escolas, que podían ser Monacales ou Palatinas e máis tarde nas Universidades, nas
que a Teoloxía era a disciplina fundamental.
Existen 3 etapas no desenrolo da filosofía escolástica:
• De iniciación e preparación, que pode considerarse a partir da Patrística (Santos Pais) e, ata o s. XII, onde
a corrente dominante era o agustinismo.
• Apoxeo da Escolástica e o seu máximo esplendor con Tomás de Aquino no s. XIII.
• Crise da Escolástica coincidindo co límite cultural da Idade Media no s. XIV con Guillermo de Ockham.
No contexto cultural de influencia e innovación da filosofía aristotélica, sitúase Tomás de Aquino, que
pretende unha síntese entre:
• a tradición platónico−agustiniana medieval
• o aristotelismo
• certas teses averroístas
• o dogma e a relixión cristiá (fundamentalmente)
Síntese ecléctica, aínda que con certa orixinalidade que se denomina Tomismo, que é o fundamento
conceptual e filosófico da relixión católica ata a actualidade.
As obras máis importantes son: Suma teleolóxica e Suma contra xentís.
O esquema tomista da realidade é un esquema xerarquizado que ten a Deus como punto inicial e final da
creación.
• TERCEIRAS PREGUNTAS
• A recepción de Aristóteles na Idade Media: Tomás de Aquino.
15
• O aristotelismo en Occidente
Aínda que na filosofía dominante na época medieval, polo menos ata o s. XII, era o de matiz platónico, a
través do agustinismo, paulatinamente vai introducíndose un novo sistema de filosofía, tan coherente coma o
anterior que era a filosofía de Aristóteles, que se fai en tres fases:
• BOECIO (s. VI)
No século VI un autor latino, Boecio, traduce A Lóxica de Aristóteles có que se comeza a coñecer un aspecto
parcial da filosofía aristotélica, centrado en cuestións metodolóxicas e lóxicas.
• AVERROES (s. XII)
Os árabes entran en contacto coa cultura grega e, en concreto, coa filosofía de Aristóteles, a través dunhas
traduccións directas e outras indirectas que presentaban un Aristóteles platonizado.
Coa propagación da cultura grega, propágase tamén o coñecemento de Aristóteles:
Con mezcla de Platón, como era o caso de Avicena e máis directamente con Averroes (O Comentador) que
traduciu e comentou as obras aristotélicas.
Averroes inaugura unha corrente de pensamento que se chamou Averroísmo Latino ou Aristotelismo
Heterodoxo e que, sinteticamente, pode resumirse en 3 teses:
• Eternidade do mundo en sintonía coa tradición cultural grega do movemento circular e cambio cíclico das
cousas onde non hai lugar para un principio ou final e, polo tanto, oposto claramente á idea da Creación.
• Mortalidade da alma individual segundo se desprendía do comentario que fixera Averroes a un pasaxe do
Tratado da Alma de Aristóteles e no que se poñía de manifesto que, a alma individual era mortal, o único
que era inmortal era o Entendemento Axente, capaz do coñecemento intelectual, e que era común e
universal a todo xénero humano e con características divinas que posibilitaban esa inmortalidade.
• Separación entre Razón e Fe, pois considéranse facultades de ordes distintos que poden chegar a
conclusións distintas ou, incluso, opostas. En calquera caso, para os cristiáns que seguían estas teses, a Fe
proporcionaba a garantía da verdade no ámbito do Sobrenatural, mentres que no natural, esa verdade estaría
determinada pola Razón.
O averroísmo introduciuse e foi ensinado na Facultade de Artes da Universidade de París, pero ó mesmo
tempo foi considerada como heterodoxia ou herexía e un dos seus impulsores, Siger de Bravante, foi
condenado a cadea perpetua.
III− O APOXEO DA ESCOLÁSTICA (Tomás de Aquino)
Chámase Escolástica á filosofía medieval de carácter eminentemente relixioso e cristián, é dicir, a filosofía
cristiá, na que, tamén en xeral, a función da Razón e da propia filosofía era, case exclusivamente, explicitar os
contidos da Fe e da relixión (A filosofía escrava da teoloxía)
En canto ós contidos estes redúcense a ser unha racionalización do Dogma, aproveitando teorías platónicas ou
aristotélicas que podían ser coherentes con el.
En canto ó método consistía en lectura (lectio) de textos clásicos e sagrados do Testamento ou dos Santos
Pais e a posterior disputa (disputatio) ou discusión sobre o contido da lección utilizando fundamentalmente,
a lóxica aristotélica.
16
Esta filosofía, que por outra parte tivo fundamental importancia na cultura occidental e na cultura da Igrexa,
era a que se ensinaba nas escolas, que podían ser Monacales ou Palatinas e máis tarde nas Universidades, nas
que a Teoloxía era a disciplina fundamental.
Existen 3 etapas no desenrolo da filosofía escolástica:
• De iniciación e preparación, que pode considerarse a partir da Patrística (Santos Pais) e, ata o s. XII, onde
a corrente dominante era o agustinismo.
• Apoxeo da Escolástica e o seu máximo esplendor con Tomás de Aquino no s. XIII.
• Crise da Escolástica coincidindo co límite cultural da Idade Media no s. XIV con Guillermo de Ockham.
• As teorías de influencia aristotélica
Teoría da Realidade
Hilemorfismo :É a tese aristotélica e tomista referida á composición dos seres segundo a que todos están
compostos de dous elementos:
• un elemento material
• outro elemento formal
A Potencia e o Acto: Está referida en parte ós dous aspectos nos que se presentan os seres:
• potencia (dinamís) : é a capacidade que ten un ser para ser outra cousa (o poder ser)
• acto (energueia): representa a actualización dunha potencia ou a realidade actual do ser (o ser)
Con esta teoría explicaban Aristóteles e Tomás de Aquino o cambio ou movemento como paso da potencia ó
acto.
Tódolos seres están en potencia e acto ó mesmo tempo, agás Deus que é Acto Puro.
Alma: o Ser Humano é un composto hilemórfico de materia e forma no que o corpo é a materia e a Alma é a
forma..
Coñecemento: o coñecemento tamén pode ser sensible e intelectual. Creen que a orixe do coñecemento están
no coñecemento sensible, despois chégase a elaborar o concepto universal.(citar que son os universais)
Para Tomás de Aquino e Aristóteles, que non admitían a preexistencia da Alma, os conceptos universais son
producto dunha elaboración polo propio entendemento. Esta elaboración empeza no coñecemento sensible,
que tendo por obxecto as realidades particulares e sensibles, dá como resultado unha imaxe particular e
concreta (Imaxinación ou Fantasía que producen unha imaxe ou fantasma)
Sobre esta imaxe particular e xa a nivel de coñecemento intelectual, actúa o entendemento axente que
proxecta sobre ela unha especie de luz (Fotismós) que fai que esta perda as características particulares
quedando só co esencial.
Esta parte esencial que representa o universal pasa ó entendemento paciente ou pasivo,que é que realmente
coñece o concepto universal.
A todo este proceso chámaselle abstracción.
Política: Considera que a persoa humana é sociable por natureza , é dicir, que ten unha tendencia natural á
17
sociedade (Aristóteles definía o home como animal político)
Esta tendencia á sociabilidade ponse de manifesto pola existencia de múltiples necesidades que se contemplan
pola división do traballo, e sobre todo pola existencia da linguaxe que manifesta a condición humana para a
comunicación.
• A relación da Razón e Fe na Idade Media: Tomás de Aquino.
A relación entre cristianismo e a filosofía enténdese, xeralmente, dende dúas perspectivas:
• Como a relación que se establece en calquera época histórica entre relixión (o cristianismo) e a filosofía,
entendidos como dous tipos de saber e de acceso á realidade ou manifestación cultural:
• A relixión e o cristianismo teñen por obxecto o ámbito do sobrenatural e baséase, sobre todo, na Fe
como aceptación ou crenza en determinados dogmas.
• A filosofía ten por obxecto o ámbito do natural, utilizando como medio de coñecemento a Razón
considerada amplamente.
Nesta relación houbo e hai concordancias e discrepancias, harmonía ou oposición radical.
• Pode entenderse como a peculiar relación que se estableceu nun momento histórico concreto marcado pola
aparición do cristianismo, sobre todo a partir do século II d.C. e que pon en contacto por primeira vez a
filosofía dominante naquela época (filosofía. Grega) con tódalas súas manifestacións (estoicismo,
aristotelismo, platonismo...) con unha relixión nova que tiña certas raíces no xudaísmo.
O cristianismo, en principio, é simplemente unha relixión, é dicir, unha doutrina de salvación que, a través de
certos misterios, fai que os iniciados estean en relación coa transcendencia.
Pero ademais de ser unha relixión, fai unhas interpretacións e afirmacións acerca da realidade, do ser humano
ou da historia que constitúen, dalgunha maneira, eso que se chama Filosofía Cristiá.
Algunhas destas teses, sobre todo nos primeiros momentos do cristianismo, entraban en contradicción coa
cultura e filosofías gregas, que naquel momento representaba a cultura e filosofía por antonomasia, por
exemplo:
• A creación a partir da nada, que se opón á interpretación grega da eternidade e ó concepto de que Da nada,
nada sae (Parménides)
• A omnipotencia divina en oposición á vinculación dos deuses gregos á necesidade.
• Monoteísmo e deus persoado en oposición ó politeísmo e a un concepto máis abstracto do divino, como o
de Platón (Idea do Ben) e Aristóteles (Pensamento do Pensamento)
• Estructura lineal da historia que se iniciaría coa creación e culminaría coa resurrección, en oposición á
interpretación grega do movemento circular e estructura cíclica da realidade.
Ademais a filosofía ou interpretación cristiá do ser humano, a partir da noción de culpa (pecado orixinal) e
redención, vai facer fincapé nas nocións de subxectividade, liberdade e espírito.
Os primeiros cristiáns cultos tratan de asimilar contidos da filosofía grega para estar, sequera, á altura na
confrontación ou sistematización do Dogma, é dicir, como unha explicación racional, en parte, dos dogmas
fundamentais do cristianismo e có que se constitúe un corpo doutrinal que foi obra dos chamados Apoloxistas
e Santos Pais da Igrexa.
18
Nesa relación entre Razón e a Fe, ou a filosofía e o cristianismo, déronse distintas situación por parte dos
cristiáns cultos:
• Radical oposición á Razón e á racionalidade (e polo tanto á Filosofía), como era o caso de Tertuliano: Creo
porque é absurdo.
• Harmonización de certos contidos da filosofía grega en coherencia coa relixión cristiá, como era o caso de
Clemente e Orixes, de Alexandría.
• Nunha profundización do anterior, o desenrolo de certas teorías da filosofía grega, sobre todo de Platón,
que se adaptaban facilmente ó Dogma cristián, como é o caso de San Agustín de Hipona.
San Agustín:No aspecto da relación entre a Razón e a Fe, mantén unha actitude de harmonía ou non
diferenciación, non preocupándose de trazar fronteiras entre ámbalas dúas, pois parte da convicción de que a
Verdade é única e pode accederse a ela tanto dende a Razón, como dende a Fe, aínda que, en último termo,
debe ser a Fe a que ilumine o proceso.
San Anselmo
Averroes: Separación entre Razón e Fe, pois considéranse facultades de ordes distintos que poden chegar a
conclusións distintas ou, incluso, opostas. En calquera caso, para os cristiáns que seguían estas teses, a Fe
proporcionaba a garantía da verdade no ámbito do Sobrenatural, mentres que no natural, esa verdade estaría
determinada pola Razón.
Tomás de Aquino
− Os límites da Razón: a Fe
A Razón, como facultade de orde natural ten por obxecto as realidades naturais, o que entra dentro do campo
da filosofía, pois o edificio do coñecemento interprétase desde Aristóteles e Tomás de Aquino que ten que
partir de abaixo cara arriba, é dicir, dende as realidades naturais e inmediatas.
Na filosofía platónica e agustiniana o coñecemento interprétase, sobre todo, dende arriba cara abaixo, en
virtude da propia Iluminación Divina.
O ámbito do natural é obxecto da razón; máis alá deste o ámbito do sobrenatural é obxecto da Fe.
− Contidos da Razón e da Fe
Como facultade de orde natural, a Razón ten uns contidos propios e exclusivos dela, por exemplo, unha
demostración matemática.
Noutro aspecto, a Fe como facultade de orde sobrenatural, tamén ten uns contidos propios e exclusivos dela,
por exemplo, o misterio da Trinidade.
Sen embargo hai unha zona de intersección entre ambas, en que certas nocións ou verdades son obxectos da
Razón e da Fe simultaneamente. Por exemplo, segundo Santo Tomás, a creación do Mundo ou a propia
existencia de Deus.
Esta comunidade de contidos débese a que algúns, por razón de tempo, dedicación ou limitación das propias
facultades non poderían coñecer racionalmente certas verdades, polo que son tamén obxecto da Fe.
− Colaboración da Razón coa Fe
19
A razón é un elemento fundamental como auxiliador da Fe, polo menos en dous aspectos.:
• Como axuda para organizar e sistematizar dunha maneira racional os propios contidos da Fe, é dicir, a
estructura racional da teoloxía natural.
• Como elemento dialéctico que se utiliza para defender no posible as propias crenzas ou doutrinas relixiosas
contra os que pretenden defender racionalmente outras crenzas ou incluso teorías ateas.
− Colaboración da Fe coa Razón
A Fe é, para Tomás de Aquino, o elemento definitivo que vai a servir para diferenciar o verdadeiro do falso,
ata tal punto que a Fe constitúese como criterio extrínseco da verdade.
Neste sentido a Fe e a relixión manteñen a súa preponderancia sobre a Razón e a Filosofía, porque en último
termo a verdade está determinada pola relixión.
Este aspecto vai ser denominador común de case toda a cultura medieval, na que a filosofía é concibida como
serva da teoloxía
Guillermo de Ockham
A filosofía medieval, fundamentalmente a Escolástica e Tomás de Aquino, intentou harmonizar a Razón e a
FE, é dicir, a Filosofía e a Teoloxía, considerando que había unha zona de intersección e común entre ámbalas
dúas facultades distintas como puxera de manifesto o propio Tomás de Aquino con, por exemplo, a
demostración racional da existencia de Deus.
Guillermo de Ockham, seguindo en parte a un predecesor inmediato que era Duns Scoto, elimina esa zona de
intersección, pois a Razón e a Fe son facultades de ordes totalmente distintas.
Respecto a Deus, a Razón non pode coñecer a súa esencia pola mesma limitación da Razón, pero tampouco a
existencia, en función da interpretación de Ockham do principio de causalidade:
Para coñecer a causa dun efecto hai que ter unha comprobación empírica, e de Deus como causa non hai
experiencia
Deus, polo tanto, é obxecto exclusivamente da Fe, que vai a ser a facultade do ámbito do sobrenatural e da
relixión, co que se favorecen as actitudes místicas.
A Razón liberada da racionalización do dogma vai a dedicarse a aspectos exclusivos do ámbito natural, que
posibilitará, por outra parte, a investigación científica.
• Cristianismo e Filosofía: A solución tomista.
ÍDEM á anterior
• O problema dos Universais: O realismo moderado en Tomás de Aquino.
A cuestión dos universais foi amplamente debatida ó longo de toda a Idade Media e pode resumirse en 3 teses:
• Realismo esaxerado que ten antecedentes na filosofía de Platón por considerar que as esencias existen
como Ideas independentes das cousas. É a interpretación de San Agustín en canto que, para el, os
universais son as Ideas de Deus (na mente divina) que serían o modelo e a causa exemplar da
realidade: Teoría do exemplarismo. Neste sentido, os universais existen como Ideas anteriores e
20
independentes das cousas(Universal ante re)
• Realismo moderado.
Para Santo Tomás, de maneira semellante a Aristóteles e incluso a Platón, o coñecemento tamén pode ser
sensible e intelectual, pero a diferencia de Platón tanto Aristóteles como Tomás de Aquino creen que a orixe
do coñecemento están no coñecemento sensible, despois chégase a elaborar o concepto universal.(citar que
son os universais)
Para Platón os conceptos universais (xustiza, home, árbore) proviñan da contemplación anterior das Ideas e de
algunha maneira eran innatos á Alma (coñecemento como reminiscencia)
Para Tomás de Aquino e Aristóteles, que non admitían a preexistencia da Alma, os conceptos universais son
producto dunha elaboración polo propio entendemento. Esta elaboración empeza no coñecemento sensible,
que tendo por obxecto as realidades particulares e sensibles, dá como resultado unha imaxe particular e
concreta (Imaxinación ou Fantasía que producen unha imaxe ou fantasma)
Sobre esta imaxe particular e xa a nivel de coñecemento intelectual, actúa o entendemento axente que
proxecta sobre ela unha especie de luz (Fotismós) que fai que esta perda as características particulares
quedando só co esencial.
Esta parte esencial que representa o universal pasa ó entendemento paciente ou pasivo,que é que realmente
coñece o concepto universal.
A todo este proceso chámaselle abstracción.
Así pois, os universais ou esencias non existen separados ou independente das cousas como no caso de Platón
ou San Agustín, senón que existen nas cousas mesmas (universal in re) pero son coñecidos por unha
elaboración e actualización do entendemento, teoría que se denomina Realismo Moderado.
• Nominalismo:
É a teoría de Ockham respecto dos universais. Hai dous principios na filosofía de Ockham que fundamenta
esa interpretación:
1.− A crenza na omnipotencia divina (creo en Deus todopoderoso) A orde do mundo é fáctica e continxente
.
2.− Principio de simplicidade ou economía, coñecido como a navalla de Ockham
Non debe multiplicarse os entes sen necesidade . En consecuencia esta teoría do nominalismo respecto ós
universais que para Ockham non existen as cousas nin na mente divina:
• Non existen na mente divina (como era a tese de San Agustín) pois iso supoñería limitar a Omnipotencia de
Deus, pois este estaría obrigado a crear a realidade de acordo con eses modelos previos ós que tería que
someterse dalgunha maneira.+
• Non existen nas cousas porque tódalas realidades son individuais e concretas, e non fai falla o principio de
individuación de Aquino.
Sendo a realidade individual e concreta, o coñecemento intuitivo é fundamental na relación directa e
inmediata coas cousas particulares e singulares da experiencia.
21
Existe tamén un concepto xeral semellante ó do coñecemento abstractivo e que se realiza dunha maneira
automática polo coñecemento sen abstracción .
Pero eses conceptos universais non representan a esencia das cousas, senón simplemente unha semellanza
que descobre o entendemento (dicimos que Sócrates e Platón son homes en canto que esta palabra designa a
semellanza entre ambos individuos)
• Neste sentido os conceptos universais son simplemente signos que supoñen ou representan a relación
de semellanza entre as cousas.
1
1
•
22