SAPO DE PIEDRA RACHAK RUMI Cierta vez abundaba muchos sapos y ranas en la laguna de Unayqak achka rachakuna, chockyakuna kaqa Yaruchagua, como no se entendían, todos los días pasaban “Yaruchaguachu”, mana comprendirincarinchu, lapan hunaq discutiendo, allí los lico, lico y los wachhuas, se jaraneaban de risa; los qayapanaparen, chaychu lico, licokuna, wachhuakun, asikoq sapos y las ranas hasta incluso de tanto pelear se mataron, entonces plitoptin; rachakkuna, chockyakuna huanuchinakurqun, chaypita los sapos decidieron abandonar la laguna de yaruchagua, para evitar manchakuywan rachakunata aywakun jaqerichur yaruchaqua más discusiones, algunos sapos se fueron para quinuapucro, otros qochata, manam plito kash, waqin rachakuna aywakun huk sapos para pampania, entonces los sapos que iban para pampania se markata Qinuaprucruta, waqin Pampaniapa. Chaypita rachakuna quedaron dormidos en el lugar llamado “Quizhuarpata” y allí esos 2 Pampania aywakuna, punukarqun chay marca “Quizhuarpata” sapos se convirtieron en grandes piedras, desde ese entonces le ninqanchu. Chaypita ishkay rachak chay markachu ticrarqun llamaron sapo rumi. rumiwan , nirkurqa hutiparqun rachak Rumi. qochachu UCHUK MARCA UCHUK MARCA En el lugar llamado “uchuk marka” vivía la familia Nájera, Chay markapa hutin “uchuk marca” yachapakoq ayllunkuna Najera, conformado por la esposa, el esposo y los hijos, vivieron por un yachapakuq warmin, churinkuna,yachapakusqa tiempo de 15 años. Aumentaron sus ovejas, vacunos, llamas y watayuq. Mirashqa ushankuna, waakankuna, llamankuna, burriconkuna. burros. Pasaron los tiempos, en un momento menos pensado Pasashqa watankuna, huk tiempo chumi suakoqkuna yaychapakushqa ingresaron ladrones a su estancia “Uchuk marca” los amarraron suakoq markanman uchuk marca, watapakushqa chaquipita, maquipita, de manos y pies a todos ellos y los vendaron sus ojos con llapanta ayllukunata, ñawinkunata llapanpata chapapakushqa saqpi trapos viejos y se lo llevaron todos sus animales, sin piedad. trapukunawan, chay suakoqkuna llapan uywantan apakarishqan, manam Pasaron horas y Gracias a Dios pasaban por allí dos señores, laqipalar.allillan Diosninchita ellos los desataron a los que estaban amarrados de pies y de runakunam,paykuna paskipakushqa manos. Desde ese momento, la familia Nájera abandonó su makinta paskipakushqa.chay hunaqpitam llapan ayllu Najerakuna estancia “uchuk marca”. Hoy sólo hay recuerdos, corrales y una aywakareshqa markanta uchuk marka qaqerirkur. Chay pachapitam casa abandonada. kanan kan yarpachikuy, kunchakunata, wayinkuna chunyaraychan. chaypan llapan chunka pichqayuq pasapakushqa watashqata chakinta, JUAN KAKASH HUAGANAN JUAN Y EL GALLO HUAGANAN Unayshi, chay marka “ Santa Ana de Tusi” yachashqa huk moso hutiyoq Hace tiempo en el distrito de Santa Ana de Tusi, vivía un Joven Juan, paymi kash michikoq kuchinkunata. Huk hunaqmi aywashqa kuchin llamado Juan, él era pastor de cerdos. un día fue a pastar sus micheq chay markachu hutiyoq “kakash Huaganan, chayashqa chay cerdos en un lugar llamado “Gallo Huaganan” llegó al lugar markaman, hamashqa ichiklata, ichik pasariptin ichikusqa, chaypitam descanso un poco, y luego se puso de pie y empezó a cazar un qalaykushqa anka chariyta, chaypitaqa munaychasqa chariyta ankata águila, cuando estaba tratando de atrapar al águila se le apareció chakinkuna una señorita muy hermosa con pies de gallina y el joven de miedo chakinkunawan wallpapan nirarkunawan, chay moso manchakuypita escapó, dejando sus cerdos y de lejos vio que la señorita tenía pies qeshpikushqa kuchikunata gaqerirkur, chaypitaqa karupita rikashqa chay de gallina, él se fue muy asustado a su casa y le contó a sus hipashta chakinkuna wallpata niraqta, chay moso currila qeshpikushqa padres lo sucedido. pasaron los días el joven Juan empezó a wayimpa, willapashqa mamanta, taytanta llapanta. Chaypitaqa pasashqa ponerse mal, le dolía la cabeza. pasaron días, meses, Juan no achka hunaq moso Juan qalaykushqa umananaywan queshiayta. mejoraba. Después de años Juan sano. Pasahqa achka hunaq, achka killa Juan mana sanaqchu. Chaypitaqa wachaychumi rikapashqa watarkur pashasqa, Juan kutikashqa. huk hipash shumaqlla, ISHKAY OQA SUAKUNA LOS 2 LADRONES DE OCA Hace tiempo 2 ladrones fueron a la chacra de Emiquillo, la chacra se llama “MUCLAQAQA”, en la chacra la oca ya estaba creciendo, allí por la madrugada fueron los 2 ladrones, y luego apurado los ladrones se pusieron a sacar la oca, cada uno saco medio saco, después de terminar de sacar la papa empezaron a masticar la coca, esto lo realizaron al pie de un campo, los 2 masticabanm la oc, fumaban cigarro, los 2 realizaron la Wipia para que el dueño no venge. Pero de pronto apareció Emiquillo, los encontró a los 2 ladrones sentados, miro que habían sacado las ocas, los miro con colera, después de arriba les tiro con piedras, palo a los 2 ladrones . después uno de los ladrones se fue con la cabeza sangrando , el otro ladron se escapo por arriba dejando las ocas. Después Emilio llego a su casa cargado la oca, allí su hermana le dijo: de donde haz robado la oca, Emiquillo le dijo: yo no he robado, en nuestra chacra estaba 2 ladrones, quienes habrán sido los ladrones, eso me traje aquí. unayshi ishkay suakuna aywanan Emiquillo chacraman, chacrampam hutin “Muclaqaqa” , chay muclaqaqachumi chay oqapas kamashqashpa Emiquillopa, chaymantsi ishksay suakuna aywanaq killa achikiaychamuptin, chayshi charerqa, apuraylsapata oqakunata alasahqa, cada unonshi oqata medio saco, medio saco alarqakuna, chay alayta usharkuptinash cocanta chacchapakuita qalaychunan pishikashqa, chaurasqa ichik moqok chaupi chaquilanchushi ishkankuna pas cocantan chacchaparkaychan, mukaparkaychan iman, ishkantapis wipiapaychan mana dueño shamunampan nir, chaynimpashi Emiquillo rikakamushqa waray wisa, chaysi tarina ishkayta taychaqta, tarirkurna oqanta alashkaychaqta rikar, rabiakuna, ananakunaq, chayshi kurpanasu rumiwan, qerowan qosh ishkay suakunata hanapatapita. Chayshi hukaqkaq aywakushqa human pas Yawar taychaptin urampam, hukaqkaq sua, qinrampa qeshpishqa oqakuna jaqerirkur. Chaysi Emiquillo wayinman chayashqa oqan qepishqana, chayshi paninqa niqa ,maypita oqanta suakamushqaychi, Emiquillo niqa manam, chacrantsichumi kashqa iskay runa suakuana, piraq kakushqapis suakuycha, tsaytsi taripashqa, tsaymi kaimi apamushqa. JUAN QILLA JUAN OCIOSO (CASTELLANO) Un día Juan Ocioso fue a pasear con su mamá por la ladera. Después tuvo pereza de caminar. Luego le dijo a su mamá: “Yo tengo hambre”. Después de decir eso, se fue a la casa a comer. Su mamá se molestó: “¡Tú eres un niño ocioso!” Al llegar a su casa, Juan dijo a su mamá: “Yo quiero habas”. Luego Juan se fue afuera. Después de jugar regresó a su casa. Luego su mamá preguntó: “¿Por qué eres ocioso?” Después que le dijo eso, Juan y su mamá fueron otra vez a pasear por la ladera. De tanto andar, queriendo regresar a su casa, Juan le engañó a propósito: “Mamá, tengo frío”. Cuando dijo eso, su mamá dijo: “Siendo perezoso de verdad tú eres Juan Ocioso” Huk juna Juan qilla mamanwan aywayänaq pasyaq waqtapa. Chaypitaqa purir qellanaskinaq. Chayshi mamanta ninaq: “Noqami michanaycama”. Chaynö nerqa wasinpa aywanaq micukamoq. Mamanna piñapänaq: “¡qilla kanki wamraqa!” nir. Wasinman ćhaskir Juan mamanta ninaq: “Noqami habasta munami”. Chaynö niskerqa Juan aywanaq waqtapa. Pukllakuskirnaqa wasinman kutikunaq. Chaypita maman tapunaq: “¿Imanirtaq aragan kanki?” Chaynö niptin yapë Juan mamanwan aywayänaq pasyakoq tunapa. Purikuskirnaqa wasiman kutiyta munar Juan yapta waqtanaq: “Mama, noqa qasami” nir. Chaynö niptenqa maman ninaq: “Qamqa qella karmi rasunpa Juan qella kanki” 1.- ¿Qué es? ¿Qué es? Me siento, se sienta; 1.- ¿Imataq? ¿Imataq? Tiyani tiyan, me paro, se para; camino, camina. ichicushani ichicusha, hapashani, hapasha, ¿Qué será? ¿imataq kanman? Respuesta: La sombra. Respuesta: llantu. 2.-¿Qué es? ¿Qué es? Sirve para comer pero no se come ¿Qué puede ser? Respuesta: La cuchara 2.-¿Imataq? ¿Imataq? mikhunapaqshi, ichaqa manan mikhunapaqchu ¿Imataq kanman? Respuesta: cuchara 3.- ¿Qué puede ser? ¿Qué puede ser? 3.-¿imataq? ¿Imataq? Wawqy wawqy, noqa Hermano ,hermano, cuando yo me adelante tu ñaupaqtiy qan qhepata shamunki, qan ven atrás, cuando tú adelantes yo vengo atrás ñaupaqtiyki noqa qhepata shamusaq, ¿Qué puede ser? ¿Imataq kanman? Respuesta: Los pies Respuesta: Chakikuna. 4.- ¿Qué puede ser? ¿Qué puede ser? Conmigo todavía puedes agarrar algo Si no estoy, nada puedes agarrar. ¿Quién soy? Respuesta: mano 4.- ¿Imataq? ¿Imataq? Noqawanmi imapatis tsarinki mana noqa kapteqa imatapis tsarïnkisu. ¿Pitaq ka? Respuesta: maki 5.- ¿Qué puede ser? ¿Qué puede ser? Soy bonito con rabo de palo. Soy colorado, amarillo y verde Si me llevas a tu boca verás al mismo diablo. ¿Quién soy? Respuesta: aji 5.-¿imataq? ¿Imataq? Shumaqllami qiru chupayoq ka. Puka, gallwash, qomerpis ka. Shimikiman apamaptiki supaytapis rikankiran. ¿Pitaq ka? Respuesta: uchu 1.-(LOS POLLITOS DICEN) Los pollitos dicen Pío, pío, pío Cuando tienen hambre, Cuando tienen frío. La mamá gallina busca El maíz y el trigo les da la comida y les presta abrigo. Bajo sus dos alas Acurrucaditos Hasta el otro dia, Duermen los pollitos. 5 RESPETAR NUESTRO IDIOMA YUPAYCHANA RUNA SIMINCHISTA La cultura de nuestro pueblo, Llaqtanchikpa yachaynintam Debemos valorar Chaninchananchik La enseñanza de nuestros ilustres maestros, Amautanchikunapa yachachiwasqanchiktan Debemos cautivar Rurananchik Empezar es difícil. Qallariyllam sasaqa Cree en tus ganas de dar… Munasqa qoyniykipi iñiy… (Nadie ha dicho cosa alguna); (Manam pipas imatapas ninchu); Somos el futuro del mundo Teqsimuyuntimpa qhepa pachanmi kanchis donde existe unidad, siempre existe victoria Maypichus ch’ulla huñunakuy kan, chaypiqa kanpunis llalliy. No pienses mucho en tus fracasos. Ama yuyatchu ñishuta ñakariyniykitaqa. Nunca actúes violentamente, primero cerciórate, analiza y luego actúa. Chayraykum allintaraq yacharispañam imatapas rurana, El pasado no puede cambiarse, pero el futuro está en tus manos Ñaupataqa manan tikrayta atikunchu, ichaqa qhepaqa makiykipi kashan de esta manera kayhina, khayna “Empezad por lo posible; porque lo perfecto está al fin”. Atikusqanmanta qallayuychis, allinpuniqa tukukuypis kashan. Cree en quién eres y consecuente, Kasqaykipi iñiy, chayllan, En tus pasos y en tu costumbre purisqaykipi hinaspapas yachakuyniypipi No hay nada imposible Manan imapis mana atinaqa kanchu. Estoy Contigo. Qanwan qashani. Un solo corazón, una sola fuerza Huk sonqolla, huk kallpalla Sí podemos Ari atinchismi. Cree en ti; sobre todo cuando caes, Qanpi iñiy, wijch’ukuyniki hawapi, Despliega tu cabellera, Sinp’aykíta kacharíyña, Te recordaré. Nuqaqa inti p’awarimuqtin De tin