Subido por CONTENIDO POPTI'

LIBRO SINONIMOS Y ANTÓNIMOS UNIDO Y CORREGIDO 20-07-2020

Anuncio
SKONHOB’ AB’XUB’AL POPTI’
Comunidad Lingüística Popti’
KUYB’AL AB’XUB’AL MAYAB’ YET X’E’Q’AQ’
Academia de Lenguas Mayas de Guatemala
HEJ TZOTI’ AY YUH SB’AH
YUL AB’XUB’AL POPTI’
Hej Tzoti’ ay yuh sb’ah yeb’ Skaj sb’ah yul
ab’xub’al Popti’
Sinónimos y antónimos en idioma Popti’
Investigador:
Manuel de Jesús Mendoza Delgado
Hej Tzoti’ ay yuh sb’ah yeb’
Skaj sb’ah yul
ab’xub’al Popti’
Sinónimos y antónimos en idioma Popti’
NOTA: como política institucional y estrategias de inclusión se ha estado
implementando el nombre del idioma y la comunidad étnica como Popti’, sin
embargo el nombre oficial del idioma registrado en el Acuerdo Gubernativo No.
1046-87, y el reglamento de la Ley de la Academia de Lenguas Mayas de
Guatemala, Artículo 4. Nombre de comunidades lingüísticas, es Jakalteko.
Jacaltenango, Huehuetenango, Guatemala 2020.
Autoridades
Academia de Lenguas Mayas de Guatemala
María Esperanza Alicia Tuktuk Mux
Presidente ALMG
Juan Antonio Us Maldonado
Director de Lingüística y Comunicación
Academia de Lenguas Mayas de Guatemala -ALMG3ra. Calle 00-11, zona 10,
Guatemala, Guatemala
Tel. PBX. 2503 7000
Correo Electrónico: [email protected] [email protected]
__________________________________________________________________
Junta Directiva Comunidad Lingüística Jakalteka
Jesús Felipe Cardona
Ssat Ijb’alom
Presidente
Lic. Santiago Domingo Montejo
Ijb’alom yinh munil / Coordinador de Programa
Investigador:
Manuel de Jesús Mendoza Delgado
Comunidad Lingüística Jakalteka
Sq’ab’ Kulus/Barrio San Juan, Cantón El Llano, Jacaltenango,
Huehuetenango
Tels: 57417656, 57735335
iii
YUCH’ANTIHOXH
TET MAKTAJ XKOLWAHIKOJ SPICH’NI HUNE’ MUNIL TI’
MAK XKOLWAHIKOJ
B’AY ELNAJIKOJ
Humberto Jiménez Camposeco
Xajla’
Rosa Angélica Quiñónez Camposeco
Xajla’
Benjamín Francisco Pérez Pérez
Wik’uh
Andrés Pérez Pascual
Wik’uh
Pascual García Morales
Tz’ikinte’
Juan Pérez Nolasco
Tz’ikinte’
Luisa Claribel Morales Pérez
Tz’ikinte’
Lorenzo Rigoberto López
Tz’ikinte’
María Rosalinda Hurtado Domingo
Xajla’
José Fidel Mateo Aguilar
Xajla’
María Gaspar García
Ewan Nhah
Gaspar Domingo Recinos
Axola’
Pedro Marcelino Montejo Ros
Chehb’al
Andrés Ediberto Esteban Domingo
Tzisb’aj
Gervacio Méndez Domingo
Tzisb’aj
Baltazar Gilberto García Morales
Tzisb’aj
Edy Benjamín López Castillo
Tzisb’aj
Yesenia Noelí Hernández Hurtado
Xajla’
Jesús Felipe Cardona
Xajla’
Santiago Domingo Montejo
Xajla’
iv
STXOLIL
TZET CHUH YOKNIKOJ HUNE’ TE’ HUM TI’ ........................................................ 5
YOKB’ALTOJ ...................................................................................................... 6
Hej tzoti’ ay yuh sb’ah ..................................................................................... 7
Hej tzoti’ skaj sb’ah ........................................................................................ 15
Hej lahtzoti’ ..................................................................................................... 19
Hej tzoti’ yinhnhe hun-hun tz’ib’ chhelitoj.................................................... 29
v
TZET CHUH YOKNIKOJ HUNE’ TE’ HUM TI’
Yuhnheb’al chuh yok tzujnuj anmah, kuyum hum yeb’ kuywahom yinh
tzet yeh swatx’eb’anil te’ hum “Hej tzoti’ ay yuh sb’ah yul ab’xub’al
Popti’“, chtihlaxiloj tzet yeh smunlanheb’anil te’ b’oj xin, tzettaj sb’ey hej
tzoti’ munlanheb’il ssat te’.
Ayayoj ssat hune’ te’ hum ti’ xin, hej tzoti’ ay yuh sb’ah, kaw komon sxol
hej konhob’ yeb’ wayanb’al ayayoj yul smajb’enal stx’otx’al skonhob’
ab’xub’al Popti’ (Konhob’ yuxhtaj sb’ah). Yamb’ab’ilikoj ssat te’ hej tzoti’
nanan yalni hun-hun konhob’, yuhnheb’al xa huh yoknikoj sxol anmah,
yullaj hej kuyum b’oj xin hej kuywab’al tzanb’aytu’alikoj yul smajb’enal
tx’otx’ Popti’.
Chaltu’ skutxb’ahikoj hune’ te’ hum ti’, hej b’ihe, yalb’anil b’ihe, uhwal,
kolom uhwal b’oj yaq’bilxa hej tzoti’, nanan yok yallax yullaj hej konhob’
yuxhtaj sb’ah ti’, haka’pax nixhtej swayanhb’alil.
Ch’ilchahoj ssat te’, hej tzoti’ nan yallax yul konhob’ Xajla’, Ewan Nhah,
Tz’ikinte’ yeb’ Wik’uh. Stz’aj xin stzoti’al ab’xub’al Popti’ chuh yoknojikoj
hun-hun sb’ey tzoti’ tu’, yuhnheb’al kam ch’ahkanh smalil sb’isil tzoti’
ch’oknikoj yul jab’xub’al Popti’.
Kanh majan yetoj yixmab’anil hune’ te hum ti’:
1. B’ab’el majan, b’ay ayayoj hej b’ihe nanan jalni yullaj hej konhob’.
2. Skab’ majan, ayayoj hej yalb’anil b’ihe
3. Yinh yox majan munlanheb’il hej uhwal
4. Yinhxa slahwob’al ayayoj hej yaq’b’ilxa tzoti’ ch’oknikoj yul jab’xub’al.
Chkotaq’e tet heb’ ya’ kuywahom, kuyum hum b’oj mame mi’e, ta to
yilal hej tzoti’ munlanheb’il ssat hune’ te’ hum ti’, chuh janikoj jet yinh
yuhnhe kam yaq’b’ilnhelax ab’ix, ha’xinwal ta ay b’aq’inh
ch’ak’nhelaxoj te’, chuh yaq’b’ilnhelaxoj tzoti’ ayayoj ssat te’.
5
YOKB’ALTOJ
Hun-hun ab’xub’al chtzotelax ssat yib’anh q’inal ti’, ay sq’alomal iq’b’il
yuh walxamkam wes mato mach wesoj, haktu’ xin yehpax ab’xub’al
Popti’ chtzotelax yul hej konhob’ yuxhtaj sb’ah, tonhe b’aq’inhtaxam
payat xspohto sb’ah hej konhob’ ti’, yuh xin xax kaw helitoj snuq’al
chyakoj anmah chstzoteni, lahanpax yinh sheli tzet chuh yallax sb’ih hej
tzetet yuh anmah yet hun-hun konhob’; haka’na yinh stzoti’ wes ay hej
tzoti’ ay yuh sb’ah haxkam nanan chuh yallaxi yaja’ hune’nhe b’ay
ch’apnikoj, haktu’ xin yeh ab’xub’al Popti’ ti’.
Yuh ti’, yuh xin Skonhob’ Ab’xub’al Popti’ yet Kuyb’al Ab’xub’al Mayab’
yet Xe’q’aq’, x’ok skuynuj tzettaj chheli yinh tzet chuh yalni anmah hunhun tzetet yinh ab’xub’al Popti’ haxkami nanan sb’ey chuh stzotelaxi,
haka’na Xajla’, Ewan Nhah, Tz’ikinte’, Wik’uh yeb’ Axola’; ha’ ti’ xin b’ay
x’illaxi ta ay hej tzoti’ ay yuh sb’ah walxamkam nanan slow jalni,
hune’nhetik’a tzet chaliloj, ha’ xin kaw chkolwapaxikoj yaq’nikoj smay
spixan ab’xub’al Popti’.
Ta kaw johtaj tzet yelapnoj yeh ab’xub’al Popti’ ti’, machxa chk’ayoj
kok’ul jab’en yalnoj anmah ab’xub’al ta mach jet konhob’oj b’oj q’a’
chiq’ yip elwanb’al jinh haka’ hej konhob’ yuxhtaj sb’ah, haxkami
hune’nhe b’ay elnajonhikoj, yuh ti’ xin xkolwahikoj heb’ ya’ yet hun-hun
konhob’ smunlanhen hune’ ti’ yinh skutxb’ani, slahb’ani b’oj st’inhb’an
hej tzoti’ ay yuh sb’ah yul ab’xub’al Popti’, haxkami jichan nanan
yohtajb’al hun-hun mak yinh tzet chuh stzotelax yul skonhob’ maka
swayanhb’alil.
Hune’ munil ti’ chkolwahojikoj jinh maktaj honh chjal ab’xub’al, yuh kam
jalni anmahil kob’ah b’oj yaq’b’ilxa mak chstzoteni, sq’alomb’ikanh
johtajb’al yuh machxa chk’ayoj kok’ul jab’en sb’ih hunuj tzetet nan yok
chuh jalni b’oj hunujxa majan anmah chstzotenpax jab’xub’al; yuhtik’am
hantajxa hab’ilal spohni sb’ah hej konhob’, ay hejxa tzoti’ xax helitoj yul
jab’xub’al, kaw xin yilal yehpax yuh skuyb’anil nixhtej unin sch’ib’tokanh
yuh haxkami q’a’ chto yohtajnhe’ sb’ih hej tzetet yinh hej sb’ey jalni
ab’xub’al.
6
Hej tzoti’ ay yuh sb’ah
Sinónimos
Ak = Tzinhkalu’
Texhelexh = akuxhah
Tz’aha’ = Anhte’
Eltich’an = K’ulch’an
Hej tzoti’ ay yuh sb’ah: ha’ shunil hej tzoti’nanan chuh stz’ib’nhelohi
yaja’, lahan
mato
stxumb’anil.
Hej tzoti’
ay hune’nhetik’a
yuh sb’ah
7
Hej tzoti’ ay yuh sb’ah
Sinónimos
Popti’
Sb’ey tzoti’
Wes
Ak, tzinhkalu’
B’ihe
Tortuga
B’ah, kon
B’ihe
Taltuza / Topo
Sajchih, ch’ech, xoh
B’ihe
Maguey
Ch’ike, koxe, ate
B’ihe
Pene
Haq’b’al, sxumak, kaj
B’ihe
Flor
Is, koson
B’ihe
Papa
K’ak’as, pultah
B’ihe
Puerta
K’upb’al, seq’b’al
B’ihe
Instrumento para cortar
(Cuchillo)
Molaq’, mulis
B’ihe
Renacuajo/tepocate
Tul, pilpil
B’ihe
Dados
Tzejlen, kukuy
B’ihe
Luciérnaga
K’ub’ch’en, peyab’ch’en
B’ihe
Corral / cerco de piedra
Kaxhpal, sotz’, tz’on
B’ihe
Murciélago
Hol, tz’ak
B’ihe
Pájaro carpintero
Retet, k’or, k’oromte’
B’ihe
T’ijluk, tikros, tikluch
B’ihe
Pájaro carpintero con
penacho
Pijuy
Kuke, lolise,
B’ihe
Vagina
Tz’otz’ew, soq’om
B’ihe
Lodo
Semak’, tzib’om
B’ihe
Palo de gusano
Hamtz’ib’, ti’b’al
B’ihe
Vocales
Nuq’tz’ib’, q’anhtz’ib’
B’ihe
Consonantes
Ub’ul, ih
B’ihe
Gorgojo de maíz/ polilla
Enhele, txowe
B’ihe
Sábana / chamarra
Chok’an, lopil
B’ihe
Capixay (cobija antigua
hecha de lana pura)
8
Popti’
Sb’ey tzoti’
Wes
Kajpitzin, txuka’
B’ihe
Especie de lagartija roja y
pequeña
Tahnaj ixim, yaxtaq’inh,
wab’ehal
B’ihe
Nixtamal
Panhan, ak’al
B’ihe
Planicie/ llanura
Lit’, tzuh
B’ihe
Esperanza (insecto)
Xhuxh / hoseh
B’ihe
José
Moxhpit, pih
B’ihe
Zunza
Lob’altx’ix, tx’ix
B’ihe
Mora
Q’aw, hix-hub’al
B’ihe
Ejote
Pasku’, kajhul, kajxulq’ab’
B’ihe
Flor de pascua
Kajchukul, kajtzapana’,
sewkirin, kajwilix, yanhal txih
B’ihe
Pata de paloma (Planta
medicinal)
Muk’, kuxkurum
B’ihe
Tortolita
Kaneluh, me’, chiw
B’ihe
Carnero / oveja
Texhelexh, akuxhah
B’ihe
Libélula / caballito del
diablo
Kanhal ayin, kanhal te’tx’i’
B’ihe
Mantis
Kuhnoq’, aq’b’al noq’
B’ihe
Tecolote
Xotx’, kajxotx’, pop, waynoq’
B’ihe
Lechuza
Pitxyutz, kajyutz, kajch’ep
B’ihe
Casampulga
Panhku’, kanhal wakax
B’ihe
Cargapalito
Tz’isis, meb’a’ tz’isis, niman
tz’sis, kaj tz’isis
B’ihe
Sabino
Xekab’, xim
B’ihe
Araña
Txowe, maxhtat
B’ihe
Taparrabo
Tus, lutz’, jute’
B’ihe
Acto sexual
Ulchap, tz’umchap
B’ihe
Cangrejo blando
Wah, ixim
B’ihe
Barro o espinilla
9
Popti’
Sb’ey tzoti’
Wes
Kajxuh, yaq’wakax
B’ihe
Panal de avispa de color
amarillo
Chem, xhilah
B’ihe
Silla
Sek’, pulatoh
B’ihe
Plato
Hose, b’aq’e
B’ihe
Testículo
Lokixh, tzahb’al
B’ihe
Garabato
Holan, xab’
B’ihe
Hoyo / cima
Uk’a’ tx’ix, yuk’a’ wakax
B’ihe
Acacia cornígera (árbol
del cuerno)
Helilal, ak’ hab’il, yok hab’il
B’ihe
Año nuevo
Mis, tz’ib’
B’ihe
Gato (color de los ojos)
Stzahob’al, stz’up
B’ihe
Aguijón
Hatxa’, k’otzo’
Uhwal
Rascar (rascarse la piel)
Aris, kanhyehi, helan
Yalb’anil b’ihe
Listo/ experto
B’asanxanhe, kaw b’aq’ich
Yalb’anil b’ihe
Muy gordo (persona o
animal)
B’iq’ich, sulan, yolotz’,
yaxcheleq’
Yalb’anil b’ihe
Resbaloso/ liso
K’ulch’an, eltich’an, aris
Yalb’anil b’ihe
Atractivo/ bonito
Rech’an, ranhan
Yalb’anil b’ihe
Persona delgado (en
posición vertical)
Rinhan (sk’ul), posan (sk’ul),
ponhan (sk’ul), b’asan (sk’ul),
siran (sk’ul)
Yalb’anil b’ihe
Panzón (despectivo o
apelativo)
Sal, lolo’
Yalb’anil b’ihe
Lamido/ creído/
presumido
Leq’ti’, tonhe chyala, etal
Yalb’anil b’ihe
Mentiroso
Yalb’anil b’ihe
Llorón/ delicado
Yalb’anil b’ihe
Carne colgada. Pedazo
Tz’e’, txihwi’
Oq’txin
Neb’an, wet’an, neq’an,
10
Popti’
Sb’ey tzoti’
t’eb’an
Wes
de carne mal puesta
sobre objeto.
B’ulan, nharan, turan
Yalb’anil b’ihe
Abultado (ojos), Objeto
redondo expuesto.
Tahnajxa, q’anxa
Yalb’anil b’ihe
Maduro (frutas)
Lohan, royan, poyan
Yalb’anil b’ihe
Flojo (atuendo)
Txujan, txuyan, q’uyan
Yalb’anil b’ihe
Objeto abultado y
blando, como abdomen
excesivamente gordo.
Mach b’aq’inh, machxa
hunekxa, Oxlahunh el tuh
Kolom uhwal
Nunca, jamás
Konhan, kotxan
Yalb’anil b’ihe
Torcido
Tohol, richan, rinhan
Yalb’anil b’ihe
Recto / Directo (expresión
o camino)
Chew, sik
Yalb’anil b’ihe
Frío / helado (objeto)
Echem, b’as, k’ah
Yalb’anil b’ihe
Tacaño
Mok’an, tzahb’al
Yalb’anil b’ihe
Encogido /contraído
Q’axan, naman
Yalb’anil b’ihe
Tibio
Rinhan, T’inhan
Yalb’anil b’ihe
Directo
Pexan, mahlanaj
Yalb’anil b’ihe
Incompleto
Witz, tehan
Yalb’anil b’ihe
Pendiente
Sub’utaj, hab’an
Yalb’anil b’ihe
Fácil
B’eq’etxloj, ch’eloj stanhil,
mamloj, hatelaxoj, maq’laxoj,
ija’
Uhwal
Chicotear/ azotar
B’osb’a’, k’ub’a’
Uhwal
Guardar
Ch’ach’e’, kajke’
Uhwal
Lidiar / Rivalizar (pleito
constante)
Hama’, tob’o’, tixha’, mala’,
job’o’ (uhyinh)
Uhwal
Regar (líquido) (verbo
transitivo)
11
Popti’
Sb’ey tzoti’
Wes
Hama’toj, tob’o’toj, tixha’toj,
mala’toj, job’o’toj (uhjinh)
Uhwal
Regar, sacar líquido de un
recipiente (verbo
intransitivo)
Hatxa’, tara’
Uhwal
Arrastrar (objeto largo)
Pitz’nhe’ (pitz’nhal), sik’a’
Uhwal
Pepenar / recoger (frutos
después de la cosecha)
Hotx’o’ (hotx’b’at)
Iche’ (iche’kanh), saya’
(ssaya’kanh), hob’o’
Uhwal
Iniciar / componer/ crear/
inventar
Lak’a’, tzutzu’, tzak’b’a’
Uhwal
Pegar (con adhesivo una
cosa sobre otra)
Jecha’, janha’, q’aha’
Uhwal
Quebrar (ramas)
K’upu’, lot’o’, tomo’
Uhwal
Cortar (con tijera)
Laq’a’, lutz’u’
Uhwal
Abrazar
Tusnhe’, lutz’u’(Variación de
San Marcos Huista)
Uhwal
Hacer (el acto sexual)
Maya’, naja’
Uhwal
Regañar
Pisoj, petzoj, chotoj, tz’onhoj
Pisyoj, pisnoj (uhjinh)
Uhwal
Sentar (intransitivo)
Pisb’a’, petzb’a’, chotb’a’,
tz’onhb’a’ (uhyinh)
Uhwal
Sentar (transitivo)
Sikoj, k’umb’uj, ya’b’oj
Uhwal
Cansar / Fatigar
Tz’aha’, anhte’
Uhwal
Pintar
Tz’itmohoj, lit’mohoj
Uhwal
Reventar/ estallar (se):
acción que sucede con
frutos de vaina.
Tz’itnahoj, tx’ejnahoj, lit’nahoj,
t’ijlahoj
Uhwal
Brincar
Tz’oho’, tz’ub’u’
Uhwal
Besar
(hob’o’kanh), nab’a’
(nab’a’kanh)
12
Popti’
Sb’ey tzoti’
Wes
Tz’ub’u’, uk’u’
Uhwal
Beber
Wa’oj, lowoj, lanhoj
Uhwal
Comer
Sik’loj , xuhu’ sik’, tz’ub’u’ sik’
Uhwal
Fumar
Ab’chahoj, nachahoj, ilchahoj
Uhwal
Descubrir
Lupwuj, hirwoj, purwuj
Uhwal
Volar
Tzumb’e’, ujte’
Uhwal
Corretear / cazar
Hama’, tx’ahtx’e’, suhu’, tz’iso’
Uhwal
Limpiar / asear / barrer
Potxo’, litx’a’
Uhwal
Beber (exagerado)
Tzab’a’, yacha’
Uhwal
Agarrar / detener
Tzepa’, tzok’o’, tomo’
Uhwal
Cortar (con machete)
B’ok’an, soman
Kolom uhwal
Abundante, como abejas
u hormigas
Yaman, tenan,
Kolom uhwal
Abundante, como objetos
reunidos
B’ulan, nhiran, tixhan
Kolom uhwal
Objetos regados como
frutas.
Hilan, sihan
Kolom uhwal
Acostado
Hokan, xuch
Kolom uhwal
Hundido (cañada)
Hoyan, setan, petan
Kolom uhwal
De forma redonda
Hoyan, setan, petan
Kolom uhwal
Objetos juntos/unidos
Taran, hasan
Kolom uhwal
Tirado/ caído/ extendido
(como laso u otro objeto
de complexión delgada y
larga tirada al suelo).
Hamq’ab’, soman yeh swi’
Kolom uhwal
Dadivoso
Tzet stzoteli, aq’e
Kolom uhwal
hablador
Ab’, tolob’
Namaq’ti’
Dicen
B’oj, yeb’
Namaq’ti’
Y
Amamin, k’ul mama’, laq’a’
mamin, humnah, laq’a’
Tihoxhb’al
Saludo para hombre
13
Popti’
Sb’ey tzoti’
Wes
Tihoxhb’al
Saludo para mujer
Tx’ihal, telan, niman, mamb’al
Kolom uhwal
Mucho / bastante
Pet, lemb’il, yinh anhe, lema’,
laha’hikoj, tirb’ilikoj
Kolom uhwal
Luego / Rápido/
inmediato
Ayalah, hakti’lah, tihla’lah
Yewom
Así es
X –, ma –
Q’inale
Tiempo Aspecto (pasado)
Telan, k’ulch’an, eltich’an
Yalb’anil b’ihe
Hermoso / bonito
Chixkab’, il
B’ihe
Temblor
Lawuxh ixim, pahan ixim
B’ihe
Etapa de coleoptilo de la
milpa
Linhan schon ixim/ b’alan
ch’uchuh
B’ihe
Desarrollo de las panojas
de la milpa
mama’
Amiyay, laq’a’ mimi’ k’ul mimi’
laq’a’ miyay, humnih
14
Hej tzoti’ skaj sb’ah
Antónimos
Linhan
=
Tz’onhan
1
B’aq’ich
=
B’aj
Hej tzoti’ skaj sb’ah: ha’ hej tzoti’ chskaj sb’ah stxumb’anil hun-hun.
1
Recuperado en: https://es.123rf.com/clipart-vectorizado/gordo_y_flaco.html
15
Hej tzoti’ skaj sb’ah (mach yuh sb’ah)
Antónimos
Popti’
wes
B’aj
B’aq’ich
Flaco
Gordo
Ch’aytoj
Ch’eltoj
Tragar (comer)
Evacuar
Ch’aytoj
Ch’ahtij
Tragar
Vomitar
Ch’oktoj
Ch’eltij
Introducir
Sacar
Chi’
Pah
Dulce
Ácido
Chuntal
Tzet stzoteli/aq’e
Huraño/insociable/ Sociable/
tímido
hablador
Echem
Hamq’ab’/soman
yeh swi’
Tacaño
Dadivoso
Ewantajil
Sajsajil
A escondidas
En público
Hajan
Pehan
Abierto
Cerrado
Hajan (ssatkanh)
Moyan (ssatkanh)
Despejado
Nublado
Ho’
Machoj
Sí
No
Itzitz
Kamnaj
Vivo
Muerto
Ix
Winaj
Mujer
Hombre
K’achi’
Naman
Salado
Desabrido (Sin sal)
K’ahole
Kutz’ine
Hijo
Hija
K’otzan
Lohan
Apretado
/reducido
Flojo
K’otzan
Kuman
Corto (camino)
Largo (camino)
16
Popti’
wes
K’uxan
Xmahlani
Justo
Carente
Kaj/q’axan
Chew/sik
Caliente
Frío
K’achi’
Naman
Salado
Desabrido
Kawil
Nahat
Cerca
Lejos
Komam (mame)
Komi’ (mi’e)
Padre
Madre
Lehan
Peb’il
Tendido (sin cerco) Cercado
Linhan
Hilan/tz’onhan
Parado
Acostado/sentado
Mach tzet
Ayah
No hay
(existencial)
Hay
Mek
Watx’
Izquierda
Derecha
Mohan
Tx’ixan
Par
Impar
Ni’anch’an
Tx’ihal
/telan/niman
Poco
Mucho/
abundante
Pitzk’ahoj
Kamoj
Nacer
Morir
Q’inale
Kamikale
Vida
Muerte
Q’utzanikoj
Tixhantoj
Unido (cosas)
Regado
Rinhan/t’inhan
K’ayub’
Directo (camino)
Confuso
Saj
Q’ej
Blanco
Negro
Saj
Tz’il
Limpio
Sucio
Ssajil q’inal
Sq’ejal holoh
Claridad
Oscuridad
Schukil
Ay smoh
Solo
Acompañado/
pareja
17
Popti’
wes
Schukil/shune’al
Yaman
Individual
Grupal
Ssat tx’otx’
Ssatkanh
Tierra
Cielo
Tehan
Xulan
Subida
Bajada
T’eb’an/ch’ob’an Pichb’il/q’utxb’il
Desnudo
Vestido
Tohol
Kotxan
Recto
Torcido
Tz’ajan
Pexan
Completo
Incompleto
Tz’ayik
Aq’b’al
Día
Noche
Tz’ulik
Nimej
Pequeño
Grande
Tz’unu’
Hatx’a’
Sembrar
Cosechar
Tzeh
Q’opoh
Joven/ muchacho
(hombre)
Joven/ muchacha
(mujer)
Uk’um
Yax ssat
Borracho
Sobrio
Wa’oj
Txuluj
Comer
Defecar/evacuar
Wayanhil
Itzitzal
Dormido
Despierto
Witz
Ak’al
Pendiente
Plano
Yab’il
Kawil walil
Enfermedad
Bienestar
Yalanh
Yib’anh
Abajo
Arriba
Ya’taj
Sub’utaj
Difícil
Fácil
Yich
Swi’
Asiento (suelo)
Cúspide (pico)
Yoktij
Yeltoj
Entra (tercera
persona)
Sale (tercera
persona)
18
Hej lahtzoti’
Homónimos
Chap
Haq’b’al
Hej lahtzoti’: ha’ hej tzoti’ lahan stz’ib’nhelaxi b’oj lahan yallaxi
(snuq’al) yaja’ nanan chyaliloj.
19
Hej lahtzoti’
Homónimos
Popti’
Wes
Ah (b’ay elnajikoj)
Indicador gentilicio
Ah (te’ ch’alaxiloj yinh hej q’inh)
Cohete de vara
Ah (sb’ih hune’ tz’ayik)
Día del calendario maya de 260
Ah (te’ ch’ah sti’laj ha’, haka’ wale’)
días
Carrizo
Ab’eb’al (ch’oktoj yul stxikin anmah)
Audífono o instrumento para
escuchar
Ab’eb’al (stxumni hunuj anmah)
Entendimiento. De entender
Al (ijatz)
Carga pesada
Al (tzoti’ ala’)
Derivado del verbo decir (diga)
Ajan
Panal
Ajan
Canuto / trozo
Anhte’
Pintar o colorear
Anhte’
Curar
Aq’in
Tabla
Aq’in
Primera limpia
B’al
Relleno
B’al (yet ay mak ch’etlikoj yinh hunuj
Brujería
anmah)
B’aj (ste’al nhah)
Madera para techo de casas
antiguas
B’aj (anmah b’aj)
Flaco
B’aj
Botón
B’aj
Hueso (osamenta)
B’uj
Hongo comestible
B’uj
Remiendo /costura
Ch’ech (ch’ik)
Especie de ave
Ch’ech (sajchi)
Maguey de tierra fría
20
Popti’
Wes
Cheh
Caballo
Cheh
Día del Calendario maya de 260
días
Chem (chemloj)
Banco/ silla (para sentarse)
Chem (te’ xhilah)
Tejeduría
Ch’en (sbey’ ch’en ch’en)
Piedra/mineral
Ch’en (teq’b’awom)
Clasificador para minerales y
derivados)
Ch’ob’an
Desnudo (cintura para abajo).
Ch’ob’an
Herida profunda
Ch’uchuh (no’)
Vespula maculif (especie de avispa)
Ch’uchuh (ixim awal)
Flor de milpa
Chap (no’)
Cangrejo
Chap (te’)
Nance
Chew (ch’en)
Hielo
Chew (sik)
Frío/tieso (nixtamal o tortilla)
Chik’
Sangre
Chik’
Óxido
Ha’
Agua
Ha’
Clasificador/partícula/adjetivo
Hajan (ssatkanh)
Despejado (cielo sin nubes)
Hajan (pultah)
Abierto (puerta)
Hama’ (tob’o’)
Regar liquido
Hama’ (yilaxkanh telaj sxol tz’unub’)
Limpiar siembra
Haq’b’al
Candela
Haq’b’al
Flor
Hej (syab’il tx’i’)
Tos de perro
Hej (nt.)
Partícula (pluralizador)
Hih
Jilote (de la milpa)
Hih
Roble
21
Popti’
Wes
Hip (mach chyab’e)
Necio (persona)
Hip (tzetet kaw)
Duro/fuerte (objeto)
Ho’ (nt)(jalni ta yel hunuj tzet)
Sí (partícula de afirmación)
Ho’
El (Clasificador de trato directo para
hombres)
Hoh (no’ ch’ik)
Cuervo
Hoh (no’ ub’ul)
Especie de gorgojo de maíz
Holo’ (tx’al)
Deshilar (madeja de hilo)
Holo’ (te’, tx’otx’)
Abrir (agujero en objeto o en el
suelo)
Hose (yixmab’anil snimanil heb’ ya’
Testículo
winaj)
Hoseh (b’ihe)
José
Hoxb’al (ch’en k’upb’al)
Instrumento para rasurar
Hoxb’al (te’ hox)
Achiotal
How
Bravo
How
Fuerte
Hun- (b’is)
Raíz numérica de uno
Hun (hun yehi)
Juntos.
Hun (hunteq’)
Artículo indefinido
Ich (te’)
Chile
Ich (ya’)
Trato despectivo para personas
mayores
Icham (no’ lab’ah)
Serpiente cascabel
Icham (yihla anmah winaj)
Viejo / anciano
Ix (teq’)
Clasificador para mujeres
desconocidas
Ix (anmah)
Persona de sexo femenino
Ixkab’ (no’ lak’ab’)
Cera
Ixkab’ (no’ chchiwahi)
Alacrán
22
Popti’
Wes
Ixpix (te’)
Tomate
Ixpix (yab’il)
Verruga/mezquino (enfermedad )
K’ah
Amargo
K’ah
Comida o bebida (pinol)
K’ojb’il (yuh k’ojwal)
Objeto golpeado por proyectil
rústico
K’ojb’il (stohol)
Barato
K’otzan
Apretada (ropa, zapato)
K’otzan (b’eh)
Atajo
K’otz’an (ijatz)
Forma de cargar (corto)
K’uchub’ (mal)
Cuarta (medida maya)
K’uchub’ (no’)
Gusano medidor
Kab’- (b’isb’al)
Raíz numérica de dos
Kab’ (no’)
Miel
Kaj (stx’ah sb’ah snimanil ya’ ix)
Menstruación
Kaj (yelaw hej tzetet)
Color rojo
Kaj (tzetet kaj)
Caliente
Kaj (te’)
Flor
Kaw
Duro
Kaw
Partícula (adverbio de cantidad)
Kolb’il (elq’a’ nhal)
Mazorca sacada del doblador sin
notarse
Kolb’il (chkollax yinh hunuj munil)
Ayudado / salvado
Korkowech’ (no’)
Especie de ave
Korkowech’ (yalb’anil tzet sya’tajil)
Expresiones enredadas (tipo
trabalenguas)
Lab’ah (no’)
Serpiente / culebra
Lab’a (yalaxaytoj sxol ha’)
Remójelo
Lah
Segunda limpia
Lah
Calado
23
Popti’
Wes
Lah-
Raíz verbal de terminar /laha’/
Lawuxh
Clavo
Lawuxh
Claudio
Lawuxh
Etapa de coleoptilo de la milpa
Lol (b’ihe)
Lorenzo (nombre)
Lol (no’ ch’el yinh te’ b’at)
Gusano de cajete
Lolo’ (yb’)
Lamido / creído
Lolo’ (peq’al)
Golosina
Mame
Señor de la casa / padre de familia
Mame
Grande / gigante
Mansan
Manzana
Mansan
Laringe
Mek (b’ihe)
Miguel (nombre)
Mek (sq’axepal nimanile)
Izquierdo / zurdo, (mitad opuesto al
derecho
Mek (nab’ale)
Ideología
Mis
Gato
Mis
Color de los ojos
Mol (kenyah)
Racimo de guineo
Mol (ay yetb’ih)
Junto/unido/par/ Modesto, mes del
calendario maya.
Molaq’ (te’)
Especie de bejuco
Molaq’ (no’ mulis)
Renacuajo / tepocate
Motx
Canasto
Motx
Costilla
Niman
Río (Río Azul)
Niman
Grande
Panhan (linhan)
Parado
Panhan
Terreno plano / llano
Panhku’ (chem)
Banca para sentarse
24
Popti’
Wes
Panku’ (no’ / te’)
Especie vegetal / carga palito
Pech’an (te’)
Guacal hecho del morro
Pech’an (wi’e)
Calvicie
Peq’
Cucaracha (insecto)
Peq’
Goloso
Pilpil (kapeh)
Café bolita
Pilpil
Dado
Pim (nimejal ssat)
Grueso
Pim (tx’ihal)
Tupido
Pitz’ (sq’al tz’unub’)
Pepena de frutos / sujetado
Pitz’ (yachb’il)
Apretadamente
Q’anil (tz’ayik mayab’)
Uno de los días del calendario maya
Q’anil (txahlob’al)
de 260 días
Centro ceremonial ubicado en
Jacaltenango
Q’an
Amarillo (color)
Q’an
Maduro (frutos)
Q’aq’
Fiebre
Q’aq’
Calor / fuego
Q’inh
Tierno
Q’inh
Fiesta
Q’inh (shujq’inh)
Día (hace 7 días)
Q’uq’ (b’ay chnhan no’)
Nido
Q’uq’ (sch’ikal tx’otx’ Xe’q’aq’, (ch’ik
Quetzal (Ave nacional/dinero)
yelaw Xe’q’aq’) melyuh)
Saj (yelaw hej tzetet)
Color blanco
Saj (tzet mach tz’iloj)
Limpio
Sal
Presumido
25
Popti’
Wes
Sal
Sarna (enfermedad de perros)
Sb’al (itah)
Su carne de… (carne de un plato
de comida)
Sb’al (yak’alnhelax hunuj hokan maka Su relleno… (relleno de alguna
holan)
superficie)
Sb’aq’
Su semilla
Sb’aq’
Su testículo
Sb’aq’ txitam
Testículo de cerdo
Chicle (especie de planta).
Sb’aq’ txitam
Stemmadenia obovata
Schanh
Su corte
Schanh
Hebra de aguja
Sch’ik
Pájaro de …
Sch’ik
Su pene
Skuk (yixmab’anil snimanil ya’ ix)
Su vagina
Skuk (no’)
Su ardilla
Ska’
Su metate / su piedra de moler
Ska’
Su molleja (de aves)
Skawil
Su dureza
Skawil
Su bienestar
Sk’ul
Su lado
Sk’ul
Su estómago
Sihom (te’)
Jaboncillo
Sihom (ssat tx’otx’)
Terreno suelto/arenoso
Son
Marimba
Son
Música (en marimba)
Sq’ab’ ka’ (ch’en)
Parte de la piedra de moler
Sq’ab’ ka’ (lab’ah)
Cantil / especie de serpiente
26
Popti’
Wes
Ssat (ssat hej te’ lob’ehal)
Su fruto (frutales)
Ssat (ssat anmah maka ssat tx’otx’
Su cara (Rostro o faz)
tx’otx’)
Sti’
Orilla de…
Sti’
Boca de …
Stx’otx’
Tierra de …
Stx’otx’
Su bazo…
Te’ (teq’b’awom)
El (clasificador de vegetales y sus
derivados)
Te’ (shunil hej te’ te’)
Árbol
Texhelexh
Tijera
Texhelexh
Libélula / caballito del diablo
Tonh
Vamos (verbo)
Tonh
Perdiz (Pájaro)
Tonh
Canica
Tonh
Vómito
Tul (sajach)
Dado
Tul (no’ ch’ik)
Torogoz / talapo (especie de ave)
Tul (sajach)
Dado
Tul (b’ihe)
Bartolo (nombre)
Txol
Orden secuencia
Txol
Surco
Tx’i’
Perro / ambicioso
Tx’i’
Chufle
Txup
Capullo
Txup
Zapuyul (bola de masa de maíz con
cacao o semilla de Injerto o Zapote)
Tzuh
Esperanza (insecto)
Tzuh
Tecomate
Tz’ayik
Día
27
Popti’
Wes
Tz’ayik
Sol
T’eb’an
Blando
T’eb’an
Desnudo (de la cintura hacia arriba)
Tx’ix
Mora
Tx’ix
Espina
Wah
Tortilla
Wah
Barro
Wanhkalawitx’i’ (sajach)
Juego maya Popti’
Wanhkalawitx’i’ (te’)
Especie de arbusto (Piper rivioides)
Wi’e
Cabeza
Wi’e
Necio
Xih
Olla
Xih (no’)
Especie de ave
X’ahaw
Luna
X’ahaw
Mes
Xuhew (te’)
Especie de arbusto (thevetia ovata)
Xuhew (etab’eh)
Ocarina
Ya’ (teq’b’awom)
Clasificador para personas mayores
Ya’ (te’ ich yeb’ lahwilal)
Pica (chile)/ duele (herida o
padecimiento)
Yahaw tz’ayik (no’)
Cigarra pequeña
Yahaw tzayik (ssat yib’anh q’inal)
Anillo solar
Yawi’
Gripe
Yawi’
Correcaminos (ave)
Yax
Verde (fruto)
Yax
Color verde / infectado
Yub’al
Su frijol
Yub’al
Su riñón
Yoj
Su pie
Yoj
Su cabo
28
Hej tzoti’ yinhnhe hun-hun tz’ib’
chhelitoj
Variaciones dialectales
Kenyah, keneyah, keney
B’ok’wi’e, k’ohwi’e
Lahanxhexh , lalexh
Matzati’, matzateh, matza’
Ha’ hunq’ahan tzoti’ etza lahan chuh stz’ib’nhelohi, yaja’,
yinhxanhe hunkab’ tz’ib’ chhelitoj maka xulb’ab’il tzoti’ iq’b’il yuh.
29
Hej tzoti’ yinhnhe hun-hun tz’ib’ chhelitoj
Variaciones dialectales
Popti’
Sb’ey tzoti’
Wes
B’ok’wi’e, k’ohwi’e, k’ok’wi’e
B’ihe
Sombrero
Ik ’, ich’
B’ihe
Arador
Kaq’eq’, jaq’eq’
B’ihe
Aire / viento
Kajpum, pum
B’ihe
Torcaza (especie de
paloma)
Semak’, semab’, tzib’om
B’ihe
Palo de gusano
Kenyah, keney
B’ihe
Guineo / banano
Hiq’ob’, hiq’
B’ihe
Tosferina
Lotxwi’, lotxwil
B’ihe
Geme
Motz, moch
B’ihe
Constelación “siete
cabritos” u “osa menor”
Tz’us, t’us
B’ihe
Nacido (grano)
Sajk’alil, sajk’ayal
B’ihe
Amanecer
Malin, Man
B’ihe
María
Matzati’, matzateh, matza’
B’ihe
Piña
Lemnixh, lemunixh
B’ihe
Limón
Lob’altx’ix, tx’ix
B’ihe
Mora
Latz’lanh, latz’am, lanhlatz’
B’ihe
Árnica/ Planta utilizada
para cercos.
Chulul, b’inchulul
B’ihe
Injerto
Tzejlen, tzejlom, tzejlem, kukuy
B’ihe
Luciérnaga
Kaj tz’isis, tz’isis, meb’a’ tz’isis,
niman tz’sis
B’ihe
Sabino
Q’uxew, q’uxum
B’ihe
Musgo
Lahanxhexh, lalexh
B’ihe
Naranja
Kalamti’, kelem
B’ihe
Quijada
Tz’uttz’urit, tz’urtz’ur
B’ihe
Juego (hélice)
30
Popti’
Sb’ey tzoti’
Wes
Mok’an, mot’an
Yalb’anil b’ihe
Encogido/ estrecho/
reducido
Chokom, chopchoni, chopom
Yalb’anil b’ihe
Galán, vigoroso
Oq’nitx, oq’txin
Yalb’anil b’ihe
Llorón/ delicado
Kajke’, kajle’
Uhwal
Lidiar / Rivalizar
Betet tu’, bey tu’, bay tu’
Kolom uhwal
Allá
B’etet ti’, bey ti’, Bay ti’
Kolom uhwal
Aquí
31
Niman Konhob’ Xajla’, ijom hab’il 9
Chinhax
Jacaltenango, 2020
Descargar