SKONHOB’ AB’XUB’AL POPTI’ Comunidad Lingüística Popti’ KUYB’AL AB’XUB’AL MAYAB’ YET X’E’Q’AQ’ Academia de Lenguas Mayas de Guatemala HEJ TZOTI’ AY YUH SB’AH YUL AB’XUB’AL POPTI’ Hej Tzoti’ ay yuh sb’ah yeb’ Skaj sb’ah yul ab’xub’al Popti’ Sinónimos y antónimos en idioma Popti’ Investigador: Manuel de Jesús Mendoza Delgado Hej Tzoti’ ay yuh sb’ah yeb’ Skaj sb’ah yul ab’xub’al Popti’ Sinónimos y antónimos en idioma Popti’ NOTA: como política institucional y estrategias de inclusión se ha estado implementando el nombre del idioma y la comunidad étnica como Popti’, sin embargo el nombre oficial del idioma registrado en el Acuerdo Gubernativo No. 1046-87, y el reglamento de la Ley de la Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, Artículo 4. Nombre de comunidades lingüísticas, es Jakalteko. Jacaltenango, Huehuetenango, Guatemala 2020. Autoridades Academia de Lenguas Mayas de Guatemala María Esperanza Alicia Tuktuk Mux Presidente ALMG Juan Antonio Us Maldonado Director de Lingüística y Comunicación Academia de Lenguas Mayas de Guatemala -ALMG3ra. Calle 00-11, zona 10, Guatemala, Guatemala Tel. PBX. 2503 7000 Correo Electrónico: [email protected] [email protected] __________________________________________________________________ Junta Directiva Comunidad Lingüística Jakalteka Jesús Felipe Cardona Ssat Ijb’alom Presidente Lic. Santiago Domingo Montejo Ijb’alom yinh munil / Coordinador de Programa Investigador: Manuel de Jesús Mendoza Delgado Comunidad Lingüística Jakalteka Sq’ab’ Kulus/Barrio San Juan, Cantón El Llano, Jacaltenango, Huehuetenango Tels: 57417656, 57735335 iii YUCH’ANTIHOXH TET MAKTAJ XKOLWAHIKOJ SPICH’NI HUNE’ MUNIL TI’ MAK XKOLWAHIKOJ B’AY ELNAJIKOJ Humberto Jiménez Camposeco Xajla’ Rosa Angélica Quiñónez Camposeco Xajla’ Benjamín Francisco Pérez Pérez Wik’uh Andrés Pérez Pascual Wik’uh Pascual García Morales Tz’ikinte’ Juan Pérez Nolasco Tz’ikinte’ Luisa Claribel Morales Pérez Tz’ikinte’ Lorenzo Rigoberto López Tz’ikinte’ María Rosalinda Hurtado Domingo Xajla’ José Fidel Mateo Aguilar Xajla’ María Gaspar García Ewan Nhah Gaspar Domingo Recinos Axola’ Pedro Marcelino Montejo Ros Chehb’al Andrés Ediberto Esteban Domingo Tzisb’aj Gervacio Méndez Domingo Tzisb’aj Baltazar Gilberto García Morales Tzisb’aj Edy Benjamín López Castillo Tzisb’aj Yesenia Noelí Hernández Hurtado Xajla’ Jesús Felipe Cardona Xajla’ Santiago Domingo Montejo Xajla’ iv STXOLIL TZET CHUH YOKNIKOJ HUNE’ TE’ HUM TI’ ........................................................ 5 YOKB’ALTOJ ...................................................................................................... 6 Hej tzoti’ ay yuh sb’ah ..................................................................................... 7 Hej tzoti’ skaj sb’ah ........................................................................................ 15 Hej lahtzoti’ ..................................................................................................... 19 Hej tzoti’ yinhnhe hun-hun tz’ib’ chhelitoj.................................................... 29 v TZET CHUH YOKNIKOJ HUNE’ TE’ HUM TI’ Yuhnheb’al chuh yok tzujnuj anmah, kuyum hum yeb’ kuywahom yinh tzet yeh swatx’eb’anil te’ hum “Hej tzoti’ ay yuh sb’ah yul ab’xub’al Popti’“, chtihlaxiloj tzet yeh smunlanheb’anil te’ b’oj xin, tzettaj sb’ey hej tzoti’ munlanheb’il ssat te’. Ayayoj ssat hune’ te’ hum ti’ xin, hej tzoti’ ay yuh sb’ah, kaw komon sxol hej konhob’ yeb’ wayanb’al ayayoj yul smajb’enal stx’otx’al skonhob’ ab’xub’al Popti’ (Konhob’ yuxhtaj sb’ah). Yamb’ab’ilikoj ssat te’ hej tzoti’ nanan yalni hun-hun konhob’, yuhnheb’al xa huh yoknikoj sxol anmah, yullaj hej kuyum b’oj xin hej kuywab’al tzanb’aytu’alikoj yul smajb’enal tx’otx’ Popti’. Chaltu’ skutxb’ahikoj hune’ te’ hum ti’, hej b’ihe, yalb’anil b’ihe, uhwal, kolom uhwal b’oj yaq’bilxa hej tzoti’, nanan yok yallax yullaj hej konhob’ yuxhtaj sb’ah ti’, haka’pax nixhtej swayanhb’alil. Ch’ilchahoj ssat te’, hej tzoti’ nan yallax yul konhob’ Xajla’, Ewan Nhah, Tz’ikinte’ yeb’ Wik’uh. Stz’aj xin stzoti’al ab’xub’al Popti’ chuh yoknojikoj hun-hun sb’ey tzoti’ tu’, yuhnheb’al kam ch’ahkanh smalil sb’isil tzoti’ ch’oknikoj yul jab’xub’al Popti’. Kanh majan yetoj yixmab’anil hune’ te hum ti’: 1. B’ab’el majan, b’ay ayayoj hej b’ihe nanan jalni yullaj hej konhob’. 2. Skab’ majan, ayayoj hej yalb’anil b’ihe 3. Yinh yox majan munlanheb’il hej uhwal 4. Yinhxa slahwob’al ayayoj hej yaq’b’ilxa tzoti’ ch’oknikoj yul jab’xub’al. Chkotaq’e tet heb’ ya’ kuywahom, kuyum hum b’oj mame mi’e, ta to yilal hej tzoti’ munlanheb’il ssat hune’ te’ hum ti’, chuh janikoj jet yinh yuhnhe kam yaq’b’ilnhelax ab’ix, ha’xinwal ta ay b’aq’inh ch’ak’nhelaxoj te’, chuh yaq’b’ilnhelaxoj tzoti’ ayayoj ssat te’. 5 YOKB’ALTOJ Hun-hun ab’xub’al chtzotelax ssat yib’anh q’inal ti’, ay sq’alomal iq’b’il yuh walxamkam wes mato mach wesoj, haktu’ xin yehpax ab’xub’al Popti’ chtzotelax yul hej konhob’ yuxhtaj sb’ah, tonhe b’aq’inhtaxam payat xspohto sb’ah hej konhob’ ti’, yuh xin xax kaw helitoj snuq’al chyakoj anmah chstzoteni, lahanpax yinh sheli tzet chuh yallax sb’ih hej tzetet yuh anmah yet hun-hun konhob’; haka’na yinh stzoti’ wes ay hej tzoti’ ay yuh sb’ah haxkam nanan chuh yallaxi yaja’ hune’nhe b’ay ch’apnikoj, haktu’ xin yeh ab’xub’al Popti’ ti’. Yuh ti’, yuh xin Skonhob’ Ab’xub’al Popti’ yet Kuyb’al Ab’xub’al Mayab’ yet Xe’q’aq’, x’ok skuynuj tzettaj chheli yinh tzet chuh yalni anmah hunhun tzetet yinh ab’xub’al Popti’ haxkami nanan sb’ey chuh stzotelaxi, haka’na Xajla’, Ewan Nhah, Tz’ikinte’, Wik’uh yeb’ Axola’; ha’ ti’ xin b’ay x’illaxi ta ay hej tzoti’ ay yuh sb’ah walxamkam nanan slow jalni, hune’nhetik’a tzet chaliloj, ha’ xin kaw chkolwapaxikoj yaq’nikoj smay spixan ab’xub’al Popti’. Ta kaw johtaj tzet yelapnoj yeh ab’xub’al Popti’ ti’, machxa chk’ayoj kok’ul jab’en yalnoj anmah ab’xub’al ta mach jet konhob’oj b’oj q’a’ chiq’ yip elwanb’al jinh haka’ hej konhob’ yuxhtaj sb’ah, haxkami hune’nhe b’ay elnajonhikoj, yuh ti’ xin xkolwahikoj heb’ ya’ yet hun-hun konhob’ smunlanhen hune’ ti’ yinh skutxb’ani, slahb’ani b’oj st’inhb’an hej tzoti’ ay yuh sb’ah yul ab’xub’al Popti’, haxkami jichan nanan yohtajb’al hun-hun mak yinh tzet chuh stzotelax yul skonhob’ maka swayanhb’alil. Hune’ munil ti’ chkolwahojikoj jinh maktaj honh chjal ab’xub’al, yuh kam jalni anmahil kob’ah b’oj yaq’b’ilxa mak chstzoteni, sq’alomb’ikanh johtajb’al yuh machxa chk’ayoj kok’ul jab’en sb’ih hunuj tzetet nan yok chuh jalni b’oj hunujxa majan anmah chstzotenpax jab’xub’al; yuhtik’am hantajxa hab’ilal spohni sb’ah hej konhob’, ay hejxa tzoti’ xax helitoj yul jab’xub’al, kaw xin yilal yehpax yuh skuyb’anil nixhtej unin sch’ib’tokanh yuh haxkami q’a’ chto yohtajnhe’ sb’ih hej tzetet yinh hej sb’ey jalni ab’xub’al. 6 Hej tzoti’ ay yuh sb’ah Sinónimos Ak = Tzinhkalu’ Texhelexh = akuxhah Tz’aha’ = Anhte’ Eltich’an = K’ulch’an Hej tzoti’ ay yuh sb’ah: ha’ shunil hej tzoti’nanan chuh stz’ib’nhelohi yaja’, lahan mato stxumb’anil. Hej tzoti’ ay hune’nhetik’a yuh sb’ah 7 Hej tzoti’ ay yuh sb’ah Sinónimos Popti’ Sb’ey tzoti’ Wes Ak, tzinhkalu’ B’ihe Tortuga B’ah, kon B’ihe Taltuza / Topo Sajchih, ch’ech, xoh B’ihe Maguey Ch’ike, koxe, ate B’ihe Pene Haq’b’al, sxumak, kaj B’ihe Flor Is, koson B’ihe Papa K’ak’as, pultah B’ihe Puerta K’upb’al, seq’b’al B’ihe Instrumento para cortar (Cuchillo) Molaq’, mulis B’ihe Renacuajo/tepocate Tul, pilpil B’ihe Dados Tzejlen, kukuy B’ihe Luciérnaga K’ub’ch’en, peyab’ch’en B’ihe Corral / cerco de piedra Kaxhpal, sotz’, tz’on B’ihe Murciélago Hol, tz’ak B’ihe Pájaro carpintero Retet, k’or, k’oromte’ B’ihe T’ijluk, tikros, tikluch B’ihe Pájaro carpintero con penacho Pijuy Kuke, lolise, B’ihe Vagina Tz’otz’ew, soq’om B’ihe Lodo Semak’, tzib’om B’ihe Palo de gusano Hamtz’ib’, ti’b’al B’ihe Vocales Nuq’tz’ib’, q’anhtz’ib’ B’ihe Consonantes Ub’ul, ih B’ihe Gorgojo de maíz/ polilla Enhele, txowe B’ihe Sábana / chamarra Chok’an, lopil B’ihe Capixay (cobija antigua hecha de lana pura) 8 Popti’ Sb’ey tzoti’ Wes Kajpitzin, txuka’ B’ihe Especie de lagartija roja y pequeña Tahnaj ixim, yaxtaq’inh, wab’ehal B’ihe Nixtamal Panhan, ak’al B’ihe Planicie/ llanura Lit’, tzuh B’ihe Esperanza (insecto) Xhuxh / hoseh B’ihe José Moxhpit, pih B’ihe Zunza Lob’altx’ix, tx’ix B’ihe Mora Q’aw, hix-hub’al B’ihe Ejote Pasku’, kajhul, kajxulq’ab’ B’ihe Flor de pascua Kajchukul, kajtzapana’, sewkirin, kajwilix, yanhal txih B’ihe Pata de paloma (Planta medicinal) Muk’, kuxkurum B’ihe Tortolita Kaneluh, me’, chiw B’ihe Carnero / oveja Texhelexh, akuxhah B’ihe Libélula / caballito del diablo Kanhal ayin, kanhal te’tx’i’ B’ihe Mantis Kuhnoq’, aq’b’al noq’ B’ihe Tecolote Xotx’, kajxotx’, pop, waynoq’ B’ihe Lechuza Pitxyutz, kajyutz, kajch’ep B’ihe Casampulga Panhku’, kanhal wakax B’ihe Cargapalito Tz’isis, meb’a’ tz’isis, niman tz’sis, kaj tz’isis B’ihe Sabino Xekab’, xim B’ihe Araña Txowe, maxhtat B’ihe Taparrabo Tus, lutz’, jute’ B’ihe Acto sexual Ulchap, tz’umchap B’ihe Cangrejo blando Wah, ixim B’ihe Barro o espinilla 9 Popti’ Sb’ey tzoti’ Wes Kajxuh, yaq’wakax B’ihe Panal de avispa de color amarillo Chem, xhilah B’ihe Silla Sek’, pulatoh B’ihe Plato Hose, b’aq’e B’ihe Testículo Lokixh, tzahb’al B’ihe Garabato Holan, xab’ B’ihe Hoyo / cima Uk’a’ tx’ix, yuk’a’ wakax B’ihe Acacia cornígera (árbol del cuerno) Helilal, ak’ hab’il, yok hab’il B’ihe Año nuevo Mis, tz’ib’ B’ihe Gato (color de los ojos) Stzahob’al, stz’up B’ihe Aguijón Hatxa’, k’otzo’ Uhwal Rascar (rascarse la piel) Aris, kanhyehi, helan Yalb’anil b’ihe Listo/ experto B’asanxanhe, kaw b’aq’ich Yalb’anil b’ihe Muy gordo (persona o animal) B’iq’ich, sulan, yolotz’, yaxcheleq’ Yalb’anil b’ihe Resbaloso/ liso K’ulch’an, eltich’an, aris Yalb’anil b’ihe Atractivo/ bonito Rech’an, ranhan Yalb’anil b’ihe Persona delgado (en posición vertical) Rinhan (sk’ul), posan (sk’ul), ponhan (sk’ul), b’asan (sk’ul), siran (sk’ul) Yalb’anil b’ihe Panzón (despectivo o apelativo) Sal, lolo’ Yalb’anil b’ihe Lamido/ creído/ presumido Leq’ti’, tonhe chyala, etal Yalb’anil b’ihe Mentiroso Yalb’anil b’ihe Llorón/ delicado Yalb’anil b’ihe Carne colgada. Pedazo Tz’e’, txihwi’ Oq’txin Neb’an, wet’an, neq’an, 10 Popti’ Sb’ey tzoti’ t’eb’an Wes de carne mal puesta sobre objeto. B’ulan, nharan, turan Yalb’anil b’ihe Abultado (ojos), Objeto redondo expuesto. Tahnajxa, q’anxa Yalb’anil b’ihe Maduro (frutas) Lohan, royan, poyan Yalb’anil b’ihe Flojo (atuendo) Txujan, txuyan, q’uyan Yalb’anil b’ihe Objeto abultado y blando, como abdomen excesivamente gordo. Mach b’aq’inh, machxa hunekxa, Oxlahunh el tuh Kolom uhwal Nunca, jamás Konhan, kotxan Yalb’anil b’ihe Torcido Tohol, richan, rinhan Yalb’anil b’ihe Recto / Directo (expresión o camino) Chew, sik Yalb’anil b’ihe Frío / helado (objeto) Echem, b’as, k’ah Yalb’anil b’ihe Tacaño Mok’an, tzahb’al Yalb’anil b’ihe Encogido /contraído Q’axan, naman Yalb’anil b’ihe Tibio Rinhan, T’inhan Yalb’anil b’ihe Directo Pexan, mahlanaj Yalb’anil b’ihe Incompleto Witz, tehan Yalb’anil b’ihe Pendiente Sub’utaj, hab’an Yalb’anil b’ihe Fácil B’eq’etxloj, ch’eloj stanhil, mamloj, hatelaxoj, maq’laxoj, ija’ Uhwal Chicotear/ azotar B’osb’a’, k’ub’a’ Uhwal Guardar Ch’ach’e’, kajke’ Uhwal Lidiar / Rivalizar (pleito constante) Hama’, tob’o’, tixha’, mala’, job’o’ (uhyinh) Uhwal Regar (líquido) (verbo transitivo) 11 Popti’ Sb’ey tzoti’ Wes Hama’toj, tob’o’toj, tixha’toj, mala’toj, job’o’toj (uhjinh) Uhwal Regar, sacar líquido de un recipiente (verbo intransitivo) Hatxa’, tara’ Uhwal Arrastrar (objeto largo) Pitz’nhe’ (pitz’nhal), sik’a’ Uhwal Pepenar / recoger (frutos después de la cosecha) Hotx’o’ (hotx’b’at) Iche’ (iche’kanh), saya’ (ssaya’kanh), hob’o’ Uhwal Iniciar / componer/ crear/ inventar Lak’a’, tzutzu’, tzak’b’a’ Uhwal Pegar (con adhesivo una cosa sobre otra) Jecha’, janha’, q’aha’ Uhwal Quebrar (ramas) K’upu’, lot’o’, tomo’ Uhwal Cortar (con tijera) Laq’a’, lutz’u’ Uhwal Abrazar Tusnhe’, lutz’u’(Variación de San Marcos Huista) Uhwal Hacer (el acto sexual) Maya’, naja’ Uhwal Regañar Pisoj, petzoj, chotoj, tz’onhoj Pisyoj, pisnoj (uhjinh) Uhwal Sentar (intransitivo) Pisb’a’, petzb’a’, chotb’a’, tz’onhb’a’ (uhyinh) Uhwal Sentar (transitivo) Sikoj, k’umb’uj, ya’b’oj Uhwal Cansar / Fatigar Tz’aha’, anhte’ Uhwal Pintar Tz’itmohoj, lit’mohoj Uhwal Reventar/ estallar (se): acción que sucede con frutos de vaina. Tz’itnahoj, tx’ejnahoj, lit’nahoj, t’ijlahoj Uhwal Brincar Tz’oho’, tz’ub’u’ Uhwal Besar (hob’o’kanh), nab’a’ (nab’a’kanh) 12 Popti’ Sb’ey tzoti’ Wes Tz’ub’u’, uk’u’ Uhwal Beber Wa’oj, lowoj, lanhoj Uhwal Comer Sik’loj , xuhu’ sik’, tz’ub’u’ sik’ Uhwal Fumar Ab’chahoj, nachahoj, ilchahoj Uhwal Descubrir Lupwuj, hirwoj, purwuj Uhwal Volar Tzumb’e’, ujte’ Uhwal Corretear / cazar Hama’, tx’ahtx’e’, suhu’, tz’iso’ Uhwal Limpiar / asear / barrer Potxo’, litx’a’ Uhwal Beber (exagerado) Tzab’a’, yacha’ Uhwal Agarrar / detener Tzepa’, tzok’o’, tomo’ Uhwal Cortar (con machete) B’ok’an, soman Kolom uhwal Abundante, como abejas u hormigas Yaman, tenan, Kolom uhwal Abundante, como objetos reunidos B’ulan, nhiran, tixhan Kolom uhwal Objetos regados como frutas. Hilan, sihan Kolom uhwal Acostado Hokan, xuch Kolom uhwal Hundido (cañada) Hoyan, setan, petan Kolom uhwal De forma redonda Hoyan, setan, petan Kolom uhwal Objetos juntos/unidos Taran, hasan Kolom uhwal Tirado/ caído/ extendido (como laso u otro objeto de complexión delgada y larga tirada al suelo). Hamq’ab’, soman yeh swi’ Kolom uhwal Dadivoso Tzet stzoteli, aq’e Kolom uhwal hablador Ab’, tolob’ Namaq’ti’ Dicen B’oj, yeb’ Namaq’ti’ Y Amamin, k’ul mama’, laq’a’ mamin, humnah, laq’a’ Tihoxhb’al Saludo para hombre 13 Popti’ Sb’ey tzoti’ Wes Tihoxhb’al Saludo para mujer Tx’ihal, telan, niman, mamb’al Kolom uhwal Mucho / bastante Pet, lemb’il, yinh anhe, lema’, laha’hikoj, tirb’ilikoj Kolom uhwal Luego / Rápido/ inmediato Ayalah, hakti’lah, tihla’lah Yewom Así es X –, ma – Q’inale Tiempo Aspecto (pasado) Telan, k’ulch’an, eltich’an Yalb’anil b’ihe Hermoso / bonito Chixkab’, il B’ihe Temblor Lawuxh ixim, pahan ixim B’ihe Etapa de coleoptilo de la milpa Linhan schon ixim/ b’alan ch’uchuh B’ihe Desarrollo de las panojas de la milpa mama’ Amiyay, laq’a’ mimi’ k’ul mimi’ laq’a’ miyay, humnih 14 Hej tzoti’ skaj sb’ah Antónimos Linhan = Tz’onhan 1 B’aq’ich = B’aj Hej tzoti’ skaj sb’ah: ha’ hej tzoti’ chskaj sb’ah stxumb’anil hun-hun. 1 Recuperado en: https://es.123rf.com/clipart-vectorizado/gordo_y_flaco.html 15 Hej tzoti’ skaj sb’ah (mach yuh sb’ah) Antónimos Popti’ wes B’aj B’aq’ich Flaco Gordo Ch’aytoj Ch’eltoj Tragar (comer) Evacuar Ch’aytoj Ch’ahtij Tragar Vomitar Ch’oktoj Ch’eltij Introducir Sacar Chi’ Pah Dulce Ácido Chuntal Tzet stzoteli/aq’e Huraño/insociable/ Sociable/ tímido hablador Echem Hamq’ab’/soman yeh swi’ Tacaño Dadivoso Ewantajil Sajsajil A escondidas En público Hajan Pehan Abierto Cerrado Hajan (ssatkanh) Moyan (ssatkanh) Despejado Nublado Ho’ Machoj Sí No Itzitz Kamnaj Vivo Muerto Ix Winaj Mujer Hombre K’achi’ Naman Salado Desabrido (Sin sal) K’ahole Kutz’ine Hijo Hija K’otzan Lohan Apretado /reducido Flojo K’otzan Kuman Corto (camino) Largo (camino) 16 Popti’ wes K’uxan Xmahlani Justo Carente Kaj/q’axan Chew/sik Caliente Frío K’achi’ Naman Salado Desabrido Kawil Nahat Cerca Lejos Komam (mame) Komi’ (mi’e) Padre Madre Lehan Peb’il Tendido (sin cerco) Cercado Linhan Hilan/tz’onhan Parado Acostado/sentado Mach tzet Ayah No hay (existencial) Hay Mek Watx’ Izquierda Derecha Mohan Tx’ixan Par Impar Ni’anch’an Tx’ihal /telan/niman Poco Mucho/ abundante Pitzk’ahoj Kamoj Nacer Morir Q’inale Kamikale Vida Muerte Q’utzanikoj Tixhantoj Unido (cosas) Regado Rinhan/t’inhan K’ayub’ Directo (camino) Confuso Saj Q’ej Blanco Negro Saj Tz’il Limpio Sucio Ssajil q’inal Sq’ejal holoh Claridad Oscuridad Schukil Ay smoh Solo Acompañado/ pareja 17 Popti’ wes Schukil/shune’al Yaman Individual Grupal Ssat tx’otx’ Ssatkanh Tierra Cielo Tehan Xulan Subida Bajada T’eb’an/ch’ob’an Pichb’il/q’utxb’il Desnudo Vestido Tohol Kotxan Recto Torcido Tz’ajan Pexan Completo Incompleto Tz’ayik Aq’b’al Día Noche Tz’ulik Nimej Pequeño Grande Tz’unu’ Hatx’a’ Sembrar Cosechar Tzeh Q’opoh Joven/ muchacho (hombre) Joven/ muchacha (mujer) Uk’um Yax ssat Borracho Sobrio Wa’oj Txuluj Comer Defecar/evacuar Wayanhil Itzitzal Dormido Despierto Witz Ak’al Pendiente Plano Yab’il Kawil walil Enfermedad Bienestar Yalanh Yib’anh Abajo Arriba Ya’taj Sub’utaj Difícil Fácil Yich Swi’ Asiento (suelo) Cúspide (pico) Yoktij Yeltoj Entra (tercera persona) Sale (tercera persona) 18 Hej lahtzoti’ Homónimos Chap Haq’b’al Hej lahtzoti’: ha’ hej tzoti’ lahan stz’ib’nhelaxi b’oj lahan yallaxi (snuq’al) yaja’ nanan chyaliloj. 19 Hej lahtzoti’ Homónimos Popti’ Wes Ah (b’ay elnajikoj) Indicador gentilicio Ah (te’ ch’alaxiloj yinh hej q’inh) Cohete de vara Ah (sb’ih hune’ tz’ayik) Día del calendario maya de 260 Ah (te’ ch’ah sti’laj ha’, haka’ wale’) días Carrizo Ab’eb’al (ch’oktoj yul stxikin anmah) Audífono o instrumento para escuchar Ab’eb’al (stxumni hunuj anmah) Entendimiento. De entender Al (ijatz) Carga pesada Al (tzoti’ ala’) Derivado del verbo decir (diga) Ajan Panal Ajan Canuto / trozo Anhte’ Pintar o colorear Anhte’ Curar Aq’in Tabla Aq’in Primera limpia B’al Relleno B’al (yet ay mak ch’etlikoj yinh hunuj Brujería anmah) B’aj (ste’al nhah) Madera para techo de casas antiguas B’aj (anmah b’aj) Flaco B’aj Botón B’aj Hueso (osamenta) B’uj Hongo comestible B’uj Remiendo /costura Ch’ech (ch’ik) Especie de ave Ch’ech (sajchi) Maguey de tierra fría 20 Popti’ Wes Cheh Caballo Cheh Día del Calendario maya de 260 días Chem (chemloj) Banco/ silla (para sentarse) Chem (te’ xhilah) Tejeduría Ch’en (sbey’ ch’en ch’en) Piedra/mineral Ch’en (teq’b’awom) Clasificador para minerales y derivados) Ch’ob’an Desnudo (cintura para abajo). Ch’ob’an Herida profunda Ch’uchuh (no’) Vespula maculif (especie de avispa) Ch’uchuh (ixim awal) Flor de milpa Chap (no’) Cangrejo Chap (te’) Nance Chew (ch’en) Hielo Chew (sik) Frío/tieso (nixtamal o tortilla) Chik’ Sangre Chik’ Óxido Ha’ Agua Ha’ Clasificador/partícula/adjetivo Hajan (ssatkanh) Despejado (cielo sin nubes) Hajan (pultah) Abierto (puerta) Hama’ (tob’o’) Regar liquido Hama’ (yilaxkanh telaj sxol tz’unub’) Limpiar siembra Haq’b’al Candela Haq’b’al Flor Hej (syab’il tx’i’) Tos de perro Hej (nt.) Partícula (pluralizador) Hih Jilote (de la milpa) Hih Roble 21 Popti’ Wes Hip (mach chyab’e) Necio (persona) Hip (tzetet kaw) Duro/fuerte (objeto) Ho’ (nt)(jalni ta yel hunuj tzet) Sí (partícula de afirmación) Ho’ El (Clasificador de trato directo para hombres) Hoh (no’ ch’ik) Cuervo Hoh (no’ ub’ul) Especie de gorgojo de maíz Holo’ (tx’al) Deshilar (madeja de hilo) Holo’ (te’, tx’otx’) Abrir (agujero en objeto o en el suelo) Hose (yixmab’anil snimanil heb’ ya’ Testículo winaj) Hoseh (b’ihe) José Hoxb’al (ch’en k’upb’al) Instrumento para rasurar Hoxb’al (te’ hox) Achiotal How Bravo How Fuerte Hun- (b’is) Raíz numérica de uno Hun (hun yehi) Juntos. Hun (hunteq’) Artículo indefinido Ich (te’) Chile Ich (ya’) Trato despectivo para personas mayores Icham (no’ lab’ah) Serpiente cascabel Icham (yihla anmah winaj) Viejo / anciano Ix (teq’) Clasificador para mujeres desconocidas Ix (anmah) Persona de sexo femenino Ixkab’ (no’ lak’ab’) Cera Ixkab’ (no’ chchiwahi) Alacrán 22 Popti’ Wes Ixpix (te’) Tomate Ixpix (yab’il) Verruga/mezquino (enfermedad ) K’ah Amargo K’ah Comida o bebida (pinol) K’ojb’il (yuh k’ojwal) Objeto golpeado por proyectil rústico K’ojb’il (stohol) Barato K’otzan Apretada (ropa, zapato) K’otzan (b’eh) Atajo K’otz’an (ijatz) Forma de cargar (corto) K’uchub’ (mal) Cuarta (medida maya) K’uchub’ (no’) Gusano medidor Kab’- (b’isb’al) Raíz numérica de dos Kab’ (no’) Miel Kaj (stx’ah sb’ah snimanil ya’ ix) Menstruación Kaj (yelaw hej tzetet) Color rojo Kaj (tzetet kaj) Caliente Kaj (te’) Flor Kaw Duro Kaw Partícula (adverbio de cantidad) Kolb’il (elq’a’ nhal) Mazorca sacada del doblador sin notarse Kolb’il (chkollax yinh hunuj munil) Ayudado / salvado Korkowech’ (no’) Especie de ave Korkowech’ (yalb’anil tzet sya’tajil) Expresiones enredadas (tipo trabalenguas) Lab’ah (no’) Serpiente / culebra Lab’a (yalaxaytoj sxol ha’) Remójelo Lah Segunda limpia Lah Calado 23 Popti’ Wes Lah- Raíz verbal de terminar /laha’/ Lawuxh Clavo Lawuxh Claudio Lawuxh Etapa de coleoptilo de la milpa Lol (b’ihe) Lorenzo (nombre) Lol (no’ ch’el yinh te’ b’at) Gusano de cajete Lolo’ (yb’) Lamido / creído Lolo’ (peq’al) Golosina Mame Señor de la casa / padre de familia Mame Grande / gigante Mansan Manzana Mansan Laringe Mek (b’ihe) Miguel (nombre) Mek (sq’axepal nimanile) Izquierdo / zurdo, (mitad opuesto al derecho Mek (nab’ale) Ideología Mis Gato Mis Color de los ojos Mol (kenyah) Racimo de guineo Mol (ay yetb’ih) Junto/unido/par/ Modesto, mes del calendario maya. Molaq’ (te’) Especie de bejuco Molaq’ (no’ mulis) Renacuajo / tepocate Motx Canasto Motx Costilla Niman Río (Río Azul) Niman Grande Panhan (linhan) Parado Panhan Terreno plano / llano Panhku’ (chem) Banca para sentarse 24 Popti’ Wes Panku’ (no’ / te’) Especie vegetal / carga palito Pech’an (te’) Guacal hecho del morro Pech’an (wi’e) Calvicie Peq’ Cucaracha (insecto) Peq’ Goloso Pilpil (kapeh) Café bolita Pilpil Dado Pim (nimejal ssat) Grueso Pim (tx’ihal) Tupido Pitz’ (sq’al tz’unub’) Pepena de frutos / sujetado Pitz’ (yachb’il) Apretadamente Q’anil (tz’ayik mayab’) Uno de los días del calendario maya Q’anil (txahlob’al) de 260 días Centro ceremonial ubicado en Jacaltenango Q’an Amarillo (color) Q’an Maduro (frutos) Q’aq’ Fiebre Q’aq’ Calor / fuego Q’inh Tierno Q’inh Fiesta Q’inh (shujq’inh) Día (hace 7 días) Q’uq’ (b’ay chnhan no’) Nido Q’uq’ (sch’ikal tx’otx’ Xe’q’aq’, (ch’ik Quetzal (Ave nacional/dinero) yelaw Xe’q’aq’) melyuh) Saj (yelaw hej tzetet) Color blanco Saj (tzet mach tz’iloj) Limpio Sal Presumido 25 Popti’ Wes Sal Sarna (enfermedad de perros) Sb’al (itah) Su carne de… (carne de un plato de comida) Sb’al (yak’alnhelax hunuj hokan maka Su relleno… (relleno de alguna holan) superficie) Sb’aq’ Su semilla Sb’aq’ Su testículo Sb’aq’ txitam Testículo de cerdo Chicle (especie de planta). Sb’aq’ txitam Stemmadenia obovata Schanh Su corte Schanh Hebra de aguja Sch’ik Pájaro de … Sch’ik Su pene Skuk (yixmab’anil snimanil ya’ ix) Su vagina Skuk (no’) Su ardilla Ska’ Su metate / su piedra de moler Ska’ Su molleja (de aves) Skawil Su dureza Skawil Su bienestar Sk’ul Su lado Sk’ul Su estómago Sihom (te’) Jaboncillo Sihom (ssat tx’otx’) Terreno suelto/arenoso Son Marimba Son Música (en marimba) Sq’ab’ ka’ (ch’en) Parte de la piedra de moler Sq’ab’ ka’ (lab’ah) Cantil / especie de serpiente 26 Popti’ Wes Ssat (ssat hej te’ lob’ehal) Su fruto (frutales) Ssat (ssat anmah maka ssat tx’otx’ Su cara (Rostro o faz) tx’otx’) Sti’ Orilla de… Sti’ Boca de … Stx’otx’ Tierra de … Stx’otx’ Su bazo… Te’ (teq’b’awom) El (clasificador de vegetales y sus derivados) Te’ (shunil hej te’ te’) Árbol Texhelexh Tijera Texhelexh Libélula / caballito del diablo Tonh Vamos (verbo) Tonh Perdiz (Pájaro) Tonh Canica Tonh Vómito Tul (sajach) Dado Tul (no’ ch’ik) Torogoz / talapo (especie de ave) Tul (sajach) Dado Tul (b’ihe) Bartolo (nombre) Txol Orden secuencia Txol Surco Tx’i’ Perro / ambicioso Tx’i’ Chufle Txup Capullo Txup Zapuyul (bola de masa de maíz con cacao o semilla de Injerto o Zapote) Tzuh Esperanza (insecto) Tzuh Tecomate Tz’ayik Día 27 Popti’ Wes Tz’ayik Sol T’eb’an Blando T’eb’an Desnudo (de la cintura hacia arriba) Tx’ix Mora Tx’ix Espina Wah Tortilla Wah Barro Wanhkalawitx’i’ (sajach) Juego maya Popti’ Wanhkalawitx’i’ (te’) Especie de arbusto (Piper rivioides) Wi’e Cabeza Wi’e Necio Xih Olla Xih (no’) Especie de ave X’ahaw Luna X’ahaw Mes Xuhew (te’) Especie de arbusto (thevetia ovata) Xuhew (etab’eh) Ocarina Ya’ (teq’b’awom) Clasificador para personas mayores Ya’ (te’ ich yeb’ lahwilal) Pica (chile)/ duele (herida o padecimiento) Yahaw tz’ayik (no’) Cigarra pequeña Yahaw tzayik (ssat yib’anh q’inal) Anillo solar Yawi’ Gripe Yawi’ Correcaminos (ave) Yax Verde (fruto) Yax Color verde / infectado Yub’al Su frijol Yub’al Su riñón Yoj Su pie Yoj Su cabo 28 Hej tzoti’ yinhnhe hun-hun tz’ib’ chhelitoj Variaciones dialectales Kenyah, keneyah, keney B’ok’wi’e, k’ohwi’e Lahanxhexh , lalexh Matzati’, matzateh, matza’ Ha’ hunq’ahan tzoti’ etza lahan chuh stz’ib’nhelohi, yaja’, yinhxanhe hunkab’ tz’ib’ chhelitoj maka xulb’ab’il tzoti’ iq’b’il yuh. 29 Hej tzoti’ yinhnhe hun-hun tz’ib’ chhelitoj Variaciones dialectales Popti’ Sb’ey tzoti’ Wes B’ok’wi’e, k’ohwi’e, k’ok’wi’e B’ihe Sombrero Ik ’, ich’ B’ihe Arador Kaq’eq’, jaq’eq’ B’ihe Aire / viento Kajpum, pum B’ihe Torcaza (especie de paloma) Semak’, semab’, tzib’om B’ihe Palo de gusano Kenyah, keney B’ihe Guineo / banano Hiq’ob’, hiq’ B’ihe Tosferina Lotxwi’, lotxwil B’ihe Geme Motz, moch B’ihe Constelación “siete cabritos” u “osa menor” Tz’us, t’us B’ihe Nacido (grano) Sajk’alil, sajk’ayal B’ihe Amanecer Malin, Man B’ihe María Matzati’, matzateh, matza’ B’ihe Piña Lemnixh, lemunixh B’ihe Limón Lob’altx’ix, tx’ix B’ihe Mora Latz’lanh, latz’am, lanhlatz’ B’ihe Árnica/ Planta utilizada para cercos. Chulul, b’inchulul B’ihe Injerto Tzejlen, tzejlom, tzejlem, kukuy B’ihe Luciérnaga Kaj tz’isis, tz’isis, meb’a’ tz’isis, niman tz’sis B’ihe Sabino Q’uxew, q’uxum B’ihe Musgo Lahanxhexh, lalexh B’ihe Naranja Kalamti’, kelem B’ihe Quijada Tz’uttz’urit, tz’urtz’ur B’ihe Juego (hélice) 30 Popti’ Sb’ey tzoti’ Wes Mok’an, mot’an Yalb’anil b’ihe Encogido/ estrecho/ reducido Chokom, chopchoni, chopom Yalb’anil b’ihe Galán, vigoroso Oq’nitx, oq’txin Yalb’anil b’ihe Llorón/ delicado Kajke’, kajle’ Uhwal Lidiar / Rivalizar Betet tu’, bey tu’, bay tu’ Kolom uhwal Allá B’etet ti’, bey ti’, Bay ti’ Kolom uhwal Aquí 31 Niman Konhob’ Xajla’, ijom hab’il 9 Chinhax Jacaltenango, 2020