VOGAL SEMIABERTA /ε// Ɔ / En xeral o e/o procedente do ě e ŏ (breve) tónico latino, (adoita coincidir cos ditongos ie/ue en castelán) . As palabras coas seguintes terminacións e –é (*), –el (tamén en posición interior) (*), én a graves secuencia -ernos nomes procedentes dun infinitivo (*) EXCEPCIÓNS /E/ /O/ Ø Avó, bebé ciencia, duelo, quiniela,equestre, secuela, café, Xosé, felgo, delta, pastel,andel, anel, papel/eis, ninguén, ben,refén. Agudas non culler, muller, taller, berce,folerpa, merlo, Ø *pe,be,...abecé, mercé, sé (v.ser),que *el, aquel (na secuencia interior –én- /e/: axenda) *Os infinitivos en –er (coller )e os infinitivos-substantivos cos seus plurais: ser, anoitecer, pracer *acó, aló, bo, avó, sol (o, ɔ) -ó (*), -ol (*), o tirizó, illó, cartafol, bemol, mol, caracol, español, anzol/ois, feroz, voz. -elo/ela (*), -ero/era (*), cadelo,portelo, elo, castelo, cancela, candela, cero, fera *estrela, aquela (e, ɛ), querela (e, ɛ), cera, pera -erro/erra(*), -erio/eria erro, serra, cemiterio, leria *becerro,becerra -encio/encia, -enza silencio, paciencia, pertenza -estre/estro/estra plurais SUBSTANTIVOS E ADXECTIVOS As palabras rematadas en vogal tónica acostuman ser abertas o e/o dos ditongos crecentes. EXEMPLOS pedra, horta,ferro,fero, besta, medo, ben, sete, egua, cego, grego, nave, roda,,óso, nora, soño… campestre, mestre, secuestro, orquestra Ø Ø -oco/oca (*),-oia, -oide, miñoca,badoco,xoia,androide, consola, *moco, boca, toco(a) -olo/ola (*), -ocho / ocha raiola, caracola / gordocho . *cebola, centola, ampola (o, ɔ), polo -ote/ota (*)/ -eta / -oz sacerdote, compota, ruleta, tarxeta, vellote,planeta, probeta, raqueta,, asceta, beta,esteta, gaceta *bancarrota, rota (adx. part.), gota ditongos crecentes egua, criterio, historia, cenoria, bocio, ciência, duelo, folio, epitélio. As acabadas en –lexio oscilan entre e aberto e pechado: florilexio, privilexio, sacrlexio, sortilexio Cando e ou o van trabados por consoante oclusiva defecto, defectuoso [defɛktuˈoso̝] directo, óptimo, contexto, dogma, obtuso, oxidar,doptp, adoptar, aceptar Extraño, extraordinario A secuencia –(h)ex-seguida de vogal hexámetro, exame, exemplo [ɛˈʃemplo̝] Nas palabras esdrúxulas non patrimoniais (*) arquipélago, médico, célebre, sólido, lóxico, época, óbolo, óbice. efe,eme, ele, eñe, ene, erre, ese * pétalo, océano, cóncavo Pronomes tónicos Nós, vós, connosco, convosco, eu Ela ( aberto ou pechado) Posesivos Noso, nosa, nosos, vosos Numerais Cero,sete, nove, dez, cen… O e tónico do nome das. letras que comezan por e Ø Sustantivos e adxectivos A conxunción copulativa e. Interrogativo quen Indefinidos Alguén, ninguén, cadaquén, quenquera Na palabra só/soa O (h)e, inicial en sílaba libre efectuar[ɛfɛktuˈaɾ],elefante,ebanista,heb reo VOGAL SEMIABERTA /ε// Ɔ / 1ª conxugación 2ª conxugación Timbre inalterado en todo o paradigma: Obrar, votar, enxertar, quentar, aboiar, mermar. As formas rizotónicas (e/o tónico no radical) da maior parte dos verbos : P1,P2,P3,P6, do Pres. de indicativo, subxuntivo e imperativo). As p4,5 son pechadas.... berro, berras, berra, berran, berre, berra.. xogo, xogas, xoguen... Acordar, berrar, xogar, alegrar, almorzar, amolar, chocar, colgar, espertar, entregar, fregar, levar, medrar, pecar, probar, quebrar, regar, serrar, tostar, negar O e do radical dos v. semirregulares nas P2,P3 e P6 do Pres. Ind.; “e”, “o” pechados no resto ( en posición átona son sempre pechados) bebes,bebe,beben Conxúganse así: beber, defender, entender, erquer, esquecer, expremer, feder, fender, ferver, meter, prender, remexer, tender, tremer, vender ter, abstraer, deter, entreter, soster, obter, acender, volver, coller, atender, ceder, ocorrer, esconder, arremeter... en tódalas persoas de quecer e esquecer as formas rizotónicas do v. irregular querer as formas rizotónicas do v. irregular poder quezo, queces... quero, queren.. podo, podes.. O e do radical da P2,P3,P6 do pres ind dos verbos que seguen o modelo de servir ( en posición átona son sempre pechados). mentes, serve, feren... Conxúganse así: ferir, mentir, sentir, seguir, derivados e compostos; malferir, desmentir, asentir, consentir, resentir, conseguir, perseguir, proseguir. 3ª conxugación O o do radical da P2,P3,P6 do pres ind dos verbos que seguen o modelo de durmir dormes, foxe ,soben Todas O e/o vogal temática no tema de perfecto dos verbos irregulares?? Conxúganse así: acudir, bulir ( rebulir), cubrir ( descubrir, encubrir, recubrir), cumprir ( ser mester), cuspir, durmir, engullir, fundir ‘render’, lucir ( deslucir, entrelucir, relucir, translucir, tremelucir), mulir, muxir, pulir, ruxir, sacudir, subir, sufrir, sumir ( consumir, ensumir), tusir, ulir, urdir, xunguir, xurdir. viñera, tivesen, fixeches, houbestes palabras coas seguintes terminacións e d o Ante consoante palatal Substantivos e adxectivos En xeral nos ditongos decrecentes Excepcións –edo/-eda (*), -eno/-ena, -eo/-ea (*), és/-esa (*), cedo,moreno,neno, scena, cheo, área, leoa, boa, coroa, serea, lugués, * credo, * veo (‘peza de tecido fino’), ceo, idea, cheminea, , * es (v. ser) tes (v. ter), cempés, revés, sirventés, vintetrés, envés, través, ciprés, bauprés (’pau dun barco’) . - esco/-esca, -eta/eto (*), -ete, -ez (*), -ezo/-eza (*) empresa, trobadoresco, abeto, careta, mocete, nenez, vez, nobreza. * sete, creto, preto, reto, freta (‘fricción’), seta (‘frecha’), neto/-a (adx.), completo/a, discreto/a, *dez, peza, tropezó. -omo/oma, -ono/ona, -or/ora(*), -orro/-orra(*) gromo, goma, outono, dona, agora, dor, profesora, borra, cachorro. * demora, ora, hora/ deshora (o, ɔ) eslora, amora, mora, * porro (admite as dúas) ,porra -oso/osa(*) curioso, sosa *óso, glosa, rosa, groso(a),prosa, e os posesivos noso(a), voso(a) -. -oto(*) , -ozo/oza (*), ón, onte piloto, rota, pescozo, poza, *picoto, voto mozo,lambón,monte,horizonte . fecha, tella,leña, rexo, tatexa * vello/a, quella (‘camiño estreito’) -echo/echa, -ello/ella (*), -eño/eña, -exo/exa , -ocho, ocha(*), -ollo/olla (*), oño/oña(*), cocho, focha, piollo solla, risoño, vergoña Os nomes das seguintes letras -oxe/oxo/oxa(*) Be,ce,de,que,xe, pe, te,zeta hoxe, noxo, coxa Nomes das letras Demostrativos Be,ce,de,que,pe,te,xe,zeta Este, esta, ese,esa, aquel, aqueles Once, doce, trece, catorce Nosoutros, vosoutros Numerais Pronomes tónicos , VOGAIS SEMIPECHADAS /e/ /o/ Exemplos eira, meu, ouro, moito,touro, eito, moucho, noiva, eixe, teu, oito, mouro, rocha, ollo demoño,*. * (admite as ,*reloxo, foxa * aquela ( aberto ou pechado) * Eu, ela (aberto ou pechado) dúas) * VOGAIS SEMIPECHADAS /e/ /o/ Na vogal radical dos verbos rematados en –ear / -enar, -oar/ -onar e cando hai un –o– trabado por consoante nasal. Verbos Terceira abandonas, Seguido de consoante palatal ou se o “e” vai formando ditongo con “i” pecha, empeña, axexamos, aconsella., cheira, acochan.adoito... Nas formas arrizotónicas dos verbos da CI entrades, cobramos. No e de todo o paradigma de cebar,chegar, pesar botar, contar, pesar, podar, torrar, arrolar No o de todo o paradigma de arrolar, botar (tirar), contar, podar, torrar pesabamos, peso, chegan… No e/o tónico da maior parte dos verbos da CII (agás nas P2,P3,P6 do pres. ind dos verbos semirregulares). bebo, bebede, temo, tema , corre (ti) Primeira Segunda ceas,ordenar, voan, comprar, contar... boto, podan, O e do radical dos verbos crer, ler,deber, ver (e derivados) e sobreser. Nas formas do tema de perfecto dos verbos regulares. temera, temese, temeres, colleron… Nas formas dos infinitivos temer, saber, sabermos, pór, poren… No e do radical dos verbos da CIII que seguen o modelo do verbo pedir e as restantes formas con e dos verbos que seguen o modelo de servir (exceptúanse nas P2,P3,P6 do pres ind.). pedimos, servimos, ferides… Verbos que teñen “i” nas formas rizotónicas do presente de indicativo, en todo o presente de subxuntivo e na 2p. s. do imperativo, levan “e” pechado no resto do paradigma Nas formas de tema de Perfecto dos verbos “ser” e “ir” adherir, divertir, agredir, transgredir, conferir, diferir, inferir, preferir, referir, transferir, competir, repetir, concernir, discernir, espelir, espir, dicerir, inxerir, suxerir, medir, pedir,reflectir, vestir, revestir, investir. fose, fomos, for... As formas arrizotónica dos v. querer e poder queremos, quereredes, poderei Irregulares