Subido por Josefina Vellozo

Antonio Guasch - El idioma guaraní

Anuncio
P. A N T O N IO GUASCBL S X
Doctor en Filosofia por la Universidad Gregoriana
Profesor de Lenguas Clásicas e Idiomas Modernos
EL IDIOMA GUARANI
GRAMÁTICA Y ANTOLOGIA DE PROSA Y VERSO
El bien hablar no es común, sino negocio de parti­
cular juicio (Fr. Luis de León)
SÉPTIMA EDICIÓN
CEPAG
Asuncion -1996
Ter cera edición: Asunción, 1956
Séptima edición: Asunción, 1996
Reimpresión: Asunción, 1997
© CEPAG
Hecho el depósito que prescribe la Ley.
Derechos reservados conforme a la Ley.
Centro
de Estúdios Paraguayos MAntonio
Guarani 2.256
Guasch"
Casilla 1072 - Tel. 333 962 FAX (595-21) 300 033
Asunción - Paraguay
Impreso en Paraguay
Printed in Paraguay
INDICE
Presentación de esta edición
Prólogo de la tercera edición
Lista de algunos autores que han cultivado el Guarani
División General y asunto de la gramática
7
9
10
16
PARTE PRIMERA: MORFOLOGIA
Capítulo I: PRELIMINARES
19
Del alfabeto, 19.- Estructura del guarani, 22.- Fonética guarani, 23; Vocales y
consonantes nasales, 23; Consonantes nasales, 24; Lay gutural, 25; Los fonemas
y gutural e y guturonasal, 25; Paso fonético, asimilación y disimilación, 26;
Fonética dei prefijo mbo, 29.
-Ortografia, 30.- Acento prosódico y guión, 33.
Capítulo II: PALABRAS Y FRASES DE USO FRECUENTE
37
Sustantivos de uso diário, clasificados, 37.- Frases cortas con verbos de uso
frecuente, 45
Capítulo III: ACCIDENTES DEL SUSTANTIVO
Artículo, 50.- Número, 51.- Género, 52.- La noción dei tiempo, 52.
50
Capítulo IV: CLASES DE SUSTANTIVOS
54
Nombres abstractos, 54.- Uso dei sufijo/cwe, 57.- Sustantivos gentilicios, partitivos,
colectivos, etc., 57.- Nombres aumentativos y diminutivos, 59.
Capítulo V: YUXTAPOSICÍON. IDEA DE POSESÍON O PERTENENCÍA
60
Regias, 60.- Advertência sobre el genitivo subjetivo y objetivo, 64.
Capítulo VI: NOMBRES OSCILANTES O APOFONICOS
Regias prácticas, 66.- Oscilantes de uso frecuente, 66.- Advertências sobre
oscilantes irregulares, 69;
65
Capítulo VII: DEL ADJETIVO
72
Adjetivos calificativos, 72.- Adjetivos demostrativos, 75.- Sobre el empleo de las
partículas ko, ku, aipo, ako, 77.- Paradigma esquemático, 78.- Ejemplos, 79.
Capítulo VIII: LA NUMERACION EN GUARANI
Nociones generates, 82.- Números cardinales, 83.- Práctica de la numeración,
84.- Quebrados, decimaies, distributivos, ordinales, 85.- Tiempo, 86.- Termino­
logia numeral, 8 7 .-Razón o etimologia de los vocablos ntsevos en la numeración,
nombres de los meses, dias de la semana, etc., 88.
82
4
Capítulo IX: COMPARATIVOS Y SUPERLATIVOS
w
Formación dei comparativo, 9 0 .-<,Cómo se expresa el superlativo?, 92.
Capítulo X: PRONOMBRES
96
Pronombres personales, 96; Como sujeto, 96; Como complemento directo, 97;
Como complemento indirecto, 100; De yuxtaposición, 100; Como complemento
circunstancial, 103.- Pronombres reflexivos, 104.- Pronombres recíprocos, 105.Pronombres demostrativos, 106.- Cuadro sinóptico de los pronombres personales,
107.- Pronombres interrogativos, 108.- Pronombres indefinidos, 108.- Correlati­
vos (pronombres y advérbios), 112.
Capítulo XI: DEL VERBO Y SU CONJUGACION
113
Clasificación porlaacción, 113.- Clasificación por la característica personal, 114;
Verbos areales, 114; Verbos chendales, 115; Cambio dei verbo areal en chendal,
119; Paso de un verbo transitivo a intransitivo, 120; Verbos de doble forma o
cambio de o en u facultativo, 120; Verbos parecidos que no conviene confundir,
121.
Capítulo XII: TEM POS Y MODOS DEL VERBO
122
Tiempos dei verbo en guarani, 122; Presente, 122; Imperfecto, 124; Pasado, 125;
Futuro, 126.- Modos dei verbo, 128; Indicativo, 128; Imperativo, 128; Subjuntivo,
137; Potencial, permisivo, exhortativo, 138.
Capítulo XIII: NOMBRES VERB ALES
El infinitivo castellano y su equivalente en guarani, 141,- Gerúndio simple
castellano y su traducción al guarani, 143.- Traducción al guarani dei gerúndio
compuesto, 144.- Participios activos en guarani al estilo griego, 145.- Participios
pasivos, 152.- Sustantivos con tembi, 153.- Participio pasivo castellano y su
traducción al guarani, 156.
140
Capítulo XIV: FORMAS PASIVA, REFLEXIVA, RECIPROCA
158
Forma pasiva, 158.- Forma reflexiva, 161.- Forma recíproca, 163.
Capítulo XV: FORMAS NEGATIVA, OPTATIVA
164
Forma negativa, 164.- Forma interrogativa, 159.- Forma optativa, 170.
Capítulo XVI: ANOMALIAS DE CIERTOS VERBOS
173
Verbos incrementados, 173.- Verbos cercenados, 176.- Verbos aspirados, 177.
Capítulo XVII: VERBOS SER, ESTAR, EXISTIR HABER, TENER
Verbos ser, estar y tener, 179.- Formas impersonates de los verbos ser y estar,
181.- Uso de partículas para suplir los verbos ser y tener, 182.- El verbo ser sin
predicativo, 185.- Otros sentidos dei verbo ser, 187.
179
Capítulo XVIII: VERBOS IRREGULARES
189
Ir» 189; Venir, 190; Comer, 190; Beber, 191; Decir, 192; Mentir, 192; Caer, 193;
Nadar, 193.- Defectivos, 194.
3/2
5
Capítulo XIX: FORMACION DE VERBOS
Verbos compuestos factitivos, 197; El prefijo mbo como elemento formal y
material» 197; Clasificación de los compuestos de mbo, 199; Ro, prefijo factiti vo
especial, 204; El sufijo uka, 205.
195
Capítulo XX: PARTES ÍNVARIABLES DE LA ORACÍON
Del adverbio, 207.- Posposiciones, 211.- Conjunciones, 212.- Interjecciones,
212.- Metaplasma o câmbios en las palabras, 213
207
PARTE SEGUNDA: SINTAXIS
Introducción
Cuadro sinóptico de la sintaxis
217
218
Sección primera: Oraciones simples y sus complementos
Capítulo XXI: COMPLEMENTOS CIRCUNSTANCIARES DE LA ORACION
219
Construcciones comunes, 219; Tiempo, 219; Lugar, 221; Instrumento, 223;
Modo, 224; Precio, 225; Materia, 226; Medida, extensión, distancia, 226.Gerundios de modo, medio y fin, 227.- Régimen guarani, 230.
Capítulo XXII: REGIMEN DE LOS ADJETIVOS
Adjetivos con pe, 231; gui, 232; rehe, 232; ndive, 233.- Miscelânea de casos
231
ambiguos o idiomáticos, 233.
J
Capítulo XXIII: REGIMEN VERBAL
Pe como régimen dei complemento verbal, 235.- Verbos que rigen rehe, 240.Verbos con gui, 244.- Verbos con el sufijo ramo, 246.
234
Capítulo XXIV : PROPOSICÍONES SIMPLES
249
Oraciones por oficio dei verbo, 249; Con verbo copulativo, 249; De verbo
activo, 251; De verbo neutro, 252; De verbo impersonal, 252.- Oraciones según
la semântica dei verbo, 252; Enunciativas, 252.- Interrogativas, imperativas y
optativas, 253.
Sección segunda: Proposiciones u oraciones compuestas
Paradigma de las oraciones
254
Capítulo XXV: ORACIONES COORDINADAS Y SUBORDINADAS
Oraciones coordinadas, 256.- Oraciones subordinadas, 258.
256
Capítulo XXVI: ORACIONES SUBORDINADAS COMPLETIVAS
Completivas dei verbo ser, 259; Con adjetivos, 259.- Completas dei verbo ser
y tener con sustantivos, 261.- Completivas con verbos de entendimiento, etc.,
259
262.- Completivas con verbos de voluntad, 266.- Verbos con doble construcción, 268.
Capítulo XXVII: FORMAS ESPEC1ALES DE ORACIONES COMPLETIVAS
Me parece, 269; es preciso, es necesario, 270; Está durmiendo, 271; Acabo de,
272; Quiere venir, sabe leer, hace llevar, puede ir, 273; Empieza a madurar, está
10
269
6
por terminarse, está por morir, 275.- Proposición interrogativa indirecta, 276.Oraciones accesorias, 277.
Capítulo XXVIII: ORACIONES FINALES, CONSECUTIVAS Y CAUSALES
278
Oraciones finales, 278.- Oraciones consecutivas, 281.- Oraciones causales, 282.
Capítulo XXIX: ORACIONES CONDICIONALES, CONCESIVAS
Y COMPARATIVAS
284
Oraciones condicionales, 284,- Oraciones concesivas o adversativas, 293.Oraciones comparativas, 295.
Capítulo XXX: ORACIONES TEMPORALES MODALES
Oraciones temporales, 298.- Oraciones modales, 301.
298
Capítulo XXXI: ORACIONES DE RELATIVO
Uso de la partícula va, 302.- Uso de la partícàla ha 306.
302
Capítulo XXXII: PECULIARIDADES SINTACTICA DEL GUARANI
Partículas desplazadas, 311.- Partículas suprimidas, 312.- Partículas repetidas o
acopladas o doble complemento, 3 14.
311
Capítulo XXXIII: GUARANISMOS
316
Capítulo XXXIV: CORONA
319
Riqueza dei guarani, 319.- Ideas generales de etimologia o composición de
vocablos, 320,- P y’a y sus compuestos, 324.- La filosofia dei guarani, 327.
APENDICE
Antologia guarani
Prosa
Verso
333
335
383
Presented©» de esta edidón
Fue el padre Antonio Guasch uno de los mejores filólogos y gramáticos que ha
tenido la lengua guarani. Guando en 1932 llegó al Paraguay y fue enviado como
párroco a Horqueta, era difícil pronosticar que ese hombre ya maduro de 53 años
-había nacido en la isla de Ibiza, Baleares, el 4 de mayo de 1879“, que se aplicaba
con tanto esfuerzo y tanto ahfnco al estúdio del guarani, iba a producir con el tiempo
obras tan grandes y tan importantes como El idioma guarani; gramática y
antologia de prosa y verso y el Diccionario Castellano Guarani y Guarani
Castellano.
Como filólogo el padre Guasch amaba el guarani, admiraba su recôndita belleza
y sabia poner de relieve las joyas de una lengua que ha sustentado la cultura
indígena y la cultura paraguaya a través de los siglos. Dia a dia salía a las calies dei
pueblo, se detenía en la plaza, entraba en las casas, escuchaba y hablaba con todos;
con constância incansable recogía los modos de decir más propios y castizos dei
guarani y los anotaba en cuademos en que se iba acumulando un verdadero tesoro
de la lengua guarani.
Como gramático supo descubrir las regias que constituyen el sistema y la
coherencia de esa lengua y las supo exponer con orden, con claridad y con
propiedad.
A muchas particularidades dei guarani ies puso nombre apropiado para mejor
explicar de qué se trataba. Hoy muchas de sus “invenciones” ya han sido aceptadas
por la mayoría de los teóricos y de los maestros de guarani. Su gramática fue muy
pronto recibida como unade las mejores y adoptada por profesores y alumnos como
método fácil y provechoso para enseñar y aprender el guarani. Su merecida fama
se prolongó más allá de su muerte acaecida en Sevilla, el 7 de junio de 1965.
La gramática dei padre Antonio Guasch, titulada El idioma guarani, tuvo ya
varias ediciones; la tercera, dei aüo 1956, fue la más completa. Ella venía
enriquecida con una excelente antologia de prosa y verso, que fue la primera en su
género en toda la historia de la literatura guarani. La presente edición reproduce
esta tercera edición con algunas pequenas modificaciones en lo que toca a la
ortografia para mejor adaptaria a un sistema actual que se está generalizando cada
vez más.
Bartomeu Melià, s.j.
enero 1996
8
PRÓLOGO DE LA TERCERA EDICIÓN
Escondido entre espesuras de selvas milenárias, dicen que hubo un palacio
encantado, de regias escalinatas y salones adornados con todo el lujo de la
fantasia oriental Estaba rodeado de jardines maravillosos cargados de
mistério, árboles gigantes, flores exóticas, senderos cubiertos defronda, casca­
das y regatos silenciosos...
Cuando el viajero solitário se hallabaperdido entre sus laberintos, aparecia
un hada vaporosa que decia con voz de cristal. “Sigueme, caminante... Este
palacio es para ti
*
Pues este cuentofantástico pretendemos que sea realidad. Porque n palacio
encantado es para el caminante la lengua guarani: n palacio maravillosamente
estructurado que guarda secretos de belleza singular. La Gramática será el
hada que nos señalará el comino y nos ofrecerá la posesión de este idioma
milenário.
iSerá posible llegaraposeerlo, llegara dominarei idioma guarani? Si, pero
con estas condiciones: voluntad, método constância... y un buen maestro.
Y hay que advertir que la Gramática (por lo menos la mia, tal vez un dia
aparecerá la autêntica) no puede enseñar toda la lengua, todo el idioma, en sus
variadísimas formas dei bien decir. La Gramática, eso si, como arte da regias,
mostrando las leyes dei lenguaje. Viene después el rudo trabajo dei largo
ejercicio y asidua práctica. Tal es el caso dei pianista que tecleando horas y
horas y forcejeando, habitúa sus dedos a las escalas y arpegios, a la fuga y al
contrapunto... Lo Gramática nos pone en el camino. El andar por el comino es
negocio de cala uno y no se improvisa.
Ciertamente para el que quiera aprender una nueva lengua la Gramática es
imprescindible, tanto y más que el léxico. Ypara el que sabe ya la lengua, la
Gramática no es inútil, pues ella ilustra,
orienta y previene contra posibles desviaciones e incorrecciones, que
llaman barbarismos y solecismos.
Además, la Gramática (en concreto, la sintaxis) es unaforja dei pensamiento
correcto. Quien sepa bien la sintaxis guarani (digase lo mismo de la sintaxis
castellana o latina), discurrirá bien y construirá bien la frase. Y en sus
51
9
raciocínios tendrá poco que corregir la lógica más severa. Y ésta es la ventaja
de tratar una lengua según los moldes y métodos clásicos, abonados por la larga
experiencia de muchas generaciones.
I Y qué sienten y dicen de su propia lengua los paraguayos ? Esfrecuente oír
de ellos frases como éstas: «El guarani que hablamos es un lenguaje degenera­
do. Castellanizamos el guaranty guaranizamos el castellano. No se nos enseña
bien en las escuelas ninguna de las dos lenguas. Nos hace unfavor quienquiera
que contribuya a purificar nuestra lengua dei feo )opaxa...j Como nos gusta oír
el guarani autêntico, puro y castizo!»
Asísiente el paraguayo cien por cien y el noventa y nueve por ciento de los
paraguayos. Por otro lado, hay que tener presente un hecho manifiesto y
comprobable: el actual resurgimiento dei habla guarani.
Hoy dia ya son legion los paraguayos que se empeñan en no castellanizar
indebidamente su hermosa lengua con el ñe’ejopara, defecto queproviene mar
de negligencia e incúria en el hablar e de pobreza dei idioma guarani. Va
subiendo una generación nueva, amante e r lengua. Jóvenes dispuestos a
levantaria al grado de cultura que le corresponde. Ya surge la pléyade de
selectos que haráflorecer su hermosa lengua en cantos épicos, odas heroicas,
dramas y comedias ejemplares, asuntos históricos, descripciones de la bella
naturaleza y toda clase de elucubraciones de fondo social y moral, religioso y
patriótico. El Paraguay autêntico reclama argumentos sérios a sus poetas
verdaderos y formados, y deja para los aprendices de poeta las coplitas eróticas
y textos de polca.
«Menos verso y más prosa ”, sea el santo y seña. Una prosa pura y sin
resabios extrafios.
Levantemos en alto la bandera dei optimismofrente alpesimismo derrotista.
Nadie puede negar que el guarani perdura pujante en el Paraguay y con mayor
galanura y riqueza que en ninguna parte. Es el habla dei compromiso y de la
intimidad, del amor y del dolor, de una raza legendária sacrificada hasta el
heroísmo, como la raza de aquellos que sucumbieron de pie en Sagunto y
Numancia. Un idioma tal no puede mo rir, no morirá.
Las mejoras introducidas en esta tercera edición son muy considerables.
Todo el material existente en las otras ediciones se ha refundido y ordenado
minuciosamente afin de lograr una exposición clara y lógica, evitando todas las
repeticiones y ambigüedades.
0
10
Además se han mejorado notablemente algunos puntos particulares:
1) Mayorprecisión y claridad en la división de las letras y fonemas típicos
dei guarani.
2) Sobre el acento prosódico y guión.
3) Ortografia reformada.
4) Oscilantes (rehecho).
5) Verbos compuestos factitivos.
6) Régimen verbal.
7) Nombres verbales en ha.
8) Oraciones condicionales.
9) V a j ko, ku en sendos capítulos nuevos.
10) Sistema de numeración, etc.
E l lector que quiera comparar esta edición con la anterior se dará cuenta de
otras muchas innovaciones y mejoras introducidas. El autor no ahorró trabajo
en razón de presentar al público una obra de provecho. Se complace en dar las
gradas a todos los colaboradores, especialmente a los jóvenes jesuítas sus
discípulos de la Escuela de Guarani de Paraguarí, Carlos Palmés, Enrique
Marti y Luis Ramallo, y a los señores Encina y Alum, de la misma ciudad.
6/2
11
LISTA DE ALGUNOS AUTORES
QUE HAN CULTIVADO EL GUARANÍ
La lengua guarani cuenta con bastantes libros en los que puede ser leída y estudiada. A la lista de
autores y obras que ofrecía el padre Antonio Guasch en su 3“ edición se le han adjuntado una serie
de nuevos títulos más actuales.
ANCHIETA, José de 1990 Arte de gramática da Língua mais usada na Costa do Brasil. Edição
fac-similar. Obras completas - 11° volume. Presentaçào: Prof, Dr. Carlos Drômond.
Aditamentos: Pe. Armando Cardoso S.J. São Paulo: (Monumenta Anchietana - Obras
completas do Pe. José de Anchieta). Edições Loyola. 231 p.
ARAGONA, Alonso de 1627(?) Breve introducción para aprender la lengua guarani. Presentación, edición y notas por Bartomeu Melià, s.j. En: Am eríndia 4 (Paris 1979), pp. 23-61.
AYROSA, Plínio 1954 Apontamentos para a bibliografia da língua tupi-guarani. São Paulo. (2a
ed. revista e atualizada). 261 p.
BIANCHETTI, Juan 1944 Gramática guarani (Avá-ñeé) y princípios de filologia... Buenos
Aires. 180 pags.)
BOTTIGNOLI, P. Justo (Salesiano) 1927 Diccionario guaraní-castellano y castellano-guarani.
Asunción -Paraguay; Turin. 114 p.
BRÍTEZ FARINA, Basílides 1988 Historia de la Cultura Guarani. Asunción. 110 p.
CABRAL Luis Domingo 1901 Abá -Ñeé. Vocabulário dei idioma Guaraní-Español... Buenos
Aires. 70 p.
CACIQUE LAMBARÉ 1867 Lambaré. Imprenta dei Estado. Asunción.
CADOGAN, León 1960 M il apellidos guaranies. Asunción, Editorial Toledo. 78 p.
CADOGAN, León 1973 Datos para el estúdio de algunas particularidades dei guarani familiar
paraguayo, Suplemento Antropológico. Universidad Católica 8, 1-2: 15-49.
CANESE, Natalia Krivoshein de 1983 Gramática de la lengua guarani. Asunción, Colección
Ñemity. 180 p.
COLMAN, Narciso R., ver ROSICRAN.
CORREA, Julio 1969 Sombrero ka’a y Cuentos. Estúdio preliminar de Francisco Pérez-Maricevich.
Asunción: Editorial del Centenário S.R.L.
CORREA, Julio 1980 Karu pokã: drama social en tres actos. Cuademo de Literatura Popular, 2.
Asunción: Misión de Amistad. 110 p.
CUNHA, Antonio Geraldo da 1989 Dicionário histórico das palavras portuguesas de origem
tupi. São Paulo: Melhoramentos. 2da. ed.
10
DELGADO, Susy 1987 Tesarái mboyve: antes dei olvido, Asunción: Alcandara Editora. Colección Poesia, 60. 94 p.
DIETRICH, Wolf 1986 EI idioma Chiriguano. Gramática, textos, vocabulário. Madrid: ICÍ. 357
PDOMÍNGUEZ, Ramiro 1978 Glosario dei yopará, Suplemento Antropológico, 13, 1-2: 261-274.
Asunción.
ENC1NA RAMOS, Pedro y TATAYYVÁ 1981 Las cien mejores poesias en guarani, Asunción.
297 p.
FARRÉ, Luis 1991 Mfoya iñee; el idioma guaraní-chiriguano a su alcance. Charagua-Camiri.
FERNÁNDEZ, Emiliano R. Emilianore 1; vida y obra. Compiladores Laureano Femández y
Alberto de Luque. Asunción, RP Ediciones. 1^28 p.
FIGUEIRA,Luis 1687 Arte de grammatica da língua brasílica. 2a ed.. Lisboa. 167 p.
GATTI, Carlos 1985 Enciclopédia guaraní-castellano de ciências naturales y conocimientos
paraguayos Asunción: Arte Nuevo Editores. 333 p.
GIANNECCHINI, Doroteo - ROMANO, Santiago y CATTUNAR, Herman 1916 Diccionario
Chiriguano-Español y Español-Chiriguano. Tarija.
GOMEZ SERRATO, Dano 1979 Yasyyateré. (2a edición). Asunción. 82 p.
GREGORES, Emma - SUAREZ, Jorge A. 1967 A Description o f Colloquial Guarani. The HagueParis: Mouton. 248 p.
GUASCH, Antonio 1944 El idioma guarani; gramática, vocabulário doble, lecturas. Asunción:
Imprenta Nacional.
GUASCH, Antonio 1947 Ei idioma guarani. (2a edición). Buenos Aires.
GUASCH, Antonio 1952 Catecismo de la doctrina cristiana; guaraní-español. AsunciónConcepción-Villarrica. 192 p.
GUASCH, Antonio 1956 El idioma guarani. Gramática y antologia de prosa y verso. (3a
edición). Asunción: Casa América-Moreno Hnos. 432 p.
GUASCH, Antonio 1961 Diccionario castellano-guaraní y guaraní-castellano. Sintáctico,
fraseológico, ideológico. (4a edición renovada y acrecentada). Sevilla. 797 p. (6Bedición;
grafia actualizada, Asunción, CEPAG, 1986; 10a reimpresión, Asunción, S995).edición
modificada por Diego Ortiz, Asunción 1995).
GUASCH, Antonio y MELIÀ, B. 1956 El Idioma guarani; su numeración, su ortografia. Buenos
Aires: Talleres Gráficos Didot. 24 p.
JOVER PERALTA Anselmo.y OSUNA Tomás 1950 Diccionario guaraní-español y espaõolguaraní, con gramática guarani. Buenos Aires, Editorial Tupã. 519 p.
KLUG, Juan 1937 Ñemongetá. Ejercicios de conversacción y diálogos en las lenguas guarani,
castellano y alemán. Assunción. 40 p.
13
Ko\e]tñ. 1973 [Cartilla de alfabetización en lengua guarani] Edición a cargo de B . Melià. Ka’akupe.
42 p.
LYNDSAY, Dr. 1913 Tüpâ Ñandeyára nêê...[El Nuevo Testamento en guarani], London, British
and Foreing Bible Society. 590 p.
MELIÀ, B . - PÉREZ, A. - FARRÉ, L. 1960 El guarani asu alcance. Asunción: Ed. Loyola. (Nueva
edición: Asunción: Centro de Estúdios Paraguayos «Antonio Guasch», 1992. 251 p.)
MELIÀ, Bartomeu 1992 La lengua guarani del Paraguay; historia, sociedad y literatura.
Madrid, Mapfre. 340 p., ilus.
MONREALE, Francisco 1925. Método práctico para aprender la lengua guarani. 3s ed.
Comentes. 151 p.
MONTOY A 1640 Arte, y bocabulario de la lengua guarani. Madrid. Reed. facs. por J. Platzmann,
Leipzig.
MONTOYA, Antonio Ruiz de 1639b Tesoro de la lengua guarani. Madrid, (reed, facsim. por Julio
Platzmann, Leipzig, 1876).
MONTOYA, Antonio Ruiz de 1640 Catecismo de la lengua guarani. Madrid. Ed. facs. por J.
Platzmann, Leipzig, 1876.
MORINIGO, Marcos Augusto 1931 Hispanismos en el guarani. Buenos Aires, Instituto de
Filologia. 434 p.
Nociones elementales de Catecismo en lengua guarani. Texto dedicado a la población rural de la
Diócesis del Paraguay. Asunción. 44 p.
OBELAR, Raimundo 1914 Vocabulário Guarani. Para los extranjeros que deseen estudiar este
idioma y para los hijos del pais que quieran aprender el Castellano. 2“ ed. Asunción.
ORTIZ MAYANS, Antonio 1990 Gran diccionario castellano-guarani, guarani-castellano.
Asunción: Editoriales Unidas del Paraguay. 547 p.
PEDROZO, Mariano Celso 1969 Mburucuyá: che remiandú rypy’á. Itauguá. 42 p.
PEDROZO, Mariano Celso 1982 Pyambú carai; poemario de contenido religioso. Asunción, Ed.
Gráfica Ysyry.
RESTIVO, Paulo (1724) Arte de la lengua guarani por el P. Antonio Ruiz de Montoya... con los
escollos, anotaciones y apêndices del P. Paulo Restivo... En el pueblo de S. Maria la Mayor.
(Nueva edición: Linguae Guarani Grammatica Hispanice... por Chri.stianus Fredericus
Seybold). Stuttgart: G. Kohl hammer. XIV+332 p.
RESTIVO, Paulo /1722/ 1893 Lexicon Hispano-Guaranicum «Vocabulário de la lengua
guaraui»...secunduin Vocabularium Antonii Ruiz de M ontoya... (Nueva edición por
Christianus Fredericus Seybold). Stuttgart: G. Kohlhammer.X+546 p.
ROSICRÁN 1921 Ocara poty (Flores silvestres). Prólogo de Juan E. O’Leary. 2 vols. 2“ ed.,
corregida y aumentada. Asunción. 300 p.
ROSICRÁN 1928 Mil refranes guaranies - Ñ e’engá. Asunción: Imp. El Arte. 108 p.
ROSICRÁN 1929 Ñande Ip! cuéra (nuestros antepasados). Asunción. 272 p.
ROSICRÁN 1945 Ñ e’engá R o n (Refranes picarescos). Parahombre (sic) solamente. Diccionario
carape. Nueva edición corregida y aumentada. Asunción: Imprenta Guarani.
ROSICRÁN, pseudónimo de Narciso R. COLMÁN
SAGUIER, Eduardo 1946 El idioma guarani. M étodo práctico para su enseñanza elemental. T
ed. Buenos Aires. 126 p.
SCARELLA, C. M. Pequeño ensayo de Gramática guarani. Asunción. 136 p.
SILVA, Ramón R. 1990 Arandu ka’aty aty. Asunción: Ediciones Taller. 83 p.
TATAYYVA 1973 Képe Guaré-Páype guara-. Asunción. 159 p.
USHER DE HERREROS, Beatriz 1976 Castellano paraguayo: notas para una gramática
contrastiva caste!!ano-guarani. Separata 9e: Suplemento Antropológico, 11, 1-2: 29123. Asunción.
YAPUGUAY, Nicolás 1727 Sermones y exemplos en lengua guarani. En el Pueblo de San
Francisco Xavier. (Edición facsímil de las primeras 165 págs.: Buenos Aires, Edit. Guarania,
1953).
ZARRATEA, Tadeo 1988 Arandu ka’aty. Asunción: Base-Isec.
Algunas publicaciones periódicas de literatura en guarani:
Okara poty cuemi,
Ysyry,
Ko 'êju rory,
Ñande Purahéi.
Poetas cuyas composiciones están dispersas en antologias y revistas y son frecuentemente citados
por el padre Antonio Guasch. Entre ellos:
ENCINA RAMOS, Pedro: Yvoty Ñu (40 pags.)
FERNÁNDEZ, Félix
MONGELÓS, Teodoro S.
SALAS, Canuto.
15
D IV ISIO N G EN E R A L Y ASUNTO DE LA G R A M Á TIC A
Sobre Gramática y sus partes esenciales, morfologia y sintaxis, conviene
tener ideas claras.
Morfologia es el estúdio de la palabra, dicción o vocablo en si, aisladamente.
Sintaxis es el estúdio de la frase, cláusula u oración, en relación con la expresión
dei pensamiento.
La morfologia trata dei material prévio de la frase: son los ladrillos. La
sintaxis expone la inmensa variedad de las frases construidas y señala las leyes
con que se rige el idioma en boca de la personas cultas: son los muros, los arcos,
las columnas, las molduras. La morfologia es el material suelto, disgreg&do. La
sintaxis es el material compaginado y estructurado con sus lineas arquitectónicas
bien definidas.
Es verdad que la palabra, el vocablo, es ya una maravilla. Entraña una idea,
un concepto, un pensamiento, un significado, o sea una relación puramente
espiritual (el bruto no conoce el significado). Pero la frase es una maravilla
mayor: entraña, además de la idea y el concepto, el raciocinio, desde el más
sencillo hasta el más difícil y complicado. Valiéndonos de otra metáfora: la
morfologia trata en perlas; la sintaxis elabora rosários, collares o joyas con las
perlas engarzadas... y vamos entrando en materia, con buen pie y ala paz de Dios.
9 /2 1 0
PARTE PRIMERA
MORFOLOGIA
10/210
CAPITULO I
PRELIMINARES
1.
C om o parte preliminar de la gramática guarani (o dei avanéê),
conviene tratar desde luego dei alfabeto de esa lengua, de su estructura
o carácter que la distingue de otros idiom as: de su fonética o pronunciación,
y, por fin, de su ortografia y prosodia. Cinco breves capítulos, que
distinguirem os con núm eros romanos.
I. DEL ALFABETO
La Sociedad literaria “Cultura Guarani”, esp ecie de A cadem ia de la
lengua, fija el alfabeto en un tenor y orden que seguim os casi en su
totalidad, y explicam os a continuación:
Vocales. Las vocales son seis, a saber:
a, e, i, o, u, y.
Todas y cada una de las seis vocales pueden tener sonido nasal, com o
se detallará en los nn. 5-7.
Pronunciación. Las cin co primeras vocales (a e i o u) sé pronuncian
com o en castellano. R esta la y con sus dos fonem as típicos dei guarani,
o sea:
y gutural,
y guturonasal,
cuya exacta pronunciación se verá m ás adelánte (n.
7 ).
20
CAPITULO I: PRELIMINARES
2.
Consonantes. Las consonantes que suenan com o en castellano son
las siete siguientes:
k, m, n, ñ, p, t.
Tienen valor algo diferente dei castellano las siete a contimiación:
g, h, j, r,
v,
ch, y.
g - Suena com o gue en castellano, o com o ge en alem án y griego ( Geburt,
ángelos). A sí, ge, gi, gy se pronunciarán gue, gui, guy, sin que se oiga
la u. Si se escribe u despues de g, se ha de pronunciar, como en gúype,
sin necesidad de la diéresis sobre la u (ü).
h - Es sorda fricativa. C onsiste en un roce no m usical dei aire entre las
falsas cuerdas. Es, por tanto, consonante faríngea, com o la vocal y
(agua). En cambio, la jota española (j) es consonante sonora y se
forma por el roce vibratório dei velo y la raiz de la lengua. De ahí se
sigue el absurdo de usar 7/1 en algunas ortografias.
j - Con el sonido propio y peculiar que tiene la palabra Japan en inglês.
r - Siempre suena ere (no erre), salvo en vocablos tomados dei castellano,
y aun entonces se puede pronunciar suave (arroz, aro).
v -Suena com o w alem ana, y es labiodental, pues se pronuncia rozando
levem ente los dientes superiores con el labio inferior.
La v es sonora y continua, mientras que la b ( b alta, b de “burro”, que
no existe sola en guarani) es oclusiva y momentânea.
ch -Tiene sonido idêntico a la ch francesa o inglesa1.
1 Nota de la presente edición: El autor, Antonio Guasch, preferia con mucha lógica
la grafia x para este fonem a, por analogia con el cataián (així), português (luxo) y
castellano antiguo (exemplo). Anchieta la usó en el tupi, escribiendo xe (no che).
Accediendo a la convención generalizada en la ortografia dei guarani paraguayo,
adoptamos la ch en esta edición.
DEL ALFABETO
21
El apóstrofo Q representa una letra, un fonema verdadero y real Es
una consonante muda, explosiva laríngea semejante a la exp losion de la
tos. Es el espíritu áspero griego, el glotai stop de los ingleses y el barter
Einzatz de los alem anes, repeliendo la letra precedente. Es tam bién la 5
andaluza, final de palabra (loj ombrej, ló hombrd). El P. Montoya no
ignoro esta letra, pero no le dio beligerância en su ortografia. A l P.
Montoya imitan en general los tupinólogos brasileños. Con toda segurL
dad por no quedar restos vivientes y actuates dei tupi.
N O T A . Pondrem os aqui los signos intem acionales (usados en traba-
jos de especialización al tratar de fonética) para fonemas inexistentes en
español:
ch
$
fipísa
escoba
j(y)
dl
adzapo
hago
y
í
i
agua
(')
destacada
p tii
frecuente
(J
nasal
qkq
cabeza
El sonido de jota francesa je no existe en guarani.
NOTA. “Cultura Guarani” considera inexistente la b labial como
también la d linguodental, si no es en los grupos mb y nd seguidos de
vocal. Mb, nd son fonem as iniciales de palabra, característicos dei
guarani. Otra consonante com puesta es ng, cuya exacta pronunciación,
com o la de mb, nd, se ha de aprender de viva voz. N te (solo) es un sufijo.
N o se em plean en absoluto las
letras siguientes:
f ll q, rr, w, z.
La l u n ic a m e n te se usa en a lg u n o s n e o lo g is m o s y so n id o s
onom atopéyicos, com o opleplepa, ijarhel (chapotea, sin gracia). Por
consiguiente, es errónea la grafia de origen português de Yguazu por
Yguasu, kuruzu p o r kurusu, etc.
CAPÍTULO I: PRELIMINARES
22
IL ESTRUCTURÀ DEL GUARANI
3.
El guarani en su estructura sintáctica es parecido al japonês y
lenguas polinésicas (carolino, marshalino), anteponiéndose: 1 ) la parte
regida a la regente; 2) lo específico a lo genérico; 3) lo determinado a lo
determinante. Por ejem plo :
1 ) pó-pe (mano - con)
con la mano
2 ) yvyra rapo (árbol - raiz)
la raiz dei árbol
3) hi-ári (él encim a)
encim a de él o de ello
Los num erosos m onosílabos de carácter constructivo, que tanto al
principio com o al final de los vocablos se repiten indefinidam ente, en la
form ación de un sinnümero de dicciones (cuales son pa, mbo, sef may
to.,.) le dan al guarani cierto parecido con las lenguas m onosilábicas,
com o el chino, en que cada signo y cada sílaba involucran su idea propia.
Cierto parecido, digo, pues no se puede afirmar que el guarani sea
aglutinante en toda la línea, ni m ucho m enos m onosilábico, cuando la
inm ensa mayoría de las dicciones son bisílabas. Ejemplo:
re-mo-potí-uka-pá-ma-pa
palabra com puesta de siete elem entos y nueve sílabas, cuyo significado
es: “^Ya has mandado limpiarlo todo?”.
A D V E R T Ê N C IA . N o deja de ser ingênuo y expuesto a error el que
uno sin tener estúdios profundos de etim ologia indoeuropea quiera
establecer parentesco entre dos lenguas porunos pocos casos de semejanza en los vocablos. Tal semejanza puede ser pura casualidad. Mayor
índice de afinidad lingüística que el mero sonsonete es una idêntica o
parecida estructura sintáctica, pues la sintaxis varia m enos que los
vocablos por el roce dei tiem po, com o se com prueba en linguística.
NOTA. — Se omite acá el cuadrito de comparación linguística de la primera edición.
Pocos entendieron que era una burla benigna de ciertos filólogos, muy propensos a
fantasear en materia de etimologia.
FONÉTICA GUARANI
23
III. FONÉTICA GUARANI
4.
El guarani es notablem ente variado en sus fonem as o sonidos. Tiene
la suavidad dei italiano, la robustez dei castellan o y lo s sonidos
guturonasales propios de los lenguajes prim itivos, cual lo era indudablemente el de los antiguos galos. Y hasta con el jap on ês tiene el guarani
cierto parecido en el hipérbaton y en los m uchos vocablos ricos en
vocales, y acentuados en la penúltim a y última sílaba.
Hay palabras que podem os llamar estables u ordinárias, las cu ales en
contacto con otras dicciones ni sufren m odificación alguna ni tam poco la
ocasionan, com o po: m ano.
Hay palabras nasales, las cuales pueden ocasionar un cam bio fonético
en la dicción vecina, com o akã: cabeza.
Hay palabras que podem os llamar oscilantes o inestables, que se
m odifican ellas m ism as según fuere su significado o lugar en la frase,
com o hesa, resa, tesa: ojo.
Por fin, hay palabras aspiradas, que principiando por h (son ido de jo ta
muy suave en castellano) cambian esa letra en r (ere) si le precede un
pronombre o sustantivo regido, com o ahenói ichupe: yo le llam o: ha’e
che renói: él me llama. Dejando para m ás adelante las palabras oscilantes
y aspiradas, trataremos a continuación de lo que se refíere a los sonidos
nasales.
A. VOCALES Y CONSONANTES NASALES
5.
La nasalidad es una característica notable del guarani. T odo el
m undo sabe lo que es hablar gangoso o por la nariz, lo cual en guarani no
es defecto si se hace bien y en su lugar. En este nuestro idiom a, todas y
cada una de las vocales pueden ser nasales. Y en este caso, por pura
convención o signo ad placitum, su nasalidad se indica con u na tilde.
Podria indicarse tam bién con el acento circunflejo o la diéresis:
ã, ê, I, õ, ü, y = â, ê , í , ô, u, y = â, ê, 'i, ô, ü, y
CAPÍTULO I: PRELIMINARES
24
Por ejemplo:
cabeza, dulce, silencio
puerta, lengua, tabaco
akã, he' è, kirirí
okêf kü, pety
Compárase la nasal francesa con la guarani. El sonido nasal francês
se comporta diferentem ente dei guarani, por cuanto la nasal francesa no
está en la vocal sim plem ente, sino en la vocal seguida d e m o n , com o
enfant. La nasal guarani se halla unicam ente en las vocales, prescindiendo de la consonante que las acompañe.
Las consonantes m, n, ñ, fisiológicam ente son nasales, porque al
pronunciarias, el aire sale por la nariz, no por la boca. Pero estas
consonantes no hacen nasales a las vocales. A si, amo, ñani, aña no son
palabras nasales, com o lo son ã, kü, ko'e, mono'ö, py'yi. La k se nasaliza
pasando a ng al rozar con las nasales m, n, ñ (kora, amongora).
b . co nso na n tes nasales
6.
A cabam os de decir que no bay ninguna consonante nasal en el
sentido de que convierta en nasal una vocal. En las consonantes encon­
traremos solo una nasalidad equívoca, que se reduce a m odificar los
pronombres y cualquiera dicción que les preceda, efecto típico de las
vocales. A lgo tienen, con todo, cuando logran influir.
A sí entendida la nasalidad, son nasales o sem inasales las consonantes
m, n, h, ya precedan a la vocal, ya la sigan, en contacto m ediato o
inm ediato, com o se ve por este esquema:
ma, me, mi, mo, mu, my
na, ne, ni, no, nu, ny
ña, ñe, ñi, ño, ñu, ñy
am, em, im, om, um, ym
an, en, in, on, un, yn
añ, eñ, iñ, oñ, uñ, yñ
A sí se dirá:
ne mandu'a (no nde mandu'a)
ñañeno (no ya ñeno)
pene marangatúkena (no pende)
iñirü (no hi irü)
iñarandu (mejor que hiarandu)
te acuerdas
nos acostam os
sed santos
su com pañero
su saber, es sabio, inteligente
FONÉTICA GUARANI
25
C. LA Y GUTURAL
7.
La y gutural suena algo parecido a la u francesa o ü alem ana. Es
equivalente a lay rasa, y su fonem a existe en pocas lenguas m ás. E s vocal
faríngea. Resuena en la faringe; en la boca só lo secundariamente.
R ecuérdese que la faringe es la parte superior de la laringe, form ada por
los cartílagos llam ados tiroides y cricoides. Es un fonem a de difícil
pronunciación y hay que aprenderlo de viva voz (y n o una, sin o muchas
veces). Su ubicación en la palabra guarani es varia: inicial, m edia y final;
casi siem pre con acento prosódico, raras veces átona. Prácticamente se
junta con todas las consonantes. Sirva el siguiente renglón para ejercicio:
gy, guy, hy, ky, mby, my, ny, ñy, py, ry, sy, ty, vy, chy, y (py'yi)
che sy, ko yvy, y jygue
mi madre, esta tierra, agua
hervida
La y guturonasal es fonem a más característico aún que el anterior y
que con vien e oír de b oca de un paraguayo. Por ejem plo:
pety, chéy rehe, py'yi
tabaco, sin mi, a m enudo
D. LOS FONEMAS Y GUTURAL E f GUTURONASAL
D arem os una descripción aproximada. Para la y gutural, dejando los
lábios inm obles, se contraen hacia atrás los m úscu los de las m ejillas,
com o iniciando una sonrisa; y con la boca sem iabierta se pronuncia una
especie de u francesa, en el fondo de la laringe, dejando escapar una ligera
aspiración, com o quien va a pronunciar la jota castellana.
Para pronunciar el fonem a y guturonasal, el paraguayo autêntico (lo
he observado m uchísim as veces) abre la boca, retrayendo la mandíbula;
arraga tal vez la nariz y muestra lo s dientes, em itiendo una com o ü
alem ana, pero m uy nasal (narigal, dice M ontoya), sonido típico del
guarani prim itivo. N o es éste el lenguaje propio dei últim o m on o y dei
primer hom bre, com o veladam ente lo afirma cierto gramático, darwinista
CAPITULO I: PRELIMINARES'
26
trasnochado, sino sonido dei dulce guarani, especie de arrullo propio para
la amistad y el cariño. ^Cuándo tendremos un aparato fotolaríngeo que
nos registre exactam ente estos difíciles fonem as?
Con esto termina la doctrina referente a las vocales. Su division en
seis, y el que todas y cada una puedan ser nasales, es una noción clara,
sencilla y com pleta. Con esto desaparecen las incertidumbres desde
M ontoya hasta los más m odernos, que andan titubeando entre las cuatro
íes latinas diferentes:
i,
í,
l
i
ft-
E. PA SO FO N É T IC O , A SIM IL A C IO N Y DISJM1LACION
(vea n. 10, nota final)
8.
H em os dicho que las vocales y consonantes nasales provocan
algunos câmbios fonéticos en las sílabas adjuntas. Vamos a estudiarlo
expresam ente en la ley d e l pasofonético y en la asim ilación y disim ilación.
a) Ley del paso fonético
Es una ley sorprendente del guarani (semejante a otra dei vascuence
y de las lenguas indoeuropeas) el paso de las tres consonantes tenues:
p,
t,
(PeTaKa)
k
a sus correspondientes medias:
b,
d,
(BoDeGa)
g
Pero estas últim as consonantes (bdg) al suavizarse quedan nasalizadas
m ediante las sem inasales m, n, resultando:
A sí, de
mb,
nd,
ng
pe,
ty,
ky
mbe,
ndy,
ngy
salen, respectivam ente:
FONÉTICA GUARANI
27
T enem os, pues, que:
amoPe pasa a amoMBe
ñanaTy pasa a ñanaNDy
am oKy pasa a amoNGy
aplasto
yuyal
hago Hover
Otros ejem plos:
de Páy sale amoM Báy
de porãP a sale porãM B a
de pytüP y sale pytüM By
de petyT y sale petyN D y
de am bokove sale am oíNG ove
de néêkue sale néênN G ue
hago despertar
todo lindo
crepúsculo
tabacal
vivificar
palabra (ya dicha)
b) Asimilación
9.
La nasal a veces influye en la sílaba precedente, a v e c e s en la
siguiente, dando origen a dos maneras de asim ilación: regresiva y
progresiva. En la asim ilación regresiva, la causa de la asim ilación va
detrás de lo asim ilado; mientras que en la asim ilación progresiva, la
causa asim ilante va delante de lo asim ilado.
En concreto: la asim ilación regresiva tiene lugar en los prefijos; la
progresiva, en los sufijos, com o se v e en el esquem a siguiente:
1. A SIM ILA C IÓ N RE G R ESIV A C O N PREFIJOS
a) El prefijo mbo pasa a mo: am bosê pasa a am osê (echo; h ago salir).
b) El prefijo tembi pasa a temi: tembime’e pasa a temime’e (don).
c) El grupo ja se convierte en ña: jahenói pasa a üahenói.
d) El grupo ij se convierte en iñ: ijakãhatã pasa a iãakãhatã.
e) El grupo nde1pasa a ne: nde ti pasa a ne ti (tu nariz), etc.
1El grupo nde (que significa tú), se halla en ñande y pende (nosotros y vosotros,
respectivamente).
CAPITULO I: PRELIMINARES
28
2). A SIM ILA C IO N PR O G R E SIV A C O N SUFIJOS
El
El
El
El
El
sufijo kue pasa a ngue, com o porãngue por porãkue (hermosura).
sufijo pa pasa a mba com o porãmba por porãpa (todo herm oso).
sufijo p e pasa a mbe, com o ãúme por tiúpe (en el cam po).
sufijo py pasa a mby, com o hdãmby por hdãpy (m edido).
sufijo ty pasa a ndy, com o ñemityndy por ñemityty (plantación), etc.
Q ueda por explicar un caso singular: el de pu, que puede significar
“reviento” (o-pu) y “suena” (i-pu). Páes bien, siendo iguales los sim ples,
los com puestos se discrim inan, formando o-mombu (hace reventar) y
ombopu (hace sonar), respectivam ente. Esta form ación dispar se explica
por una de dos causas: o porque pu (revienta) viene originariam ente de
mbu, o porque el idiom a guarani, con fino sentido sem ântico, por si y ante
si, hizo esta discrim inación.
NOTA. No deben imitarse los que, con su poco oído dicen ñande retã, pende ñe’é, etc.,
en vez de ñane retã, pene ne’é.
c) Disimilación
10.
En la nasalización de fonem as hem os hablado de la asim ilación.
Pero nada obsta ver en la m ism a nasalización casos de disimilción, por la
que se evita la cacofonia de fonem as idênticos consecu tivos. Pondrem os
a continuation un esquem a donde se hallan todos lo casos posibles. En
realidad ocurren p ocos casos en el actual idiom a guarani.
E SQ U E M A D E LA DISIM ILACIÓ N
A )
A ’)
B )
B’)
C )
C)
nda, nde, ndi, ndo, ndu, ndy,
na, ne, ni, no, nu, ny.
mba, mbe, mbi, mbo, mbu, mby.
ma, me, mi, mo, mu, my.
nga, nge, ngi, ngo, ngu, ngy.
ka, ke, ki, ko, ku, ky.
15/21
FONÉTICA GUARANI
29
LEY DE DISIMILACION. SI viene una nasal detrás, se evitan dos
grapos consecutivos congéneres de A, B, C, sustituyendo e! primero de
A, B, C por su equivalente inferior de A \ B \ C . Por ejemplo:
En vez de nda~nde (*) pochyi dígase na-nde p. (no te enojas).
En vez de ambo-m ba dígase amo-mba (acabo).
En vez de ambo-mbu (12) dígase amo-mbu (yo reviento).
En vez de ñandem bopotí (3) dígase ñanemopoñ (nos lim pia).
En vez de pendem bõm báy (4) dígase penem om báy (os despierta).
En vez de ambom ombyry (5) dígase am om om byry (yo alejo), etc.
Antes de terminar este capítulo, estudiaremos un punto especial, y es'
el de la
F O N É T IC A D E L P R E F IJO M B O
El prefijo factitivo mbo (“mo”) en contacto con la k inicial de dicción
es de uso ambiguo. Segtín la regia general (n. 5), la &se nasaliza pasando
a ng, pero a vecés deja de hacerlo; y hasta en una misma palabra el uso
a veces oscila entre k y ng indiferentemente.
Por ejemplo:
1) Siempre k > ng.
de karu: amongaru
kakuaa: amongakua
kdu : am ongdu
kue: amongue
kü i: amonguH
ky: amongy, etc.
de
de
de
de
de
alimentar
educar, criar
emborrachar
remover, sacudir
desmenuzar
provocar la lluvia
2) N unca k > ng.
de kua: ambokua
de kâè: amokdê
perforar, agujerear
hacer am anecer, tener desvelado
1) nda-nde: cacofonia. Se toma na de A’ para evitar el mal sonido.
2) mbo-mba, 4o y primer grupo, línea B. Se sustituye mo en B \ debajo de rnbo.
3 ,4 , 5) ndembo > nemo; pendembo >penemo; mbombo > momo, respectivamente.
CAPITULO I: PRELIMINARES
30
3)
Indiferente k o ng.
de kuera: ambokuera y amonguera
curar
de kuerái: am bokuerái y amonguerái
fastidiar, cansar
de kuarahy: ambokuarahy y
solear, poner al sol
amonguarahy
Queda por estudiar si las otras dos consonances tenues p, t, en contacto
con mbo, se convierten también en sus m edias respectivas b, d. Es m uy
raro el paso t >d, pero evidente y no infrecuente el de p >b. Por ejemplo
de páy: amombáy
despeitar
de pa: amomba
terminar
de
tyky: amondyky
hacer caer gotas, destilar
NOTA IMPORTANTE: El discípulo reserve para más tarde el estúdio
detenido de esta materia de la fonética guarani. Cuahdo se haya adentrado
bastante en el idioma, irá comprendiendo todo lo que aqui queda dicho.
En general, lo que no se entienda luego, déjese para más adelante, y en
los repasos se aclarará.
IV, O R T O G R A FIA
11» Seguimos la ortografia adoptada por “Cultura Guarani" (6 dejuíio
de 1939) y por el C ongreso Internacional de M ontevideo (febrero de
1950). Todas las innovaciones fueron sancionadas dem ocráticam ente
por m ayoría de votos. La x (en vez de ch) obtuvo minoria, pero su uso fue
recom endado por filó lo g o s conspícuos (véase n. 2 ).
Esta ortografia está basada, com o se ve, en la autoridad, pero también
la apoyan razones científicas. S e funda en la regia de oro, con sus dos
princípios dei fonetism o puro: 1) “U na letra, un solo sonido. Un sonido,
una sola letra59. 2) Los sonidos que no existen en castellano lo s escribirem os con letras de otros idiom as que tengan el m ism o sonido que el
guarani.
ORTOGRAFIA
Las vocales sou seis
31
a, e, i» o, u, y
Todas y cada una de ellas pueden ser
nasales, m ediante una señal (tilde de la
eñe o una raya horizontal) de esta manera:
ã, ê, i, õ, ü, y
Las consonantes que en castellano y en guarani tienen idêntico sonido
las usarem os en guarani com o ñu, pepo, mano, saite, ára, etc. (M, p, s, t,
r suenan idénticam ente en guarani y en castellano).
En guarani hay tres sonidos que no existen en castellano. Estos
sonidos hasta ahora se venían escribiendo de este modo:
ye, jhe, be.
que en la nueva ortografia resultan:
.je, he, ve.
La razon por que así se escriben es que representan los m ism os sonidos
del guarani en las lenguas europeas más cultas, cosa que ningún paragua. yo instruído ignora.
Quedan l a c y la g, de uso arbitrário en español. En la nueva ortografia
guarani em pleam os la k con todas las vocales, y la c está descartada.
U sam os la g sin la u con todas las vocales, excep to cuando suena u en
guarani, com o gui. A sí, ge suena com o gue en castellano. La u, pues, si
no se pronuncia en guarani queda descartada después de la g.
El fenóm eno que se observa en soo (carne) lo representamos un
apóstrofo, señal de vocal destacada; así: sdo, ñéi, hei, hu’ü (carne, habla,
dice, blando). La segunda vocal de este com plejo siem pre llev a el acento
prosódico, pero no se lo pinta.
Insistim os, púes, en la regia de oro de la ortografia perfecta, de la cual
carece e l español, y m ás el francês, y m ucho m ás el in glês. Se la
brindam os a nuestro querido guarani: “Un fonem a con una so la grafia y
una grafia para cada fonem a”. N o nos es permitido valem os d e una sola
letra para representar sonidos distintos. N i podrem os representar un
sonido sim ple con una letra com puesta. Ojalá llegu em os a tiem po para
ofrendar un vestido hech o a m edida a nuestro a v a ñ ée que b ien se lo
m erece.
32
CAPITULO I: PRELIMINARES
Regias práctlcas
La parte práctica de la ortografia se puede redactar en form a de regias,
com o sigue:
N o existe la c ni la q. Se pronuncia y se escribe siem pre
así: ka, ke, ki,
ko, ku, ky (kova, kda, Ky'yindy).
N o existe la g castellana (pronunciada com o jota). S e escribe y
pronuncia a la griega (gue): ga, ge, gi, go, gu, gy, gue (sin diéresis) (age,
kangy, hague).
N o existe la jh, que se usó m ucho. Sepronuncia y se escribe con hache
alem anae inglesa, siem pre que haya aspiración: ha, he, hi, ho, hu, hy(ha’e
he’i: él dice).
N o existe la b alta sola, si no es precedida de m: mba, mbe, mbi, mbo,
mbu, mby (mbarakaja, mberu, etc.: gato, m osca).
Para el sonido labiodental del guarani se pronuncia y se escribe: va, ve,
vi, vo, vu, vy.
La y griega no es consonante, es solo vocal, la “sexta vocal”. Para
representar el sonido paladial que se venia ecribiendo yayapó (hacem os)
escribirem os jajapo. Y así delante de todas las vocales: ja, je, ji, jo, ju, jy
(no ya, ye...), que no es la jota espafiola, sino la jo ta de Japan en inglês.
12.
R E SU M E N . N o se escribe: jh, y, b. Escribiremos: h, j, v (salvo
mb).
La k y la g tienen un solo sonido o sendos sonidos cada una.
A C E N T U A C IO N . Las dicciones agudas, que son la m ayoria en
guarani, no deberian llevar acento, com o no lo llevan en español las
lianas, porque son m ayoria. Las lianas y esdnijulas podrian llevarlo para
evitar am bigüedad. Lo mejor seria librar al guarani de esa tirania, y no
poner ningún acento ortográfico, com o lo hace el francês, el inglês, el
alemán y el dulce italiano, y otras lenguas cultas y cultivadas.
La seüal de nasalidad se ha de poner, porque la vocal nasal y la oral
difieren especificam ente. Pero bastará una señal de nasalidad en la
palabra, aunque sea com puesta de dos nasales (py'yi, akahatã).
ACENTO PROSODICO Y GUION
33
Lógica, claridad y facilidad son las características de la nueva ortogra­
fia, “paso positivo y decisivo en el cultivo dei guarani”, segün el juicio
espontâneo de un lector imparcial.
V.
A C E N T O P R O S O D IC O Y G U IO N
13.
Por acento prosódico se entiende en castellano la intension o
detención especial de la voz al pronunciar un vocablo que no se apoya en
otro. En la frase:
los que salen
salen tiene acento prosódico, y los que (artículo y relativo) carecen de
dicho acento porque se apoyan en el vocablo siguiente salen. N ó te se que
el acento ortográfico (que se ve en él salió) presupone siem pre e l acento
prosódico, pero éste no incluye el ortográfico.
En guarani hay v o ces que siempre llevan acento prosódico, c o m o son:
ha, rã, guã, gua
que, para (futuro), sufijo nom inal
gue, kue; rire
sufijos de pasado; conjunción
condicional o temporal
M i se acentua com o término afectuoso. N o se acentúa c o m o sufijo
pasado. Pa (com pleto) se acentua. Pa en pregunta no se acentúa.
Otras v o c e s en guarani siempre carecen de acento
ortográfico), cuales son:
prosódico (y
ke, me, ne, ka, va (cu yo significado véase en el diccionario). Gui es
ambiguo: ógagui (de casa), sin acento; che heguí (de m i), con acento.
Otras d icciones o pequeños vocablos hay (de dos o más sílabas) que,
pospuestos a la palabra principal, pierden su acento, conservando con
todo un resabio de él; tales son, entre otros:
ramo, rupi, pype, niko, kena, rde, rakde, etc.
CAPITULO I: PRELIMINARES
34
Pero además de estas partículas átonas (o sin acento prosódico) puede,
en términos generates, cualquier palabra guarani perder su acento prosódico
y a fortiori el ortográfico, cuando, com o regida, precede a su regente. Pa­
ra indicar esta pérdida, nos valdrem os convenientem ente dei guión ( - ) .
En efecto, el guión, además de dividir una palabra al final de renglón,
nos podrá servir para juntar dos palabras, una de las cuales se queda sin
acento prosódico; por ejem plo en la frase:
M b d e piko pende rent? (^qué os trae?), piko y pende tienen acento
prosódico final, si van solos; pero lo pierden en el contexto.
Ahora bien, ocurrç preguntar qué clase de dicciones pierden más
frecuentem ente el acento prosódico.
Darem os ciertas indicaciones para el uso correcto del guión.
1) Carecen de acento prosódico los pronombres personates y relati­
vos, ya com o com plem entos, ya com o sujetos dei verbo, con función de
posesivos. Por ejem plo: ãande y ava tienen acento en la últim a sílaba,
pero lo pierden en el contexto:
ñande recha, ava ndivépa
nos ve, ^quién está contigo?
Y lo m ism o sucede en ore róga, pene retã (nuestra casa, vuestro país);
por ejercer el oficio de p osesivos, ore y pene pierden sus acentos
prosódicos.
2) Tam bién pierde su acento prosódico cualquier verbo seguido de
sufijos. Ndahái (no voy) tiene acento, pero lo pierde acom pañado de los
sufijos de futuro en:
ndahaichéne
no iré
Y así también ohechave (ve m ás) pierde su acento en
ohechave’yva
uno que no v e m ás, que perdió la
vista
3) Un verbo seguido de adverbio y un sustantivo seguido de adjetivo
pierden asim ism o sus acentos:
opuka rei
ríe porque si
ACENTO PROSODICO Y GUION
arai porã
jagu a hasy
nu be hermosa
perro rabioso
4) En cam bio, un sustantivo seguido de posposición conserva
acentos:
para rupi
35
por
sus
mar
Estas breves indicaciones podrán dar alguna luz a los cultivadores dei
guarani y estim ularles a estúdios m ás porm enorizados.
Antes de terminar advertiremos que el acento prosódico y su indicador
el guión son d ecisivos, a veces, para discriminar el doble sentido que
puede tener un vocablo, segün se pronuncie o no con acento prosódico.
Se trata en concreto de un complejo de dos voces. El guión interpuesto
indica que una de ellas, con frecuencia la primera dei complejo, es átona.
Ejemplos:
pará rupí X pará-rupi
che-rupí X ché rupí X ché-rupi
(1 acento) (2 acent.) (1 acent.)
oho-riré X ohó riré
nde-rechá X ndé rehechá
eju-voí X ejú voí
pyharekuê-mante oky X
pyharekué manté oky
oho sapy'á X ohó sapy'á
ñande-sy X üandè sy
nde-pype X nde-pype
ohecharamo X ohecharamo
merced al mar X por mar, nave
gando
me alza X por mi medio X a
través de mí, por mí
después de irse X si se hubiera
ido (vea n. 337)
te ve X tú ves
ven pronto X ven, pues
únicamente llueve de noche X
llu eve toda la noche
se fue un m om ento X se fue de
repente
nuestra madre X som os (las)
madres
por tu m ed io X en ti
lo acaba de ver, lo admira X si
lo ve
36
,
CAPITULO I: PRELIMINARES
N O T E SE .que en la mieva ortografia no lie van acento ortográfico
(aunque sí prosódico) expresiones como las siguientes:
para rupi
che rupi
oho rire
eju voi
nde rehecha
pyharekue mante oky
ñande sy
ohecha ramo
merced al mar
por mi medio
si hubiera ido
ven, pues
tú ves
llueve toda la noche
nosotras som os madres
acaba de ver, lo admira
Son com plejos de dos o tres palabras agudas, que segün la regia
carecen de acento ortográfico. Este se ha puesto únicam ente para hacer
resaltar el oficio dei guión.
C om o final de este breve apunte observarem os que es m uy diferente
dei acento prosódico, y punto m ás sutil en una lengua, la que se llam a
entonación. Sobre esta rama delicada de la lingüistica tenem os un buen
tratado escrito por don Tom ás Navarro, de la Colum bia U niversity
(Estados U nidos de Norteam érica).
CAPITULO II
PALABRAS Y FRASES DE USO FRECUENTE
14.
C om o esta Gramática está orientada a la práctica d ei guarani',
creem os conveniente ya en el m ism o umbral ofrecer al estu d ioso unas
listas de las palabras m ás frecuentes y usuales. S e han de repetir y a ser
posible grabar en la m em ória, pues en el aprendizaje de idiom as un factor
muy principal es la m em ória.
Bastarán unas ochocientas o m il palabras bien aprendidas y bien
em pleadas para la sensación de que se sabe el idiom a. A si lo han com probado los m isioneros que tuvieron que aprender varias lenguas indigenas
para la evan gelización de los naturales dei país en diferentes partes dei
mundo
Presentarem os, pues, unas docenas de vocablos cuidadosam ente
seleccionad os y clasificados, asi com o las frases más sen cillas para
romper a hablar.
A. SUSTANTIYOS DE USO DIÁRIO, CLASIFICADOS
1. Cocina
jepéa
tata
tatatí, timbo
tatapyi (X tapyi)
tanimbu
tatakua
y, ytaku
japepo
leña
fuego
humo
carbon (X cabaña, casita)
ceniza
hom o ho;
agua, agua caliente
olla, sartén
38
CAPITULO II: PALABRAS DE USO FRECUENTE '
kyse
juky
angua
asuka (mba e héê)
tembiu rembyre
bosa, m bdeyru, maayru
kda
amaimbe
ambichy
am bojy
ambyaku
ambopupu
opupu
he; héê
s d o kdê
sdo mimói
tataypy
tataypy jára
cuchillo
sal
mortero
azúcar
restos de com ida
bolsa, recipiente
yerba mate
yo tuesto
yo aso
yo cuezo o hiervo
yo caliento
yo hago hervir
hierve
sabroso; dulce o salado
carne asada
came hervida
cocina
cocinero
2. A lim en tos
mbujape
pan
sd o , pira
carne, pescado
huevos
leche
queso
m andioca
m aíz
ryguasu rupia
kamby
kesu
m an dio
avati
manduvi
aro
sevói
cebolla
chipa
torta
jety
batáta, m oniato
poroto, habichuela, judia
chirim oya
guayaba
kumanda
aratiku
arasa
maní
arroz
SUSTANTIVO DE USO DIÁRIO
pakovat pakovda
mamóne
lima sufi
yva
jdu va
akaru jave aína
akaruse
chéuhéi, chey'uhéi
kday (y acentuada)
che ñembyahyi
che varéa
akay'use
tembfu
plátano, banana
papaya
limón (ch ico)
fruta
com estible
mientras estoy com iendo
quiero com er, almorzar
tengo sed
mate cocid o
tengo hambre
quiero matear
alim entos, com ida
3. Casa
óga, che roga
ogajára
ita
yvykdi
okê
ovetã
inimbe, tupa (che rupa)
tataindy
temirendy
koty
jetapa
kygua
kuatia
typycha
eitypei che koty
tembirepykue, viru, pirapire
ore rogamíme
okambúva
ogape(X ógape)
ogapepo
casa, mi casa
el duen’o o am o de casa
piedra
arena
puerta
ventana
cama, lech o (m i lecho)
luz, vela
lámpara, lintem a
cuarto
tijeras
peine
papel, libro, carta
escoba
bárreme la pieza
dinero
en nuestra casita
el nifio de pecho
terraza (X en casa)
alero (de la casa)
39
40
CAPITULO II: PAL ABRAS DE USO FRECUENTE
4. N atu raleza
ára
yvága
kuarahy
jasy
yvy
yvu, ykua
kdaguy
arai
ama
haku (hína)
hâysã
oky (hína)
róy (hína)
overa (hína)
osunu (hína)
ára vai (hirta)
ára p o rã (hína)
dia, tiem po
firmamento; cielo
sol
luna
tierra
fuente, pozo
m onte, selva
nube
Uuvia
hace calor
hace fresco
llueve
hace frio
relampaguea
truena
hace m al tiem po
hace buen tiem po
5. In sectos, anim ates
mheru
ky
m osca
piojo
tüngusu
tü, che tü
anguja
mbarakaja
jagu a
mbói
kure
henda, kavaju
vaka
pulga
jakare
jaguarete
aguara
pique, tengo pique
ratón
gato
perro
serpiente
chancho
m ontado, caballo
vaca
ocodrilo
tigre
zorra
SUSTANTIVO DE USO DIÁRIO
tarave
heta ñ a ti ü
ovecha
kavara
mburika
guyra
haity
ynarnhu
ype
ryguasu
cucaracha
hay m uchos m osquitos
oveja
cabra
mula
pájaro
tiene nido, su nido
perdiz
pato
gallina
6. Fam ília
kuimbde
kuüa
karai
kuña karai
mitã, m itãi
mitã kufxa
kuñatäi
ru, túva
sy
tio, tia
che anáma, che ruguy
tuja
guãimi
ména, iména
tembireko
omendáva, mendare
pehengue
itdyra
imemby
kakuaaguã
ora rembiguái
hembirekorã
hiaramboty
21/210
varón
mujer
señor
señora
niño
niña
muchacha, señorita
padre
madre
tio, tia
mi pariente
viejo
vieja
marido, su marido
su esposa
casado
hermano o hermana
su hijo de él
su hijo de ella
adulto, m ayor
nuestro criado
su novia
su cum pleaños
41
42
CAPITULO II: PAL ABRAS DE USO FRECUENTE
7. C u erpo h u m an o
hete (che rete)
akã
py
po
kuã, M a
jyva, syva
hova
che retyma
juru
che resa (tesa)
tí, apyngua
kü, tem be (che rembe)
che rãi
kangue
akã rague (áva)
tyvyta (che tyvyta)
topepi (che ropepi)
topea (che ropea)
tuguy, huguy
p y tía
tye, che rye
nambi
apysa
pyapê
su cuerpo (m i cuerpo)
cabeza
pie, pies
mano
dedo, cintura
brazo, frente
su cara
mi piem a
*boca
m is ojos (ojo)
nariz, narices
lengua, labio (m is lábios)
m is dientes o m uelas
hueso
cabello, cabellera
ceja (m is cejas)
párpado; (m is párpados)
pestaña; (m is pestañas)
sangre, su sangre
pecho
vientre, mi vientre
oreja
oido
uña de la mano
8. J a rd in , h u erta
kokue
kóga
yvoty
yvyra
yvyra rakã
hogue
ipoty
chácara, quinta
plantación, huerta
flor
árbol
fam a dei árbol
tiene hoja
tiene flor
SUSTANTTVO DE USO DÍARIO
-Ma
M aju
yva (a, en composición)
naranhda
pakovda
temity (ngue)
avati, avatiky
ñoty
hapo hína
yvyra rapo
43
tiene fruto
está maduro
fruta
naranj a
banana, plátano
hortalizas
maíz, ch oclo
plantación
tiene raiz
raiz dei árbol
9* Religion
Tupã
Ñandejára
Tupãsy
yvagavóra
ikaraíma
ñ em bde
oñemombéu
otu pardã
ãnga
angaipa
che py'aite guive
yvága
Tupao
Pdi, avare
ñamano meve
tem biapo p o rã
Ñ andejára oipotaháicha
Ñ andejára tande rovasa
ñetnbo'e guasu
Pytu M arangatu
T dyra
Túva
taupéichakena
Dios
Nuestro Señor
Madre de Dios
los santos del cielo
está bautizado o está bendecido
oración
se confiesa
com ulga, recibe la comunión (él)
alma
pecado
de todo corazón
el cielo
la iglesia
el Padre, el sacerdote
hasta morir
obras buenas
como Dios quiera
D ios te bendiga
la misa
Espíritu Santo
el Hijo
el Padre
amén
44
' CAPITULO II: PALABRAS DE USO FRECUENTE
10« Adjetivos de m o freeueiite
a) lindo...
porã, iporã
vai, ivai
yvate, ijyvate
yvyi, iñyvyi
karape, ikarape
kyra, ikyra
piru, ipiru
aguí (= híaguí)
momhyry , imombyry
puku, ipuku
mbyky, imbyky
lindo, hermoso, es lindo, harm,
feo, es feo
■alto, es alto
bajo, es o está bajo
bajo, es bajo (estatura)
gordo, es o está gordo
flaco, es flaco (o seco)
cerca, está cerca
lejos, está lejos
largo, es largo
corto, es corto
b) grueso...
anambusu, p ererí
poguasu, ipoguásu
pdi, ip d i
py, pe; ipy, ipe
p yk d i, ipykdi (pychti)
poti, ipotí
ky'a, iky'a
tuvicha, ituvicha (guasu, iguasu)
michí, michí
iporã, ivai
hasy; ipohyi
grueso, delgado (papel, tela...)
grueso, es grueso (paio)
delgado o estrecho (es delgado)
ancho; es ancho
estrecho, es estrecho
limpio, es limpio
sucio, es sucio
grande, es grande
pequeno, e s pequeño
está bien, está mal
es difícil; es pesado
c) fuerte...
mbarete, im barete
kangy, ikangy
hasy; m bde m bda sy
hesãi, hesãi
ndahasyi - hasy'y
hatã, hatã; hdü, h d ü
pypuku, ipypuku
fuerte, es fuerte
débil, está débil
enfermo; ^qué enfermedad?
sano, está sano
no es difícil = es fácil
duro, es duro; blando, es blando
hondo, eshondo
FRASES CORTAS CON VERBOS DE USO FRECUENTE
11.
45
A d v érb io s d e uso frecu en te
a) cuando
arakdépe
kdãga, uperire = ãgave
ãga; kderamo
kdaru, pyhare
gueteri; néíra, ne'íra gueteri
py'% sapy'apy'a
mamo piko
^cuándo?
ahora, después
hoy; mafiana
de tarde, por la noche (noche)
aún no, todavia no
con frecuencia, a m enudo,
a v eces
^dónde?
b) aqui
kdápe, amo, amóngotyo
tapykuépe, tenondépe, oscilante
hyepype, (oscilante), okápe
akatúa
mbdeichapa
upéicha; peteicha
néi, hdéte, aüete
hde
ahániri, anichéne
ikatu; herunguã
aqui, allí, hacia allá
detrás, delante
dentro, fuera
derecha, izquierda
^córno?
asi; lo m ism o, da lo m ism o
bueno: si (asi es), verdad
si, si es, asi es
no, no es asi; no será
tal vez, qué sé yo; es incierto
B. F R A S E S C O R T A S C O N V E R B O S D E U S O F R E C U E N T E
P r im e r grupo
oi, oime
heta oime
heta oi
oimba
ndaipâri (ndipóri)
he’i (m bdeve)
héi ndaiporiha
héra Hose (hérava Hose)
está, hay
hay m ucho
hay (están) m uchos
está todo, está com pleto
no hay, no está
no falta (nada)
dice que no hay
se llam a José (que se llam a J.)
46
CAPITULO II: PALABRAS DE USO FRÈCUENTE
así se dice
upéicha o jé e
che rasy, ne resãi piko
che resãi nde rasy piko
hasykatu, hasyete
estoy enferm o, i y tü, estás bien?
estoy bien, i y tü, estás enferm o?
está indispuesto, está muy
enferm o
^corao estás?, ^cómo andas?
buenos dias (de mañana)
^còmo te llamas? (^cuál es tu
nombre?)
£de donde eras?, ^cuál es tu
m bdeichapa reiko
mbdeichapa ne kdê
m bdeich apa nde réra
mamoyguápa nde
*
iñakanundu piko
hasypa ndéve
m bdeichapa reñeñandu
che rasy katu
nda che rasyi
haku hína = mbyry'ai hína,
che mbyry'ai
eguapyna
norohenõiri
pueblo?
^tiene fiebre por ve::itura?
£te duele?, ^sientes dolor?
£cómo te sientes, cómo estás?
estoy un poco enfermo
no estoy enfermo
hace calor, tengo calor
siéntate
no te llamo
Segundo grupo
eju, ejumi; tereho: terehomi
emboty p e ovetã
ven; vete
abre la puerta
cierra la ventana
emyendy; embogue
enciende (prende); apaga
eike; esê
ajoguase p eteí
mbovypa (hepy)
entra, sal
eipéa pe okê
quiero comprar uno
^cuánto cuesta?
eguapy; pepiiã, pepüãmba
siéntate; levantaos, levant, todos
ñepyrü, peñepyrü
om bdapo hína
peñesumba!
com ienza, em pezad
ani peñée, pekiriñmba
eñepyrükena
está trabajando
todos de rodillas!
no habléis; chiton (todos)
comienza ya
FRASES CORTAS CON VERBOS DE USO FRECUEMTE
47
Tereer grupo
rekarúmapa
réusépa arasa
oke hína
che rdarõm i
hda, hdu, ou
kuarahy osê mboyve
kuarahy oike rire
añangareko hese
che kan éõ (ma)
oúta; ndoúi chêne
oñongatu im bde repy
nda ijái hyrúpe
avy'a ha ndavy'ai
avy'a pen de pyry, pene ndive
che rory rohechávo, che rory
roikuaávo
lya. has comido?
aquietes comer (tomar) unas
guayabas?
está durmiendo
aguárdame un poco
cae, come, viene
antes de salir el sol
después de puesto el sol
yo cuido de él (o de esto)
(ya) estoy cansado
está por venir; no vendrá
guarda la mercancia
no cabe en la bolsa
estoy a placer y no lo estoy
estoy contentísimo entre vosot.
me alegro de verte, me alegro
de conocerte
Cuarto grupo
ipochy
nda che pochyi
che pytyvõsépa
epytdum íkena
ejupi, eguejy
ani resapukáitei
m bdereh epa repuka
ani ne rasêtei
ani rejepy'apytei
enohê nde vim
oñemongeta hína hendive
ndépa nde repytduim i
hasê hínapa
eityka ne rãi rasy
está enojado
no estoy enojado
£me quieres ayudar?
descansa un poco
sube, baja
no grites
ipor qué te ties?
no llores
no te aflijas
saca tu dinero
está conversando con él
ino descansas un poco?
^está llorando?
hazte sacar la muela mala
48
CAPITULO II: PALABRAS DE USO FREÇUENTE
Quinto grupo
emoími ko kuatia hendápe
ani nde resarái
repytátapa, nde aréta piko
pon este libro en su sitio
no te olvides
£te vas a quedar?, £te quedarás
m ucho tiem po?
eipyhy ko kyse (= kóina ápe
ko kyse)
kóina ápe nde kuatia
ehejákena,, ehejápe
emombéumi chéve
ehekami
ere ichupe tou
che rekápa
eméèna chéve
am ééne ndéve
che rdy
ou oguahê ahdarffy rehe
oho nerde, ohóma nerde
avápa che renói, máva piko ch. r.
toma este cuchillo
he aqui tu papel (diário, libro)
déjalo
*cuéntamelo (por favor)
búscalo
dile que venga
^me busca?
dame, dámelo
te (lo) daré
tengo frio
vino inesperadam ente
se habrá ido, ya se habrá ido
^quién me llama?
Sexto grupo
eporandu ichupe
aikuaa , aikuaáma
ndaikuaai gueteri
ahecha, ndahechái
ijapúpa = hei rei piko
h éi oúne haguã
nda che japúi
emyenyhè ko y ryru
ejohéi ko che aomi
ajahuse
roinupãta
oinupã meme ichupe
oporombopochy (va)
pregdntaselo
lo sé, ya lo sé
no lo sé (aún), no entiendo
lo veo, no lo veo
^miente él?
dice que vendrá
no miento
llena esta botella ; este - vaso)
lávame esta ropita
me quiero bañar
te voy a pegar
le pega a menudo
hace enojar a uno
FRASES CORTAS CON V E R B O S D E U S O FRECUENTE
kdápe nipo reime rd e reina
híãnte chéve ane'ê kuaa
avañe'eme
reikuaápa ha’éva
ajapopáma
ah! ^estabas aqui?
desearía saber hablar en guarani
^entiendes lo quedigo?
he concluido
S ép tim o g ru p o : M iscelâ n ea de p reg u n ta s
mamópa oí
mbovypa oí
mávapa (= avápa)
mbdepa reipota
mamópa reho
mamógui reju
mombyrypa
aguípa
arakdepa oguahêta
arakdepa osêta
m bde árapehína
mbderehepa rejapo kóva
m bderepa nde rejúi rde
hiarénepa = hiarétapa
arakdepa ere nde
mávapa ome'ene kóva repy
m bdepa ere nde
ava m bdepa kóva
máva peguarãpa kóva
mbdeichapa ojejapo kóva
oimevépa (=oívêpa)
ndaiporivéimapa
ñaimembámapa
oimbá (ma)
ndaupéichaipa ajépa
m bdeicha piko héra kóva
m bdépa (pe nde) eréva
49
^dónde está?
^cuántos; son?
^quién (es)?
^qué quieres?
donde vas?
^de donde vienes?
^está lejos?
^está cerca?
^cuándo llegará?
^cuándo sale?
i,qué hora es?
Ipot qué faaces esto?
IpOT qué no venías?
^tardará?
^cuándo acabará?
^quién pagará esto?
^qué dices td?
id e quién es esto?
^para quién e s esto?
^cómo se hace esto?
«^hay más?
^no hay m ás?
i,ya estam os todos?, ^listo?
listo
^no es así? -^no es verdad?
^como se llam a esto?
^qué es lo que (tii) dices?
CAPITULO i n
ACCIDENTES DEL SUSTANTIVO
A . A R T IC U L O
15.
Aunque en el guarani popular, chapurreado y degenerado, se
em plea el artículo determinado (el, la, lo), no entra éste en el guarani
castizo actual, ni lo con oció tam poco el P. M ontoya. C om o no existen el
verbo ser ni los pronombres posesivos (al estilo latino, griego y Castella­
no), tam poco existe e l artículo en guarani. N i hace falta, pues siiplese
convenientem ente por los dem ostrativos ko, ku, upe, pe, e t£ , debidam ente em pleados, com o se verá en su lugar.
Sin embargo, en atención al estudioso y principiante en el guarani
pondrem os un par de indicaciones prácticas encam inadas a la oportuna
traducción del artículo (castellano, francês, alem án...) al guarani. H elas
aqui:
16.1* Por regia general, tanto el articulo determinado ( el, la, lo) c o ­
m o el indeterminado ( un, una, uno) se dejan sin traducir en guarani. Por
ejemplo:
ára haku
EL tiem po es caluroso
ne kerana
eres U N dormilón
kuarahy ohesape yvype
EL sol alumbra a L A tierra
17.2* Con los adjetivos sustantivados castellanos se suple el artículo
por i (o un equivalente hi, ij, iñ) antes dei adjetivo, y va (el que) después.
Por ejemplo:
iporiahúva ohasa asy
el pobre lo pasa mal
hasyva o je p fa p y avei
el enferm o también pasa
aflicción
NUMERO
51
18.- 3a Las frases que en castellano se com ponen de articulo y un
adverbio o sustantivo (como “el de hoy, el de mi amigo”) y en latin
equivaldrian a un adjetivo ( hodiemus, etc.), se traducen en guarani por el
respectivo adverbio o sustantivo, m ás gua (guare, guard con advérbios
de pasado o futuro, respectivam ente).
temimbo'e k o 'ä g a g u a h a s y v e
la lección de hoy es m ás difícil
kuehe g u a r é g u i
que la de ayer
mitã kueheguare ku karia'y k d ã los niños de ayer son lo s jóven es
g a g u a , ha k a ra i kâèramo
de hoy y lo s señores de
mañana
guard
mombyrygua amóme oguahê
v o iv e ku aguíguãgui
okapegua emoinge, h a kotypypegua e n o h ê
los de lejos llegan a v e c es más
temprano que los de cerca
lo de fuera éntralo dentro, y lo
de dentro sácalo fuera
N O T E SE la diferencia de los sufijos gua, ygua, pegua y rehegua:
tapykuegua
ha'e ku ore rogaygua
ha'e k u ore róga pegua
purahéi che réra mi rehegua
el que sigue
él es uno de la familia
él es uno que tenem os en casa
una oda dedicada a m i (acerca
de m i)
Descartado el artículo, veam os además lo referente al número,
género y tiem po, que son m odificaciones o accidentes dei sustantivo.
B.
NUM ERO
19.
El guarani no se preocupa gran cosa por el plural. Con frecuencia
el contexto m ism o indica la pluralidad. En caso necesario, se expresa el
plural añadiendo al sustantivo la terminacion kuéra (nguéra con nasales)
o eta (= ita), que viene de heta (m uchos). Ejemplos:
guyra o v e v e , pira ho'yta
los pájaros vuelan, los p eces
nadan
kuña karai kuéra toike'y
que no entren las señoras
52
CAPITULO IE: ACCIDENTES DEL SUSTANTIVO
itdyra kuéra ojojogm pa
iüirü nguéra ohopáma
yvypóra eta apytèpe che ndavy'a
véivami (~ miva)
umi che vy’akueta oguerovevéma
yvytu
mitã kuéra (mitã nguéra, más
exacto) ofiem bo’e v d e r ã avañe’é rehe
sus hijos se parecen todos
sus compafleros ya se fueron
todos
yo no hallaba contento en el
mundo; lit. entre los hombres)
m is dichas pasadas ya las arre­
bato el viento (lit. las hizo
volar)
a los niños se les ensefiará gua^ rani (lit. aprenderán)
C. G ENERO
2 0.
El género gramatical no existe en guarani, si por género se
entiende la preferencia dei sustantivo por una forma determinada dei
articulo o adjetivo, com o pasa en griego, alem án, etc. Cuanto al sexo de
los anim ales, se designa con las dicciones kuña (hembra) y kuimbde o
ména (varón, marido), respectivam ente. En guarani antiguo la v o z me
significaba m acho, marido. Ejemplos:
jagua, jagua kuña
perro, perra
mbarakaja, mbarakaja kuimbde
gato o gata; gato (m acho)
ryguasu, ryguasu ména (kupyju)
gallina, gallo (piem acon espolón)
kure k m a ména
el m acho de la cerda, el verraco
mbakame (M ontoya)
toro
ryguasume (M ontoya)
gallo
che me
mi (m acho), marido (decía la
negra)
ovecha kuimbde (M ontoya)
cam ero
ovechame
D . L A N O C IO N D E L T IE M P O
21.
Tan importante o m ás que el plural y el género dei sustantivo en
guarani es su aptitud para indicar el tiem po. Esto se obtiene m ediante los
sufijos:
LA NOCION DEL T E M P O
53
1) kue, o también re: para el pasado.
2) rã, o a veces g u ã : para el faturo.
3) rãngue: para un faturo fallado o frustrado.
Ejem plos variados para ilustrar este punto gramatical tan tipico:
tetã r u v ic h a k u e
tetã ruvicharã
tetã r u v ic h a rãngue
p e kuatiápe o í che ñemoñé’éngue
h a che ñemoñe'erä
k d ã itá k u hogakue
takuarembo ojeporu yruperã ha
ajakdirã
tymba kangue ku'ikuépe oñemopotí a s u k a
ka'a roguekuégui ojejapo h e y ’u
porarã
tdyre (= td y r a k u e )
isy k u e ; isy retekue
pa'ikue, a v a r e k u e
pdirã, pdirãngue
el expresidente de la república
e l presidente electo
el presidente presunto, que no
llegó al cargo
en ese cu ad em o hay los discurso;
que ya tuve y los que tendré
estas piedras son lo que fu e su
casa
el mimbre sirve para cribas y
canastillas
con huesos de animal se puri­
fica el azücar
con hojas de la encina paragua
ya se hace un excelen te té
su hijo (que y a no vive)
la que fue su madre; e l cadáver
de su madre
sacerdote que fue (o que colgó
los hábitos)
seminarista que dejó la carrera
N O T A . - El sufijo kue se em plea con sustantivos ordinários; re,
preferentem ente con sustantivos verbales y participios. Por ejem plo:
hetekue, hayhupare, mondahare
su cuerpo, su amante o am igo,
el ladrón (hechos y a pasados)
CAPITULO T V
CLASES DE SUSTANTIVOS
A. N O M B R E S A B S T R A C T O S
22.
Llám anse abstractos los nom bjes que indican la cualidad dei
sustantivo, com o separada de él. Por ejemplo: bondad, malícia, estatura,
gravedad, etc. En m uchos casos el mero adjetivo guarani equivale al
abstracto castellano. En otros casos, y no pocos, el adjetivo, precedido dei
sustantivo mba’e (cosa), teko (naturaleza), o seguido dei sufijo kue (ngue
con nasales), equivaldrá exactam ente al abstracto español. A sí que, por
lo m enos, habrá en guarani tantos abstractos com o en castellano y
algunos más, por cuanto en guarani existen varias maneras de formarlos.
V eam os a continuación algunos ejem plos:
ky’a ( - p e ky’akue) nemoñeko'oi
ky’akue ñane resãio = ky’a
ombyai tesãi = ky’a oheja
tesãingue
ky’a ha mboriahu na peteichai
(mboriahu ha ky’a ojuavy
ojuehegui)
oime ikyrdva hasygui
na h fãvêi chéve ku aipo tory vai
ika’dva, ikyra avevo
kure ikyra porãve avatipe
la suciedad nos disgusta
la suciedad nos quita la salud,
es perjudicial, antihigiénica
(ahuyenta la salud, la aparta,
echa)
suciedad no es lo m ism o que
pobreza (sordidez y pobreza
no es lo m ism o)
la gordura puede ser una enfer
medad
ya no d eseo aquella felicidad
desordenada, m entida
la gordura del bebedor es fofa
la gordura del cerdo aumenta
con m aiz
NOMBRES ABSTRACTOS
m b d e k y ’a, m b d e vai, m bde
poti, m bde porã
p e te k o p o r ã h a sy j d e haguã
m bdetépa (jd e mbyky haguã
m bdepa)
pe m bde porã rehe o ñ e ñ e 'e ko
teko porã m bdépe (m b d e h á p e )
porã ijatypa Tupã rehe ñ o ite
pe teko porã apopyre'y ku Tupã
Ñandejára
tova vai ñane momombyry
ichugui
ko angaipa ivaiha, tesápe ndojehecháiva
ndaikuadi tupao yvatekue
hdã ipekuévo
55
suciedad, fealdad, pureza,
belleza
la belleza es difícil de definir
de la belleza se trata en la e s­
tética (lit. enseflanza de lo
bello)
la belleza se cifra toda en D ios
solo
D ios Nuestro Sefior es la belleza
increada
la fealdad del rostro nos repele
= la cara fea repele
la fealdad del vicio no se ve con
los ojos
no sé la altura de la ig lesia
mide (td) su anchura (vo in­
dica aqui m ovim iento o di-
reccion)
pe m bde vai ku imoimbyre meguãm e
pe vy'a tie'y nombohorypaichéne
avavépe = noporombovy'apa
vderãi arakdeve
ñ a n d e yvate joja = jajoja ñande
pukukuépe
Tdyra ha T ú va ipdaka joja,
peteicha pdakdpe, Tdyra ombojoja Tiivape pdakakuêpe,
Tdyra ipdaka joja Tuva
ndive
umi yvyty mokõi n d a ijyvate
jojdi - ijyvate juavy X n d o juavyi
la fealdad es la desproporción
de las partes
el puro g o c e del sexo a nadie
hará feliz (= la lujuria a nadie,
nunca hará feliz)
tenem os la m ism a estatura
el Hijo tiene la m ism a potestad
que el Padre, el H ijo iguala
al Padre en poder, e l poder
del H ijo es igual al d el Padre
aquellos d os cerros no tienen la
m ism a altura = difieren en lo
alto X no difieren, son iguales
56
' CAPITULO IV: CLASES DE SUSTANTTVOS
arapytu pohyikue ñaha’ä pe
poh yirdãh ápe
ahecha kova hasyha (hasy hupity, hasy ijapo, hasy ikuaa)
3a presión atmosférica la medi­
mos con el barómetro
veo la dificultad de esto (veo
que es difícil de alcanzar, de
hacer, de entender)
nohendúi Ñandejára ohenóiramo
oiko hikóni tembirepykue rekávo
iñaña tuvicháko, iñañangue tuvicháko
imba'e vaígui ndojehayhúi X
ivaígui nomendái
ã ah dãta pe óga, ipekuévo ha ijyvatekuévo
no oye el llam am iento de D ios
anda en busca de riquezas
su maldad es grande, su maldad
fue grande
por su ruindad no es querido X
por su fealdad no se casa
vam os a medir la casa, la an­
chura y la altura (v ea n. 242)
R esum iendo y com pletando, vem os que el uso correcto adm ite por lo
m enos cuatro formas de abstractos, com o lo muestra el siguiente ejem plo:
Tupã hayhupyrã 1) porãnguégui, 2) imba'e porãnguégui,
3) iporãgui, 4) imba'e porãgui
D ios es digno de ser am ado por
su hermosura
Advirtiendo que la form a kue o ngue es m ás bien literaria y un decir
erudito, que el vulgo podrá no usar, pero que no dejará por eso de entender
y admirar. Una cosa es cierta: es calumniar al guarani decir que carece de
nom bres abstrartos. (Compare n. 242.)
V ea el alum no si están bien las siguientes formas:
porãkue, ate'y
kyrangue, kyre'y
belleza, pereza
gordura, diligencia
USO DEL SUFIJO KUE
B.
57
USO DEL SUFIJO K UB
23. El sufijo kue 1) sirve para formar abstractos, como acabamos de
ver; además, 2) indica algo pasado (como se insinuo, n, 15); 3) se usa para
formar el plural de adjetivos partitivos y expresar nombres de clase,
especie o grupo determinado; 4) se em plea kue para indicar la parte de
animal o planta separada de su todo. Ejem plos al azar:
kokuekue ( X kokuere)
eru kumanda, jaipe'áta iky'akue
chugui
arasa iporãnguénte aipota. Ivaikue topyta ne rymba kuéra
peguarã (ha ndahdéi pochyrã)
oiporavo tetã rembiguáipe: hesãinguêpe ogueraha imbokáva rópe
jajukáta kure. H dokue eheja
ja ’u haguã, ikyrakue toñeme'é
(hepyre)
iñañanguénte ijaty kuri jerokyhápe
mitãngue tosêm i ko’águi, oñemongetami haguã karai kuéra
eiporavo chéve pe ryguasu rupia
hesa porãnguete; hesa'ikuete
topyta, eheja
chacra que fu e (X chacra aban­
donada)
trae los porotos, vam os a sepa­
rar los sucios
quisiera las guayabas m ejores.
Las peores quédatelas para los
cerdos (y no te enojes por eso)
eligen los reclutas: los sanos se
los llevan al cuartel
vam os a matar el cerdo. L a car­
ne la dejas para com er; la
gordura para vender
la gente m in se reunió en el
baile
que salgan los niños de aqui, pa­
ra que lo s señores conversen
escógem e lo s huevos m ejores y
más grandes; los m uy peque
fios que se queden, déjalos
C . S U S T A N T IV O S G E N T IL IC IO S ,
P A R T IT IV O S , C O L E C T IV O S , E tc.
A dem ás de los abstractos, m encionarem os otras clases de sustantivos
que con vien e tener en cuenta: gentilicios, partitivos, colectivos y factitivos.
58
'
.
CAPITULO IV: CLASES DE SUSTANTIVOS
24.
Los gentilicios indican el origen o naturaleza de una persona.
Tom an gua en contacto con consonante o la gutural y. Tom an ygua en
contacto con las vocales restantes. Los gentilicios de nación se expresan
sim plem ente sin sufijo gua y con minüscula. Por ejemplo:
ha’e francia, che ko españa, ha
nde paraguái
Paraguaygua (de Paraguay)
Pilargua
Itauguaygua
Borjaygua, Luqueygua
tetãygua (tetãgua, tetãguára,
defectuoso)
él es francês, yo español y tu
paraguayo
de A suncion, asunceño
del Pilar
uno de Itaugua
*de Boija, de Luque
uno dei país, un nativo, un
paisano
25.
Los sustantivos partitivos coinciden con los adjetivos sustantivados
(de los que se trata-en e l n. 23), cuya característica es el sufijo kue (ngue
para nasales). Por ejem plo:
hesa'ikue, mitãngue
los pequeños, los niños
2 6 . L os sustantivos colectivos indican reunion de m uchos de una
clase, y llevan el distintivo final ty (ndy con nasales). Por ejem plo:
arasaty, yvotyty
pakovaty, sarãndy
guayabal, rosedal o jardín
platanal, plantación d e sarã
27. Por últim o, se m encionan los sustantivos activos, transitivos o
factitivos, com puestos de la raiz verbal y el sufijo ha. Por ejem plo:
mondaha, me’éha
ladrón, dador, donante
N O T A . — Estos nom bres ocurren otra v e z en el n. 138, donde se
estudian más en particular.
V éase qué sufijos faltan en las
frases siguientes:
NOMBRES AUMENTATTVOS Y DIMINUTIVOS
ojoguase kure kyra
ikangue karai ápe o pytiiu
(C onsültese n. 23)
59
quiete comprar grasa de cerdo
sus sagrados huesos aqui descansan
D. NOMBRES AUMENTATIVOS ¥ DIMINUTIVOS
28.
Son los que realzan o, al contrario, atenüan la significación del
sustantivo. S e forman de muchas maneras, com o se puede ver por los
siguientes ejem plos:
1. A u m en ta tiv o s.
karai ete upéva
kóva katu mbdetéma
iñarandu kdaty péva
gran señor es é se
esto sí que es cosa grave
es muy listo (a lo paraguayo),
la sabe larga, las pesca
mondaha nde kakuaáva ku péva
volando
es un pillo de siete suelas
2» Diminutivos»
mbujape'i, parii
mbujape michi
mbujapemi, mbujape michími
m itSi (expresiòn de cariño del
mayor para con el niño y de
un panecillo
un pancito o pan pequeño
un poco de pan
niño, chiquito
los niños entre si)
mitã, mitã rd y
mitãmi
niño pequeño
criaturita (niño o niña), nene,
nena
che pytyvõ rd y mi
ayúdame un poquito
CAPITULO V
YUXTAPOSICION
ID E A D E P O S E S IO N O P E R T E N E N C IA
29.
El guarani carece de declinación. Carece, por ende, dei genitivo,
que en las lenguas de flexión suele indicar posesión. Tarabién le falta al
idiom a guarani una preposición análága a la d e castellana o ala posposición
no japonesa, indicadoras de dicho genitivo de posesión. Será, pues,
interesante saber la manera de expresar dicho concepto en el avañée. H e
aqui algunas regias prácticas:
30.1* REG LA. — La mera yuxtaposición de dos nom bres en orden
inverso dei castellano ya indica posesión en guarani. T om em os por
ejem plo estos pares de nombres:
sy, Tupã
jára, óga
ao, m itã
madre, D ios
dueño, casa
vestido, niño
Si los invertim os, tendremos indicada la relación de posesión:
Tupãsy
ó g a já ra
m itã ao
la Madre de D ios
el dueño de la casa
el vestido dei nifio
Tendrem os igualm ente:
ao che > che ao
ir ü ne > ne irü
ru o r e > ore ru
traje y o > mi traje
socio tú > tu socio
padre nuestro > nuestro padre
3 1 /2
IDEA DE POSESION O PERTENENCIA
61
NOTAS. — 1) Lo mismo ocorre yuxtaponiendo un pronombre
(veáse el n. 102) y un sustaníivo: tiene íambién sentido de posesión. La
yuxtaposición se usa con mocha frecuencia. Ejemplos:
che ru, nde sy
mi padre (padre de m í, “de yo’)
ipo, pende jagua
su mano, vuestro perro (perro
de vosotros)
2)
Puede haber m ás de nombres
dos
yuxtapuestos. Por ejemplo:
óga ja ra réra (ndaikuaái)
el nombre dei dueño o am o de
yvága rembiguái rendota réra
(ku M iguel marangatu)
che jára roga
casa (no lo sé)
el nombre dei capitán de los
m ensajeros dei c ie lo (es San
Miguel)
la casa de mi amo (dei amo de mí)
Como se ve, la traducción dei castellano empieza por el último
nombre guarani, siguiendo el penúltimo y antepenúltimo, en orden
inverso dei castellano.
31« 2a RBGLA. — En la combinación guarani “regido + regente”1,
los nom bres oscilantes o apofónicos (de que se va a tratar lu ego), si van
colocados en segundo término, toman la forma en r. Por ejemplo:
kdagu y rape (no hape ni tape)
jagu a rãi (no hãi ni tãi)
ñande resa (no hesa ni tesa)
nde rete (no hete ni tete)
el camino del bosque
yvyra rogue
che akã rague
che rãi rasy
dei árbol las hojas
nde resa rory
los dientes dei perro
noestros ojos
tu cuerpo
de mi cabeza las guedejas
de mis moelas el dolor
de tus ojos la alegria
L En español la combinación es “regente + regido”, que en latin seria “genitivo +
nominativo”, como némoris iter (el camino dei bosque).
62
CAPITULO V: YUXTAPOSICION
32. 3* R E G L A .— Hay com binaciones de sustantivo+ sustantivo (en
orden de “nom inativo + genitivo”) equivalentes a una oración de s e r o
estar, con relación de lugar en donde; y entonces se añade pegua (m e g u a
después de nasal) al segundo sustantivo. Ejemplos:
pira y g u a s u p e g u a
ita ju yvyguy p e g u a
tembirepykue apyka pegua
kapiim i tapicha resa pegua
yvoty ñu megua (me por p e )
mbyja ára pegua omombe'u
Ñandejára ip u 'a k a h a
los peces del mar (que están en
el mar)
el oro de las minas (que está
en las minas)
el dinero dei banco
*. la pajita dei ojo ajeno
la flor dei campo
las estrellas dei cielo narran el
poder de D ios (lit. narran
que D ios puede)
3 3 .4 * REGLA. -— Aparentemente contra la regia 4" se dan pares de
sustantivos no invertidos, o sea com o en castellano; y entonces el segun­
do de los dos sustantivos equivale a un adjetivo o epiteto castellano. Es
la m ism a combinación de la regia 3acercenada dei final p e g u a . Ejemplos:
kamby y
jukyry (Xjukyy)
k u r e ka'aguy
j u 'i ypa
okára p o ty (ku e)
óga okára ( X ó g a rokára)
guyra óga
mitã k a m b u
yvoty ñu = yvoty ñu megua
akã rehegua piri
tapyi kapíi
leche aguada
agua con sal (sal en agua)
cerdo de la selva o m ontês
rana lacustre
flor foránea
casa de cam po (X los alrededores
de la casa)
ave dom éstica
niño (lactante o) de pecho
flor campestre
sombrero de paja
cabaña de paja
Pero para mejor precisar la materia, diremos:
óga ita guigua, yvyra guigua
casa de piedra, casa de madera
IDEA DE POSESION O PERTENENCIA
34.
63
Por la yuxtaposición se pueden expresar los conceptos siguientes:
1) Posesión:
óga já ra ; che mba’e
2) A cción o
el amo de casa; (yo cosa, cosa
de mi =) cosa m ia
pasión:
ne kororõ (acción dei sujeto)
mba’eyru mboguataha (pa­
sión dei objeto)
tus ronquidos (genitivo subjeti­
vo: de ti)
conductor d el navio (genitivo
objetivo: dei navio). (V éase
A D V E R T Ê N C IA .)
3) Parte dei todo:
guyra pepo; tape ku'a
el ala dei pájaro, mitad dei
cam ino
4) Lugar en donde:
para pira
los peces dei mar, los p eces
marines
5) Lugar de donde:
pohã ka'aguy
m edicina procedente de la selva
(silvestre)
6) Causa material:
ña'é tuju (guigua); ñe'ä ñaíü
cazuela de barro; corazón mate­
rial (de arcilla)
7) Cualidad o atributo:
Tupã pojoja; yva pohã;
kamby y; jukyry (juky y);
mitã kambu8
justicia de D ios; fruta m edicinal;
lecKe aguada; agua con sal;
niño de pecho (que mama)
8) M odo o manera:
ko’è po'a
mafiana con suerte, mafiana
venturosa
64
CAPITULO V: YUXTAPOSICION
9) Apropiación:
ára je re
vuelta dei tiem po (año)
A D V E R T Ê N C IA sobre el genitivo subjetivo y objetivo. Hay que
explicar m ás estos con cep tos. La diferencia entre los dos genitivos estriba
en lo siguiente: el sustantivo regente en estos casos expresa implicitamente
una acción, de la cual el genitivo puede ser el sujeto agente (genitivo
subjetivo) o el objeto paciente (genitivo objetivo).
Y hay que advertir que en el primer caso de posesión, la simple
conm utación dei orden de los dos sustantivos cam bia el genitivo objetivo
en subjetivo y, viceversa, el subjetivo en objetivo; v. gr.:
mboguataha m bdeyru
mba’eyru mboguataha
el vehículo del conductor (= la
nave del piloto)
el conductor del vehícu lo (= el
piloto de la nave)
Y hasta una m ism a frase puede ser am bigua e involucrar los dos
sentidos de genitivo subjetivo y objetivo a la vez. Ejemplo:
sy mborayhu
el amor de madre
con doble significado: el amor que la madre tiene a su hijo y el del hijo
a su madre.
A sí, pues, en el genitivo, tanto subjetivo com o objetivo, el orden
gramatical de los dos vocablos yuxtapuestos es siempre el m ism o, o sea:
“regido + regente”: ftm ción gramatical idêntica. Pero se diferencian en
que en el genitivo subjetivo prevalece la acción de la persona sobre la
cosa, mientras que en el genitivo objetivo prevalece la pasión: ftm ción
sem ântica o conceptual diversa. Tal es el resultado de un análisis
m inucioso de los ejem plos arriba aducidos.
3 3 /:
CAPITULO VI
NOMBRES OSCILANTES O APOFONICOS
35.
E s conocida en las lenguas latina, griega y alem ana la apofonía o
cam bio de vocal dentro de la flexión de un sustantivo o verbo (com o cepi
de capio, lépsomai de lambano, gab de geben, etc.).
En guarani se da otro fenóm eno linguístico, tal v e z único; y consiste
en la oscilación, cam bio o apofonía de las consonantes iniciales: t, r, h,
de ciertos vocablos. A sí, tesa (ojo) puede cam biarse, segün las circuns­
tancias, en tesa y hesa.
T ales vocablos, que por sufrir dichos câm bios llam arem os oscilantes,
son en su mayoría sustantivos, algunos pocos adjetivos. Pongam os
ejem plos:
tesa, tetã, tape
tesápe jahecha
mberu resa
hesa guasúku
tetã Paraguaichagua
iporã ñane retã
aháne hetãme
reikuaápiko tape
yvága rape
ndaikuadi hape kuéra
ojo, país, cam ino
con los ojos vem os
los ojos de la m osca
sus ojos son grandes
un país co m o el Paraguay
es herm oso nuestro país
iré a su tierra
£ sabes tú e l camino?
el cam ino del cielo (la religion)
ignoro sus c am inos (lo s cam inos
de él o de ellos)
Y com binando podrem os decir:
che rembirepykue
ima’ê
che po kuã
eipapa ñane retã rape
yvoty ñu
mi plata, m is dineros
su mirada
los dedos de mi m ano
cuenta los cam inos d e nuestro
país
flor dei cam po
66
CAPITULO VI: NOMBRES OSCILANTES O APOFONICOS.
A. REGLAS PRACTICAS
36. D e estos ejem plos se pueden deducir las siguientes regias prácticas:
Ia REGLA. — La forma en t, “oscilante tipo”, se usa ya en absoluto,
ya como sujeto o com plem ento de un verbo, con independencia de otro
sustantivo o pronombre. N ótese que esta forma en t es de uso elegante y
se ha de em plear cuando sea preciso. C om unica a la cláusula un sabor
rancio de precision y consistência ática. Pero de ordinário, también es
cierto que el guarani prefiere concretar y usar formas dependientes. En
lugar de decir “m e duelen las m uelas”, dirá “m e duelen m is m uelas”, e
innumerables ejemplos; por el estilo.
37. 2‘ REGLA. — La forma en “oscilante regente”, se usa siempre
después de un sustantivo o pronombre con el cual guarda intima relación
(y en castellano, seguido de la preposición de).
3 8 .3‘ R E G L A .— Por fin, la form a en h, “oscilante habido o poseído”,
se traduce por su o él (ella) tiene, indicando propiedad de una tercera
persona.
N O TESE que la h en nombres no oscilantes se sustituye por o sus
equivalentes. (V éase el n. 78.)
B. OSCILANTES DE USO FRECUENTE
39. A continuación ponem os una lista de los principales oscilantes.
N otem os que urta decena escasa son sustantivos, pero al m ism o tiempo
adjetivos. C om o adjetivos van precedidos de los pronombres che, nde,
etc. C om o sustantivos se regulan com o los oscilantes que van a
continuación.
Los oscilantes netamente sustantivos probablemente no pasarán de
cincuenta. S e usan en su forma tipo, por lo com ün com o sujetos de la
oración.
OSCILANTES DE USO FRECUENTE
67
a) Oscilantes sustantivos y también adjetivos
ta g u e, che ra g u e, h a g u e
ta k a té y , che rakatéy, hakate’y
taku, che ra ku , h a k u
tatã, che ratã, hatã
tasy, che rasy, hasy
te'e, che r é è , he’e
tepy, che repy, hepy
tesãi, che resãi, hesãi
tesakã, che resakã, hesakã
teta, ore reta, heta
to ry, che rory, hory
tyku, che ryku, h yku , etc.
pelo, mi p elo, es peludo
tacañería, soy tacaño, e s tacaño
calor, mi calor, es caluroso
dureza, soy duro, es duro
enfermedad, estoy enf., está enf.
dulzura, soy dulce, es dulce
precio o carestia, soy caro, es caro
salud, tengo salud, tiene salud
claridad, soy claro, está claro
m uchedumbre, som os m., son m.
alegria, estoy alegre, está alegre
líquido, estoy derretido, está d.
b) Oscilantes únicamente sustantivos
tdanga, rdanga, hdanga
ta,arõ, rdarõ, hdarõ
ta g ê, ragê, hagê
tague, rague, h a g u e
takã, ra kã , hakã
tãi, rãi, h ã i
taity, raity, haity
tañyka, rañyka, hañyka
tape, rape, hape
tapicha, rapicha, hapicha
tapo, rapo, hapo
tasê, ra se, base
tata, rata, hata
tail, rati, hati
tatypykua, ratypykua, hatypykua
teko, reko, heko
tekorã, rekorã, hekorã
tekove, rekove, hekove
figura o im agen... su figura
espera... su espera
prisa... tiene prisa
cabello, plum a... su c., su pi.
ra m a ... su rama
diente... su diente (o m uela)
nido... su nido
quijada... m i quijada
cam ino... su cam ino
prójimo... su prójimo
raiz... su raiz
llanto... su llanto
fuego... su fuego
a b ro jo ,...... su abr., su asta
hoyuelo de la m ejilla... su etc.
naturaleza. su naturaleza
ob ligation , deber... su etc.
vida... su vida
68
CAPITULO VI: NOMBRES OSCILANTES O APOFONICOS
temby, remby, hemby
resto o sobra,,, su resto
temi, remi, hemi
cosa (en com p osición )... su c.
tendy, rendy, hendy
luz o saliva... su luz
tdysã, rdysã, hdysã
e l .... su frio, etc.
tenda, renda, henda
lugar o montado... su 1. o m.
tendyva, rendyva, hendyva
barba (p e lo )... su barba
tesa, resa, hesa
ojo... su ojo
tesarái, resarái, hesarái
olvido... su olvido
tesay, resay, hesay
lágrima... sus lágrimas
tetã, retã, hetã
^pais... su pais
tete, rete, hete
cuerpo... su cuerpo
togue, rogue, hogue
hoja... su hoja
topehyi, ropehyi, hopehyi
gana de dormir (su e ñ o )... su s.
tova, rova, hova
cara... su cara
tugua, rugua, hugua
rincón, fondo... su fondo
tuguái, ruguái, hugudi
cola, rabo.... su cola
tuguy, ruguy, huguy
sangre... su sangre
tumby, rumby, humby
lom o, cadera... su cadera
tupi a, rupia, hupia
huevo... sus huevos
tye, rye, hye
vientre... su vientre
tymba (no tan usado), rymba, hymba ganado, animal... su ganado
Algunos nombres de parentesco son ligeramente irregulares; por
ejem plo:
tykéyra
(che rykéy
tyvyra
(che ryvy
teindyra
(che reindy
heindy; (usado como teindyra)
p e tykéyra ohenõi tyvyrape osapukáivo: “Ejo, ejo, che ryvy,
che pytyvõna; ani ne a té y te f
el hermano mayor, su h. may.
mi hermano, dice el menor)
el hermano menor, su h. men.
mi hermano, dice el mayor)
la hermana, mayor o menor
mi hermana, dicen los herm.)
su hermana
el hermano mayor llama a su her­
mano menor a gritos : wVen,
ven, hermanito; ayúdame, no
seas perezoso”
ADVERTÊNCIAS SOBRE OSCILANTES IRREGULARES
69
C A D V ER TÊN C IA S SO BRE O SC ISLA N TES IR R EG U LA R ES
40.1)
Algunos oscilantes son irregulares, por cuanto pierden la forma
en t y l a sustituyenporotra c n o o s com o hokê, rokê, okê (puerta); hóga,
roga, óga (casa).
41.
2) Otros oscilantes tienen m ás de tres form as, cuales son:
hdo, rd o, tdo, s d o 1
haku, raku, taku, aku
hatã, ratã, tatã, atã
hague, rague, tague, ague
hesaite, resaite, tesaite, saite
came
caliente
duro
pluma, pelo, cabello
arisco
NOTESE que las formas abreviadas por aféresis (o sea sin h, r, t), tales
com o aku, óga, asy, eta, ita, son de uso preferente en com posición; por
ejemplo:
ajogapo (de ajehoga-japo)
yo me hago casa
teko-asy, kamby~aku (en vez de
padecimiento, leche recién
hasy, haku)
ordenada
yvypóra-eta, mbyaita (en vez de heta) los hombres, la gente (los indios)
42. 3) A dviértase que dos oscilantes:
tenimbe, tenimbo
cama, hilo
no toman la h, y se dice:
che renimbe, inimbe
che renimbo, inimbo
mi cama, su cama
mi hilo, su hilo
43. 4) Resta una form a propia de algunos oscilantes: ogu, que se
refiere al sujeto m ism o de la frase y que se traduce por “su propio”; por
ejem plo:
1 Sdo de origen tupi, en cuya lengua la ese equivale a la hache guarani.
70
CAPITULO VI: NOMBRES OSCILANTES O A PO FO N IC O S-..
oguenda (> henda)
oguóga
o g u e tã
oguenda
su propio caballo
su propia casa
su país (propio), su patria
su lugar o casa, etc.
N O TE SE que algunos oscilantes tipo ya van siendo m enos conoci-
dos, aunque genuínos, tales como td o , td a r õ , t é ê (came, espera, dulzura
o deleite). A sí, en vez de tdarõ, se oirá comünmente:
nehdarõgui che kanéõ
estoy cansado de la espera o de
esperar
EJEMPLOS DE VOCABLOS OSCILANTES:
ko tapo m bde yvyra rapópa
tereho eiporu c h é v e tata
oguepa che rata
mamógui pipo ou amo tatatí
v a k a ratinguégui ojejapo kygua
^esta'raíz de qué árbol es (raiz)
ve a buscarme fuego prestado
se (me) apago el fuego
^aquel humo, de donde vendrá?
el asta de vaca sirve para hacer
peines
a jo g u a s e che renimborã ijyva
aipota inimbe jepyaha porãva
enohêke chéve ichugui peteí tenda
quiero comprar (m e) hilo resis­
tente
quiero una cam a de buen tramado
sácame de él un caballo de buen
montar (dómalo bien)
porã
a n ík e r e h o u p êp e, te ta ite h ín a
no vayas allí, que hay m ucha
ani repdê te m b iu akúpe
no metas la mano en la com ida
gente (= muchedumbre)
tetã o m r a i r õ tetã ndive
tetã o pdã ambue tetã rehe
it é ê v e jave, osê o j é ô i hikuái
p e m e r o té ê v e k u e te (= t é ê n g u e te ) o m é è c h é v e
m b d é p a im b a a s y ? — ty e
caliente
un pais hace la guerra a otro pais
un pueblo se alza contra otro p.
cuando mayor era el gusto, se
salen y se van
me da la parte más dulce del
melon
^qué (enfermedad) tiene?
— diarrea
ADVERTÊNCIAS SOBRE OSCILANTES IRREGULARES
jaikéma tyerasy heta h á p e
hupía ndajdúvai
róyram o ñ a n d e rye rasyse
taiporúmo n d e y ía k u mi
hduse kamby aku (ñeñami ramóva)
hduse kamby h a k u vai ( X kambyjygue)
a v a rógapa amóva
hóga tuvichave che rógagui
oime henddyme
r y g u a s u p y tã , hdo hetáva
t d o niko oguereko!
isdo heta ha ndahepyiri
71
ya ha llegado el tiem po (= he­
m os entrado en e l tiem po)
de las enteritis (= enfermedad
del vientre)
sus huevos no son com estibles
en tiem po de frio se está predispuesto a indisposiciones del
vientre
haga el favor de darme un poco
de agua caliente
desearia lech e recién ordeñada
quiero lech e bien caliente (X le­
che hervida)
^aquella casa de quién es?
su casa es m ayor que la m ia
está fuera de sitio
las gallinas coloradas tienen mucha cam e
cuánta cam e tiene, qué gorda
está! (vaca, mujerona...)
su cam e (del cam icero) es
abundante y barata = tiene
m ucha cam e y barata
D istíngase:
ü a n d e reta X ñane retã
nde rata X n e ratã
nosotros som os m uchos X nuestro pais
tu fuego X ttí eres duro (tu dureza)
A D V E R T Ê N C IA FINAL. — En el uso dei oscilante tipo conviene
que el principiante vaya con pies de plom o; pero no deje de usarlo cuando
convenga. Consulte con paraguayos inteligentes y topará con sorpresas
agradables. (V ea n. 36.)
N ó tese que el autor no ha pretendido hacer un recuento com p leto de
todos los oscilantes. En un buen diccionario hallará e l estudioso algunos
otros nuevos, más o m enos importantes.
CAPITULO VII
DEL ADJETIVO
S e dan dos clases de adjetivos:
a) C alificativos
b) D em ostrativos
*
según que califiquen o determinen al nombre a que se refieren.
A. ADJETIVOS CALIFICATIVOS
44.
a) Para el recto uso de los adjetivos calificativos sirven las regias
siguientes:
1) L os adjetivos calificativos se posponen sencillam ente al sustantivo, com o en castellano. Por ejemplo:
ára haku
yvoty morotí, óga karape
tape puku, inimbo po'i
juru pukavy poty
dia caluroso, tiem po caluroso
flor blanca, casa baja
cam ino largo, hilo delgado
boca de sonrisa en flor
2) A l adjetivo se le añadirá el sufijo va, siem pre que se quiera hacer
resaltar su significado, com o especificándolo y distinguiéndolo de otros.
Por ejem plo:
yvoty imorotíva
m b d e hasy'yva
una flor blanca (que es de las
blancas)
cosa no difícil (una cosa de las
fáciles)
ADJETIVOS CALIFICATIVOS
73
3)
Hay adjetivos castellanos que se derivan de sustantivos o son
participios pasados, y tales adjetivos siempre irán acom pañados de va.
Por ejem plo:
tahyi ipepóva (tahyi veve)
karaihendyváva
yvyra hativa
tajy ipotyva
tajy ipoty sa'yjüva
h iupy h iyva
yga imboka guasúva
yva h dyiyva
hormiga alada (lit. que tien e alas)
señor barbudo
árbol espin oso
lapacho florido
lapacho de flor amarilla
bebida aguada
barco artillado, acorazado
fruta sin sem illas
45. b) El número en los adjetivos calificativos. Ordinariamente no se
usa distinta forma para el singular y plural. Sin em bargo, para formar el
plural se puede em plear kue, com o vim os (n. 23) al tratar de los nombres
abstractos. Ejemplo:
ryguasu morofinguénte oiporavo
escoge sólo las gallinas blancas
46. c) Género. En los adjetivos se usa la m ism a forma para el
m asculino y fem enino. Ejemplo:
kuimbde mbarete, k m a mbarete
varón fuerte, mujer fuerte
N O T E SE que el guarani, com o en otros puntos, es desconcertante
también en el uso de los calificativos, pues con frecuencia un sustantivo
guarani es el equivalente de un adjetivo español. Por ejemplo:
pohã ka’aguy, tekove sd y
umi tetã mombyry
p e kokue aguí
umi pytu yvága
yvyra kdaguy
tymba kuéra óga
pira paraypy
m edicina silvestre, individuo li­
bre (sin traba)
los países lejanos
la granja cercana
los espíritus celestiales
árboles silvestres
animales dom ésticos
peces abisales
74
CAPITULO VII: DEL ADJETIVO
EJEMPLOS:
1. Cualidades físicas
hete p u k u , hete yvate
ohecha mbyky
alto de cuerpo
corto de vista, corto de entendi-
miento
iguata pyde, iü a k u ã
j a s y morotí, m d ê asymi
iñapynga karapãva, itimbe
híáva hüva
hetyma k a r ê v a
h e sa guasu porã
h iá v a pukúva
tyvyta g u a s u
isyva g u a s ú v a
=
h ia v u k u
ligero de pies, corredor
blanca luna, de triste, dulce m i­
rada
de nariz aguileña, de n. chata
*-de cabello negro
estevado, de piem as torcidas
de ojos rasgados (lit. herm osos
y grandes)
de cabellera larga
de cejas pobladas
de frente ancha
2. Cualidades morales malas
iü a k ã hatãva
ohupity'íva
ipo p u k ú v a
ipo mbojáva
ipy'a vaíva
heko vaíva
ipy'a m a n d iju , ipy'a m iri
imba'ekuaa mbykyva
tozudo, cabezudo, duro de cabeza
corto de ingenio, de c. alcances
de m ano larga, ladrón
de m ano arrimadiza, ladrón
de m al corazón, rencoroso
de m al natural, de m al vivir
(corazón de algodón, corazón
chico =) cobarde
de poca ciência
3. Cualidades morales buenas
im a n d u 'a porãva
heko atãva ( = h a tã oikóva)
heko mbareíéva
de m em ória feliz
ligero, infatigable
firme de carácter
ADJETIVOS DEMOSTRATIVOS
itekovéva
h d eve
ikatupyry
jeroviapy = jeroviaha ofiéêm e
ipojojáva
75
hábil, activo, ocupado
habilidoso, diestro
diestro, sagaz, com petente
de confianza, fiel, acreditado
(fiel a su promesa)
(de m ano igual =) justo
N O T E SE que va puede ponerse u omitirse después de los adjetivos.
A djetivo sin va es una afirmación absoluta. A djetivo con va indica algo
determ inado, de que antes se ha hablado, o im plica algunacostum bre. Por
ejemplo:
hete puku, h d e hete puku
hete pukúva
isyva guasu, isyva guasúva
itekove, itekovetéva
es alto
es alto, uno de los altos
tiene la frente ancha, es de
frente ancha
es habilidoso, es un sujeto muy
habilidoso (de los p ocos)
B. ADJETIVOS DEM OSTRATIVOS
47.
Para fijar y recordar el recto uso de los adjetivos dem ostrativos,
hay que saber que unos indican singular, otros plural, com o se verá en el
siguiente cuadro sinóptico:
SIN G U L A R
PLURAL
ko
este, a
ã, ko’ã...
estos, as
pe
upe, aipo
ako, aipo
ese, a (presente)
ese, a (ausente o invisible)
ese (que dices)
u m i...
esos, as
amo
ako, aipo
aquel, 11a (algo lejos)
aquel, 11a (ausente o invisible)
(C om párese n. 85)
76
CAPÍTULO VII: DEL ADJETIVO
Compárese este cuadro con el de los pronombres demostratívos, que
está en el n. 85. Es bueno confrontar los dos paradigmas.
N O T A S.— 1) A v eces en vez de ko se dice también kóa ko y péa pe
en vez de pe.
2)
Adviértase que ko (antepuesto o pospuesto al sustantivo) equivale
al artículo elt la, lo; y a veces se usa pleonásticam ente, sin traducción en
castellano. Además téngase presente que a sin nasal significa aqui
EJEMPLOS DE ADJETIVOS DEM OSTRATIVOS:
kóa ko kuatia
upe óga = pêva pe óga
kdã mburika = kdã m. kuéra
umi vaka rdy, umi mbutu
ko mitã mbohapy ikarai guasuetevéva hapicha kuéragui =
iñirü nguéragui
mávapa ako karai
kóina ko kuatia ñée
péina ápe ko chipa
aipo mbokapu ndijavyi mombyry
mombyrygua)
maerãpiko ipu hína aipo itapu
e ste papel
esa casa
ã m bde ãva naiporãi
estas cosas, tales cosas no están
reime a che rògape nde rogaitépeicha
mávapa pe mitffi ikarêva
kd ã kuatia tuvicha na ne mbdéipiko
umi mbdapo repykue oüemééne
ikyréyvévape
kóina pe jum i ahupi ramóva
estas mulas
esos tem eros, esos tábanos
estos tres nifios son los m ejores
( - los más formalitos) de
sus compañeros
^quién es aquel señor?
toma (latín ecce) esta carta
ahí tienes la torta
ese tiro parece lejano
£para qué será que toca esa cam­
pana?
bien
estás (aqui) en mi casa, como
en la tuya
^quién es ese niño rengo?
gestos volúmenes grandes, no
s o n tuyos?
eso s prém ios se darán a los más
estudiosos
tom a esta agujita que acabo de
encontrar
SOBRE EL EMPLEO DE LAS PARTÍCULAS KO, KIJ, AIPO, AKO
77
C . S O B R E E L E M P L E O D E L A S P A R T ÍC U L A S
K O , K U , A IP O , A K O
48.
H em os indicado, y repetimos, que el artículo no existe en guarani,
y que en su reem plazo se puede echar mano dei pronombre (^o adjetivo?)
ko. En efecto, las partículas (llam ém oslas así) ko, ku, aipo, ako son de uso
frecuente en la prosa y verso guaranies, aunque su regulación gramatical
es a v eces difícil. Con el intento, pues, de facilitar a los estudiosos su recto
uso, pondrem os a continuation una breve m onografia sobre dichas
partículas, sacada de las poesias de Darío Gómez Serrato.
Para proceder ordenadamente declararemos primero el u so indivi­
dual de cada partícula; luego seguirá un cuadro sinóptico de las m ism as,
y, por fin, se pondrán m ultiples ejem plos sobre su correcto em p leo, de
palabra y por escrito.
a) R ecto u so d e
las p a rtícu la s ko, ku, a ip o , a k o
1) La partícula ko se usa con sustantivos, unas veces com o artículo
determ inado (el, la, lo), otras veces como artículo indeterm inado (un,
una). Por fin, com o pronombre dem ostrativo (este), seguido de sustantiv o .
2) En segundo lugar se usa con los pronombres personales, ora
antepuesto, ora pospuesto, sin equivalente necesario en castellano. O sea
que ko es pleonástico y no se traduce (si no es por castellano antiguo dei
tipo “la m íherm ana”).
3) El sem iarticulo ku tiene un valor gramatical más difícil d e captar,
y su uso podría parecer arbitrário. P odem os decir que, com o ko, su primer
o ficio es acompañar al sustantivo, y equivale a los artículos el, la, lo, y
también a un, una. Pero m ás veces aün no acom paña al sustantivo, y se
le encuentra reforzando el relativo va, y también otras partes de la
oración. Y nótese que son frecuentes los kus pleonásticos, sin traducción
equivalente en otra lengua. En todos lo s casos anteriores ku entraña un
sentido sutil de adm iración, ponderación o énfasis de la frase en que se
halla.
78
■
CAPITULO VH: DEL ADJETIVO
4) A ipo se refiere a cosa incierta, invisible, ausente, o relacionada más
o m enos lejanam ente con lo que se está diciendo. También entrafia una
alusión y cierta ponderación de aprecio o desprecio, según el contexto.
5) À k o . Este dem ostrativo lo he hallado raras veces. S e usa solo o
precedido de ko, con parecida significación de aipo, aiko o aikona.
Para una vista de conjunto de lo que se acaba de exponer acerca de
estos pronombres, sem iartículos o partículas determinantes, pónese a
continuación un
b) Paradigma esquemático
1) con sustantivos : a) com o artículo determinado (1);
b) com o artículo indeterm inado (2);
c) com o pronombre dem ostrativo (3).
2) con pronombres personales sin sentido preciso:
a) antepuesto al pronombre (4);
b) pospuesto (5).
3) usado pleonásticam ente (6).
ko
1) con sustantivos:
ku
aipo
a) com o artículo determinado (7);
b) com o artículo indeterm inado (8);
c) com o pronombre dem ostrativo (este, ese)
2) sin sustantivo:
a) reforzando el relativo va (10) l ... »*:
<
b) enfatizando otras partes de la oración (11)
c) k u copulativo (12).
3) usado idiom áticam ente: em pleo típico dei guarani, sin equiva­
lente m anifiesto en castellano, con sentido de adm iración o
^
ponderación (13).
<
1) con significado de incertidumbre, de cosa invisible, ausente,
oculta; rara, etc. (14).
2) para expresar admiración, ponderación, alusión, etc. (15).
aikôna f~
ako
(con significado de “aquel” (ausente, pasado, in visible) (16).
N O T A . — L os núm eros entre parêntesis son llam adas a lo s ejem plos
correspondientes, que ponem os a continuación:
SOBRE EL EMPLEO DE LAS PARTÍCULAS KO, KU, AIPO, AKO
79
EJEMPLOS:
1.
ñaime
ko hapy kuépe
flor dei guavirá, la tristeza
que me quema
la postema, en la casa de la j oven
en la delantera
la fiesta de los pájaros, somos
muchos los bohemios
detrás de él
2.
ko óga k u ne porãitéva
un m agnífico edifício éste
3.
ko mitãkuna, ko y v y ári, ko yvy
apére, ko yvy apépe (yvy ári,
esta niña, en este mundo (sobre
la haz de la tierra)
ko g u a v ir a poty, ko m b d a s y che
jopéva
ko susua, ko kuñatäi rógape
ko ijapype
k o g u y r a a rete, h e ta k o a rriê ro
la
una vez)
ko oikóva che py'a jope, ko kuatia, ko u p êich a , ko techagdu,
ko kuimbde, ko guatase
ko vy'a ohekáva
4.
ko che reindy, ko che rendaguã,
ko ne akãme, ko che mitã hápe,
ko che mbyay'uhei, ko che tyréyme, ko jaikovêpe, ko che py'águi
ko che ju r ú g u i , ko che ñ ée, ko
che akãme
ko nde kuatia ñ ée
h a s y ko che resápe
5.
che ko aikónte, che ko ako ym aite
esta pena que me sofoca, este
papel, de este m odo, de estos,
esta afioranza, este hombre,
esta gana de pasear
la dicha que busca
mi hermama, mi caballo, mi sitio,
en tu cabeza, como niño que
soy, mi sed, en mi orfandad,
en nuestra vida, de m i corazón
de mi boca, mi palabra, en mi
cabeza
tu carta
me duefe el ojo
yo voy tirando; yo (so y ) aquel
de antes
80
CAPITULO VII: DEL ADJETIVO
6.
ikéra guata, ko k d ê sorópe
kóva ko hína h é is e ; che tyréyko
ndaikuaái; hasyko ko ñandutí
apo = apopy asyko, ko ñ á n d u tí
m bdépa ko teko vai
m b d ê p a ko teko joja
anda dormido, al romper el alba
esto significa (esto vaie); yo,
huérfano, no comprendo; el
ñandutí es difícil de hacer
i,qué es vicio?
^qué es justicia?
aiporu ku tren, opurahéi hápe
tom o el tren, al cantar los pájak u g u yra , nde sai k u iporãveros, la mejor pollera tuya, en
va, k u nde képe; o m y a g ê ku ko’eti
tus sueños; acelera la mañana
8.
ku tekove piru, te r ã ku yva héè
una individua (la muerte) flaca o
una fruta sabrosa
9.
e m ku che ao, ku itú v a ipochyva
tráeme e se vestido, su padre
enojadizo
10.
tajuhu ku aikuaáva
ñaim dä ku oisãmbyhyva
to g u a h è ku ápe
D ios quiera que yo encuentre al
que yo m e sé
parece que los guia
que se acerque aqui
11.
oime ku pérupi oikóva; marã
piko ku o ik o
ñahendu ku pyhareputépe
ikatu vderã ku ogueru
n d é í r i k u héiséva ( ^
^ ^ a)
está por ahi; ^para qué está?
se oye a m edia noche
puede ser que traiga
no dice lo que quiere
12.
y v y tu p i m k u iró va
(ese) viento seco, insoportable
pe mitãku itavyva
ese niño es inocente
(amargo)
SOBRE EL EMPLEO DE LAS PARTÍCULAS KO, KU, AIPO, AKO
81
13.
guyratícha ku ojohysyi, che pohãno nipo ku, oime ku pérupi,
yguasu katupyry ku po'áicha,
oñatöi porãmíku mabaraka,
marã nipo ku oikéne rde,
pyharevérõ ku rohechárõ
como pájaros en bandada, me
curo, por ahí estará, rio inte­
ligente com o la suerte, rasguea la guitarra con primor,
£por qué entraria?, al verte
por la noche cuando te vi
14.
aipo y s y r y , aipo n d e pepo
ko aipo ñane mbotavy
aquel rio (un cierto rio), tus
alas (dei cuento)
la ilusión que nos engaña
15.
na M ü i m iv e ku aipo che roryvo
aipo mboriahu, reinte ko aipo
ñanembotavy, ndaipóri aipo
ikatu’yva (ichupe)
no deseo m ás aquella m i alegria,
aquella pobreza, en vano es
(aquel) querem os engañar,
nada hay im posible para él
16.
ako ambue ajúpe ne reiméi va’ekue reina
ne mandu'ápa ako jaháramo
guare y r e m b é y p e
ako tekove amyryi omano va’ekue oñorairö b e ta jep e rire
aikóna ako'ka'aru, ne m a n d u 'á p a
nde
aquella otra vez que v in e no
estabas
^te acuerdas de cuando fuim os
al puerto?
aquel que mataron p eleó mucho
antes de morir (= ven d ió cara
su vida)
aquella tarde... £te acuerdas?
CAPITULO VIH
LA NUMERACION GUARANI
NOCIONES GENERALES
49.
N osotros tenem os actualmente lanum eración por sistem a denario.
Es muy razonable esta numeracidn, pero erraria quíen dijese que es la
única posible, pues hay y ha habido gentes que contaban por otros
sistem as, com o el “del cin co o dei doce”, por ejem plo. Incluso hubo una
tribu antigua de los romanos que con dos números (el uno y el dos) tenía
suficiente para sus cálculos: era el sistem a binário. En realidad, un
sistem a de num eración, de cualquier base, es (dicen los m atem áticos) un
algoritm o autom ático infalible, una máquina de pensar y calcular.
Ahora bien, los antiguos guaranies probablemente contaban por el
sistem a cuatem ario. Y ésta seria la razón de poseer únicam ente cuatro
números: p e te i, mokõi, mbohapy, irundy (uno, dos, tres, cuatro), sistem a
también usado, según parece, por otras razas distintas de la guarani.
Esto supuesto, si queremos contar en guarani por nuestro sistem a
denario, será preciso formar los números que no tenían las tribus
guaraníticas. Y se habrán de formar discretamente, científicam ente y por
analogia. Quiere decir, siguiendo las regias de com p osición de vocablos
en guarani y atem perándose al genio y estructura dei idiom a.
Por ejem plo, de un m odo parecido a cuando décim os py’apy (de p y’a
+ jopy), podrem os formar pokõi (siete) de p o + mokõi (cinco + dos). Y
así otras com p osicion es de dicciones nuevas que ocurren.
Presentam os, pues, el siguiente sistem a de num eración, fácil, sencillo,
lógico y com pleto, que ha m erecido la franca aprobación y lo s plácem es
de num erosos paraguayos.
NUMEROS CARDINALES
B.
83
N U M E R O S C A R D IN A L E S
50« Cardinal©®: Paru,
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
40
50
60
70
80
90
100
li
12
13
14
15
16
17
18
19
20
p e te i
mokõi
m bohapy
irundy
po
p o te i
pokõi
poapy
porundy
kuã
ir u n d y k u ã
pokuã
poteikuã
pokoikuã
poapykuã
porundykuã
sã ~ p etei sã
10.000
kuãm a
20.000
30.000
4 0 .000
50.000
mokoikuãma
ku a p y
kuarundy
kuapo
kuapotei
kuapokõi
kuapoapy
kuaporundy
mokoikuã
irundykuãma
pokuãma
b illó n ...
tr illó o ...
cuatrillón
quintillón
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
200 m o k õ i s ã
300 mbohapy sã
4 0 0 irundy sã
500 po sã
600 p o teí sã
700 pokõi sã
800 poapy sã
900 porundy sã
m bohapykuãm a
1.000. 000..
1.000. 001 ..
un
un
un
un
kuatei
kuakõi
m e = petei me
petei me petei
mi = p e te i mi
mo p etei m o
m u = p e te i m u
m y = p e te i m y
60.000
70.000
80.000
90.000
100.000
mooikuã p e te i
mokoikuã mokõi
m o k o ik u ã m b o h a p y
mokoikuã irundy
mokoikuã p o
mokoikuã p o te i
mokoikuã p o kõi
mokoikuã p o a p y
mokoikuã porundy
mbohapykuã
L000 m a = p e te i m a
2.000 m o k õ i m a
3.000
4 .0 0 0
5.000
6 .0 0 0
7 .0 0 0
8 .0 0 0
9 .0 0 0
mbohapy ma
irundy ma
po ma
p o teí ma
pokõi ma
poapy ma
porundy ma
poteikuãma
pokoikuãma
poapykuãm a
porundy kuãma
sãm a = p etei sãma
un sextillón.
un septillón.
un octilló
un noventillón
un decíillón.
un undectillón
na = p e te i na
ne = p e te i ne
ni = p e te i ni
no = p e t e i no
nu = p e te i nu
ny = p e te i n y
84
CAPITULO VIII: LA NUMERACION EN GUARANI
C. PRACTICA DE LA NUMERACION
51. Ponem os aqui tan sólo unos ejemplos:
100
101
102
200
201
202
300
303
305
315
333
501
583
600
605
626
666
707
777
900
999
1.000
1.001
1.004
4 .0 0 0
4.444
2 0.000
100.000
5 0 0 .0 00
777.777
999.999
s ã -p e te í sã
sã p eteí
sã m o kõ i
mokõi sa
mokõi sã p eteí
mokõi sã mokõi
mbohapy sã
*
mbohapy sã mbohapy
mbohapy sã p o
mbohapy sã kuapo
mbohapy sã mbohapykuã mbohapy
posã p eteí
posã poapykuã mbohapy
poteisã
poteisã po
poteisã mokõi kuã poteí
poteisã poteikuã poteí
pokoisã pokõi
p o k o is ã p o k o ik u ã p o k õ i
porundy sã
porundysã porundykuã porundy
m a - p e t e í ma
ma p eteí
ma irundy
ir u n d y m a
irundyma irundysã, irundykuã irundy
mokoikuãma
sãm a
posãm a
pokoisã pokoikuã pokõima, pokoisã pokoikuã pokõi
p o ru n d ysã p o ru n d yku ã porundym a, p o ru n d y sã
porundykuã porundy
QUEBRADOS, DECIMÂLES, DISTRIBUTIVOS, ORDINALES
85
D. QUEBRADOS, D E C IM Â L E S , DISTRIBUTIVOS, ORDINALES
52. Q u eb rad os: P a k a :
una mitad ( l/ 2 )
dos mitades (2/ 2)
un tercio (Vs)
dos quintos (2/s)
un décimo (Vio)
un centésimo (Vioo)
un milésimo (Viooo)
p eteí mokõi ári
mokõi mokõi ári
peteí m bohapy ári
mokõi p o ári
p eteí kuã ári
p eteí sã ári
p eteí ma ári
53. D ecim ates: Pakuã:
0,1
0,01
0,001
0,0001
0,00001
0,000001
(una décima)
(una centésima)
(una milésima)
(una diezmilésima)
(una cienmilésima)
(una milionésima)
p eteí kuãvo
p eteí sãvo
p eteí mavo
p eteí kuãmavo
p eteí sãm avo
p eteí m e v o
D istrib u tiv o s: P ã o :
del en 1
de 2 en 2
de 3 en 3
de 4 en 4
peteiteí
mokoimokõi
mbohapyhapy
irundyrundy
de 5 en 5
de 6 en 6
dellenll
de 100 en 100
popo
p o teteí
k u a te ite í
sasã
O rd in ates: Paha:
primero
segundo
tercero
cuarto
quinto
sexto
séptimo
peteíha
mokõiha
mbohapyha
irundyha
poha
potéiha
p o k õ ih a
octavo
noveno
décimo
vigésimo
trigésimo
centésimo
milésimo
poapyha
porundya
kuãha
mokõikuaha
mbohapykuaha
sãha
m aha
86
,CAPITULO VIII: LA NUMERACION EN GUARANI
E. TEEMPO
54.Nombres de los tiempos: Ara réra:
ára
aravo
aravài
a ra vó ive
pokõiraty
jasy, jasyjere
día
hora
minuto
segundo
semana
mes
arajere
arajepo
arajekuã
arajesã
arajema
aramboty
afio
lustro
decenio
siglo
milénio
aniversario o
cumpleafios
55. Nombres de los meses: Jasy réra:
jasyteí
jasykõi
jasypy
jasyrundy
ja syp o
jasypoteí
enero
febrero
marzo
abril
mayo
junio
jasypokõi
jasypoapy
jasyporundy
jasykuã
jasykuatéi
jasykuakõi
julio
agosto
setiembre
octubre
noviembre
diciembre
Dias de la semana: Pokõiraty réra:
arateí = Tupãra
arakõi
arapy
arandy
domingo
lunes
martes
miércoles
arapo
arapoteí
arapokõi
jueves
viemes
sábado
56. Los cuatro puntos cardinales: Irunady mamoru, irundy yvytu:
yvate
yvy
kuarahy resê = kuaysê
kuarahy reike = huayke
p e yvytu yvate ñane m bosyva
ry’aiko
norte
sur
este
oeste
el viento norte nos hace sudar
(la frente)
TERMINOLOGIA NUMERAL
87
57. L a s cu atro e sta cio n es d ei año: Irundy arajere ára. — Los
paraguayos, y con ellos los guaranies antiguos, puede decirse que sólo
conocen dos estaciones:
ara haku
ara ro'y
verano
inviem o
Las estaciones intermedias podrían llamarse al estilo de las regiones
extratropicales:
ara poty
toguekúi
primavera
otoño
F.
T E R M IN O L O G IA N U M E R A L
58. A continuación ponem os una lista de lo principales términos:
papam bríe
papavè rnbde
papate im bde
aipapa
ambojoapy, a ip éa
amboheta, am bojdo
jepapa
papaha
papahára
papasyi
irundy jepapa
y, m bdeve
m b d é y , m bdeve
pdy, a p y j
paru
paka
pakuã
paha
pdo
a ip a p d o = papahara = aip a p éa
aritmética
álgebra
matemática superior
contar
sumar, restar
multiplicar, dividir
cuenta
ábaco, m áquina de calcular
contador
numeración
las cuatro operaciones
cero
nada, la nada
infinito
número cardinal
quebrado
decim al
ordinal
distributivo
descontar
CAPÍTULO VIII: LA NUMERACION EN GUARANI
88
sãgu iku ã
sãgui p o
sã g u isã
papapy
tapokõi oscil.
tapopy oscil.
taporundy
irundy gui ahapokõi
mbohapykuã pokõigui ahapopy
el 10 %
el 5 %
el cien por cien
capital, cantidad, suma
raiz cuadrada
raiz cúbica
raiz cuarta
extraigo la raiz cuadrada de 4
extraigo la raiz cúbica de 27
>
= V 27
mbohapykuã mokõigui ahapo-
extraigo la raiz quinta de 32
p o - 5 V 32
ahupi kuã mokõime - 1022
ahupi mbohapy m bohapype = 33
elev o diez al cuadrado
elev o tres al cubo
irundy rapokõi - V 4
raiz cuadrada de 4
porundy rapopy =
raiz cúbica de 27
3 ^ 27
kuapoteí raporundy =
4 a/ 16
raiz cuarta de 16
G . RAZON O ETIM OLOGIA DE LOS VOCABLOS NUEVOS
EN LA NUMERACION, NOMBRES DE LOS M ESES,
DIAS DE LA SEMANA, Etc.
59. a) Números
Po (5). La mano tiene cinco dedos.
Kuã (10). Los dedos son diez.
Sã (100). La cuerda con cien nudos de los antiguos indios.
Ma (1.000). Sílaba fácil de pronunciar, com o las siguientes: me,
mi, mo, mu, my para un m illón, etc., hasta my un quintillon.
La m ism a razón de facilidad en na, ne, ni, no, nu, ny para el sextillón
hasta un undectillón, o sea la unidad seguida de 66 ceros (6 X 11).
ETIMOLOGIA DE LOS VOCABLOS NUEVOS EN LA NUMRACION 89
60. b) E l tiempo y sus clases.
Ar avo (hora): viene de ára y ambovo, partición dei tiem po, pedazo, trozo
dei dia.
Aravo’i (minuto): parte menuda dei tiem po, dei dia.
Aravo'ive (segundo): parte más chica aün dei tiem po.
Pokõiraty (semana): vien e de pokõi + ára + aty, reunion de 7 dias.
Jasy (m es): de jasy: luna, sistema de contar los m eses por la luna, usado
por muchas naciones civilizadas.
Arajere (afio): viene de “vuelta dei tiem po” o de revolución de la tierra
alrededor del sol.
Arajepo (lustro o cinco afios): vien e de “cinco vueltas dei tiem po”, dei
cielo.
Arajesã, arajem a (siglo, m ilénio): cien vueltas, m il vueltas de la tierra por
su órbita.
Aram boty (aniversario, cumpleafios): de amboty, cierro o cum plo.
61. c) Nombres de los dias de la semana y de los meses.
A r atei, arakõi, etc., form ación análoga a la nom enclatura eclesiástica y
a la portuguesa, feria secunda, feria tertia, etc., por lunes,
martes... jasytei, jasykõi (enero, febrero...) , o sea: m es primero,
m es segundo. Nom enclatura idêntica en parte a la latina e igual a
la actual china y japonesa y de otros países dei Oriente.
62. d) Clases de numerales y ciência de los números.
Paru (núm eros cardinales): viene de pa p a (contar) y ru (padre, principal,
origen).
Paka (quebrado): de p a p a + joka (romper o partir, quebrar).
P d o distributivo): de pa p a + a m b o jd o (dividir, repartir).
Pakuã (decim al): de p a p a + kuã (contar, diez).
Paha (ordinal): de p a p a + ha (contar, turno o serie).
Tapo (hapo): raiz. Ahapo: extraigo la raiz.
P apam bde: ensefianza dei contar (aritmética).
P apavêm bde (papa-pavê): contar generalizado (álgebra).
P apatem bde (papa-yvate): contar superior (m atem ática superior).
C A P IT U L O IX
COMPARATIVOS Y SUPERLATIVOS
A.
FORMACION DEL COMPARATIVO
63.
La participation que tienen dqg personas o cosas en una m ism a
cualidad puede ser en igual grado, en grado superior o inferior.
a) En el primer caso usaremos el sufijo icha pospuesto al término de
la comparación. Es lo que llam am os comparativo de igualdad.
b) Para el segundo caso nos valdremos de ve y gui pospuestos a!
primero y segundo término de la comparación respectivamente. Este
comparativo, llamado de superioridad es el que en latin se denomina
comparativo propiamente tal.
c) Para el tercer caso, que es el comparativo de inferioridade no hay
expresión propia y tendrem os que sustituir adjetivo y adverbio por sus
contrários. EJEMPLOS:
a) Comparativo de igualdad
hatã itáicha
imoñái aguaráicha
itavyva mitãicha
p ytã tomáteicha
duro com o una piedra
astuto (lit. ratero) como una zorra
inocente com o un niño
colorado como un tomate
Otras maneras de expresar la misma comparación:
nderova p ytã ñaimo'ä tomáte aju
tu cara es colorada parecida al
tomate
nde, m b d e rova p ytã tom áte aju
tú, de cara colorada com o un
tomate
46/2
FORMACION DEL COMPARATIVO
91
b) Comparativo de superioridade
hatãve itágui
itujave chehegui
Juancito iñ atéyve k d ã g a ymag u a rég u i
isy iguaimive nde sygui
más duro que una piedra
es más viejo que yo
Juancito es m ás perezoso
ahora
que antes
su madre es más vieja que la tuya
c) Comparativo de Inferioridade
ipy'a m iríve umi ñ a n d éva kuêragui
nda ikaraiguasu etei tykéyraicha
m enos valientes que los nuestros
(lit. más m iedosos que...)
es m enos bueno que su hermano
(lit. no es muy bueno como
su hermano mayor)
6 4 Miscelânea de ejemplos de comparativo.
hrfü aratyicha
m orotí aram iróicha
tuvicha yguasúicha, paráicha
ikarè ysyryicha
hesakã ára porãicha
hatãve itágui
itujave M a tu sa lé n g u i
im barateve Santo Jóbgui
iñaranduve Salomóngui
hü ve tatapyigui
itujave g u a tá g u i
ovy'ave ku m itã isapatu ( = ipyao) pyahúvagui
iñ a té y v e iñurü nguéragui
hembiapo k d ã g a g u a iporãve
ym aguareguágui
blando cdmo la cera
blanco co m o e l almidón (com o
la nieve, en buen castellano)
grande como el mar
torcido com o un rio (lit. com o
una comente)
transparente como un día claro
más duro que una piedra
más viejo que Matusalén
más paciente que Job
más sabio que Salomon
más negro que el carbón
más antiguo que el andar a pie
más contento que un niño con
zapatos nuevos
es más p erezoso que sus
com pañeros
su labor actual e s más constructi-
va que la de antes
92
'
' CAPITULO IX: COMPARATIVOS Y SUPERLATIVOS
B. iCOM O SE EXPRESA EL SUPERLATIVO?
65. El superlativo, en guarani com o en todas las lenguas, es de dos
clases: relativo y absoluto.
A) El superlativo relativo, que envuelve una comparación tácita y que
en castellano tiene la fórmula el más con un adjetivo, en guarani se
expresa por el sufijo eteve (iteve), etevéva, pospuesto al adjetivo.
13) El superlativo absoluto, cuya fórmula en español es : “m uy +
adjetivo”, en guarani se expresa de cuatro maneras: 1) por la fórmula
adjetivo + ite (o ete, eterei, etei), pudiéndole añadir a estas term inaciones,
para mayor énfasis, uno de estos otros tres sufijos: ku, vaku, p a (átono y
con sentido de admiración); 2) por un adverbio, com o rasa , asy, pochy
(mbochy), po to (mboto); 3) por nde (ne con nasales) antes dei adjetivo,
y va después; 4) por p a (tónico) (mba) + jepéva, pospuestos al adjetivo.
N O TE SE que fuera dei adjetivo y adverbio, también el sustantivo y el
verbo se pueden superlativar en guarani, siendo a veces im posible la
version literal al español. EjEMPLOS:
A)
h d e itujaitevéva
h d e iguaim ietevéva
h d e ijyvateiteve
h d e oikuaaseteve ( = oñemoaranduseteve)
hekó teíva apytépe, h d e hekorei
eteve
n dah dei n g d u piko h d e maymáramogui im boriahuetevéva
pukuvéva, hepyve avei
héra iporãve nde réragui
él es el más viejo
ella es la más ancianita
él es el más alto (superlativo)
él es el más aplicado
entre todos los haraganes él es
el que se lleva la palma (el
más haragán)
ino es él por ventura el más po­
bre de todos?
más largos son también más
caros
su nombre es más bonito que el
los
tuyo
i,COMO SE EXPRESA EL SUPERLATIVO?
93
»)
1. h d e itujaitêma
ijeheja etereíku
iñ atéy etereíku
ikyre'y eterei (va) ku
amo y v y k u ñane m ohesãi etéva, he’ömíramo je p e
ko tem biapo hasype eterei
( = hasy etereípe) ja japopáta ( = ojejapopáta)
2. ipuku ikoe
iñakähatä ikoe ( = iñ. asy)
ijapu’a a sy
isyi a sy
hova m orotí asy
hova h ü guasu, hova hüete asy
iro asy, hái asy
iñakahatä asy
él es ya m uy viejo
es muy descuidado
es muy perezoso
es muy laborioso, d iligen te ése
aquel sitio es muy sano, aunque
un p o co húmedo
esta labor con mucha dificultad
se va a terminar
es muy largo (es m uy alto, si se
trata de personas)
es muy testarudo
es redondito
es muy resbaladizo, liso (lúbrico)
es de cara m uy blanca
tiene la cara muy negra
es muy am argo, muy agrio
es muy tozudo
EJEM PLOS C L A SIFIC A D O S :
a) Sustentive superlativo.
vy'aite che ruguyre opoñy
yvytu nde pejuhára
un placer grande invade m i ser
un viento m uy im petuoso (muy
soplador)
b) Verbo superlativo.
ohoite, ohoitêma
ohojave etei, reruko m b d e ho'usetêva
ipochyete je p e ndohupityi
ya se fué dei todo, ya m urió,
nos dejó
precisam ente cuando se ha ido
(para no volver), traes esto
que tanto le gustaba
se enoja m ucho, pero no por
eso lo consigu e
94
CAPITULO IX: COMPARATIVOS Y SUPERLATIVOS .
c) Pronombre superlativo.
h áeténte ku mbói ne koníva
te contoneas ( exactam ente) com o
Ia serpiente
d) Superlativo de adverbio.
tapiaite oñangareko ñande rehe
continuamente, sin cesar un se­
gundo, cuida de nosotros
e) Superlativo de superlativo.
ysyry rasaite rohayhúva
*'arroyito, que tanto te quiero
(queridisim o)
(Otros ejem plos, véase n. 83 al final).
Es de botar el que podríamos llamar superlativo oratorio o de
circunlocución en frases parecidas a la siguiente:
Tupã mba'e porã jd era m o ,
ndajdepái
reipapáramo, ride reipapapái
3.
karai nde retid e va ku péva
tekovetéva ku péva
ikatupyry etéva ku péva
tape nde pukúva
4. Pytu iporãmba jep éva
m bdyru p yd etep a jep éva
tape ipukupa jep éva
la bondad de D ios es m uy gran­
de, infinita, inefable (nunca
acabaríamos de decirla toda)
es incontable ( = si vas a contarlo, no lo contarás todo)
es un sefior muy divertido
es m uy com petente, m uy pre­
parado
es m uy inteligente (ése)
c am ino larguísimo
un Espíritu perfectísim o
vehículo muy rápido
cam ino larguísim o
N O TA . — 1) El paraguayo que habla en castellano suele confundir
(com o le sucedia al hebreo antiguo) la idea de superlativo con la idea de
exceso, que ya resulta defecto, usando dei adverbio “dem asiado” en vez
de “m uy”; señal de que en guarani el sufijo eterei puede significar los dos
l C O M O SE EXPRESA EL SUPERLATIVO?
95
advérbios “muy” y “demasiado”. Los advérbios “demasiado” y “excesivamente” los traduciremos preferentemente por los sufijos etei, eterei, rasa,
pochy, mbochy, mboto, etc.
EJEMPLOS:
ko aratiku hiaju eterei rasáma
esta chirim oya está dem asiado
isy ikuñakarai reko eterei rasá­
ma hendive
su madre es dem asiado buena
paracon él (condescendiente,
ko inimbe michi eterei rasáma
chéve guarã
p e o kê ikarape (iñyvyi) eterei
rasáma ñane akambota jaike
ha ñ a sevo
pe ju kysy h é e m b o c h y eterei
( = ijuky etereíva)
upe kafe h é ê asy etereíma
esta cama es dem asiado pequeña
madura
floja)
para mí
la puerta es dem asiado baja, y
se topetea al entrar y salir
la sopa está demasiado salada
el café está demasiado dulce
2) NOTESE la gradación de las expresiones:
h d e itujáma
h d e itu ja ve chehegui
h d e itujaiteve chehegui
h d e ituja etereíma
h d e itu ja vév a opaitévagui
es viejo ya
él es más viejo que yo
él es mocho más viejo que yo
él es muy viejo ya
él es el más viejo de todos
3) NOTESE el uso dei doble p a en el superlativo:
ipukuetépa
ipukupa je p ê v a
es muy largo, qué largo es!
p a separado dei adjetivo, después de ete y sin acento
es muy largo, larguísimo — pa
adherido al adjetivo y con
acento, seguido de je p ê v a
C A P IT U L O X
PRONOM BRES
El uso del pronombre con toda la gama de sus variados oficios ofrece
particular dificultad, y es donde más se atascan los principiantes por falta
de ideas claras sobre el particular. Seamos, pues, claros y concisos.
L PR O N O M B R E8 PERSONALES
A. PRONOM BM ES PER SO N A LES C O M O S U JE T O
66. Los pronombres personales que se emplean como sujeto son:
ch e
nde
hde
yo
tú
él
ñande
ore
peê
h d e k u é ra
nosotros
nosotros
vosotros
ellos
67.
NOTA. — O re es una forma tipicamente guarani. Signifi
“nosotros” en sentido restringido o exclusivo. Incluye al que habla y a los
suyos. Excluye a aquellos a quienes se dirige la palabra. O re (nosotros)
dirán, porejemplo, los enfermos dirigiéndose al médico; los paraguayos,
dirigiéndose a argentinos; pero dirán ñ a n d e si quieren abarcar intereses
o actividades comunes a ambos.
EJEMPLOS: Los enfermos dirigiéndose al médico:
o r e r a s y r o ik o te v ê n d e re h e
nosotros enfermos necesitamos
de usted, le necesitamos
PRONOMBRES PERSONALES
97
En cambio:
nosotros (médico y enfermos)
somos hijos dei pais
ü a n d e Tetãygua
Paraguayos hablando con argentinos:
ore ro m éé ore m h d e
ñ a n d e ñ a ñ o p y ty v ö v d e r ä oño-
ndive
Ore Ru, y v á g a p e reiméva
nde T u p ä , ore Jára
nosotros os damos nuestras cosas
nos hemos de ayudar m utua­
mente
Padre nuestro, que estás en el cielo
Tú, Dios, Seüor nuestro
Dícese ore en ambos casos, porque Padre y Dios es exclusivamente
nuestro.
B, PRONOMBRES PERSONALES COMO
COMPLEMENTO DIRECTO
68. Son los siguientes:
che
a mí, me
nde, (ne), ro
ati, te
ichupe
a él, le
ñande, (ñane)
ore
pende, (pene), p o
ichupe kuéra
a nosotros, nos
a nosotros, nos (restr
a vosotros, os
a ellos, les
NOTAS. 1) El pronombre complemento regido de un verbo es átono
o sin acento prosódico, con excepción de ich u p e.
2) Nótense las formas que pueden servir de sujeto y complemento
directo indistintamente, que son: che, nde, üande, ore. Las otras formas
siempre son complementos.
Regias para el recto uso dei pronombre personal^
complemento directo
69. Ia REGLA. — Si el complemento directo es un pronombre de
primera o segunda persona, ese complemento se pone inmediatamente
antes dei verbo y se omite la característica verbal ( a, re
n. 100). Si el
CAPITULO X: PRONOMBRES
98
complemento es de tercera persona ichupe o w susíantivo cualquiera,
éste se pone después dei verbo, el cual conservará la característica.
Adviértase que el sujeto en estas combinaciones podrá ser de segunda
o terceta persona, pero nunca de primera. De esta combinación ^primera
con segunda” se trata en la regia siguiente.
EJEMPLOS:
kóva che py’apy eterei
nde na che myangekóiri
ne nupãsépa
ani che muaña
nda che kuáaipa nde
che rendu porãpa peê = peêpa
che rendu porã
esto me aflige, me apena mucho
no me molestas
£te quiere castigar?
no me empujes
^no me conoces?
£me oís bien?
7 0 .2a REGLA.— La combinación de primera persona de singular y
primera de plural restringido como sujeto, con la segunda persona
singular o plural como complemento directo, exige el cambio de nde,
pende, en ro, po (roi, poi con los verbos iantes) respectivamente. Por
ejemplo:
che rohecha, ore rohecha
che pohecha, ore pohecha
yo te veo, nosotros te vemos
yo os veo, nosotros os vemos
71. 3a R E G L A — Si el pronombre precede a un verbo nasal, el
pronombre también se nasaliza, adoptando las formas que en el paradig­
ma van entre parêntesis.
7 2 .4a R E G L A — Las formas dei pronombre terminadas en e influyen
en el radical verbal de algunos verbos (nn. 173-182).
Para mayor claridad de estas regias ponemos a continuación el
paradigma completo dei pronombre personal usado como complemento
directo.
NOTA. — Las alteraciones que sufren los radicales verbales de
algunos verbos después dei pronombre complemento directo las tratare­
mos en el capítulo XVI.
PRONOMBRES PERSONATES
99
Paradigma de los proaombres personates? complemento directo
73o Ajuhu: yo encuentro
che rojuhu
che ajuhu ichupe
che pojuhu
che ajuhu ichupe kuéra
nde che juhu
nde rejuhu ichupe
nde orejuhu
nde rejuhu ichupe kuéra
hae che juhu
hde nde juhu
hde ojuhu ichupe
hde nade juhu
hde ore juhu
hde pende juhu '
hde ojuhu ichupe kuéra
ñande jajuhu ichupe
ñande jajuhu ichupe kuéra
ore rojuhu
ore rojuhu ichupe
ore rojuhu
ore rojuhu ichupe kuéra
p e ê chejuhu
peê pejuhu ichupe
peê ore juhu
peê pejuhu ichupe kuéra
hde kuéra che juhu
hde kuéra nde juhu
hde kuéra ojuhu ichupe
hde kuéra ñande juhu
hde kuéra ore juhu
hde kuéra pende juhu
hde kuéra ojuhu ichupe kuéra
yo te encuentro
yo le encuentro
yo os encuentro
yo les encuentro
tií me encuentras
tü le encuentras
tu nos encuentras
tü les encuentras
él me encuentra
él te encuentra
él le encuentra
él nos encuentra
él nos (retringído) encuentra
él os encuentra
él les encuentra
nosotros le encontram os
nosotros les encontramos
nosotros (rest.) te encontram os
nosotros le encontram os
nosotros os encontramos
nosotros les encontram os
vosotros me encontráis
vosotros le encontráis
vosotros nos encontráis
vosotros les encontráis
ellos me encuentran
ellos te encuentran
ellos
ellos
ellos
ellos
ellos
le encuentran
nos encuentran
nos (restr.) encuentran
os encuentran
les encuentran
100
.
CAPITULO X: PRONÖMBRES .
_____
' C. PRONOMBRES PERSONALES COMO
COMPLEMENTO INDIRECTO
74. El complemento indirecto, casi siempre de persona (por ejemplo,
te doy), asociado a otro complemento directo de cosa (por ejemplo, te doy
el libro ) es el que acompaña a los verbos dar, comunicar, declarar y otros
parecidos. Por ejemplo:
a m é e ndéve ko kuatia (ñ ée)
em om béu chéve umi tembiasakue
te doy este libro
cuentame esta historia (esos hechos)
75. He aqui el paradigma de los pronombres de complemento
indirecto:
chéve, ndéve, ichupe
üandève, orève
p e ê m e , ichupe kuéra
a mí (me), a ti (te), a él (le)
a nosotros (nos), a nos. ( restr.)
a vosotros (os), a ellos (les)
76. Para reforzar más el pronombre personal complemento indirec­
to, se le añade con frecuencía el sufijo g u a rd , con tal que se trate de
expresar un dativo ético o de finalidad. Por ejemplo:
ame’e ndéve kóva
kóina ápe ndéve guard
om om béu ndéve
ogueruka ndéve, ndéve guard
te doy esto
toma ( esto es) para ti
te lo manifiesta
te lo manda, te lo manda para ti
D. PRONOMBRES PERSONALES DE YUXTAPOSICION
77. Para expresar la idea del pronombre posesivo castellano en
guarani nos valemos de las siguientes formas pronominales, usadas como
un mero caso de yuxtaposición (n. 29):
che
ñ a n d e (n a n e )
nde
ore
pende (pene)
i (véase la nota)
i
5 1 /:
PROMBRES PERSONALES
101
Por ejemplo:
mi padre (padre de yo, de mi)
tu madre (madre de ti)
su mano (mano de él)
nuestros quebrantos (quebrantos
de nosotros)
nuestra chacra (chacra de nosotro)
vuestro perro (perro de vosotros)
sus dedos (dedos de ellos)
che ru
nde sy
ipo
ñ ande py’apykue
ore kokue
pende ja g u a
ikuã
NOTESE el complejo (mal llamado por algunos pronombre posesivo) con su significación doble; a saber:
che mba’e, ne mba'e, imba’e
cosa de mi, de ti, de él = “el
mio, el tuyo, el suyo” o también, “es míó estuyo, es suyo”
Recto uso de la forma pronominal
78.
Esta forma varia según la primera letra de la palabra con quien se
junta, siguiendo las reglas siguientes:
a) i se usa antes de corsonante.
b) hi se usa antes de vocal oral acentuada y además en hiãnga, hiaju,
hiare,
c) ij se usa antes de vocal átona oral o gutural (caso ambiguo).
d) iñ se usa antes de vocal nasal o consonante seminasal (excepto
hiagui: está cerca).
e) h propia del oscilante “habido”.
Otros ejemplos:
péva che mba’e
p é v a n a ne mba’éi
imba’e piko péva
ani rerekose ne mba’e’y
ore mba’e’y ndoguerekoséiva
eso es mio
eso no es tuyo
s suyo eso?
no quieras retener lo ajeno
no queremos lo que no nos pertenece
CAPITULO X: PRONOMBRES
102
79. Resumiendo: si la palabra empieza por
Consonante:
Vocal
oral
nasal
siempre
acentuada:
átona:
siempre
h i (tres excepciones)
hi o ij (caso ambiguo)
iñ
EJEMPLOS:
1. i-po, i-sy, i-jára, i~ty'ãi
2
.
hi-áva, hi-ári, hi-y
3. ij-apytépe, ij-eíra = hi-eíra
ij-avati, hi-avati, ij-ykua
ij-urukuréa
4. iñ-akängyta, iñarna, iñ-aña
5. hera , hokê, hãi, h o g u e
su mano, su madre, su dueño,
* su gancho
su cabello, sobre él ( encima),
su agua
en medio de ellos, su miei
su maíz, su pozo
su lechuza
su almohada, su lluvia, su mal
dad
su nombre, su puerta, sus dientes, sus hojas
NOT AS.— 1) Si el pronombre su se refiere al sujeto mismo dei verbo
en significación de “su propio”, se traduce elegantemente por o (no por i).
Ejemplo:
ohayhu osype
ndoiporu porãi oñée
ama a su madre
no usa bien su propio idioma
2) El pronombre i y sus equivalentes tienen un triple y vario
significado; a saber: “su, él tiene, él es”.
Para discernir entre “tiene” y “es” sirve la igualdad siguiente:
i + sustantivo:
i + adjetivo =
ipepo X iporã
“tiene”
“es”
tiene alas X es hermoso
3)
Los pronombres personates con idea de posesión, que acabamos
de estudiar, cuando se juntan con ciertos sustantivos y adjetivos forman
PRONOMBRES FERSONALES
103
una clase de verhos muy característicos dei guarani, que estudiaremos en
el capítulo propio dei verbo (nn. 102-104).
E. PRONOMBRES FERSONALES COMO
COMPLEMENTO CIRCUNSTANCIAL
80. Estos pronombres son los que expresan alguna circunstancia de
la acción dei verbo. Responden a las preguntas: ^con quién?» (,de quién?,
ipor quién?, etc.
81. Van a continuación los principales pronombres que ofrecen
mayor dificultad:
con:
che ndive, ne ndive, hendive
nane ndive, ore ndive
pene ndive, hendive kuêra
conmigo, contigo, consigo
con nosotros, con nos. (restr.)
con vosotros, con ellos
de:
che hegui, nde hegui, ichugui
ñande hegui, ore hegui
pende hegui, ichugui L
de mi, de ti, de si
de nosotros, de nosot. ( restr.)
de vosotros, de ellos
sobre:
che ári, nde ári, hiári...
sobre mi, sobre ti, sobre él
por:
che rehe, nde rehe, hese.
por mi, por ti, por él.
sin:
che rehéy, nde rehéy, heséy... equivalente a:
chéy rehe, ndéy rehe, ha'éyrehe...
sin mi, sin ti, sin él.
en:
che pype, nde pype, ipype...
en mi, en ti, en él, en ello
EJEMPLOS:
hde ohóne ne ndive
che rehéy ndaikatuichéne
m bde vai oí ñande pype
oi yvyty ha híári óga
él irá contigo
sin mi no se puede (lit. no se
podrá)
la falta está en nosotros (= la
culpa la tenemos nosotros)
hay un cerro y encima una casa
104
CAPITULO X: PR O N O M BRES
NOTAS. — 1) Los pronombres che rehe y che hegui, que en guarani
son complementos circunstanciales, con frecuencia se traducen en castellano por complemento directo. Por ejemplo:
ajapysaka n d e rehe
ichugui
a k y h y je
yo te escucho
le temo
2)
Por tanto, hese, reh e significai! “por éF y “a él, le”. El traducir
siempre h e s e “por é f es indicio de no saber bien el castellano y de pensar
en guarani. Para no equivocarse es necesario estudiar el régimen dei
verbo guarani (capitulo XXIV).
II. P R O N O M B R E S R E F L E X IV O S
82.
El pronombre reflexivo para todas las personas es je (ñ e con
nasales), interpuesto entre la característica y el radical verbal. Por ej.:
ajepy’apy
oñemonde
me aflijo
se viste
Para mayor énfasis dei pronombre reflexivo se usan las siguientes
formas, según el régimen dei verbo, formas que son complejos de
pronombre y posposición.
83. Paradigma de los pronombres reflexivos
Io Chejehe
che mandu’a che jehe
ne mandu’a nde jehe
i mandu’a ijehe (= ojehe)
ñane m a n d u ’a ñande jehe
ore m cindu’a ore jehe
pene mandUa pende jehe
ha’e kuéra imandu’a ijehe
(= ojehe)
me acuerdo de mi mismo
te acuerdas de ti mismo
se acuerda de si mismo
nos acordamos de nos. mismos
nos acordamos... ( restringido)
os acordáis de vosotros mismos
se acuerdan de si mismos
PRONOMBRES PERSONALES
105
2o Che jeupe
añemonguera che jeupe
reñemonguera nde jeupe
oñemonguera ojoupe (= ijoupe)
ñañe monguera ñadejeupe
roñemonguera ore jeupe
peñemonguera pende jeupe
hde kuéra oñemonguera ojoupe
(= ijoupe)
me curo a mi mismo
te curas a ti mismo
se cura a si mismo
nos curamos a nosotros mismos
nos curamos... ( restringido)
os curáis a vosotros mismos
se curan a sí mismos
3o Che jehegui
che che resarái che jehegui
nde nde resarái nde jehegui
hesarái ijehegui (= ojehegui)
ñande ñande resarái ñande jehegui
ore ore resarái ore jehegui
peè pende resarái pende jehegui
hde kuéra hesarái ijehegui
(= ojehegui)
me olvido de mí mismo
te olvidas de ti mismo
se olvida de sí mismo
nos olvidamos de nos. mismos
nos olvidamos... (restringido)
os olvidáis de vosotros mismos
se olvidan de sí mismos
Con el pronombre o posposición ndive no cabe formar un reflexivo
que se refiera al propio sujeto dei verbo. Se suplirá con la partícula ete o
año, añoite ( - ño ñoite). Por ejemplo:
aime che ndivete, aime añoite
naiméi avave ndive
(Comparar n. 65.)
estoy conmigo mismo, sin na»
die, estoy solito
I I I . P R O N O M B R E S R E C ÍP R O C O S
84.
El pronombre recíproco para todas las personas del plural es jo
a veces ju y con nasales ño (ñu), interpuesto entre la característica y el
radical verbal. Por ejemplo:
CAPITULO X: PRONÖMBRES
106
jajohayhu o jajuayhu
ojojuka
pempytyvõke
nos amamos los unos a los otros
se matan los unos a los otros
ayudao los unos a los otros
Para enfatizar la idea de reciprocidad se puede añadir el adverbio
oñondive. Ejemplo:
ñañopytyvö vderã oñondive
hemos de ayudamos mutuamente
IV . P R O N O M B R E S D E M O STR A T T V O S
85. Los resumiremos en el siguien^e cuadro sinóptico:
SINGULAR
kó(v)a
ãva, kdãva
éste, a, o
esto
pé(v)a, upé(v)a
aipo, aipó(v)a
amó(v)a
peamó(v)a
PLURAL
áva, kdãva
éstos,as
ése, a, o (presente)
ése, a, o (ausente o
invisible)
umí(v)a
ésos, as
aquél, la, lo
(Confiérase n 47.)
NOTAS. 1) Las formas sin v: kóa, péa, upéa, amóa, peamóa, umía,
son más propias dei lenguaje familiar.
2) A veces kóva se usa por péva. Ejemplos:
péva na che mbovy’áiri, ndarohoryi
umíva nombohoryiri ichupe
mba'épa amóva
mávapa umíva, mávapa kdãva
esto no me gusta
esas cosas no le gustan
£qué es aquello?
^quiénes son ésos, q. son éstos?
A continuación pondremos un cuadro sinóptico de todos los pronombres, no tanto para aprender de buenas a primeras toda esta materia,
cuanto para repasarla.
£
*>»
2
'O
CUADRO s w o m c o DE LOS PRONOMBRES PERSONALES
3
aS3
4) 43
O
8,
3
X3
O
S
4)
'S
c 5> I)
& ^3 Jâ
©
G3
a
4) Cl 4)
O
a
^ §>
1
S
0> Ü
Q 2
ÜD
6 T3
a a a
■§ 8.
8.
a
KKH
;s
8 Í
3 DO
£
*4>
T3
O'
©
*0
a a a a a
KHILKK
V
*62 4>
3
£ a,
> 5> .c jj ü « a Ä ©
© *5?
•§ £ I S S
w .Si.
^
4
)
©
*
4
)
o
>
S
£ £ O SO U
t* jgj
O O O 4> b
*>%
*C "a
)á
©
©
£ J, !
© “2c 43
>
-o
©
© ©
'©
4>
T3 T3 a -§
”0 c o
”0
i § i g
i
s 1Cd J§C *§G I ’§
*C *63 *G *C *63 *G *62
*C *K w
©
a3
JD 43
O
35 S
'5
-S
>> o
a3
43
O
1 1
1 n
oi
■a
1
5
w
“3
G
&
a3
©
**"■*}
-a
a
K
3»
0
©
a3
4>
1
I
©^
.w
©
*o
©
*0
©
©
*o
©
js a
j©*
*> «
*63 ^
4>
4) T
a3
Ü
4>
O
©
a
.<=,
g
■8
T3
(D
a©
©
.c
f IQ
j§
u
s a -a
.« a
-s
e©
a
a©
K §
3.3
:s? o4
a
: s l l ! l
Jä Já JB
o 3S
o ^o
©
Ä
a ^ J2
3 *S
§ i i O o'
53 O O *G
:o p
^ s§
O o
O *C
—
5
3 lG
O d
O *G
U
ü©
*>> *>>
;g § “ %
a £ J3 .3
*>* u
s> a ■r Vä £"o 2 aV
=3 a •S £ £ J* g;
4) 4> 4>*0
© c ©
■g 8 •§
©
® ^
210
t i f ,
C ©
J „S .&
1 Í .I
D Ü Ü j) D
T3 “0
í
4)
e
a
3
©
_ S3
9 «
o d
o IG
CAPITULO X: PRONOMBRE5
108
V* P R O N O M B R E S IN T E R R O G A T IV O S
87. He aqui los pronombres interrogativos y algunos ejemplos:
avápa, mávapa
máva, mávapa
máva mitãpa
mbde kuatiápa
mbovypa
mbovy ha m bde mbdêpa
ava m b d e piko amo óga (= ava
rógapa amóva)
m bdeichagua tymba kuêrapa rereko
m bdeichagua tetã rembiguáipa
iquiénl
^quiénes, cuáles?
iq m niños?
iqué papel?
^cuántos?
^cuántos y cuáles?
^ d e quién es aquella casa?
^qué clase de ganado tienes?
iqxxé clase de soldados son ésos?
umíva
mamoguare piko k d ã tekove
apytimby
m b d e m bdeyru ypegua piko ku
ou vdekue (X ou kuri)
iqué presos son éstos?
^qué barco vino ( X ha venido) ?
V L P R O N O M B R E S IN D E F IN ID O S
88. El guarani no es tan rico com o el latín en pronombres indefinidos
(como quidam, áliquis, nêuter...) pero su falta se suple por otros médios,
como se verá por los ejemplos, que dividiremos en tres grupos: 1) cierto,
alguno; 2) cualquiera; 3) todo, solo, mismo, tal
89. 1) Un? utt09cierto.
ahecha p eteí tekove oikéva ha
nosêvéiva
vi a una cierta persona (un quídam) que entraba y no v o l­
via a salir
PRONOMBRES INDEFINIDOS
oime ikatu ha ndoipotáiva; oime
oipotáva ha ikatdyva
tupaojára héiseku p d i oñangakóva tapicha ãnga kuéra rehe
ikatu vderãku ojée chéve
avave ndojapóiva kòva
aníke reporojuka 1
ani reporomyangekói
ndarekói ete
amo ambue iporãve (= amóva
iporãve)
máva rehépa nde py'ahove umi
mokõi apytégui
mokõive ahayhu peteicha
= m okõivêva rehe che pyJaho
= arohory mokõivêva
mokõivêva che mbohory peteicha
109
hay algunos que pueden y no
quieten; ottos hay que quieten
y no pueden
párroco significa un sacerdote que
atiende a las almas de los fieles
se me dirá, objetará alguien
nadie faace esto, esto nad. lo faace
no mates a nadie (no matarás)
no molestes a los demás (a nadie)
no tengo ni uno
aquel oiro es mejor, vale más
£cuál de aquellos dos te gusta
más?
los dos me gustan igualmente
los dos (personas o cosas) me
gustan
m okõivêva he chéve
los o las dos me gustan (cosas
de comida)
90, 2) eualquiera,
oim eraêvante umi mokõivégui
tou peteiva
oim eraêva ojapo kuaa kóva
noim eraêvai ohechakuaa tetã ruvichápe
oim eraêva m b d e iporã
mamópa jah áta jagu ata — oimehárupiy oimehápe
eualquiera de (aquellos) dos
que venga uno eualquiera
eualquiera sabe hacer esto
no eualquiera puede ver al pre­
sidente
está bien cualquier cosa
donde irem os a pasear? — a
cualquier parte
1Poro es un pronombre indefinido, que como infijo verbal se intercala entre la
característica y el verbo transitivo, como se puede ver por los ejemplos.
110
,
CAPITULO X: PRONOMBRES
aha oimehápe, jah a pérupi
vam os a cualquier parte, vam os
porafaí
mamo reho hápe Tupäme
rejuhúne
dondequiera que vayas, hailarás
a D ios
3) Todo, todos.
91. Es frecuente traducirlo por “entero”, pero conviene evitar ese
yopará grotesco (porque ni es guarani, ni castellano, tal com o lo usa el
Paraguay o). E m pléese p a (mba con nasales). Em pléese también, segün
los casos, opa, opaite, opáva, opavaite, maymáva o maymáramo, guive,
maguive, oimehaguéicha, oíhaguêichu, oíhaicha, oime háicha, mayma,
opaitéva, maymaiteichagua (pospuestos por lo general al sustantivo).
Por ejemplo:
ojéoipám a ike hápe
peñesumbákena
ani pejupa joa, mbovy mbovynte
peju
okaru michí vderã umi ku mokõi
kuãpeteí (21) árajere ombo-
tymava
tosêmba, tose maymáva, tose
maymáramo (maymãro)
yvoty guive
che rogaygua oi haguéicha
ya se fiieron todos al dormitorio
vosotros todos arrodillaos, arrodillaos todos
no vengáis todos juntos, venid
en grupitos de a pocos
han de ayunar todos los que tienen 21 años cum plidos
que salgan todos, sin excep ción
(toditos - sin faltar uno)
toda flor, todas las flores
todos m is familiares
4) Mismo, tal.
92. Se traducen de vários m odos, com o vem os por los ejem plos :
chete aháne chete aháta
chete aeténte ajapo, ajaojohêi
peteicha, peteichaite
yo m ism o iré, voy a ir
yo m ism o lo hago, m e lavo la ropa
es lo m ism o, es enteramente,
exactam ente lo m ., da lo m.
PRONOMBRES INDEFINIDOS
umichagua paraguái otnofí ogueta
porãm e
umíva umi karai (= tekove)
m b deverã nde reiporu kuaái
111
tales paraguayos, paraguayos de
esta clase sonrojan su propio
país, son la verguenzade s u ...
tales sujetos no sirven para nada, de tales indivíduos no se
puede echar mano para nada
= son inütiles para todo
5) Solo, solos.
93.
La idea de exclusividad se expresa por los sufijos mante, nte, aüo,
ño. Por ejemplo:
che año = cheño = che üónte
che añoite
ojeporavo mokoiüóme
mokõinte ohóta
peteiüo topyta, peteínte íopurahéi
peteiva
yo solo
yo enteram ente solo, y o solito
se eligen dos solos = se elig e a
dos solos
irán sólo dos, dos Unicamente
que se quede uno solo, que cante
uno nada más
uno de ellos, alguno de e llo s
Tam bién se dice:
neño, neüónte
hdeño, hdeüônte
ñaneño, üaneüónte
peneño, peneüónte
h d e kuéra üónte
tü sólo, tú no más
él sólo (sin nadie más)
nosotros solos
vosotros solos
ellos solos
Tal vez mejor aüo en todos los casos: M ontoya trae ambas formas,
aüo y üo.
pene aüóntekena pepyta kd á p e
aju je v y peve
quedaos aqui solos hasta que yo
vuelva
6) Ambos.
94. A m bos se traduce por el numeral mokõi y el sufijo ve.
Por ejemplo:
CAPITULO X: PRONOMBRES
112
mokõive ou vd erã
oi iñakäraku rasáva, d l ipy'amiriva: mokõivênte naiporãi
95.
los dos faan de venir
los hay que son de cabeza muy
caliente (entusiastas), los hay
también cobardes: unos y otros
no sirven (ni unos ni otros)
N ótese además los siguientes indefinidos:
heta
m ucho, m uchos
ñande retáku ñande
som os m uchos nosotros
hetaiteve h d e kuéra
^son muchos más ellos
m bovy (mbovy pa)
pocos, unos pocos (^cuántos?)
mbovy mbovy, m bovy mimi
en grapos, a poquitos
umi ambue... (kue o kuera)
esos otros, los otros...
ambue kuéra p d i
los otros sacerdotes
maymáramo, opaitéva
todos (sin excepción)
ñande ñande retave (ore ore retave) nosotros som os más (num erosos)
paraguái guive ohayhu oñe'e
todo paraguayo (desde luego)
ama su lengua
ñande, ñande m bovyve (ore mbo~
nosotros som os m enos en número
vyve)
ore mbovy ku ore
nosotros somos... (restring.)
V IL C O R R E L A T IV O S (P R O N O M B R E S Y A D V É R B IO S )
96. Los principales son:
arakdépa, arakdeve
avápa, avave
m bdépa, m bdeve
^cuándo?... nunca
^quién?... nadie
mamópa, rnamove
£qué?, ^qué cosa? ... nada
^dónde? ... en ninguna parte
mamógui, rnamove
m b d e guipa, m bdeve gui
£de donde? ... de ninguna parte
£por qué? ... por nada
mbde rehépa, mbdehápa, mbde
^por qué m otivo? sin m otivo al-
véy ete rehénte
guno
CAPITULO XI
DEL VERBO Y SU CONJUGACION
Para la conjugación1 y ciasificación dei verbo hay que atender a la
clase de acción que expresa y a la característica personal que le precede.
L CLASIFICACION POR LA ACCION
97.
Atendiendo a la acción, los verbos son transitivos o activos, cuya
acción pasa a un com plem ento directo (y que en latín rigen acusativo y
en guarani por lo com ün pe), com o (a) mbo'e (yo enseño). Son neutros o
intransitivos aquellos cuya acción se queda en el sujeto y por lo m ism o
no tienen régim en o com plem ento directo, com o (a) guata (y o cam ino).
El verbo activo se subdivide en reflexivo (con frecuencia equivalente
al pasivo latino), cuyo com plem ento directo es un pronombre personal
del orden del sujeto, com o a ñemoríde (yo m e visto); y reciproco, si hay
intercâm bio de acción entre dos sujetos, expresado por un infijo personal,
com o ojohayhu (se aman el uno al otro; de ahayhu: y o amo).
1 Como el sustantivo carece de declinación, así el verbo carece también de
conjugación o flexion propiamente dicha, parecida al castellano, como cuando décimos
am-o, am-as, am-amos. Los pronombres y prefijos personales, más las características de
los modos y tiempos son el único elemento que dan al verbo algún viso de conjugación.
Con todo seguiremos llamándola así.
10
114
CAPITULO XI: DEL VERBO Y SU CONJUGACIÓN '
II. C L A S IF IC A C IO N P O R L A C A R A C T E R ÍS T IC A P E R S O N A L
98. Atendiendo a Ia característica personal, en guarani distinguim os
dos grandes grupos de verbos: areales y chendales.
A. V ERBO SA REALES
99. Son los verbos propiamente tales. Constan de una característica
personal antepuesta al radical verbal que se conserva siempre idêntico
para todas las personas. Ejemplo: aguapy (sentarse); a, característica
personal; guapy, radical verbal.
»
100. Las características personales para estos verbos son:
a
re
o
ja (ña)
yo :
pe
o
101.
(che) apuka
(nde) repuka
(ha'e) opuka
(ñande) japuka
(ore) ropuka
(peê) pepuka
(ha'e kuéra) opuka
yo
tú
él
nosotros
nosotros (restr.) (cfr. n. 67)
vosotros
ellos
M od elo d e con ju gación
yo rio
tú ríes
él ríe
nosotros reim os
nosotros reim os
vosotros reis
ellos rien
N O T A S. 1) Con ciertos verbos en vez de a, re, o... se em plean las
formas iantesai, rei, o ija i, (ñai), roi.pei, oi, con la i átona. A estos verbos
los llam arem os “aireales”. Su conjugación, por lo dem ás, es com pleta-
CLASIFICACÍON POR LA CARACTERÍSTICA PERSONAL
115
mente regular. Por ejempio, aisüu (morder): reisu'u, oisuu, jaisu'u ,
roisiiu, peisü u , oisu'u.
2) Si el radical verbal contiene un fonem a nasal o sem inasal se
cambia la característica de la primera persona del plural ja o ja i en ña o
ñai (formas entre parêntesis).
3) Los pronombres personales che, nde, ha' e... no se usan ordinaria­
mente en la conversacion, a no ser que se quiera hacer hincapié en el
sujeto dei verbo.
4) La mayoría de los verbos de este grupo son activos.
5) Para expresar los diferentes tiem pos dei verbo no ex iste forma
especial, supliéndose por m edio de los sufijos que estudiarem os más
adelante (capítulo X IX ).
B* VERBOS C H E N D A L E S
102* Propiamente son un mero caso de yuxtaposición (n, 29). Los
estudiarem os en el capítulo dei verbo, porque hacen sus veces y son de
m ucho uso.
Provienen de sustantivos o adjetivos que mediante la yuxtaposición
dei pronombre se verbalizaron (n. 30). Así, che pochy literalmente
significa “yo ira, ira m ia” o “yo estoy enojado”, “yo tengo ira”. Che rasy
es lo m ism o que “yo enferm o” o “yo estoy enfermo”.
103* Como en los verbos areales, podemos distinguir la característica
personal y el radical verbal. Actúan de característica los pronombres
personales de yuxtaposición (n. 30).
che
nde (ne)
i1
ñande (ñane)
ore
pende (pene)
i
yo
tú
él
nosotros
nosotros (restringido) (n. 67)
vosotros
ellos
1 i con todas las variantes, según los casos (n. 78).
116
CAPITULO .XI: DEL VERBO Y SU CONJUGACION
104«
Modelo de conjugation
yo me enojo
tu te enojas
él se enoja
nosotros nos enojamos
nosotros nos enojamos
vosotros os enojáis
che, che pochy
nde, nde pochy
hde, ipochy
ñande, ñande pochy
ore, ore pochy
peê, pende pochy
h d e k., ipochy
ellos se enojan
EJEMPLOS:.
/.esíáis enojados?
no te enfades
^se ha sulfurado?
pende pochypa
ani nde pochytei
ipochy piko r d e
N O T A S. 1) Llamaremos “chendal oscilante” al verbo que proviene
de un sustantivo o adjetivo oscilante. Su radical verbal adopta siempre la
forma en r, m enos en las terceras personas, que son en h. Por ejem plo: che
rasy (yo estoy enferm o): nde rasy, hasy, ñande rosy, ore rosy, pende rosy,
hasy.
2) Si el radical verbal contiene un fonem a nasal o sem inasal se
em plean las formas que pusim os entre parêntesis. Por ejem plo, en el
verbo che rase (yo lloro): ne rase, base, ñane rase, ore rase, pen e rase,
b a se.
3) T odos los verbos chendales son intransitivos o neutros.
4) N o se confundan los pronombres de yuxtaposición, que en este
caso actúan com o característica, con los pronombres personales sujeto:
che, nde, hde, ñande, ore, peê, h d e kuéra. A sí, por ejem plo, diremos:
h d e ipochy (él se enoja); peê, pende rasy (vosotros estáis enferm os).
Entre am bos pronombres existen las siguientes diferencias:
PR O N O M BR E
SUJETO
D E YU X TA PO SIC IO N CA RACTERISTICA
3* persona
2a pers.plural
ante nasal
hde
p eê
no se nasaliza
con sus variantes
pende (pene)
se nasaliza
CLASIFICACION POR LA CARACTERÍSTICA PERSONAL
117
Algunos verbos clasiflcados para ejercicio
VERBOS AREALES:
sentarse
caminar
aguapy
aguata
ajuhu
akuera
arovia
Con
encontrar
sanar
creer
nasalization:
akiriri
ahenói
ande...
callar
llamar
hablar
VERBO S AIREALES:
aisüu
a ip éa
aipota
aiporu
aitypei
morder
quitar, abrir
desear, querer
usar, pedir prestado
barrer
Con nasalización:
aipytyvõ
aim dã
aikytí
ayudar, socorrer
creer, opinar
cortar
VERBOS CHENDALES:
che pojái
che p iia k a
che kaigue
che ayvu
alargar o tender la mano
prevalecer, vencer
hastiarse
hacer ruido
Con nasalización:
che angata
che k d ê
che m andüa
preocuparse, estar con ansiedad
amanecer
acordarse
118
.
CAPITULO XI: DEL VERBO Y' SU CONJUGACIOM
VERBOS OSCILANTES:
che rory
che resarái
che resavi
alegrarse
olvidarse
guiñar (ser de vista defectuosa)
Con nasalización:
tener salud (estar sano)
ser bizco (ojo inclinado)
che resãi
che resavã
105. Resumen de los pronombres sujeto y las características con
sus variantes.
*
SUJETO
PRO NO M BRES
c a r a c t e r ís t ic a s p e r s o n a l e s
ArealeS
chendales
— —
Siem pre
che
nde
hde
ñande
ore
peê
h d e k.
Modelo
Aireal
a
re
o
ja
ro
pe
O
ai
rei
oi
ja i
roi
p ei
oi
Nasal
___
—
«—
ña (ñai)
—
—
—
Modelo
che
nde
i1
ñande
ore
pende
i
Oscilante
Nasal
_
—
h
—
_
—
h
ne
—
_
nane
—
pene
—
Así diremos:
jajohu , ñahendu
encontramos, olmos
Es de interés saber el m odo com o se transforma un verbo areal en
chendal o también como pasa de transitivo a intransitivo. V am os a
presentar en los párrafos siguientes estos casos curiosos.
1 i con todas sus variantes, segiin los casos (n. 78).
CLASÍFICACÍQN POR LA CARACTERÍSTICA PERSONAL
119
C. CAMBIO DEL VERBO AREAL EN CHENBAL
106.
1) Los verbos areales pueden volverse chendales, aunque
cambiando algo de signifícación, pues mientras que el areal indica
sim plem ente un acto, el chendal expresa un hábito, y suele acompañarse
de va. Por ejemplo:
okdu X ikdu (ikdúva)
okaru X ikaru
omonda X imonda (im ondávamondaha)
está borracho X es un borracho
come X es un com ilón
roba X es un ladrón
2)
Podemos distinguir una segunda clase de verbos homónimos u
homógrafos (de idêntico sonido y escritura), pero de significación dei
todo diferente. Por ejemplo:
oja X ija
opu X ipü
ojy X ijy
se arrima X cabe
revienta X suena
se cuece X es resistente
EJEMPLOS:
ndakdúiri
ikaru guasu ku péva
j d e “ipúpa” terãpa “opu”
ere: “opu nde a f
no estoy ebrio
es un gran com ilón
£ décim os ipu o opu?
di: “revienta tu grano”
3)
Por fin, una tercera clase la forman los verbos que al sustituir la o
por la i vienen a resultar sustantivos en función de p o sei dos. Por ejemplo:
oñe'e X iñe'é (oñe'é también,
segün el caso)
oke X ike
oguata X iguata
oho X iho
él habla X su
habkj su palabra
élduermeX su sueño, su ensueño
camina X su andar, sus ratas
se va X su ida, su partida
Estas últim as form aciones diferenciadas pueden ocurrir en número
indefinido (cfr. n. 79, nota P).
CAPÍTULO XI: DEL VERBO Y SU CONJUGACION
120
D . P A S O D E U N V E R B O T R A N S IT IV O A IN T R A N S IT IV O
107.
Es notable el paso de ciertos verbos de transitivos a intransitivos,
sencillam ente cambiando la o de la raiz en e. He aqui algunos ejem plos:
ajora X ajera
ajoka X ajeka
añohe X anehê
ajohu X ajehu
ajoko X ajeko
soltar X soltarse
romper X romperse (o quebrarse,
rajarse)
derramar X derramarse
^encontrar X acontecer (servir)
sostener sostenerse (servirse o
valerse)
añomi X añemi, etc.
ocultar X ocultarse
E.
VERBOS DE D O BLE FO R M A
O C A M B IO DE O EN U FA C U LTA TIV O
108.
C onviene llamar la atención sobre ciertos verbos cuya o átona
radical puede cambiarse en u átona, o sea verbos de doble forma
facultativa. Exactam ente es el fenóm eno que observam os en catalán en
verbos dei tipo porta(r) o purta(r), conta(r) o cunta(r), m ostra(r) o
mustra(r). Pondrem os los más frecuentes:
aiporu - aipuru
ja jo a sa ^ jajuasa
ajoapy = ajuapy
ajoavy = ajuavy
jajohayhu = jajuhayhu
ajohu = ajuhu
am oagê = amuagê
amoaky = amuaky
am oasãi - amuasãi
amoña = amuña
usar, tomar prestado
pasarse, excederse unos a otros
estar añadido
diferenciarse
amarse entre si
encontrar, hallar
apresurar
rnojar
esparcir, propagar, extender
perseguir, hacer correr
C L A SM CA CIO N POR LA CARACTERÍSTICA PERSONAL
121
109. Por fin llam am os la atención del estudioso sobre ciertos
F. V ER B O S PA R EC ID O S Q U E NO CO N V IEN E CO NFU N DIR
ajokua X ajokuái
ajura X ajora
ahekyi X ajykyi
akuera X che kuerái
akaru X akuaru
apyta X che pytã
apu X che pu
akaru X che karu
akdu X che kdu
omongúi X om ongdi
che api X che api
aky X aky
ahenói' X aheñoi
apyrü X aipyru
che hiiü X che hxiu
ax X che ai
che ap ytd u X (a)pytdu
ne rakã X ne ryakuã (no rakuã)
oho vaka X ohovaka
oho pota X oipota oho
atar X ocupar o emplear
lazar, atrapar X soltar
sacar, desenvainar X desgranar
sanar X fastidiarse
comer X orinar
m e quedo X soy colorado o rojo
reventar X sonar
comer X ser comilón
estar ebrio X ser un tomador
hacer caer X triturar
m e hiere o toca X m e pela
verde (fruta) X mojado
llamar X germinar o nacer
pisar X sustituir
soy blando X yo toso
estar X tener llaga
mi cerebro X y o descanso
tus ramas X tu fragancia, tu
hueles
se fue la vaca X le abofetea
está por irse X quiere que (se)
vaya
C A P IT U L O
XII
T IE M P O S Y M O D O S D E L V E R B O
L TIEMPOS DEL VERBO EN GUARANI
N o se puede señalar una correspondência exacta y constante entre los
tiem pos dei verbo guarani y los castellaqps, por dos razones principales:
Io, por carecer el guarani de muchas formas dei castellano; 2o, porque el
primitivo indio guarani, teniendo un m odo de percibir y de expresarse
muy diferentes dei castellano, tampoco necesitaba de dichas formas.
Pueden darse con todo algunas normas generales para traducir los
tiem pos castellanos.
A, PRESENTE
110,
a) El presente guarani equivale al presente castellano, pero
también, acompañado de un adverbio adecuado, suple con frecuencia el
pasado castellano. b ) A sim ism o dentro de una narración, el presente
puede equivaler a cualquier tiem po pasado1.
1Los indios del noreste dei Brasil no tienen pretéritos en su lengua ñéengatu. Elios
contarán un cuento, naturalmente, de cosas pasadas. No han empleado ningün pretérito.
Pero al final, como paradesquitarse, dicen: “Todo esto es antiguo”. Así lo asegura.el señor
E. Stradelli en su grande y hermosa obra Gramática dei Ñéengatu, o sea de la rama dei
guarani que se habla en el noreste dei Brasil. Esa lengua se parece al guarani actual dei
Paraguay, algo así como el italiano y el español. En un lejano no muy remoto debieron
de ser un mismo idioma o tener un tronco común. A propósito, puedo citar la gramática
dei P. C. Tatevin, que versa sobre el guarani amazônico, no sobre el tupi, como me asegura
el tupinólogo P. A. Lemos Barbosa.
TIEMPOS DEL VERBO EN GUARANI
123
EJEMPLOS:
a) kuehe ou
ndajapopái gueteri
b) ndorovy’avéi, hetágui oike
ombyaíva ore ñembosarái
ayer vino (lit. viene)
atín no he terminado
no nos pudim os divertir m ás
porque m uchos entraban y
estorbaban el juego
111.
Para hacer resaltar la actuación o ejercicio dei verbo se u sa con
frecuencia el sufijo ína, que tiene una especie de flexión para las distintas
personas, com o puede verse a continuación:
aína, reina, hína
ñaína, roína
peína, hikuái
yo estoy haciendo tal cosa, tú...
nosotros estam os haciendo...
vosotros estáis haciendo, ellos
están...
EJEMPLOS:
oi hína
mba'e piko pejapo peína
noiméi piko
mba’érehepa resapukái reina
amba'apo aína
ha'ekuéra ou hikuái
ho'a hikuái ipo guype kuéra
che ku teko jo ja apoha hína
(no aína)
está
^qué estáis haciendo?
s que no está?
£por qué gritas?
estoy trabajando
están viniendo
están perdiendo, están vencidos
yo soy juez, el juez, hago de
juez
N O T A S. 1) En vez de hína se puede emplear hikóni (ünica forma
usual), que indica m ayor dedicación atín, en la acción expresada por el
verbo, y sirve sólo para el singular. Por ejemplo:
Oñembo’euka hikóni mbo’ero
guasúpe (mbo'eha guasúpe,
mbo'ero pavêm e)
karai (= pa'i) Lino omba'apo hi­
kóni ikuatia arandu kuéra rehe
está haciendo sus estúdios en la
universidad
don Lino está trabajando en sus
libros
124
'
' CAPITULO XII: TEM PO S Y MODOS DEL VERBO
2) En vez de aína , reina, etc., se puede usar aikóvo, reikóvo, oikóvo ,
jaikóvo, roikóvo, peikóvo, oikóvo.
3) Hikuái solo equivale a oiko en plural. Por ejemplo:
hikuái porãm ba - oiko porãm ba
andan bien todos, están bien t.
112« Cuando se quiere hacer hincapié en la expresión de una acción,
echam os mano de la iteración o repetición de toda la palabra o de su
ultima o dos últimas sílabas. Este modo de repetición lo bailamos también
en los numerales distributivos.
eguata guata
opo p o
ojohéi joh éi
amokõ kõ
otyky tyky
p e te i tei
mombyry mbyrygui
oikuaa kuaaséva
camina pronto
anda saltando o corcoveando
lava a prisa (a medias)
trago con precipitación
gotea
de uno en uno
de allá (muy) lejos
es insaciable en e! saber
B , IM P E R F E C T O
113» El imperfecto se expresa por medio de los sufijos átonos mi, va
o miva (= vami átonos), que indican la repetición dei acto inherente al
im perfecto castellano. D ichos sufijos junto con el verbo no tanto indican
im perfecto, com o un hábito o costumbre. M i a veces se antepone al verbo.
EJEMPLOS:
upéramo h d e oúmi che rógape
che képe ahecha oñembojáramo,
kyse reheve, ha ndaikatúi ase
chugui
opa m b d e oho porãm i (vd ekue), h d e ou p eve
en aquel tiempo él venía a mi
casa (lit. viene a menudo)
yo veia en suefios que se acercaba con un cuchillo y no podia
esquivado
todo iba bien hasta que él vino
63/2
TIEMPOS DEL VERBO EN GUARANI
che mitã rusúramo, ahámi aguata opa árape (che mitarusúmi...
ahechakuaa heta teko asy ohasámiha che rehe> ha che ndaikatuiha ambuekovia ichupe, ha
upéva che py'apy
ipurahéipemi oñatoi
Paraguaypem i ndoho py'yiri
ndohóimiva tetã guasúpe
ojoguávami avei oréve guarã
che rerahámi oguendive
125
cuando yo era joven cito iba a
pasear ( todos los dias mi...)
yo com prendía que él se sacri-
ficaba por mí y que no se lo
podia pagar, y m e apenaba
solia, con su canto, rasguear la
guitarra, o sea: solia tocar y
cantar juntamente
no acostumbraba ir mucfao por
Asuncion
no iba casi nunca a la capital
solia comprar también para nosotros
me solia llevar conpfigo
C PASADO
114 Para expresar el tiempo pasado, el guarani tiene mucha riqueza
de sufijos para cada uno de los matices. Son los siguientes:
1) -ramo ( agudo) , -ramoite: para el tiem po pasado muy reciente
(acaba de).
2) -kurí: para el pasado reciente dei m ism o dia (con sign ificación de
“antes”).
3) -a jéi: para el pasado reciente (significa tam bién “antes”)
4) -vdekue: pasado perfecto. M ivdekue, iteración de pasado.
5) -pa: pasado perfecto con idea de totalidad.
6) -ma: pasado perfecto con idea de plenitud en la acción.
7) -pako: pasado perfecto indeterminado, en especial para los refra-
nes o dichos idiomáticos.
8) -rakde, -rde: perfecto o pluscuamperfecto en preguntas, o con
relación a algo sobreentendido.
9) -hague: para las oraciones subordinadas (como veremos más
adelante).
126
CAPITULO XII: T E M PO S Y MODOS DEL VERBO
N O T A — El acento: kuri, ma, pako son átonos; los dem ás agudos,
com o ramo, hague, etc.
EJEMPLOS:
1) ou ramo, ou ramoite
osêramo upe rehekáva
2) ojapo kuri
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
osê a jé i
Ñandejára ñande apo vdekue
pe ñu rupi ohasa vdekm
hdupa, okarupa '
opáma
ohoitêma
“pejerojáke” he'i pako
hembídyva
aguahê ramo upépe opáma
rde
marãpa ñande apo rakde
Tupã.
h iã chêve rejapo porãy ha­
gue ne rembiapo
nahiãipiko ndêve
acaba de llegar
el que buscas, acaba de salir
lo ha hecho (hoy)
salió hace poco
D ios nos creó
«-pasó a través dei cam po
se lo com ió, ya com ió (o cenó)
(ya) se acabo
se fué para no volver
‘arrímense’, decía el que nada
tenía que com er
cuando yo llegué allá ya todo
había terminado
(,para qué nos hizo D ios?
m e parece que no has hecho
bien tu trabajo
^no te parece?
D. FUTURO
115. Los sufíjos que indican el tiem po futuro, con todos sus m atices,
son los siguientes:
1) -ta: futuro próximo (voy a, estoy a ponto de).
2) -ne: para el futuro sim ple o remoto (chéne, negativo).
3) -vderã: futuro remoto con cierta idea de obligación.
4) ~mdã: futuro remoto con cierta idea de volición.
5) -ne rd e, manerde: para el futuro perfecto.
6) -ne ha = -ne haguã o haguã solo: para las oraciones subordinadas
(-rã: en sustantivos, nom bres verbales..., pero no en verbos).
TÍEMPOS DEL VERBO EN GUARANI
127
EJEMPLOS:
1) okyta , oúta
2)
3)
4)
5)
6)
pesêtapa
roseta
avápa ohóne ñemopotihápe
ou v d erã
oky mo (ã)
ndoum dãi
kdán ga oguahê m anerde
nde ne kan éõ n erd e
h é i oúne haguã
p eje ichupe pehóne haguã
va a Hover, esta a punto de llegar
^vais a salir?
sí, vam os a salir
i,quién irá al purgatório?
vendrá, ha de venir
lloverá, quiere Hover
no vendrá
ahora ya habrá liegado
tü te habrás cansado
dice que vendrá
d ecid le que iréis
NOTAS. 1) El sufijo ne en la negación se convierte en chéne. Los
demás siguen las regias generales de negación (n. 162). Ejemplos:
oúne
ndoúi chéne
vendrá
no vendrá
2) El futuro de la oraciòn subordinada, com o verem os m ás adelante
(n, 296), se expresa de dos maneras:
h é i oútaha
h é i oúne haguã
3)
dice que vendrá
L os tiem pos en las oraciones subordinadas los estudiarem os al
tratar de dichas oraciones. Por adelantado sabemos lo siguiente:
subordi­
ha
para el presente (en la
hague
ne haguã
para el pasado (en la subord.)
nada)
para el futuro (en la subord.)
EJEMPLOS:
h é i ou ha
h é i ou hague
h é i oúne haguã
dice que viene
dice que vino
dice que vendrá
128
' ■CAPITULO XII: TEMPOS Y MODOS DEL VERBO
IL M ODOS DEL VERBO
A. MODO INDICATIVO
116* Ya lo hemos estudiado al preseetar la conjugation de los verbos
y al indicar los diferentes sufijos con que se formão sus tiempos.
B. MODO IM PERATIVO
117. El imperativo es la forma dei verbo por la que mandamos o
prohibimos algo. Estrictamente hablaitdo se refiere solo a las segundas
personas de singular y plural.
Las características dei imperativo son las mismas del indicativo,
menos la segunda persona del singular de los verbos “areales’ , que es e
(ei) en vez de re (rei).
118. El imperativo prohibitivo exige el prefijo ani o aníke, anína
antes de las segundas personas del presente de indicativo afirmativo. Con
frecuencia se le aflade el sufijo tei, átono, después del verbo, como se verá
por los ejemplos. Conviene recordar que en guarani lo mísmo es v e te que
v á y a s e u sted , lo mismo tú que u sted.
119. Imperativo
VERBO AREAL
VERBO CHENDAL
Afirmativo
Afirmativo
ríe td
reíd vosotros
epuka
pepuka
Negativo
a n i repuka (tei)
a n i pepukatei
enójate
enojaos
nde pochy
pende pochy
Negativo
no rias
no riáis
ani nde pochy (tei)
no te enojes
ani pende pochy (tei) no os enojéis
MODOS DEL VERBO
129
120» El imperativo afirmativo puede emplearse de dos maneras: solo
( 1), o acompañado de partículas. Y estas partículas unas veces refuerzan
el mandato (2), otras veces lo suavizan (3).
121. Partículas que refuerzan el imperativo: ke, na, ken a , na katu,
katuete, katuetei, herãna, herãkena.
122. Partículas que suavizan el mandato, convirtiéndolo en insinuación
o súplica cortês y de buena educación: mi, mime, mo, mimo, mina, mípa,
mandi voi.
Estas partículas se posponen al imperativo: son sufijos. Pero hay dos
o tres que se pueden anteponer al imperativo con tal que no queden a la
cabeza de la frase. Estas tres partículas son: ke, kena y na.
Y na se puede repetir como prefijo y sufijo a la vez. Al final deln.l 24
se pondrán ejemplos (8).
123. Un tercer caso de imperativo es muy típico dei guarani (usado
también por los griegos y latinos), y consiste en “una doble negación”,
que equivale a “no dejes de hacer tal cosa”, o sea “hazla”. Esta doble negación puede expresarse de dos maneras:
a) ani = aníkena + verbo negativo + che o chétei (4).
b) ani = aníkena + verbo afirmativo + y o ytei (sin che) (5).
124. El imperativo n e g a tiv o o modo prohibitive puede revestir doble
forma. Primera: “indicativo afirmativo”, precedido de una de las partículas
siguientes: ani, aníke, aníkena, ani angáke, ani angákena, anítamo kura'e, anítei, o sea: ani (u otra partícula) + verbo + tei facultativo (6).
Segunda forma negativa: imperativo afirmativo + y guturonasal, con
el pronomhre adecuado nde, etc., para mayor énfasis ( 7).
EJEMPLOS (correspondientes a las llamadas entre parêntesis):
1) eju, ejo; ere, pepurahéi
2) pejéke chéve; nde pya’éke;
pende pya’ekatu
ven; di, cantad
decidme, decídmelo; apresúrate;
daos prisa, rápido
130
'
CAPITULO XII: TIEMPOS Y MODOS DEL VERBO
e ñ é e k a tu ; e ñ é e mandi
3)
4)
5)
6)
7)
peju katuetei; tereho katuetékena
c h e pytyvõmíme, e m é è m i
chéve
erúmo, e r u m ím o , e ru m ím e
chéve
emdêna, e m d ê m in a
tereho hdãkena ( raro)
aníkena nereñemombéúi che
(= chétei) Tupasy árape
aníkena reñemom bédy ~
a. reñemombé* ffytei...
aníke r e m o m b é u k ó v a
ambuépe, a v a v é p e
habla, habla, hombre; habla de
una vez
venid sin falia; vete sin'demora
aytídame por favor, dámelo
trae, tráemelo
mira
vamos a ver si vas, anda, vete
** luego
confiésate por la Virgen (= no
dejes de confesarte...)
confiésate... no vayas a oL
vidarte...)
no Clientes esto a otro, a nadie
a n i p e s e g u eteri, a n ík e n a
pe pdã
no salgáis adn, no os levantéis
anive rejapótei = anivétei
rejapo = anivékena rejapo = a n iv e angáke rejapo
anítamo kurde rembogue
ne rataindy
ani erétei = anítei ere =
aniangáke ere kóva
te r e h d y nde; todynte hde
no hagas más esto, no lo hagas
más
no apagues tu luz
no digas esto
no vayas; que no venga
8) Ejemplos de partículas sufijos convertidas en prefijos:
o u s é y a m o , k e e h e ja
reikotevèramOy kena che renói
na che r e n d u m ín a
si no quieres venir, déjalo (que
no venga)
si me necesitas, llámame
óyeme por favor
Recuérdese que estos sufijos o prefijos (ke,
sea que carecen de acento prosódico.
na, k e n a )
son átonos, o
MODOS DEL VERBO
131
Imperativo especial
125.
Fuera dei imperativo propiamente tal (de las dos segundas
personas, singular y plural), encontramos otra forma de imperativo,
entreverado de permisivo o concesivo y exhortative ( véanse nn. 130 y
331).
Sus características son los prefijos ta, te, to. Los verbos chendales no
admiten sino el prefijo ta. Los otros verbos admiten los tres prefijos,
aunque no indistintamente, como se verá por los siguientes paradigmas.
Se exceptua, sin embargo, un caso en que se usará ta por to, y es
cuando precede al verbo (que llevaría to) un complemento pronominal
terminado en e, como nde, ñande, pende (ne, ñ a n e , pene, con nasales).
126.
Ta, te, to en los distintos verbos
AREALES
tapuka che
terepuka nde
topuka hde
tajapuka ñ a n d e
toropuka ore
tapepuka pee
topuka h de k.
tapukdy che
terepukdy nde
topukdy hde
tajapukdy ñ a n d e
toropukdy ore
tapepukdy peê
to p u k d y h de k.
que ría yo
que rias tü
que ría él
que riamos nosotros
que riamos nosotros ( restr.)
que riáis vosotros
que rí an ellos
que no me ria yo
que no te rias tu
que no se ria él
que no nos riamos nosotros
que no nos riamos nosotros
(restr.)
que no os riáis vosotros
que no se rían ellos
132
■ CAPITULO XII: TEM PO S Y MODOS DEL VERBO
IANTES
O AIREALES
taiporu che
tereiporu nde
toiporu hde
tajaiporu ñande
toroiporu ore
tapeiporu peê
toiporu hde k.
que use yo
que uses tu
que use él
que usemos nosotros
que usemos nosotros (restr.)
que uséis vosotros
que usen ellos
taipordy che
tereiponíy nde
toiporiiy hde
tajaipordy ñande
toroiporüy ore
tapeipordy peê
toipordy hde k.
*que no use yo
que no uses tu
que no une él
que no usemos nosotros
que no usemos nosotros (r.)
que no uséis vosotros
que no usen ellos
CHENDALES
tache pochy
tande pochy
taipochy
taüande pochy
taore pochy
tapende pochy
taipochy hde k.
que me enoje
que te enojes
que se enoje
que nos enojemos
que nos enojemos (restring.)
que os enojéis
que se enojen
tache pochy'y
tande pochy'y
taipochy'y
tañande pochy'y
taore pochy'y
tapende pochy'y
taipochy'y
que no
que no
que no
que no
que no
que no
que no
me enoje yo
te enojes ttí
se enoje él
nos enojemos nosotros
nos enojemos nos. (r.)
os enojéis vosotros
se enojen ellos
6 7 /:
MODOS DEL VERBO
133
Examinando los câmbios que aqui ocurren, podemos decir que,
debido a la eufonía, ta en contacto con la a es t; to en contacto con la o
es t; te en contacto con la e es ter.
EJEMPLOS: T apuka (no taapuka), taiporu (no taaiporu), topuka
(no toopuka), te r e m é ê (no te e m é e ni tem éê).
En la priraera persona plural restringida no se elide la o de to, porque
ya está presente la r eufónica (toropuka, tçroiporu).
Una explicación más científica seria decir que las características del
imperativo especial son: t, ter, t (singular); ta, to, ta, to (plural); recordam
do que en los verbos chendales ta es exclusivo para todas las personas,
singular y plural. De otro modo: ta se usa antepuesto a los pronombres
personales che, nde, i, ñande, ore, pende, L
Nótese, por fin, que este modo imperativo o permisivo de que
tratamos puede admitir las partículas dei imperativo, pospuestas y a veces
antepuestas, especialmente ke, kena. Las partículas, por orden descen­
dente, como mandato, y descendente, como süplica, son las siguientes:
p e (raro), ke, na, nte, kena, mo.
Todos estos sufijos menos pe pueden ir precedidos dei prefijo
atenuante mi, pudiéndose decir:
míke, mina, mínte, míkena, mimo.
En el recto uso de estos sufijos se trasluce el conocimiento dei guarani
y la finura dei que habla.
Irregularidades en el imperativo
127 eEn el uso dei imperativo conviene tener en cuenta ciertos casos
idiomáticos, que ponemos a continuación:
tereho, tapeho (no eho, peho)
ve o vete, id o idos
che rejápe (“pe” apenas usado
déjame (vete, no te necesito)
con otros imperativos)
terem éê reméeséva (“tere” se
da lo que quieras
puede usar casi con todos los
imperativos)
134
CAPITULO XII: TIEMPOS Y MODOS DEL VERBO
ere e r e s ê v a (“tere” es forma rara)
té i h é í v a , té i héiséva
t e r é u réuséva
128,
di lo que quieras
diga lo que diga, diga lo
que quiera
come lo que quieras
Lista de imperativos más frecuentes
a) AFIRMATIVOS:
eju, ejo, ejumi, ejumína
tereho, terehomi, terehomína
eñéemína
eremi, eremína chéve, eremímo
eguapymi
toho Tani
tou Livo
ta nane pytyvõkena
tdúna ko d l reimíva hína k d á p e
taikutu che ndéve guarã umi pira
taha, tahamína
tereho, tapeho
tajakuerapa (tove tajakuerapa)
té i héiséva
taiporu nde haiha
eraha tereiporu
ndéve toguahêmi, ipotyva che
ñée
e p ü ä n a , e p ü ä m in a
hdy)
ejupi X eguejy
(X
eñem -
^ven, ven por favor
vete, vete por favor
habla
dime, dímelo por favor
siéntate
que se vaya Estanislao
que venga Liborio
que nos ayude
voy a comer esto que ya no sirve
de nada
voy a pescar para ti
ya me voy, déjame ir
vete, idos
que salgamos todos de la enfermedad (ojalá que curemos
todos)
que diga lo que quiera
préstame tu (estilete =) plu­
ma, lápiz
llévatela y úsala (= y puedes
usaria)
ojalá te lleguen estos mis versitos
levántate (X ponte de pie)
sube X baja
M O D O S D E L VERBO
ne rasêke nde, pene rase peê
eguaía X epyta
eike X esê
emoiK eipéa
emopüã X emboguejy
ejoko X eheja (~ epoi chugui)
eñepyrü X emomba, ejapopa;
ehejáke
enéê angána X eporandu ichupe
ejepohéi, ejovahéi, ejepyhéi
eru X eraha
b) TRES FORMAS DE IMPEF
aníkena nde rejoguái che
aníkena nde rejoguái chétei
aníkena rejogudy (= rejogudytei)
135
Hora, llorad
anda, camina X párate, detente
entra X sal
pon Xquita
levanta X baja
sostén, ataja X suelta
comienza X acaba; déjalo
contéstame X pregüntale
lávate las manos, lávate la cara,
lávate los pies
trae X llévalo
/ 0 NEGATIVO APARENTE:
no dejes de comprar, compra
sin falta
no dejes de comprar, compra,
compra
no dejés de comprar, no te ol­
vides de comprar
c) NEGATIVOS:
ani reho, aníke reho, terehdynte
(nde)
ani reñembosarái
ani rejútei, aníkena reju
ani nde pochy
aníkena ne kanéõ
ani rey'u hetátei (beta eterei)
ani nde karuete
ani nde rerei = ani nde japu
aníke reke
ani che rdãtei
aníke reike, anivéke reike
aníke reñemongfa
no vayas, no te vayas
no juegues
no vengas
no te enojes
no te canses
no bebas demasiada agua
no seas comilón
no mientas
no (te) duermas
no me remedes (o no me tires...)
no entres, no entres más
no te ensucies
136
'
CAPÍTULO XII: TÍEMPOS Y MODOS DEL VERBO
aníke réátei
(cháke réáta
aníke nde pysyry
aníke reñepysanga
aníke repuka
ani ne ra se , anivêke ne rase
ani r e ñ é e te i = anítei reñée
aníke nde pochy
aníke rembohovái ichupe
ani (ke) rejepy'apy hese
ani (ke) rerovia ichupe
aníke remoñemyro ichupe
aníke rejapótei
anivéke rejapo
ani rejapo jevy (ani ere je v y )
aníke rejerovia h ese
ani che r d ã te i
aníkena ere kóva chéve
ani che mbopoi che rembiapógui
(= ani che py'arenoi)
ani che mbohovái, aníke che rapytei
ani che myangekói
ani che mombáytei
ani che mboaguara
ani che mbotavy
ani nde resarái chehegui
(ta ch e r e s a r a iy n d e h e g u i
ani nde resaite
ani rejepoyhumítei (= ani reti)
ani nde vyro
ani che mbyajútei (che acusativo
como en che mbyaju i ñ é ê)
ani ne a t é y
no (te) caigas
mira que te vas a caer)
no (te) resbales
no tropieces
no te rias
no llores, no llores más
no hables
no te enojes
no le contradigas
no le hagas caso no te aflijas)
^no le creas
no le ofendas
no lo hagas
no lo hagas más
no lo repitas (no lo digas otra
vez)
no te fies de él
no me tires
no me digas esto
no me distraigas
no me contestes, no me desobedezcas, no me contradigas
no me molestes, estorbes
no me despiertes
no me adules
no me engañes
no me olvides
que no me olvide yo de ti)
no seas arisco
no tengas vergüenza, vamos
no seas tonto
no me fastidies, no me aburras
(me fastidia su conversación)
no seas perezoso
M O DO S D E L VERBO
137
ani ndentese ~ ani nde rneme-
no seas orgulloso, no seas egoista
se = ani ndesénte
ani ne m b d e jeru resétei (= ani
nde ju n íaku a)
no seas pedigüeño
no me provoques ( lit. no me
busques)
ani che reka
TERCERA PERSONA:
que no se quede
que no arraigue
que no llore
topytdyn te
tahapdynte
tahas&ynte
C. MODO SUBJUNTIVO
129* El subjuntivo castellano con sus ricas desinências y variados
matices (envidia de las lenguas sajónicas como el inglês y alemán) no
existe en guarani. Para expresarlo de alguna manera, nos valdremos de
conjunciones pospuestas al verbo de la oración subordinada. El capítulo
especial de las conjunciones se estudiará en la sintaxis, recomendo una
por una las diferentes clases de oraciones. Ahora únicamente pondremos
algunos ejemplos para que se vea que el subjuntivo castellano no tiene
correspondência exacta en guarani.
ndaipóri m bdeve hesaráiha
(ndaipóri m bdevégui hesa­
ráiha)
reju jevy guive, tereho rehose
hápe
avápa h éi ndéve reju haguã
n aim dãi okañy hague che kuãirü
mamo reho hápe, rejuhu vd erã
Ñandejárape
vaípe ojecha v d e rã m d ã (= te­
sa parápe o. v. m.)
nada hay de que se olvide (lit.
olvida)
con tal que vuelvas» ve a donde
te dé la gana
^quién te dijo que vinieses?
no creo que se haya extraviado
mi anillo (lit. se ha extraviado)
a donde quiera que vayas en­
contrarás a Dios ( lit. tu vas)
en gran dificultad se habría visto9las de Cain hubiera pasado
138
CAPITULO XII: TIEMPOS Y MODOS DEL VERBO
D. MODOS POTENCIAL PERMISIVO, EXHORT ATIVO
130o Queremos dejar consignado que además de los hasta aqui
explicados, son posibles otros modos, como el potencial, el permisivo, el
exhortativo y el interrogativo. La fuerza, significado y alcance de cada
uno de dichos modos se verá por los ejemplos:
131. 1) Potencial*
m h d e pipo ku ojapo hína p d i
Lino
mbdeipoku (= m b d e pipo
ku) héíne hína karai Lúkas
(= p d i Lúkas)
oiméne pipo hína pohanohára
oguógape
. ikatu o jé e ( = ikatu ere) ndahasyiha kóva
rehóta nipo
ndojuhu vderã m dãi
rejúne nipo che ndive
mbdeipoku eréne nde sype
m á va pipo o m é è n e peême
^qué podrá hacer (ahora) el tio
* Lino?
^qué pensará, que podrá pensar
(lit. decir), don Lucas?
I estará en casa el médico?
^dirá alguno que esto es fácil?
i v as a poder ir?
no lo podrá hallar
^podrás venir conmigo?
iy qué dirás a tu madre?
^quién podrá dároslo?
NOTESE que pipo = nipo; pero pipo es menos frecuente.
Pertenece al modo potencial la afirmación modesta en que se involucra
también ciertaposibilidad; porejemplo: “La madre no lo ha de sabef\que
puede tener los significados siguientes:
isy
isy
isy
isy
ndoikuaaichéne
ndoikuaa vderãi
ndaikatúi oikuaa haguã
oikuadyramo jepe kdãga,
oikuaáne uperire
naiporãi okuaa isy
su madre no lo sabrá
su madre no lo ha de saber
no puede ser que su madre lo sepa
su madre no lo sabe ahora, pero
lo sabrá después
su madre no debe saberlo
210
MODOS DEL VERBO
139
132« 2) P erm isivo.
ío h o je p e r d e
pase que haya ido
teréyna je p e r d e upéva ( - ta
eréyn a = eréyn a)
tah de h d e háicha, tekotevê, fiam osê ichupe voi p o rã
tosêpa r d e h ó g a g u i tê ra to s é y
m bdevete c h é v e
t é i h é i s é v a , ndarovia m d ã i
voínte (= té i héíva...)
ta h d e h d e háicha = ta h d e h déva
tereju terã terejd y m bdevete
chéve
concedido que no hayas dicho
ta itavypa ta in a r a n d ú p a r d e,
opavaite (= maymáramo)
ojapo v d erã
terem éê je p e rd e
tereiporu, reiporuse háicha
tah de h d é v a , nom éêi chéne chéve
esto
sea de ello lo que fuere, lo que im
porta es echarlo cuanto antes
que haya salido de su casa o
no, me .tiene sin cuidado
diga lo que quiera, no me con­
vence
sea de ello lo que fuere
que hayas venido o no (hayas
venido), me tiene sin cuidado
(lit. nada absolutamente para
mi)
scan ignorantes, sean sábios: to­
dos están obligados (lo faan
de hacer)
no (me) importa que (se lo)
hayas dado
dispón de ello a toda tu voluntad
diga lo que quiera ( y o ) , no me
lo dará
tapeje, pejeséva ndoporoguero
viavéi
digáis lo que queráis, y a no os
puedo dar crédito
133« 3) Exhotetiyo*
ta n a p d ã h a ta n a s ê m b a k u i m b d é -
icha, ñañangarekovo ñane retã
rehe
ta n a s ê k a tu e te ík e n a ñ a n e m b d e
vai r u g u á ig u i
tajerure je v y ndéve p e te í che re~
kotevê
levantémonos y salgamos como
varones a defender nuestra
patria
salgamos de una vez dei fondo
de nuestra miséria
permiteme que te pida otro favor
CAPITULO XIII
N O M B R E S VERBALES
134.
Nombres verbales llamamos a las formas dei verbo inconjugables
o sea desprovistas de com ponentes indicadores de tiempo y persona, y
que se comportan com o sustantivos, adjetivos y hasta com o advérbios de
m odo. Por ejemplo:
el PA SE A R es sano (infinitivo);
los C O M B ATIENTES son muchos (participio activo);
libros CA TA L O G A D O S (participio pasivo);
murió DURM IENDO (gem ndio de m odo).
Estudiando a fondo el guarani y pasando revista a su material
lexicógrafo y a sus recursos sintácticos, hallaremos que este, idiom a es
rico en participios activos y pasivos y nada escaso en otros nombres
verbales.
Es cierto que el guarani carece de infinitivo y de gerúndio tanto
sim ple com o com puesto. Si alguna frase guarani se puede traducir,
supongam os, por gerúndio castellano, ese será un caso en que el gerúndio
equivale a una oración condicional, temporal, causal, etc., y seria ilógico
concluir que existe el gerúndio en guarani. Por otro lado, podem os decir
que el verbo, sin la característica personal, es un nombre verbal idêntico
al infinitivo; y que el gerúndio, tanto simple como compuesto, tiene
traducción exacta en guarani. Por ejemplo:
andar es una buena gimnasia
levantarse temprano es saiudable
guatáko ne mbohete k ü e
p ü ã voi nane mohesãi
el
el
ndaikatúi aha
no puedo ir (lit. im posible voy)
EL INFINITIVO CASTELLANO Y SU EQUIVALENTE EN G U A RA N I 141
isy omano rire, h d e ndovy'avéi
opytávo
habiendo muerto su madre (después que murió), no tu vo
reüehdãramo, rehupityne (- r e ñ e h d ä guive rehupityne)
ik y r é y rupif oiko m b d e rerekoháramo
esforzándote lo
más alegria
alcanzarás
diligente (por su laboriosidad), llegó a ser rico
siendo
El guarani, com o acabamos de indicar, no tiene infinitivo ni gerúndio,
supino con formas propias gramaticales, como las tiene el latiu y el
griego. Y conviene saber la manera de tradocir al guarani, la lengua de
que se trate, sin echar mano de frases raras para suplir dichas categorias
gramaticales.
En general se han de evitar las adaptaciones violentas de una lengua
a otra de carácter enteramente diferente1Ya el atender en demasia a los
ni
gerúndios dio origen a la m ania de los andos y habiendos en las
gramáticas latinas, sistema de oraciones a todas luces desventajoso para
el aprendizaje dei latín.
Sin embargo, en muchos casos, si no en todo, se puede dar una
traducción aproximada de los nombres verbales. Y eso es lo que intenta­
remos en las páginas a continuación.
A. EL INFINITIVO CASTELLANO
Y SU EQUIVALENTE EN GUARANI
135. El infinitivo castellano entra a formar parte de muchas oraciones
completivas, unas veces en calidad de sujeto, otras como complemento.
En la frase “es necesario trabajar”, “tr a b a ja f es sujeto, pues la frase
1El editor de la obra dei Padre Montoya dice así en la introducción dei Vocabuiario:
“Las gramáticas de los misionarios Anchieta, Figueira, Bandini y la del m ism o Montoya
han sido redactadas teniendo sus autores presente no tanto el exam en atento de las
propiedades de la lengua como un cierto sistema arbitrariamente modelado sobre el de las
gramáticas o artes latinas de la época, al cual, como a la fuerza, pretendieron someter las
formas de otra lengua enteramente diversa”. Estos conceptos los leímos después de haber
escrito lo que se lee arriba en el texto. Aquellos antiguos misioneros fueron colosos de la
lengua pero carecían de los recursos pedagógicos gramaticales, modemamente en boga.
142
CAPÍTULO XIII: NOMBRES VERBALES
equivale a wel tra h a jo es necesario". Eu cambio, esta otra oración: “sabe
c a n ta i, nos ofrece un infinitivo com plem ento, pues equivale a “sabe (de)
canto”.
D icho infinitivo, sea sujeto o com plem ento, se traduce al guarani de
diversos modos: 1) por un sustantivo; 2) por un impersonal o pasivo; 3)
por un verbo com puesto; 4) por un adverbio o posposición; 5) por un
verbo personal con o sin vo.
EJEMPLOS:
1) oñepyrü opurahêi (X purahéi)
2) te k o te v e ñambdapo. (mba'apo te k o te v e )
naiporãi rejapo kóva
ndaikatúi jahasávo, ivai rehasa
opurahêi
kuaa
3)
ndouséi
4) anive reñembosarái (~ epoi
ñembosaráigui)
oiko k u a a tenda ári
5) oho ojepy'a jokóvo
tereho eru chéve tembiporu
^com ienza a cantar ( X el canto)
es necesario trabajar (el trabajo
es necesario)
no es lícito hacer esto
no se puede pasar
sabe cantar
no quiere venir
acaba de jugar, larga el juego,
no juegues más
sabe cabalgar
se fue a desayunar
ve a traerme los cubiertos
M iscelân ea d e ejem p lo s con in fin itivo ca stellan o
ndahasyi ñ a ñ e p y r ü haguã, ja ja popa haguã katu hasy = m b d e
ñepyrü n d a hasyiy m b d e
momba hasyve
tembirepykue ñongatu ip o rä
uperire g u a r ä
ndajäu vd erä i m b d e v e ñatupar d ä rnboyve, jay'u mante
ik a tu
hesarái ñ e m b d é g u i
el com enzar es fácil, lo difícil
acabar
el ahorrar es útil para después
no se puede comer nada hasta
después de com ulgar, pero se
puede beber agua
se olvida de rezar
GERÚNDIO SIMPLE CASTELL. -'40
imitãite guive ojepokuaa he'ireívo = imitãvépe ogueroguata ijapére ko japu
ndajepokuaái a k é v o asaje
reporomomarangatuséramo, eñe~
momarangatu raê ndejupe
desde rauy eiños
bran a mentir
143
se acostum -
no acostumbro ecfaar siesta
si quieres hacer buenos (santos)
a lo otros* com ienza por ti
m ism o
1, GERÚNDIO SIMPLE CASTELLANO
Y SU TIÂBUCCÍON AL GUARANI
136.
El gemndio simple casteilano puede significar por lo menos tres
cosas:
1) simultaneidad* y equivale a una oración temporal;
2) tiene sentido adversative* y equivale a una oración c o n c e siv a ;
3) significa m e d io o m odo, y puede consíderarse como una oración
m o d a l. Atendiendo bien a estas tres slgeificaciones fiindam entales, se
traducirá al guarani convenientem ente.
Ejemplos:
1) okaruhápe hína ( - okaru
ja v e hína) omanoite
oguejykuévo (= oguejy
ja v e) m b d e y r ú g u i iñakãjeka
2) ndepochyséramo jepe, nereguahê voivéi chéne
n d e pochyram o jepe, nande
p d a v ê i chéne
3) ja ja vy ha jajavykuévo, jai-
estando eomiendo* se quedo
muerto
bajando dei tranvía* se rompió
la cabeza
enojándote más* no por eso Ilegarás más pronto
enojándote* no mejorarás tu
suerte
errando, aprendemos a no errar
kuaa ja ja v fy haguã
oñongatu kuaa rupi, oiko
m b d e rerekoháramo
o ñ e m b d e ha omoi pype
n a n d e rehe tupañandy,
ñane m om barete
por saber ahorrar llegó (a rico
(o iko )
rezando y (poniendo en nosotros - ) ungiéndonos con
óleo santo* nos conforta
144
• .
CAPITULO XIII: NOMBRES VERBÄLES
AL GUARANI DEL GERÚNDIO COMPUESTO
C. T R A D U C C IO N
137. Com o el gerúndio sim ple, el com puesto equivale también a una
oración ya temporal, ya causal, ya de otra clase, y se traducirá al guarani
conforme a las regias de dichas oraciones.
EJEMPLOS:
Kolon osê rire Paios g u i ja sy
porundy ára mbohapyhápe,
ohecha yvy jasyku ã á r a kuakõihápe (nn. 49-62)
Omano rire hembireko, oiko p d íramo
iñ a r a n d u v e iñirü n guéragui,
m b d e kuaasevévo, o g u e tã
p yri oñemondo ambue tetãme
ojejapi rire, oñemondo atukupévo
o ty g u i hekoviarã, ogueraha
h d e petei hem biaporã
noñepyrüigui tupao apo hiárape oñembyai ñ é e m é ê n g u e
(= ü ê e m ê è heseguare)
ndoikuaáigui m bdèpa oiko rd e
td y ra rekovégui, h é i hese,
o k a ñ y e té m a h a g u e
o ú e a p i rire, inakãjeka rei
osê rire oguógagui, ndoike jevyv é im a v a : h d a omano
Colon habiendo partido de Pa­
ios el 3 de agosto, descubrió
Am érica el 12 de octubre
habiendo muerto su esposa, se
hizo sacerdote
habiendo sacado las m ejores no­
tas y deseando perfeccionarse
en su especialidad, obtuvo
una beca para el extranjero
habiendo sido herido, fue en­
viado a retaguardia
no presentándose com petidor, se
llevó el empleo (por no haber competidor)
no habiéndose comenzado la
iglesia el dia señalado, se
deshizo el contrato (palabra
dada)
no habiendo tenido noticia de
su hijo, lo dieron por perdi­
do ( dicen de él que se perdió
dei todo)
luego de haberle pelado, se rompió la cabeza casualmente
habiendo salido de su casa, no
volvió a entrar más: cayó
muerto
PARTICIPIOS ACTÍVOS EN GUARANI AL ESTILO GRIEGO
145
D . P A R T IC IP IO S A C T IV O S E N G U A R A N I
A L E S T IL O G R IE G O
P articip io activo o n om b re verb al e n ha
138. M uchos verbos (teoricam ente todos) pueden tomar e l sufijo ha
pospuesto a la raiz dei verbo o sea el verbo despojado de su característica
personal. A sí, de amonda ( yo robo) se forma mondaha: robador, el que
roba, ladrón.
139. La significación primaria y radical dei sufijo ha es de acción, que
corresponde al sufijo castellano or (factor, abridor). Por ejem plo:
apoha
factor, autor, hacedor, poeta
mondaha
robador, el que roba, ladrón
(poietés)
Concretando más, el sufijo ha puede significar persona o cosa. Por
ejemplo:
a) PERSONA:
kuaaha
conocedor
b) CO SA: Esta cosa puede ser a su vez lugar o instrumento.
Ejemplos:
1) LUGAR:
karuha
comedor
2) INSTRU M ENTO :
pe'aha, pejuha
abridor, ventilador
E l su fijo h a segu id o d e la p o s p o s ic ió n p e
140. Si al sufijo ha le añadim os la posposición pe, obtendrem os
significados tan diversos com o son los de:
146
CAPITULO XIII: NOMBRES VERBALES
a) lugar;
b) tiempo;
c) modo.
Pondrem os ejem plos de cada
significado:
a) LUGAR:
karuhápe, m bdapohápe
en el com edor,
cina
en el taller u ofi­
b) TIEMPO:
ñembo’ehápe, pytiiuhápe
durante la oración, en recreo
c) M O DO {-mente de los advérbios castellanos):
kiriríhápe
calladamente
N O TA . -— N o se confunda el sufijo ha de los nombres verbales con
el ha en verbos con característica personal. En ese caso, ya no es
participio activo o nombre verbal, sino que forma parte de una oración
com o relativo locativo o adverbio de lugar. Ejemplos:
tetã ojejuhu- ha opa mba’e
táva ndaipóri- ha o ty v a
pais en que se hallan todas las
cosas
ciudad en que nada falta
Advertências sobre el u so dei n om b re verb al en h a
141.
1) Por regia general se le puede añadir el sufijo ra átono sin
m odificar o m odificando muy poco su significado.
2) A sim ism o se le puede anteponer mba’e, si se trata de una acción,
o el prefijoye (ñe en nasales) si se trata de expresar lugar.
3) Todo nombre verbal tendrá, com o sustantivo, los tres tiem pos,
expresados por los sufijos acentuados: re, rã, rangue.
4) A lgunos nombres verbales sorprenden por su significado típico e
idiom ático, que requiere un estúdio y atención especial. En este y
parecidos casos es indispensable escuchar a un paraguayo que sepa bien
su lengua.
PARTICIPIOS ACTTVOS EN GUARANI AL ESTILO GRIEGO
147
Pondrem os ejem plos: primero verbales escuetos (a) y luego verbales
en frases dei lenguaje corriente (b).
a)
m éêha
p éa h a
mbotyha
pejuha
mbyakuha
mokãha
mopotíha
guataha
muendyha
hapyha
moroysãha
mboguataha
hechaha
henduha
mosyiha
natõiha
veveha
ñé'éha
puraheiha
m bdapoha
pytduha
ñembosaraiha
ñemüha
joguaha
m onóõha
muasãiha
mosarambiha
mañahä; m dêha
apiha
kutuha
mbovuha
dador
abridor
cerrador, cerrojo, cerradura
ventilador
calentador
secante, toalla
purificador
andador, senda
encendedor
quemador, prendedor
refrigerante
cochero, chofer
vidente, testigo
oyente
afinador, lubricante, cep illo de
carpintero
tocador, guitarrista
avion
teléfono, magnetofón
cantor
trabajador
que descansa, huelguista
jugador, campo de deporte
com erciante, vendedor, mercado
comprador
recolector
esparcidor, propagandista
derramador, sembrador
atalaya o centinela; observador
que hiere con bala s _ _ _
que hiere con puñal |
inflador
®
CAPITULO XIII: NOMBRES VERBALES
148
b)
d
2)
3)
4)
hechaha o hechahára
henduha o henduhára
mondaha
keha
jeikeha (X keha)
üesêha
hduhára
hduhare, hduharã ,
hdurãngue
che kuaaha heta
che ku hóga guataha
h d e che roga guataha
vidente, testigo
oyente
ladrón
dormitorio, madriguera
entrada (X dormitorio)
salida
que com e
que com ió, comerá, hubiera
com ido
^tengo muchos conocidos muchos son los que m e conocen
yo frecuento su casa
él frecuenta mi casa
142« Como se ve, tenem os en estos verbales descubierto un filón de
voces nuevas, nada m anoseadas, para enriquecer más y más nuestro estilo
y contribuir al florecim iento dei guarani. Cultivándolo con amor, se
descubren a cada paso tesoros no sospechados. Pregüntese al paraguayo
acerca de los verbales al parecer más raros, y oirem os de él significados
muy recôndito e inesperados.
Ej em pios de participios activos o nombres verbales
kóa ku che pytyvõhára
péa ku arasa uha
éste es mi ayudante
ése es el que se com e las gua~
yabas
mykurê ku hína yguasu uhare
mango ku yva porã; hiuha
hesãi v d erã
upe kure ku hiuhára
tupao apohára tekotevê óga
apohára po rã
la comadreja es la que se com ió
las gallinas
el m ango es linda fruta, quien
la coma gozará de salud
ese chancho es el que se las com e
el que ha de hacer la iglesia menester es que sea un buen arquitecto
PARTICIPIOS ACTIVOS EN GUARANI AL ESTILO GRIEGO
pe tembirepy porã (jeguaka
porã) mondahare ku pytagua
(ambue tetãygua)
oh darõ hína ou peve ipotaha
che m bdehára
p e itapu reruhare ohojevyma
ijukahare oí (oime hína) k d i
rãime
imbdekuaaitépa, kóva apohare
ko tupao guasu apohare nipo,
óga apohára tekovete rd e
kuatia apohare, mesa apohare
! 49
el que robó las alhajas es un
extranjero
aguarda a que venga un postor,
un comprador, un aficionado
el que m e enseña mi maestro
el que trajo esta campana, ya se
volvió
el que le m ato, está preso
es hombre de mucho saber el
que hizo esto
el que hizo esa catedral era un
arquitecto de primera
el autor dei libro; el carpintero
que hizo la mesa
Casos especiales
143« Hay casos en que el participio con la forma propia en ha no es
muy usado. Otros casos habrá en que el verbo carece en absoluto de tal
participio. Entonces recurriremos a forma personal con el relativo va.
Por ejemplo:
che mom báyva (o también che
mombayhára)
imonda v d e r ã (= n m daharã)
oñepyrü michimichigui (= sa'isdipe)
ojejavyva ( = ojavyva)
el que m e despierta, m i desper­
tador
el que ha de ser ladrón, com ienza de a poco
el que se equivoca (X el que
yerra)
oporandu vdekue = poranduhare
oikóva yrupi
tendota, sambyhyha
ohayhúva, tayhupára, hayhuha
el que preguntó
navegante, marino
dirigente
amante
150
CAPITULO XIII: NOMBRES VERBALES
oikéva, oikepyahúva
asêva (oseramóva)
tembyre, osc.
yva hemby vdekue (X yvarembyre)...
entrants
saliente
sobrante, remanente, el resto
fruta sobrante ( X las sobras de
la fruta)
144.
NOTESE: A ) Los diferentes sufijos que concurren: 1) unos a la
form aciòn de nombres verbales (com o acabamos de ver); 2) otros que
podemos liam ar sufijos copulativos o hipotácticos que sirven para unir
oraciones dependientes entre sí; y, por fie, 3) otros sufijos que sirven para
formar tiempos de oraciones absolutas y también oraciones
semidependientes de relativo. Estos sufijos, ya combinados, se pueden
ver a continuación:
1) ao apoha
el que hace el traje (sastre)
ao apohare
ao apaharã
ao apaharangue
2) aikuaa h d e ohoha
aikuaa h d e oho hague
aikuaa h d e ahóne haguã
= ohóneha
aikuaa h d e ohotaha
aikuaa h d e oho vderãha
el que hizo el traje
el que hará el traje
el que había de hacer el traje
yo sé que va
yo sé que fue
yo sé que irá
yo sé que é! está por ir
yo sé que él ha de ir
3) a) va en oraciones absolutas:
jd u mango (va, jd ú v a in­
dicaria costumbre)
jd u vdekue mango
jd u v d e rã mango = jd ú n e
comemos mangos
comimos mangos
comeremos mangos
b) va en oraciones semidependientes:
mango hdúva, tou
mango hdu vdekue, tou
que vengan los que comen mmgos
que vengan los que com ieron
mangos
PARTICIPIOS ACTIVOS EN GUARANI A L ESTILO GRIEGO
mango hdu vderã, tou
! 51
que vengan lo s que com erán
mangos
En realidad, estas tres últimas oraciones son completivas, no accesorias.
NOTESE: B) Que análogo a los sufijos anteriores existen además: 1)
gua, guare (en contacto con consonantes y la gutural y, ygua, yguare (en
contacto con otras vocales), en am bos casos para denotar el origen o
naturaleza de una persona (vea n. 24); 2) en cam bio, para significar
pertenencia o ubicación usaremos pegua, peguare, peguarã (según el
tiem po), advirtiendo que peguarã (o veguarã con pronombres se emplea
en particular para expresar destinación, finalidad o provecho. Ejemplos:
1) M bokajatygua
Paraguaygua (con y gutu­
ral, cuyo acento pasa al
sufijo gua)
se dice:
h d e ku paraguái, che espana
Borjaygua
Luqueyguare
de Mbokajaty
de Asuncion, asunceno
En cam bio
mamoyguápa nde
m bde tavayguápa nde
okarayguápa nde
2) ko ñesüha niko tupao gua su pegua
kóa ko tenda ojogua p d i
peguarã
p etei guaiguí ku López peguare (= Lopezkue)
ogueru petei kuatia ndéve
guarã, ha p etei jokuapy
chéve guarã
él es paraguayo, yo español
natural de Borja
que nació en Luque, oriundo de
Luque
de donde eres tú?
de qué pueblo eres tu?
es usted de la campaña?
este reclinatorio es de la cate­
dral
este caballo lo compro para el
Padre
una viejecita dei tiem po de Ló­
pez
trae una carta para ti y un pa­
quete para mí
CAPÍTULO XIII: NOMBRES VERB ALES
152
K PÂRTICIPIOS PASIVOS
145.
M ientras que el castellano (al igual que el latín) no posee sino
un solo participio pasivo (a m a tu s: amado), el guarani ofrece, com o el
griego, tres participios pasivos (equivalentes, com o los activos, a una
oración de relativo), a saber: participio de presente, de pasado y de futuro,
con las terminaciones
py, pyre, p yrã (o mby, byre, mbyrã, con nasales)
respectivamente, como se puede comprobarpor los ejemplos si guientes:
Participio pasivo de presente
lo que es atado
jo k u a p y
(q u a d a llig a tu r)
Participio pasivo pasado
jokuapyre
lo que se ató (alligatus, a, um)
Participio pasivo de futuro
jokuapyrã
lo
que ha de ser atado, digno de
atarse (a llig a n d u s, a, um)
OTROS EJEMPLOS:
p o ta p y , potapyre, potapyrã
que se desea, deseado, que se
m bdepy, m b d e p y r e , m boépyrã
deseará
que se enseña, enseñado, que se
techapy, techapyre, techapyrã
joheipy, joheipyre, joheipyrã
enseñará
que se ve, visto, que se verá
que se lava, lavado, que será la­
porupy, porupyre, p o ru p yrã
híupy, hiupyre, M u p y r ã
vado
que se usa, usado, que será usado
que se com e, com ido, que será
comido
SUSTANTIVOS CON TEMBI
mboupy, mboupyre, mboupyrã
mondopy, mondopyre, mondopym
153
que se hace venir, enviado, que
se enviará
que se envia, enviado, que se
hará ir
Estos dos últim os verbos se refieren a personas. Tratándose de cosas
emplean estos otros dos:
arahaukáta ndéve
oguerukáta chéve
jokuapy, jokuapyre, jokuaipyrã
te enviaré (lit. te haré llevar)
me enviará (lit. me hará traer)
ocupado, que se ocupo, que será
apapy, apopyre, apopyrã
ocupado
que se hace, hecho, por hacer,
factible
NOTAS. 1) Si por razon especial falta la terminación ra de futuro, se
suplirá por vderã. Por ejemplo:
m bde jerohory'y v d e rã (= royropy rã)
m bde jajepy' amongeta v d e r ã
(= p iam on geta p yrã )
2)
cosa
digna de aborrecerse
cosa digna de considerarse
Con verbos neutros el sufijo kue (ngue con nasales forma también
un participio pasivo. Por ejemplo:
kaigue, pengue (> okái, opê)
quemado, roto (> se quem a, se
rompe)
F* SUSTANTIVOS CON TEMBI
146.
L os nom bres que acabamos de ver, terminado con el sufijo py,
son los nom bres verbales. D e form a diferente, pero de significado
análogo y casi idêntico al participio pasivo, son otro com puestos dei
prefijo oscilante tembi, temi y un radical verbal, que llam arem os “verbos
nominalesT Se componen según la fórmula:
tembi (temi) + radical verbal.
CAPITULO XIII: NOMBRES VERB ALES
154
Este com plejo se puede resolver sin violência en una proposición de
relativo: “el que, lo que”, seguido de verbo pasivo. Por ejemplo:
temimbo'e
che rem im bde
el que, lo que se emseña = dis­
cípulo o doctrina
mi discipulo, mi doctrina (el
que, lo que yo enseüo)
Estos verbos nom inales, por analogia con los participios pasivos,
pueden tomar también sus terminaciones: py, pyre, pyrã.
EJEMPLOS:
che rem im bdepy, -pyre, -pyrã
mi discípulo, que es, fue, será
mi doctrina, que es, fue, será
Pondrem os algunos ejem plos de los verbos más usuales:
tembipota .
tembipota-py, -pyre, -pyrã
tem bi u
tem bíu-py, -pyre, -pyrã
tembiecha
tembiecha-py, -pyre -pyrã
tembijohéi
tembijohei-py, -pyre, -pyrã
tembiporu
tembiporu-py, -pyre, -pyrã
tembiapo
tembiapo-py, -pyre, -pyrã
TEM BIREKO
tembirereko
lo que se desea, el ideal
lo que es deseado, lo que fue
deseado, lo que se deseará
lo que se com e, com ida, manj ar
lo que es com ido, lo que se com ió, lo que se com erá
lo que se ve, espectáculo
que es visto, lo que fué visto,
lo que será visto
lo que se lava (die W äsche en
alemán)
que es lavado, lo que se lavó,
lo que se lavará
o que se usa, utensílio
lo que es usado, se usó, se usará
lo que se hace, el trabajo
lo que es hecho, se hizo, se hará
lo que se tiene por excelencia:
la ESPO SA
(cualquier) cosa poseída
SUSTANTIVOS CON TEMBI
155
lo que se ocupa por exceleocia:
el CRIADO, SIRVIENTE (o
TEM BIG U AI
sirvienta)
1) Tembi equivale a m bde (cosa) y en muchos casos se
pueden conmutar entre sL
N O T A S.
2) N ótese en estos verbos nom inales la equivalência de los sufijos
pyrã y kue, p y r ã y rã. Por ejemplo:
Platón r e m im b d e k u e = Platón
la doctrina de Platón
r e m im b d ep y re
che remimbderã kuéra = che
remimbdepyrã nguéra
te m b i u, tembiukue, te m b iu r ã
= h iu p y , hiupyre, hiupyrã
mis futuros discípulos
com ida o com estible (presente,
pasado futuro)
(raiz u)
147.
Verbos nominales en frases centimes
c h e remimbdepyre
m b d ê p a ne remiñenbdeukapy
hína kdãga
ko tembiporu ne m b d é y v a ani
reipotuka avavépe
nde tapicha m bde ani ejavykytei
jajapo v d e r ã T u p ã rembiapo
ukapy
k ó a ko kotype tembiecharã
ñ o n g a tu p y oime
ñ a n d u ogueha mberu hembi’u rã (y mejor: oguembiurã)
= hdu haguã = oguembi'upyrã
ápe a r u che jo h u p y r e , tembiecharã
= pene rechapyrã
la asignatura que enseñé
^qué asignaturas aprendes (esel
tudias) ahora?
utensílio (instrumento) aje~
no no lo prestes a nadie
no toques las cosas ajenas (lit.
lo que no es tuyo)
hem os de guardar los mandam ientos de Dios
en esta sala se guardan m uchos
objetos notable ■
la araña se lleva la m osca (para
su comida, lit.) para comérsela después
aqui traigo mi hallazgo, para que
lo veáis (digno de verse, etc.)
CAPITULO XIII: NOMBRES VERB ALES
156
G. PARTICIPIO PASIVO CASTELLANO
Y SU TRADUCCION AL GUARANI
148. El participio pasivo castellano se traduce al guarani de varias
maneras: 1) por la formula que acabamos de ver, o sea:
radical verbal + pyre
2) por un adjetivo sin va (o con va para mayor énfasis de la frase);
3) por un sustantivo con va u otro giro adecuado.
EJEMPLOS:
1) m bde tesaraipyre
m b d e ijuhupyre
kamisa apopyre
sapatu myatyrõpyre
ao myatyrõpyre
tape mboitapyre
ñ é e poravopyre
kañymby, m b d e kañy
mimoipyre ( s d o )
j e t y mbichy
yvoty m ondõm byre
tembe mopytãm byre
ipo joheipyrépe
2) ita karai ojeguáva = mbojeguapyre
h iá va ku iñapopé
s d o mimói, s d o k d ê
ryguasu r u p ia chyryry
3) tahyi ipepóva (= tahyi
cosa olvidada
cosa encontrada
cam isas hechas
zapatos remendados
vestidos com puestos, arreglados
calle empedrada
palabras escogidas
desaparecido, perdido
hervida (cam e)
batata asada
flores recogidas
lábios enrojecidos
con las manos lavadas
altar adornado
tiene pelo ondulado, crespo
carne hervida, carne asada
huevos fritos
hormiga alada
veve)
yvyra ipotyva
yvarykue h iyva = y v a ry kuery
árbol florido, florecido
vino aguado
PARTICIPIO PASIVO CASTELLANO
157
149« Miscelânea de ejemplos de paríldplo pasivo
kuatia hembiapokue (= L M e ojapo
v d e k u e = ijapopyre ko kuatia)
m b d e m byaipyre tuku rembiapokuépe (pe = rupi)
“tosêmi umi ip o r a n d u p y r é \ h é i
poranduha = h d ã h a
ã tetã rembiguái isãsómava
(= n a is ã v ê im a v a = isdym ava)
henõimby heta, iporavopyre
m bovy
p d ir ã rógagui mosèm byreta
n ik o ko ára jerépe
mbovy umi ohupityva oguembikuaa repy
kdápe oi tekombyaihare =
inupãmbyre
kuatia mboapepyre, mbovyvypyre
o m é ê ñandéve ip o ta p y 'y
ndaipotái ojy'yva
ndoipotái ao tapicha mondepyre
kóva ko ao iporupyrêko
oiporu vdeku e (X iporukapyre
= hembiporukakue = hembiporukapyre)
kuatia m boapepyrdy nda hepyi
nn libro hecho por él = un libro
cuyo autor es él = que hizo él.
daños causados por la langosta
wque salgan lo s exam inados”,
dice el examinador
son soldados licenciados
muchos son los llam ados, pocos
los escogid os
son m uchos los salidos dei se­
minário este año
los discípulos premiados son es-
casos
aqui están los castigados
libros encuadem ados
nos da el desech o (lo que nadie quiere)
no quiero lo que no está cocido
no quiere ropas usadas (lit. que
se vistió otro)
esta es la ropa que él usaba
lo que el pidió prestado (X lo
que él había prestado)
los libros en rústica (no son ca­
ros) son baratos
hembiapo repykue
el precio (o prêmio) de sus afa­
nes, de su labor
pe yvoty ñ é e apohare
el autor d e la poesia (= e l poe­
ta que hizo estos versos)
el cabecilla de los que provoca-
teko m byaihare rendota
ron el desorden
CAPITULO XIV
FORMAS PASIVA, REFLEXIVA, RECIPROCA
I. F O R M A
PASIVA
150.
El guarani es jnuy parco en et uso de la voz pasiva. La esquiva
m ucho más que el castellano, que la pródiga m enos atín que las lenguas
madres, el griego y el latin.
La pasiva se expresa por m edio del prefijo je (ñe eon nasales)
interpuesto entre la característica y el radical de los verbos transitivos de
esta forma:
característica + je (ñe) + radical.
Ejemplo: a-je-hayhu: yo soy amado.
El sujeto agente de la pasiva, si no se sobrentiende, se expresa por
m edio dei sufijo rehe, com o se ve por los ejem plo siguientes:
aguahê peteí atype ha añemboguapyma voi
ojehayhu maymdva rehe
oñeñandu pohanõhára rehe
ikypy'y oñeñangareko itykéra
rehe
ha! avañe'e, beta hu’ypema reñeha'ä, h iãgui rejepe'aite ko
yvy ape árigui (P. Encina
Ram os)
llegué a una reunion y luego
m e hicieron sentar (lit. fui
asentado)
es querido por todos
es visitado por el m édico
la menor es guiada (cuidada)
por la mayor
oh! idiom a guarani, muchas
flechas te han tirado (lit. has
sido tirado), deseando quitarte (que fueses quitado)
de la faz de la tierra
FORMA PASIVA
159
151.
Con todo9 el guarani (que no puede ser borrado de la tierra)
prefíere la activa a la pasiva, como se ve por los ejemplos:
túva oinupã td yra p e
(no itd yra oñenupa túva rehe)
yvytu oity (omombe) yvyra
(no yvyra ojeity -oñemombeyvytu rehe)
mitã oinupã kavajúpe
(no kavaju oñenupä mitã rehe)
isy omokambu imenbype
(no imemby oñemokambu
isy rehe)
añongatu hembiporu
(no hembiporu ofíeñongatu
che rehe)
el padre castiga a su faijo
(“no el hijo es castigado por
su padre**)
el viento tombo los árboles
(no “los árboles fueron tom­
bados por el viento”)
el niño pega al caballo (no “el caballo es azotado por el niño”)
la madre amamanta al niño
(no “el niño es amamantado
por la madre”)
guardo sus utensílios
(no “sus utensílios son guar­
dados por m f)
152. M ás frecuente es el uso de la pasiva im personal del tipo “se usa”,
“se come”. Estos matices son de posibilidad, como cuando décimos: “se
vende”, “se compra”; de obligación, al decir: “se repite”, “se escribe coo
mayúscula”. Se dan también verbo meramente pronominales, en los que
“me, te...” son idiomáticos y de puro lujo, y no se traducen a otras lenguas,
como cuando décimos : “me voy” (aha), “me olvido” (che resaráij. Estos
matices se expresan: 1) por la tercera persona del singular de la forma
ordinaria de pasiva; 2) mediante la primera persona plural de la voz
activa. Por ejemplo:
1) ojejapo: se hace.
2) jajapo: se hàce (nosotros hacemos)
NOTA. Análogo a esta última frase es el empleo de la T persona en
lugar de la persona indeterminada al estilo latino, com o se ve:
ne akãme reraha guyra oñéeva
ne renôirõ renandu = nane
akãme jaraha... ñane renóirõ ñañandu
uno llev a en su cabeza pajaritos
parleros, que uno siente que
le llam an (= llevam os, tií
llevas)
160 CAPITULO XIV: FORMAS PASIVA, REFLEXIVA, RECIPROCA
153o Pondremos a continuación una lista de ejemplos dei lenguaje
comente. Los más frecuentes son los de pasiva impersona/1, como queda
advertido:
ojeporu, ndojeporúi
oje'e, ndojééi (ndéíri)
ojeka rei
o kái rei , hendy rei
ojéuvapa, jd ú v a p a
ojeity yva tég u i
pirekue oñemombo
ojereru okágui, okáragui
ojejogua tendaguã
herakuã oho ha
ndojejohúi jukaha mamove hendápe
okaüy kdaguype
o ka n y peteí kuairü
noñehendüi mbáeve
pe yvyty ndojekuaái águi
oñeñongatu uperire g u a rd
ojeheja k d ê r a m o g u a rd
ndojepotái ojehasa árupi
o ñ em ya ty ro amajokoha
o ñ e h d d ojapóvo kóicha
ojejapo péicha
opa, opáma; opáma p ik o
o va ambue ógape
nonemyenyhêi kóva rehe
oüemohatã
hory hína, ovy'a
o jei
opuka rei
oñemoinge opa m bdépe
oho Coronel Oviédope
se usa, no se usa
se dice, no se dice (él no dice)
se rompe con facilicjlad, es frágil
se quema, arde con facilidad
£es comestible?
se echó de lo alto
la corteza, la piei se tira
^se trae de fuera, es importado
se compra un montado
se rumorea, se cuenta que se va
no se encuentra al asesino en
ninguna parte
se perdió en el monte
se ha perdido un anillo
no se oye nada
el cerro no se ve desde aqui
se guarda para después
se deja para mañana
se prohibe el paso
se componen paraguas
se empefía en hacerlo así (de
este modo)
se hace así (de esa manera)
se acabo; £ya termino?
se cambio de casa
no se conforma con esto
se resiste
se divierte, lo pasa bien
se retira
se ríe porque sí, como un bobo
se mete en todo
se fue a Coronel Oviedo
FO R M A R E FL EX IVA
oñemdi kóicha
ojeheja pype tern ijyke rehe
ojehu jevy
ojeporupa (hembyre peve)
péa péicha noñemoñééi
ñambäapo ha jareko ñ a n e mba'apo repykue
oñehembi uapo
ojeaoapo
ñahendu vderä ñ e m b d e g u a su
m b d e v é ic h a r a m o n a ñ a s e vderäi
ógagui
ndajdu v d e r ä i m bdevete ñañe~
kytíuka mboyve
ojehecha péva ndaikatu m däi
161
se pone asi
se deja dentro o al lado
se repite (sucede otra vez)
se aprovecha todo (hasta los
restos)
eso no se lee así
se trabaja y se cobra bien
él mismo se hace la comida
él mismo se hace el vestido
se nos manda oir misa, hay
obligación
está terminantemente prohibido
el salir de casa
está contraindicado el comer
cualquier cosa antes de ser
(uno) operado
se ve que eso no es posible
IL FO R M A R EFL EX IV A
154.
Los verbos reflexivos interponen el prefijo j e (He con nasales
entre la característica personal y el radical dei verbo:
característica + je (ñe) + radical
a - j e - johéi: me lavo.
Para mayor énfasis se emplean los pronombres reflexivos, segün el
régimen de cada verbo.
Estos pronombres son (n. 83):
chejehe
ndejehe
ijehe (ojehe)
de mí mismo, en mí mismo, por
mi mismo...
de ti mismo, en...
de sí m ism o,...
162 CAPITULO XIV: FORMAS PASIVA, REFLEXIVA, RECIPROCA
ñandejehe
orejehe
pendejehe
ijehe (ojehe)
de
de
de
de
nosotros mismos...
nosotros mismos...
vosotros mismos
ellos mismos
chejeupe
ndejeupe
ijeupe (ojeupe)
ñandejeupe
orejeupe
pendejeupe
ijeupe (ojeupe)
a mi mismo
a ti mismo
a si mismo
a nosotros mismos
a nosotros mismos
a vosotros mismos
*a ellos mismos
chejehegui
ndejehegui
ijehegui (ojehegui)
ñandejehegui
orejehegui
pendejehegui
ijehegui (ojehegui)
de si mismo
de ti mismo ■
de si mismo
de nosotros mismos
de nosotros mismos
de vosotros mismos
de ellos mismos
NOTA. Los verbos “aireales” (que tienen ai, rei...) suprimen la i antes
del infijo je (He), excepto aity, que tiene ajeity (por ajety).
EJEMPLOS:
ani reñeméelei ndejeupe
noñemondéi gueteri
chénte ajapo chejehe
omomombyry angaipavóra oje­
hegui
jajehayhu ñandejeupe
pejejohéi pendejeupe
oñée meméva ojehe
ani ne mandu'a ytei ndejehe
nde piko, nde resaráine ndejehegui
no te entregues a ti mimo
aun no se ha vestido
yo mismo me lo hice
aleja a so complice de si
nos amamos a nosotros mismos
os laváis a vosotros mismos
habla continuamente de si propio
acuérdate de ti (lit. no dejes de
acordarte)
l i t olvidarás de ti mismo?
FORMA RECIPROCA
163
ID. FORMA RECIPROCA
155.
La forma recíproca se obtiene en guarani intercalando jo oju (ü
con nasales) entre la característica y el radical verbal.
característica + jo + radical
ja -jo hayhu: nos amamos los unos a los otros
NOTAS. 1) Adviértase que las formas recíprocas, por su mismo
significado, sólo se pueden emplear en las personas del plural.
2) Los infijos jo, ju de suyo significan lo mismo. Son un caso dei n.
108. Pero j u se usa preferentemente a! suprimirse la hache de los
aspirados. Así: ojuayhu = ojohayhu = ojoayhu (se aman).
3) Aun sin jo, cualquier verbo se puede convertir en recíproco
mediante uno de los pronombres (ver número 83). Por ejemplo:
h e s a r á i ojuehegui
oho oñondive
ñaime oñondive (= ñ. oñoñe'eme)
se olvidan unos de otros
se fueron juntos
somos del mismo parecer (nos
conformamos en la opinion)
EJEMPLOS:
ñañopytyvö vderä ñatie renbiapópe
mbarakaja oñokaräi
ojojukapaite
pejojapi itápe
kdi oñehe'yi oñondive
pejuayhúkena Ñandejára ra yh u pápe
nos hemos de ayudar en nuestro
trabajo
los gatos se arañan
se mataron los unos a los otros
os herís mutuamente con piedras
los monos se rascan mutuamente
amaos los unos a los otros en el
amor de Dios
Adviértanse las formas netar
recíproca:
reflexivas, aunque de apariencia
a jo g a p o (a-je-óga-apo)
ajupapo (a-je-tu-pa-apo)
me construyo la casa
me hago la cama
CAPITULO XV
FORM AS NEGATIVA, INTERROGATIVA, OPTATIVA
I. FORM A NEGATIVA
156.
La negación en los verbos ofreêe particular dificultad. Las regias
teóricas las resumiremos en los siguientes apartados, confiando en la
práctica para su recto uso.
157.1) En general la negación se expresa por nda...i, en esta forma:
nda + verbo + i
jaha
nda-jahá-i
p e ja p o
nda-pejapó-i
che
nda-ché-i
hasy
n d a -h a s y -i
nosotros vamos
no vamos
vosotros hacéis
no hacéis
yo
no (soy) yo
es difícil
no es difícil
158.2)
Si la dicción termina en i, la final se convierte en ri. También
se puede usar iri por simple i.
ipo’i
nda ipdíri
nda ipochyi = ndaipochyiri
es delgado
no es delgado
no se enoja
FORMA NEGATIVA
165
159» 3) Si el verbo o algún elemento relacionado con él contiene un
fonema nasal, la particula de negación nda también se nasaliza, perdíendo la d (n d a >n a ):
na pende pochyi
n a imandüái
na ne rasei
n a nde j u h ú i
na fíande ra y h ú i
no os enojais
no se acuerda
no Horas
no te encuentra
no nos quiere
160.4) Si el verbo va precedido de un complemento personal directo,
la negación nda se antepone al pronombre. Si dicho pronomhre es ro (o
po) n d a se convierte en ndo.
na n d e rechái
nda che rechái
na c h e mosêi
na pende ra y h ú i
na rohenóiri
n d a pohayhúi (ore)
no te ve
no me ve
no me expulsa
no os ama
no te llamo
no os amamos
161. 5) En los verbos areales, en la primera persona del singular y
tercera dei singular y plural, nda se convierte en n d , uniéndose directamente a la característica personal. En la segunda dei singular se cambia
en nde, y en la primera dei plural restringido, en ndo (no con nasal), como
se ve por el paradigma siguiente:
ndapukái
nde repukái
ndopukái
ndajapukái
ndo ropukái
ndü pepukái
ndopukái
no rio
no ríes
no ríe
no reímos
no reímos
no reis
no ríen
Las regias hasta aqui explicadas se compendian en dos (pérdida y
conversion), de este modo:
166 CÀP. XV: FORMAS NEGATIVA, INTERROGATIVA, O P T A W A
1) nda
2) n d a
3) nda
4) nda
seguido de a, o pierde la a.
seguido de nasal pierde la d.
seguido de po, ro, roi se convierte en ndo.
seguido de re, rei se convierte en nde.
162.6) Los sufijos indicadores de tiempo se posponen ordinariamen­
te a la partícula negativa i.
ndohói rde
nosèi v d e k u e (n a s è v d e k u é i)
ne resêimapa g u e te ri = ne resêipa g u e te r i = néxrapa rese
no se habia ido
no sail
*£adn no has salido? = gno has
salido aun? = ^todavia no has
salido?
La forma de futuro en ne (por ejemplo, aháne: yo iré) para la negación
se convierte en chéne: ndahái chéne: no iré.
163. 7) Guando siguen otras partículas se pospone de ordinário la L
n d a ja p o s e v é i
ndajapomo9ãvéima
ndahaséi
no lo quiero hacer más
ya no lo voy a hacer más
no quiero ir
164.8) Las formas en infinitivo y oraciones secundarias se niegan por
y (guturonasal), afíadida a la forma afirmativa dei verbo personal.
oúramo
odyram o
ahecha haguã
ahechdy haguã
tou hde
to d y hde
si viene
si no viene
para ver
para no ver
que venga él
que no venga
165.9) Para las formas negativas dei imperativo, véase este modo en
su propio lugar (pág. 129),
FORMA. NEGATIVA
166.
167
Negacfones frecuentes
ã h á n iri (nahaniri)
anichéne
tove
akuche
akuche ramboi
nda rekô i
ndaikuaái
ndaipóri
ndaipotái
ivai
naiporãi
tovénte, ndikatúi, n d a ik a tú i
natekotevêi
noíri, n d a ip ó ri
ndahaséi
ndaroviái
ndorogueroviái
na n d e reroviái
nahiãi chêve
avave ndaipóri, noíri
m b d e v e ndoikói
nda che rasyi
na nde pochyi
ndahasyi
n d a h ep yiri
namombyryi (ri)
ndaikuaapái
ndaipúi guéteri
na n d e h á i gu eteri - n é í r a g u e -
teri ndeha
naiporãi chéve guarã
ndohói chéne
máramo ndopáiva
no
de ninguna manera
no, no quiero
qué esperanza
qué mentira
no tengo
no sé
no hay
no quiero
es maio, no se puedo
no está bien
no se puede
no es necesario, no precisa
no está
no quiero ir .
no lo creo
no te creo
no te cree
no me parece, creo que no
no hay nadie
no pasó nada
no estoy enfermo
no estás enojado
no es difícil (es fácil)
no es caro (es barato)
no está lejos
no lo comprendo, no lo sé dei
todo
no ha tocado, aún no es hora
aün no te toca, adn no es tierapo (ei tumo) para ti
no me conviene
no irá
no acaba nunca
168 CAP. XV: FORMAS NEGATIVA, INTERROGATIVA, OPTATIVA
yvypóra reko asyku e j d é r õ
ndajdepái
hekoporangue ndajaipapakuaapái
n d o kyséi , ndoky m d ã i
mbdeichavêramo ndoúi
chéne
ndaiporivéima
marave (ko) ndoikói
n a h iã i gueteri aha
ndorohechasêi, nande
rechaséi
nande rechasevéi piko
nda che rechasevéimapa
nda che rayhúipa
ne remdêipa che rehe
nda che recháipa
n d e reikuaái p a r d e nde,
che rasyhague
ndaroviaséi, ndorogueroviasêi
na h iãi chéve ou
los sinsabores del hombre no
tienen término ( son indecibles)
no se pueden contar sus atribu­
tos divinos
no quiere Mover, no Moverá
de ningdn modo vendrá, no hay
peligro (de) que venga
no hay más9no está más
no importa, no le faace (esto)
aun no he pensado en ir
no te quiero ver, no te
quiere ver
£no me quieres ver más?
£no me quiere ver más?
£no me quieres, no me amas?
£no me miras?
£no me viste, no me ves?
£oo supiste que estaba enfermo?
no lo quiero creer, no te quiero
creer
no creo que venga ( = ojalá no
venga)
NOTA. — Se da una negación aparente o sea una afirmación con
doble negación. Y en este caso, como en latín, dos negaciones afirman.
Especialmente se usa en imperativo, como ya vimos ( págs. 129 y 135).
Ejemplos en indicativo y en oración absoluta:
ndoúi chéyne
noméèi chéyne
anichéne jepe h de che rehe
naimanddái
no dejará de venir, vendrá sin duda
no dej ará de dar, ciertamente
dará
no, no dej ará de acordarse de
mí (= no sucederá esto, que
no se acuerde de mí)
FORMA INTERROGATIVA
169
11. FORMA INTERROGATIVA
167. Oración interrogativa es aquella por la cual intentamos se nos
solvente una duda. Para ello empleamos los siguientes sufijos:
pa: para la verdadera pregunta.
p ik o : para la pregunta con admiración.
pipo: en preguntas de sentido potencial.
Con pa se pregunta simplemente lo que no se sabe. Con piko se
pregunta con cierta admiración o extrañeza algo que tal vez no se ignora.
En cambio, pipo se empleará únicamente en preguntas acerca de una
cosa, que puede ser o no ser.
Estos sufijos se posponen inmediatamente al verbo y con frecuencia
al sujeto, especialmente al pronombre personal.
Es natural emplear en la pregunta advérbios o pronombres relativos
interrogativos, como:
mamópa, a r a k d é p a , mbdéichapa
m á v a p a , avápa, m bdépa
^dónde?, ^cuándo?, £cómo?
^quién?, ^qué?
EJEMPLOS:
mbovypa ipukukue, ijyvatekue
m bdépa héise “potaprf
k d ã mbarakaja r d y apytépe má­
vapa iporãve = iporãiteve
mávapa u m i k u a tia apoha kuéragui h i ã ndéve iporãitevéva ha
ova m bde piko amo óga
mávapepa r e m é ê ta tembiapo repykue (mávapa váicha n d é v e
oguembiapo repykue rerahaharã)
i,qué longitud tiene?, ^cuánto
tiene de alto?
^qué significa “potapy” ?
^cuál es el más lindo de estos
gatitos?
^cuál es el autor que más te
gusta?
i d e quién es aquella casa?
l& quién darás el prémio?
Q,quién te parece se llevará
el precio de su labor?)
170 CAR XV: FORMAS NEGATIVA, INTERROGAIW A , OPTA11VA
m bäérehepa oñangareko p e imbokáva (~ tetã rembiguái)
m bäeichagua kumanda piko reipota
máva piko umi tetã rembiguái
m b d e m bdasy piko p e oúva
( - oikóva)
m a m o y g m r e p ik o ñ a p y tím b y
urníva
máva m b d a s y pipo ou
m b d e piko (pio vulgar)
a r a k d e p ik o r e p o íta c h u g u i
mamópa jaháne ñamano rire
^de qué cosas cuida el soldado?
^qué clase de porotos quieres?
^qué soldados son éstos?
i q u é peste es ésa que corre?
ide donde vienen esos presos?
peste podrá venir?
faay, qué es, qué cosa?
*£cuándo lo dejarás, vamos a ver?
£a donde iremos después de morir?
iq u ê
iq n é
III. FORMA OPTATIVA
168. Con la proposición optativa expresamos el deseo de que ocurra
o no ocurra una cosa. Distinguiremos dos casos:
169* 1) El deseo se refiere al presente o futuro (ojalá llueva,
lloviese), y se traduce:
a) por la partícula hangdu antepuesta al verbo;
b) por la partícula n gdu pospuesta al verbo.
Otras formas elegantes de optativo son además:
c) ta, te, to, precedidos o no de tove, con el verbo correspondiente (nn.
125426 );
d) m b d e ic h a ta m o + verbo + r d e facultativo = m b d e ic h a ta m o r d e +
verbo;
e) ta m o r d e + verbo;
f) M ã , h i ã i t e + verbo. Después de h i ã se puede añadir el pronombre
c h é v e y en éste y l o s t m s casos anteriores el uso permite añadir el sufijo
r d e para intensificar el deseo.
FORMA OPTATIVA
1 7!
170. 2) EI deseo se refiere ai tiempo pasado y a algo que es ya
objetivamente imposible (ojalá hubiese 11ovido). Tal deseo se expresa
por el complejo:
a) verbo + nga'u + r a k d e ; o también por
b) hanga’u + verbo + rakde,
c) verbo + r m n a r d e (u otra de las seis partículas de la condicional
primaria) (n. 327, 3).
171. Para negar nos valdremos de una de las dos fórmulas de
negación, a saber: ndokyi o o k f y , seguida de los sufijos o partículas
dichas, o también de las fórmulas
a) ani (che) tamo + verbo + rd e (rakde, pasado remoto);
b) ta, te, to + verbo + ykena;
c) n a h i ã i (chéve), como se podrá comprobar con los ejemplos a
continuación:
172.
1) Optativo afirmativo presente:
ou n g d u (rde)
h a n g d u ou (rde)
tou, tou k a tu
mbdeichatamo ou (rde)
tam orde ou
h iã ou, híãnte ou, hiãntemo
ou, h i ã c h é v e ou
nde pepo kuarahy'äme tamorde
añeñoty (y mejor: nde p e ­
po’ãme)
mbdeicha tamorde ipoty nde
, raperã
to v e toho, tove to u !
o s ê ngdu v o i ko yvy apégui
tam orde ajei águi
to s e katu = osê ngdu
h iã c h é v e ndouvéi
nahiãietéi chéve rehove
ojalá venga!
s?
>?
»
M
n
st
ss
st
s?
s?
ojalá me entierren a la sombra
de tus alas
ojalá florezcan tus ratas
que se vaya, que venga!
ojalá salga pronto de este mundo
Dios quiera que me retire de aqui
ojalá salga (él)
ojalá no venga más
ojalá no vayas más
172 CAP. XV: FORMAS NEGATIVA, INTERROGATIVA, OPTATIVA
2)
O ptativo negativo:
ndoúi ngdu (rde)
oiiy ngdu
anítamo ou (rde)
todykena
hangdu ndoúi
na h íãi (chéve) ou
N O T A . Chéve con M ã
es enfático, semirredundante.
3) O ptativo pasad o afirm ativo:
oky ngdu rakde
ou ngdu rakde
aha voive ngdu rakde
i
'!■
j
aha monarde, etc.
Í
ojalá hubiera llovido
ojalá hubiera venido
ojalá (m e) hubiera ido más
pronto
com o hubiera querido ir!
4) Optativo pasado negatiwt
nde rejapoingdu rakde = rejap d y ngdu rakde
ndoúi ngdu rakde = o d y ngdu
rakde
anichétamo ajogua rakde
ojalá no lo hubieras hecho
com o quisiera que no hubiera
venido!
nunca lo hubiera comprado!
N O T A . — C om o acabam os de ver, puede un deseo (el m odo
optativo) expresarse de diversa manera. El em plear una fórm ula y no otra,
dependerá muchas v eces dei itiomento p sicológico dei paraguayo o
extranjero que dom ine bien la lengua.
V éase cóm o expresa el optativo un poeta paraguayo:
Hdevéma paraguái ñañombojaru tatápe,
hdevêma ñambohdi, hdevéma ñane aña:
ndahasyi peteí ñééme, ndahasyi peteí py'ápe,
ñañemoí ha jd e : “Hetáma javyreaF
D . G O M EZ SERRATO.
87/
CAPITULO XVI
ANOMALIAS DE CIERTOS VERBOS
173.
En el grupo de los verbos areales hay alguno que suffen ciertas
alteraciones al ir precedidos de un com plem ento nom inal o pronominal.
Es un fenóm eno m orfológico debido a una causa de orden sintáctico. El
régim en hace variar la dicción, ora acrecentándola, ora dism inuyéndola,
resultando las dos clases de verbos transitivos: incrementados, cercenados. El m odo y porm enores cóm o se producen tales câm bios se verán en
los párrafos siguientes.
I. V E R B O S IN C R E M E N T A D O S
174.
En variqs verbos transitivos que em piezan por r o n ocurre la
epéntesis o adición de los infijos re y gue en contacto de e y o de las formas
pronom inales, de esta manera:
1) pronom bre-com plem ento terminado en e + re + verbo;
2) sujeto o pronom bre-com plem ento en o + gue + verbo.
D e esta suerte se forman los verbos que podem os llamar incrementados,
cuya conjugación se v e en el siguiente esquema:
1)
M
M
M
M
M
e
e
e
e
e
che reraha
(RE)
nde ttra h a
ñande reraha
ore reraha
pen de reraha
él
él
él
él
él
m e lleva
te lleva
nos llev a
nos llev a
os lleva
CAPITULO XVI: ANOMALIAS DE CIERTOS VERBOS
174
2)
che roguemha
(GUE)
che pogaeraha
ore ogaeaha
h de ogaeraha ichupe
h de togueraha ichupe
yo te llevo
yo os llevo
nosotros os llevam os
él le lleva
que él le lleve
175.
L os verbos increm entados que toman los infijos re y gue son
todos los formados con el prefijo ro ( n. 222) y los siguientes de uso
frecuente:
anohê, araha, arahauko
areko, arovia, aru
*• saco, llevo, hago llevar o envio
tengo, creo, traigo
N O T A S. — 1) El verbo aity, aun sin tener la r inicial, pertenece a los
incrementados; pero sólo en parte, pues toma r epentética (reity, oity) y
no tom a gue (che reity, oity ichupe - me echa, le echa).
2) Para que se verifique el régim en indicado en el esquem a, el
com plem ento pronominal ha de ser directo (com plemento sin posposición).
176.
EJEM PLOS de verbos incrementados:
ko che renda ñande reropopo
mba'e piko nde reru
hde che reruka ko mbdasyrógape
mbo'ehára ruvicha ogueruka ñandéve ñande ru kuéra kuatia
ñe'e
m bdèpa ogueruruka peême
h de ñande rereko ipoguype
che oguerohorynte
h de nde rerohory
nda ore rerohoryiri
m bdeve piko na pende rerúi
tnávapa pende reraháta
éste m i caballo lo hace saltar a
uno
i y qué es lo que te trae?
él m e hizo traer a este hospital
el director nos obliga a traer
unajutificación escrita de
nuestros padres
iq u é os hace traer?
nos tiene en su poder
celebro m ucho tu presencia
él te felicita, celebra tu presencia
no se congratula con nosotros
í,nada os trae?, ^venís sin causa?
i,quién os llevará?
VERBOS INCREMENTADOS
hde ne renohê mboriahúgui
hde ñane renohê angaipágui
che roguenohê pdãhágui
ogueraha ikyse puku ik d a kuápe
ndogurekói m bdeve
ndogueraha hetái; mbovynte
ogueru
oguenohê tembikuaa rembiecha
iporãitevéva
noguenohêi avavépe tape porãme
ani che renohê añem oñéévo
che rogueroguejyta
üande rerohory hemimdêrãme
Ñandejára ñande reru opópe
(ipópe, vulgar)
pende rerahauka kdirãim e
che rogueroguatáta. Che rombo guatáta
ejupi che ári, rombopóta
che reityse yvype
hei Ñandejára. uPoguenohêta
tape porãm e”
hei Ñandejára, pene renohêne
haguã tape porãm e
tape porãm e nane retã renohêva
im om béupyrã ko (comple­
mento nominal: nane retã)
ko P d i ore renohê tape porãm e
noguenohêi m bdeve (te)
nde rerúko; arúva (aguem vul­
gar)
175
él te saca de la miséria
él nos saca dei pecado
yo te saco de apuros
lleva la espada al cinto
no tiene nada
no lleva mocho; solo trae unos.
pocos
saca las mejores notas
a nadie lleva por buen camino
no me saques a declamar
te bajaré
nos alegra con sus promesas (el
don futuro)
Dios nos lleva de su mano
os manda llevar a la cárcel
yo te llevaré a pasear. Te haré
caminar
sube encima de mí y te haré
saltar
me quiere echar en tierra
dice Dios: Os conduciré por
buen camino
dice Dios que os llevará por
buen camino
los que llevan a nuestra Patria
por ( buen camino serán ensalzados ( los buenos gobemantes son dignos de loa)
este Padre nos lleva por buen
camino
no saca (absolutamente) nada
tu traes lo que yo traigo
CAPITULO XVI: ANOMALIAS DE CIERTOS VERBOS
176
II. V E R B O S C E R C E N A D O S
177.
A lgunos verbos que principian por j o ñ sufren aféresis de estas
letras iniciales, y las suprimen si van precedidos de un com plem ento
nom inal o pronom inal directo acabado en e. Tales verbos podem os
llam arlos cercenados. Su conjugation nos la ofrece el siguiente paradig­
ma: Verbo ajapi: tirar acertando o hiriendo:
h de che api
h de nde api
hde ñande api
h de ore api
hde pende api
él
él
él
él
él
tira
te tira
nos tira
nos tira
os tira
178. L os verbos m ás frecuentes de esta clase ( todos areales) son:
ajahdi, ajd o
ajapi, ajapo, ajavy
añakäo, añandu
añapi, añapytí, añatöi
añañuvä, - ajavyky , añatöi
cubrir, reprender ( retar)
tirar (herir), hacer, errar
decapitar, visitar
pelar, atar, tocar
abrazar; tocar ( tomar, robar)
tocar, estremecer, hacer vibrar
N O T A . A nálogam ente a los increm entados, el com plem ento de estos
verbos cercenados puede ser un sustantivo antepuesto; en cu yo caso el
verbo asim ism o se cercena:
oho guyra apívo
aháta hasyva andu
oga apoha ndojejuhúi piko
179.
se fue a cazar pájaros
voy a visitar los enferm os
^no se encuentra un albañil?
EJEM PLOS de verbos cercenados:
ou che andúvo
itápe pende apíne
ndaipóri piko pene apiva
na nde apíri piko
vien e a visitarm e
os apedrearán
in o hay quién os corte el pelo?
£no te hirió?
VERBOS ASPIRADOS
ñande a h d i ijao pukúpe
(= ñaneñuvä)
na ñande apói
oñapyñ ichupe, che apytíse
avei
oüatõi mbaraka, che atõi
nos cubre con su manto
hde im bde avyky
na ñande d ó i (jdói vulgar)
él se apodera de lo ajeno
no nos reprende
177
no nos tiene en consideración
lo ata, tam bién a mí m e quiere
atai"
toca la guitarra; me toca o me
avisa
III. V E R B O S A S P IR A D O S
180.
L os verbos areales cuyo radical em pieza por h cambian esta letra
en r al ir precedidos por un com plem ento nominal cualquiera o pronom i­
nal terminado ene. A estos verbos los llamamos aspirados. Suconjugación
nos la ofrece el siguiente paradigma:
Verbo ahayhu.- amar.
h d e che rayhu
hde nde rayhu
hde ñande rayhu
hde ore rayhu
hde pende rayhu
él
él
él
él
él
me ama
te ama
nos ama
nos ama
os ama
181. Los principales verbos de este grupo son:
ahdã, ahdarõ, ahapy
probar ( procurar, tirar), espe
ahasa, ahayhu, aheka
ahekuavo, ahecha, ahendu
ahenói, ahetü, aheja
ahovasa, ahupi, ahupity
pasar, amar, buscar
rar, quemar
derramar, ver, oír
llamar, oler (besar), dejar
bendecir, levantar, alcanzar
NOTA. — SI el complemento pronominal es ro o po, el verbo no se
altera: che rohayhu, che pohayhu: y o te amo, os am o.
178
' CAPITULO XVI: ANOMALIAS DE C E RTOS VERBOS
182.
EJEMPLOS de verbos aspirados:
che rd ã rei
me remeda
ohdã ichupe
le remeda; le tira
ne rdãse hína
te está queriendo probar
pene rdarõne
os aguardarán
che rdarõ mi, ehdarõ mi
espérame; aguarda
nde rapy tatáicha
le quem a a uno com o fiiego
ojepo rapy anga
se quemó la m ano el pobrecito
ndaipóri nde resáva (= nde rasaha) no hay quien te pase
ohasa asy
ido pasa mal, pasa Ias de Cain
na nde rayhúi piko
^no te quiere?
ndaipóri nde rekáva
no hay quien m e busque
osê oho mymba rekávo
salió a buscar el ganado
ohekuavo chéve kafe hü porã
m e sirvió un lindo café prieto
cháke! nde recha hína pe Tupã
mira que D ios te ve
yma ndorohechavéi
cuánto tiem po que no te veia!
nde piko na che rendúima rde
^no m e habías oído?
nde piko che retü pype che m éê
i,con un beso m e entregas?
néi! pohejáta, voi jajuecha jevyn t
bueno, os voy a dejar, hasta otra
ta ñande rovasa pe Tupã
ohovasa ohovasdyva ichupépe
nde rupi ngdu pe Tupã
iñe'e meguã na nde rupity kuaái
vista
que D ios nos bendiga
bendice a lo que no le bendicen
que D ios te levante, te haga
prosperar
sus calum nias no te pueden al-
canzar
jajepy’arupína yvága rd ã rehe
jahayhu ñande rayhúvape
na ñande rayhúiva, ndajahayhúiri avei ichupe
nda che renôiriva peê, che katu
pohenóiva
levantem os al cielo nuestros corazones
querem os a quien nos quiere
ni a los que nos quieren, quere­
m os tampoco
vosotros no m e llam áis a m i
soy y o quien os llam a a v o s­
otros
CAPITULO XVII
VERBOS SER, ESTAR, EXISTIR, HABER, TENER
183.
Por ser distinto el uso de estos verbos en guarani y en castellano,
se hace preciso intentar un estúdio especial sobre ellos. V erem os los
siguientes puntos:
I.
II.
III.
1. Verbos ser, estar y tener com o copulativos.
2. Formas im personales dei verbo ser y estar.
3. U so de partículas para suplir los verbos ser y tener.
4. El verbo ser sin predicativo.
5. Otros sentidos dei verbo ser.
I. V E R B O S S E R , E S T A R Y T E N E R
184. N o existe en guarani el verbo ser, estar o tener meramente
copulativo, o sea para unir un adjetivo con un sustantivo, un sustantivo
con un pronombre, etc., com o cuando décim os: m i hermano e s alto...
H em os de ver, pues, la manera de suplirlo. Para esto servirán las regias
siguientes:
185. Ia La mera yuxtaposición dei com plejo “pronombre o sustantivo
+ adjetivo” indica que el adjetivo se predica de otro, sin necesidad de
ningún verbo. Por ejem plo:
(che) che p d i, che rasy
yo soy delgado, estoy enferm o
L os pronombres para el caso son los que ya con ocem os (n. 77). Para
el uso de la i de tercera persona, repásese el n. 78.
180 CAPITULO XVII: VERBOS SER, ESTAR, EXISTIR, HABER, TEMER
EJEMPLOS:
1) (nde) ne akãhatã
ñane michi (Tupã rováke)
2) ko poh ã ivaiy yva hiajúma
ijyvate amo yvyty
yvy p ó ra inana, h a sy che irü
iñaka h a tä ku k â ã mitã
tú eres terco ( duro de cabeza )
som os pequeños (delante deD ios)
este remedio es maio; la fruta
está madura
es alto aquel cerro
los hombres son maios; está en
fermo mi compañero
son cabezudos estos niños
186.
2o Los com plejos “sustantivo + sustantivo” o “pronombre +
sustantivo” también suplen por el verbo ser. Por ejemplo:
Avare g u a su ruvicha M oingovehára rekovia
nde ko ogajára
“Che ko hína tape”, h é i Ñ andejá ra
h d e su n u n u (= guygyry) apoha
p e ê p d i r ã (no p e n d e ni pene;
pero se dirá: pen de vyro)
ore españa, peê paraguái
el Papa es el representante de
Cristo
tú eres el amo de casa
“Yo soy el camino”, dice Jesus
él es el autor dei m otín o revuelta
vosotros sois seminaristas
vosotros sois tontos
nosotros som os españoles y voso­
tros paraguayos
N O T A . Si el predicado es un sustantivo, no tomará la de tercera
persona ni sus equivalentes, y el pronombre no se nasalizará. Por ej.:
h te ku sununu (guyryry) apoha
p e ê ku pohãnoha (no pene)
ñ a n d e ku ipytyvõha rei (no
ñane)
187.
él es el autor dei motín
vosotros sois m édicos
nosotros som os sus m eros
liadores
auxi-
3a L os com plejos o com binaciones anteriores de “pronombre o
sustantivo + adjetivo o sustantivo” también suplen por el verbo tener,
añadiendo la “característica de 3apersona i, o su equivalente, si el sujeto
FORMAS IMPERSONALES DEL VERBO SER Y ESTAR
181
es 3apersona, e iterando el sujeto con ku o ko, si el pronombre es de la Ia
o T persona. Por ejemplo:
che r d y heta (h d e itd y ra heta)
che ku che r d y heta
che rem biapo heta
ñande, ñ a n d e rete; na ñande
pepói
h d e h ó g a , ndahógai, n d a ikokúei
yo tengo m uchos hijos (él tiene
m uchos hijos)
fíjate que y o tengo m uchos hijos
tengo mucho trabajo
tenemos cuerpo, pero no alas.
tiene casa, no tiene casa; no tie­
ne chácara
NOTA. Este modo de suplirel verbo tm e r ( r e k o ) se usaespecialm en- ’
te: a) en las terceras personas, o sea cuando el sujeto es h d e o un
sustantivo; b) cuando se expresa una cualidad natural o moral; c) en
particular con los vocablos oscilantes en su forma en h. Por ejem plo:
ha’e ipyao pyahu
hi’áva hü
él tiene zapatos nuevos
él tiene cab ello negro
ipoty sa’yju
tiene flor amarilla
hogue hovy porã ndahoguéi
hi’a, ndahi’ái
tiene hojas verdes, no tiene hojas
da fruto, no da o no lleva fruto
IL FORMAS IMPERSONALES DEL VERBO SER Y ESTAR
188.
En las frecuentes formas impersonales dei verbo ser o estar, tales
como “es difícil, está bien”, se sobrentiende en castellano ello (it, es, en
inglês y alem án, respectivam ente), que en guarani se traduce por i o sus
equivalentes, o por la h de los oscilantes. Por ejemplo:
hasy, iporã, ivai
es
difícil, es lindo, es fe o ( está
bien, está mal)
ipiru, h a ku
es flaco (o está seco) hace ca­
lor, está caliente
Se exceptüan de esta regia unos pocos adjetivos, com o tuvicha, michí,
m om byry, que no admiten i. Ãgui puede tomar i o dejarlo (véase n. 19).
Por ejemplo:
182 CAPITULO XVII: VERBOS SER, ESTAR, EXISTIR,. HABER,'TENER
es grande esta iglesia
aquetla casa es chica
^está lejos tu casa?
Loque está más cerca que
tuvicha ko tupao
a m o óga m ic h í
m o m h y ry p ik o (oí) n d e róga
Luke (hi) ãguive K dakupégui
Caacupé
N O TA . Puede decirse con otro sentido:
imichí chéve
ituvichá (ma) ndéve
h ia g u í rasa
m o m h y ry rasa
m e está pequeño
(ya) te viene grande
^
está muy cerca, dista muy poco
está muy lejos, dista mucho
HL USO DE PARTÍCULAS PARA SUPLIR
LOS VERBOS SEM Y TENER
189.
En el caso de “pronombre + adjetivo o sustantivo”, cuando se
trata de suplir el verbo ser o tener se puede, y es mejor, iterar el pronombre
o sujeto dei verbo e intercalar ko o ku. Adem ás, hína o uno de sus análogos
puédense posponer al predicado sustantivo.
En algunos casos se puede traducir indistintamente en castellano se r
o te n e r , en otros, un sentido prevalece.
190. Sen
che karape; che, che karape, chéku
che karape
nda che karapéi, chéku nda che
karapéi
che tekojoja apoha; chéku tekojoja
apoha hína (= tekojoja rerekua)
che n dah déi tekojoja apoha
(chéku) che pa ra g u á i, ha n d e españa
yo soy bajo
yo no soy bajo
y o soy ju ez (= juez)
yo no soy juez
yo soy paraguayo y tú español
USO DE PARTÍCULAS PARA SUPLIR LOS VERBOS SER Y TENER 183
191.
Tener:
che, che áva hü, che akãrague hü
che (ku) nda che áva hui
um i táva na ipohãnoháiri
ore ku ore rógama, nda ore ro­
gai gueteri
roguereko pohãnoha katupyry
hdeku ipytyvõha (X hdeku pohanohárama)
yo tengo el cabello negro
yo no tengo e l cabello negro
esos pueblos no tienen médico
ya tenem os casa, aün no tene-
mos casa
tenem os un m édico com petente
él tiene auxiliador ( X él ya es
m édico)
192o Presentamos a continuación una buena variedad de ejemplos de
los verbos ser, estar y tener, traducidos o expresados en guarani.
a) Ser o estar:
oréku pytagua
peê, pene a té y, peêku pene a té y
kóa ko poh ã va i = kóa ko pohã
ivaíva
mitã a té y oporom bohovaise
ko pohã ivai, ndojeporuvéima
v d erã
ko pohã iporã, marãve ndoikói
g ueteri
hdeku ikarai guasu etevéva
m b d e rerekoha guive, hdentese
(onem bohekóva, , ojejapóva)
mboriahúva guive, oñem om iñ
kóa che pyrehegua, che pyao, che
sapatu
che tuvy (tuty) ko ogajára
chéku heko via aim e
chéko = chéku m dãhára hína
ere ichupe naimeiha
nosotros somos extranjeros
vosotros sois perezosos
esta medicina es mala
el niño holgazán será también
contestador
esta medicina es mala, ya no
sirve
esta medicina es buena, adn no
es indtil
es el raejor o más formal (de
todos los niños o jóvenes)
el rico es de suyo orgulloso, fá­
cilmente se engrie
el pobre de suyo.es humilde
éstos son mis zapatos
mi tio es el amo de casa
yo soy su sustituto, sustituto suyo
yo soy abogado
dile que no estoy
184 CAPITULO XVII: VERBOS SER, ESTAR, EXISTIR, HABER, TENER
ñ ande aüóku, ñande ñane año
kóape
estam os solos, estam os solos
aqui
p eê guatahápente peikóva
sois meros viajeros, peregrinos,
m b u ru vich a niko oho v d e k u e
yma fíorairõhápe
itúva tetã ruvicha remimondo
kuim bde piko ne memby
ñ a n d éku mbohapy ñaime
peêku mokõi peirne
ndépa ne año = ne a ü ó p a = reikópiko ne año
turistas
el com isario es un ex com batiente, un veterano
su padre es delegado (del gobiemo)
varón la criatura? (se pregunta a la madre)
nosotros somos tres
vosotros sois dos
^estás solo, vas solo, andas solo?
h) Tener:
ñande, ñande rete ndaipepóiva
tenem os cuerpo, pero no alas
y v á g a rem im bou ndahetêi, ndai-
(cuerpo sin alas)
el ángel no tiene cuerpo ni alas,
p epói ojehechaukáramo je p e
tete ha p epo reheve
chéku che renda heta
h d e henda heta
hovetã hetápa p e óga — nahovetã hetái
che a tí = che a kã rague morotí
chéku che resa hovy
hdeku hesa rei, ha ndo hechái
na nde resáipa nde
h d e k u itd yra heta
hdeku td y ra heta
tupao: h o kê peteínte: oguereko
p etei okênte
hdeku itajyra kuñatai
td y ra kuim bde irundyku h d e
aunque se le pinte con ambas
cosas
tengo muchos caballos
él tiene muchos caballos
i tiene muchas ventanas la ca­
sa? — no tiene muchas
tengo el pelo entrecano
tengo ojos azules
él tiene ojos, pero no ve
£no tienes ojos?
él tiene muchos hijos
esta iglesia tiene una sola puerta
él tiene una hija moza, doncella
él tiene cuatro hijos varones
210
185
herakuã porãku p e karai
che ndaikatúi aveve, n d a che pepóigui
tiene buena fam a ese señor
no puedo volar por no tener alas
Nótense las frases usuales siguientes referentes al frio y calor:
r d y t r d y hína, ird y
irdysã, ipirdysã, ip ird y , ipiro’yve
mbyry'ái; hakuetépa ko ára
che mbyry'ái (X che ry'ái)
IV .
hace frio; tiene frio
hace fresco; hace más fresco
hace calor; hace mucho calor,
qué calor!
tengo calor (X sudo, m i sudor)
EL VERBO S E R SIN PREDICATIVO
193. H em os visto que el verbo ser se suple en guarani por la mera
yuxtaposición del sujeto con el predicativo, como “yo soy pobre95: che
poriahu. Pero ocurre preguntar: £cóm o podrá traducirse soy en expresiones com o ésta: “^Quién es el enfermo? Y o soy55. Propiamente el pronombre ya basta de suyo, pero se lo puede reforzar con la partícula h d e. Sin
embargo, con la forma negativa e interrogativa ya no es necesaria dicha
partícula, com o se verá por los siguientes paradigmas:
che h d e
nde h d e
h d e h d e (1)
ñande h d e
ore h d e
p e ê 1h d e
h d e kuéra h d e
yo soy, soy y o (ese que dices)
tú eres, eres tú
él es, es él
nosotros somos
nosotros som os (restringido)
íVos que decís)
VOSOtiOS sois
ellos son
1 Nótese que en esta seudoconjugación o conjugación impropia se usa haV , y peê
formas que pueden omitirse en la conjugación de verbos activos o neutros. Lo cual ya
parece probar q m h de no es un verbo, contra lo que dicen o suponen algunos gramáticos
de antaño.
186 CAPITULO XVII: VERBOS SER, ESTAR, EXISTIR, HABER, TENER
nda chéi
nan d éi
nda ha’éi
n a ñ a n d éi
nda oréi (ri)
na p eêi
nda ha'e kuérairi (= nda h déi
h d e kuêra)
che piko
nde piko
h d e piko
ñ ande piko
ore piko
p e ê piko
h d e kuéra piko
ndachéipa
nandéipa
nda h déipa
nañandéipa
ndaoréipa
napeêipa
ndah de kuéraipa (= ndahdéipa
h d e kuéra)
che ropehyi, nde ropehyi, hopehyi
che ñembyahyi, ne ñembyahyi,
iñembyahyi, che yuhéi, h d e
ijyuhéi, etc.
ndépa rehótava
ndachéi
napeêiramo ava pip o n erd e
nandéi ahenóiva
no
no
no
no
no
no
no
soy yo (ese que dicen)
eres tú
es él
som os nosotros
som os nosotros (restrin g.)
sois vosotros
son ellos
is o y yo? (^ese que dices?)
i e res tú?
* i&s él?
I som os nosotros?
í,som os nosotros? (restringido)
£sois vosotros?
^son ellos?
in o soy yo? Q,ese que dicen?)
£no eres tú?
in o es él?
^no som os nosotros?
in o som os nosotros? (retr.)
^no sois vosotros?
in o son ellos?
tengo sueño, tienes sueño, tiene
sueño
tengo hambre, tienes hambre, él
tiene hambre; tengo sed, él
tiene sed...
£eres tú el que se va a ir?
no soy yo
si no sois vosotros, ^quién
brá sido?
no es a ti a quien llam aba
ha-
OTROS SENTIDOS DEL VERBO SER
187
V. OTROS SENTIDOS DEL VERBO S E R
194.
El verbo ser meramente copulativo no e x iste en guarani y ya
hemos visto la manera de suplirlo.
Pero hay otros verbos parecidos ai verbo ser y que de hech o se
traducen en latiu por e sse . Tales i, kg, me, cuya conjugación es ésta:
aí, rei, o i 1
ñäi, roí
pel, oi
aiko, reiko, oiko
ja ik o , roiko
peiko, oiko
aime, reime, oime 2
ñaime, roime
peime, oime
estoy, estás, está (o existe, etc.)
estamos, estamos ( restringido)
estáis, están
estoy (habito), estás, está, e s ­
tamos...
estáis, están (habitant)
estoy o existo, estás, etc.
Formas negativas
nairi, nereiri, noiri
nañairi, noroiri
napeiri, noiri
ndaikói, ndereikói ndoikói
ndajaikói, ndoroikói
ndapeikói, ndoikói
naiméi, nereiméi, noiméi o
ndaipóri
nañaim éi, noroiméi
m p e im é i n o im é i o n d a ip ó ri
oi oime está, hay
noiri, ndaipóri
no estoy, no estás, no está
no estam os, no estam. (restr.) :
no estáis, no están
no estoy, no estás, no está
no estamos, no estam. (restr.)
no estáis, no están
no estoy, no existo, no estás, no
existes, etc.
está, hay
no hay, no está
11 nasal acentuada, pero no destacada.
2 Ai, aime significa “estar en un lu g a f \ Las frases “^cómo estás? , “estoy bien\ se
traducen por mUeiehapa reiko?, aiko porãko (hay, resulta) a veces se usa por oime, oí.
188 CAPITULO XVII: VERBOS SER, ESTAR, EXISTIR, HABER, TENER
Estas dos formas últimas sirven en guarani y en castellano, tanto para
el singular com o para el plural; verbigracia:
heta oiméramo
si hubiera m uchos (decir si hubieran m uchos es barbarismo)
195. Miscelânea de ejemplos.
peteinte o i Ñandejára
o im e ikotype
oime m b d a p o hápe
nañaiméi jajogua rei haguã kóva
aiméne upépe asajekue
aiméne = aiméta yrembe'ype
oim épa karai Luis — oime
( - o i hína)
ndaiporivéim a ( - noívéim a ) ko
ógape
o in e (= oikóne = oikóta) arete
tuvicháva
ndaipóri chéne tendota (= m buruvicha guasu)
noimevéi chémane táva guasu
kuéra
che dime (no aimé) ojehu, oiko
péva
che a f y m e o g u a h ê (= che pore’yme)
aim e reíramo, ajapóne
oi, noiri (ndaipóri)
heta oi
oi porã, iporã oi
oi kavaju, va ka ndaipóri (ndip ó ri: no hay, form a v u lg a r )
ndaipóripa h ína mburuvicha
*
hay un solo D ios
está en su pieza o cuarto
está en la oficina (taller...)
no estam os para tales gastos
estaré allí durante la siesta
estaré en el puerto
^está don Luis? si (está) v
ya no está, ya no vive en esta
casa
habrá gran fiesta
no estará el presidente
ya no habrá más ciudades
estando yo allí sucedió eso
llegó cuando no estaba (en m i
ausência)
si tengo tiem po, lo haré
está; no está
hay m ucho, hay m uchos
está bien (en buen estado) está
bien, es lindo
hay caballos, pero vacas no
£no está el jefe, la autoridad?
CAPITULO XVIII
VERBOS IRREGULARES
196.
L os verbos irregulares en guarani son, co m o en otras muchas
lenguas, precisam ente los que más salen y oeurren a cada paso, com o ir,
venir, comer, beber, etc. Pondremos a continuación los paradigmas de
estos verbos anóm alos en sus dos tiem pos tipicos: presente de indicativo
e imperativo. Un esquem a com pleto de los tiem pos, si es p osible, se lo
hará el estudioso más tarde.
197. 1. Ha: ir.
PR ESENTE D E INDICATIVO:
(che) aha, (nde) reho, ( M e ) oho
(ñande) jaha, (ore) w h o
(peê) peho, ( M e kuéra) oho
(yo) voy, (tü) vas, (él) va
(nosotros) vam os, id. (restr.)
(vosotros) vais, (ellos) van
IM PERATIVO:
tereho (nde)
tapeho (peê)
ve, vete (tü)
id, idos (vosotros)
N O T A . Los pronombres entre parêntesis no se suelen em plear sino
cuando se quiere hacer hincapié en el m ism o pronom bre, por cu y a razón
se om iten en los paradigmas siguientes:
PR ESEN TE DE IN D IC A T IV O NEGATIVO:
ndahái, nderehói, ndohói
ndajahái, ndorohói
ndapehói, ndohói
no voy, no vas, no va
no vam os, no vam os (restring.)
no vais, nu vai;
190
CAPITULO XVIII: VERBOS IRREGULARES
IMPERATIVO NEGATIVO:
ani reho
ani peho
no vayas
no vayáis
198. 2. J u : venir.
PR ESENTE D E INDICATIVO:
aju, reju, ou
ja ju f roju
peju, ou
IM PERATIVO:
eju (= ejo)
peju
vengo, vienes, viene
venimos, venimos (restringido)
venis, vienen
*
ven
venid
PRESENTE DE INDICATIVO NEGATIVO:
ndajúi, nderejúi, ndoúi
ndajajúi, ndorojúi
ndapejúi, ndoúi
no vengo, no vienes, no viene
no venimos, no venim. (rtr.)
no venis, no vienen
IMPERATIVO NEGATIVO:
ani reju
ani peju
no vengas
no vengáis
199. 3. U: comer 1.
PRESENTE DE INDICATIVO:
hdUy réu , hâu
com o, com es, com e
j d u y rôu
p é u , hóu
IMPERATIVO:
héü = teréu
p é u (peê) - tapéu (peê)
com em os, com em os ( restring.)
coméis, comen
com e
corned
1Ha’u sig n ifica tam bién bebercualquier líquido, m enos agua, que es hay1u (véase n. 200).
VERBO BEBER
191
PR ESENTE D E INDICATIVO NEGATIVO:
nddúi, nderéúi, nddúi
ndajdúi, ndordúi
ndapéúi n ddú i
no com o, no com es, no com e
no com em os, no com . ( restr.)
no com éis, no comen
IM PERATIVO NEGATIVO :
ani réu
ani p é u
no com as
no com áis
2 0 0 .4 . T u : b e b e r (agua).
PR ESEN TE D E INDICATIVO:
hay’u, rey'u, hoy'u
jay’u, roy'u
pey’u, hoy’u
bebo, bebes, bebe
bebem os, bebem os (restring.)
bebéis, beben
IM PERATIVO:
hey'u(nde)
pey'u (peê)
bebe
bebed
PR ESEN TE D E IN D IC A T IV O NEGATIVO:
nday’üi, nderey'üi, ndoy’üi
ndajay’üi, ndoroy'üi
ndapey’üi, ndoy’üi
no bebo, no bebes, no bebe
no bebem os, no beb. ( restring.)
no bebéis, no Deben
IM PER ATIV O NEGATIVO :
ani rey’u
ani p ey’u
no bebas
no bebáis
N ótese que la y en todas las formas de este verbo es y gutural
destacada. N ótese adem ás que “yo tengo sed” se traduce por che yuhéi (lit.
yo estoy sediento), verbó regalar chendal com o che pochy. Yuhéi con y
gutural también, pero sin destacar. EJEMPLOS:
rey’usemipa hay use
ha taguato resaymi, m bdeichapa
— td u m i
^quieres beber ( agua)? quiero
i y unas lágrim as de halcón, qué
tal?— las acepto (es caña)
192
'
CAPITULO XVIII: VERBOS IRREGULARES
201.5. E: decir.
PRESENTE DE INDICATIVO:
ha'e, ere, he’i
j d e , ro'e
peje, he’i
digo, dices, dice
décimos, décimos (restringido)
decís, dicen
IMPERATIVO:
ere (n d e )
peje (peê)
di (td)
decid
PR ESENTE D E IN D IC A TIV O NEGATIVO :
n d a ’éi(ri), n d ê e r é ir i, nde'iri
ndajâéi(ri), n dordei(ri)
n d a p e jê i(r i), n d é i r i
no digo, no dices, no dice
no décimos, no dec. (restring.)
no decís, no dicen
IM PERATIVO NEGATIVO :
ani ere
ani peje
no digas
no digáis
Nótese la diferencia entre nde’iri y n d e ireíri
202. 6. R e r e i : mentir.
PR ESENTE D E INDICATIVO :
c h e rerei, ndererei, heirei
ñande rerei, ore rerei
pende rerei, heirei
miento, mientes, miente
mentimos, mentimos (restr.)
mentis, mienten
IM PERATIVO:
nde rereíke
pende rereíke
miente
mentid
PRESENTE DE INDICATIVO NEGATIVO:
nda che rereíri, nande rereiri, nde
no miento, no mientes, no
ireíri
miente
na ñande rereíri, nda ore rereíri
no mentimos, no ment. (restr.)
na pende rereiri, nde ireíri
no mentis, no mienten
VERBO NADAR
193
IMPERATIVO NEGATIVO:
ani nde rerei
ani pende rerei
no mientas
no mintáis
N O T A . A lgunos confunden el verbo che rerei ( m iento) con el oiro
verbo h d e rei (digo porque sí, de balde).
203» 7. A : caer.
PRESENTE DE INDICATIVO:
hda, ré a, h da
jd a , rd a
péa, h d a
caigo, caes, cae
caemos, caemos ( restringido)
caéis, caen
IMPERATIVO:
h éa (= teréa )
p é a ( = tapéa)
cae (tú)
caed (vosotros)
PRESENTE DE INDICATIVO NEGATIVO:
nddái, nde réái, n d d á i
ndajddi, n dordái
ndapéái, n ddái
no caigo, no caes, no cae
no caemos, no caen. (restring.)
no caéis, no caen
IMPERATIVO NEGATIVO:
ani ré a
ani p éa
no caigas
no caigáis
2 0 4 8. Yta: nadar»
PRESENTE DE INDICATIVO:
hdyta, réyta, h dyta
jd y ta , rd y ta
p éyta , h dyta
nado, nadas, nada
nadamos, nadamos (restring.)
nadáis, nadan
IMPERATIVO:
héyta (nde)
péyta (peê)
nadató
nadad vosotros
CAPITULO XVIII: VERBOS IRREGULARES
194
PRESENTE DE INDICATIVO NEGATIVO:
nddytái, nderéytái, nddytái
no nado, no nadas, no nada
ndajdytái, n dordytái
no nadamos, no nad. (restring.)
ndapéytái, nddytái
no nadáis, no nadan
IMPERATIVO NEGATIVO:
ani réyta
ani p é y t d
no nades
no nadéis
NOTA. —En realidad no pueden llamarse irregulares los verbos
chendales de la Ia conjugación, pues de hecho son adjetivos precedidos
de los pronombres personales.
*
DEFECT!VOS
205, Entre los verbos irregulares podemos contar los defectivos, que
son los que no tienen todas las personas ni todos los tiempos. Por ejemplo
los tres verbos que carecen de singular:
okdi
acuden
ojéói
se van
oh u dí
están viniendo
206« En el mismo grupo podemos incluir algunas dicciones, como:
tove
kóina
péina
no, deja; si, si
toma esto, toma eso
he aqui, he ahí
EJEMPLOS:
o k d i tahyi s d o rehe
o jéó i jo a ikehápe
ohudí hikuái umi kavaju
tove toho, tove tou
kóina che rem im éê mi
péina ne pytyvõhára
acuden las hormigas a la carne
se van juntos aí dormitorio
están viniendo aquellos caballos
que se vaya, que venga
toma mi don, mi regalito
he aqui está tu ayudante, salvador
1Che yta, nde yta, ijyta, etc. (yo sé nadar, tú sabes nadar, él sabe nadar, etc.). Es uno
de los casos tratados en el n. 102, pues equivale a “soy nadador”.
CAPITULO XIX
FORMACION DE VERBOS
Esta materia se trata aqui primero brevemente. A l final dei capítulo
sigue una explicación m ás com pleta para repaso y am pliación, segün el
m étodo cíclico.
207. La form ación de verbos puede obtenerse de tres m odos: por
prefijos, por infijos y por sufíjos.
2 0 8 . a) Los prefijos principales son mbo (mo con nasales), ro y poro.
Por ejemplo:
a
a
a
a
mbo kuarahy (> kuarahy)
mo ñembo'e (> ñembo'e)
ro popo
ro vy'a
solear, poner al sol (sol)
hago rezar (> oración)
hago saltar
hago alegrar, poseer con alegria
N otas. 1) Se usarán, pues, amo y no ambo antes de nasales (vocales)
y sem inasales (m, n, ü).
2) N ótense las variantes de mbo, que son: mbu, mby, mu, my.
Por ejemplo:
ambuekovia, amyendy
cambiar, encender o prender luz
3) La sutil distinción entre mbo y ro se hallará explicada en el n. 222.
209. b) Los infijos suelen ser sustantivos. Por ejemplo:
ajepohéi (> po)
aipopete
me lavo las manos
golpeo con las manos
196 '
CAPITULO XIX: FORMACION D E VERBOS
ajepopete
ahovapete (> hova)
añeakäky’o (> akã)
a jo g a p o (> ó g a )
palm oteo, aplaudo
abofetear, cachetear
m e lavo o lim pio la cabeza
m e hago una casa
210-. c) Los sufijos que pueden añadirse generalmente a cualquier
verbo son los siguientes (ee bello desorden): u k a , se, ku a a , p a (m b a ),
m d ã , o, h a r a j e r a , p o i , ta, p o ta (m b o ta ), i, p o , ho, gi, vy... y tal vez algün
otro. Adviértase que m b o y uka (prefijo y sufijo, respectivam ente)
signifícan lo m ism o: hacer hacer; pero mbo se junta con verbos neutros,
y u k a con activos. Ejemplos:
ajapouka
hago hacer
a m b o g u a ta
hago andar
quiero salir
sé contar (puedo contar)
asêse
aipapa kuaa
hdupa
akarupáma
o ã e h d ã m b a ite
ndojapom dãi; h d a m d ã
o tf fo k u a a
o ñ a k d o vdekue
oñembopochy hara (= je ra = poi)
ipupota ( = ipúta)
m e lo com í todo
ya com í (pransi)
pone todo su em peño
no va a hacerlo; por poco se cae,
casi se cayó
sabe sacar piques
le decapitaron - fué decapitado
se desenojó, perdonó
está para tocar ( dar la hora, etc.)
okardi, oikuadi
está para morir, está agonizando
come poco, sabe p oco = es de
remenda ha ára
pocos alcances
el día que te cases
o m a n o m b o ta
N ótese que se dan prefijos usados ora con verbos, ora con sustantivos,
m b d e y el oscilante te m b i (tem i). Por ejemplo:
como p o r o ,
oporojukáva, oporohenóiva
che m b d e rerekoha
que mata a otros = asesino que
llam a a todos
soy rico
99/;
VERBOS COMPUE5TOS F A C T IllV O S
197
tembijoheirã = tem bijoheipyrã
(ao joheipyrã)
che mbohesapo
que ha de ser lavado (ropa para
lavar) (Wâsche en alemán)
me desorbita los ojos, me admi­
che py'aho hese
ra, m e llam a la atención
sim patizo con él (se m e va el
corazón)
oporohechagi
opukavy hína, etc. (V ea n. 362.)
descuida las cosas
(se) sonríe
V ER BO S CO M PU ESTO S
FACTITIVOS
211.
Respecto a los verbos factitivos “que hacen hacef5, y que
forman con los prefijos mbo, ro y el sufijo uka, direm os brevem ente lo
necesario atendiendo a su naturaleza, significado y correcto uso.
T odos estos verbos convienen en que son transitivos, o sea que hacen
pasar la acción del sujeto a un complemento directo (que en latín es un
acusativo), pero difieren en la manera de hacerlo, como lo vamos a ver
en cada uno particularmente.
A. EL PREFIJO MB O COMO
ELEMEMTO FORMAL Y MATERIAL
212. Sobre el prefijo mbo notaremos su significado, com o se com por­
ta en com p osición con otro vocablo, como se prolifica y co m o influye
fonéticamente y es influído a su vez en el roce con otra dicciones.
213. a) El significado de mbo puede ser vario: 1) Junto con un
sustantivo significa “dar, poner o añadir, proporcionar algo, proveer de
algo”. Este algo puede ser una cosa (rara vez persona), o una cualidad
física o moral. 2) Significa además “convertir, cambiar, a l t e r a e n
especial si se compone con adjetivo. 3) Significado especial.
se
198
CAPITULO XIX: FORMACIQN DE VERBOS
EJEMPLOS:
proporcionar vestido, dar nombre, poner (añadir) buniato
envejecer o volver viejo, enojar,
amboao, ambohéra, amboje ty
2) ambotuja, ambopochy, a~
mboro
amoko'i,
amoko'emba (ichu3)
p e) (am okdê y okápe)
d
amargar
tener a uno velando toda la noche, hasta la mañana (guardar
el agua fuera toda la noche)
detener u ocupar a uno toda la
am boasaje
*
ambopyhare
mañana hasta las 14 horas
detener u ocupar a uno toda la
tarde hasta la noche
214. b) El prefíjo factitivo mbo (mo, mu, my), com o elem ento
material, puede formar verbos transitivos, juntándose con casi todas las
partes de la oración. A sí, se acompaña: 1) con un sustantivo; 2) con un
adjetivo; 3) con un pronombre; 4) con un numeral; 5) con un verbo neutro;
6) con un adverbio.
EJEMPLOS:
D
2)
3)
4)
a m b d y (> y)
am oh éõ (> h éõ)
am ohdentese ( > h d e)
amomokõi (> mokõi)
5)
6)
amboguata (> aguata)
am bopyde (> p y d e )
poner agua, aguar (> agua)
hum edecer (> húm edo)
hacer egoísta (> él)
dar un compañero, doblar o po­
ner d o s ( > dos)
hacer andar, guiar (> ando)
apresurar, acelerar (> rápido)
215. c) El prefíjo m bo (1) se prolífica, tomando las form as mbu, mby
y mo, mu, my. Mo se em plea con palabras nasales que principian por
consonante y por las vocales i, u (y a veces a) (2). En cam bio, mu, my se
juntan con vocablos nasales, cuya inicial es una vocal, especialm ente e,
a.
Las dicciones que em piezan por una aspirada (ha, he, hi, ho, hu, hy),
de suyo exigen mbo o mo (3). Pero con frecuencia pierden la aspiración
VERBOS COMPUESTOS FACTITIVOS
'
199
(la hache m concreto) (4); y entonces, en vez de mbo (mo), toman por lo
general mbu, mby (mu, my) indistintamente ( 5), y suele cambiarse la
significación dei verbo, pasando de su sentido natural y ob vio a otro
sentido trasladado o metafórico (6).
EJEMPLOS:
1) amboape, am bojopara
2) amdã, amoirü, amohü,
amopê
3) ambohete, am ohéõ
4) amuatã = amyatã
amuaky = amyaky
5) amohesakã = am yesakã
añembohesavi = añembyesavi = añ em byesdi
am ohyvatã = am oyvatã (no
amyvatã)
6) am bohasy X am byasy
amboaju X ambyaju
forrar, entreverar o mezclar
sombrear, acompañar, tiznar,
romper
dar cuerpo, hum edecer
estirar
mojar
esclarecer, aclarar
guiñar
hartar, satisfacer
poner enfermo X compadecer,
sentir
madurar X molestar
B. CLASIFICACION DE LOS COMPUESTOS DE M B O
Pasemos ya a distinguir y clasificar los diferentes verbos compuestos
dei doble elemento m bo y otra parte de la oración. Estas partes de la
oración pueden ser sustantivos, adjetivos (o un com plejo de am bos) y
advérbios, como se verá a continuación.
216aa) Clasifkaeión de sustantivos verbalizados* to m m á ú m b o
( mo, mu, my ).
1. COSAS DEL ORDEN MATERIAL RELACIONADAS CON EL
HOMBRE:
s d o (cam e), am bosdo
m b de (cosa), am om bde
tesa (ojo), ambohesa
210
poner cam e, proveer de cam e
dar una cosa, apreciar
dar o poner ojos
CAPÍTULO XIX: FORMACION■DE VERBOS
200
pepo (ala), ambopepo
y (agua), a m b d y
te m b i u (com ida), a m o h e m b iu
hdu (borrachera), omongdu
a (sombra), a m d ã
kuarahy (sol), ambokuarahy
yvytu (viento), amboyvytu
dar alas, poner alas
poner agua, aguar
proveer de comida
emborrachar
hacer sombra, defender
solear, poner al sol
ventilar (tomar el viento)
(a ñ e m b o y v y tu )
2. CONCEPTOS DE RELACION:
hekovia (sustituto), ambohekovia, ambuekovia
irü
(compañía), a m o ir ü
hory (alegria), ambohory
base (llanto), amohasê, a m y a se
ke (sueño), amonge
páy (vigilia), amombáy
se (salida), a m o s e
ke (entrada), amoinge
py'aro (amargura), ambopy'aro
mokõi (pareja), am o m o k õ i
ambue (otro) amoambue
hdeño (solo), amohdeño
217.
*. sustituir, recompensar
acompañar
alegrar, festejar
hacer llorar
adormecer, dar sueño
despertar
echar fuera, hacer salir, expulsar
introducir
amargar el alma
doblar, proporcionar com pañero
alterar, transubstanciar
aislar, retirar, poner solo
b) Clasiflcación de adjetivos verbalirables coe m b o ( m o ,
mu, m y ) . 1
1. ADJETIVOS DE CU ALIDADES FÍSICAS DE COSAS:
r d y s ã (fresco), a m o r d y s ã
h a k u (caliente), a m b y a k u
h é ò (hüm edo), am ohéõ
kã (seco), amokã
refrescar, refrigerar
calentar, fastidiar
hum edecer
secar, enjugar
p d i (flaco), a m b o p d i
enflaquecer ( transitivo)
ypi (seco), amboypi
enflaquecer, secar
p ir u
(delgado), a m b o p ir u
adelgazar
VERBOS COMPUESTOS FACTITIVOS
karape (bajo), am ongarape
p u k u (largo) ) a m o m b u k u
m b y k y (corto), a m o m b y k y
hatã (duro), amohatã, amyatã,
201
rebajar
alargar
acortar
endurecer
a m u a tã
p o rã (bello), amoporã, amomorã
vai (feo), ambovai, am byai
embellecer, mejorar; admirar
afear; estropear, echar a perder
2. ADJETIVOS DE CUALIDADES FÍSICAS DE PERSONAS:
hesãi (sano), amohesãi
hasy (enfermo), ambohasy, am-
causar la salud, sanar
causar enfermedad; sentir
byasy
hasy (difícil), ambohasy
katupyry (hábil), ambokatupyry
hovasy (serio, formal), amhohovasy
hdeve
(competente), a m b y d e v e
h etide (alegre), am buetide
3.
dificultar, obstaculizar
adiestrar
poner serio, de cara larga
enseñar, adiestrar
poner de buen humor
ADJETIVOS DE CUALIDADES MORALES:
pocky (colérico), ambopochy
marangatu (santo), amomarangatu
hekoporã (bueno) ) ambohekop o rã
heko vai (m aio) ) ambohekovai
hden tese (egoísta), am ohdentese
p y ’a michí (humilde) ) ambopy1a
michí
tavy (ignorante), am botavy
py'am irí (cobardia) a m b o p y m ir í
p y’aguasu (valentia) ambopy'aguasu
enojar, impacientar
santificar
hacer bueno, educa bien
malear, educar mal
enorgullecer
humillar
engañar
acobardar
envalentonar
CAPITULO XIX: FORMACION DE VERBOS
202
218.
verbos.
c) El prefíjo m b o con un doble de sustantivo-adjetivo forma
sãmbuku (cuerda larga) amosãmbuku
sãmbyky (cuerda corta), amo-
dar rienda suelta
atar corto, refrenar
sã m b yky
hete h a k u (cuerpo caliente),
ambohete a k u
p y 'a tarova (ânimo trastomado), ambopy'a ta ro v a
akahatã (cabeza dura) amoakahatã
py'aro (corazón amargo)
calentar el cuerpo
trastomar
b
hacer testarudo
amargar, poner mala sangre
a m b o p y ’a ro
hesa hasy (ojo enfermo)
ambohesarasy
hovatavy (idiota, tonto),
ambohovatavy
219. d) EI prefíjo m b
dañar los ojos
entontecer
o
con un complejo de sustantivo y verbo.
py'a pytu’u (alivio, descanso),
ambopy'apytüu
py'a guapy (paz, tranquilidad)
ambopy' aguapy
py'amano (desmayo) ambopy'amano •
proporcionar descanso, aliviar
apaciguar, tranquilizar
desmayar, quitar el conocimiento
NOTA. Los compuestos de py'a precedentes admiten mbo, por ser
intransitivo el verbo componente. Un compuesto de py'a y verbo transitivo
no admite mbo. No se puede decir a m b o p y 'a jo r a ichupe, sino que diremos
aipy'a jora ichupe, pues ajora es verbo transitivo.
Así tendremos:
en acusativo)
na pende py'ajorái (p e n d e , acus.)
n d e py'apy (nde
te aflige o te agobia
no os alivia
VERBOS COMPUESTOS FACTITIVOS
che py'a jora (che en acusativo)
ñande py'a jora (ñande en acus.)
oipy’a jora mbdasyvórape
220.
transitivo.
me alivia
nos alivia
alivia al que está enferm o
e) Un verbo intransitivo precedido
apyta (pararse) amombyta
opu (revienta) amombu
ipu (suena) ambopu
ahendu (oír) amohendu
aguejy (bajar) amboguejy
asê (sa lir )) amosê
ake (dormir) amonge
aike ( entro) amoinge
aikove (vivir) amoingove
apia (desviarse), amombia
heüói (germinar) amueüói,
amohenói
203
d e m b o forma un verb
hago parar
hago reventar
toco (hago) música)
hago oir, de vuelvo el oido
bajar, hago bajar
hago salir, expulsar
hago dormir, adormecer
hago entrar, introducir
vivificar
desviar
hacer germinar
221. f) M b o con advérbios forma verbos transitivos.
tage (prisa) amohãgs, amoãgê,
amyagê
mbegue (despacio) amombegue
jo a (sim ultáneam ente) ambojoa
are (tarde) amboare
tenonde (antes) amotenonde
tapykue (detrás) ambotapykue
heta (m uy) amboheta
hetave (m ás) ambohetave
añete (de verdad) amoañete
aje (en realidad) amboaje
apresurar, acelerar
retardar, retrasar
juntar, simultanear
demorar, retardar
adelantar, poner delante
poner detrás, retrasar
aumentar
poner más
dar por verdadero, garantir
realizar, cumplir
N O T A . Para las variaciones a que da lugar en la fonética el prefijo
mbo véase el n. 10, al final.
CAPITULO XIX: FORMACION DE VERBOS
204
C. R O , PREFIJO F A C T IT IV O E S P E C IA L
222.
El prefijo ro se parece a su análogo mbo en que am bos
intervienen en la form ación de verbos transitivos; pero se distinguen en
el m odo cóm o actüa el Sujeto dei verbo. En el com puesto de mbo, el sujeto
no participa necesariam ente en la acción que hace ejecutar, mientras que
en los com puestos de ro, el sujeto toma parte en la acción, que es
ejecutada por él y por la otra persona, que hace de com plem ento directo
del verbo. U nos ejem plos aclararán estos conceptos.
aguata
amboguata ichupe
aroguata ichupe
ambohory ichupe (kuatiápe)
arohory ichupe
emboguejy che karamegua
erojy upe karai tujápe
yo cam ino
»yo le hago caminar (y m e estoy quieto)
yo le hago caminar (cam inando
yo con él)
le alegro (con una carta)
le festejo, le felicito en persona
baja mi baúl
baja, ayuda a bajar contigo al
anciano
N O T A S. N o se confundan estos verbos factitivos en ro con otros
verbos precedidos dei pronombre ro ( a ti, te). Por ejemplo:
che tohecha, che xohendu
te veo) te oigo
EJEMPLOS:
aroke
arópáy
arovy'a
arohory (rogueohory)
aropurahéi
hacer dormir con sigo, dormir
con, adormecer
hacer despertar con sigo) desper­
tar con, desvelar
felicitar, alegrar en mutua ale­
gria o bienestar
felicitar (te felicito) m e congra­
tulo contigo)
cantar, celebrar
VERBOS COMPUESTOS FACTITIVOS
205
arombyasy (nde rerombyasy)
condolerse (se conduele) te da
i p i ape oguerokéva ha ipy'ape
ogueropáyva Ñane retãntevaha, ñande sy ha ñande ru.
el pêsame)
lo que el paraguayo lleva a dor­
mir y lo que hace despertar
consigo es la persuasion de
que la Patria es la madre y
(D .G .S.)
el padre
2)
N o hay que confundir ro con poro. Poro no es factitivo, sino un
prefijo equivalente a un pronombre indefinido que hace de complemento
directo del verbo con quien se junta. Forma verbos areales; un par de
docenas son los más usados. S e dice aporojuka, aporoandu con la
significación de matar a alguien, visitar a alguien; pero, no se puede decir
aporosê, sino aporomosê (hacer salir a alguien) porque ase es verbo
intransitivo. En cambio se podrá decir:
porombohuguyha
fastidioso (que m olesta a la gen­
te), majadero, atorrante
pororairõha
buscapleito (que ataca o aco­
mete al prójimo)
que son sustantivos verbales derivados de ambohuguy y arairõ, respec­
tivamente.
D, EL SUFUO U K A
223o El sufijo uka es un factitivo doble, por cuanto hace hacer una
cosa, hace ejecutar una acción. D e esto se deduce que únicam ente verbos
transitivos pueden tomar uka. Y hay que notar que los verbos neutros (por
ejemplo ase) se vuelven transitivos mediante el prefijò m bo o mo
(amosê). Y el verbo resultante (amosê-uka) tiene doble com plem ento:
indirecto o inm ediato en dativo, directo o m ediato en acusativo. N ótese
que algunos de estos verbos son am bíguos; esto es, ora transitivos, ora
intransitivos. Tales verbos, com o transitivos, tom an uka igual que los
com puestos de mbo. D e esta clase son ahecha , ahendu, que pueden
emplearse ora transitiva, ora intransitivamente, Por ejemplo:
206
CAPITULO XIX: FORMACION DE VERBOS
nahendu porãi (intransitivo)
na ne rendu porãi (transitivo)
no oigo bien (no se expresa a
quien)
no te oye bien (a ti, com plem ento directo)
Así podemos decir:
ahenduuka, ahechauka ichupe
le cuento, le muestro
En cam bio, no se dice apukauka, por ser apuka verbo puramente
intransitivo; pero la form ación ambopukauka (hacer reir por m edio de
otro) es forma legítim a y corriente. Por fin, nótese que, según lo dicho,
todos los compuestos de mio, mo, my, por ser transitivos, podránjuntarse
o com ponerse con uka.
a) S im p les:
ahenduuka
ahechauka
añongatuuka
aiporuka
aityka
ahaiuka
ha’euka
ajukauka
ajejukauka
hacer oir
(hacer ver, mostrar
hacer guardar
prestar (dejar para que use)
hacer sacar (tumbar o echar)
hacer escribir
hacer saber, com unicar, participar (lit. hacer decir)
hacer matar
hacer suicidar
b) Com puestos (de doble elem ento mbo + uka):
amosêuka
amboguatauka
amoingeuka
amoporãuka
amombuuka
ambopuuka
hacer echar, expulsar
hacer andar, hacer conducir
hacer introducir
hacer em bellecer
hacer que uno reviente a otro
hacer tocar o repicar a otro (pu:
sonido)
N O T A . L os verbos neutros o intransitivos com o tales (ya queda
indicado) no toman uka. Por ejem plo, hacer llorar no se traduce por
hasêuka, sino por amohasê o amohasêuka) segtín el caso.
CAPITULO XX
PAUTES INVARIABLES DE LA ORÂCION
Trataremos aqui brevísimamente de las partes que en latín se llaman
invariables, y que son en guaraní:*adverbio, posposición, conjunción e
interjección.
L D E L A D V E R B IO
224. Pondrem os a continuación algunos advérbios de cada clase,
advirtiendo que los puntos suspensivos indican el lugar de alguna otra
parte de la oración.
a) Advérbios de lugar:
akatua, akatúape
ágoty (o)
am óngoty (o)
amórupi
asúpe
k d á p e , ápe
iguype
yképe, yke rehe
kyvõ X yvapo
kyvõngotyo X yvapógotyo
mamo; m oo (vulgar)
mamove
mom byry
derecha, a la derecha
de este lado
allí, de aquel lado
por allá
a la izquierda
acá, aqui
debajo
(al) lado, al costado
aqui (en casa) X allá (en casa)
hacia acá (h. mi casa) X h. allá
donde
en ningun lugar
lejos
208
CAPITULO XX: PARTES INVARIABLES DE LA ORACION
okápe
opdrupi ( = oimehápe)
pégotyo
pépe
pype (é acentuada)
[ipype (é acentuada)
p y p e (prepos.) (y acentuada)]
ta p y k u e , ta p y k u è p e
(=
ta p y k u e )
tapykuéri ( = takykuéri)
tenonde, oscilante
upépe
b)
con él, mediante él
dentro de
detrás (reposo)
detrás (m ovim iento)
delante
^allá
Advérbios de tíempos
am óm e
ã g a (= ã -n g a ) k d ã g a
ãgaite
ãgave
ãnge
ãnge pyhareve
a ja
arakde
arakdeve
arakuépe
asaje, asajekue
kdarú pe , k d a r u k u e
k d a r u pytü
kdêam buéram o
kdèram o (kdêrõ)
kuehe
kuehe ambue
kuri = a j é i
gueterí
iñepyrühápe
ipahápe
fuera
dondequiera
hacia ahí
ahí
en, dentro
a veces, ocasionalmente, por azar
hoy, ahora
en seguida
más tarde, después
hoy (pero no el día de hoy)
esta mañana
durante, mientras
cuando
nunca
de dia, durante el día
de siesta, durante la siesta
de tarde, durante la tarde
a boca de noche, al anochecer
pasado mañana
maflana
ayer
anteayer
(sufijo de pasado, pero dentro
de hoy)
aún, todavia
al principio
al fin
DEL ADVERBIO
máramo
maramove
mhegue
pyde
pyharépe, pyharekue
pyharevépe
raê
ramo
... rire
sapy'a, sapy'ante
sapy'aitépe
sapy'apy'a
tapia ( = jepi)
upégui, upéi
upémaramo
upéramo
uperire
jo a ( X jo ’a)
c)
209
nunca
nunca
más
despacio
aprisa, pronto
de noche, durante la noche
de mañana
antes, primero
recientem ente
... después de (con verbos)
un m om ento, un m om entito
repentinamente
de vez en cuando, a v eces
siempre
después, de allí
después (de todo esto)
entonces
después
sim ultáneam ente (X superpuesta)
Advérbios de modo:
kóicha
... icha (con nom bres...)
... háicha (con verbos)
... mante, ... nte
mba'evéicharamo - mba'eichavévo
péicha = upéicha
peteicha
porä
... potávo (adverbio)
... potávo ( = haguã: conjunción)
rei
vai,vai
ivai etevéntema
vaive
así de este m odo
com o
com o
solam ente
de ningdn m odo
de ese m odo, asi
igualm ente, es lo m ism o
bien
adrede, porque si
para, a fin de
inutilm ente, gratis, fácilm ente
regularmente, a duras penas,
muy p oco
m ucho peor
peor
210
CAPITULO XX: PARTES ÍNVARIABLES D E L A ORACION
d) Advérbios de m m ü d ã á t
... ete, ite
... eterei
heta
h e ta p o r ã t h d e v e (m a )
m hdeve
m b o vy, m b o v y n te
m bovyve
michí (o í)
m ic h ím i, m ic h im in te
e) Advérbios de interrogation •
añeipa, añetépa
arakdépa
arakde pevépa
mamópa, moopa
m am o
m am o
m am o
m am o
g u ip a
ru p ip a
pevépa
o ik ó ta
muy
muy, demasiado
mucho
bastante, bastantes, hay bastante
nada
poco (pocos), unos cuantos
meno, ni poco ni mucho
poco (hay)
un poco, sólo algo
>
id e veras?, ie s cierto?
icuándo?
ihasta cuándo?
idónde?
id e donde?
ip ord ón d e?
ihasta dónde?
id ón d e va a ser?
mbdéichapa
icómo?
m b d é g u ip a
ip o r qué (razón)?
ip o r qué (causa) ?
ipara qué, a qué fin?
mbdérehepa
maeräpa
f) Advérbios de afirm adón:
añete
ave, avei
hée
néi, néina
u p é ic h a
de veras, es cierto
también
sí
si, bueno, bien está, conform e
asi es, ni m ás ni m enos
g) Advérbios de negations
a h á n ir i, n a h á n ir i
no
áhániri avei
tampoco
POSPOSICIONES
ani, anítei (con verbos)
anichéne
m b d e v è ic h a r a n w
n é í r a (g u e te ri)
tove, tove toho
ikatu
h eru vã , herunguã
mbdenipo
mbdépo!
nune
211
no
no, no será
qué esperanza!, de ningún modo
adn no
no, no quiero; bueno, que vaya
tal vez
qué sé yo!, ^quién sabe?, incierto
/.qué será?
^quién sabe?
quizás
II. P O S P O S IC IO N E S
2 2 5 . C om o en japonês y otras lenguas de las Carolinas, en guarani no
hay preposiciones, sino posposiciones, según el principio general de que
“la parte regida va delante y la regente detrás” (v éa se n. 3).
... apytépe (mbytépe)
... ári
... g o ty , gótyvo, gótyo
... g u a
... guarã
... g u i
... g u iv o
... hápe
... h e g u i
... je r e k u é v o
... kupépe
... me (por pe)
... n d iv e
...pdüm e
... p e
...p e v e
... pype (é con acento)
...p y r i
en m edio (entre)
sobre, encim a de
hacia
de (proveniência o cualidad)
para (con sustantivo)
de, por
por donde, de donde
en que
de (con pronombre)
alrededor, a la vuelta
tras, detrás
en
con
entre, en m edio de
en
hasta
con, en
con, en com pañia
212
CAPITULO XX: PARTES INVARIABLES DE LA ORACION
rã
rehe
rehegua
rire
rovái (oscilante)
rovake (oscilante)
rupi
vo
pype
yrehe
226.
III. C O N JU N C IO N E S
yramo
... guive
... ha
ha, h d e
... haguã
... mboyve
... ramo (átona)
... ramo je p e
... rire
...jepe
227.
anga
aichejáranga
aichejárangai
anil, anichéne
anína!
cháke! = háke!
e,a!
ehechántena
eh!
m déke ndel
para (sim ple futuro)
por, a
de, de por, acerca de
después de (con nom bres)
ante, frente a
ante, en presencia de
por, mediante
a
dentro, en
sin
y si no
con tal que» si
que
y .
a fin de, para
antes de
cuando, si
aunque, sin embargo, pero
si
aun cuando,aunque
IV . IN T E R J E C C IO N E S
pobrecito!
qué lástima!
cuánto lo siento, pobre!
cuidado!, no, no será
déjeme!
cuidado!
oh! (sorpresa)
véalo usted!
com o!
mire usted, figúrese usted
METAPLASMOS 0 CAMBIOS EN LAS PAL ABRAS
m bdépa chéve
m b d e piko chéve
na!
neíke!
neína!
péina!
péina hína
p ik o , piko hína
213
a mi qué?
iy qué me importa a mi?
va! (desagrado)
ea!
ânimo!
he ahi
ahi está
^qué me cuenta?, ^de veras?
iy
Muy comtín en la conversation es este p ik o ( i vulgar p io ? ), para
mostrar sorpresa, comprensidn o interns por lo que nos cuenta otro.
Como final de la Morfologia, damos una breve nota sobre los
METAPLASMOS O CAMBIOS EN LAS PALABRAS
228. L os câm bios en las palabras por adición, supresión o interpolación
de alguna letra o sílaba, câmbios frecuentes en guarani, como en otras
lenguas, se significan por las siguientes figuras:
Aféresis
Apócope
Síncope
Sinéresis
G lottal stop
Tmesis
suprime al principio:
suprime al fin:
suprime en medio:
junta dos vocales:
apo
por ja p o : hacer
re en vez de rehe: por
hakuã por hyakuã: olor
ao (X so’o): ropa (X carne)
separa dos vocales:
so’o por soo: carne
es la escisión de un vocablo para intercalar otro: apopo
r a m b y por a p o p y p o r ã (bien hecho).
Estos câm bios o transform aciones se llaman en tecnicism o gramati­
cal m e ta p la s m o s o figuras de dicción. Por lo general, son leyes que
espontáneamente cumplen los que bien hablan. Los que hablan incorrec­
tamente com eten pecados gramaticales, que llam am os barbarismos o
solecismos, diciendo, por ejemplo: a g u e r e k o por a r e k o , ch e ta p y im e por
che tapyipe, yma nderechavéi por ym a n d o r o h e c h a v é i, etc.
107/210
108/210
PARTE SEGUNDA
SINTAXIS
109/210
IN T R O D U C T IO N
229* E n la p rim era parte de la G ram ática, la A nalogia, hem os
considerado los vocablos o dicciones aparte y cada una de por si. En la
S intaxis (syn-tatto: ordeno) aprendemos el m odo de coordinar o construir
dichas palabras para formar frases perfectas.
La Gramática bien estudiada es la propedêutica de la Retórica y
Lógica. En otras palabras, la Gramática allana el c am ino para hablar y
expresarse con galanura, pero tam b ién con precisio n y exactitud.
Com enzam os por unir entre si los elem entos que antes hem os
estudiado separados, para que nos sirvan luego com o material apto en la
estructuración de las frases. Tales serán las construcciones com unes (que
pueden aplicarse a cualquier verbo) y el régim en o construcciones
particulares (que vienen ligadas a un verbo o adjetivo particular).
Luego, podem os ya formar frases com pletas, que serán sim ples si
tienen un solo verbo y com puestas si tienen dos o m ás.
Las oraciones sim ples las dividirem os segün la naturaleza dei verbo
y según la manera cóm o expresen los diversos ju icios y afectos.
Por fin, nos adentraremos en la parte más filo só fica de la Gramática:
las oraciones com puestas. En m inucioso análisis reducim os a clases y
categorias todos los m a tice s dei pensam iento. E n to n ces los a c to s del
e n te n d im ie n to y v o lu n ta d (p en sam ien to s y a fe c to s) e n c u e n tra n su
expresión adecuada en toda una gam a de proposiciones com pletivas y
circunstanciales, con su ric a flo ra c ió n de oraciones finales, consecutivas,
causales, etc.
T al es en breve sín tesis y com pendio el c o n ten id o de la Sintaxis.
Ahora bien, de la sintaxis a la redacción, que es el arte d e construir la frase
con e x ac titu d y orig in alid ad , no hay sino un paso. Y ad v iértase bien: un
escrito o redactado, sea en prosa, sea en verso floreado, si quiere ser de
categoria ha de com enzar por carecer de todo error o incorrección
gram atical.
218
CAPITULO XXI: COMPLEMENTOS DE LA ORACION
L as ideas que se acaban de ex p o n er faállanse com pendiadas en el
siguiente
230»
C U A D R O S IN O P T IC O D E L A S IN T A X IS
ELEM ENTOS
DE LA
O R A C IO N
O R A C IO N E S ,
S IM P L E S
Complementos circunstanciales o construcciones comunes
Regimen o construcciones
T Del adjetivo
particulares
Del verbo
Con verbo copulativo
Con verbo activo
Con verbo neutro
Según la naturaleza dei
Con verbo impersonal
verbo
Según el modo de expresar
ju icios y afectos
Copulativas
Adversativas
Disyuntivas
Coordinadas
Completivas
O R A C IO N E S
'Enunciaciativas
Interrogativas
Im perativas
Optativa
COMPUESTAS <
Subordina-<
nadas
Accesorias.
De verbo ser y tener
Verbos de entendimiento
Verbos de voluntad
Finales
Consecutivas
Causales
Condicionales
Concesivas
Comparativas
Temporales
. Modales
Oraciones de relativo
SECCION PRIMERA
OMACIONES SIMPLES Y SUS COMPLEMENTOS
CAPITULO XXI
C O M PL EM EN TO S CIRCU N STA N CIA LES
DE LA O R A CIO N
L CONSTRUCCIONES COMUNES
2 3 U A los com plem ntos circunstanciales de la oración les damos
también el nombre de construcciones com unes, porque pueden aplicarse
indistintamente a cualquier verbo. Estas construcciones son las que
indican:
T ie m p o , lu g a r , In s tr u m e n to , c a u s a , m o d o , p re c io , m a te r ia , m e d id a
Trataremos sucintam ente de cada una de ellas.
A . T IE M P O
232.
El tiem po se expresa por los sufijos:
pe (me con nasales)
... k u e
aja
rire
en
durante
durante
después
CAPITULO XXI: COMPLEMENTOS D E L A O R A C IO N .
220
peve
guive
vo
hápe
hasta
desde
al
en que
y aun sin ningún sufijo, com o se v erá p o r los ejem plos :
reñem bde a ja
nasêvo
peike rire
n e r y v a tã m e v e
ára ha pyharekue
karuhápe ani reho yvapo
ko ára kóvape
ára jerekuépe o s ê oikuady rehe
m bdeve
y v o ty ãra ñepyrüme oho
ara hakúpe ndoroguatái arakuépe, pyharekue mante
ja sy pahápe am éèn e ndéve ne
m bderepykue
mbohapy ára jerepukukue oñem bdeuka tembikuaapavê rehe
p eteí k d ê
heta pyhare ha ára aipovã ne
p oréy
233.
m ientras oras
al salir nosotros
después de en tra r v osotros
h asta hartarte
* de d ía y de nocfae
al tiem po de co m er no vayas allá
hoy (en este día)
en un año no ap ren d ió nada
(salió sin aprender nada)
al p rin cip io de la p rim a v e ra se fué
en veran o no v ia jam o s d e día,
y sí solo de n o ch e
al fin d e m es te p ag aré
durante tres años estudian filo
sofía
un día (lit una mañana)
muchas noches y dias los paso
ausente de ti
He aqui otras cuestiones secundarias:
ára ha pyharépe om bd a p o ( - ára
ha pyharekue)
kuã ára aja oguahê rire, ndoipotái mbohupa ( = ndohechaséi
avavépe)
a ra k d e pevépa reim éta kdápe
imitã guive ituja peve ojapo meme m b d e iporãva
trab a ja d ía y noche
d u ran te los d iez dias seguidos
de su llegada no recibe (no
quiere huéspedes o visitas)
^hasta cu án d o estarás aqui?
desde la niñez hasta la vejez,
siem pre p ra c tic e la virtud
CONSTRUCCIONES COMUNES
221
B„ L U G A R
234.
La relación de lugar tiene construcciones parecidas a las de
tiem po. L os sufijos más usuales son:
pe (me con nasales)
rupi
rehe
peve
gui
en, a
por
por (en, indeterminado)
hasta
desde
EJEMPLOS:
en el cam ino, por el bosque
en A suncion, en su cuarto
en (la) casa de él, en su propia
casa
en la boca (m ia), en el ojo (tuyo)
che jurúpe, ride resápe
en el oído (m ío), en la oreja
che apysápe, ne nambípe
(tuya)
nos echa el agua bendita en la
oñohé y karai ñane akã rehe
cabeza
nos
pone cen iza en la frente
omoí tanimbu karai ñande syva rehe
se rompió el brazo, m e rompí
opê ijyvápe, apê che retymáme
la piem a
durante la M isa has de mirar al
ñem bde guasu aja (ñem bde guasacerdote
su hápe, ñem bde guasu pe)
tapépe, kaaguy rupi
Paraguaype (y acent.), ikotype
hógape, oguógape
rem d ê v á erã P d i rehe
roho ñüme, roime ñu ojepysóvape
ani reporomyangekói ñ é e hekópêym e karuhápe
ride rupápe ani repurahéi, ani
returuñée
fuim os al cam po, estuvim os en
un cam po grande, m uy e x ­
tenso
en la m esa no discutas (lit. no
m olestes con palabras fuera
de sitio)
en la cam a no cantes ni silbes
222
' CAPITULO XXI: COMPLEMENTOS DE LA ORACION
y g u a s u (para) rupi, y v y rupi
opárupi
ejo aimehápe: che rendápe
L ú k e g u i K d a k u p e p e v e (L ú k e g u iv e )
j a j u u m i m o n d a h a ( = m o ñ a ihára) o k a ñ y haguégui hikuái
por mar, por tierra
en todas partes, en todo lugar
ven dondequiera esté
desde Luque hasta (o a) Caacupé
venim os dei sítio donde estaban
escondidos los cuatreros
235« N O T A S. 1) A veces el lugar es figurado, com o ocurre con
ciertos adjetivos:
ijoheipyre hembiapópe
iñ a t é y v a hekorãme
ipdakarusu i ñ é e ha hembiapope
intachable en su conducta
^perezoso en sus deberes
poderoso en palabras y obras
(vea n. 248)
2) N ótense las preguntas directas e indirectas y los advérbios referem
tes al lugar:
mamóguipa jaju ha mamópa
ja h a
mamorupípa rehasa r d e
mamo pevépa reguahê vd erã
ndaikuaái moõpa okaüy
£de donde viene el hombre y a
donde va? (lit. venim os, va­
m os)
£pot donde pasaste?
^hasta donde llegarás?
no sé donde se escon dió
3) Adviértase la gradación en los siguientes ejem plos:
che rógape: che rekohápe
che rendápe
che aimehápe
e ju che rendápe, N. rógape; che
ju h d yro eju ógape katuetei
en mi casa: en donde vivo
en donde estoy ahora (no es fijo)
dondequiera esté
ven a buscarme en casa de N.;
si no m e encuentras, ven a
mi casa
4)
Para los térm inos a quo y a d quem, tanto de lugar com o de tiem
se usan las p osposiciones gui, g u iv e y p e v e . Así:
LUG AR: g u iv e = g u i ... p eve
TIEMPO: guive (solo) ... p eve
de, desde ... hasta
de, desde ... hasta
CONSTRUCCIQNES COMUNES
223
C* INSTRUMENTO
236« La idea de instrumento o medio se expresa con las posposieiones
pe, rehe, rupi, y alguna vez por pype. Por ejemplo:
jaguata ñande pype
japoko ñande pope
ñeikytí kuatia jetapápe, ha mbuja p e kysépe
ojapo p o rã hapicha rehe hekovekue ha iñem bde rupi
opurahéi mbarakápe
che rupi, h d e rupi (acentuadas
la e y la i)
oguata yvyra piru rakamby rupi
upéicha rupi
huguy rupi, hekove rupi (oguekove rupi
h d e rupi oguahê Mburuvicha
rendápe
caminam os con los pies
tocam os con las manos
cortamos el papel con la tijera
y el pan con el cu chillo
hace bien ( aprovecha ) al prójimo con sus ejem plos y oraciones
canta con guitarra
por mi m edio, por su m ed io o
por m edio de él
anda con m uletas
por este m ed io £en virtud de qué?
en virtud de su sangre, con su
sangre
por su m edio llegó al Superior
D. CA U SA
237. El m otivo o causa lo expresarem os en guarani por rehe, gui,
rupi, ha después del sustantivo. Tam bién el sufijo rã expresa causa final.
Rehe se usa especialm ente con verbos de la form a hárehe, hague rehe
(presente y pasado, respectivam ente). Por ejemplo:
ojuka ichupe im bde repykuêgui
iñirünguéra vai rupi ( = rehe)
niko oñembyai
kóva ku iñangaipa repykue
péva ojehu, nde reipotápype
kóina: kuã tembirepykue nde
rape repyrã
le mató por la plata
fue por m alas com pañias que
se m aleó
ésta es la pena de su culpa
de esto tienes tií la culpa
aqui van d iez pesos para el bo­
leto
224 '
, CAPITULO XXI: COMPLEMENTOS 'DE LA ORACION
maerãpa - pevarã
tamano h du hague rehe, ani
hduse haguére, h é i ikarúva
^para que? para eso
muera yo por haber com ido, no
por haber querido com er (si
muere Marta, que muera harta)
^por qué vienes?
m bdehápa reju
E. MODO
238. La manera o m odo com o se ejecuta la acción, expresám osla por
los sufijos hápe, vo pype, o por un sim ple adverbio, com o se verá por los
siguientes ejem plos:
&
oikove kiriríhaitépe
p e ñ é e mbegue, mbegueve
akãnandi ejehovasa
a n i peñée hatã, hatãiterei
ojapo kakuaanguã rembipota
onéênguruhápe
mbdeichapa ojejapo - kòicha
mokõi hendaicha jajapo peteincha
m o k õ iv e hendáicha jdekuaa
o ã a n i oúvo, ipochy ohóvo
o h a s a oguekove oporom bde hápe
h éi (= o n é ê omombéu)
ichupe ojahéohápe = jahéópe
= tasême
opyta vyJapópe
kyréypópe ombdapo
oporohekombde pochy pope
( = pochy hápe)
tayhupápe ( = hayhupype) oguereko itdyra kuérape
ipdaka porã oguekove rehe
vive muy calladamente
hablad bajo, más bajo
santíguate con la cabeza descubierta
no habléis alto, tan alto
obedece (a los m ayores ) refunfuñando
icó m o se hace? así
de dos maneras se puede hacer
de las dos maneras se puede decir
vino comendo; se fué rabiando
(enojado)
se gana la vida dando lecciones
le respondió llorando
quedo contento, satisfecho
trabaja con em peño
corrige con ira (lit. educa..)
trata a sus hijos con amor
(= com o objetos queridos )
se dom ina, vence su propio na­
tural
C O N ST R U C C IO N E S C O M U N ES
239.
225
N O TA S. 1) T óm ese nota de estos m odos adverbiales frecuen-
tes:
yvyrupi, yvy rehe (vy acentuado)
kavaju ári, trénpe (aha)
trénpe (treme) arahauka ndéve
p eteí apytimby = jokuapy
a pie, por tíerra
a caballo, (me voy) en tren
te envio un paquete de tabaco
por tren
2) El modo negativo se expresa por yrehe (sin) y se confunde con la
noción de instrumento. Por ejemplo:
oiko ojuayhxiy rehe
osê onorairõ k y s é y rehe
hasy'y rehe oity hãi
omano m b d e v é y g u i
o p o r o m h o ta v y 'y rehe ( = ipy'a
peteihápe) o ã é ê v a = py'a
peteime oñéé
h d e n t e oikuaaséva = ojehegui
oñembde, o ñ e m o a ra n d u , ojètavy'o oikovo = hdeténte imbdeha = hde ae oñembde
oñembde ijupe, ojupe, hdete
oñembde
E.
viven sin amarse
salenapelearse, pero sin cuchillo
saca las m uelas sin dolor
murió sin causa (aparente)
su trato o conversación es sin­
cero, sin dolo
aprende sin maestro, es un au-
todidacto
él m ism o es su propio maestro
P R E C IO
240.
El precio (tepy, repy, hepy) se expresa en guarani por rehe o por
un adverbio, según se verá por los ejemplos:
am éè ndéve mbohapy sã tembirepykue rehe
pe kílo ajogua mokõikuã tembirepykuére
ojogua rei nunga m bderepy ha
om éé hepy
che m b d e repy ojoja Albérto
m h de repy rehe
te lo doy por 300 pesos
lo com pro a 2 0 pesos e l kilo
compra barato el género y lo
vende caro
mi mercancia es de igual calidad que la de Alberto
226
CAPITULO XXI: COMPLEMENTOS DE LA ORACION
che m b d e repy am éê ndéve Albérto om éê háicha avei
m bovy rehepa rejogua
kóina ride rasa ( = de ho)
repyrã
yo te vendo la m ercancia al m is
mo precio que Alberto
Ipor cuánto lo compras?
tom a el pasaje dei tren o tranvía
G. MATERIA
241.
La materia de que está hecha una cosa la expresaremos por
guigua como sufijo añadido al nombre de la materia, y también por el
mero nombre de la materia. Por ejemplo:
kuairü kuarepotiju guigua
oga ita mongüipyre guigua
namichãi kuarepotití guigua
mesa ita mosyimbyre guigua
( = ita syi guigua)
amo Tekove marangatu m im d ã
yvyra rapo guigua = ijapopyre yvyra rapógui
amo tupãguyru kuarepotití guiguáku
un anillo de oro
edifício de cem ento armado
zarcillos de plata
mesa de mármol
aquel Santo parecia hecho de
raíces de árbol (frase de San­
ta Teresa)
aquel cáliz era de plata
H. MEDIDA, EXTENSION, DISTANCIA
242.
Estas nociones, en su expresión, siguen más o m enos la pauta dei
castellano, com o se verá por los ejem plos :
óga oguerekóva kuã td ã ri
mpukukue, poa p y ipyguasukue,
ha po ijyvatekue
Takuatí opyta kuã legua Horkétagui
Ñ andejára o h d ã opa yvypórap e p eteí tem irdãhápe
una casa que tiene diez metros
de largo, ocho de ancho y cin­
co de alto
Tacuatí dista diez léguas de
Horqueta
Dios mide a todos los hombres
por el mismo rasero
GERÚNDIOS DE MODO, MEDIO Y FIN
yvága p d ü Tokyo ha M ontevidéogui petéincha
mhovypa opyta Rosario Paranágui
aguí oí
mombyry = mombyry o í (águi)
227
lo m ism o dista del c ie lo Tokio
que M ontevideo
^cuánto dista Rosario de Paraná?
dista poco
dista m ucho (de aqui)
N O T A . Las frases:
tÍQ guahênm
n é í r a gueteri n a g u a h ê
ñ a g u a h e i g u e te ri
ya llegamos, ya hemos llegado
= na-
aun no llegam os ( = aun no he­
m os llegado)
e h d ã p e yvy, ipukukuévo
mide la tierra o el solar, lo lar­
go y lo ancho
Se dice:
1)
ha ipekuêvo
2) ndaikuaái p e óga yvatekue
(kue sin vo, por ser puro
no sé la altura de esa casa
abstracto)
IL GERÚNDIOS DE MODO, MEDIO Y FIN
En castellano hay una serie de gerúndios que tienen significado de
diversas construcciones com unes. Por hacer el o fic io de com plem entos
circunstanciales, los estudiaremos en este capítulo.
A* GERÚNDIO DE MODO
243.
La circunstancia que en castellano expresamos con un gerúndio
de m odo, se traduce al guarani por m edio de la posposición vo. Pero hay
que advertir que los verbos se corresponden a la inversa: lo que en
castellano es gerúndio, se traduce al guarani por indicativo, y lo que en
castellano es indicativo, es lo que en guarani lleva la partícula vo. Así, "se
divierten tocando59se traduce al guarani a la inversa: "tocan divirtiéndose”
o “al tocar se divierten”.
228
CAPITULO XXI: COMPLEMENTOS DE,LA ORACION
244. EJEMPLOS:
hasê ohóvo, ha opuka oukuévo
opuka ohóvo, ha hasê oúvo
opurahéi ojupívo
o ñ a n i ohóvo
o ñ é e j o a oikévo
o ñ e m b d e joa oikévo
jaguata jahàvo
iban Ilorando y volvían riendo
van riendo y vuelven Ilorando
suben cantando
se van corriendo
salen hablando (todos juntos)
entran rezando
vam os paseando (a pie)
Hay que advertir que esta constjucción inversa dei castellano.es
castiza y usada, pero algo recôndita; y que dentro de esta m ism a
significación de m odo, el vo del gerúndio muchas veces se sustituye con
ventaja por hápe, o pe (me con nasales), o por ramo condicional (si)...
= oñatöi)
mbaraka
ombohovái ñe'engurüpe
ani chembohovái tovasyetêpe
hoytahápe ohasa
jaikove yvy tasême
ñamano pyahême
ja p y td u jakéramo
vy'apope ombopu (
se divierte tocando la guitarra
contesta refunfuñando
pasan nadando
no m e contestes tan serio
nacem os Ilorando
m orim os gim iendo
se descansa durmiendo
(Véasen. 215.)
NO TA. N o se confundan estas construcciones m odales con otras
maneras de hablar, con las que expresam os la continuidad de la acción.
Por ejemplo:
am bdapo ahávo
okuera ohóvo
okaru hína
peñembosaráipa peína
voy trabajando
va curando o mej orando
está com iendo
^estáis jugando?
245.
Nótese que cuando el gerúndio significa m edio, fin a lid a d o mera
coincidência, no se da la inversion dicha, y el vo se puede a veces omitir
o sustituir por pype, haguã u otros giros.
115/
GERÚNDIOS DE MODO, MEDIO Y FJN
229
EJBMPLOS:
B. GERÚNDIO CON SIGNIFICACION DE MEDIO
jaguatapyte ñañembohete h ie
porã
osapukái hápe o je r u r e o n e p y ty v õ
paseando hacemos buena gimnasia
pide socorro gritando, a gritos
haguã
omondo p y p e ikuatia n éê opaitévape, ombouka ichupe kuéra
(oporohenói)
javy javyhápe ikuaapy
o ñ e m b o p u pype purahêi kdè
oporomombaypa
C.
invitó a todos, enviándoles circu­
lares (lit. enviando circula­
res, les hace venir)
errando se aprende
tocando diana, se despiertan to­
dos
G E R Ú N D IO C O N S IG N IF IC A C IO N D E F IN A L ID A D
Opyta o m b d a p o v é v o ( = omba 'apove haguã)
Ojere hikóni o ñ a n d iiv o h a sy v a p e
(= oñandu haguã hasyvape)
D.
se quedan trabajando ( = a trabajar) algunas horas más
da una vuelta visitando (= pa­
ra visitar) a los enferm os
G E R Ú N D IO D E M E R A C O IN C ID Ê N C IA
o ñ e m b y a ty temimondo kuéra, oky
guasujave hína
omyendy pype tata (= ojatapyvo), okái hova ( = ojehavere
hova)
osêvo oguógagui, oñepysanga
h d a h a o p ê ijyvápe
namotimbóta ñañomongetávo
(ñañomongeta hápe)
p é v a p e n e t u r m é ê che myangekói
reuniéronse los delegad os, 11oviendo copiosam ente
encendiendo fuego, se cham us­
co toda la cara
saliendo de su casa, tropezó, se
cayó y se rompió un brazo
fum em os y conversem os o con­
versem os y fum em os
me molestas silbando (sin sufijo
ninguno en guarani, pues =
a “tu silbido me m olesta”)
230
C A PIT U L O XXI: C O M PLEM ENTO S D E L A O R A CIO N
REGIMEN GUARANI
246.
D ijim os de las construcciones com unes que podían aplicarse a
cualquier verbo sin distinción. Las construcciones con régim en especial,
en cam bio, son las que se han de emplear segiín las exigências de tal o cual
adjetivo o verbo determinado. Esta propiedad de exigir en la frase un
vocablo (en concreto una posposición y no otra) es lo que llamamos
régimen.
Así, cuando d ig o aime, puedo lu ego añadir indistintam ente:
Paraguaypc, ñu rupi, isy ndive, etc. Todas éstas son construcciones
comunes. En cambio, si pongo el verXxfamdêynecesariamente tengo que
construir la frase con la posposición rehe. am dè nde rehe. Es una
construcción particular y propia dei verbo m d ê } y también de otros verbos
que la idiosincrasia dei guarani le da por com pañeros, com o en su lugar
se verá.
Trataremos extensam ente dei régim en verbal y, antes, sucintam ente,
dei régimen propio dei adjetivo.
CAPITULO XXII
REGIMEN DE LOS ADJETIVOS
247® Aunque no tan rico como el latín y el griego, el guarani ofrece
variedad de construcciones en el régim en dei adjetivo. Entendem os por
régim en la posposición exigida por dicho adjetivo en la frase correcta. He
aqui el resultado de un atento estúdio sobre el particular. Adelantem os la
advertência que a las v eces no se corresponden los adjetivos en castellano
y en guarani. Y a veces el adjetivo es un verbo en la otra lengua, com o se
verá por los ejemplos. Esta falta de correspondência dificulta una
clasificación precisa; pero es evidente que se destacan cuatro clases
principales, según las cuatro posposiciones: pe} gui, rehe, ndive. En una
quinta categoria harem os entrar los casos ambíguos y giros idiom áticos.
Poco a poco el estudioso se irá adentrando en esta materia.
248. 1) Âdjivos con p e :
ikatupyryva nemúme (X jehekápe)
yvoty ñeñotyme itekovéva
nde rdevépa kokuépe
perito en comercio ( X en bus»
avañéeme, jepapa m h âêpe vyroite
mbarakápe hdeve
tekove imbeguéva opa m bde
muy negado para el guarani,
para la aritmética
diestro guitarrista
sujeto lento en todo (en toda
acción)
afable con el prójimo
bien adornado con imágenes de
carse la vida)
entendido en jardineria
/,eres hábil chacarero? (^entiendes de cosas de huerta?)
apopype
hory hapichápe
tdanga karai porãme ojeguapa
santos
232
CAPITULO XXII: REGIMEN DE LOS ADJETIVOS
ijopívova rdype
NOTA: hdeve kavaju ári
sem idesrm dos en m edio dei frio
aventajado en equitación, hábil
jinete
249» 2) Adjetivos con gui:
henyhêmba kuarepotijúgui
pirágui henyhê
tembíurã (= hiupy = jeupyrã)
gui renyhê
oikoetéva (= ojuavyetéva) ambue kuéragui
ikyhyje jaguaretégui
opa m bdêgui nandi
osoite tembirepykuégui, virúgui
hova pytamba otigui
hekorãgui hesaráiva
sdógui hyvatã
ndijavyiva isygui
muy rico en oro
rico en peces
abastecido de com estibles
totalmente diferente de los otros
tem eroso de los tigres
destituído de todo
agotado de dinero (él está...)
rojo de verguenza
olvidadizo de su obligación
harto d e carne
semejante a su madre
250» 3) Adjetivos con r ehe:
hdáva p d i rehe
ojepokuaáva rdy rehe
nddáiva tetã rembiguái rehe
hiangatáva imemby rehe
ijyvytu avaüéê rehe
ojepyapyva tajyra rehe
hakatéy henda rehe
ipojera im bde rehe
imembyre imanddáva
itdyrare ñangarekoha
om bdére mdopi
propio de un sacerdote
avezado al frio
im propio de un m ilitar
p reo cu p ad a por su hijo
entendido en guarani
afligido p o r su hija
es tacaño, m e zq u in a o e scatim a
su caballo
es generoso, d ad iv o so d e sus
cosas
cuidadosa de sus hijos
cuidadoso de sus hijos
avaro de sus cosas
MISCELÂNEA DE CASOS AMBÍGUOS O IDIOMÁTICOS
233
251« 4) Adjetivos coe n d i v e :
h o r y v a opáva ndive
hory'yVa ipehêngue kuêra ndive
imborayhu ityréyva ndive
ndahory kuaávai hapicha ndive
afable con todos
hurafio con sus hermanos
caritativo con los huérfanos
intratable con el prójimo
( = p e )
252« 5) Miscelânea de casos ambíguos o idiomáticos»
ik y r é y v a m b d e apopyrãm e
jaiporu kuadyva m b d e apopy­
rãme
kambuchi kambygui nandi
h d e hymba rdym íva
maymáva (= m a y m á ra m o =
opaitéva) peguarã
mitã hekoporãséva, imarangatuséva
yvy opaichagua yva opdãh a
oikuaáva iju, iho
p y a o vakapi popo ja p yvo i
omokõ v d e rã hembiapo vaikue
rykuere
oguerekoséva hapicha m bde
m bde p u porã (= tembipu porã) rayhúva = tembipu porã
kuaaha
mbaraka atõime ikatupyryetéva
m bdeverã ndaiporupyrãi
pianopúpe itekove
a va ü éê ohatapyüa
apto para (cualquier) trabajo ■
inepto para negocios (que no
se le puede em plear...)
jarra vacía de le c h e j . de 1. vacía
él es escaso en ganado
común a todos, propio de todos
niño virtuoso, niño ejemplar
terreno fértil en toda clase de
fruta
sabedor de su venida, de su ida
zapatos futboleros
digno de castigo (lit. tragará las
heces de sus felonias)
codicioso de lo ajeno, envidioso
filarm ônico, entendido en mú­
sica
muy experto guitarrista
inepto para todo
excelente pianista
cultivador dei guarani, aficiona­
do al guarani
nü okakuaa porãha manduvi ha avati campo fértil en maní y maíz
CAPITULO XXIII
R E G IM E N V E R B A L
253. Como el latim y el griego y otras lenguas modernas, tiene
también el guarani verdadero régimen verbal, cuyas leyes y exigências se
pueden reducir a regias prácticas. •
Por régimen dei verbo entendemosja dicción o dicciones que exige
la frase correcta, además dei sujeto y verbo (véase n. 246). Este tercer
elemento de la oración es el com plem ento, que podrá ir solo o acompañado
de una posposición Distínguese un triple complemento: directo, indirecto
y circunstancial, segün el m odo com o recaiga en él la acción del sujeto
verbal, o se matice dicha acción por un adverbio u otra parte de la oración.
Pongam os ejem plos:
1)
2)
3)
4)
ahendu, aguata
ahendu ichupe, rohecha
o m d ê nde rehe
omondo manduvi kiii
imembype
oigo, ando
le oigo, te veo
te mira, te observa
envia a su hijo maní molido
En el primer caso tenem os una oración sin régimen. En el segundo
aparece el régimen pronominal (ichupe, ro son pronombres). En el
tercero y cuarto ejem plo tenem os ya un régim en más com plicado, de
complemento simple y compuesto, ambos con su posposición.
254. Paraun extranjero lo más interesantees saber qué p osposiciones
se han de emplear para cada verbo en concreto.
Encontram os cuatro de esas p osp osicion es, que com pletan la
significación dei verbo, modificando su complemento, que son:
pe? rehe? gui, ramo
PE COMO R E G IM E N DEL COMPLEMENT!‘C) VERBA)
235
Segün esto, dividirem os el régimen verbal en cuatro capítulos
pertenecientes a estas cuatro posposiciones. En cada capítulo írám los
verbos m ás usuales, para iniciar al principiante, y aclarar alguna posible
duda, al que ya posea el idioma.
A . P E C O M O R E G IM E N D E L C O M P L E M E N T O V E R B A L
255.
Esta posposición p e (me con nasales) tiene un uso am biguo, por
cuanto puede acompafiar al com plem ento directo y también al indirecto
(que en latín seria acusativo y dativo, respectivam ente). Por ejemplo:
ahenói che ryvype (com pl. dir.)
ame'ê che ryvype (com pl, indir.)
llamo a mi hermanito
se lo doy a mi hermanito
a) Primero, pues, veam os los verbos que tienen un solo complemen­
to, y éste va precedido de pe. La regia es: El com plem ento de persona o
cosa personificada lleva pe. Las cosas inanimadas no exigen pe. Si el
com plem ento es un nombre de animal, el uso es am biguo. Puede regir o
no regir pe segün los casos o a voluntad, siempre conform e al genio dei
idioma; pero tendrem os que usar p e si hubiere duda sobre cuál es el
com plem ento que recibe la acción dei verbo.
Puede ser que el com plem ento vaya involucrado en un relativo va, y
en este caso también se le añadirá pe.
b) Verbos con dos com plem entos, que en latín serian dativo y
acusativo. Al com plem ento indirecto (dativo) se le p o n e pe, y no se pone
en el com plem ento directo, salvo si es nombre de persona. A qui entran
los verbos dar, ofrecer, manifestar, explicar, “hacer haceri’ (com puestos
de uka) y otros parecidos.
c) V erbos con dos com plem entos y pe en am bos; advirtiendo que el
com plem ento de persona aqui es el acusativo, y el com plem ento de cosa
con p e se comporta com o ablativo instrumental en latín. Pertenecen a este
grupo los verbos donar proporcionar, proveer, etc., en guarani los
com puestos de mbo, y además ajopói (obsequiar, regalar a uno [con] una
cosa), ambohéra, amoñe'e (llamar), ahero (apodar, motejar), y si hay
236
CAPÍTULO XXIII: REGIMEN'VERB AL
algiín otro. N ótese que, en rigor, no pertenecen a esta clase los verbos
cuyo com plem ento p e es un mero caso instrumental, de m odo, tiem po o
lugar.
256» Ejemplos de ãt
emomaiteimi che rayhupárape
oñongatu imemby kuñatäime
jagu a omuña m barakajápe
ojuka mberu ha tahyi (ha tahyipe)
jagu a rd yp e ojuka mbarakaja
ahase umi ñu mbytére Yvytúpe
ta henói
jagu arete omuña ha ojuka vakápe
ani rembojaru ne kakuaaguãme
aikuaa che kuaahápe
pe poh ã ojuka ñatíüm e
ani reinupã ore rymbápe
saluda a m is am igos
guarda (la madre) a su hija
joven
el perro persigue al gato
^mata moscas y hormigas
gato mató (a) un perrito
quiero ir por los campos, para
llamar al viento (personify
el
cación)
un tigre persiguió y mató una
vaca
no bromees con tus mayores
conozco a los que me conocen
este rem edio mata los m osquitos
no pegues a nuestras bestias
257» Casos espedales ambíguos
Ñandejára oity ichugui M b d e
Pochy (sin pe)
omosè hasyvagui M b d e Pochy
kuérape
ainupã che renda (sin pe)
am om báyta ichupe (acusativo)
h d e na nde rechái r d e (nde acu­
sativo)
(che) rohendu vdeku e (ro acus.)
che renoimi uperire (che acusat.)
Cristo echo el dem onio de El
Cristo echaba a los demonios de
los enfermos
pego a mi caballo
le despertará
no te había visto (él)
te oi
llám am e después
PE COMO REGÍMEN DEL COMPLEMENTO VERBAL
237
258. E l relativo v a c o n p e (comparar n. 343):
nde nde r e h e c h á i , nde rekávape
ahecha che rechávape
n d e , nde reikuaái nde rayhu'yvape
mbya ( = umi ija ty v a ) oinupã
h ik u á i o p o r o ju k a v d e k u ê p e
(= jukaharépe)
ahecha omañáva che r e h e (sin pe,
ttí no ves a los que te buscan
yo veo a los que m e ven
tü no co n o ces a tus enem igos
la gente (reunida) golpeaba al
asesino
veo a los que me observan
Por el régimen especial de
amaña)
n ah darõi che rekávape
no aguardo o espero a lo s que
m e buscan
2 5 9 . E jem p lo s d e ht
n o m é ê i m bdeve hapichápe
eraha p e ao amo mitãme
tendota oguerahauka ikuatia
P d íp e
em om béu kóva ko mbayru mboguatahápe (= om boguatávape)
ohechauka pohanohárape itdyra
(sin p e)
em éê chéve kamby a m ê è ta ndéve
j e t y (chéve, ndéve son dativos)
oñembotuvichase hapichápe, oñe-
(acusativo
latente, dativo expreso)
m o tié y ku ñ á m e
emomarandu ogajárape che horä,
c h e ju rä
heta m b d e ohechagi ( = ohecha
rei) is y imembype
no da nada a sus hermanos (al
prójimo)
lleva la ropa a aquel niño
el presidente envio una carta al
Padre
avisa de esto al conductor o
chofer
muestra su hijo al médico (le
hace ver)
dame leche y yo te daré moniato
se quiere hacer superior de los
demás, se propasa con las mujeres
avisa al patrón de mi ida, de
mivenida
muchas cosas le disculpa la ma­
dre al hijo ( = en m uchas
cosas es condescendiente)
CAPITULO XXIII: REGIMEN VERBAL
238
260« Ejemplos de c:
amam báipe ku che am oñéeva
tendota ojehero “Jaguaretépe”
jeko che “K davópe” ajeheróva
le digo, la llamo “amambay”
capataz tenía por apodo “Yaguareté”
dicen que teego por apodo “el
el
Sim pático”
“Juánpe” ñambohérata mitãme
pende jo p o ise p etei óga tuvichápe
yvotype heropy
roherose “alelípe”
pem bohérake ichupe Taníme
nde jo p ó i ipurahéipe X ñuatíme
che api
rojopóita petei haiha ne porãvape
yvotype ojapi ichupe
Tape jahasaha ñuatindy mbyte
rehe, omuasãi ( - ohypyi)
pe Tupã yvoty roguekuépe
che mombde kuairü nde repyvap e kuairü hepyetépe o kuai­
rü repyetégui) (vea n. 89).
che mbyao kamisa m orotí apoporãmbyretépe
llamaremos al niño “Juan”
os quiere regalar una casa grande
apodado con nombre de flor
quiero llamarte alelí
Mlamadle Estanislao
te obsequia con una poesia suya X me arroja espinas
te quiero regalar una plum a de
primera
le echa flores o piropos
D ios tapiza la senda por donde
andamos entre espinas con
pétalos de rosa
me obsequia con un anillo pre­
cioso
me da de regalo una camisa
blanca muy bien cortada (lit.
me viste, dándome una c. b.)
Ejemplos de apodos:
Roheróta
”
'sapópe”
“nambipukúpe”
“timhépe”
“tãipdüm e”
upykarêment etc.
te apodaremos öojos saltones”
”
”
“otejilargo”,
”
”
”
”
”
”
”
”
orejas de burro
“chato”, “ñato”
“el mellado”
“patituerto”
pies torcidos
PE COMO REGIMEN DEL COMPLEMENTO VERBAL
239
261. a) Hallamos algunos verbos neutros con dativo y pe (me o ve),
equiparados a los com puestos de uka. D e ellos hay algunos con doble
régimen. Entiéndase bien que no se trata de verbos de dar o declarar (con
dativo y acusativo), sino de verbos neutros o intransitivos, con un caso
extra de persona o cosa. Por ejemplo:
ojehu ndéve (no nde johu),
ijárape ojehu
che juru tié y ichupe, ndéve
aporandu ndéve, rombohovái
ndéve
ajerure ndéve, añembde ndéve
(hese)
añem hdeta Tupãme nde rehe
añembde Tupasyme hesõira =
hesãi haguã
ajeruréta ichupe ndéve guard ko
m bde
isy ojerure Járape imembyre
te sirve (está a tu servicío) sir™
ve a su am o
le digo, te d igo palabras feas
te pregunto, te desobedezco (te
respondo)
te pido, te rezo (por él)
rezaré a Dios por ti
pido a la Virgen por su salud
lo pediré por ti, pediré esto
por ti
la madre pide al Señor por su hijo
b) Tienen doble régim en los siguientes:
ipy'aro nendive = ndéve; hapichápe
ipy'a p orã ndéve = nendive;
isype
te odia o guarda rencor; odia
al prójimo
te ama, te aprecia, es hum ano
contigo: con su madre
c)
Pero nótese que la construcción con pe o ve vien e a ser un dativo
ético, cuya significación se declara luego:
ipy'aro chéve
ipy'a porã chéve
m e es od ioso, antipático
me es sim pático, agradable
262* Hay que advertir: 1) Que el pronombre personal como comple­
mento, cuando se antepone al verbo, no lle v a p e. Por ejemplo:
h d e che renôi, pende recha, na
ñane rendúi
me llama, os ve, no nos o y e
240
CAPÍTULO XXIII: REGIMEN VERBAL
2) N o se confunda el pe o me dei com plem ento con otro pe locativo,
que se usa idiom áticam ente con nombres de m iem bros o partes dei
cuerpo. Por ejemplo:
apê che retymáme, repê ndejyvápe
m e fracturé la piem a, te rompiste el brazo
Pero se dirá: opê che retyma, ope nde jyva (opê, impersonal): se m e
fracturó...
h d e itíkanguépe opê
(che) apê che kupype
opê che kupy
ikua che rãi
él se fracturó un com ete
^me fracturé la canilla
se m e rompió la canilla
tengo una m uela cariada
3) El com plem ento de cosa, que de suyo no tiene pe, tomará
cualquiera otra posposición propia dei verbo. Por ejemplo:
na ne manadüái piko ne rembiap o rã rehe? (= ne m b d e apopyrã, ne rekorã rehe)
che resarái tapégui
^no te acuerdas de tu obligación?
me olvidé dei cam ino
Bo V E R B O S Q U E R IG E N R E H E
2 6 3 . Un régim en verbal más típico que el anterior y que requiere
m ucha atención de parte dei estudioso es con rehe. Esta posposición se
junta con verbos guaranies, por lo com ún correspondientes a otros
castellanos de m uy diferente régimen. Casi siempre la traducción literal
de una frase con rehe resulta equivocada en español. Para guardar algün
orden, clasificam os estos verbos dei m odo siguiente:
1) verbos de percepción sensorial;
2) verbos de percepción aním ica o intelectual;
3) verbos que indican actos corporales;
4) verbos de significado moral;
5) verbos de significado am biguo, com o superfície, parte dei cuerpo,
asunto o materia de que se trata, traeque o cam bio, etc.
VERBOS QUE RIGEN REHE
241
264. Pondrem os ejem plos de cada grupo:
1)
2)
3)
4)
am dê, amaña; che resareko,
che resaho, ajesareko
ajapysaka
che py'aho, che mandda,
amom andiia
añemomandiia , am bde,
ajeko
apoko, apyrü, añembota
aja, añemboja, amboja
akambu, andyvu, ambokapu, ase, am bdapo
ajapo vai, ajapo porã, che
kuerái
a n é è vai, akaguai, che d e
añembohory, ajojái; ajahêi
5)
ajepokuaa, che pdaka, aikotevê
añangareko, amenda
añohe, amoi, añée, añemongeta, arohory, ahai,
aipyaha, añem bde, ajerure
mirar, observar; mirar o fijar la
vista
escuchar
pensar, acordarse, recordar
venir a la m emória, enseñar,
valerse o servirse de
tocar, pisar, chocar o topar
acercarse o arrimarse; arrimar
mamar, escupir, disparar o ti­
rar; aventajar, trabajar
m aleficiar o peijudicar, benefi­
ciar, estoy hastiado
hablar m al, murmurar, sim pa­
tizar
burlarse, mofarse; im pacientarse, ofenderse, despreciar
acostumbrarse, superar, necesilar
cuidar, casarse
derramar, o echar, poner; ha­
blar, conversar, felicitar, escribir, com poner, rezar, pedir
265« Ejemplos de verbos coo h e s e , re h e :
1) Ñandejára o m d ê üande rehe
(Ñ. ñande recha, ñande rayhu
emana p o rã che rova rehe
ajesareko aína ohasáva rehe
(= araháre) (= che re­
sareko umi hasaha kuéra)
h detava rehe ejapysakáke
ani reje sarekôti hese
D ios nos mira
D ios nos ve, nos ama)
mírame bien a la cara
m e estoy mirando los transeúntes
atiende a lo que voy a decirte
no le mires fij amente
242
'
CAPITULO XXIII: REGIMEN VERB'AL
ajapysakáne ñemoñéehára
rehe, nde rekovia
nda che resahóiva gueteri
rd e hese
2) na che mandiiái héra rehe
ojeko ijatiy rehe, ojeko iñim rehe
ndajekosêi umi aikuaa porãyva rehe
che m om anddam o che rentbiaporã (= che rekorã)
rehe
anike repoko che rehe
3) avave ndojái hese ivaigui,
iñañágui
no kambiii isy rehe tasygui
pekambu avañée rehe
ñamokambu uka hese yso
opyrü ipy rasy rehe. Ndaipóri opyrüva hese
rem bdapo “avane'e m bde
ryru” pyahurã rehe
oñembota yvyra rehe
ondyvu hova rehe
ombokapu oñenguaheva
rehe (= oñemomombyryva rehe)
aikoteve nde rehe
i) oñembohory ojojdi nde rehe
ikatuojapo vai fkmde rehe,
ikuerdi che reheve
ipdaka ambue kuéra rehe
escucfaaré la conferencia (al con
ferencista) por ti (en tu lugar)
adn no m e habia fijado
no recuerdo su nombre
se apoya en su hombro; se vale
de sus compañeros
no m e quiero servir de individuos que no con ozco bien
avisam e por favor lo que tengo
que hacer
no me toques
nadie se le arrime por su mal
natural
no mama a su madre por enferma
vosotros mamasteis el guarani
le aplicam os sanguijuelas (lit. le
hicim os mamar por sanguij.)
le pisaron el pie enferm o. N o
hay quien la aventaje
te ocupas en reeditar la gramá­
tica guarani
choco con un árbol
le escupian a la cara
le disparo al que hula, al que
se alejaba
te necesito
se burlan de ti, se m ofa de tl
nos puede pequdicar, está hastiado de ml
supera a los dem ás
VERBOS QUE RIGEN REHE
ñ a n d e py'aguapyna, ko Tu-
p ã oñangarekoha rehe
ñande rehe (= oñangarekóvagui ñande rehe)
o ñ é e v a i, o k a g u a i h e se
kuéra
n d o je p o k u a á i p o ryrú p e, p y
rehegua rehe
che rehe i ã é ê meguã
ojahéi nde rehe
5) onohê y karai iãakã rehe
o m o í tanimbu karai isyva
rehe
a ñ e m b d e hese, ajerure hese
hoy’u kamby rehe (yicha)
ohai Tupãreko rehe, Tupã
kuaáre
ron éè v d e k u e pende rehe
oipyaha heta rembikuaa
rehe
r o ñ e m o n g e ta teta rendota
rehe
roguerohory nde r d y pyahu
rehe
(arohory nde rd y pyahu)
ndererohory ne rembiapóre
o ñ e ñ é e vai piko ore rehe
243
tranquilicém onos, que D ios
cuida de nosotros
murmuran de ello s, los calumnian
no está acostumbrado a los
guantes, al calzado
m e calumnia, murmura de mí
se impacienta contigo, te d e s­
precia
derrama agua bendita en su
cabeza
le pone ceniza bendita en la
frente
rezo por él, pido por él
bebe leche com o agua
escribe sobre teologia
hablamos de vosotros
com pone acerca de muchos asuntos
conversaron acerca dei presi­
dente
te felicito por el nuevo vástago
(en guarani con dos frases d is­
tintas)
te felicita por tu ocupación
^es que se habla mal de nosotros?
266, ADVDERTASE que rehe, h e s e rarísima vez se traduce por
medio de la preposición p o r, El decir “reparo p o r él, piso p o r él, hace bien
por nosotros” son guaranismos que conviene evitar a toda costa, si no
queremos estropear el castellano.
244
'
CAPITULO XXIII: REGIMEN VERBAL
6. V E R B O S C O N G U I
267. La construcción verbal con la posposición gui es de dos clases:
general e idiomática.
A) Los verbos que en español tienen de con significación de objeto,
materia o procedência, causa, tienen gui en guarani.
B ) Otra construcción más idiom ática es la de aquellos verbos que no
tienen preposición en castellano o tienen otra que no es de y exigen gui
en guarani; y esta clase es muy escasa. A ella pertenecen los verbos dejar,
soltar , regalar , entregar, poner a disposición (desprendiéndose de la
c o s a ) ) y pocos más. Por ejemplo:
A)
ou oguógagui (yvapógui)
hesarái che réragui
ñane renói (= ñande p é a)
vy'dygui
ogueraha ipógui
viene de su casa
se olvido de mi nombre
nos saca, nos libra dei malestar
le lleva de la mano
B)
opoi jaguágui
opoi umi im botypyre kuéragui
kuatia okañy chehegui
opoi heko vaígui
oñemboyke ichugui tyvy
karai
ñañepyrü avañéegui
ajeguaru s á o pyragui
om om báe Adãme guyra ha
pirágui (= g.h.pirápe)
suelta el perro
soltaron los presos
se m e extravio (perdí) el libro
dejó su mala costum bre
se le prohibe la sepultura en sa­
grado
em pecem os por el guarani
me repugna la carne cruda
entrego a Adan los p eces y las
aves
268- N O T A S. 1) Una construcción especial de gui que entraña
significación de dativo ético. Por ejemplo:
ryguasu kuéra omanomba ichugui
h á a chehegui; okaüy che hegui
ipy'a p ytü u itdyragui
opê chehegui che jyva
se le murieron todas las gallinas
se m e cayó; lo perdí
está tranquilo respecto de su hijo
m e fracturé el brazo
VERBOS CON GUI
2) En significación de causa gui
generales. Por ejemplo:
ayvúgui nahendúi, ndakéi kuri
245
pertenece a las constracciones
por el barullo no oigo, no he
dormido
3) L os verbos hablar , tratar y parecidos tienen régim en am biguo o
doble; a saber: gui o rehe (véase n. 7). En cam bio, los verbos am om bde,
am bojára y am om bdejára tienen gui o pe.
4) V éanse además las proposiciones causales (n. 323).
269, Miscelânea de verbos com gui:
che resarái tembiaporãgui (che
rekorãgui)
ase che rógagui
aipéa kóva hendágui
amoi che m bdégui
atí che rekovégui
otí oguekovégui
ajei che rayhupáragui
oryryi kyhyjégui
hda kanéõ ( = kanéongue) gui
oguenohè oTyhágui
oñ éeva oikuadyvagui, ojavy
guasúne
akyhyje ichugui = am bopoi chugui
akyhyje hese
omboty okê chehegui
okañy (= opiã) imbokáva rógagui
apia (sin nasal) (tapégui)
kóa ko tembiapógui apytdu
aína
okyhyje orehegui, nda ore
rayhúi
om om bde oréve ijyvygui
me oívidé de m is deberes o que
hacer
salgo de casa
saco esto de su sitio
pongo de ( lo mío
me avergüenzo de mi conducta
se avergüenza de su proceder
me despido de mi am igo
tiembla de m iedo
me caigo de cansancio
saca de donde no hay
el que habla de lo que no sabe,
se equivocará en grande
le temo (timeo eum)
temo por él (timeo ei)
me cerró la puerta
se escapo dei cuartel
desviarse (dei cam ino)
ahora descanso de esta ocupación, ya no m e preocupa
porque nos tem e, no n os ama
nos traspasa sus tierras
246
CAPITULO XXIIIi REGÍMEN VERBAL .
D* VEMBOS CON EL SUFIJO R A M O
270.
Una categoria especial de régimen verbal lo constituyen aquelios verbos que en latín tienen un predicado nom inativo o acusativo
(como factus estrex: fue hechorey). En guarani este sustantivo predicado
va seguido dei sufijo ramo; y los verbos que lo píden son, en casi su
totalidad, los siguientes:
ajapo, ajejapo
amonde, añemonde
aikoy aikose
apyta, amoingo
ambosakdi, aüem bosakdi
areko, ajerereko
hacer, hacerse
vestir, vestirse
*soy, quiero ser
quedarse; hacer, hacer llegar a
preparar, prepararse
hacer, hacerse; pasar por
271. EJEMPLOS:
romoita tendotáramo
ojejapo vdekue ñandéicha guáramo, ñande rayhupápe
omonde ichupe mburuvicha guasu
guduramo
oiko vdekue upépe tupao rerekuáramo
oikoséva pdiram o, tekotevê ikarai guasu (= ijoheipyre)
kuñaíaí saraki ohemonde kuimbderam o
Tupã R d y oiko rire ñandéicharamo,
héra M oingovehára rovasapy
mbegue mbeguépe oiko petei
mondaha guasúramo
oiko tekove marangatúramo
ikyréy rupi oiko m bde rerekoháramo (oñakárapdä)
te haremos presidente
se hizo hombre por nuestro
amor
le visten de rey de burlas
allí fué párroco
el que quiera ser sacerdote, ha de
ser bueno (formal, honrado)
las señoritas casquivanas se vis­
ten de hombre
el Hijo hecho hombre se llama
Jesucristo
poquito a poco se hizo salteador
se hizo un santo
por su laboriosidad se hizo
rico (levanto cabeza)
VERBOS CON EL SUEUO RAMO
247
ojerereko ogajúraramo
areko ichupe che rúramo
ojerereko inarandúvaramo, ha
n iporäe itavy
se le tiene por el amo de casa
le considero com o padre m io
se le tiene por sabio, pero es
un tonto o necio
272. A veces el concepto v<
puede verse a continuacion:
? se traduce por otro giro, com o
inepyrürã itavy väekue, ha upéi
iñarandu
okdu ha omombo reipa hy'di
repykue; ha upéi iporiahu
( - opyta, ou iporiahu)
al principio era torpe, pero después se espabiló
bebió y derrochó sus ahorros, y
vino a empobrecer
N O TA . Queda un caso de régim en co n ramo m uy característico del
guarani y es propio del verbo che mandua. Este verbo tiene un régimen
triple:
1) ramo;
2) ramo guare;
3) ramo guare rehe, com o se verá por los ejem plos siguientes:
1) ne m andiiavapa ágape jav / aramo
2) ñane mandUa Tupasy ohó-
ramo guare Isabel rógape
3) ñane m andda M itã Tupã
Tuvarópe ojereraháramo
guare rehe... kurusúre
omanóramo guare rehe
ne manduakena Ñandejára oñem bde ha hy'airamo guare anga tuguy
itarova
itarova ku péva
omoingo ichupe avare guasuramo
£te acuerdas de aquel bienestar
de que gozábam os en casa?
nos acordamos de cuando la
Virgen visito a Isabel
hacem os m em ória de cuando fue
presentado el N iño Jesús en
el tem plo... cuando murió
en la cruz
acuérdate de la oración de Cris­
to y de su sudor de sangre
(en el huerto de G etsem aní)
se ha vuelto loco
es un loco éste
le faizo llegar a obispo
248
CAPITULO XXIII: REGIMEN VERB AL
273. Una frase parecida a ésta es otra con que expresam os fingimiento opresunción, como cuando decimos: wse hace del cansado, presume de
sabio”, que se traducen por oiko o ojejapo, más el adjetivo precedido de
i (o su equivalente) y seguido de váramo. Por ejemplo:
oiko im bde rerekóvaramo
se hace dei rico (también: se
ha hecho rico)
oiko iporiahúvaramo
oiko itarovávaram o = oñembotarova
ojejapo hiarandúvaramo
ojejapo ivyrovaramo
oiko ikanéõvaram o
oikose hiarandúvaramo
se finge pobre
se hace el loco, se finge loco
se hace el sabio, presume de sab.
*se hace el tonto, dei tonto o necio
se hace el cansado
quiere hacerse pasar por sabio
274 A veces la frase es ambigua. Por ejemplo:
oñemboporiahu
ojejapo im hde rerekoháramo
se finge pobre o también se
volvió pobre o em pobreció
se ha hecho rico, enriqueció o
se finge rico
Pero diremos:
h d e iporiahu ramo jepe, ojejapo
(= oiko) im bde rerekóvaramo
él es pobre, pero se hace dei
rico o se finge rico
OTROS EJEMPLOS:
oñemokare, ha naikarêi
oñemohesatüy ha ohecha porã
ojejapo nohendúivaramo
ojejapo hasyramo
oüem bde m byasyrei
ani rejejapo nde vyroramo, ejehechaukánte nde hdeháicha
ani reñembohovasytei
se hace dei rengo y no lo es
se hace dei ciego y ve bien
se finge sordo
se hace dei enfermo
se hace dei apesadumbrado
no te hagas el sonso, muéstrate
sólo com o eres
no te pongas cara larga
CAPITULO XXIV
P R O P O S IC IO N E S S IM P L E S
A cabam os de ver la parte más engorrosa y difícil de la gramática: lo
referente al régimen. Resta que nos adentremos en el tratado de las
oraciones, verdadero m eollo de la sintaxis. Aqui de nuevo nos ofrece el
guarani una floración abundante y de grande interés para él filólogo.
Entremos con pie firm e y seguro en este nuevo terreno.
275. Entendem os aqui por proposiciones sim ples en contraposición
a las com puestas— las oraciones gramaticales que constan de un solo
verbo principal. Se dividen en dos grupos, según se mire el oficio o
naturaleza dei verbo o la semântica y significado dei mismo.
L ORACIONES POR EL OFICIO DEL VERBO
Este primer grupo de oraciones comprende cuatro clases:
A.
E.
C.
Oraciones con verbo copulativo.
Oraciones de verbo activo o transitivo.
Oraciones de verbo neutro o intransitivo.
D.
Oraciones de verbo impersonal.
A. ORACIONES CON VERBO COPULATIVO
2 7 6 .1 ) El verbo copulativo serco m o no existe en guarani se suple por
un adjetivo (raras v eces por un sustantivo), precedido dei pronombre
250 '
.
CAPITULO XXIV: PROPOSICIONES SIMPLES
personal (che, nde, L .) como queda explicado (n. 188).
2) El verbo tener en la mayoría de los casos tampoco se traduce en
guarani, sino que se suple por un sustantivo, más uno de los prefijos que
acabamos de mencionar.
3) Con todo, los verbos existir, estar, haber, que en muchas lenguas
equivaleu a! verbo ser, tienen su correspondência en guarani, como se
verá por los
277« EJEMPLOS:
1) C o p u lalivas con el verbo sen
a) CON ADJETIVOS:
kóa ko kuatia imoãéèmbyrã
( = kóa ko kuatia nane mbovy'áva rehegua)
amo yvyty (itaty) ijyvate
pe yva ndahiajúi
che rayhupára p e mitãrusu (rpjuayhu)
upe pyharépe iñypytü vdekue
(upe pyhare pytü vdekue)
ára haku ete niko (hína)
ani nde vyrotei
este libro es interesante (lit. m e­
rece leerse, nos deleita, nos
entretiene)
aquel cerro es alto
esa fruta no está madura
ese muchacho es mi amigo
aquella noche era oscura
el tiem po es muy caluroso
no seas tonto
b) CON SUSTANTIVOS:
nde ko paraguái im om béupyrã
“Che ku Tape, Che ku Tekove”
tií eres un paraguayo ilustre
“Y o soy el C am ino, Y o soy la
che ko py, nde ko tesa
(h de kdãga oporom bde porã
kdãga h d e hína mburuvicha
Vida”
yo soy el pie; tú eres el ojo
afaora él es un buen profesor)
él es ahora el superior
2) Copulalivas con el verbo t e ne rr::
ñande ku, ñande rete (= yvypóra hete)
el hombre tiene cuerpo (lit. no-
sotros tenemos cuerpo)
ORACIONES POR EL OFICIO DEL VERBO
va ka hatí, ja g u a nahatiri
y v á g a remimbou ndahetéi ñ a n -
déicha = yvypôraicha
h d e ipy reheguánte, nainakã
reheguái
h d e h iá v a h ü , h ia v u k u , hiáva
m byky
ko miíffi neira h iáva ro ky
hesa, ha ndohechái
ko yvyra hogue, amo ambue
ndahoguéiri
ko ta jy ipoty pytãva. A m a v a ,
tajy “piruru” ipoty sd yju
251
la vaca tiene cueraos, el perro no
los ángeles no tienen cuerpo co­
mo los hombres
él tiene zapatos, pero no som­
brero
él tiene el pelo negro, es melenudo, de pelo corto
este bebé aim no tiene pelo en
la cabeza
tiene ojos, y no ve (pero no ve)
este árbol tiene hojas, aqnel
otro no
este lapacho tiene flor roja. El
de allÁ p iru r ú la tiene amarilla
3) C on los verb os e x i s t i r , e s t a r y h a b e r :
o im e Tupã (= oi Ñandejára)
aiko porã
oi a v a il
ndaipóri asuka
che aikoháku hiagui
mombyrypa ride róga
aime ja v e upépe, h d a ype
pohã yvága ryru oi pokõi
pe tetãme ndaipóri oTyva
hay Dios, Dios existe
estoy bien
hay maíz
no hay azücar
mi pueblo está cerca
^está lejos tu casa?
estando yo allí, cayó al rio
hay siete sacramentos
en el país hay de todo
B. ORACIONES DE VERBO ACTIVO
278o Son las oraciones cuyo verbo exige un com plem ento directo
para tener sentido perfecto; v. gr., ahayhu che sype: amo a mi madre.
Hay que notar que en m uchísim os casos una oración sim ple en
guarani equivaldrá a una compuesta de dos verbos en castellano. Por
ejemplo:
a h a se, a ja p o u k a , a ity k a
quiero ir, faago hacer, hago sa­
car (muela)
252
CAPITULO XXIV: PROPOSICIÖNES SIMPLES
C.
ORACIONES DE VERBO NEUTRO
279.
Son las oraciones de verbo intransitivo, es decir, sin com p le­
mento directo. Algunas pueden tener com plem ento indirecto. Así:
ajehu ichupe, ojehu chéve
le sirvo, m e sirve
D. ORACIONES DE VERBO IMPERSONAL
280.
Son las oraciones cuyo verbo expresa fenóm enos de la naturaleza o bien acciones humanas, pero expresadas de un m odo abstracto y
sin referirias a un sujeto personal.
NO TA . Las oraciones de verbos neutros e im personales generalm en­
te se corresponden en las dos lenguas, y bastará traducir literalmente,
valiéndose dei léxico. Por ejemplo:
ya sano o curo
está fastidiado
llovió (llueve) mucho
relampaguea, truena
okueráma
ikuerái hína
tuvicha oky
overa, osunu
IL
ORACIONES SEGUN LA SEMANTICA DEL VERBO
281.
Este segundo grupo de oraciones comprende cuatro clases:
A. Enunciativas.
E. Interrogativas.
C. Imperativas.
D. Optativas.
A. ORACIONES ENUNCIATIVAS
Son aquellas en que afirmamos o negam os sencillam ente una verdad.
Por ejemplo:
127/
ORACIÖNES SEGUN LA SEMANTICA DEL VERBO
ahayhu che rúpe
ndoúi gueteri che sy
253
amo a mi padre
todavia no vin o mi madre
B. ORACIONES INTERROGATIVAS
Son aquellas
en que expresam os una duda que deseam os solventar:
rejiinepa ore ndive
néxra piko ou ride sy
^vendrás con nosotros?
pero ^todavia no vino tu madre?
C ORACIONES IMPERATIVAS
Son las que expresan un mandato:
ejúna ápe
ani tide pochytei
ven acá
no te enojes
D* ORACIONES OPTATIVAS
C on ellas expresam os el deseo de
hangdu oky = oky n g d u toky = h íã oky = h íãn te
oky - tam orde oky
oky n gdu rakde
ndokyi n gdu rakde
que algo suceda o no suceda:
ojalá llueva!
ojalá hubiera llovido!
ojalá no hubiera llovido!
N O TA . C om o no tiene especial dificultad la construcción sintáctica
de estas oraciones en guarani, bastará usar las formas correspondientes
a los conceptos y afectos que deseem os expresar, segdn se han expuesto
en la morfologia. Véase cada una de ellas en particular:
Interrogativas, n. 167.
Imperativas, nn. 117-128.
Optativas, nn. 168-172.
210
SECCION SEGUNDA PROPOSÍCIONES U ORACIONES COMPUESTAS
3
*
282b En los sieíe capítulos a continuación se trata la materia más
importante y trascendental dei guarani: su estructura oracional.
Para que el estudioso tenga una idea general de la materia y dei orden
con que la vamos a tratar, pondremos luego en sus líneas esquem áticas
el
P arad igm a de las oracion es
Oración sim p le o absoluta (un solo verbo) X oración c o m p u esta (dos
verbos).
Oración co m p u esta : distínguese en coordinada (paratáctica) y subor­
dinada (hipotáctica).
Oración co o rd in a d a : los dos verbos yuxtapuestos mediante y, p ero ,
etc.
Oración su b o rd in a d a : se divide en com pletiva y accesoria.
En la c o m p le tiv a hallam os el verbo ser o un verbo de entendim iento
o voluntad en la oración primaria.
En la a c c e s o r ia , el verbo de la secundaria se comporta como elemen­
to circunstancial de la frase (véase el paradigma general, n. 230)
283.
Vistas sucintam ente las oraciones sim ples o absolutas, que
constan de un solo verbo, toca el turno a las proposiciones com puestas,
que constan por lo m enos de dos verbos. Se dividen en coordinadas o
paratácticas, y subordinadas o hipotácticas. Su captación se facilitará con
sendos ejemplos:
PROPOSICIONES U ORACIONES COMPUESTAS
255
EJEMPLO DE ORACION COORDINADA:
noñem éei g u e te ri chéve ch e m b d e
rep yk u e; a je v e n d a ik a tú i a m é è
no he cobrado adn, por lo cual
no puedo pagarte
n d é v e n e rem b irep yk u e
EJEMPLO DE ORACION SUBORDINADA:
noñem ééi gueterígui ch é v e che
m b d e repykue, n d a ik a tú i
porque aün no he cobrado, no
puedo pagarte
a m eyê n d é v e ne rem b irep yk u e
En el primer ejem plo (“no he cobrado, no puedo pagarte”) encontra­
m os dos oraciones, una junto a otra, pero equivalentes gramaticalmente,
unidas sólo exteriorm ente por una partícula (p o r lo cual).
En el segundo ejem plo, en cam bio, hallamos los verbos tan trabados,
que uno de ellos, el de la oración secundaria (“porque aún no he cobrado”)
no tiene sentido sin el otro verbo de la primaria (“no puedo pagarte”).
En el primer caso tenem os una oración o proposición p a ra tá c tic a .
(En el segundo caso, por la subordinación o interdependencia de los
verbos, nos hallam os con una oración h ip o tá c tica .
RESUMEN DE EJEMPLOS POR FRASES CORRIENTES:
toho, ha tou j e v y y n te
té in te p é v a che rehe
terem êènte ich upe
opa n g d u rd e
h iãite a im e n d e p y ry
to v e to se
to v e to ik e y n te
h a n g d u o je p o i h en d á g u i
h a n g d u o ñ em b o g u a
que se vaya, y por mí que no
vuelva más
que diga eso de mí, no m e im­
porta
déselo, no tengo dificultad
ojalá se ac abase
cuánto quisiera estar en tu compañía!
que salga, que salga
no, que no entre
ojalá que le echen dei sitio
ojalá que se pueda zafar
CAPITULO XXV
ORACIONES COOMDINADÂS ¥ SUBORDINADAS
L O R A C IO N E S C O O R D IN A D A S
284.
Dos o más oraciones están coordinadas cuando el juicio enun­
ciado en cada una de ellas se expresa como independiente dei indicado
por las demás. Se dividen en copulativas, disyuntivas y adversativas.
285. a) Copulativas* cuyos verbos se unen por y(e), ni. Por ejemplo:
oike ha oguapy
ohecháma ha nde'íri m b d eve
avy'a ha ndavy'ái
ndojehechái ha noüehendúi
286.
entra y se sienta
lo vió y nada dijo
me alegro y no me alegro
no se le vió ni se le oyó
b) Disyuntivas y distributivas* unidas por o, o... o , ya... y a t
ora... ora (terã o têra mejor que têra):
ani reñ éetei téra esê
rejapyhypa têra (terãpa) reheja
torypópe amóme opurahéi, am o­
rne ohai kuatia, amóme katu
osê oguata
hasy têra ikanéõgui oheja sapy'ante hemhiapo
no hables o vete
l i o tomas o lo dejas?
se divierte, ora cantando, ora
escribiendo, ora paseando
ya sea por enfermedad, ya sea
por cansando, deja momen
táneamente el trabajo
ORACIONES COORDINADAS
257
287.
Por ser de mayor interés, ponemos a continuación una serie de
ejemplos de oraciones disyuntivo-interrogativas:
repuraheisépa terã (pa) reãatõi
reisénte mbaraka
mbde yvápa réuseve arasá (pa)
terã (pa) aratiku
m bdeichagua tymba rereko, novíllopa terãpa vaka
rehópa terãpa repyta
che pytyvõsépa terãpa ahániri
reju jevyn epa terãpa ahániri
reñemomarangatusépa terãpa
ahániri (= repoisépa teko
^quieres cantar o tocar solo la
guitarra?
iqué fruta te gusta más, la guayaba o la chirimoya?
^qué (clase de) ganado tienes,
novillos o vacas?
l i t vas o te quedas?
^me quieres ayudar o no?
^volverás o no?
l i t quieres corregir o no?
vaígui)
reñembokarai guasusépa águi
rire, terãpa ahániri
repdãtapa terãpa m b d e
reméêsépa chéve che rem birepy­
kue terãpa ahániri
£quieres ser bueno de aqui en
adelante o no?
l i t quieres levantar o qué?
£me quieres pagar (lit. dar mi
dinero) o no?
288.
c) Adversativas, unidas por pero, aunque, sin, sin embargo, con
todo, ni, ni yo, ni él. Por ejemplo:
che ndaikuaái, h d e katu oikuaa
yo no lo sé, pero él si (lo sabe)
che nda che aréi chéne, h de katu yo no estaré mucho tiempo, pe­
h ía re v d erã
ro él sí
che mburuvicha rembireko jepe,
yo, aun con ser la mujer dei co~
ndaikuaái
misario, no lo sé (lo ignoro,
hesa, ohechdyram o je p e ( —ha
ndohechái)
oguereko, ha nomêêi
oguahêne ha ndahiarêi chéne
(ndahiaréi chéne oguahêvo
aju ha ndarúi m bdeve
y sin embargo soy...)
tiene ojos, pero no ve (y con
todo no ve)
tiene, pero no da
llegará sin tardar
no tardará en llegar)
vengo, pero sin (traer) nada
258 ' CAPITULO XXV: ORACIONES COORDINADAS Y SUBORDINADAS
IL ORACIONES SUBORDINADAS
289» Son las que se componen de dos verbos interdependientes entre
sí. Se dividen en com pletivas y accesorias.
En las completivas, la oración secundaria termina o determina el
sentido de la primaria o principal mediante una partícula que sirve como
lazo de union. Pero adviértase que esta union, interdependencia o
subordinación es aqui meramente externa, a diferencia de lo (que ocurre
en las oraciones accesorias, como se verá más abajo.
Trataremos, pues, a continuación, de las proposiciones subordinadas,
diciendo de cada una de sus especies ^ clases lo suficiente para instruir
a! alumno en el conocimiento de la lerígua, y a fin de dirigirle y allanarle
el camino para ulteriores investigaciones.
PRACTICA DE LOS NUMEROS ANTERIORES (284-288).
Analícense las oraciones de los versos a continuación:
Hetaitéma angaip avóra
ijurúpe nde rapy...
táva porã ko reikóva
che akãme ñ o n g a tu p y .
Muchos malvados te ofenden
con sus bocas, a ti, hermoso
pueblo, para quien guardo
un puesto en mis recuerdos.
Che haite ko che haitéma,
ta mongarumi yvytu;
ha amomorãvo nde rêra
taipoty je ra che kü.
Ya me toca, sí, el turno de
lanzar al viento tu nombre,
envuelto en las flores de mis
versos.
K d a g u y ne moingovéva,
hovy hyakuãvu asy,
ip d ü rupi o ñ é e v a
guyra, yvytu ha ysyry.
Una selva verdegueante y per­
fumada te da vida; en sus
claros gorjea el ave, susurra
el viento y gime el arroyuelo.
CAPITULO XXVI
ORACIONES SUBORDINADAS COMPLETWAS
Estas oraciones (subordinadas completivas) abarcan dos capítulos.
Partiendo dei español, las distribuiTnos y clasificamos atendiendo a los
verbos que entran en ellas: verbos ser y tener, verbos de entendimiento,
de voluntad y verbos de doble constmcción (materia de este capítulo).
Bajando a casos concretos (“me parece, es preciso”...) buscamos el
modo preciso y correcto de su expresión en guarani, como lo hablan las
personas cultas (materia dei capítulo siguiente).
C O M P L E T IV A S D E L V E R B O S E R
290.
Existe una constmcción, que el estudioso no puede ignorar, y es
que el verbo sustantivo s e r (en castellano) seguido de un adjetivo puede
encabezaruna oración de las que llamamos completivas. De igual modo,
el mismo verbo s e r o ten er, más un sustantivo, entran también a formar
completivas. Trataremos sucintamente de cada grupo en particular.
A. CO PM PLETFV A S DE V ER B O S E R C O N A D JE TIV O S
291. En este grupo el verbo secundário admite: 1) la forma personal
de indicativo o imperativo generalmente sin partícula (régimen atáctico)
alguna vez con ella; 2) la forma condicional.
210
260 CAPITULO XXVI: ORACIONES SUBORDINADAS COMPLETIVAS
E JE M P L O S :
iporãku reho
iporãku o ik u d y ra m o avave
iporã ñ a ñ e m o m a n d d a (= ñane
mandua kóva rehe)
iporã n a m ê e ra m o ichupe hembikuaa repy
péichanteramo iporãne jaha mburuvicha rendápe
ojapo porã ñande rehe jaguata
( = jaguatáram o), jakaru rire
ndaikatúi voi jajap o iporãva
ohechakuadyvape
kóva iporã va’era jajepy’apy’yramo hese
ñanembyaise ñ a m o ñ é e r a m o kuatia tataindy kangype
es bueno que vayas, es conve­
niente que...
es bueno que nadie lo sepa
es bueno tener esto en cuenta
(lit. acordamos...)
es justo darle un prêmio de su
aprovechamiento
si es así, será conveniente acudir
a la autoridad
^ es provechoso pasear después de
comer
es inútil (no se puede) hacer
benefícios al ingrato
será bueno hacer caso omiso de
esto (no tenerlo en cuenta,
despreciado)
es dañoso, perjudicial, estudiar
con poca luz (lit. leer el libro)
292. A veces se puede cambiar la forma personal de la oración
secundaria por un sustantivo verbal (“es difícil, la medición” por “es
difícil medir”). Por ejemplo:
ko tem biapo kóva hasyeterei ijapopa
p e ysyry ndahasyi ihasa
hasy kóva ipurahéi
amo itapu renda ndahasyi ih dã
= ã a h d ã hag u ã
paraguái jurúgui inohê hasy avane'e
ndojapo porãi nderehe, remoã ê è r a m o kuatia pytum bype
naiporãi ou
este trabajo es muy difícil de
realizar
el rio es fácil de pasar
este canto es difícil
aquel campanario es fácil de
medir
es difícil hacer hablar guarani al
paraguayo (lit. sacarle el g . )
no es conveniente para uno (lit.
para ti) el leer en la semioscuridad
no es conveniente que venga
COMPLETIVAS DE VERBO SER Y TENER CON SUSTANTIVOS
261
B. C O M PLETIV A S D E VERBO S E R ¥ TENER
CON SUSTANTIVOS
293. En este segundo grupo el verbo regido: 1) toma con frecuencia
vo o h a g u ã ; 2) otra partícula o sufijo (final, modal, e tc .), según sea la
significación dei sustantivo; 3) una forma idiomática especial. El sustan­
tivo castellano en muy raras ocasiones se traduce al guarani.
EJEMPLOS:
1)
2)
3)
ija vdekue chéve anandúvo
ichupe
n ddijái gueteri chéve ame'êvo ndéve ne rembiapo
repykue
noroiméi vdekue roime haguãcha ko ã o r a ir õ guasu
rojapóramo (rojapóvo =
rojapo haguã = noroiméi
v. roime v d e r ã háicha)
em dêm ína (eñangareko
mina) che rehe
j a h a je v y hápema ógape
w h o je v y hápema
294.
tuve ocasión de visitarle
no tuve aún oportunidad de pa­
garte
no tuvimos la preparación sufi­
ciente para hacer aquella gue­
rra (ésta es también una oración final, n. 316)
haga el favor de atenderme
ya es (era) tiempo de regresar
a casa
idem (restringido)
M iscelâ n ea d e ejem p los d ei verbo t e n e t con su stan tivo:
oguahê v d e r ã mburusvicha rendápe
ikatu o h o ohosehápe
oñembopy'a peteím a o m é è jevyvo im b d é y v a
okyhyjégui nom om béusêi umi
m b d e oikuaáva
tienen obligación de presentarse
tienen permiso para ausentarse
(lit. de ir a donde quieran )
tiene el propósito de devolver
lo ajeno
no tiene el valor de manifestar
lo que sabe
262 CAPITULO XXVI: ORACIONES SUBORDINADAS COMPLETIVAS
che py'arory pópe a ñ é e ndéve
ko kuatia (= rojopói ko kuatiápe)
ou che akãme aha haguã, ha
ndahái
n o tir i ojerurévo
hova atã o ja v y k y v o = hova atãg u i ojavyky
avy*aiténepa rohechamíramo
ógape
che roryeténe rohecha jevyvo
tengo la satisfacción de regalar
le este libro
me vino el pensamiento de ir
(se me ocurrió ir) y no fui
tienen la desvergüenza de pedirlo
tiene el atrevimiento de toraarlo
tendré mucho gusto de verte en
* mi casa
celebrará mucho de verte otra
vez
NOTESE cómo se puede evitar el jo p a rá en la traducción de expre
siones como las que acabamos de aducir en los ejemplos precedentes:
“tengo el permiso, el propósito
tengo la obligación, el valor
tengo la satisfacción
tiene la desvergüenza”, etc.
C.
COMPLETIVAS CON VERBOS DE ENTENDIMIENTO, Etc
295.
Los verbos que en castellano piden q u e y en latín acusativo con
infinitivo, en guarani exigen la partícula ha pospuesta al verbo de la
oración secundaria, si está en presente. Si el tiempo es pasado, usaremos
h a g u e. Por fin, si dicho tiempo secundário está en futuro, usaremos h a g u ã
o taha. Tales son los verbos de boca, corazón y entendimiento, o sea los
que significam
decir, declarar, pensar, opinar, etc.,
y otros que significam
acontecer, sentir, dolerse
COMPLETIVAS CON VERBOS DE EN TEND IM EN TO
263
E JE M P L O S :
h é i ndaipóriha 1
arovia hasyha, hasyneha
omomarandu rde ku ysyry oka-
kuaaha hína
nde reikuaái piko rd e kóva ivaiha (ivai hague)
ambyasy, añembyasy romoñemyrõ hague rehe (o hague solo)
dice que no hay
creo que es difícil, que será dif.
avisaron que el rio está creciendo
^no sabias que esto es maio (era
maio)?
siento, me duele haberte ofen­
dido
296.
Nótense los dos esquemas: de los tres tiempos fundamentales,
y dei futuro en especial, afirmativo y negativo:
Forma afirmativa
h éi
ojogua chéve^
hCã chéve
ouha
ou hague
outaha
oúne haguã
ou haguã
. ou vderãha
dice que
me parece que
creo que
viene
vino
vendrá
Forma negativa
h éi
ojogua chéve
h íã chéve
ndou m d ã ih a
ndoúi chéne haguã
o u y haguã
ouyne haguã
ndou vderãiha
ouytaha
me parece que no vendrá
dice que no vendrá
creo que no vendrá
(Compárese n. 115.)
1 Esta partícula o su fijo ha siempre lleva acento prosódico, atenuando lo s acentos
precedentes: ndaipóriha, hasyha, etc. Este subordinativo ha puede ser precedido de
guión, a voluntad.
264 CAPITULO XXVI: ORACIONES SUBORDINADAS COMPLETIVAS
297.
NOTESE también: Que a veces se omite ha porque el verbo
regentes es verbo de voluntad, o porque la oración es pregunta indirecta,
o, por fui, en frase sustantivada, como acontece en los verbos de
percepción sensorial (sentir, ver, oir...). Por ejemplo:
emomarandu ichupe tou (= ou
hag u ã )
n d a ik u a á i a r a k d ê p a ou
(pero: ndaikuaái ohoha)
reñandüku ip ir d y nde p f a
ha ne akã
avisale que venga (verbo de vo»
luntad)
no sé cuándo vino (pregunta
indirecta)
no supe que él iba (verbo de entendimiento)
^uno siente esponjado el corazón
y despejada la cabeza
En la pregunta indirecta el término u obj eto dei vebo saber no es vino,
sino cuándo.
2) A veces en castellano el verbo regente está como en parêntesis,
pero en guarani mejor es no usar ese parêntesis con oración independiente, sino dependiente con ha. Por ejemplo:
n a im d ã i p ê v a reikuaa ha
(= a im â ã nde reikuaái ha
péva)
ndaroviái h d e kuéra ip iia k á n e
haguã
esto no lo sabes tu, creo yo
(- no pienso que lo sabes,
que lo sepas)
ellos no ganarán, no vencerán,
segün creo
3) La frase “se dice que” se puede expresar en guarani de cinco
maneras:
ou ndaje = ou jeko, oúje (sin ha)
herakuã ouha = o jé e ouha
(con ha)
ndouvei je ko’ápe
kó va ko ãúme ojejukáje mond a h a ha jukahare
herakuã omoingove hague Láza­
ro ha Jairo rajype
se dice que viene
se dice, corre el rumor que
viene
dicen que no viene más
es fama que el ladrón y asesino
fue muerto en este campo
corria la fama que resucitó a
Lázaro y a la hija de Jairo
COMPLETIVAS CON VERBOS DE ENTENBIM IENTO
265
298« V erbos de pensar* opinar* decir* etc. con ha:
MISCELÂNEA DE EJEMPLOS:
om onbéuka (omomarandu, h éiuka (oguahêtaha = oguahê
avisa que llegará
vderãha
ndoikuaái niporde iñangaipa
omoãemyrõha Tupãme
aikuaa oúne haguã = outaha
aikuaáma vdekue voi ou v d e rã ­
ha (= oúta ha = ou haguã)
chèko arovia (= h iã chéve) oúne
haguã = oúta ha
añete h d e ndéve, am byasy hde
hague (rehe) upéva p e ã é ê
ndaikuaái rejúta ha; ha upévarehe norohdarõi kuri
am byasy (= añembyasy) añ éé
haguére kdãva = kdãicha
am byasy niko p e rem bdapo
reiete hague (rehe)
herakuã ndou véima ha = ndouvéimane haguã = ouvéym ane
haguã
ndaikuaái reju vderãh a; ajeve
naséi rohuvaifí = ndaikuaáigui... ha, naséi rohuvaifí
n d éíri noiri ha, h éin te hembiapo heta (ha)
nom byasyiri váicha chéve ojapo
v a i hague
p eè piko na peñem byasyiri ko
pene a té y rasa haguére
^no supo, no sabia que su pecado
ofende a Dios (ofendia...)?
yo sé que ha de venir
ya sabia yo que vendría, que había de venir
creo, sospecho, soy de opinion
que vendrá
te aseguro que lamento haber
dicho tal palabra
no sabia que viniese y por
esto no te esperé
siento (me arrepiento de) ha­
ber hablado tales cosas
deploro que hayas trabajado en
vano, imitilmente
corre el rumor, se rumorea que
no volverá (= que no viene
más)
no sabia que venias, que vinieses, que habías o hubieses de
venir; por esto no sail a redbirte
no dice que no esté, sino que
(dice que) está muy ocupado
no creo yo que le pese de haber
obrado mal
^es que vosotros no os arrepentis
de haber sido unos holgazanes
de marca mayor?
266 CAPITULO XXVI: ORACIONES SUBORDINADAS COMPLETIVAS
Do COMPLETIVAS CON VERBOS DE VO L-UNTAD
299o Las proposiciones en cuya oración principal entra un verbo de
voluntad forman otro capitulo de las oraciones completivas. Estos verbos
son:
a) Verbos de procurar, intentar, esforzarse, conseguir,
b) Verbos de mandar, prohibir, gustar, de sear.
c) Verbos de pedir, aconsejar.
Todos estos verbos lleban haguã (qué, para qué) y alguna vez vo
después del verbo secundário. Para Ja negación usaremos yhaguã,
pospuestos, o ani haguã, antepuestos al verbo regido o de la oración
secundaria.
300. EJEMPLOS
a)
o ñ e h d ä o ñ e m b d euka haguã
avañe'e rehe (o ã ep id ã
oikuaa haguã a.)
e ñ e h d ä ani haguã ou
(= ani oútei)
ohupity ojehogapomtvo
e ã e h d ã anive haguã rejapo
b)
oipota resê
e ã e h d ã resê haguã
ojapouka m b d e p o rã ãandéve umi ij d ê y v a ãande rehe (rehe)
omongorauka Bokerõ
romomarandúma r e ja p o v é y
haguã p éa
ndaikatúi ápe ojeike
se esfuerzan en aprender el
guarani
procura que no venga
consiguió (= llegó a) levantar
una casita para sí (= levam
tarse una casita para sí)
procura tü no hacerlo más
él desea que salgas
se empeña en que salgas
nos manda hacer bien a nuestros
enemigos
mandó cercar Boquerón
ya te avisé que no lo hicieras
más
no se permite entrar, prohibida
la entrada
COMPLETTVAS CO N V E R B O S DE V O L U N T A D
ogueruruka oguendápe
h é i o i i y haguã a v a v e ikua-
tid y rehe
notíri pe koygua opyta jevyvo ore ndive
c)
ajerure n d é v e ani haguã remombe'u ko hdéva ndé­
ve a v a v é p e
anive rechiä ñakyräicha reína
267
manda que se los presente (que
los traiga)
dice que nadie se presente sin
documentos
no tiene reparo en quedarse
con nosotros de nuevo este
campesino
te pido que no comuniques a
nadie eso que te digo
acaba de quejarte (= no te que»
jes más) como la cigarra
301. En vez de vo usaremos h a g u ã cuando se involucra un concepto
de esfuerzo o finalidad:
oti oñemombe' u haguã
isdy ohoite haguã
oike che akãme aha haguã, ha
ndahái
ikatu oho, ohosehápe = isãsomi
hína oho haguã ohosehápe
tiene reparo de declararse
tiene permiso para retirarse
me vino el pensamiento de ir,
pero no fui
tiene el permiso de ausentarse
(lit. de ir a donde quiera)
O también en lugar de vo echaremos mano de otro giro. Por ejemplo:
amoñe'émba nde kuatia ha arahaukami jevy ndéve, che p y a
porãme ne ndive
ya lei tu libro y te lo devuelvo
con gracias
NOTA. - Como se ha visto por los ejemplos, se evitará laudablemente
la traducción literal (y eljopara consiguiente) de frases de sustantivo con
infinito. (Recuérdese lo dicho en los nn. 293 y 295).
c h é v e g u a r ã n a ip o r ã i r e h o upépe h e i chéve che rayhupáraicha
ajerovidy haguã hese
te aconsejo que no vayas
me aconsejo (lit. me dijo como
amigo que o fiase de él
268 CAPITULO XXVI: QRACIONBS SUBORDINADAS CQMPLETIVAS
E.
VERBOS DE M)BLE CONSTRUCCION
302« Las otaciones completivas que expresan fiualidad o intención de
hacer algo pueden construir de dos maneras: con la subordinada y
principal en forma personal (generalmente dos imperativos) o posponiendo al verbo secundário una de las partículas vo, haguã, ramo
(condicional). Esta forma con partícula es la que exigen los verbos
m andda, hesarái, ajeheja, ndapóiri (recordar, olvidar, desistir, conti­
nuar), etc.
Ejemplos:
tereho eru c h é v e = tereho reru
h a g u ã chéve (no rerúvo)
tereho e ñ e m b d e
aníkena nderesarái r e ñ e m b d e
haguã = reñem bdévo
anive che mbokuerái
en eh dã mante reíkena
oipota aiko pavoi
iporãku rejapóramo kóva
iporã avave oikuadyram o
n a ip o r ã i k u e r e
(= e r e h a g u ã ,
eréramo)
eñepyrü k a tu ekaru
ani reñepyrü ne rembiapo, reñ em bde mboyve
ve a traérmelo (lit. ve, tráemelo, por dos imperativos)
vete a rezar
no te olvides de rezar
deja de molestarme
sigue esforzándote
desea que termine pronto
es bueno que lo hagas
es bueno que nadie lo sepa
no es bueno que lo digas
comienza a comer (comience)
no comiences tu trabajò sino después de orar (lit. antes de o.)
303. NOTA. -Los verbos continuar, seguir, acabar, dejar, seguidos
de gerúndio o de con infinito, se traducen preferentemente por advérbios
como katu, ve, etc., segün se verá por los ejemplos:
p e ü é ê katu peína
oüorairõnte hikuái
em bdapo meme katu = k d yte
em bdapo
seguid hablando
continüan peleando
sigue trabajando (no cejes, no
lo dejes)
135,
CAPITULO XXVII
FORMAS ESPECIALES DE O Ä ACION BS
CO M PLETIV A S
304. Vistos los dos grandes grupos de oraciones completivas con
verbos de entendimiento y voluntad, resta que abarquemos en un capitulo
aparte algunas formas especiales con ciertas frases y maneras de hablar,
cuales son:
me parece que..., es preciso..., acabo de....
está haciendo tal cosa, v a m o s caminando
quiere venir, sabe leer, hace salir, puede ir
em pieza a madurar, está por terminar
y si queda alguna otra parecida locución
1. Me parece
305.
La expresión m e parece y otras análogas pueden traducirse a
guarani de varias maneras, según el matiz especial de la significación;
pero el más idiomático consiste en posponer al verbo en cuestión el sufijo
aglutinante váicha ( lit “es aspecto que o de”), como se verá por los
ejemplos:
me parece que va a Hover
okyta váicha c h é v e = chéve guarã
okyta (váicha)
n d o k y m d ã y (vaicha)
Bokeron h d á ta váicha chéve
ojeréta váicha chéve ambue yvytu
no parece que vaya a Hover
me parece que Boquerón va a
caer
me parece que va a cambiar el
viento
270
,
CAPITULO XXVII: ORACIONÉS COMPLETIVAS
ndoúita váicha chéve
opytáta váicha chéve
ndopyta m d ã i váicha ichupe
h iã p a ndêve ( = r e im d ã p a )
oporombyaíne ko ama
h iã p a ndéve iporã k o nde rekove
h iã c h é v e upéicha = a im d ã koichaha
oséma váicha ohóvo hikuái
ñ aim dä ivaíva iñañáva, ha nda
ivaíri, na iñañái
a m a mitã ojogua heko porãva
a m o mitãrusu heko marangatu
váicha ha nda upéichai, heko
m e g u ã , heko aña
me parece que no vá a venir
me parece que se va a quedar
le parece que no se va a quedar
l i t parece que hará dano esta
lluvia?
l i t parece que es buena tu con
ducta?
así me parece, así creo que es
ya parece que van saliendo
parece que es maio, ruin, y no
lo es
aquel niño parece bueno, vir­
tuoso
parece que aquel mozuelo es de
buen natural, pero no es así:
es maio, es un perdido
306.
NOTA. — Cuando parecer significa semejanza, apariencia, se
traduce de otra manera, como lo muestran los siguientes ejemplos:
ko mitã ojogua (i)túvape, ojoja
isy rehe - h dete isy
mokõive ojojogua, ndojojái
ojoja oñondive
este niño se parece a su padre,
a su madre es un retrato
de su madre
los dos se parecen, no se parecen
se parecen entre si, el uno al otro
2« Es preciso, es necesario
307.
La frase es preciso y sus equivalentes: es n e c e sa rio , es menester,
hemos de, tenemos que, se traducen en guarani de dos maneras:1
2
1) Por vderã, pospuesto al verbo personal.
2) Por tekotevé, antepuesto al mismo verbo, sin ha ni otra partícula.
Por ejemplo:
FO R M A S ESPECÍALES
m bäeichapa ñañembosako'i va'em
tekotevê jakaru raê
tekotevèpa aha
natekotevêi ou
kóva tekotevê oñemoi ñe'embo'épe
ic ó m o
271
nos hemos de preparar?
es necesario comer antes
^es necesario que vaya yo? .
no es necesario que venga
eso es necesario que esté en la
gramática (el que no se traduce)
3. E stá diirm íendo (oke h i na)
308.
Esta frase, que se forma con el verbo estar y el gerúndio de otro
verbo, indica una acción continuada y se expresa en guarani por hína}
hikóni para una acción de pasada o de asiento, respectivamente.
Estos sufijos tienen una especie de declinación, adoptando sendas
formas para cada persona (como ya vimos en parte, n. 71) a saber:
aína, reina, hína
naína, roína, peína, hikuái
aikóvo, reikôvo , hikóni
jaikóvo , roikóvo, peikóvo, hikuái
Como se ve, hikóni es un singular defectivo y se suple por el verbo
iko + vo, segün lo muestran los ejemplos:
oke hína (X okéma)
nde remyangekói reina ichupe
ohecháku hína hasyha kóva
imbokáva ruvicha oiko hikóni
mondaha rapykuéri
ajapo aikóvo p etei arandu ryru
está durmiendo (X ya está dor­
mido)
lo están molestando
está viendo la dificultad de esto
(lit. que esto es difícil)
el comisario está dando una ba­
tida a los cuatreros (lit. está
detrás de los cuatreros una
temporada)
estoy faaciendo un libro
272
.
CAPITULO XXVII: ORACIONES COMPLETTVAS
están ganando mucho
o u hína heta ipokuérape = m bde
rerekoháramo oiko hikuái
o ã em o ã g u è h ín a ára vai
están viniendo dias m aios (lit.
tiem po maio)
£qué estáis haciendo?
^no sabíais que os etábamos ob­
servando?
m b d é p a pejapo peína
ndapeikuáipa r d e ore romañah a roína pende reh e
NOTA. — Análogo a estas frases es el complejo muy idiomático de
dos verbos, uno de los cuales puede ser considerado com o m ero auxiliar
con frecuente sentido potencial. Por ejemplo:
^estoy sin consuelo, no estoy con­
tento, m e añoro, estoy d eso­
ndavy'aipe aime, vy’a y me aime
lado
que hablen (m e importa un
bledo)
traerá remedio, tal vez se dé el
caso de que traiga remedio
toiko to ñ é e
oiméne ogueru pohã
Especial: Oime oguahê: acaba de llegar (v. 309).
Aime y toiko son auxiliares de ndavy'di y toñée, respectivam ente.
Ejemplo de complejo potencial:
ha nde oiméne jepiguáicha r e i k o v e vy'a pavêm e; ha gudupa
k u amóme ne m anduáva che
rehe
4.
y es muy probable que tú nades
en el bienestar sin acordarte
ni por pienso una sola vez
de mi
A cab o de
309.
La frase acabo de hacer tal cosa se traduce al guarani por la
partícula verbal ramo, ramoite, pospuesta (o también, a veces, antepuesta) al verbo. Por ejemplo:
oguahê ramo ( X ramoite)
acaba de llegar (hace un mmento
aikuaa ramo ( = ramoite)
que ha llegado)
acabo de saberlo (hace un
FO RM A S ESPECIALES
273
m om ento m e lo han dicho)
ahecha ramo ichupe
ramo ahecha ichupe
hey'u mi. Hay'u mi ramoite
(vea n. 308)
L
J
lo acabo de ver
bebe un p oco. - A cabo de be­
ber
N O T A . — D iferentes de esta frase son otras en que el verbo acabar
es sinónim o de terminar, dejar de. Por ejemplo:
rejapopám apa ne rem biaporã
^has acabado o terminado (tus
anive reñembosarái
anive nde ju ru tiéytei, nde
mitãrusu, neretíriva
acaba de jugar, no ju egu es más ■
deberes)?
deja de hablar indecências, tu»
muchachón sinvergüenza
5. Quiere venír?sabe leer? hace lk v ar9peede ir
310.
A) En estas tres primeras frases» el verbo principal se traduce al
guarani, no por el verbo respectivo (quiere, sabe, hace), sino por los
sufijos se, kuaa, uka, respectivam ente, com o se patentiza por los ejen>
plos:
höuse, ohose
che pytyvõsépa
om oñéekuaa kuatia, opurahéikuaa
noñéekuaái avañéem e
oguerahauka ichupe im bderepykue
ndoguerurukái chéve M upy(rä)
él quiere comer» él (se) quiere ir
^quieres ayudarme?
él sabe leer, sabe cantar
no sabe hablar el guarani
(le hace llevar dinero =) le en­
via dinero
no m e manda (lit. no m e hace
ojapouka ipyryru pyahurä
traer) comestibles
se hace hacer unos zapatos nue-
ojapose ha ndojapói
le gastaria hacerlo, pero no lo
VOS
hace
274
CAPITULO XXVII: ORACIONES COMPLETIVAS
311.
NOTAS. — I) Nótese las diferencia entre ahase: yo quíero
y h d e oipota aha: él quiere que yo vaya. En el primer caso se usa el sufijo
se porque es el m ism o el sujeto de las dos acciones verbales: ir y querer;
en cam bio, en el segundo caso son distintos los sujetos.
2) Otras maneras de traducir la locución hacer hacer es por m edio de
los prefíjos mbo, mo, my, com o ya se ha explicado (nn. 207-223).
Por ejemplo:
amosê
ambojuaju
hago salir (yo expulso)
hago ir juntos (yo acollaro va*
amyendy
amombyta ichupe
am oñem bdy ichupe
312.
rios)
Tiago arder (yo prendo o enciendo)
lo hago parar o detener
lo hago poner de pie
B) Restan las frases dei tipo puede ir, que en guarani se
componen dei adjetivo katu (posible) y el otro verbo en forma personal,
o también por kuaa com o sufijo dei verbo en cuestión. A si, ikatu oho
literal mente significa: “(ello) es posible que él vaya”, y es lo m ism o que:
ohokuaa, puede ir. Otros ejemplos:
ikatúko oho ( = ikatu nipo oho)
ndaguatakuaái
ikatu gueteri oikove (ikatu oikoveve)
ndaikatuvéima omyi
ikatu gueteri ohendu mi
ikatúma peho ( ikatúntema p.)
jd ek u a a avei kóicha ( —jd ek a tu )
puede ir (puede ser que vaya)
no puedo caminar
aun puede vivir
ya no se puede m over
adn podia oir algo
ya podéis iros
también se puede decir asi
NOTAS. 1) El significado ambiguo:
nde rehasa kuaái
no puedes o no sabes pasar (im-
ndikatúi rehasa, jah asa
no se puede pasar (física o m o­
ralmente)
posibilidad física)
ir,
FO R M A S
A dem ás, ndaikatúi, negativo,
ESPECIALES
275
unas veces lleva v o , otras lo deja. Por
ejemplo:
n d a p y td y re h e n d ik a tú i ja è k o v é v o
sin
aire no se puede vivir (con
vo)
no puedo ir (sin vo)
ndaikatúi aha
ndèkatué a h u p ity
= n d ik a tú i ahu~
pityvo
T u p ffy rehe ndaikatúi m bdevete
o ik o v e (v o ), ndaikatúi ave
oívo
no lo puedo conseguir (con o
sin ira)
sin Dios nada en absoluto puede
vivir, pero ni siquiera existir
Otra forma de expresar una im posibilidad seria ésta:
ndikatúiva nde rejapo, T u p ã
ikatu ojapo
ikatdyva ndéve, ikatu v d erã
Tupãme
lo que tü no puedes hacer, lo
puede D io s
lo im posible para ti, será posi-
ble para Dios
2) El sufijo vo que acabamos de ver une los dos verbos de uno
oración com pletiva. M uy diferente es el uso y significacion del m ism o vo
en las oraciones accesorias, com o son las finales, tem porales, etc.
6. Empieza a raadiirar9está por termínar§e9está para morir
313.
Estas frases, que indican la proximidad dei efecto indicado por
ei segundo verbo, se traducen al guarani añadiendo ad ich o verbo el sufijo
pota o mbota. Por ejemplo:
h i a ju p o ta
empieza a madurar'
tupao ojejapopátam a (hína)
p e hasyva amanombota (ma) hína
ko temirendy okái pota (ma) hína
ama yvyra h dapota (ma) hína
la iglesia está, por terminar
oñepyrü (m a ) onde
el enfermo está por morir
esta bom billa va a quem arse
aquel árbol está a punto de
caerse
(ya) comienza a faablar
276
' .CAPITULO XXVII: ORACIONES COMPLETIVAS
PROPOSITION INTERROGATIVA INDIRECTA
314.
El últim o grupo de las oraciones com pletivas lo constituyen las
interrogativas indirectas. Las tales se forman de una pregunta directa (n.
167) y de otra oración simple, unidas por um adverbio, pronombre
interrogativo o conjunción (si, como, etc.) Porejemplo: “no sé si vendrá”,
que viene a formarse de “^vendrá él?” + “no se”.
a) En guarani se juntan las dos oraciones com ponentes por mera
yuxtaposición, cuidando de traducir el si castellano por la partícula
interrogativa pa, com o se verá por los ejemplos siguientes:
ndaikuaái oúnepa
h d e ndoikuaái m bovypa oho
oporandu vaekue chéve mbovypa
hepy
oremomarandu ikatútapa (ikatúnepa) reru oréve kuakõiva
ndaikuaái ko h d e ojeruréva hekopegua terãpa hekopegudy
ndoroikuaái reju parde terãpa
nderejúi
oporandu oréve ogueru vderãpa
ikarameguã terãpa ahániri
ndaikuaa porãi ko che rembiapóp a iporã terã ivai
ejepy9amongeta iporãnepa ndéve terãpa naiporã m d ã i ko
rejapótava
ere voi chéve rejusépa chendive
terãpa nderejuséi
ndoikuaái mamóguivopd oipeju
umi m bdapohára anga ndoi­
kuaái mamópa oho, ha mamópa ojereraha
no sé si vendrá
él no sabe cuántos van
me preguntó cuánto valia
avísanos si podrás conseguir una
docena
ignoro si lo que él pide es o no
justo
ignorábamos si venías o no
nos preguntan si han de traer
su baúl o no
dudo si lo que hago está bien
o si está mal
reflexiona si lo que vas a hacer
te conviene o no
dim e luego si quieres venir con-
migoo no
no sabe de donde sopla
esos pobres obreros no saben a
donde van ni a donde los
llevan
O R A C IO N ES A C C ESO R IA S
277
b) Especial dificultad ofrece la pregunta indirecta en que entra el
adverbio citando, el cual ora se traduce por a ra k d e , ora por guare com o
se verá por los ejemplos:
che m an dda aimèramo guare Takuatíme
che m an dda yma aha m boyvéra­
mo guare Takuatime
naim anddái arakdêpa oñerenohê ra k d e chugui im bderepykue
me acuerdo de cuando estaba yo
en Tacuatí
me acuerdo dei tiempo que pre~
cedió a mi ida a Tacuatí
no se acuerda de cuando le quitaron el dinero
c)
S e da también la pregunta indirecta m ezclada de otra oración,
com o la concesiva. Por ejemplo:
oüeporandúta: ü éêm i reípe jepépa to m endarde (ndaikatúipa ojeívo ojuehegui: kóicha
vdekue ymave
se pregunta si, aunque se hubieran casado por sim ple desposo
rio, no pueden separarse el uno
dei otro: así era la ley antigua
ORACIONES ACCESORIAS
315* El segundo grupo de las oraciones subordinadas lo forman las
accesorias. S e llaman accesorias aquellas proposiciones que se com ponen de dos verbos, uno de los cuales es complemento circunstancial dei
otro. Se trata aqui ya de una trabazón íntima, no de una union meramente
externa, como en las coordinadas y completivas.
La diferencia y naturaleza de cada uno de esos complementos
circunstanciales es la que da él nombre a estas oraciones, que se dividen
en
finales, consecutivas, causales
condicionales, concesivas, com parativas
temporales, m odales
oraciones de relativo
Sobre cada categoria en particular diremos lo más preciso y condu­
cente para que el estudiante pueda adquirir el hábito de expresarse
correctamente en ambas lenguas: español y guarani. ( Vea n. 229.)
CAPÍTULO XXVIII
O R A C IO N ES FIN A LES, CONSECUTIVAS Y CAUSALES
L O R A C IO N E S F IN A L E S
316. Llam amos oraciones finales aquellas en las que se expresa la
intención de hacer algo o conseguir alguna cosa, que es.el fin de la action.
La final responde a la pregunta maerãpa (^para qué?). Sus partículas son
las conjunciones pospositivas haguã, potávo, vo, rã. Elegantem ente se
usan también los prefijos verbales te, la, to.
La proposición final puede tener su secundaria en el m odo personal
(infinitivo en castellano), con o sin vo. Esta construcción simétrica (por
ejem plo, dos im perativos) es la favorita para los verbos ho, ju (ir, venir),
y para ciertos verbos que expresan m ovim iento y percepción sensorial.
Corresponde al supino o gerúndio latinos con verbos de movimiento.
317. EJEMPLOS:
jakaru vd erã jaikove haguã; ndajaikove vd erã i jakaru haguã
oñem bosakdi hína, oiko haguã
mburuvicháramo
em bdapom i kdãga, repytdu
kuaa haguã uperire
om ondõ heta m bde repy, o m éê
porãve haguã hepype uperire
ehendúke, taipoty che jurúpe
ndéve guarã aüongatúva
hemos de comer para vi vir, no
vivir para comer
se prepara para ser director
trabaja un poco ahora para que
después puedas descansar
amontona muchas mercancias pa
ra venderias luego m áscaras
óyem e, y ojalá florezcan en mis
lábios (en mi boca) las en­
dechas que te reservo
ORACIONES FINALES
279
$u permiso salgo a ver el
ganado
tasè, tahecha che rymba
co n
toky, tahapo porãve m andio
que llueva, para que arraigue
mejor la m andioca
levántate, y verás mejor los sol­
dados
epdã, terehecha porãve imbokávape
eheka p o r ã terejuhu
esè p y d e i terem bopyta ichupe
noroiméi v d e k u e , roime haguãicha ko ã o r a ir õ g u a s u jajapóramo (= jajapo h a g u ã )
eñemomiri ambogue potávo che
angaipa
opárupi p e T u p ä ñ é e n g u e
o m u a s ã iv o omondo oguembijokuái kuérape
oturuñée hirta om bopochy p o tá ­
vo ichupe
opyta oguóga guype okañyvo
(o k a ñ y potávo) oikuaáva ichupégui (= ikuaahágui)
reikéma ore rógape rem bdapóvo
(= em bdapo potávo) ndah d éi a té yrã
ou che rekoviarã
o m o n d õ hína arandu, oiko ha­
guã (= oikóvo = oikopatávo
= oikoségui) pohãnoháramo
ejogua chéve che rendarã
bdscalo bien* y no dejarás de
encontrarlo
sal luego y lo podrás detener
no tuvim os la preparaciòn sufi­
ciente al hacer ( - para hacer) aquella guerra
me hum illo para alcanzar perdón de mis pecados
envia a sus siervos (apostoles)
para que esparzan por doquier la divina palabra
está silbaedo para hacerle ra­
biar
se queda en casa para esquivar
sus conocidos
has venido a nuestra casa para
trabajar, no para holgaza-
near
viene para sustituirme
estudia para m édico
cómprame un caballo
318. Ejemplos de fmalidad más o menos latente:
a ju a p y ta
(=
a p y ta h a g u ã )
oho ojahúvo = ojahu haguã =
oho ojahu
vengo para quedarme
se fue a bafíar
280
CAPITULO XXVIII: ORACIONES FINALES Y CONSECUTIVAS
tereho ejovahéi, tereho ejepohéi
tereho eñemonde
tapeho peüeno; taha take
vete a lavarte la cara, las manos
vete a vestir
idos a acostar; con perm iso, me
voy a dormir
tereho eke; toho toke
vete a dormir; que se vaya a
eju e p y liiu m i
a h a am h dapo m ív o ; aháta che
rembiapohápe, che rembiaporãme
tereho eguata (X eguata tereho
k d á g u i X ja g u a ta ja h á v o )
319.
La negación de la
dormir (no me importa)
ven a descansar un poco
voy a trabajar, a mi trabajo
jmda a pasear (X wvete a pa»
seo*\ despreciativo X vamos
paseando)
final la hallam os expresada por varias
conjimciones, como son:
a n i h a g u ã , a n íte i h a g u ã , a n i m dãtei, a n i a n g á te i, a n íte i
a n íy haguã, ani tardy
(esta últim a de sabor antiguo), todas ellas antes dei verbo. A sim ism o
puede usarse la fórm ula verbo + y + haguã. Por ejemplo:
ase a p u k d y h a g u ã
=
ase ani
salí para no reirme
haguã apuka
ajeko anítei h d a = ani m d ã te i h d a
omokundü h asêvéy haguã
nde piko reju r e im é y v o ch e
m e apoyo para no caerm e
lo acaricia para que no llore más
^vienes acaso para desobede-
ñ é e m e (= te n d u s é y r ã )
o ú m a , o m u a ty r d y h a g u ã m b d e v e
cerme?
vino, para no corregir nada
oikove jevy, om anovêym a haguã
p eñ em bde ( h é iÑ a n d e já r a )
a n it a r ê y p é a n e h d ã vaípe
( = ñehdäm e)
e m h d ã n t e anim dãtei rejejavy
resucitó, para no morir más
orad (dice el Señor), para que
no caigáis en la tentación
je v y
esfuérzate, para no errar de
nuevo
O R A C IO N ES C O N SE C U TIV A S
h d e kóva ndéve, ani nde resarái
emokañy péva, anítei a v a v e
ohecha
o ip é a ichupe kurusúgui, osaing d y haguã (anitaré’y, animo'ãtei osaingo) aretêpe
ejokóna p e mitãme, a n i angátei
ojehapy
281
te lo digo para que nc te olvides
esconde esto para que nadie lo
vea
lo quitaron de la cruz para que
no estu viese colgado en día
solem ne
ataja al niño para que no se
queme el pobrecito
IL O R A C IO N E S C O N S E C U T IV A S
320.
C onsecutivas llam am os aquellas oraciones en las cuales, de la
ponderación de la primaria se sigue un resultado que afirm am os o
negamos en la secundaria. Estas oraciones en guarani son paratácticas y
no llevan partícula, aunque no faltan quienes incorrectam ente usan
h a g u ã ic h a ,
traducción dei feo c o m o
para,
castellano espúreo.
321. EJEMPLOS:
ikyréy eterei, (ha) a v a v e n o sê i
hese
ojahéi eterei rasa, (ha) avave
ndojaséi h e se
hepyete h íu p y , (ha) n d ik a tu véima jajogua m b d eve
es tan diligente que nadie le
aventaja
se impacienta tanto que nadie se
le quiere arrimar
andan tan caros los com estibles
que ya no se puede comprar
hetaite umi ojupíva ha ore
ndaore javéim a
imarangatu eterei vdeku e upe
k u ñ a karai, ha m áramo no
ñ é e vai vdekuéi oguapicha
r e h e ( = ndokaguaíri v.)
amo tape ip u k u eterei, ha n a n e
eran tantos los que subieron que
nosotros ya no cupim os
nada
m okanéõ
era tan buena aquella señora
nunca hablaba mal de su
prójimo
aquel cam ino es tan largo que
nos h izo cansar
282
CAPITULO XXVIII: ORACIONES FINALES Y CONSECUTIVAS
amo tupao jahaha mombyry ete­
rei, ha upéicha jah ávo upépe
nane kanêõ
Ñandejára reko po rã opaichaguaite, ndaikatúi jaipapávo
aque! santuário a donde ftiimos
está tan lejos que nos cansa­
m os al ir allá (lit. y por esto)
las perfecciones de D ios son tan­
tas que no las podem os contar
(lit. son muchísimas, no...)
322.
La negación de las consecutivas es la negación ordinaria,
pudiendo convertirse en una causal. Por ejemplo:
che kan éõ etereígui, ndaikatúi
apdã
ovy'a iterei ndaikatúi ojejoko
^estoy tan cansado que no me
puedo levantar
estaba tan contento que no se
podia contener
III. ORACIONES CAUSALES
323.
LIámanse oraciones causales las proposiciones com puestas en
cuya secundaria se da la razón o m otivo de lo que se afirma en la primaria.
Las partículas son gui, rehe, rupi y hárehe para el presente, y haguérehe
o hague solo para el pasado. Significan porque, por, debido a, etc., y van
pospuestas al verbo. Rupi y rehe, con acento prosódico en la última sílaba.
Por ejemplo:
ndokyi, ojerégui (ambue) y v y tu
no romomaiteíri ndaikuaáigui
re ju je v y m a hague ( X reimérnaha)
o j é e ndoúiha, ipochygui ( X ipo-
chy rehe)
oñembyai che m b d e h é è , o g u e
hague rehe tata
jagu a oharõ p d i rehe, doikuaái
rupi ichupe
no llueve, porque se cam bio el
viento
no te visité, porque no sabia
que hubieses vuelto (que es-
tabas ya)
dicen que no viene, porque está
resentido
m e salió mal el dulce, porque
se apago el fuego
el perro ladra al padre, porque
no lo conoce
ORACIONES CAUSALES
che n d d ê i k ó v a pom boaguaraségui, añeteguaguinte h de
peém e
m h d e h á p a nde resdyju. Che re-
sd yju rtdakéi hague (= Ha­
gue re he)
ne renói haguéma hembe ruguypa
iporãite p e Tupãrdã ñamanombota hápe, hetave rupi upe
ja v e ñ a n e m byaiséva M b d e
Pochy
283
no digo esto por quereros adu­
lar, sino (lo digo) por ser
verdad
^por qué estás pálido? Estoy pá
lido porque no he dorm ido
de (tanto) liam arte, sus lábios
ya le sangran
es óptimo rem edio la com unión
en la hora de la muerte, por
que entonces el diablo desea
más (que nunca) perdemos
324.
A las causales se reduce la frase “<^y como no seria así, si tal
cosa?” Por ejemplo:
oguenohê kuã haimete opa tembikuaúpe, m bdeguitépa a n ic h ê ne ko iñaranduse e te r e ív a , ha
amôme oheja iñembosarái imb d e h ú r a rembiapoukapy rehe
ivai guasuaete ja ja p d yra m o Ñandejára rembiapouka; m bdeguitepa anichéne ko h d e nande rayhu etei hápe
sacó diez en casi todas las asignaturas; i y com o no, si siempre fue estudioso y a veces
dejaba e lju e g o para hacer sus
deberes?
grandísimo m al es no cumplir
los mandam ientos de D ios; iy
cóm o no seria así, amándonos
El tanto (como nos ama)?
Estas frases equivalen a la causal así tenía que ser, porque tal cosa.
La pregunta que m otiva una proposición causal es en guarani:
m bdéguipa, m bderehepa
m b d e r u p íp a , m bdehápa
^por qué?, ^por qué m otivo?
^por qué causa?
Y a la oración causal se le puede añadir:
k ó v a o péva (há)rehe, k ó v a o
pévagui
okygui, kovaháre, ndoúi chéne
por esto, por eso
porque Hueve, por esto, no vendrá
CAPITULO XXIX
ORACIONES CONDICIONALES, CONCESIVAS
¥ CO M PA RA TIV A S
1. O R A C IO N E S C O N D IC IO N A L E S
325.
Las oraciones condicionales son las que expresan una suposi
por m edio de la conjunción si, caso de, etc., y pueden ser reales, con los
tiem pos de indicativo, e irreales de presente y de pasado, con el
imperfecto y pluscuamperfecto de subjuntivo, respectivam ente. La oración
condicional, más que otra alguna, es apta para que el estudioso aguce su
entendim iento, inquiriendo la razón dei bien decir.
Pongam os ejem plos de cada una de las tres clases:
a)
b)
e)
Real de presente: si oye, vive; si tiene, te dará.
Irreal de presente: si lo supiera, te lo diria.
Irreal de pasado: si lo hubiera sabido, te lo habría dicho.
Hay que advertir:
1) Que el guarani cubre con una sola forma la doble expresión dei
español en a) y b).
2) N ótese asim ism o que el guarani en estos dos casos, a) y b), tiene
una sola partícula condicional, que se halla en la oración secundaria.
M ientras que en la irreal de pasado -dei caso c)-, ambas a dos oraciones,
la primaria y la secundaria, tienen su partícula propia.
Las regias que hem os acabado de consignar serán ilustradas con el
siguiente
ORACIONES CONDICIONALES
326.
LE S
P A R A D IG M A D E L A S O R A C IO N E S C O N D IC IO N A -
<
a)
Real de presente...
secundaria: ramo, guive, maguive
(si, en caso de)
primaria: indicativo presente o futuro, o
imperativo sin partícula
v.
b)
Irreal de presente con
im perfecto de subjunt.
c)
d)
285
Irreal de pasado con
pluscuam perfecto de
subjuntivo
Forma especial conm inatoria
secundaria: ramo, guive, m aguive (si)
primaria: subjuntivo, forma ría
secundaria: rire, rirémo, riréramo, voive
rire, narde, na... rde, n a ra k d e (si)
primaria: rde, nerde, m orde, m orakd e
monarde, monarakde, vderã, vderã
m dã, nerakde
secundaria: ta (to) antepuesto
primaria: ta (to) o haguã o nada
3 2 7 , a) E jem p lo s esq u em á tico s de fra ses c o n d icio n a les:
1) REAL DE PRESENTE E IRREAL DE PRESENTE (forma ría en la
secundaria):
ohendúramo, oikove
ohendu guive, oikove
ohendúma guive, oikove
oguereko guive, o m é ê v d e rã
ndéve
oguerekóma guive, o m é ê vd erã
peêm e
rehecháramo ichupe, em om béu
chéve
rehecháramo, repukáne (= repuka vd erã )
aikuaáramo h d e v d e r ã ndéve
reipotáramo, d m é ê ta ichupe
reipotáramo, a m é ê v d e r ã ichupe
si oye, vive
si
tiene, te dará
si tuviere, os dará
si lo ves (si lo vieres), com unícam elo
si lo vieras, te reirias (si le vie­
ses)
si lo supiera, te lo diría
si lo deseas, le daré (se lo daré)
286
CAPFIULO XXIX: ORACIONES CONDICIONALES Y CONCESIVAS
2) IRREAL DE PLUSCUAMPERFECTO DE SUBJUNTIVO:
che renói rire, aha
che renói rirémo
( = ri ré ramo),
aha
m orde
m orakde
m onarde
m onarakde
vd erã m d ã
rd e
rakde
n arde
na rakde
n erde
nerakde
> si me hubieran llamado,
habría ido
si me hubiesen llam ado, hubiera ido
^
3) Un esquema más breve seria:
rire
m o rd e
m orakde
m onarde
m onarakde
rirémo
o
riréramo
rd e
rakde
n arde
narakde
n erd e
nerakd e
4) FORMA ESPECIAL CONMINATORIA:
ta che renói, aháta
che renóikena, ha taha
ta che renói, (ha) taha = aháne
= aha v d erã
que me, liame, e iré; si me 11a_j
ma, iré
que m e liam e, y verá si voy =
si me llama, iré
b) NOTAS - 1) Las partículas n arde y narakde consienten elegan­
temente la tm esis o escisión . Por ejemplo:
che renói rirémo, na aha r d e
che renói rirémo, na aha rakde
1 si m e hubieran llam ado,
J
bria ido 2
ha-
2) La partícula mo, ramo puede estar en la oración secundaria o en la
primaria, pero no en ambas oraciones a la vez.
ORACIONES CONDICIONALES
287
3) Rire es partícula tónica con acento prosódico, tanto aqui (en la
oración condicional) com o en la temporal. Lo que diferencia las dos
clases de oración es el verbo, que en la condicional se acentua
prosódicam ente, y en la temporal no se acentúa (es átono el verbo).
4) Analicemos a fondo estas dos frases condicionales:
a) si tiene, dará;
b) si tuviera, daria.
La primera frase se desentraña así: “no sé si tiene, pero en el caso de
tener, sé que dará”. La otra, b), se explica así: “sé que no tiene, pero encaso
de tener, estoy cierto que daria**. En guarani diríamos así:
a) ndaikuaái oguerekópa, kóvante hde: oguerekóma guive, om éê
vderãha;
b) aikuaa p o rã doguerekóiha, hdem ínte oguerekóma guive, om éê
vderãha.
D onde se ve que la diferencia no está en la condicional, sino en el
enfoque mental diferente, que exigen las formas “si tiene, dará” y “si
tuviera, daria”, pues es evidente que el concepto expresado por una
negación:
“no sé si tiene”
es distinto dei otro concepto expresado por una afirmación:
;
“sé que no tiene”
Tal diferencia vien e trasparentada por la distinta forma verbal dei
castellano — y a esto no llega el guarani. N i este idioma ni el inglês,
alem án, etc., tienen los m atices de conjugación tan variados y sutiles dei
castellano.
En resumen, lacon dición es la misma; y el guarani con su única forma
responde de la identidad. El punto de vista o enfoque mental es diferente;
y la conjugación castellana con su fino matiz es la responsable. Una
traducción al guarani resulta im posible.
N o seria com pleta la didáctica de las condicionales si el estudioso no
tuviera presente la siguiente
c) Observación final.
H ay un caso am biguo en las condicionales, y es que e l irreal de
288
CAPITULO XXIX: ORACIONES CONDICIONALES. Y CONCESIVAS
presente se expresa a veces en guarani con la fórmula dei irreal de pasado,
o sea que el irreal de pasado guarani puede significar también el irreal de
presente castellano. Ejemplos:
ndarekói k d ã g a ; a ñ ete arekóramo, a m é è v d e r ã ndéve
ndarekói eténte; areko rirémo,
a m é è katuete r d e ndéve
a ik u a á ra m o , kdene ndéve
aikuaarire, kdãga voi hde vderãm dã ndéve
ndaipóri rirémo jahasa asyha,
mbdeichapa jahupityne yvága
vy3a? ( = ndaipóri ramo...)
ahora no tengo; que si de verdad tuviera, te daria
no tengo en absoluto; si tuviera,
con toda seguridad te daria
si lo supiera, te lo diria
si lo supiera, luego, en segui^ da, te lo dijera
£si no tuviéramos algo que pa­
decer, como m ereceríam os la
gloria?
La ambigüedad podria venir también de la partícula rire, que propiamente es temporal, la cual toma prestada el guarani para la condicional:
areko rire, a m e3ene ndéve (are­
ko es átono aqui)
areko rire a m é è vderã ndéve
(areko con acento prosódico)
cuando tenga ( lit. después que
tenga), te daré
si tuviera (en caso de tener),
te daria
d)
Resum iendo los dos casos am bíguos de correspondência entre la
condicional castellana y la guarani, podem os concretar el hecho así:
1) La real de presente y la irreal también de presente castellanas
pueden ser idênticas en guarani.
2) La irreal de presente y la irreal de pasado castellanas pueden ser
idênticas en guarani.
Tenem os, pues, dos veces o dos casos en que dos formas castellanas
equivalen a una sola form a guarani, o sea:
1) Tanto la real de presente
com o la irreal de presente
2) Tanto la irreal de presente
com o la irreal de pasado
castellanas = una forma guarani,
castellanas = una forma guarani.
En el primer caso, el tiem po es el m ism o, la condición es diferente.
En el segundo caso, la condición es la mism a, el tiem po es diferente.
O R A C IO N E S C O N D IC IO N A LE S
289
328« Miscelânea de oradones condidonales para ejercício de la
memória y práctica de conversadón.
1) CONDICIONALES DE PRESENTE AFIRMATIVAS:
ipytuhêramo, ku oikove ( = oikove gueteri, ipytuhê niko
hína)
resêtaramo reho, kena che renóiuka
iju ru vyra m o hokê, reikénte vderã
reikeséramo, ikatu reike (reike kuaa)
rejuhúramo kavaju iporãva, ejogua chéve guarã (che rendarã,
che rendaguã)
Japón ipiiakavéramo China rehe, ivai, China ip d a k a v ê ra m o
Japón rehe, ivaietevéntema
ahecháramo mante, aroviáne
( = ndahecháigui, ndaroviái
= ndikatu m âãi arovia, ahechdy rehe)
okyramo, ndajaroguata m dãi
Tupãme (Tupãsyme, mdãharape)
aikuaa rirémo, h de vo i ndéve rde
aikua rire, k d ã g a voi hde vderã m d ã ndéve2
si respira, vive, es que vive
(= aún vive, pues respira)
si sales, llámame ( ^ cuando vayas a salir, m ándame llamar)
si está entornada la puerta, puedes entrar
si quieres, puedes entrar
si encuentras un buen caballo,
eómprarm elo
si vence el Japón a la China,
mal; y si, al revés, vence Chi­
na al Japón, peor aún
si lo veo, lo creeré ( = com o no
lo veo, no lo creo = si no lo
viere, no lo puedo creer)
si llueve, no habrá procesión
(con el Santísim o, con la Virgen, con el Santo Patrono;
lit. no haremos andar...)
si lo supiera, te lo diría luego
si lo supiera, te lo diría ahora
rnismo
2)
CONDICIONALES DE PRESENTE NEGATIVAS:
reguata pydevéyram o, ne rensi no andas más rápido, no lieguahéi chéne hdetépe
garás puntual
290
CAPITULO XXIX: ORACIONES CONDICIONALES Y CONCBSIVAS
ere ichupe, ndouséiramo, o iiy n te
haguã (ani h a g u ã ou = anínte ou)
r e h d y r a m o , no m é ê i chéne ndé­
ve ne rembipota
ndouséiramo, todynte
revy' d y r a m o , e p u ra h ê i. O jé e
niko opurahéiva, omondoha
vy'dy ichugui
dile que, si no quiere, no venga
si no vas, no te dará lo que pre­
tendes
si no quiere venir, que no venga
si estás triste, canta; pues dicen
que “quien canta, su mal e s­
panta”
3) C O N D IC IO N A L E S D E P A S A B O A F IR M A T IV A S :
rehecha rire, nde py'aropu vderã
m dã puka gui
si lo hubieras visto, te habrías
destemülado de risa (habrías
reventado)
reho rirêmo yvapo (amógotyo),
rehecha rde m b d e porãita
o k y r ire , ndoúi vderã m dã
mbdyru
si hubieras ido, habrías visto
okyve r ir ê m o , hapo porãve rde
m andfo
o m o ñ é e v e rire pe kuatia (ñe'e)
oguenohê vderã m d ã arandu
rechaukaha iporãvéva
ikatu rire, aha vderã m dã
(= aháma...)
ohecha rirêmo, h é i ndéve rde
reho rirêmo rde, rehecha pe oikóva
che reroviáke, reho rire, revy'a
vderã m dã
ajéim ive rejurirémo, a m é ê rde
ndéve (sdo, etc.)
a ik u a a riré m o , h d e n d é v e r d e
muchas lindezas
si hubiera llovido, no habría ve
nido el cam ión (carro, vehículo)
de haber llovido más, habríase
dado mejor la mandioca
si hubiera estudiado más, habría
sacado m ejores, notas
si hubiera podido, habría ido
de haberlo visto, te lo habría
dicho
si hubieras ido, habrías visto lo
que pasa
créem e que si hubieras ido, te
habría gustado
si hubieras venido un poco an­
tes, te hubiera dado (carcel)
si lo supiera, te lo hubiera dicho
O R A C IO N ES C O N D IC IO N A LE S
aikuaa rire, M e vderã m dã
ndêve (M e m o r d e ndéve,
291
si lo supiera, te lo dijera = si lo
hubiera sabido, te lo habria
dicho, te lo díjera
M e ndéve r d e )
4) CONDICIONM.ES DE PASADO NEGATIVAS:
upe Ñandejára hetéy rire ñandéicha, ndaikatúi vderã m dã
ohasa asy = ndoikuaái vderã
m dã ko jehasa asy
Adán h d d y rire angaipápe, ñan e potím orde jaikove ypy
g u iv e voi = jd á v o yvy ári ñane potí vderã m d ã = jd a
(jaju) m o r d e nane potí yvy ári
a ñ ete M e ndéve, che mbovy'ave
vderã mdã, nde rehói rire
(rehdyrire)
rehdy rire, nde r é a i vderã
m dã
nde reke hatãitéyrire, rehendu
vderã m dã umi mbdepu
si Jesucristo no se hubiera en~
cam ado, no habria podido pa­
decer = no habria sabido qué
cosa es padecer
si Adán no hubiera pecado, to­
dos naciéram os lim pios
te aseguro que me habria gustado m ás que no hubieras
ido
si no hubieras ido, no te hubie­
ras caído
si no hubieras dormido tan profundamente, habrías o íd o la s
bombas
329» NOTENSE las frases:
a) M e rire kòva, M e kuri
si
dije esto, fué sin querer
hdeséym e
kóva nembovyaramo,
ejapyhy; nembovy'dy~
ramo, eheja
rejusèramo, eju voi; rejuvoíytaram o ejdynte
ikatúramo, tereho; ikatdyramo reho, aninte re~
ho = terehdynte =
epytante ápe
si te gusta, tómalo; si no, déjalo
si quietes venir, ven pronto; si
no, no vengas
si puedes, ve; y si no, no vayas
292 CAPITULO XXIX: ORACIONES CONDICIONALES Y CONCESIVAS
b) Adviértase que hay condicionales entreveradas: 1) de temporal y
condicional; 2) de condicional y comparativa, como se trasluce por los
sigientes ejem plos:
1) rejo vd e rã , ikatu g u iv e
ikatúma guive
=
heko a syku e jdera m o , ndajd e p á i
has de ir, caso que puedas, des­
de el momento que puedas,
cuando puedas
si nos ponem os a enumerar sus
penalidades, no terminariam os nunca = al querer enu-
^
2) che képe che páype guáicha
ahecha hdaram o ype
o ñeno hína o m y íy rehe,
okéramo guáicha
merar
yo veia que m e caía al agua, c o ­
mo si estuviera despierto
tendido estaba sin rebullirse, co­
mo si estuviese dorm ido
E q u iv a lên cia
330.
A las condicionales se reducen: 1) Las frases parecidas a ésta:
“o me sirves mejor, o te vas”, pues equivale a decir: “si no me sirves mejor,
puedes irte”. Por ejemplo:
repurahêi p o rã m iv e ytaram o, tereho = epurahéi porãve, terã
tereho
ejehu porãvékena chéve; yramo,
apoíta nde hegui
o k y v é y ra m o , ipirupáne ñemity
= kóga kuéra (= a ñ a ogue~
rahapáta kokue kuérape)
a ja v y g u a s d y r a m o aína, karai
mburuvicha oike ko m bdépe
= na m ich íri a ja v y v d e r ã , m b u ­
ruvicha o ik é y r a m o ko m bdépe
o cantas mejor, o te vas; si no
cantas mejor, puedes retirarte
o me sirves mejor, o te des­
pido
o llueve más, o se pierde la cosecha ( = o se van al traste
todas las plantaciones o huertas = o las sem enteras se las
lleva la trampa)
o yo m ucho m e engano, o en
todo este n egocio anda
m etido el delegado
ORACXONES C O N C E SIV A S O ADV ER SATTVAS
293
2) Además, pueden reducirse a las condicionales locuciones dei tipo
latino m o d o , modo ne (con tal, con tal que no) Por ejemplo:
oñorairffyta guive, toho oñondive
con tal que no vayan a reñir,
re p o ro m y a n g e k o iy guive, eyapo
rejaaposéva
rejujevyta guive p y tü mboyve,
tereho ka tu evy'ami
ikatu g u iv e ahecha che sype, a m é ê
vderã oimeraêva m b d e
améene ndéve oimeraêva m b d e ,
con tal de no molestar a nadie,
haz lo que te dé la gana
che kuatia kuerdy maguive
e m é ê chéve oimehaichagua, che
nupdy guive = che nupdy
maguive
ne ño guive, chem oirükuaa I.
pueden ir juntos
con tal que vuelvas antes de os-
curecer, puedes ir a divertirte
daria cualquier cosa, con tal de
ver a m i madre
te daré cualquier cosa, m enos
mis apuntes
dame cualquier cosa, con tal que
no sean paios
si vienes solo, puedes acompa-
ñarme
II. O R A C IO N E S C O N C E S IV A S O A D V E R S A T IV A S
331.
Oraciones concesivas son aquellas en cuya primaria se afirma
o niega una cosa, a pesar dei obstáculo presentado en la secundaria. Las
partículas son jepe, ramojepe. M uy idiom ático es también el imperativo
con cesivo ta te, to (n. 126), com o se verá por los
332. EJEMPLOS:
toüehê ne mborayhu, tereikuady
mamópa (Tomás Quiroga)
toiko ku m bde iporãva, ha nde
terehechdy (T. Q.)
hakúramo jepe, oñembosarái hikuái
que se derrame tu caridad, aun
que no sepas donde (haz
bien, y no mires a quién)
hágase el bien, por m ás que tu
no lo veas = y no te impor­
te ver el resultado
no obstante el calor (a pesar de
hacer calor), están jugando
294
CAPÍTULO XXIX: ORACIONES CONDICIONALES Y.CONCESIVÀS
tape vaíramo jepe, ro g u a h ê porã
vdekue
diramo jepe pohã, n d d u s ê i
o n e h d ã r a m o jepe, ndohupityi v d e ­
kue onéè porã haguã a v a ñ é e m e
éguata repyrãram o je p e , nom bo-
jupivéi chémane ichupe mbdeyrúpe
to m é ê m b a jepe ndéve rd e pe
m bde repykue oméêseguinte
váicha, iporãve r e m o m b é u r a mo ichupe oí h etaveha
reiporúramo jepe opa m bde híãva ndéve iporãha, na nde rejapái chéne py'a tyai (= py'apy)
hoy'uram o jepe kdê guive pytü
meve, ndojeíri chéne y'uhéi
ichugui
terehóy jep erd e hógape, ome’êtante voi ndéve ne mbderepy
(ome'énte vderã voi ndéve...)
e m o m h é u chéve o im era êva mbde,
ta nde ja p d y jep erd e
aunque el cam ino era m aio, llegam os con toda felicidad
por más que haya rem edios y
m edicinas, no los quiere tomar
por más que se em peüó, no lo­
gro dominar el guarani
aunque tuviera boleto, no le habrian dejado subir al coche
aunque te hubiera dado todo el
dinero al parecer queriendo,
es mejor que le m anifiestes
el ex ceso indebido
por más que em plees todos los
m édios que a ti te parecen efícaces, no podrás evitar sufrir
disgustos en una u otra forma
aunque beba todo el dia, siem pre tendrá sed (lit no se
aparta la sed de él)
aunque no hubieses ido a su
casa, él te habria pagado
cuéntame cualquier cosa, aun­
que diciendo la verdad
N O TA . — ■A las proposiciones concesivas pueden reducirse: 1) Las
frases dei tipo “en lugar de tal cosa, hace tal otra”. Por ejemplo:
rejahe'o rangue, repuka reina
reñe’e rangue kuatia ndive, reñembosarái reina
rekirirí rangue, rembohovái
ichupe
om bdapo rangue, opytdu
(= ojaguajuka)
en lugar de llorar, te estás riendo
en vez de estudiar, (te) estás
jugando
en lugar de callarte, le con­
testas
en lugar de trabajar, hace el
holgazán
O R A C IO N E S CO M PA R A IW A S
295
2) Otras frases como tanto si, como si, déjale que ... Por ejemplo:
tajaikove p u k u p a r d e téra tafíamano voi p a r d e , peteinchaite, ñambohoryma guive Ña~
ndejárape
tove katu to jupi
tanto si vivimos mucfao como si
morimos pronto, nada impor­
ta, si contentamos a Dios
déjale que suba
III. ORACIONES COMPARATIVAS
333.
Las oraciones comparativas que en castellano tienen como,
tanto como, de la manera que, etc., en guarani Hevan icha, ichante con
nombres y pronombres y háicha o haguéicha con verbos de presente y
pasado, respectivamente. Por ejemplo:
hdéku ambue Paraguái kuéraicha
nde rejapo che ajapo haguéicha
rejapo avei umi mondaha oja- •
poháicha
nde rehani vderã, ambue kuéra
oñani háicha
nde reho che aha hápe avei
kóa ko sapatu (= pyao, pyrehegua) myatyrõhare oikuaa cheichaite avei
ojapo o jé e hagueichaite ichupe
(= ojejapo ukaichaite ichupe)
rejoguahetave reikotevê hágui
chehegui oñembyasyvéva, ndai~
póri chéne voi
es como los demás paraguayos
tú haces como hice yo
has hecho como suelen hacer los
salteadores
tií correrás como corren los
otros
tií vas a donde yo voy también
el que remendo estos zapatos sa­
be tanto como yo mismo
é\
lo hizo tal como se lo mandaron
compras más de lo que necesitas
no habrá otro más digno de
compasión que yo
334.
A estas oraciones se pueden reducir: 1) las frases que en el fondo
significan comparación; y 2) otros modismos populares, como veremos
a continuación:
296 . CAPITULO XXIX: ORACIONES COMDIÇÍONALES Y CONCESIVAS
1) che p u k u ndeichaite,
nartde
soy tan alto com o tú
p u k u joja
noroiméi váekue roime vderã háicha, pe ñ o r a ir o rojapóramo
no estábamos (preparados) co­
mo debíam os, al hacer esta
N ótese que si décim os: “para
:r la guerra”, tenem os una final (v.
guerra
316).
2) ne tü heta ãaim dã jagua
= ne tü heta jaguáicha
nde ky heta ñaim öä ypekü
tus piques son mochos como los
del perro
tus piojos son tantos como los
dei pájaro carpintero
335.
N O TA . Entran también en este capítulo de oraciones compara­
tivas frases dei tipo “más vale caliar que hablaf*. Su expresión en guarani
es varia, como se colige por los siguientes ejemplos:
pyta iporãve ndéve, s e g u i
mejor es que te quedes que no
que salgas
ip o r ã v e je p y ta ñ e s e g u i
ip o r ã v e repyta, resêgui
mejor es quedarte que salir
pohãgui iporãve tesãi
e i p é a u v e i remboty rangue
mejor es la salud que la m edicina
te s ã i (ta p ia ) ip o r ã v e m b d a s y
kuerágui
tesãi iporãve m bdasy pdãgui
tesãi iporãve tasy kuerágui
tesãi iporãve tasy pdãgui
ne rembiapokue chembdeporãvéne, p e n e ã é ê p o r ã g u i
tam bde ichupe nde rekove ne
ñ é $ y k e rehe
_
ta che m b d e nde rekove ndahdéi
nde juru
k ir ir í ip o r ã v e ü é ê g u i
idem (variantes)
mejor es ^brir que cerrar (a ti
lo digcj»)
mejor es rio perder la salud que
recobraria (lit siem pre salud)
idem (variantes)
I más valen buenos ejem plos que
lindos consejos
enséñam e antes con tu buena vi­
da que con tus bellas palabras
más vale callar que hablar ,
O R A C IO N ES C O M P A R A T IV A S
336,
297
Otros ejem plos de comparaciones en m odism os populares;
hembe pytã ã a im â ã granada aju
(ndijavyi granada aju)
tatapyi
iñakä moroti ndijavyi mandyju
sus lábios son rojos com o de
granada
su cara es negra com o el car­
bon
su cabeza es blanca com o al-
ne ti guasu ã a im â ã tukã
nde ahyo p â i ãaim âã mbara-
tu nariz es grande com o de tucán
tu voz es delgada co m o de gato
hova h ü ã a im â ã (= ñaim oäite)
godón
kaja
iãakã p e r õ ãaim âã hyakua
nde resa gu a su ãaim âã vaka
hesdi ãaim âã mbói
ne rãi m b y te
(= p d ü ) gu a su
ãaim âã Kdasapa tranquera
(jeikeha)
nde, m b d e rãiy gallo
ne nambi gu a su ã a im â ã kure
burro
vaca
sus ojos son pequenos como de
serpiente
la m ella de tus dientes se parece
de grande a la tranquera de
Caasapá
h esavera ã a im â ã ã a n d y aku
estás desdentado como el gallo
tus orejas son grandes como el
chancho mestizo de burro
brilla su ojo como la grasa ca-
m bde akãmbuku ynambu kose
(= kure kuãa)
liente
de cabeza alargada co m o de per­
diz corsaria o dañina (= co­
ne remõi ãaim âã kd i
nde m bde tísyry karaja
nde nde repytái n d ija v y i kdi
apytimby
ne aãa ndijavyi kd i monda
nde reguata tapykuêvo ndijavyi
kyvu kyvu
210
su cabeza es calva co m o una bo­
la (= calabaza)
tus ojos son grandes co m o de
mo de marrana)
te pica como a un mono (como
le pica a un mono)
tienes m oco com o el m ono
te m ueves com o el m ono atado
eres maio como el mono ladroo
caminas para atrás co m o el can-
grejo (lit. hormiga león)
CAPITULO XXX
O R A C IO N ES T EM PO R A LE S Y M ODALES
1. O R A C IO N E S T E M P O R A L E S
337.
Oraciones temporales son las que expresan el tiem po de la
acción. Esta acción, que viene expresada por la oración primaria» puede
estar en triple relación, a saber: de anterioridad, simultaneidad y posterioridad con la acción de la oración secundaria. D icha relación se expresa
principalmente por las partículas mboyve (antes de), aja (mientras,
cuando) y rire (después de). El verbo en las temporales es átono, carece
de acento prosódico; prácticamente forma una sola palabra aguda con las
partícalas rire y dem ás (vea n. 13).
1) m b o y v e (a veces r d e j j j m tes] en la primaria)
2) aja, hape, aja p u k u k u e
3) rire
4) ramo (átono), vo, kuévo,
p y p e (p e)
(temporal y con­
dicional)
6) vove, ramo, ramóme (o
acentuada)
7) jave, javeve
5)
m a g u iv e
antes que, antes de (con infi­
nitivo)
mientras, cuando; todo el tiem­
po que
después que, después de (con
infinitivo)
cuando, siempre que, al ( con in­
finitivo)
(o gerúndio -ando- endo)
desde el momento que» cuando
tan pronto como, luego de (con
infinitivo)
al tiempo de, todo el tiempo que
ORÂCÍONES TEM PORALES
299
33 8 . E JE M P L O S :
1) ñ a ñ é ê mboyve n a h d ã vd erã j d é t a v a
r e g u a h ê m b o y v e ta p ic h a ta-
pyipe, remomarandu vd erã ô g a já ra p e
2) jaikove aja pukukue, jajapo
v d e r ã iporãva (= m bde
p o rã = m b d e iporãva)
rem bdapo aja, aníke reñembosarái. Reñembosarái aja, aníke rem bdapo
ara haku aja (= arahakúpe), ndikatúi jaguata
puku
nde reke aja, h d e om bdapo. Upéi katu h d e okaru aja, nde rejetepokáne
ombojuaju hápe yvága ha
yvy, ko Tupã, revy'aiténe
3) rekarupa rire, kuatia ñ ée
ryru je p e ne remoñe'e
vd erã i
4) ovataram o petei, oike ambue hekovia = ambue
oipyru (ichupe)
p e te i oñorairöse'yramo, mokõi apytépe ndapòri ñorairõ
che aguahêramo dpe, pe
k a r a i o m a n o n ip o r a k d e
ynambu ndaje okyramo
mante hoy'u
antes de hablar, con vien e pen­
sar = pesar o m edir lo que
vamos a decir
antes de presentarte en casa ajena, has de avisar al duefío
mientras vi vimos, hemos de
obrar bien
cuando trabajes, no juegues; •
cuando juegues, no trabajes
cuando hace calor no se puede
andar m ucho (lit. largo)
tií duermes, él trabaja;
después, mientras él trabaje,
tü bostezarás (lit, te desperezarás)
mientras
al juntar el cielo con la tierrá
Dios, te gozarás mucho
después de comer ni un sobre
has de leer
cuando falta uno, le suple otro
cuando uno quiere, d o s no rrnen
cuando lleg u é allí, e s e señor ya
había muerto
segdn dicen, la perdiz sólo bebe
cuando llueve
300 CAPITULO XXX: ORACIONES TEMPORALES Y MODALES
un perro ra-
asêvo che r u v a ití j a g u a h a sy
al salir m e topé con
bioso
p d i omoingo T u p ã retéramo, ohovasávo mbujape
el sacerdote, al consagrar, con-
5) ndoipotáima guive, ahejáta,
che aipotáram o je p e
6) kuarahy osè vove, mbyja k u é ra okañymba (= oguepa)
ahechramo ichupe, che m o m anddaite tú v a rehe
h d e osè vove oñemoñe'e,
ndaiporiete opukdyva
1) menarã irü nguéra ndokaru
michiri, oi jave hendive
menarã
mitã h a s ê ovy'dy ja v e
vierte el pan en el cuerpo de
Cristo (lit. hace poner el
cuerpo de Cristo en el pan)
desde el m om ento en que él no
quiere, lo dejaré, aun cuando
yo quisiera
tan luego com o sale el sol, desa­
pareceu las estrellas
"siempre que le veo, m e acuerdo
mucho de su padre
tan luego com o aparece él, todo
el mundo se echa a reir
los com pañeros del esposo no
ayunan mientras el esp oso e s­
tá con ellos
el nene llora si siente malestar
339.
El verbo de la oraciòn secundaria a veces se considera com o un
sustantivo (sin despojarse de la forma personal), y entonces en vez de vo
tom a la posposición p e (me con nasales). Por ejemplo:
amombo reívo hembirepykue,
oñemboporiahu
che aime (= che aiméme) upépe,
ojehu kóva
ñ a p d ä ramóme (= n a p d ã vo =
ã a p d ã n g u é v o ), ja jo v a s a vd erã
gastando sin juicio sus ahorros,
em pobreció
estando yo allí, sucedió esto
luego de levantam os ( = al le­
vantam os), nos hemos de
santiguar
340.
Hay que distinguir bien la oración temporal com pleta (que
consta de dos verbos y una conjunción tem poral), de la mera circunstan­
cia de tiem po, expresada por un sim ple adverbio o m odo adverbial en una
oración simple. Por ejemplo:
ORACIONES MODALES
301
CIRCUNSTANCIA DE TIEMPO:
ka’aru ae osêta
ñañem bosaköi raê v d e r ã
ára marangatu aja, üaüemosãmbyky v d e r ã (= jajejoko v d e
rã = ñañembyasy vd erã )
che kéra h d e oguahê che ypype
hasta la tarde no saldrá (= an
tes de la tarde no
nos hem os de antes
durante la cuaresma nos hem os
de mortificar, hacer peniten­
cia (atar corto, afligimos)
se allegó a m í, estando y o dur-
miendo
che tyre’y che andúmiva
en mi orfandad me visitaba
ORACION TEMPORAL:
ojerokyhápe oñekytimba kyse
rakuápe
misahápe henduha jo a oñem bde
en el baile (mientras danzaba)
le apufíalaron
los que oyen misa, rezan todos
juntos
IL O R A C IO N E S M O D A L E S
341. La oraciones m odales subordinadas se expresan con las partículas
pype, rupi, vo pospuestas al verbo secundário. Por ejemplo:
ne k yréy rupi, ne m b d e kuaáne
siendo diligente (estudiando),
sabrás
ohupity vdekue, hatã ombotávonte
k d e soro vove repdãvonte, rejuhúne m bdeyru
insistiendo, em pleando los m é­
dios, lo obtuvo '
únicam ente levantándote de mañanita, encontrarás vehículo
Estas oraciones son m odales, pues responden a la pregunta cómo, de
quê modo o manera se consigu e tal cosa. Pero también incluyen una matiz
condicional: “si haces tal cosa...”.
210
CAPITULO XXXI
O R A CIO N ES DE R ELA TIV O
342o Son las oraciones en que entra el pronombre relativo que, quién,
elque, loque... Paraexpresarlas en guarani, se usan los sufijos va (a veces
gua) y ha, verdaderos relativos, adherfdos al verbo o adjetivo. D ichos
sufijos tomarán la forma correspondiente segün hayan de significar
tiem po presente, pasado o futuro: va, vdekue, vderã o tava; ha, hague,
haguã.
Va, ha, gua no se pueden usar indistintamente; por esto trataremos
separadamente de cada uno de ellos.
Ao USO DE LA PARTÍCULA VA
343. a) El relativo va se usa en los casos llam ados rectos, que son el
nom inativo y acusativo, o sea cuando el pronombre relativo desem peña
el oficio de sujeto o de com plem ento directo de un verbo. Por ejemplo:
pene anámapa (= pende ruguy
piko) nde rehe oãangarekóva
pe Tupã ñambotuvicháva, imarangatuete
i t s pariente vuestro el que cuida
de ti? (el que: sujeto)
el
Dios a quien nosotros adora­
mos es santísimo (a quien:
com plem ento directo)
b) Tam bién se usa la partícula va detrás de un adjetivo o sustantivo,
y entonces se traduce al caste llano por medio de un adjetivo o por el verbo
tener .
USO DE LA PARTÍCULA VA
303
3 4 4 EJEMPLOS:
a) in é è p o ty nembo h u g u y
hóva
poh ã m b d a s y omondóva
ao hüme remondéva ne
ñée
yvyty k d ê ojykyi jykyiva
ysapy
ndaipóri che pyfápe che jop yva m b d e v e
ja s y m o r o tí remaña mom b y r y v a che rehe rehóvo
aropurahéita m b d a s y pd ích a
che pytéva ohóvo ko
m b d e pota
ha! che sy, ride voínte che
rovasáva
ride rem ondõva rein a , nde
ropegua hdu pa rei vderã
naiporãi re ja p ó v a reina
kóvapa rejoguáva
kóvapa rejogua v d e r ã
kóvapa r e jo g u a vdeku e
ejapo nde ikatúva, ha Ñ a ndejára ojapóne uperireg u a = ovatáva
u m i nemboaguaráva k u
nembotavy
ndajajahéi vd erã i umi na­
ne monemyrõva rehe
okê ojepéáva rupi oikéne
mondaha
sus versos son conmovedores,
le impresionan a uno
remedio eficaz, que exp ele la
enferm edad
tu carta enlutada, que vistes de
luto
el viento mañanero, que desgrana el rocio
nada hay en mi corazón que me
oprima
blanca luna, que de lejos andas
mirándome
cantaré mi pasión (mi ideal),
que com o tuberculosis m e va
consum iendo
oh madre!, tu’ si que (eres la
que) m e bendices
lo que tü ahorras, tus hijos se
lo com erán todo sin consideración
no está bien lo que haces
^esto es lo que compras?
^esto es lo que comprarás?
^esto es lo que has comprado?
haz tu lo que puedas y D ios
hará lo dem ás (lit. lo que
falta)
los que te adulan te engañan
no nos im pacientem os con los
que nos ofenden
por las puertas abiertas entrará el
ladrón (= que están abiertas)
304
CAPITULO XXXI: ORACIONES DE RELATIVO
c h e ra y h ú v a o ja p ó n e ch e rem h ia p o u k a p y
ndaipóri che m b d ê v a
ndaipóri o ik u a d y v a
péva p e a va ñ ée ndojeporuvéimava (Compara
n. 258.)
b) ijurupochyva; ip d a k a p á v a
ipepóva, hetéva
y v a h d yi h e tá v a
pira ikangue s d i m b o v y v a
so’o ikangue hetáva
mitã hem biapopyre iporá’yva = hemb. m eguãva
el que me ama cumplirá mis
mandamientos
no hay quien m e enseñe
no hay quien no lo sepa
ese guarani es desusado, arcaico (lit. que ya no se usa
más)
es colérico, mal hablado (que
tiene boca enojada); el todopoderoso
&1 que tiene alas, el que tiene
cuerpo
fruta que tiene mochas semillas
pescado que tiene pocas espinas
cam e que tiene m ucho hueso
niño cuyo deber tiene muchas
faltas
(Compara n. 357.)
345« Completaremos esta matéria referente al uso dei
verso.
va
en prosa y
Ante todo hay que recordar que lo normal es que va se coloque solo
en la oración secundaria, com o en espafíol; pero conviene saber que se
dan casos (y esto es lo típico en guarani) en que encontram os va en la
primaria dei relativo y aun en la absoluta sim ple, afirmativa o negativa sin
el q u e castellano. Estudiando bien este punto, desconcertante para el no
paraguayo, podem os decir que va se emplea:
1) En la pregunta cortês y cariñosa, contrapuesta a la pregunta fria,
indagatoria, tajante.
2) Cuando se indica costumbre o acción continuada, com o en el
im perfecto espafíol. (N o es el mero imperfecto castellano).
3) En la frase de m atiz potência! o enfático, y cuando el va es
equivalente a un relativo latente en espafíol. Por ejem plo, cuando en vez
de decir “fulano ES tal cosa”, décim os o podríamos decir “es U N O QUE
tiene tal cuaiidad”.
USO DE LA PARTÍCULA VA
305
4)
El v a se usa por exigências de la rima, como licencia poética. Pero
antes de asegurar esto hay que ver bien si no es uno de los casos anteriores,
especialmente el 3).
346.
Resumiendo, podemos dejar consignado: con dificultad se
eecuentra en los poetas una oración primaria provista de v a que no
signifique costumbre o naturaleza, o que no se pueda traducir por uno
que, c o s a q u e. Ee consecuencia, el v a de la oración primaria en guarani
se justifica, aun cuando el q u e español seria innecesario, violento e
incorrecto. Se justifica también en poesia, por la musicalidad que en
ocasiones da al verso.
EJEMPLOS:
mamógui rejumívapa
rejúvaramo yvapógui ejánte,
ehechami...
am am báipe k u ç h e a m o ü é ê v a
(vea n. 260)
ha! T u p a s y ne porãva rejajái,
k u a r a h y ic h a r e m im b ív a
iy de donde viene usted?
si es que vien es (posiblem ente
vienes) de allá, acércate y
m ir a ...
podria llam arla amam bay
oh Madre de Dios!, brillas (eres
una que brilla) como el sol
por tu gran hermosura
p e mbyjáicha ne porãva, rejajái,
remimbipáva
m b d e r e h e p a ã ic h a ite n d e p o c h y v a
che ndive
tú v a r e s d y iv a ko m itã k m a
ojoguáva chéve ku mburukuja
nde sái ku iporãvéva, hovyva ha
pytãva, ku pacholi meméva,
emonde ndejehe
eres bella cual estreila, que ful­
gurante brilla
£por qué te enojas tanto conmigo?
niña (que es) la pupila de los
ojos de su padre
la comparo con la pasionaria
ponte tu pollera, la m ejor, la
verde y colorada, que huele
a pacholi
Nótese este último ejemplo. El paraguayo no ve en él atropellada la
gramática; antes le deleita la armonía dei verso. Pero concede que buena
prosa se tendría que deck así:
306
CAPITULO XXXI: ORACIOMES DE RELATIVO
nde sái porãve, hovy ha pytã
ku pacholi meméva, emonde
nde jehe (vea n. 260)
heta róyma árupi aikóva, ha
akói árante che ãhóva nde rehe
ponte tu pollera, la mejor, la
verde y colorada, que huele
a pacholi
vários afios hace que por aqui
ando, y diariamente me acuerdo de ti
En este ejem plo se ve claro que el va es de costumbre.
kuimbde hiarandúva ha iã é ê
hovy satíva ( - kuimbde arandu ha...)
ñane tí ikua guive, jaikuaáva
tupao (= jaikuaa)
un varón sabio y de verbo diá­
fano
desde la cuna (lit. desde que
nuestra nariz tiene agujeros)
sabem os de religion (lit. sa­
bem os la iglesia)
V em os aqui el va duplicado o redundante al parecer, cuyo uso está
com pensado por la sonoridad y cadencia que presta a la frase.
Toda la doctrina de este número 345 es el resultado de una atenta
lectura y cuidadosa clasificación de las odas de vários poetas, en particu­
lar de las de Dario G óm ez Serrato. Adem ás, cada frase fue discutida y
aprobada por estudiosos paraguayos.
B . U S O D E L A P A R T ÍC U L A H A
347.
La partícula -pronombre relativo- ha se usa en los casos
llam ados oblicuos, que son el genitivo, dativo y ablativo. Ordinariamente
irá seguida de la posposición correspondiente, según su significado: pe,
gui, etc. Adem ás, se usará en su forma: ha, hague, haguã, según eltiem po.
Las frases más frecuentes con la partícula ha son las de sentido locativo.
A sí,
tereho ha'e oi hápe
ve o vete a donde él está
expresión equivalente a esta otra: “ve al lugar en que él está”, que es
oración de relativo.
USO DE LA PARTÍCULA HA
348.
307
EJEMPLOS:
aha che r y k é y o í hápe
a h a che rykéy o í h a g u é p e
a h a che r y k é y oí haguãme
rojogua kokue o íh a yvyraty porã
ride reho che aha hápe
nde reho che aha haguãme (= che
ahata hápe)
jaháne umi yvagaygua kuéra oí
hápe
eheka a k a ñ y hague ru p i
nde reju, che a ju haguégui
che ha’a va 'eku e, nde r é a
haguépe
voy donde está mi hermano
mayor
voy donde estuvo mi hermano
mayor
voy donde estará mi hermano
mayor
compram os una quinta con lin­
da arboleda ( lit. en que hay
linda arboleda)
tü vas a donde yo voy
td vas al sitio donde y o iré
iremos adonde están lo s bien
aventurados
büscalos por donde se escon dieron
tú vienes de donde yo ven go
yo he caído donde tü caíste
M iscelâ n ea d e ejem p lo s co n h a en fra ses lo ca tiv o -rela tiv a s
349.
Será de provecho para el estudioso si m ultiplicam os los ejem ­
plos en un punto de la gramática tan delicado com o éste, y en donde con
tanta facilidad se puede tropezar si falta el hábito o la regia dei bien hablar.
Ha se traduce por: en que (donde), a que, de que, de quien, etc.
w h o amo ka'aguy y v u heta
oí hápe
roike p e te í íupao oíhápe heta
ta'anga karai (= p e te í tupaop e oíha...)
roguahê am oite oí hápe kurusu
(peteí henda. p eteí m am o...)
fuim os a aquel bosque, donde
había m uchas fuentes
entramos en una iglesia en que
había m uchos santos
llegam os a un sitio donde había
una cruz
308
CAPITULO XXXI: ORACIONES DE RELATIVO
ja s y hetaha arete = ja sy ijarete
hetáva
roiko vdekue petei tapyi heta
ñ atiü oíhápe
m es con muchas fiestas ( o fe­
riados)
estábamos en una casita con m u -
itakuára oí hápe (= aíha) heta
mbopi
nde reho aju haguégui
nde reho aime haguépe
cueva con muchos murciélagos
chos mosquitos (en que había m uchos m o sq u ito s)
em éè chéve upe kuatia ñañée
haguére ñaína (ñañée ramova rehe)
péina ápe ko kuatia am oí hague
haipyre ikuaapyrã (= che rembihaipyre kuaapyrã)
ku mitã nde rdykue ohóma piko
rde
ijoheipyrépa p e tekove rejeroviaha
ndaipóri m b d e añamiyha ima rangatúva = imarangatúva
mamo oime hágui oüami iporãva = ndaipóri... noñamiriha...
toñembyaiynte kena umi m b d e
renangarekóva = reñangarekoha rehe
ipypuku niporde ko ykua okduva hda hague
Paraguáipe guive ndaipóri yvypehênguemi ikatdyha reñoty
oimeraêva m bde == ikatdyha
reñemity
ttí vas al sitio de donde yo vengo
tü vas adonde yo he estado
* (= vas a un sitio donde he
estado)
dame el libro de que estábamos
hablando
aqui tienes el libro al cual puse
notas
ly a se fué el niño de quien cui-
dabas?
i t s honrado ese indivíduo de
quien te fias?
no hay nada de que no saque
provecho el santo
procura no se eche a perder lo
que tienes a tu cargo, a tu
cuidado
^era profundo ei pozo en que
cayó el borracho?
en el Paraguay no hay un pal­
mo de tierra en donde no se
pueda plantar cualquier cosa
USO DE LA PARTÍCULA HA
eju rejuseha ára, eju rejuse vove
añemboja upe karai ahaha rógape
ohóta ohose ha ára
350.
309
ven cuando quieras, a la hora
que quieras
m e acerqué a la casa dei señor
a quien visitaba
irá cuando quiera
NOTA. La expresión por medio dei cual, en oraciones secunda™
rias, es la única que no admite traducción al guarani. A si por ejemplo:
T3stigambia es el general por medio dei cual Paraguay veeckf, no admite
la traducción: Estigarribiaku general Paraguay ipüakaha rupi ni
ipdakahague rupi sino que se faabrá de deshacer la faipotaxis y emplear
una oración simple:
general Estigarribia rupi Paraguái ohasa vdekue p d a ñorairõ hárupi = Paraguai ipda
vdekue ãorairõ hárupi
por medio dei general Estiga­
rribia, el Paraguay ven ció
(= paso con suerte por la
pelea)
351. OB SER V A C IO N ES. 1) Es de notar que la gramática de B ottignoli
(Turin, sin año, pág. 33; letras e, f, g) tiene todos los ejemplos equivoca­
dos. Asimismo son erróneos los ejemplos primero, segundo y primero,
respectivamente, en ha, haguã y hague, págs. 79 y 80. En la segunda
edición se han reimpreso los mismos errores, todo por no caer en la cuenta
de que ha, hápe y análogos se usan únicam ente en casos oblicuos y tienen
sentido locativo, com o se puede comprobar por los ejem plos siguientes:
umi Tupã r d y kuéra yvágape
diva oñem bde hikuái ñande
rehe
ñamde yvága rehe umi Tupã rd y
kuéra aíhápe
yva h éê diva kdaguype
los santos que están en e l cielo
ruegan por nosotros
m iremos al cielo, donde están
los santos
los dulces frutos que se encuentran en el bosque
kdagu y olha yva héê
en el bosque en donde se encuentran los dulces frutos
310
CAPITULO XXXI: ORACIÓNES DE RELATIVO
2) Otra cosa seria si se despoja el verbo de su característica personal,
pues en este caso la “radical vetbal + ha” equivale al “verbo personal+ va”.
Por ejemplo:
mba'epotáku mbayru mondoroh a (~ om ondoróva m.)
la codicia rompe el saco lit. es
rompedora dei saco)
352o Tan lejos está la partícula ha de desempeñar sim pliciter el oficio
dei relativo va, que al revés es va la que en ciertas frases puede sustituir
a ha. Por ejemplo:
om oí ichupe kuéra p eteí kogaty
(temityndy) p e heta olha
yvyra
les pone en una huerta, donde
hay m uchos árboles
Oración que puede sustituirse por esta otra de tipo netamente relativo
(com o se sustituyen en el número 351, 2):
om oí ichupe kuéra p eteí kogaty,
ijyvyra hetávape
les pone en un huerto, que tiene m uchos árboles
353. 3 ) Por fin nótese la diferencia esencial que m edia entre ha (y
análogos) en oraciones com pletivas, y ha en oraciones accesorias. Por
ejemplo:
O RAC IO N COM PLETIVA:
h é i ou ha
dice que viene
O RAC IO N ACCESORIA:
omombe'u chéve ku k dagu y ha’e
okañyha hína
m e indica el m onte en que se
oculta (donde está oculto)
CAPITULO XXXII
1
PECULIARIDADES SINTACTICAS DEL GUARANI
A ntes de terminar el estúdio dei sintaxis guarani queremos hacer
notar algunas peculiaridades en la construcción, porque es un fenóm eno
muy típico dei guarani el
desplazamiento
supresión y
repetición
que sufren algunas partículas al construirse o m odificarse la oración.
Estudiarem os cada caso en particular.
A. PARTÍCULAS d e s p l a z a d a s
354. Hay partículas que en determinadas circunstancias se desplazan
de su lugar para ocupar otro sitio en la oración. Tales son las conjunciones
y posposiciones. Unas y otras se colocan, por lo com ün, inmediatamente
después dei verbo; pero cambian de sitio para dar lugar al adverbio,
adjetivo u otra parte de la oración, que m odifican o alteran el sim ple
concepto instrumental, m odal, etc., de la frase. Ilustrem os lo dicho con
algunos
355. EJEMPLOS:
ejapókena kóva
ejapo porãkena kóva
ani erétei péva
haz esto
hazlo bien
no digas eso
312 CAPITULO XXXII: PECULIARIDADES SINTACTICAS DEL GUARANI
ani ere jevytei péva
omongarai mitãme ype
omongarai mitãme yreípe
añembyasy che angaipágui
uñembyasy che angaipaitágui
eñeha’ä remba'apo haguã
eñeha'ä rem bäapo porãm ive
haguã
no digas más eso
bautiza al niño con agua
bautiza al nifio con agua natural
m e arrepiento de m is pecados
m e arrepiento de m is m uchos
pecados
em péñate en trabajar ( = en el
trabajo)
em péñate en trabajar un poco
mejor
N O T A . N o se desplazará la partícula cuando se corta, la frase para
añadir una circunstancia imprevista, formando sentido aparte.
Por ejemplo:
oikotevêtéramo, remongarai kuaa
mitãme y reípe, ipotí guive
(no yrei, ipotí guivépe)
en caso de em ergencia, puédese
bautizar a un nifio con sola
agua, con tal que sea lim pia
JB. PARTÍCULAS s u p r i m i d a s
356. Una de las características de la sintaxis guarani es la que se
observa en los dobles o com plejos dei tipo:
p o r m ar y tierra
En estos com plejos la partíçula (que podrá ser una posposición o
conjunción, relativo, y cualquier sufijo nom inal o verbal) del primer
m iem bro que precede a ha (o têra) se suprime, quedando unicam ente la
partícula después del ha dei segundo miembro. A sí, en vez de
drape ha pyharépe, se dirá:
ára ha pyharépe
dia y noche
Esta particularidad dei guarani con dificultad se entiende y se
practica, si no es a fuerza de ejem plos, los cuales vam os a poner a
continuación:
1571
PARTÍCULAS SUPRIMIDAS
óga kupe ha ijyképe o í pakovaty
(no kupépe)
ohose ha oh oséyva (no ohoséva)
reju terã rejúyram o
ojerure ha ojeru réyvape oñetnéêne iguata repyrã
nomyiri ku oke têra omanóramoguáicha
na ñane m andiiái va'ekue y ha
juky rehe
y karai terã y reípente (no y
karaípe)
reikove ha ne resãi aja, em bdapóke
remba'apo kyre'y ha nde ry'airamo, ne mbaretevéne (no ky­
re'y ramo)
ndajahaséi mba'e m byasy ha
jahe'o hápe (= jahe'o oíhápe)
m ha yvyty rehe (no ñu rehe)
313
detrás de la casa y al lado hay
platanares
v
los que quieren ir y los que no
quieren ir
tanto si vien es com o si no
a los que lo piden y a lo s que
no lo piden, se les da e l boleto
no se m ueve, com o si durmiera
o estuviera muerto
no nos acordam os dei agua y de
la sal
con agua bendita o con agua na­
tural
mientras v ives y tienes salud,
trabaja
trabajando diligentem ente y sudando, te fortalecerás
no nos gusta ir donde hay tris­
teza y llanto
por (los) cam pos y (por los)
collados
N O T A . Esta ley de la partícula suprimida la ignoraba el traductor del
Nueyo Testam ento protestante en guarani, de cuyo libro ya van quedando
pocos ejem plares. Su autor, com o sus asesores paraguayos, son acreedores a nuestro reconocim iento, si bien, a juicio de lo s entendidos, no
lograron una labor perfecta, com o m erecia el asunto. En efecto, ignoran:
1) L a partícula suprimida (com o se ha indicado)
2) N o dan beligerância a la vocal destacada.
3) Abundan dicciones y term inaciones o sufijos innecesarios (com o
guau, -rehegua voi, etc.).
A pesar de todo, el libro en cuestión no deja de tener pasajes felices,
y es buen punto de partida para una m ás acabada version.
314 CAPITULO XXXII: PECULIARIDADES SINTACTTCAS DEL GUARANI
C . P A R T ÍC U L A S R E P E T ID A S O A C O P L A D A S
O DO BLE CO M PLEM ENTO
357. Este párrafo es el reverso dei anterior. Aunque no m uy frecuentes, se dan casos en que es necesario, según la exigencia gramatical,
repetir una m ism a posposición o acoplar dos juntas, com o p e , rehe, gui,
etc. Esto ocurre sólo en las proposiciones com puestas. U nos ejem plos
aclararán este punto.
mondaha okê kupépe kañyhápe
ohecha, ohechdyva ichupe, p e
el ladrón, oculto detrás de la
*• puerta, ve a los que no le ven
Ñandejára oheka amóme oheka'yva ichupe, p e
hapicha rehe onangarekóva, hese
oñangareko p e Ñandejárp
(oratorio)
Ñandejára oñangareko onanga­
rekóva hapicha rehe (un solo
rehe)
Ñandejára oñangareko, hapicha
rehe onangarekóva rehe
ndojapysakái p e Tupã imandu'a'yva ohenói haguã ichupe, rehe
ndojapysakái ko Tupã umi hesaráiva ohenóivo ichupe rehe
ndajuhúi gueíeri tembiporu, rene'e hague chéve (reñe'é hague p e tembiporu rehe,
ndajo...)
aroyrõ okaguaíva che rehépe
D ios busca a veces a los que no
le buscan
aél
ahecha oma’eva hína che rehépe
h d e ndohechái umi m déra, omaña meméva hína hesépe
D ios cuida de los que atienden
al prójimo
D ios no escucha a los que no
se acuerdan de invocarlo
no escucha a los que se olvidan
de invocarlo
aun no encontré el instrumento
de que m e hablaste
desprecio a los que murmuran
de mi
veo a los que m e miran
él no ve a esos fulanos que le
están atisbando
PARTÍCULAS.REPETIDAS O ACOPLADAS
315
Son de notar las construcciones siguientes:
ne mandda vderã Ñandejára
rehe ne renói ramo guarã
ani nde resarái Ñandejárape
rehenóivo (rehenói haguã)
iporãtaramo ndéve, ha rejeruréramo, nemohesãine Ñandejára
kóina kyse ojejuka hague ryguasu. — Ko kysépe piko .—
Hèe, ipype
he i Ñandejára. Eñepytyvökena
ha toroipytyvõ che ave. — Che
roipytyvõne, reporopytyvõramo avei. — Em bdapókena
nde, che roipytyvõ haguã
te has de acordar de D ios cuando te liam e
no te olvides de invocar a D ios
si ha de ser para tu bien y lo
pides, Dios te dará la salud
aqui tienes el cuchillo con que
se degolló la gallina. ^Con
este cuchillo? — Si, con él
D ios dice: Ayúdate que Y o te
ayudaré. — Yo te ayudaré si
tu ayudas a los demás. —
Trabaja tu, que yo te ayudaré
N O TA . C om o se ha podido observar, tanto en frases cortas com o en
todas las oraciones com puestas accesorias, cuales son las condicionales.
tem porales, etc., se observa la regia por la que se suprime la conjunción
de todo com plejo secundário. Las excepciones son rarísimas y en
com plejos muy cortos. Por ejemplo:
om éê chéve ha ndéve
oime che ndive ha ne ndive
me lo da a mí y a ti
está de acuerdo conm igo y
con­
tigo
PRACTICA:
En las frases a continuación, vea el estudioso donde sobran o faltan
las dicciones siguientes: rupi, pe, rehe, re, gui:
1) tape karê rupi, terã tape
jo ja rupi jaguata tenonde v d erã
2) rehayhu, nderayhúva
3) ta ne m anddáke ju kyre ha
y rehe
por cam inos tortuosos o por cam inos derechos hem os de an­
dar adelante
tü quieres a los que te quieten
acuérdate de la sal y dei agua
CAPITULO XXXIII
GUARANISMOS
3 5 8 . C om o se dan galicism os, gennanism os, etc., que provienen de
la incorrecta traducción de expresiones francesas, alem anas, etc., así
también ocurren guaranismos al traducir literalmente ciertos m odos de
decir dei guarani al castellano.
*■
El guaranismo puede com eterse de dos maneras: 1) traduciendo mal
dei guarani al español; 2) de un m odo inverso, por traducción defectuosa
dei español al guarani (que en realidad son hispanism os).
1) La primera clase de guaranismos es más frecuente entre personas
que habitualmente hablan el guarani y no aprendieron bien en la escu ela
el idiom a castellano, cuyas incorrecciones se pueden reducir a los
siguientes capítulos:
a) en el uso innecesario o incorrecto dei pronombre posesivo;
b) en el em p leo dei adjetivo grande y adverbio dem asiado;
c) al usar por falsa m odéstia el giro un poco,
d) em pleando incorrectamente el régim en verbal por (rehe) o para
(rã);
e) usando dos negaciones en vez de una sola, o respondiendo sí por
no,
f) por e l em p leo innecesario del verbo soler,
g) por el uso indebido de otros giros.
359. EJEMPLOS:
a) japoko ñande p ó p e
opê hetymáme
tocam os con nuestras m anos
dígase: tocam os con las m anos
rompió en su piem a dígase:
se rom pió, se fracturó una p.
EXEMPLOS DE GUARANISMOS
ñasevo ñanderogagui
che m h de
b) oky kuri tuvicha
317
al salird e nuestra casa — digase: al salir de casa
es de mi—por “es mío"
llovió grande dígase: ha 11ovido m ucho, ha llovid o fuerte
tuvicha oñemondyi
aipota eterei kóva
c) aipota nde ymi
se asustó grande p. “mucho"
demasiado quiero esto por
“deseo mucho esto"
quiero un p o co de tu agua
por M
(,me quiere dar usted
(un vaso de) agua?"
enohêmi chéve che rãi hasyva
sácame un p oco mi m uela en­
ferma dígase: ^quiere us­
ted sacarme una muela que
d) tuvicha apuka hese
arepara che vecíno rehe
o m d è che rehe
aha ajoguávo che sapaturã
me duele?
m e rei grande por él digase:
m e rei m ucho de él, com o
m e rei de él!
reparo por m i vecino dígase:
critico a mi v. (o de mi v.)
él mira por mí corríjase: él
me mira
voy a comprar para mi zapato — dígase: v o y comprarme un par de zapatos
aikotevè che havorã
e) avave ndoúi
máramo ndojejapo vd erã i
kóva
oúmapa — Ndoúi gueteri
ndaiporivèim apa
necesito para mi jabón — digase: necesito jabón
nadie no viene—por wnadie v
nunca no se debe hacer esto
por “nunca se debe hacer esto"
£vino ya? — Todavia, por “to­
davia no"
ino hay más? — Si, por “no" (en
el caso de que no hay más)
318 '
■
CAPITULO XXXIII: GUARÀNISMOS
in o lo sabes? — Sí, por
nde reikuaáipa
(en ei caso de que realmente no lo sepa)
suelo mentir, en vez de “digo
f) che japúva
mentiras, miento bastante,
soy mentiroso95
se suele caer dei caballo —corrijase: se cae dei caballo
a cada dos por tres
hdáva kavaju árigui
g) aipota rem ongarai mi chéve
ko che santo
quiero que m e bautices un poco
^
mi santo — corríjase: ^quiere
usted hacer el favor de bendecirm e este santo?
che akarupáma
ya he comido todo — corríjase:
aju ne rendápe ne mburika
porúvo
vengo junto a ti para prestar de
ya he c., ya terminé de com er
ti tu mula — corríjase: venía
a ver si hace usted el favor de
prestarme la mula
am éê jevy ndéve kuatia reiporuka vdekue
chéve
héiuka ndéve ndaikatúiha
te devuelvo este libro que presté
de ti — dígase: que me pres­
taste
te hace dec ir que no puede—
corríjase: te manda decir, o
me encargo le avisase a usted
que no puede
che akão okañy che hegui
mi sombrero se perdió de mí —
corríjase: perdí el sombrero,
se me extravio el sombrero
360« 2) L os casos de traducción dei castellano al guarani (hispanismos) son poco com unes, pero no dejan de oirse frases com o éstas:
oguata vai, dígase: oiko vai
opuka che hegui, dígase.* che rehe
anda m al
se ríe de m í, etc.
CAPÍTULO XXXIV
CORONA
Como ápice y corona de la sintaxis plácenos dejar estampados unos
m odestos esbozos de estilística, gramática refleja o filosofia dei guarani.
Unos pocos trazos unicam ente de lo mucho que queda por decir, y que
podrán tratar los que vengan después. Contentarém onos con abrir picada.
Otros harán cam ino asfaltado.
Vam os a ver, D ios mediante, si el guarani es o no lengua pobre, cuáles
son sus recursos sem ântico-genéticos o etim ológicos, cómo y hasta qué
punto se prolificay m ultiplica su caudal lexicológico. Verem os asim ism o
la sorprendente fonética dei guarani, y, por fin, la admirable ló g ica que
preside a la estructura de su morfologia y sintaxis.
A* RIQUEZA DEL GUARANI
361.
El guarani podrá parecer a alguno lengua pobre; pero hay que ver
si más bien no es pobre, deficiente y escaso el conocim iento que dei
guarani tenemos. Porque, en efecto, el que conociere la gramática
guarani, o sea el “arte de hablarlo”, y poseyere m edianam ente su léxico,
sabráechar mano de los innumerables recursos de que dispone el guarani
para acrecentar su vocabulário, hasta lim ites insospechables.
Supongamos que sou dos mil (2.000) las palabras que pueden formar
com puestos y derivados, juntándose con ciertos sufijos y prefíjos, cuyo
número no baja de veinte (20). Son cuarenta m il (4 0 .0 0 0 ) las palabras que
se pueden formar.
320
CAPITULO XXXIV: CORONA
Tómese el verbo aguata (yo ando). Con mbo se forma amboguata
(hago andar), aporomboguata (hago andar al prójimo) y amboguatauka
(hago que uno haga andar a otro). Añadiéndole se, tenemos aguatase
(quiero andar). Con el sufijo y se niega la noción dei verbo: aguatdy (no
ando). ^Qué es lo que hace que el vocablo sea verbo? Las características
verbales a, re, o y otras. Quitémoselas, y queda guata ( curso, paseo,
andar, en infinitivo). Así podemos decir che kane'ö guatágui: estoy
fatigado dei paseo, de pasear. Guataha será: paseador, andador, turista,
y también corredor, pasillo, andén. Guataha será también “tiempo de
paseo”, como guatahápe ema’ê mamqpa repyrü (al andar mira donde
pisas). Guataha hemos visto que significa “caminante, viajero”; y puede
especificarse diciendo guatahare, guataharã, guataharãngue, según los
matices dei tiempo: guata'i (paseíto), guatarepy (el importe dei viaje). Y
éstos son los compuestos más obvios, sin que estén agotados. Otros
vocablos hay que se prolificarán con mayor abundancia adn.
Queda demostrado, pues, que el idioma guarani es inmensamente
rico, si se lo sabe manejar conforme a la índole de su léxico y de su
sintaxis. La lengua guarani es muy señorita y delicada, y no descubre sus
tesoros sino aquel que la trata con mano fina y gusto depurado. Veamos
ya ciertas partículas que pueden dar origen a una infinidad de nuevos
vocablos.
B. IDEAS GENERALES DE ETIM OLOGIA
O COM POSICION DE VOCABLOS
362.
Los elementos lingüísticos, que en combinación con los voca­
blos más o menos simples sirven para formar nuevas dicciones, se pueden
dividir en dos grupos principales. Los del primer grupo preceden a la raiz.
Los restantes, más numerosos, la siguen, o sea:
prefijos
sufijos
No se pretende hacer de tales elementos una lista exhaustiva.
IDEAS GENERALES DE ETIMOLOGIA
321
1) Prefijos:
mbo (factitivo)
mbu (id.)
m o (id. con nasales)
m u, m y (id.)
poro (alguno, otro)
je, ñe (reflexivo)
jo ( mutuo, recíproco)
m bde (cosa)
tembi (oscilante, cosa)
te m i (id. con nasales)
tere ( impers. 2a pers.)
ambovy'a
ambuekovia
amoporã
amuaky, amyenyhè
aporojuka
ojeporu, oñe hdã
ojohayhu
m bd embyasy
tembijokuái
temiméè
te rem éê , tereho
alegrar
sustituir
hermosear, aprobar
mojar, llenar
matar al prójimo
se usa, se esfuerza
se aman
tristeza
empleado, sirviente
don
puedes dar, da; vete
hoguéa
caída de la hoja
apdè
añembyesd i
ambojuru’i
ahesdo, a itü o
meter la mano
entornar el ojo
hacer la boca pequeña
sacar los ojos, sacar
un pique
comida
malestar, murria
aborto
niñera
pastor de ovejas
que va
que fué, se fué
iturus, irá
dice que va (decit se ire)
2) Sufyos:
— a (caída, desprendim iento)
— e (penetración)
— i (dism inución)
— o (ablación)
— u (com er)
— y (negación)
tembi u
— k u a (agujero)
— rerekua (tener)
— rerekoha (íd.)
va (que, presente)
v d e k u e (que, pasado)
membykua
mitã rerekua
ovecha rere koha
ohóva
oho v d e k u e
oho vderã
héi ohoha
v d e r a (que, futuro)
h a (que, en oraciones
vyJd y
subordinadas)
h a g u e (que, en oración
héi ohohague
subordinada pasada)
h a g u ã (que, en oración
subordinada de fut.)
h é i ohóne huguã
dice que fué (dicit se
ivisse)
dice que irá (se iturum
esse)
322
CAPITULO XXXIV: CORONA
py (menos en griego,
presente pasado)
pyre (pasivo pasado)
pyrã (futuro pasivo)
pyrãngue (futuro pasivo frustrado)
kue (cosa pasada, que
fue)
n g u e ( id. con nasales)
re (que fue)
rã (que será)
rãngue (que había de
ser, frustrado)
apopyre
hechapyrã
apopyrãngue
que es hecho (poiúmenos, en griego)
hecho (poiezéir, en íd.)
digno de ser visto
de ejecución frustrada
ogakue
minas de una casa
h d y in g u e
apopy
raka’e (imperfecto o
pluscuamperfecto)
r d e (imperfecto)
oguahê rakde
ramo (pasado próximo)
ta (determinación, futuro próximo)
pota , mbota (acción futura)
ma (pasado)
p a (acabamiento)
ouramo
okyta, ohóta
carozo, semilla
ex profesor
trabajo para hacer
seminarista fracasado
camino empezado y
abandonado
había llegado (y nadie
lo sabia)
estaba (y no te había
visto)
acaba de venir
va a Hover, se va a ir
hlajupota
a punto de madurar
h í ajúma
ya ha madurado
lo ha terminado, lo ha
hecho
lo ha hecho todo ya
los ha comprado todos
después que se fué
p á m a (pasado
r ire (después)
mbdehare
tembiaporct
pdirãngue
tape apopyrãngue
reime rde
ojapopa
ajapapáma
perfecto) ajoguapáma
o h o rire (“o h o ”)
átono)
rire (si)
a h o rire (“ho” y
si se fuera
ve (aumento)
ka (nga) (herir)
“re” acent.)
hduseve
ahovaka
aitinga
quiere comer más
herir en la cara
herir en la nariz
IDEAS GENERALES DE ETIMOLOGIA
se (deseo, voluntad)
u ka (causative con ver­
a h a se
ahechauka
323
quiero ir
hago ver, muestro
bo activo)
vu (hinchazón)
va (traer)
vo (difusión)
p o t m h o (escape)
ho
(irse)
n g y (a medias)
g i (defecto)
g u y (debajo)
vy (a medias)
mby (id.)
rei
(sin razón)
jora
jera
(quitar)
hara
poi
hái (agrio)
ete, ite (superlativo)
eterei, iterei (superla­
tivo, exceso)
rasa (exceso)
eterei ra sa ( id.)
kxie (agitación)
k d i (destrozo)
g u a (el, uno)
guã (especie, futuro)
m h d e (posibilidad)
yvu
jepéava
hakuvo
che pukapo
che resaho
che pyho
pytãnguy
ahechagi
amboguy
apukavy
pytümby
puka rei
y rei
oñée rei
ambopochyjora
ambopochyjera
ambopochyhara
ambopochypoi
pyahdi
iporãite
tide rayhu eterei
he'ete rasa
pydeterei rasa
tetekde
yvykdi
okapegua
kakuaaguã
sãguã
r é a m bdéne
agua que brota, fuente
traer leña
sofocón
se me escapa la risa
se me fue la vista
se me fue el pie
medio rojo, rosado
descuidar
levantar parcialmente
sonreir
medio oscuro, cre­
púsculo
ríe porque sí
agua sola, agua pura
habla por hablar
* desenojar
ânimo amargado,
agriado
muy bien
te ama mucho, dema­
siado
demasiado dulce
demasiado aprisa
gimnasia
arena
el de ftiera
mayor, mayor de edad
cuerda para ...
te podrías caer
CAPITULO XXXIV: CORONA
324
y
{
(agua)
tesay
ju k y r y
lágrima (=' agua dei ojo)
agua con sal
Vistos los prefijos y sufíjos, pasemos a ver como un solo vocablo
puede prolificarse prodigiosamente en sus compuestos o derivados.
C. P T A Y SUS COMPUESTOS
363.
La palabra p y a puede significar lo más prosaico y lo más
poético: estômago y corazón. De py'a brota la más bella floración verbal
que imaginarse puede; una insospechable gama de colores expresivos de
los más íntimos sentimientos de nuestro corazón: desde la sencilla
ocurrencia o pensamiento hasta la tortura dei propio o ajeno corazón. La
placidez, la paz, la tranquilidad y sosiego; la preocupación, ansia o
desvelo; la valentia o dureza y su contraria: la cobardia, debilidad o
desfallecimiento; además, la ira, laindignación, la rabia y la agresividad;
la pena, el quebranto, la tortura, contrición y aniquilamiento dei propio
corazón y dei corazón dei prójimo. ^Quién lo dijera? Todos estos
variados matices y estados psíquicos los expresa a maravilla el vocablo
mágico py'a, esto si, ayudado por otro vocablo que lo especifica y
determina. Vayan unos ejemplos de sus derivados o compuestos.
c h e p y 'a h o (c h e sy re h e )
c h e p y^a g u a p y
c h e py'apytiiu
ambopy'a pytiiu
c h e p y 'a je r a (aína)
a m b o p y 3a je ra
añorar, venir el pensamiento o
recuerdo (de mi madre)
mi espíritu está tranquilo, tengo
calma
descanso, nada ansío, nada deseo, no pienso en nada
tranquilizar, sosegar, hacer
descansar
me siento sin preocupaciones,
en paz o apaciguado
quito las espinas o quebraderos
de cabeza de otro, lo apaciguo
P T A Y SUS COMPUESTOS
ajepy'ajora
aipy'ajora
che p y a n g a ta
aipy'apy (X che py'apy; ajepy'apy)
añepy'amongeta
am oñepy' am ongeta
amoñemopyamongeta raê che rety­
pe amondo haguã
che py'aguasu
che pyaüarõ
aipy'ajuka
che py'aku'i
ambopy'aku'i
che p y'a h a tä
a m h o p y a h a tã
che py'avai
che p y a v a i (hese, hendive)
che py'ahái (hese, hendive)
che py'arasy (X che py'a hasy)
che py'amandiju
che py'amirí
che py'amichi
che py'akangy (X ndache py'akyre'yi)
che py'akane'ö
che py'a jora nde ju
325
me tranquilizo, olvido los pesa­
res tranquilizo, consuelo
me preocupo, estoy solícito
aflijo (X me apena, me quebrante
me siento afligido)
pienso, reflexiono
dar que pensar, inspirar
se lo hago pensar a mi hijo, an­
tes de enviarlo
me siento valiente, intrépido
me siento peleador, agresivo
herir en el corazón a otro, ofenderle gravemente
estoy contrito, con el corazón
destrozado
ofender gravemente a uno, abatirle, aplastarle
soy duro, cruel
encallecer, hacer inflexible
tengo mal de estômago
siento aversion (contra él)
tengo agriado el estômago, sien­
to desagrado, displicenciacon
otro
tengo hambre (X sufro de dis­
pepsia)
me siento cobarde
me siento acobardado
me siento humillado, apocado
me siento débil (X me siento
desanimado)
desfallezco, me siento fatigado,
molido, desalentado, deprimi­
do, enervado
tu venida me tranquiliza
326
.
CAPITULO XXXIV: CORONA
che py'amano aína
ajepy ajoko
che mbopy'akyryi
che pyJa reraha him
che mbopy'a ja h éo
py'a jahéópe ojerure
me siento desfallecer, siento morirme, me siento agotado» exhausto
ei harabre, tomar un
tentempié
me enternece, me estremece el
cosquilleo dei deseo
me lleva, me arrebata el cora­
zón, me cautiva, me enamora
me saca lágrima dei corazón
lo pide con corazón afligido
La lista se ha concluido, pero no se han agotado los compuestos de
p/a.
Tomemos ahora uno solo de esto derivados y veamos qué retoños
brotan por su cuenta. Sea py'aguapy:
py'aguapy = j e p i aguapy
py' aguapyrã
py aguapykue
py aguapyrãngue
che py'aguapy
ambopy'aguapy
aporombopy aguapy
añembopy' aguapy
py aguapyhápe
py'aguapy’y
tranquilidad, sosiego, calma
la futura calma, el sosiego que
ha de venir
el sosiego, la paz que ya pasó
la paz que hubiéras podido tener
yo me siento tranquilo, indife­
rente a halagos y temores
pacifico, tranquilizo, apaciguo
hago que otros se libren de la
inquietud
me tranquilizo, evito la inquie­
tud, el desvelo ó desasosiego
tranquilamente
intranquilidad, desasosiego,
desazón
Tampoco creo agotadas las voces derivadas de py'aguapy.
Resta esbozar lo racional que es la lengua guarani en sus caracteres
morfológicos y estructura sintáctica en un capítulo especial que intitula­
mos:
L A FELOSOFIA D E L G U A R A N I
327
D. LA FIIOSOFIÁ DEL GUARANI
364. Por esta expresiónfilo s o fia del g u a r a n i queremos dar a entender
que el guarani en su estructura morfológica y sintáctica se comporta
según leyes racionales y lógicas, consecuentes entre si. Decimos, pues
que el guarani, no obstante ser un habla de aborígenes (ava-ñe’e), es una
lengua sabia y filosófica.
Para demostrar esta afirmación, aducimos las razones siguientes:
1®. Lo regido va delante de lo regente; lo determinado y específico
precede también a lo común y genérico, El resultado es que el interlocu­
tor, avisado por el elemento semântico común, aviva su atención para
captar más perfectamente lo específico, que es lo principal.
Si no percibiese primero lo común, fácilmente se le pasaría por alto
lo más importante, que es la parte regente o determinante, por aquello de
que v e r b a v o la n t y la percepción auricular es rápida y fugaz. Si digo jarao g a (amo-casa), las vibraciones de ama son embestidas por las de casa,
antes de entender bien amo. En cambio, si digo oga jara (de la casa el
amo), las ondas sonoras dei fonema jara (amo) parece como que
continuasen vibrando en mis oídos. He entendido bien jara (amo), que es
lo principal, aunque tal vez no he entendido sino a medias oga (casa).
Esa misma colocación la he comprobado en idiomas tan distanciados
como son el japonês y el alemán. Ejemplos:
En japonês, umi no iro. del mar el color (el color dei mar).
En alemán, des Küster Geld, dei sacristán el dinero (el dinero dei
sacristán).
El latín y el griego todo el mundo sabe que tienen un hipérbaton
propio más o menos rígido pero que sigue la línea arriba indicada,
precediendo lo específico a lo genérico. Por ejemplo:
En griego, háimatos práctores: de la sangre los vengadores (los
vengadores de la sangre).
En latín, némoris iter: dei monte el camino (el camino del monte).
2*. La supresión de la primera de las partículas o sufijos, comunes a
las dos o mas partes de la misma proposición. Esa supresión evita una
repetición inútil y añade precision a la frase. Además ayuda a entender
mejor el hecho de que las dos partes regidas forman un solo todo lógico.
328
.
CAPITULO XXXIV; CORONA'
Ejemplos:
hesa ha ijapysápe
o u opytdu h a ovy'a haguã
che p o ha che pype
con los ojos y con los oídos
vino para descansar y para solazarse
con las manos y con los pies
En la primera frase se suprimep e de hesape. En la segunda se suprime
haguã en o p y tiiu haguã.
3a. Por los principios que regulan la composición de los vocablos se
pueden deducir y sacar a priori nuevos vocablos exactos y expresivos,
que uno nunca había oído ni leído. Tenefhos pohyi (pesado). ^Podríamos
formar agravar, hacer pesado, diciendo ambopohyi? Lo hemos preguntado a un paraguayo y nos dice que está muy bien dicho. Y sin embargo
no habíamos oído ni leído tal palabra. Unicamente sabíamos que el
prefijo m h o sirve para formar verbos causativos.
4a. La admirable ley del paso fonético, por su constante lógica, pone
al guarani a la altura de las lenguas indoeuropeas. (Véase n. 8.)
5a. El tiempo expresado por un sustantivo, cual se hace en guarani, se
conforma a maravilla con la teoria de Aristóteles de que “el tiempo es un
accidente de las cosas, no algo separado de ellas”. Y lo mismo sienten San
Agustín y Santo Tomás, como lo vamos a declarar más en particular.
Ante todo pongamos ejemplo de un sustantivo que, simultáneamente
con la cosa, indica el tiempo en que existe la cosa.
pdi
p d ir ã
p d ik u e
p d ir ã n g u e
sacerdote
sacerdote que será (= semina­
rista)
sacerdote que fue (que colgó
los hábitos)
sacerdote que hubiera sido (fracasado)
Se cumple aqui lo que dice Aristóteles definiendo el tiempo: “La
computación dei movimiento segün un a n te s y un después" (segün
prioridad y posterioridad). Esta definición la explica el mismo filósofo
LA FILOSOFIA DEL GUARANI
329
diciendo que “el tiempo es algo real, que se encuentra en las cosas”;
porque, según él mismo, la definición se refiere a la capacidad que tienen
las cosas de ser medidas en su movimiento, por un a n te s y u n d esp u és.
San Agustín expresó esto mismo diciendo: “Si queremos hablar con
rigor, hemos de decir que las cosas no existen en el tiempo, sino con el
tiempo”. Toda esta profunda doctrina se confirma de un modo sorprendente y maravilloso en la lengua guarani, en la cual el tiempo es un
accidente o modificación dei sustantivo, inherente al sustantivo, no
separado de él o de la cosa significada por él. (Las citas precedentes las
agradece el autor al Padre Enrique Pita, S.J., profesor de Filosofia).
Otro argumento que prueba lo racional que es el guarani nos lo ofrece
el vocablo ser, y afines. La idea del ser se expresa en guarani por una sola
i. Esto se ve analizando la palabra temimolngue: creatura, temi: cosa —
mo: causa — I: ser — gue. efectuado ya = cosa que fue puesta en el ser
o existir = creatura.
Véanse además los otros vocablos afines:
amol: colocar (= poner en el ser) —- al: yo soy, estoy.
alme: estoy aiko: estoy vivo o habito (ko’ápe: aqui). En todos estos
vocablos aparece la i: al final en los dos primeros, y en medio en los dos
últimos.
166/210
ANTOLOGIA DE
PROSA Y VERSO
167/210
ANTOLOGIA GUARANI
ANTOLOGIA GUARANI titulamos este apêndice de la
Gramática. Es una diminuta colección de composiciones en lengua
guarani actual. La gramática es árida y desabrida de suyo. La
antologia la sazona y aclara en sus puntos oscuros. La gramática
supone la lengua hecha; y de la lengua hecha (escrita o hablada)
saca sus leyes y regias. La antologia (entiéndase la lectura de
buenos modelos) es la cantera de donde se sacan las normas dei arte
de hablar.
Pero, a la inversa, es cierto también que la gramática ayuda a
orientarse por lo laberintos dei idioma y a d u e fla rs e de sus secretos.
Creemos, pues, que una antologia, aunque reducida, le viene a la
gramática como anillo al dedo.
Dos partes contiene nuestra colección; prosa y verso. El verso
es mercancia muy abundante en nuestros dias. Un muchacho db
trece aflos ya se siente inspirado. Abundan pon doquier las revistas
repletas de versos.
En cambio, la prosa ya es harina de otro costal. Anda muy
escasa en el mercado. En g u a ra n j moderno poca prosa se ha escrito.
Razón para agradecer más y más la colaboración de los noveles
autores que rompen brecha. Los presentamos orgullosos al público
lector; poco y bueno. Son prosas diáfanas, puras, castizas. Ni una
palabra de jerigonza o j o p a r a .
El C a t e c i s m o b ilin g ü e , que hace poco vio la luz, y las
lucubraciones que van a continuación, son los primeros jalones de
prosa que el paraguayo podrá saborear. Marcan un resurgimiento
y nueva f lo r a c ió n dei dulce a va ñ ée, lengua antigua, enraizada en
lo más profundo dei a lm a paraguaya.
ANTOLOGIA GUARANI
334
La práctica
de qué manera deberá hacerse la lectura para sacar más
fruto? Nos referimos a los principiantes. Estos, fuera de oír a la
gente, tendrán que leer para aprender el idioma. Pero ha de ser una
lectura pausada y reflexiva. Se ha de analizar gràmaticalmente lo
que se lee. Se han de comprobar en la lectura los preceptos
gramaticales y, si es preciso, completados con observaciones
propias. Se han de conjugar verbos, variar frases, notarse giros y
apuntarse cosas nuevas. Y por fin, no puede faltar una traduceión
correcta a la lengua propia y una imgación más o menos calcada de
lo preleído. Y si coronas, lector estudioso, tu trabajo aprendiéndote
los trozos de memória, miei sobre hojuelas.
iY
Advertência sobre Ia acentuación
La regia seguida en las páginas anteriores de acentuar las voces
lianas y esdrüjulas no se observa siempre en las páginas siguientes.
Es un ensayo de ortografia, libre de trabas de acentuación, como se
insinua al principio de este libro.
El buen profesor, en todo caso, podrá solventar las dudas dei
alumno, si las tuviere. Esperamos poder prescindir de esos acentos
enojosos en la cuarta edición de E l id io m a gu arani.
P R O SA
T ÍT U L O S
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Ha!... Á v a ñ é e
C h e ro g a jere
K d a ty g u a im bdapohápe
Karu g u a s u
D is c u r s o en el E stádio Comuneros
Ñ u h ä re c h á v o k d a g u y ru g u á re
Péicha vd erã
Ñ am dem i ñane retã renonderã rehe
Angaipa ñ e p y m n g u e yvy ári
Taita réra marangatu ára
P d i A. G. rembiapope
Kompaekue o ñ o n d iv e
Ñe'e py'aguigua
K d a Jaryi
Puraheihápe
Kuña k a r a i - Im enavéy Naimmegua
Ynambu (leyenda)
Ypakda (leyenda)
AUTORES
Pedro Encina Ram os
A ntonio Rodriguez
E m ig d io M artinez
G erm an F ariña
P. Secundino N úñez
D io n isio C ollante
R oger Caballero
R o g e r C aballero
Jeronim o Silva
Eleuterio Moral Ortega
Eleuterio Moral Ortega
Eleuterio Moral Ortega
Pa’i Dario C éspedes
E m iliano R. Fem ández
Dario G om ez Serrato
E u logio M ontiel
Dario G om ez Serrato
Dario G óm ez Serrato
336
■
ANTOLOGIA GUARANI
1. H A! ... AVAÑE’É
Ha! avañe’e ne ryakuã porãitéva, ha’ete1umi ñumegua yvoty, ha ne
re’é asy etev a ñ a im o a 1eirete.
Heta kysém a oñehaim be’e 2nde rérape, heta hu’ypem a3reñeha’ä, hi’agui rejepe’aite ko yvy ape árigui, ha ojehecha péva nda ikatu m o’ai.
R eínte oñeha’ä4 u m iv a nde jo k a haguã. O re k u éra m iíã pyahu, nde
rayhuhára añetetéva, roñeha’ä ha roñeha’ä va’erä opaite ára pytagua5ñe’égui ro ipytyvõ6.
Ha! avañe’e, mba’evépe ko na ne m ovãi7nde api haguerehe8royrõme
um i itavyva. A vei ko na ne mbyaíri, ndè reja hague rehe tapykuépe9, umi
nde rayhu’yva10. R eiko ha reiko va’erä m aym áva apytépe. N d e re p a 11
véim a ko nde, mba’eve ára, ko yvy árigui.
à g u ím a 12 á ra je re h á p e , o ikòm aram o ta n im b u 13ko A va Retã porãitegui, pe yvytu kangy asyva ñane ñe’au ombopiro’yva, nde reroguatante15
va’erä hikóni pe opepo ári amo yvága hovy asyva ru’arehe.
Angaite peve ko ndojejuhüiva ambue pytagua retã rehe, ñe’e ndéicha
he’ê asyva. Pe purahéi kyre’ym e16reñehendüramo, mba’eipo nde rerekóva17!
A jeve otyryryva m ba’asype m aym áram o o ñ an d ü v a18ipiro'y ch u p e hianga.
M am óguipa reju ypy raka’e.
M áv a u p év a to ik u a a 19. R ejúpa raka’e ka’aguy h o v y u m b á v a m bytégui,
terãpa resê raka’e y v y k u a ipypukuetéva, avaveichagua m bya20oh ech a’yva
ruguágui.
Ha! avañe’e, che h a g u ã 21 m ita’i nde rayhuhára, p éin a ã g a torygui
roguerosapukái. N atívéi avavégui, oiméramo jep e o ñ em b o h o ry v a21ch e
rehe, rohayhürehe che py’aite guive, amuasãi yvytu rehe23purahéi apyra’y
nde rehegua24, ha togueraha irundy véva, to mosarambi ára rehe, toikuaa
um i p y ta g u a kuéra, o g u erek o h a gueteri P araguái o h ay h ú v a oñe’em i25.
(1950)
P E D R O E N C IN A R A M O S .
1parecido.— 2 muchos cuchillos se afilaron.— 3 con muchas flechas fuiste herida.—
4 se esfuerzan.— 5 forasteros.— 6 ayudarte, defenderte.—7 no te importa (mueve). — 8 que
te hayan lastimado con desprecio. — 9 te hayan postergado. — 10 tus enemigos. — u
mueres. — 12 de aqui a mil (ma) afíos. — 13 cuando se reduzca a ceniza.— 14 que alienta
C H E R Ó G A JE R E
337
nuestros pechos.— 15 te hará cabalgar sobre sus alas. —~16 movido, alegre. — 17 qué
embrujo. — 18experimental! alivio en su alma. —-19^quién podrá averiguar? — 20 ninguna
clase de hombre. —-21 por ser yo un humilde cultor del guarani. — 22 se burlan de mi. —
23 esparzo al viento.— 24 en tu honor.— 25 quienes aman su lengua.
2.
CUE R Ó G A JE R E
Pete! tupãra1 ka’aru jere, korapygui amuatã2 che renda, ha añepyrü
am byape3 aha haguã am omaitei pete! tekove che kuaahárape, tekove
huguy4 ha imba’e porãva m aym áva hapichápe.
Kuarahy oñakäityma5 ohóvo m begue katu; ha hata raku ndojopi
etereivéim a aje’im ive g uaréicha6; upe jave aguapy che renda ári ha
añepyrü aipyküi upe che raperã. Y vytu kangym i ñ a im o ’ante vaicha che
rova jo h y iv a 7 o h asak u évo ha op yta che rapykuerépe c h e renda
pyporekuégui yvytim bo omopu’ä ha om boveve vy’a pópe, mitã isarakiramo
guáicha oñani che rapykuéri. U pégui, che mombyrymaramo ahávo8 opa
sapy’a ichugui yvyku’i iflembosaraiha9; upevérehe10ojuhujevy hembiaporã,
oñani pe che yke rupi ohasávo ha um i yvyra ru’a kyryi rehe11 ojupi
oftem yatym ói. Upe ja v e ajere pete! jai akã rehe12 ha añepyrü aguata ñu
hovy porã rembe’y rehe; mymbam ante amo ñu m byte gotyo h asõ so ro ápe
ha pépe; ha am oite kuarahy reike gotyo vaka mboguatahára kuéra
tukumbopu, turuñe’e ha ayvu pópe om boguata hym ba kuéra. C he renda
aje’i rose ypyrõ guaréicha gueteri oguata, sapy’ante oñam byvo pete!
m okõi, ha ha’ém a k a tu 13 hi’a ichupe ipy’a renyhê ja v ev e ohetfl upe ñu
ryakuã; che avei pukupuku ajepytuekyi che pya’ite guive, upe fra piro’ysa
ahetü, ha am o che py’a ruguápe ha’e che jupe: “A kói, che róga jere, nde
ape rehe ojehaitypo vy’a porãita apesã”. Péicha háguinte14 ahecha che
renonderãvo opu’ä iñasarambi pete! yvytim bo guasu; ha che akãrupi
ohasa upévane h a g u ã 15 ambue vaka atyra m boguatahápe ojereniva; ha
nipo ndaha’éi jepera’e; um iva nipora’e, karia’y eta kavaju ári iñe’é om e’é
haguépente ko’äga ohepy m e’é. Ojerure raka’e p ete l je v y , henda hasyete
jave m áva marangatu, kavaju rerekua, San Felipe oje’ehápe ani haguã
om ano upe hendami petel.
338
A N T O L O G IA G U A R A N I
A ip o rarao 16o gueraháne h ag u ã B a’anga o g u ero g u atau p e henda upéva
ári. Upéicha raka’e ojehu, ha ko’äga iñirö nguéra ndive hetakue rehe San
Felipe pe ohepy m e’ê ijehupyore17. M aymavaite henda porãjoa. Che róga
jeregua hekoitépe ikasõ ipyrusu58, kamisa ipara roryva hete rehe ogueraha,
oñapyti ijajúri ao v era hem be’y je g u áv a, ifiakã rehe hem beváva, akão ■
karanda’y hem be guasüva, ha’e um íva rembeguy rupi rehecha tuvicha
tuvicha opuka. Ipy rehe oguereko sapatu reíym a m buku, upe iku’a kuáre
og u erah a kyse haim be, yva ári oiporu íukum bo je jo p y h a; h a iku’a kuáre
ogueraha kyse haimbe, yva vera. Añuguaitl hendive kuéra ha m aymáva
torypápe che m om aitei joaiíe; ha che avei ha’e kuéraicha m aymavaitépe
che rory. Petei um íva apytégui he’i chéve ohasakuévo: “M am ógotyo píko
reho”. “Aha pende ju hague rehe”, amondo ichupe che ñe’e. “Jahajevypue
ko’agotyo” he’i chéve upépe ambue. “Pende rapykuéri etéma”, ha’e jevy
ichupe.
U péicha rojuasa. Ha m aym áva ombosaraki joaite henda kuéra, ha
ñanim e tape guasu rehe ojepoi. C he am boguata avei che rape, ajep o i19
petel ysatl syrype ha ahasáva am o mboypyri gotyo anepyru ahecha
te n o n d eg u a20 oga rysyi. O ga k api’i m em ete, ipepoguejy jo a m okõive
henda gotyo, ipoti upe henonde ha ijyke ha hapykue rehe henyhê
tem ityngue yva he’eta hiajuha, oguahê ja v é ro yva aju ára21. A h asa petei,
m okõi, m bohapy oga renonde rupi; ijára ku éra m ante oguapy jo a h ó g a
renonde kuarahy ãm e. Che katu amo mombyry guive añe’e m ondo ichupe
kuéra am o m aiteih á ra m o 22 ah asa kuévo.
Aha m ive am ógotyo ha añemboja upe karai ah aha rógape. Am o
okárape aguahé m botávo m okõijagua tuvicha tuvichavévache rofíuguaiti
ñarovépe. (Jag u a niko ok arah a rehe katuetei ñan e m onguahê vai, tovena23
yvy rupi m ba’e ta jah a ra’e). T ory p aitép e che ruvaitl upe karai che
kuaahára, ha’e voi te n o n d erã aguejy porã m boyve, om bohasa chéve ipo,
h a hatã rojopopyhy. U m íva pa’ü rupi oh ek y im a ch e pógui ch e rym asã, h a
am oite kuarahy’ä gotyo oñapyti ukáma24 chéve che renda. N e lr a gueteri
ag uaPy* h a oko’ím a c h e rehe hogay g u a k u éra m aym áva, che m om aitei ha
che pojopy torypápe oíhaguéicha25. (Péicha niko pe okaraha rehe
mbohupápe26oñem boete). H asy peve aguapy ha roñepyruma roñomongeta.
Okaraygua hekópe upe karai che kuaahára, oporandu chéve ch e rogaygua
rehe. “N de rógape h e sãim b am ín te^
C H E RÓGA JERE
339
“H esãim ba m inte”, ha’e ichupe. Uperire he’i cfaéve: “Mba’épa oiméta
rejumi”, teräpa rejavy mba’e nde rape.
Apukam i hese upépe, ha ha’e upémaramo ichupe: “Nahániri, ajiiva
vointe niko sapy’a py’a, ha ko’äga péina katu ajujevym a; che roga gotyo
ndohói rehe, upe karai che aikuaáva27. Ropuka upépe m okõivévam a. Ha
romboguata28 ore ñe’é ha tory pa’ü rupi29 oikuave’e ch éve ha’u haguã yva
terã roipyte haguã terere. Aiporu h ese30upépe che karai fle’e pokãm i31, ha
sin ley quiero los dos, ha’e ichupe ha oiko jev y pete! puka guasu.
U péicha, puka he’e orejurape, yv a je’u ha terere pa’u rupi32, ñe’éngatu33
ha tetia’épe rohasa upe Tupãra ka’aru. Che ajere che rógape vy’a henyhê
che py’ápe34, m amdpa aipo kane’ö35; kuarahy uperamo guarã hata
om boguém a ha pe ñu pòrã katu hovyü; yvytu katu upe ára pahaguépe •
am oite ka’aguy m byte rehe okafiy oke haguã.
Ko mba’e porãita ojuape rehe ijatyva36 che jerére opoko37 m beguekatüpe che rehe, ha che aflorei ku itavyvaicha kóicha asê ha’e:
“Ho! che rógajere. Ndeichagua che mboby’áva ajuhüne pipo ko yvy
apére, orem byatyva ka’aguy ypytü38, ñu poll rory, ysati ro’ysa ha guyra
paraita apytépe; kóicha tory, vy’a ha juayhiípe roiko haguã oñondive.
K oichaite iporãrõ ko yvy ári ã Tupã rembiapokueta, ajéipo39 oim éne
iporãite m ano riregua pytu’u renda”.
A N T O N IO RO DRIGUEZ 1
1domingo. — 2sacar. — 3ensillar. — 4 simpático. —5inclinarse (= ojayvy), — 6corno
„ un poco antes. — 7 rozar, acariciar. — 8 cuando estaba lejos. — 5 se le acaba la arena con
quejugaba. — 10sin embargo. — 11 se sube porias ramas tiemas a columpiarse. — 12punta,
orilla. — 13y él también quiere respirar a todo pulmón. — 14en esto. — 15que aquello había
de ser. — 16 si así fuera. — 17 por el favor. — 18 ancho. ■
— 19bajé. — 20 delante. — 21 cuando
viene el tiempo de la fruta. — 22 a modo de saludo. — 23especialmente. — 24 lo mandó atar
luego (ma). — 25hasta el último. — 26al huésped. — 27porque no va aquél... (por que tú no
vas). — 28 continuar. — 29 en medio de la alegria. — 30 usé con él (usé en esta ocasión). —
31 el poco castellano que sabia. — 32 mientras (inter, latín). — 33derroche de palabras. —
34 con el corazón rebosando de contento (= vy’águi k). — 35 sin sombra de fatiga. —36 se
amontonaban, se juntaban (che jerére: por mi valle). —37 me toco, me conmovió. —38
sombrio. — 39 ^no es verdad que habrá?
340
ANTOLOGIA GUARANI
3» K A ’A T Y G U A IM B A A P O H Â P E .
Ko’eju piro’y vy’arenihára, oñemyapysema amo ára rapópe. Hembe’y
jeguáva itaju peguáicha arai ojehechauka. Ko'eju moirüvo ka’aguy rovyõ
mbyíépe iñangekoipa maymáva guyra. Charáta1yvate ijahy’opu oñe’e
hatãgui, ndijavyi voi ku íata rendy ojejapokóiva2 ñanandy pirdre ha
ipororokuépe nde ap ysam boty. H ovái3m ombyry, yvyraypikuére oguapy
atum4petel guaimingue5ha iñe’e haseme ne ñe’ä kuaitépe nde kutukutu
ha omopoñy6hekove mbyasy, pe ne7angapyre.
Tyapu guasu oúva itapyi jerégui, yvytu pepóre, om om báy ka’atyguápe. Pijoha8ftarõ ohetejop i ichupe. Ndoke kuaavéi. O ityvyróm a ahoja
chara9. Ha ma pya’ev e voi ku ára tirígui10, opo opu’ä11; mbarete pyahu ha
katupyry ojaitypo jevyma ho’o12apytépe.
Pya’e asyete guata m birikípe13, osê itapyigui ha yvagapyre ojesareko,
ha pe yvytu kangy pyharevegua, inakã raguére oñem bosarái ohasakue
m ivo, ha ha’e katu ojere ou tory ha vy’ape ita’yra m im e om om báy haguã.
Mitã pim m i anga ko ha’e; ñaimo’ä vaicha tesarái hakua14 ha vy’a’y ñaro
chupe oipy’apyva. Ao nde ky’áva ha ichalaipa15mi va hete ornivã.
O guerekopám a m ok õivéva m aym áva kotevêpy (h e m ik o têv e )16
mba’apohápe: petel hyakua17, mandi’o terãjety m im ói imba’e rym m im e,
guem pepi hügui18 ipyhapyre. Ijapére mboka puku, sapy’a rei jaguarete
kyhyjeha ohohápe ojokorõ guarã ichupe, avoa19 (javorái) ypytü mpi.
O im a oho haguãicha; viña20 oheja m boyve itapyi, uru guasu21 ha ta’yra
oñem boja kunu’ü apytépe, kuña karai renimbe rendápe, im aiteim i o m é ê
haguã.
Péina hasypeve, ñe’é m beguépe osê oje’oi ojuapy kuéri22 pe tape
po’ire, ojeguata hám pi ku jepoyhu pope23. Ysapy vera mante, oñohe
va’ekue ñana rogue ári pyhare ro’ysä, om ongüi24 mongüi ipypore ari
ohasakue m ivo ha sapy’a pya’akyhyje oñoñávo i korasõ kuápe, urukure’a25
ha guyra chochi26ha pom béro27oñe’ejavorái ypytüm e. A vei k ogoe guasu
ku ñe’e joyvyp e oñeñanduka kaysa28 ruguápe.
Kuarahy jajái ku itimbumírõ29 amo mombyry ka’aguy kupépe ha
oma’e sayke30oipy so haguã hata pyasy31arapy guasiíre: ha’ekuérasapukái
yvatépe32 oñeñanduka oguahêmaha pe tape ru’ã, mba’apo haguãme.
Oma’ema’e ijerére ha omboguejy hembireraha kuéra33.
171j
K. VATYGUA IMBA’APOHAPE
341
Ka’a rakã nguéra ojay vy34joa pe hogue hetágui ha iñypytu háre35umi
guyra’i oñomuñamba ay vu ha vy’ape. Ojovay vahápe36ku oiporavo hogue
porãvéva. Ojuhu vove, ojupi hese mbói hovy ñaröicha ha machete
haimbepajepévaijakatüvape; hape ijasiípepeteí ty’ai mbarete, oñepyrüma
ohakãkyti37. Ita’yra iguype opyta ombyaty haguã ikytimbyre. Sununu
apytépe m achetepu38 mante oñehendu ha hyapukue39 ka’aguy ru’ã rehe
opu’ä ha oho oñem byaty yvyty pa’flme amo m om byry puraheirãmi40. Ha
upéicha ohasa pyharevekue, hete ojahtíva ty’ái chororópe41, oikuaa’y rehe
aipo kane’o.
A sajepyte, kuarahy rata ku hakutinírõ42, oguejy sapy’ami ka’a rakãgui om botavy haguã ñem byahyi ñarö ita’yrami ndive.
Pytu’u chupe guarã ndaipuküi. Om okõm bam i vove tembi’u okára43,
ojeity jevym a imba’apope. Kirirímante44 ku ha’e ndoikuaái. Sapy’apy’a
ombohasaharõ45 iñe’ä kuágui py’apy pohyi ha techaga’u ojora46 iküguygui purahéi avañe’ém e eiretéicha he’émbochyva.
à ga ka’am ete, kuarahy guasu oñapym ívo m om byry ha umi guyrakuéra ojehekapávo47 ike haguã m ire, ha’e ha ta’yra ipaguichim ím e48 osê
oje’oi pyhare pytfl ohasa haguã. Ko’éramo imba’apohápe ohua’i jevyne;
ko’e ambuérõ upéicha avei; ha ohasa heta ára ka’aguy mbytépe ohechave’yre
hem birekom ím e ha itapyi perõ ohej a va’ekue mombyry ichugui. Ka’atygua
rekove osyry anga oi’yre hese mandu’a ñaímo’ä tekove im om bopyre49.
(6 de abril de 1954)
EMIGDIO MARTINEZ
1 especie de paloma. —2 prende, se enciende. —3 en frente, alia delante. —4
acurrucado. —5 urutad (mirlo). —6 infunde. —1 en tu alma, en el alma de uno. —8
inquietud, moléstia. —9basto, burdo. —-l0 por los relâmpagos, a causa del relampagueo.
—11se levanta súbito. —12en sus músculos. —13con pasos menuditos. —14olvido cruel.
—15harapiento. —-16todo lo necesario. —17calabacita para beber. —18planta cuy a corteza
se utiliza para hacer (pyaha) cuerda. —19matorral (ja v o m i) —20pero. —21jefe (= taita).
—22uno detrás de otro. —23por donde se anda con temor o recelo. —24hacen caer el rocio.
—25 lechuza. — chorcho. —27 duende. — -n espesura. —29 mira de reojo. —30 asoma (la
nariz). —31 penetrante. —32con gritos agudos. —33 sus bártulos. —34se inclina. —35en
lo más áspero. —36 mirando arriba. —37 tronchar. —38 el golpe dei machete. —39 y el
sonido. —40inspiración para un poeta. ■
—41 con rios de sudor. —42calor reverberante. —
ANTOLOGIA GUARANI
342
43 comida rüstica. —44 estar caliados. —43 aliviando su pena grave. —46 sueltan. —47
buscándose. —48 choza (-tapyi). —49 despreciado, desechado.
4 KARU GUASU
Ciriaco. — Karai óga jára, ha ña Cloíilde ména tee1.
Clotilde. — Kuña karai óga jára, ha k.Ciriaco rembireko tee.
Claudio. — Karai Ciriaco ra’y, ña Clotilde memby ha José ryvy2.
José. — Karai Ciriaco ra’y, Claudio ryke’y 3 ha Iluminada kyvy.
Iluminada. — Ña Clotilde m em b jt kuñatal, karai Ciriaco rajy4, ha
Claudio reindy.
Claudio niko peteí mitã rusu katupyry5 hína, opa mba’épe; ha pe
oikórõ guare B oli kuéra ndive, ha’e raêvete6, ipysyry7
imburuvicha renondépe; ha ichupe kuéra he’i, hetã rayhupápe omanóneha:
pévare umi mburuvicha he’i Cláudiope, omondotaha ichupe amoite
norairõha ruguáre, mokõi jasyho8 rire. Ña Clotilde oikuaa rire imem by
ñorairö guasu
kuimba’em i ohotaha norairõ hápe, voi asyete ojovasa, hesay hováre, ha
oje’oi Tupasy Ka’akupe rendápe. Ha upépe oñem bo’e imem byre, ani
haguãB oli ipopa’ähese. Oikuaa poräguiTupasyñande ray huha may máva
yvypórape. Are oho rire Claudio ñorairöhápe ipore’ym e hógape oikóm i
hese mandu’a.
Clotilde. — Che mandu’a porã hese pe arakõi9 pyhareve voi opu’ã
ombyaku tatapy i10ári mandi’o mimói ko’enguemi11irambosarã; ha uperire
che añuva, ha he’i chéve che apysápe: Péina ñane retã che renói; che aháta
añohé che ruguy hayhupápe. animo’äke ne py’angata12che rehe; reñembo’e
py’yiramo Tupasym e, ajujevyne katuete roañuvam ívo, che sy.
Ciriaco. — Maymáva Boli okyhyje rasa paraguái ñemoñarégui13. Ha
che ra’y Claudio ko mitã py’aguasu hina, machete láta14 ipópe oiro,
nombopo’iri15voi jaguarete pytãgui.
José. — Añete ere, taita. Péina che mandu’a yma rohórõ guare che
ryvy Claudio ndive ka’aguype kure jukávo16. Rojuhum i17pete! jaguarete
pytãme, ha che aryryi18 ha asusü19kyhyjégui. Ha’e katu nda hesa pirfri
jepe.
Iluminada. — Che kyvy Cláudiogui, hapicha kuéra om bopo’i joa.
KARU GUASU
343
Ym a arasatyre oheka ichupe petel mitã ajüra jare20, ha ha’e tuvicha rasa
om bohesa ruru21 (om otlruguy) ichupe, aguara guasiíicha hasê ha... aipo
ipaha22.
Clotilde. — N ei, Iluminada. Eipiro ha ejykyi pe avati tupi yrupêm e23
ha emongaru ne rymba kure ku’a sã24. Ou rire ha’e, nde kyvy jakurejuka
haguã25.
Iluminada. — Ajapóta, upe, nde erehaguéicha chéve. Ha avei
amongardta che ryguasu pytã aydra perõ, ikyra haguã, Claudio ou ha
árape ñamoka’é haguã.
Ciriaco. — Ha che añotytakumanda, mandi’o morotl, avati ha sandia
merõ ndive, Claudio ho’usetéva, ou rire, oiko haguã p e karu guasu, vy’a .
pavèm e (v. guasu pa’üm e).
José. — Taita, he’i umi karai poguasu ko fiorairõ26 opátamaha.
Ciriaco. — Hanga’u añete pe eréva, ikatu haguã ahechami je v y upe
che ra’y.
Clotilde. — O páichante27 oim ém ane opapotaite pe mbokapu guasu,
arétema28 oñepyrü hague.
José. — Péina, am o mombyry, vai vai ahecha, ifiakã popo29, oúvo
Silvio, kuatia morotl ipópe.
Iluminada. — H i’ã chéve, m am íta, ogueru ndéve kuatia ñe’é
Cláudiogui. (Oguahê Silvio).
Silvio. — Kóina ápe, ña Clotilde, ko kuatia ñe’e ndéve oum íva.
Iluminada. — Claudio, mamíta, Claudio, mamíta, ohai ndéve kuatiáre.
Clotilde. — A vy’aitépa ko’äga. H asy peve aikuaajevyta che memby
rapykuere.
Iluminada (om oñe’é pe kuatia). — “V illaM onte, 30 de abril de 1953.
Mamíta, rohayhu etéva: Mba’éichapa ne ko’em i ra’e. Akóipa ne resãi, ne
mandu’a py’yipa che rehe. Péina hasypeve sapy’aite apytu’umi ñorairögui. Ha ahai ko kuatiáre, ha’evo ndéve aiko porãha. A nim o’ätei rejepy’apy
che rehe. Tupasy oisaim byhy che rekove ha om boyke che hegui heta
m ano30. Eremina chéve taitápe ha che pehêngue kuéra m aym ávape, tapia
to ñem bo’e che rehe aha jevy haguã vokóinte pende apytépe. Nde
rechaga’u 11 ha nde rechase ne m em by nde rayhüva, Cláudio”.
Clotilde. — N ei S ilvio, ko kuatia ñe’é reruhaguére ch éve, kóina
344
ANTOLOGIA. GUARANI
em boy’u32 ko kamby jygu e ñapu’ägui33 ha m aym áva che m em by kuéra
javy’a oñondivepa jaikuaáre Claudio hesãiha.
Iluminada. — M ba’eicha tamora’e ha34 ahecha jev y che kyvy
imomoramby.
Clotilde. — Tekotevê reñembo’e py’y i Tupasym e; ha ha’e ogueroj eréne
ñandéve. K o ára pya’e rasa oñani, ha yvytüicha ohasa. Pyhareve, asaje,
ka’aru. Péicha ojuapykuéri ohasa. Heta ára rire pete! ka’ardvo Iluminada
oveve’i33oúvo, oguahê tataypype ha he’i isype: Péina amo mobyry ahecha
petei karia’y oúva hína, hi’ã chéve Claudio.
Clotilde. — N de japúne reina, naimo’äi etépa ko’äga oúne haguã
Claudio.
*
Iluminada. — Emafia porãvéna, mamita. Péina j ahecha porãvéma,
hiagulvégui oúvo.
Clotilde. — O joguaitépa añete ko Cláudiope, pe iguata rehe.
Iluminada. — Ko’äga ae ahecha porãma. Ha’e, ha’e opukavy oúvo.
Clotilde. — Ha ikasõ para’i, ikam isa hovy, mbayru ijapére. Ha’e che
m em by (oguahê Claudio hógape ha oñañuva ha ohetü vevúi asyete
isype).
Claudio. — Che sym i marangatu.
Clotilde. — Che m em by hayhupy.
Claudio. — Péina ape ajujevym a, Tupasy che pytyvõgui. oguahêpa
ndéve raka’e pe che kuatia ñe’é, ambou va’ekue ndéve.
Clotilde. — O guahê ha ore m bovy’a, roikuaágui reiko poarãha.
Claudio. — Mba’éichapa ñande roga rupi, Iluminada.
Iluminada. — Iporã, ha nde mba’éichapa reiko. Che reho guive
rohechaga’u. H a péina ko’äga rejúre, avy’a syry36.
Claudio. — Ha taita, ha José mamópa oim e hikuái.
Iluminada. — Taita oho kuri37 ko pyharevépe kokue m om byrype,
om ono’övo avati ha José oim e oho úúre vaka piári.
Clotilde. — Eguapyna che m em by epytu’umi; oim éne ne kane’ö ko
mombyry asyetégui rejúva.
Iluminada. — M amíta, Oikótapa ko karu guasu ko’êrõ. Cláudiope fia
m bovy’ami haguã. Che ahenóita m aym áva che rapicha kuéra.
Claudio. — T oikóke38 pe karu guasu; che añekuave’é afiem biso39 ha
achipapóvo40.
KARU GUASU
_____
345
Clotilde. — Nei Iluminada, epu’ä p e nde guapyhágui. Eipiro, ejykyi41
yrupême avati morotl, ha embopupu42 y takdpe. C he roipytyvõta avati
sokápe.
(U p eja v e oguahê karai Ciriaco, ogajára, ha kakuaa opuka43la’yrape;
ou avei José henda m orotl ári, vakara’y henonde; ha oipopyhy ha horyete
tyvyrape. Herakuã opárupi ko Claudio jere; ha upévare mombyry
m om byryvégui ojeju44 hendápe, ha ojereru ichupe k o jopói hechapyrã.
Oike kuarahy amo ára rapópe ha upéi osê jevy ohesapepa ko arapy. Ko
ára kóvape oiko pe karu guasu).
José. — Chetaita, akurejukáta; peara ambyatyma jepe’a ha ahaimbe’ema che kysetl43po’i.
Ciriaco.—- Iporã, che ra’y. Claudio ne pytyvõne. Péina Iluminada
omuñáma46hína kupyju47ajüra perõm e ojapo haguã ryguasu vori48, ha nde
sy ojapóta so’o apu’a ha chipa ititi kesdva, ave sopa49 hova pytã asyva,
Claudio. — Ha rire taita, nde piko mba’e rejapomita.
Ciriaco. — Che ahenóita mbaraka m bopuha kuérape topurahéi
jo y v y 50 flandéve.
(Péva oiko pyhareve. Ha oguahêvo asaje ijatym a m bohupa karai
Ciriaco rógape, mitä’i churi51 kasõ mbokami52' rye andai53' mitãrusu kasõ
m byky, pekyHkaria’y kuéra, ha kufiatai porãita, karai, kufiakarai, guaigu!
ha tuja om uenyhête pe ña Clotilde rogaguy opa okupe rehe55om um u joa36
umi m bohupa. Oñepyrü pe karu guasu, ha ojereru m esápe ry guasu vori,
mandi’o pyahu m im ói ndive oje’u. H a upéi chicharõ aku hu’iti37 maimbe
ndive, lokro ipokue58guigua. Chipa ha sópa m aym áva om okõkõ. Claudio
oguapy m esaakãm e petei apyka puku ijeguapáva ári ha hendápe oñeguahé
ha chupe oñem om aitei. Ha’e opuka hory m aym ávape ha haim e haime
ipy’aropu59 vy’águi. Ipu asy mbaraka ha oñehendu purahéi joyvy;
upém aramo60 karia’y ha kuñata! sapy’ami ojeroky. Ipahakuetévo he’i
C laudio m bya kuérape: “T upasy che sam b yh ygu i, ch e nam anói
florairõhápe. Ha pévare che sy, ha che ru, ha m aym áva ch e rendúva
tekotevê py’yijajerure Tupasym e T oñangareko ñande rehe, ñane rymbáre
ha ñande kóga kuérare. V y’a ha torype kejaiko ofiondive ha topam i hasy
peve ñande apytégui joayhu’y ha tovasy. Peicharam o añoite ñane retã
porãite opu’ä jevyn e kuarahyicha yvate om im bi ha ojajái; ha ñande
py’akuápeipotyjeráneyvotyryakuãporãhéravavy’a,toryham borayhu”).
G ER M Á N
FARINA
346
■
ANTOLOGIA GUARANI
1propía. —2hermano menor. —3hermano mayor. —4 hija. —5listo, habilidoso. —
6 el primero de todos. —7 se presenta. —8de allí a dos meses. —9 lunes. —10brasa. —11
de la noche anterior. —12 no te preocupes. 13 descendiente. —14machete de la mejor
marca. —15no le teme. —16a matar cerdos. —17i y quién diría que encontramos? —18se
estremecia y temblaba de miedo. ~ 19temblar. —20de cuello sucio. —21le hincho los ojos
(le rompo la cara). —22y quedo escarmentado. —23en la criba. —24cerdo manchado con
faja blanca. —23para hacer la matanza. ~ -26a su vuelta de la guerra. —27de todas maneras.
—28porque hace tiempo que empezó. —29sube y bajala cabeza. -—“ de muchas muertes.
—31 te afioro. —32 bebe, toma. —33 escudilla. —34 ojalá que (con o sin h a ). —35 llega
apresurado. —36 me alegro (se me cae la baba depuro gozo). —37 se ha ido. —38que se
haga (sea el convite). —39pisar, moler. —40hacer chipa (especie de torta). —41despellejar
y desgranar. —42 hiérvelo. —43 se ríe a carcajadas. —44 vienen (= o jé o i, o h u d í, ojehu).
—45 de punta aguda (= h a kua). —46 persigue. —47 gallo (de piema con espolón). —48
bolitas de maíz. —49 especie de torta. —50 a dúo. —51 vivaracho. —52 entrelargo. —53
barrigudo. —54muchachas. —35por detrás. —56se desbordan. -—57 harina de maíz. —58
locro con pata de vaca. —59 revienta de gozo. —60y entonces.
S8DISCURSO PRONUNCIADO
RN RL ESTÁDIO COMUNRROS
Karai, ñane Retã sambyhyhára
Karai kuèra m a y m á v a : ipytyvõhára te k o m é ê m e 1
Karai kuéra m a y m á v a tetã ambue rérape peim éva ore apytêpe
Tetãygua opaichagua pende aty v d e k u e k â a p e
Oimévane pehendu ku ñe’enga petel he’i2juky ha he’i tie’y nungáva3
ave» aipo “Pom béro pypore ha pa’i contribución ñande ndajahechávaf, ha
péina ãga mba’epo oime ojehüta ko arapyre4; jahecháta h fã 5 chéve aipo
pombéro pypore» jahecháta hfã chéve aipo pasi contribución. Mba?e
pejéramo6aipota pejapysaka ha che rendumi Tahendukámo7peême ko*ã
mba’e m bovym i ym aite guivém a amo che ãga ruguápe iñongatupy
kunu’ü pohéi ambyarurüva8.
DISCURSO PRONUNCIADO EN EL ESTÁDIO COMUNEROS 347
Mba’éicha tamora’e iñangekoi Ñandejára ko pyharépe ha ojapysaka
anga che rehe, che py’aite guive che âhóva9, fafãgui10chéve ajo’o 11 puku
porã che apytu’ü ha ku arandu saite amóme am om ete12 jahupityva,
ojehaytypo13sapy’ami che ñe’akuápe, ajykyi haguã amo huguaitéguí ñe’e
poravopyre ha amyasãi pende apyíépe ku ysoindyicha.
Ape niko peê tetaygua péina ko pyharépe ñañembyatypaite ko mbáe
kora guasu ryepype, ñame’evo aguije aguijevete, karai kuéra nane reta
sambyhyhárape ha karai tuvichápe tenondete o im e háre14 oguenohê
hikuái pete! tekom e’e ofíangarekóva opa ñe’epapára ha tekove arandu
rembiapokue rehe.
Âga peve niko a ñane retãme, kuimbáe ko’aichagua ku hetaite ára
iñapytu’ü kuéra oitypeka rire ha ku tesakua ry’áí13ha kane’o pope imbáe
kuéra oipyaha pyaha rire, omyasai ko arapype16 yvypóra opaichagua
angapyhyvo, ha ha’e kuéra apyta ponandi; ñe'epapára jaikuaa haguã
ijavuku ha imboriahu mante va’erä he’i háicha ku D . G óm ez Serrato:
“Yvypóra ipy'arova ha iñañáva rayhupápe jaistfu ñuatl jahávos jaheréi
ñande ruguy”.
Ha péina âga hasy peve hfã chéve nasêta, jaguata tape potlre. Oime
kokuehe, am bue ro’y p e, ã karai kuéra ñane retã oitin gu ah a17 ha
oisam byhyva, oime oguenohê hikuái petei tekom e’e (ley 94) mba’epo18
hérava karai ñe’eme. Upéva upe tekome’e omoita hína hendápe ko’ã
mba’eita sarambikuépe19ãga peve oiko va’ekue; ha anichevéne ojehechagi
ku m áva20 ikane’ö ha ifíakã morotimbáva apytu’üm e oitykuávo arandu.
A nichevéne ku máva oipyaháva ñe’e yvoty kuatia rehe ha purahéi rory
om uasãiva mbaraka púre; anichevéne um íva opyta rei21ha oiko k ojagua
jara’yicha ojevyka tanimbupáre22 terã oguahu puku taperekuére.
Hasy peve23 péina umi kuimba’e maymáva ñane avañe’e
om bojeroviáva24, ha purahéi tetãygua om osaram bíva opa yvytúre,
ipytuhêmíta hikuái ha oñeme’eta chupe kuéra iñarandu; ikane’o ha
hesakua ry’ai repykuemi.
T ekotevê niko afíete jahecharamomive25tem biapo kuéra um ichagua.
Y m ave ára26mba’epo ojehu raka’e ñandéve ndaha’éi va’ekue27voijahayhu
katüva28 ko ñane avañe’e. Jeko ha’e rupi29 he’im a m áva, pe karai ñe’é
jep eve oh o30imeguã ha itujupa ñande júrupe. Jeko pe guarani jaiporu háre
aipo “Cultura” ha “C ivilización” oñem boheko31 ha ojehekyi ñande hegui;
348
■
ANTOLOGIA, GUARANI
ha jaha ñande paraguái amo ipahápe, hevorakue32mante pe arandu-gui
jasapiko33, koygua rekovekue mante ñane rembére otytyi, ha tova tavy34
mante opa ára ñaipovä. Ã ga peve ku oim e gueteri ñande apytépe péicha
oim o’äva, ha oñe’eva ha ogueroviaukaséva ave hapicha kuérape ã mba’e.
Tekotevê upévarehe peê tetäygua japáy ñapu’a jajetyvyro; ha opa
ñane retäpyrejajepepy35jasapukáiku ñane ñe’épapára Carlos M. G im énez
he’i haguéicha:
Ñandejára ipópe oñoty va'ekue
Ka'aty hovy, ko ndopamo'äi
Hendive ipoty ñane a v a ñ é e
Peichagua Tetä’naikangy va’eräi
Paraguaiete ñande rekópe, maymávañañandu avañe’é opoñyro ñande
ruguyre. Ha paraguái ja’évo opaite mba’e apytépe tekotevê ko avañe’érehe
tenondete ñane mandu’a.
O im e ku ka’arupy36, kuarahy oñapym ivo pytüm bype ñaimo’ä váicha
voi ku amo ne ñe’ä ruguápe reñamíva m báe mbyasy; ne küre, upéicharamo
m begue katu ijapajeréi avañe’é; ha avañe’eme ne pyahe, avañe’ém e
rejahe’o. Terã oim e ku ára36ne ko’é vy’a pavém e37haju sati ro’ysä asyicha
opu ha osyryta nde pyti’agui tory retiáe ne m oangapyhyva avañe’e jev y
mante reheka ha ñaimo’a váicha voi opa karai ñe’egui jep eve, ikatupyryvéva oh yvivo ñande jurdgui ñane anga renimbo.
Ñandejára rem im bo’ekue p á i jurügui ñahendu avañe’éme. Ha
angaipavdra ñande reköpe hi’ärö ñandéve ñam opot! ñande py’apy
avañe’ém e ñañem ombe’u. Ha avañe’em e oguahe ñande apysápe Ñandejára
pytyvö38 marangatu.
O im éne oguahem a Tupasy ára; néike, néike ñañem bosako’i, hajaha.
Tove ku ára nde raküva tojope ha tohesy ñande raperä am o K áakupe
yvyty ru’äre. A m o tape rembe’yre oim éne ñande jopóiva takuare’e rykue
ro’ysä porãme. Terã sandia pytã asy ojokáva ári, terã ku kuña paraguái
oikuave’eva chipa Piraju, aopoti morotí sakã porãme ojejokuáva. Jaguapy,
japytu’u. Ha ãga ka’aru pytüvo ku ñakyräita hasê soróvo guavira rakä
rehe, oime váerã katuete ku mokõi nde rapicha paraguái oñotire39
tata’yicha, opurahéi mbarakápe terã ojykyi arpapu; ha reñanddvo yvytu
junípe purahéi jo y v y oñem yatym oi40 asyrö, ñaim o’ä váicha voi ñande
DISCURSO PRONUNCIADO EN EL ESTÁDIO COMUNEROS 349
py’arupirupíva. Péva hína ñane reta.
O im éne pyharévo jasy morotl, mborayhu rerekuápe ojeheróva,
ohesape vevúi mi ku óga kapfi rokára jazm in ryakuãme oñeñuvava41.
à ga upévo rehecháne ojáro kirirlhape m okõi terã mbohapy kuim báe
haku apykapuku ári amo ovetãjurúpe ogueropurahéine hembirayhumime,
ku Teodoro S. Mongelós he’i haguéicha:
Arriéro mi che rekópe
M baraka che jyva ári
Ko nde apyka puku ári
HFante chéve añatoi
Che küre péina heüói
Che mborayhu rdyingue
Ñ ée poravo pyre
Ndéve guará purahéi.
Péva hína ñane Retã.
O im éne ára avei ñane ko’ê angatápe. O im éne ára oguahê jako’i42
joaite ojuehe kuéra ñande poyvi43 kuarahy’ame hajajeity Chako ruguáre
ñane Retã rayhupápe, ñamuasai pe ñanandyre opa ñande rekove. U pévo
oim ene ñe’épapára ñane Retã rekove asykue ogueropurahéiva ha maymáva
paraguái ñem oñarépe44 oikuaaukáva umi mba’e momoramby mandu’ara
ijapyra’yva.
Péva hína fíane Retã.
Ku chokokue45mboriahu ñem ityhápe hy’ái syryva, ku karia’y mbarete
ka’atyre om báapóva oguerojávo mborovire46 ha ñahenoiva m ensu47. Ku
ambue kuimba’ekavaju ári, kuarahy aku ha amáme, tatijovái48ogueraháva
mombyry mbyry, um iva hína tetãygua ha umi m aym áva avañe’e mante
oiporu.
U m iva hína tetãygua. Ha um iva maymáva avañe’éme oñem bo’e,
avañe’em e ojahe’o, ha avañe’em e opurahéi.
Opa um íva rehehápe tekotevê jahayhu ha ñañangareko m iv e ñane
avañe’e ha ñande purahéi rehe. Jaikuaákena tetara’y añete hápe, jaikuaa
ndaipóriha mba’e ve avañe’éicha oñoty pypukuva ñande py’apype teta
rayhu ha opa ára avañe’e rupi Paraguái49ñane ko’e ha Paraguái ñane pytü.
O im éram o50 añetehápe jahayhu ha fiambojerovia51 ñ an e Retã
350
ANTOLOGIA GUARANI
rekovekue, ha hi’änte ñandéve ku ipoyvi om im bi temiechara32 ára ru’are,
tekotevé ñane avañe’S ñañangareko, ñamba’apo mive hese; javorái vai
pytagua fie'égui kena ñamopotl, ha jopara’yre oñokoinguéicha pe karai,
ñe’éndive jaiporu.
Upeva hárehe niko äga ore maymáva, rohai ha roipyaháva kuatia re
avañe'eme ha pyrahéi paraguái rohyvikoiva33fíane retame, vy’a ha tory
raivéma34 ko roiíykua joaite ore anga ruguaitépe, oíme háre ñane
rendotakuéra om osaram bi hikuáf pete! tekom e’e, aipo ley 94 eha,
ogueropojáiva oréve ore apytu’u ha ore ry’ái repykuemi.
Hérape kuéra ha upe háre, karai mburuvicha guasu chejuníre iñapesa
aguijeve.
*
SECUNDENO NÚÑEZ
1 ley. — 2 expresar. — 3 algo de m alicia. — 4 mundo. — 3 m e parece que verem os. —
Asi os place ( ™en todo caso yo deseo). —7m o = m i. —~8(poner en remojo) que hace tiempo
vengo preparando con cariño. —9 es mi sincero deseo. —10 al pretender. —11 buscar
(cavar). —12algunas, muy raras veces. —13anide (deseo que). —14porque son ellos los
que han sacado. — 13te sa k u a r / a i ~ sy v a ry ’ á i (con sudor de la frente). —16a la luz dei
día. —17atar el hocico. — 18como la llamaremos en español. —19desorden grande. —20
las personas que se fatigan y encanecen infundiendo... —21queda sin nada. —22escarban
en el hogar (fogón). —23 por fin. —24 mimar, apreciar. —25 admirar más. —26 tiempos
pasados. —27cuando acaecía ( h d e ) el no amar. —28 lo bastante. —29 se dice que a causa
de él (h d e rupi). —30anda = es. —31se extraña y se retira. —32deshecho, afrecho (polen).
—33 ñapi’ü: pellizcar. —34 tonterías, bagatelas. —33 erguirse. —36ciertas tardes, ciertos
dias. —37grande alegria (ilimitada). —38ayuda. —39frente por frente (tocándose la nariz).
—40 el son a dúo acompasado. —41 cubierto, perfumado. —42 nos reunimos. —43 a la
sombra de la bandera. —44descendiente. —45 chacarero, campesino. —46 hoja de yerba
tostada. —47 mensual = que cobra susjomales a fm de mes. —48ganado vacuno (= de dos
cuemos). 49paraguayos. —50si es un hecho de verdad. —31complacer. —32públicamente.
—^ je ty p e k a : escarbar. —54 con mucha alegria (m ivém a , superlativo).
1 7 6 /2 1 0
ÑUHÄ RECHÁVO KA’AGUY RUGUÁRE
351
6. ÑUHÄ R E C H Á V O K A ’A G U Y R U G U Á R E
Asaje pyte ofiuvävo1che táva, ha pe kuarahy oityvo2 hata yvy apére
ñaimo’änte ku om bokusugueséva3m aymáva ko yvy ári oikovévape. Upe
jave che ha che ryvy roguahé ty’aivüpe4ore sype5ore ape rehe, kokuégui.
Rombota mbota ore sype romopotl haguä ha rohupi oga pepo guyre6.
Roha’arö aja tembi’u, ore pope ovaova terere ro’ysä porä rom boguévo
kane’ö.
U pégui roguapy rokaru; ha rokarupa-jave ohasa ore róga renonde.
rupi ayvu pópe7 petei mbayru je r e \ ha ava9 imboguataha oikutukutu10
hymba kuéra osapukáivo: uiha, uiha, ha, ha, ha; ha rehecháko tymba
kuéraomyatäva" iñakasä. R ehechaavei yvytim bo mbayru rappykuerépe
opu’ä; ha upéi mombyry minte om om byta imbayru jere peteí yvyraguy
ro’ysä poräme.
Mba’yrujerejáraoguejyl2,ojorahaguãtym asã13,hym baratljokuaha14.
Ojorapávo petei hatíme oha’ä13ichupe. Huguy raku16mara’e oiivo, ha upe
tekoe aratiricha opo syi'7 ichugui.
K óva ojehu jave che ha che ryvy rose rojúvo ore rógagui; ha
rohechávo18upe mba’e, roñani oñondive petel tesa pinme roguahê haguä
hendape. Ha upégui rohecha m aram o19 ndojehuiha ichupe m ba’eve,
karia’yete hekópe, ojejapokoima20hymba sãre, upém arö roike che ryvy
ndie tape po’íre roho haguä ka’aguy ruguápe. Tape po’i ypytü, apere’a
rapépe ojoguáva21. Roipykiíi ko asajepyterei.
Che kuäre araha japiha22, che ati’yre osaingo akytã23ryru ha ch e ryvy
om oinge iku’akuápe24 kyse overapáva haim bégui, ha ipópe ogueraha
ñuhä rembi’urä. R oikevévo25 ka’aguy rugua rehe ore yképe javorái26
mante ore fiuvã. Rohupity umi yvyra yvate ha ropyta rómoporãvo27.
Ñamañaro pe hu’ärehe ñanem bohesa kane’ö, ha ñande pytaite peve28
omopirí. Rohasam i vonte upéva, rojuhu pete! guyra rupa29 yvyra rogue
m bytépe haku30vai hína. Ha po (5) tupi’a ol pype. A m ogotyove rohecha
opopo ore yképe petei tapiti31 moroti ha okañy pe ka’aguyre ore hegui
aha’ä’yre32. U péva ypyetépe oí peteí ñuhä oakävo33. R oike pe hape po’i
rupi ha che resaho34petel ynambu k ogoe rehe, oñasaingo ñuhasäre hína.
352
'
ANTOLOGIA GUARANI
Ajora ñuhasä ha añoña che akytã ryrdpe ha roipyküi am buetape. Roguata
pukumi ha ahecha opoñy yvyre ore renondépe petei teju guasu35; haupéva
katu36 oñem ondyi ore guatágui, ha ara verágui hatãve37 oho ka’aguy
mbytére mombyry p eve rohendu ipiririkue. Upégui mombyry roho rire,
ñaimo’ä mitã oñembosaráiro oñondive kuéra, osapukái joa yvyra rakãre
umi ka’i; pete! opo yvyra rakã gui pe ore ári;hape yvate opyta oñem bopy’a
mongeta38, ñaimo’aomboyke iñaka, omañaporäségui ore rehe; hañaimo’ä
oñe’éva ñande kuéraicha avei.
à ga minte opopo pe yvyra rakã re ápe ha pépe ha roheja ore
rapykuerépe. U pégui rohendu oguahu pete! te! ore rymba jagua pe
ka’aguy mbytére; roñem opy’a p e teP ha roñani pe javorái mbytére,
roikuaaporã haguã mba’érepa oñaro; roñemboyke mboyke40pejavoráigui,
ha hetánte avei ropyrü umi yvyra rogue avevo41 ári, roguahê haguã pe
jagua rendápe. Rojekutu42 peteí yvyra tuja avevo rehe; kóva ho’a raka’e,
ha ituju ohóvo43; ha iguype yvy avevo mante44o!. Pya’ente ko ahenói che
rymba jagua, ahechávo pe ikü okápe, pe yvykua pypukúrema okañy
ohóvo45. Ha oñarö ko’i ko’i46 mante rei. Upévarehe aru peteí yvyra puku,
añatoi47 haguã ichupe upe yvy avevo. Upéramo guarã ombopu mbói
ijaguai48. O sê m begue katu pe ikuáragui, jagua opo sa’i rei hese, oisu’usé-
gui. Mbói katu oñemokirir! vaicha; jepeve oha’ã katupyry49 ichupe.
O sêm bávo pe ikuáragui, ajepepy50haaity hete rehe yvyra puku. H aupépe
rehecha ojere ojehe, ñaimo’ä vaicha iñakanga’üva51. ndoikuaavéi hape.
Upévarehe anemuatã52, ha aityve pe aña rymba akã rehe; ha upépe
ojehe’a53yvy rehe ha ipytupa54. Aikytí ijaguai pe oñepyrü hágui, ha ajuhu
kuapo55aguai nipo oguereko ra’e.Ipojyinte avei ñaimo’a teongue, ipuku
mokõi ta’ã56. Omaha hanteko ra’e ore rehe karai guasúicha57. Upégui
itavy vaicha38pe javóráire rojepota39, ápe ha pépe oñemuatä60ore kupyre
ysypohü61; rohasávo ko’äva, karaguatatyrema62rojejuhu, pe hat! ñaimo’äva
mbarakaja pyapê, ombochalaipa63 ore kasõ. Ñeha’ä pópe64rose ha tape
tujárema65 roguata, roguahé haguã ore tapyipe66upe ka’aru.
DIONISIO COLLANTE1
1 cubrir, asfixiar. — 2 deja caer su fuego. — 3quiere reducir a ceniza. — 4 en un mar
177/
PÉICBA VA'ERÄ
353
de sudor. — 5 con la azada. — 6 debajo del alero. — 7 con estrépito. — 8 carreta. — 9 el
hombre (el indio). — 10 va pinchando. — 11 tiran de la coyunta. — 12 baja de un salto. — 13
para desatar la coyunta de los bueyes. — 14 que rodea las astas. — 15 amaga cornearle. —
16 con rabia. — 17 esquiva justito. — 18 al ver esto. — 19 viendo que nunca ie sucedia. —20
nos agarramos. — 21 parecido. —22 hondita. — 23 bolitas. — 24 cinto, cintura. —~25 fuimos
penetrando más. — 26 maleza, matorral. — 27 para admirar. — 28 nos estremecemos hasta
los talones. — 29un nido. — 30 caliente. — 31 liebre. —32antes de haber disparado. — 33allí
cerquita habíauna trampa cabeza abajo. — 34descubrí.— 35lagarto. ■
—36pero él. — 37y más
rápido que el rayo. — 38 se quedo pensativo. — 39 nos decidimos y corrimos. — 40 nos
dirigimos a un lado de la espesura. —41 pisando montones de hojarasca blanda. —42 nos
plantamos. — 43 de podrido. — 44 tierra removida, esponjada. — 45 se iba escondiendo en
una depresión. —46 ladrido agudo, entrecortado. —47 escarba. — 48 cascabel o anillos. —
49 pero también asesta con destreza. —50me erguí y arrojé. — 5Í me afirmé en tierra. —52
me esfuerzo por tirarle otra vez. —53 se confundia con la tierra. —54 y deja de respirar
(muere). — 55 quince anillos. — 56dos metros de largo. —57que nos plantara cara como una
señora bestia. — 58 (como) locos de contento. — 59 nos vamos. —-60 se estira entre nuestras
piemas. — 61 la liana negra. — 62 atolladero de espinos o jarales. —63hizo trizas nuestra
ropilla. — 64 a duras penas salimos. — 65 camino antiguo, de antes. —66 a nuestra casita o
galpón.
7„ PÉICHA VA’ERÄ
M aym áva yvypóra oguerekóne katu etei iñe’äm e, imborayhu porã
apytépe, petei mborayhu tuicha upe yvy rehe1, om oingove va’ekue
ichupe. U pe yvyjahecha hague ára vera, ñane, ñe’em e hératetã. M aymáva
teta m em by tee2 om ba’apo ipy’aite guive ha kane’ö’yre ituvichakue
ohekávo, ivy’a tée ojuhúvo, ha arai3rehe omopu’avo ichope. Jahecha olha
opa tetãme ko’äichagua yvypóra om okyre’yva m aym a tapicha kuéra,
tem biapo porã apóvo ha teko porã ombopoe4. Ã va5 oñongatu iñe’äme
jeguaka6 om im bipáva porãgui, jeguaka ikatu’yva ñambojoja mba’eve
rehe.
Äga añe’eta ñane Retã megua (mba'e) rehe. Ha ahaimíta7opa mba’e
tekotevêvéva jaikuaa, ikatu haguä8 ñande rekove porã rupi jahechauka9
354
ANTOLOGIA GUARANI
m aym ávape jahayhu añeteha ñane retãme. M okõi mba’ente tekotevê
jaipyktíi10haguã tetã rape tee rupi. Ã va ha’e: a) T ekove potl porã ogapype
ha m amo ñaimehápe; b) Mborayhu ijapyra’yva11 m ayma mba’erehe,
om oporã12 ha om botuvicháva fiane Retã.
T ekove potl porã ogapype: 1) Tdva kuéra. Ogapype tüva kuéra
om im bi va’erä tem biapo ha tekove marangatu rupi; upépe hefiói va’erä
mborayhu mba’e porã rehe ha py’aro mba’e vai rehe. Tekorã13 tuvicha ha
ijereraha14pohyiva oguereko hína tüva kuéra ogapy. Ojehechauka guive15
kuarahy vera, ko’eti sorópe, okafiy16m eve jahechave’y 17hápe mombyry,
tembiapo ha ñe’é marangatüpe om bo’ene ta’yra kuérape tape porã oipykúi'8
va’erä vy’a tee rekávo, ko yvy ape ári, ha amo tendápe, ñande rekove opa
ve’yhápe19.
O m oíne ta’yra kuéra resa renondépe tapykuere20 ky’a ohejáva mba’e
vai ojapóramo21. Ha teko tory fiane fie’a kuaite22 guive hefiõiva ha py’a
guapy fiane ãngape ohekuavóva tembiapo pot! apo23.
Oikuaauka va’era ta’yra kuérape: 1) Jeguaka24 porãita janiva fiane
ñe’äme,, mbo’eha rendápe jaháramo, ha tavy fiane apytu’ügui25jaipe’áva.
Om ohesakã va’era api’i26 m begue katu ñamono’öva jahávo ñañembo’e
uka pype27. Oñembo’eukáva, vy’ápe ohasa hekove28. Ofiembo’euka’yva,
tape karé rupi opofiy, tavy29 omolru ichupe mamo ohohápe, tavype ituja
ha tavype omano. 2) Tupámbe30 ha tetã31 rire, api’i tuvichave jarekóva32,
ha’e hína ko ñe’é heñoi va’ekue ka’aguy mbytépe. Ohayhu háicha isype
memby marangatu, upéichane avei tetã fie’e rehe ohekuavo va’era
mborayhu mayma oñeñandüva imem by teeha33. Ñavö34 tetãgua tekorã33
oguereko: a) oiporu poravópe fie’e imitãramo oikuaa va’ekue; b) oiponivo
je’o’yre36 terã jopara yre. Ape am osusüm íta ko mba’e. Ñ aikotevé’yramo
jopara, anitei fiam byasum 37 ipype fie’e ha’éva pytagua mba’e. Anga
isarambi38 fiane Retã pysokue rehe fie’e karê39, ndaha’éiva ym ave guare.
Mba’éichapa ñande ypy kuéra ypochyne, oikuaáramo ñamonaha40 yvy
rehe pe fie’e hefiói, okakuaa ha ityarõ41 va’ekue ka’aguy py’ape. Ara
katuetei42ou va’erä ha’e om im bi jevyn e — ha ofiem buekovia rupi um i fie’e
atyra43 ofiefiofia va’ekue ipype. 3) Ñane Retã apohare réra: hem biapoita44
ojapo va’ekue fiande jora haguã ambue tetãgui, py’a guasu oguereko
va’ekue fiande ypy kuéra fiorairõ guasüpe, pypore pot?5ha’e oheja va’ekue
opa peve46karai marangatu imopu’ähare. 4 ) M aym áva mba’e fiaikotevêva,
PÉICHA VA’ERÄ
355
jaipyküi haguã, Ñandejára rape tee rupi; tupã rape kuaa okam bu haguã
api’i rehe47om ohenyhêva ñane ñe’ä pota48ha teko potlme fiande reraháva49.
T ekove potl porã m amo fiaimehápe: Tetãygua. Ogapy peguáicha
om im bi va’era50 avei ramo oim ehápe hekovekue rupi, fie’e ha tembiapo
porã rupi ha’e om boete ha om opu’äne tetãme. Tetãygua oguerekóva
ipópe petel mba’apo51 ta ha’e: a) um i óga kuérape tetã popéva pe tatãygua
ha’e va’erä tekove ijoheipyre oiko’yya pokarême ipehêngue kuéra ndive.
Ha upéicha va’erä avei karai tetã sambyhyha, um iam bue karai guasu ha
m aym áva tem biguái kuéra. Upéicharamo mante ñamopu’ä jev y n e fiane
retãme ha fiaipysyrõne ichupe m anógui. Ñ avö tetãyguápe oñem bo’e
va’erä hembiaporã rehe, oguereko va’erä hetã33 rehe voi guive54, ha’ese ko
ñembo’e renda guive55. Viña”, mba’éicha hefióita fiavõ kuimba’e ñe’äme
pe mborayhu hetã rehe, ndojuhúixamo voi ñem bo’e rendápe mba’eve
jejapokóiha57 oiko haguã tetãygua afietéicha.
O ñem bo’e porãramo mitã kuérape fiane Retã ofiepysyrõne heta mba’e
vaígui ofiopu38ha om opy’ahéva ichupe.
2) M borayh u ijapyra’y va m aym a m ba’e r e h e 59 o m o p o r ã ha
om botuvicháva fiane Retã; kuimba’e, kufia, kufiatai, mitã rusu, mitã
karia’y, Tetã yvypóra maymáro ikatu fiamopotimba fiane R etãm e ha
im baretejevy haguã am bue kuéra tetã apytépe. Ha mba’épa tetãygua fiane
Retã porãngue apytépe o! ikatu’yva fiambojoja mba’ev e rehe. Ñ an e fie’e:
oheja va’ekue fiandéve fiande ypy kuéra. Ñane momandu’áva jaguarete
kororõ rehe, omboryryiramo60m aym áva yvyra rogue kirinhápe okéva61
ka’aguy mbytépe. O m oangapyhy62 va’ekue ako karai kuérape63, ohua’i
va’ekue yguasu m boypyrygui64. Jeguakaita om botuvicháva fiane Retã
porãngue ha’e hina ako ka’aguy rovyü: ojepysóva jahecha pyhapeve65
fiande yvy ape rehe; oguerüva fiane akãngatüpe66 fiande ypy kuéra
rekovekue ipype rupi67, ohasáramo68 guare om om baretévo hete kuéra
mba’apo ha fiorairõme.
O hecha haguépe69 aravera ko fie’e, mbya fiemofiare afietehajunípe70,
ndoje’o va’erai. A ko yvyty araípe oñakäho’íva ha isarambíva heta tenda
rupi fiane Retã pukukué-rehe. A ko ysyry kuéra ñe’engatu om bohoryva
fianderekove.
Peteí fiane ñe’erae, petel fiane mborayhüpe ha petel fiane Tupambepe.
Y vypóra oikuaa afietetéva fiane R etã apopyre71 iñepyrö háguive ohecha
356
ANTOLOGIA GUARANI
kuaa ñakambu72 hague petéiete mborayhu rehe; ha m im bihápe73 ha
je’o’yre oi aj a ha’e yvyága vy’a fiane angapyhy. A ko karai marangatu Tupã
fie’ê rerahare, ohekuavo ka’aguy rehe yvágagui oüva mborayhu; mombyrygui ou om ondoróvo opa py’aro ha mborayhu tee refiói rekávo flavo
ñe’äme.
Tapykuere74 om im bíva tembiapo porã rehe oheja flandéve um íva
para m boypyrigui ou va’ekue fiane ánga75, Afia poguygui oipe’a haguã.
Petel árape fiane Retã okambu va’ekue vy’a pavêm e, henyhè va’ekue
api’igui ofiuvã va’ekue ichupe py’aguapy pepo vevúi, ku vy’a fiane
m okyre’yva tembiapópe ku mborayhu fiane m opetelm báva ára ha
pyharépe. O íjave upéicha76, fiorairõ guasu áraoguahê ichupe. H aupéicha
jahecha ohejáramo tapyi Tetã rayhupápe m aym áva im em bykuéra.
M buruvicha rapykuéri ha’e kuéra oho m boka ijape rehe fiorairõ rekávo.
Ha ako fiorairõ atyrape77 oí va’ekue ako ára fiande yvy apérehe
ha’ekuéra petel te! om ano ohóvo py’aguasu ha mborayhu ohechaukávo
Tetãme. H endive kuéra pete! ysyry rembe’ype om ano fiane m buruvicha
ojojaha’yva he’ihápe “amano che Retã rehe”. Anítei, Tetãgua, tesaráipe
ofiapymi jeguaka ko’ava om oporãva fiane Retã rekove ymaguare.
Mba’e imyatyrõ pyrã78: ha che Retãygua resay mante osyryta fiande
rova yke rehe, jahecháram o tape karê oipykúiva fiane Retãmi angagua
hekovépe79: ha’e ym ám a ojupi va’erä m o’ã arai rehe ojapajeréi80 asy rei
yvyrehe, im em by kuéra renondépe ojapo guasu’yre mba’eve hese. A ñe’é
hína pe tuku*' rehe om byaíva, om onáva yvy rehe82om bohasopáva fiane
mborayhu pavè. Afie’e hina pe mba’e rehe, oiporu kuaa’yva83 heta che
Retãygua kuéra. O gueníva mboriahu fiane Retã okaraygua kuérape.
Oguerúva fiande apytépe “jepoyhu, fiorairõ py’yi ha pokarê”84. O guerekóva
py’ahé ha tesaype heta fiane pehêngue85 kuérape.
Heta oporojukáva, mba’e avyky ha mba’e vai ojapo haguã hapicha
rehe. P eicha piko fiane m bo’e raka’e fiande ypy kuéra ym a guare. Mba’ére
piko py’aro ndopái fiande apytépe. Ha!, Tetãgua, rehayhu afietetéva ne
Retãm e. Ha! nde Paraguái refiemby asy va hekove mi karê rehe; Tem biapo
porã, fie’ê marangatu, py’a guapy, fieha’ä, mborayhu afiete rupi fiane
peteím báne86 ñaime ñaim e hápe87 fiamopu’ä ve haguã fiane Retãm e ha
jaiko jev y haguã ipype tory ha py’a guapy
ROGER C A BA LLER O
PÉICHA VA’ERÄ
357
1para con la tierra. — 2 todo hijo genuino de la patria. — 3 por las nubes. — 4 llevar.
—5 estos. — 6joy as. — 7 escribiré. — 8 para poder.—9 mostrar. — 10 recorramos. — 11 sin
limite. — 12 embellecer. — 13 las obligaciones. — 14 llevar a la práctica. — 15 desde que se
muestra el sol. — 16 hasta que se pone. — 17 que ya no le vemos. — 18tomar el camino. —
19ya no termina más. 20las huellas sucias. — 21 al obrar nosostros mal. — 22la alegria que
brota dei alma. — 23 la práctica de las buenas obras. — 24 el tesoro que traemos. —~25
quitamos la ignorância. — 26 riquezas. — 27 por medio de la enseñanza. — 28 pasan la vida
alegremente. — 29la ignorância los acompaña dondequiera. — 30religion. — 31 después de
la religion y la patria. — 32la riqueza más grande es la lengua. — 33que son hijos genuinos.
— 34 cada. — 35 tiene las obligaciones siguientes. —36 con pureza (sin desteñirla). — 37 no
introduzcamos.— 38 se está esparciendo. — 39 lenguaje bárbaro. — ^hollar, tratar irrespetuosamente. —41 maduro. — 42 las listas, el montón: todas. — 43 cúmulo. — 44 todo el
trabajo. — 45 huellas puras, dechados. — 46 hasta terminar la raza de los fundadores
virtuosos. — 47 extraer de las riquezas. — 48 los deseos honestos. — 49que nos conduce. —
50 ha de brillar (el cuidadano) en la intimidad del hogar. —51 que tiene la responsabilidad
de algún oficio. —52 ya sea... ya sea. — 53 para con su patria. — 54 muy temprano. — 15 o
sea desdela escuela ( - mbo'eha). —56pero. — 57 medio (agarradero: no encontrando nada
en qué apoyarse). — 58 que les hiere o duele. — 59 (amor) a todo lo que. — 60 que hace
temblar o mover. —61 que duermen. —62 quedaron embelesados. — 63 los conquistadores.
—64 de allende el Océano . — 65 hasta donde llega la vista. — 66 memoria. — 67 por medio
de ellos. — 68 cuando pasaban. —69 en dpnde vió el relâmpago. —70 en boca. —71
fundadores. — 72nos inspiramos (mamamos) en el amor. — 73al resplandecer y conservan­
do la inocência. — 74(detrás) después. — 75 nuestras almas. — 76 cuando esto sucedia. —
77 en las varias luchas. —78cosas a reformar. — 79 con su tenor de vida. — 80 se revuelca
por el suelo. — 81 langosta, plaga. — 82que embaduma, ensucia. — 83no saben emplear. —
84 engafto y mano artera. — 85 hace gemir y llorar a nuestros hermanos. —86 nos uniremos.
—87 donde quiera que esternos.
358
ANTOLOGIA GUARANI
8. ÑAMA’ÉMI ÑANE EETÃ RENONDERÄ REHE
Oñani ha okañy vevehápe ñande hegui opaichagua vy’a’y, py’apy ha
jehasa hasy ñane mandu’aramo ñane Retä rehe. Ñañandu opiriri1 ha
opororo2 fiane né’ä ruguaite peve ku mborayhu oñem ondyi’yva3mano
renondépe ta ha’e ha’eháicha: ñane mokyre’yva4pyryryihape3jaiko haguã
oñondive ñane Retã pu’ã rekávo. Ou m imbihápe ñane akangatüpe6umi
karai kuéra mandu’apyrä7omoherakuä porä va’ekue ichupe8ohecha guive
ha’e resa9. Um i mburuvicha kuéra yma guare oiko’y va’ekue pokareme10
mba’apo hape, umi karai kuéra om o’eté va’ekue tetãme ñorairö hápe ha
om e’e va’ekue hekove kuéra hese. Jahecha upe jave om oirü-ha ichupe
jeguaka" ikatu’yva jaipapa iko’e gu iv e12 chupe nguarä ara pyahu.
Ha ko’äva mba’e kuéra rehe tekoteve nde Paraguái ñane mandu’a
py’yi. V iñal3péicha piko jahasata ñande rekove ñane mandu’ami14hape
sapy’apy’a umi mba’e porä atyra rehe, yma ojehu va’ekue. Nahániri.
Ñande py’a guasum ita15 mante, jahecha haguã ñane retäme ägagua16
hekovépe. Ha’evo'7 kóva, aikuaaukasénte m aymávape tekotevém aha
jaipykiíi18tape porã rehe, heta ro’y akaga’üpe19jahasa rire, ñaimba jevy
haguã oñondive peteí rayhupápe ha petel vy’a pavém e.
N de paraguái20, ikatünepaha’e 2' opu’ä ha imbarete jevy ym aguaréicha,
jaiporu vaíramo äga p eve pe mba’e 22 ohekuavóva ñande apytépe py’aro
opave’yva ha oguerüva ñorairö py’yi manoita apohára.
Ikatünepa péichajaháram o, ñañem opetei ha ñañopyty vömba vy’a ha
py’a guapype m aym árojaiko haguã ipype23. Nahániri. Jaiko aja upéicha,
jaiporu vaihápe24 pe mba’e, po’a’y akói ñande aho’íta. U pégui25 heñoi
maymáro mba’e vai apoha om botujúva ñane retäme ko’anga rupi26hikdni.
Ha jahecha ipype27pokarê28, akanga’u, mboriahu okárape, pytyvö’y29
okarayguápe, tova atä ñaimo’ä’yva30, ikarai31 guasu joa hikuái. Mba’e
ñem byasy32 va’erä ha’e avei jahecháramo umi tetäygua atyrape33 oho
oipota’yre ambue tetã rehe ohasa haguã hekove kuéra mba’apope. Ha
néike,34néike guyryry35mante rei, néikejejuka rei, néike py’aro36ochyryry
pororopáva.
Mba’eicha piko ñam opu’äta ñane retäme, ñorairö, jepoyhu ha py’aro
oí aja ipype.
ÑA M AÉM I ÑANE RETÃ RENONDERÃ REHE
359
Mba’épa ere nde,
paraguái? Natekotevei reñepy’am ongeta puku.
Heta ro’y ndajahái ñande rape rapi. Upe árape37ikatu va’erä mo?ä avati,
mandi’o, pety, mandiju ha ambue amoíyva ko’ápe3*, faeñoi rovyü asy ha
ityarö rory rei ñande kokue kuérape. Upe árape ikatu va'era mo5a
ogakuéra maymávape ojehaitypo vyJa poti, Teta rayhn tee39ha py'ambarete
mba’apohápe. Tekoteveme40tetaygua kuéra rayhu jefaeja41umi mba’egui
yma guive po’a’y oguera fíane Retäme, ha omokangy mbegue kattíva
ichupe. Nde, paraguái, rehayhu añetetéva ne Retame ha beta mba’e
rejaposéva hese, chendive, ha m bovy tetãygua kuéra ndive, yvága peve
om opu’aseva ave ichupe, ñañepyrüta ikatuha p eve42 ñamba’apo ñane
pehengue kuéra apytépe.
Ñamohesakä43 va’erä maymávape tekotevêmaha jajohayhupa jevy,
ñamba’apo oñondivepa, fiande resarái, opa javy ha aña ym a guarégui,
ñanbohekove pyahu haguä ñane retä, ñañoty hagua vy’a pypuku ñande
apytépe ha akói jaiko haguä upéicha.
Upéicharamo mante po5a maymávape ñande rypyita44, ha py’a rory
mbarete porã ojehaitypóta ñane ñe’ame.
ROGER CABALLERO
1,2que bulle y hierve. — 3que se amedrena. —4nos estimula (el amor). — 5a escape,
rápidamente. —6 memória. — 7 dignos de recordación. — 8 a la patria. — 9 desde que vió
la luz dei día. — 10 robo (... que no robe). — 11 glorias. — 12 desde que amanece el nuevo
dia. — 13pero. — 14en el solo recuerdo. 15 hemos de tener valor. — 16actual. — 17 al decir
esto. — 18 marchar por buen camino. — 19después de muchos aftos de desaciertos. —20tú,
paraguayo. — 21 ella (la patria). — 22 esta cosa (la mala politica) que derrama... — 23 para
vivirtodos en ella. — 24abusando de ella (la patria). — 25de la política. — 26en la actualidad.
— 27 en ella (la patria). — 28 latrocinio, desconcierto. — 29 abandono. — 30 increíble. —31
todos estos deíectos dominan como señores. — 32es de lamentar. — 33grupos de paraguayos.
— 34 y dale, dale rebelión, y vengan asesinos y vengan odios hasta el paroxismo. —35
rencilla. — 36 rencor. — 37 en todo ese tiempo pasado podría haber germinado. —38
etcétera. — 39 verdadero. — 40 ya es tiempo. —-41 que nos dejemos. —42 hasta donde
alcancen ias fuerzas. —43 demostrar. —44 nos va a rociar o favorecer con toda suerte de
dichas.
360
ANTOLOGIA GUÀRANI
9* ANGAEPA ÑEPYRUNGUE YYY ÁRI
Tupã omoí va’ekue ru ypy kuéra, Adan ha Evape, petei tenda yvytyrokái' he’ihápe, omopotí ha oñangareko haguã hese. Omoimbaite
ichupekuéra ovy’a ha oiko porã haguã oikoteve va’erä. M byry’ai ha
kane’ö, ara haku ha ro’y ndaipòri. Oñoty tape ári heta yvoty, ipotype
oñeñuväm báva2, yvytu om ohyakuã haguã, ha hape kuéra om bojegua
haguã hopea3kuiguépe4sapy’a osêramo guarã5oguata.
Omoí heta guyra saraki6ko yvoty type oiko va’era opurahei ha ko’ê
renonde opu’ã haguã ayvu7 ha toryp^e omombe’u ko’e.hiagulmaha.
Ome’e ichupekuéra yva porã opaichagua ho’u va’era. Maymáva oipota8
ho’u. Petei ñoite ndoipotái ojavyky9. K óva héra10, oikuaauka kuaa rupi11,
ivai ha iporãva, “yvyra mba’e porã ha mba’e vai arandu ryruM
.
Omomarandu ichupe kuéra: “Ko yva kóva pe’uramo pem ano va’era
katuete”. K óicha oipy’a ra’ã ichupe kuéra, ohecha haguã12, jahecháke
om om ba’epa iñe’e, om e’é haguã ichupekuéra hetave mba’e.
Petei jevy Eva osé oguata yvyty rokái ryepyre13. Oikoha rupi14osê
“yva mba’e porã ha mba’e vai arandu ryrdpe”. H ovayva16hese ohóvo tape
guive. U pépe Mba’e Pochy osê ohenonde’a17ichupe, ha oporandu m begue
katuete: “Mba’ere piko Tupã ndoipotái pe’u yva oihagueicha18a19yvyty
rokáipe”.
Eva he’i ichupe: “R o’u ko”20. “Y va mba’e porã vai arandu ryru ñoite
Tupã ndoipotái ro’u, anítei romano”.
mba’e Pochy opukavy ete, ha he’i ichupe21: “Mba’e pemanótaiko.
Tupã ndoipotáinte peê peikuaa, ha’eicha, iporã ha ivaíva. Upévare
ndoipotái pe’u”.
Ho’upárupi22 ipehengue imandu’a iménare. Hi’äitéma avei ho’uka
ichupe23 yva hete. O heja Mba’e Pochype ha’eño, ha oho ohapykuére
rekávo (iménape). Ipo ijatukupépe24 torypápe hendápe oguehe.
Ñe’engatuve25pa’ume he’i ichupe: “Hi’äite ko chéve ndave re’umi ko yva
ryakuävu asyete che ha’üva”26.
Upe háreve27ombohasa ichupe hiyva rembyre. Adan oipyhy pe yva
pehéngue hem bireko pógui ha ho’u avei. Ho’upa potávo, opáy sapy’a28
ANGAIPA ÑEPYRUNGUE YVY ÂRI
361
Ãga m okõivévam a oikuaa ívai ha íporãva.
Ohecha kuaa hikiiái ijopívoha. Otlgui ojuehegui, ojei oñuendágui30, oho
haguã ojapo ñana roguégui ku’akoi31 oñemo'ä haguã.
Ka’aru jere, yvytu piro’ysä porã pa’üme, Tupã, ñe’a kuaaha, ose
oguata mbegue katu oúvo. Adan ha Eva, oñandu vove Chupe okañy
Ichugi yvyraty ypytü re.
Tupã ohenói Adánpe ha he’k^M o’opa reime”. Kóva ofiehenduka
upémaramo ha he’i Ichupe: “Ahendu kuri neñe’e, at! nde hegui, ajechapype
opivo ha akañy nde hegui”.
Tupã okirirí sapy’aitemi, hovaitére omaña, ha he’i ichupe; ^Mba'eta
váichapa33ohechauka ndéve nde opivo háva ra5e34. ReMne35katuete ra’e ko
yva, aipota'yvakue rejavyky”. Ha5u heh Adan. Che rembireko ome’e
hembireko ndive ojojaite29.
chéve ha’u haguã. Pévare Tupã oje're he’i hembirekópe: “Mba’ere péicha
rejapo”. Ojekuaa háicha36, Tupã oikuaase ijurúgui mba’erepa upéicha
ojapo im énare37. Ha’e katu, oipy’ajopygui ichupe hem biapo vaikue,
nohendu porãvéimaTupãrerniporandu hahe’i: “M ba’eP och y che mbotavy
ha ha’u”. O im o’äitéma38 voi ra’e oporandu ichupe: “Ndépa mba’ere re’u”.
Nomombe’iii mba’érepa iménape ho’uka. Tupã mbegue katúpe kuri
oguenohèm base39hem biapo ky’akue. Ha’e katu kyhyjégui, he’i tenonderã
he’iva rangue ipahaitépe. Péicha mokõiveva ho’a angaipápe, nomoba’ei
haguérehe Tupã ñe’e. Péicha oñepyrü ypy angaipa ko yvy ári. Kóva ko
angaipa maymáva jaru40 ñanendive ja’ávo ko yvy ári. Tupã ofíemyrõite
ñande ru ypy kuéra ndive, ndojapói haguére mba’evéram o iñe’e. Ha he’i
pe kuñáme: “Agui rire heta mba’asy rehasa va’erä ne memby haguã, ne
memby reta va’erä, ha ne ména poguype reiko va’erä. Ha Kuimba’epe he’i :
“Rejapo haguére ne rembireko ñe’e, ãga guive mba’evém a nde rejuhu
reivéi va’erä, remba’apo va’erä, ñuati ha ñana heñoi varã ndéve, nde ry’ai
repykuére41 rekaru va’erä, oiko p eve jevy ndehegui yvy nde ypykue;
yvygui guare nde, ha yvy osé jevy va’erä ndehegui. U péi om ose ichupe
kuéra yvytu rokáigui.
JERÓNIMO SILVA
362
-
ANTOLOGIA GUARANI
1 paraíso (= v/<a renda). — 2 cubierto de flor. — 3 con pétalos (yvoty ropea). — 4
desprendidos. —5 para cuando saliesen. — 6 saltarín (pytdy: inquieto). —7 alboroto. —8
Dios quiere que coman. — 9 tocar. — 10éste se llama. — 11 porque les puede dar a conocer.
— 12 para ver. — 13 por (dentro) dei jardín. — 14 andando. — 15 topó con el árbol. — 16
levantndo la cabeza, la detuvo. — 17se adelantó (la detuvo). — 18todas las frutas. — 19aqui
(a). — 20( rduko) pues claro que comemos. 21a ella. — 22en acabando de comer un trozo.
—n a él (Adán), — 24 con las manos atrás. —25 entre muchas razones. — 26 que yo he
comido. — 27 al mismo tiempo (y diciendo y haciendo). — 28 de repente. — 29
simultáneamente. — 30 se separan uno de otro. — 31 cefiidor. — 32 cubrirse. — 33 ^qué (te
parece)?. — 34 que estaba desnudo. — 35 habrás comido. — 36 como se ve. — 37 con su
esposo. — 38 creyó que le había preguntado.
quiere sonsacarle. —40 lo traemos, lo
llevamos. —41 (con el precio de su sudor), a costa de tu sudor.
10. TAITA R É R A MARANGATU ÁRA
P eteíjevy taita oi porãm ijave1, ombuajéramo guare2héra marangatu
ára, hi’äite chéve, che ta’yra\ ahaimi ko kuatiápe4. Che upéramo mitã
guasu kasõ mbyky. A iko hárupi5 ou chéve che akãme ha’évo che sype
rombuaje mi haguã ko taita réra marangatu ára.
Che sy hasype ojapo6che rembijerure. U péva rehe upe ka’aru pytüme
amyangekói7jevy voi che sype kóicha: “Ko’eramoma niko, che sy”8. Ha’e
he’i chéve: “M aerãteiko nde py’a tarova9 che m em by”. Am bue ára
ojerévo10, voi ko’ê mboy ve11che mombáy che sy. Apu’a pya’e che rupágui
aha haguã ajovasa ha añem bo’e che yke rehe, Ñandejára kurusu rehe ha
Tupasy Ka’akupe renondépe. Atupanói che sy ha che rúpe. Upéi ajapo
tata tataypype, amo! y takurã ajapo haguã ka’ay. Upe jep e’e 12 ha ka’ay
uhápe, che sy oipopF ha oipiro14 mandi’o omomimói va’erä. Taita katu
ojykyi avati moroti hatatlmbyre, oñoty voi va’era, iky15 haguã yvyra
hokyü ha ipotypa jave.
Che mandu’a ryguasum e16 okém iva hembireko kuéra ndive guavira
rakãme om bota mbotámi ipepo ojuehe ha osapukái po’i yvate. Pejavorai
rehe katu ynambu kokuere ha amo ñu guasu rehe ynambu guasu ha tetéu
oñe’e. M aym áva guyrante opurahéi kyre’y re’yve ko ko’émbota rehegua.
Che sy, ñe’e mbeguemime tapia guáicha, y taku ryru ojerare chéve,
TAITA RÉRA MARANGATU ÁRA
363
ha ame’e ichupe. Oheja tembiapoita sapy’ami. Pytu’u háramo17 oitykua
ha’e ipo tee rupi ka’ay hyjuipo18ka’arykuéva, ha tory pukavype om bohasa
taitápe.
U pekuévo taitápe he’i che sy ñe’é ryapu kunu’O avañe’é mante
oguerekóva: “mba’éiko ere19, karai Tani, ñamo he’ê terã ñambopyahu
haguã ñande ka’ay”.
Oñe’é che ru: “N de rehechái piko hovajevyha nde reitykua rire”. “Nde
katu, Ña Feliciana, nde rehente 01 upéva”20. Péicha he’ipávo opu’ä apyka
árigui, ose okárape ojetepyso pyso. Omaña yvága rehe ha om om ba’e
guasu Tupã rembiapokue mbyja kuéra21, m im bípe oporohesakäva22. ha
upe guive oñe’é m ondo23péicha: “Pem opu’ä umi mitä kuéra okéva gueteri
hína, topu’äma toñembo’e ha tose okápe ta ipytuhé yvytu ko’éju oporombo
huguy porä ha ome’éva tesäi. Ha nde Feliciana, eñam im a ñandéve ne
rymba vaka, ose m boyve korágui ha oho mombyry. He’i osévo che sy,
ipópe petel tymasã mbuku vaka myakãsaha24 ajapo haguã ka’ay héê
kamby mbokajápa”.
Nahániri23, om bohovái chupe taita, ho’u haguã pe mitã ohótava che
ndive avati ñoty kokuépe katu26. H aupépe omañache rehe taita, he’ikuévo:
“Em oí che ra’y nakãrehegua reho haguã che m oirüm i chemba’apohape.
— Mba’eik o aipo eréva— he’i ichupe che sy. Ko ára kóva niko ne maran­
gatu ára, romomaitei hesegua27. M bovy piko rem boty28ko árape”. O fiéê
taita, “che resarái29 ete kuaa piko ichugui30. Ko árape am botym a po kuã
aikove hague ko yvy ape rehe. Pokua ro’y ha ára haküma ohasa che apérehe. Heta vy’a ha vy’a’ym a ahasa, hántema che ati31. Péichako32, kokuépe
omba’apova, mba’e árapa hína ndoikuaái heta jev y . K óicha oñe’é jave
jepy apype33, oñe’e renonde’a34 ichupe che sy: “Ko árape ñambuajemiha35
ne marangatu ára, arete jaiko rire36 kirinm e ñañeñanduka’y rehe avave
tapichápe”.
1
Ja’iíne ryguasu ka’ê, ha chipa avati tatakuápe, tèrã ne rymba ovecha
ikyráva hikóni, hesypy. Ha ñahenoiukáne ñane pehêngue kuéra ñande
jere rehe olva, ou haguã o vy’a ñane ndive. Che ru om boguejy je v y ijyvy
mbokuaha mbokuaha37 ijati’ygui oñem oi haguã che sy ñe’ém e. Pete! che
ryvy om byape38kavaju pytä’i ha oho ojapo ñemomarandu karai mburuvicha
ha um i taita jepokuaaha39rógape. Imarangatu árava40he’iuka chupe kuéra
upe asajépe ourai haguã oguógape. Che sy katu ohenóiuka máva41
364
ANTOLOGIA GUARANI
ha’evéva tembiapo ogapype, pe, oipotyvõ va’erä chupe. Che ru upévo
omoñesaingo manera’e, ikupy gui, ovecha ahé omokychi’lma42 katu
ijajuraguy rehe, kyse yva vaka ratlngue hoguepe guasdva. A sajévo
ohóvo43 ijaty tel tel momarandukapy kuéra. M om byrygui, che jaryi, che
sy ryke ha ikypy’y kuñataí ou, mba’eicha haguã nipo44, ko kóicha jave45.
à vape, ore taita ra’yva maymáva rotupanói joaite ha ha’e kuéra ore
rovasa porãite ore ári kurusu ijakatúape. Che ry ryke’y ha tyvyra ou
oñondive kavaju ári; ko’äva rapykuéri katu taita rayhuhára oguahê
o m o m a ite ív o chupe im arangatu ara rehe. Oí ogu eriiva, taitápe
roguerohoryvo, kambuchi ra’ype46 eira ka’aguy, jám a47 takuare’é rykue,
jáma48yva aju ajaka, jáma pety tuja hyakuã porãva; ãva ã mba’e taitaitépe
oñeme’é. Ha che sype umi kuña kuéfà he’i, “Peina ko karai Tanim e
oum íva”, jáma mandi’o, ajaka, jám a jety bosa jám a hu’itT49 voi, jám a
aramirõ, jám a kesu terã ñandy50.
Pya’e avave oimo’ä’y rehe hetaite katu ijaty mba’e hi’upyrä ha mbya
okaru va’erä. M aym a odvante oipopyhy ha oñañuvä techaram óme51
taitape. karia’y ha karai kuéra ijaty kora52ojuehe ho’u haguã terere. A m o
gotyove katu, mitã kuéra che javegua ndive roha’a53 tuka’é 54, terã
opopukuvéva, terã tóky55, terã pyvoi vakapi mbovupyre rehe, terã kañykañy yvyra kupe rehe, terã tupitaguejy56 (jajupijaguejy). Jáma ápe, jám a
amo terere uhape ñem ongeta, vy’a, puka ha toryko oi. Ã peo kuña kuérape
rehecha iñakä ari oguerojáramo kambuchi pytãme y, ykua resatí rovygui.
A m ogotyove katu rehecha ombuaj akáva37chipa aku osèramóva tatakuágui.
Pe yvytu ogueraha ipepo ári tembi’u ryakuä. Pe so’om bychy ryakuä
netinga rehetüvo, ha reñendy m okö tendy no’ö gui58. U peichahágui che sy
mitã kuérape orenbyaty petei m esa puku im onde pyrépe, ha taita katu
om byaty hapicha kuimba’e kuéra ambue m esa puku renondépe avei.
Taita ha’ete om bo’yva petei ñem bo’e hérava “Ore Ru hayhupy” ha
oñ em b oh ováiich u p e“O re rembi’urämi” ... Ojeguapy m boyve59 ojekaru60.
IJpe javétei oñem boja m oköi karia’y mbaraka mbopuha oüva avei
om om aitei taitápe im ba’epu porä ha ipurahéipe. U peichakue61 mba’epu
porãme, oiko62 ko karu guasu taita marangatu ára rehegua. U p e m esápe
karu aja 01 imandu’áva ym a ñorairöramo guare B oli ndive. K óva ko
mandu’a opoko taita ñe’äre. Ha hesay pororo he’ikuévo kóisa: “M a’é, che
kom pi kuéra, Chákore aheja va’ekue che Retä Paraguái rayhupápe peteí
TAITA RÉRA MARANGATU ÁRA
365
che kuã. Aháramo va’ekue ñorairöhápe, amo che ra’y inakã mbukumivéva63
aheja va’ekue mitã kambumi64 m bohapy jasy jerépe65, Nda che resaráiri
ohaíramo guare chéve kuatia Chákope ña Feliciana ha om om be’u chéve
“Eleuterio péina opoñym a”. Upéram o ko’äga guáicha opororo66 va’ekue
avei che resápe tesay, vy’a ha techaga’ügui”.
Am bue kuéra oñe’e imandyju ha ipetyme ose porã hague, ha om om be’u
heta mba’e tekotevê ojoguataha hogapy peguarã67 (= ojoguataha
hem irekoteverã hogapy pe).
Karia’y mitãrusu kuéra katu om oba’e ha om om orã68 kuñataí, tembi’u
rerojaha69 rova áva ha hetyma, ha om om be’u ojupe70 kuéra m am ópa upe
pyharépe oiíajeroky ha vy’a porã. Opávo ñembo’e mbykymi, ojejapóva
karupa rire, maymáva isarambi mboyve oipopyhy jevy íaitápe ha 01
he’íva ichupe ohokuévo oguógape ovy’aha ipyri imarangatu ára rehe, ha
péicha ombyarete hague rehe hapicha kuéra ndive.
(12 de marzo de 1954).
ELEUTERIO M O RAL ORTEGA 1
1estando relativamente bien, economicamente. —2 cuando celebro. — 3 como hijo
suyo. — 4escribir (en) este papel. —5 andando por allí. — 6 con dificultad accedió a mi
petición. — 7 le importuné. —-8 es mañana. — 9 dime: £por qué te preocupas tanto? — 10ai
otro dia. — 11 luego antes de amanecer. — 12 mientras se calentaba y tomaba mate. — 13
quitar la primera corteza. — 14pelar, descortezar. —-15maíz, choclo. — 16gallo. — 17a guisa
de descanso. — 18 muy espumoso. — 19^que te parece? — 20 eso depende de ti (el renovar
la hierba). — 21 estrella. —22 que nos deslumbra. —23 decir en alta voz. —24 cabestro. —
25 no... sino. — 26 al contrario. — 27 por este motivo te felicito. — 28 ^cuántos cumples? —
29me olvidé, no me puedo acordar. — 30de él(del onomástico). — 31 ndareíri che atí: no en
vano peino canas. — 32 esto es lo que pasa al que... —33 algo apenado. —34 la interrumpió
(se adelantó, intervino). — 35seria bueno el celebrar. — 36siendo así que hace tanto tiempo.
37 azada. — 38 poner el arreo. — 39 íntimo. —-40 el que celebra su santo. — 41 a algunos
habilidosos. — 42 cercenar el cuello. —43 al subir el sol, adelantada ia mañana. — 44 no se
sabe por qué. — 43 en esta oportunidad. —46cantarito. —47 ora... ora (y a ... ya). — 48 todas
estas cosas. — 49 harina de maíz. — 50 grasa. — 51 con gran alegria. —52 en círculo, a la
redonda. — 53 jugar. — 54 al rescate. — 55 juego con moneditas. — 56 balanceo. —57
poner en el cesto. — 58te tragas saliva por lo abundante de ella. — 59 antes de sentarse a
210
366
ANTOLOGIA GUARANI
comer. — 60 en ese preciso instante. — 61 gracias a esto (a los müsicos). — 62 se celebro. —
63 el más alto de mis hermanos. — 64 niño de pecho. —65 de tres meses. —66 asomaron. —
67 hemirekotèvèra hogapype: lo necesario para la casa. —68 alaban. —69 las sirvientas de
ocasión. — 70 determinan entre si, se convienen.
11. PA I A . G . R E M B IA P Ó P E
Tetã ambueygua petei karai hérava avare A. G., heta tetã rupíma
kirinme1 oikóva oj&po mba’e porã hapichápe pa’i
hekópe, mba’e morotirotiva2ojaho’iramo3jepe, íñakäaranduete, opyruvo4
oguatáva ha teko
yvy Paraguáipe ikorasõ marangatu ifíangekói5 mitã rusúicha kyryi asy
ojuhiívo avañe’e rehe ku mitä’i oguerova6 ramo guáicha hetym a mbyky
mimi.
Mbovyjevy piko umi ñu puku, karanda’yty vaka saite karuha8, ha umi
ka’aguy javoráim i yvate9, mborevi ha jaguarete rekoha ohecha ichupe
kavaju ári oho kuévo petei tava ra’ym ím e10, okañyva ka’aguy mbytérehe,
he’i haguä ñem bo’e guasu, umi ijy’uhéiva Tupã ne’e ha hem im e’enguegui,
pe11. Ha’e, ãva rupi’2heta oikuaa Paraguáipy13. Mba’eicha piko hesaráita
ku rora kam by14 terã eira kesu rehe torypápe hem bi’u teéramo guáicha,
ho’umiva umi kokueygua ndive tajykatF terã guasu ro’o16terã ryguasu
jukysy dga mboriahumi guype.
Umi tetã oihaguéicha m aymávagui17nde, Paraguái, imborayhu renda18,
ndéve nde rayhu eteve. Upévagui nahfãiete ichupe mba’evéicharamo oí
tesarái ha tapykuépe ojeheja petei pakurfa19 terã pakova kuã, petei
guavira19 terã yvapuru19 réra avañe’em egua. M ávapa ndohechakuaái
chéne hetã teete España amo mombyry, yguasu mboypyri oiva rehe
mante ombojojaha Paraguái mba’e rembirereko kuéra porãita?
Ko karai avare kòva ogueropurahéi iñe’e ryapu rory kunu’üme ava
ypykue, kueheve guare kuéra, küjere teete20ha ojapo petei tembiapo porã
imbojojaha’yvape hérava avañe’e kuaa renda, gramática guarani eha. Ko
kuatia arandu jokuapy21 kóva ñane m bo’e mba’éichapa ñañe’e va’era
ñande repicha ndive, ha mba’éichapa jahai sysyry22porã va’era kuatiáre
(kuatiápe).
P M A. G. REMBXAPÓPE
367
Nde y Paraguái23, ave nde Parana syry, mbóijararáicha24koni koníme
pe syryva pe mongora ha pefíangarekóva ko íeíã chuim i25 ha tuvicháva
ave, vy’aiteha26che reñoí hague rehe, pende rera kose rei rehe27águí rire28
hyapu guasu guasuvéne arapy rehe, o! rupi peie! máva29, avañe’e
mombareteha30 om e’eva ichupe tuguy pyahu om oingove va'era ichupe
araka'eve peve.
Mbarakaju ha31“AmambáT ha “Yvyty Kora”31pehecha va’ekue ako
ambue je v y 32 om e’eramo kyse puku apyi rehe hekove, ako mburuvicha
añetete hetã rayhüva; ha ysyry resati kuéra kororõ ha tyapúpe33pejepoíva
yvoty ryakuãvu apytépe ha peñem bota mbotahápe itahü guasu guasu
rehe ñaimo’a ku ára pochy34, peropurahéi tapiaitékena avañe’e rekove
pyahu oñapym ive’ym a33 va’era.
Guyra kuéra purahéipe pehasáva, guyrapõ36hakorochire ñe?e jukyete,
ha peê m okõi pykasu37, omendaramóva joguahaite, ha pee ynambu38
pemyagêva39ama porã, oky pokãjave, ha nde chop!40rory hesakãvo ko’eju
soro reñe’e kyre’yetéva, péina oguahê ára ha’aromby pende purahéi
tapiagua avañe’em e oguerekóva yma guive guare mba’e porã hem bipota41.
Avañe’e42 aopyahu omimbipáva oñemondepa ha yvoíy ka’aguygui
oñem ohyakuam ba43 o sê haguã ojechauka, ha oipopyhy ta’yra kuérape ha
hem biguái44 m aym áva m ichl ha tuvichávape m buruvicha py’aguasu ha
karia’ypya’apy mbareíéicha.Péinako’ägaohesapeko'ejára^kuarahyicha
Tetãygua rape amogoíyove guarã46, ha pyhare jaryi47jasy renyhêicha
oimba porã ako kü jere oikoetéva48, ava ruvicha49 omomaitei hague ako
karai pire morotí yvaíe rendyva huypyíü50hérava Juan de Salazar, oúramo
mba’yru yrupigua reheve oñemboja y Paraguay51rembe’ype.
Poyvi pyta, morotl, hovyva guype hefíoiva maymávape
añe’ém ondom i52 petei pene pehengue mba’e porã juhu háicha53, ha’évo
peeme pa’i A. G. pypore rupi jaikomi haguã ñama?e poräkena hese ha
jarohorykena hembiapo poraite ñande paraguái ñese tee moakãraptfãha.
ELEUTERIO MORAL ORTEGA1
1 calladamente. — 2'3 al que cubre la blancura (de pelo cano). —4 al pisar. ■
—3
estremecido de placer. — 6 que traslada sus pies (que empieza a hacer pinitos). —
368
ANTOLOGIA GUARANI
palmeral. — 8 donde pastan. —9 bosque virgen. — 10 pueblçcito. — n (pe, regido de
ijy'uhéiva). —- 12 él, por dicha causa. —-13 el interior del Paraguay. — 14 postre (de harina
de m aíz con leche). — 15jabalí. — 16carne de venado. — 17 de entre todos los países. — 18
objeto de mi amor. — 19 fruta silvestre dulce. — 20 lengua propia. — 21 atado, fardo de
sabiduría (caudal de sabiduria). —-22 con fluidez. — 23 tú, rio Paraguay. — 24 serpíente
grande ponzoñosa. — 25 insignificante. — 26 lugar muy alegre en que nací. — 27 todos los
dias. — 28 desde ahora. — 29una persona. — 30 cultor. — 31 nombres de tres cordilleras. —
32en aquella ocasión. — 33 ruido y estruendo. — 34 tormenta. — 35 hundirse, desaparecer.
— 36pájaro campana. -—37paloma torcaz. — 38perder. — 39acelerar, anunciar, preceder. —
40un pájaro. —41 ya consiguió el bien que deseaba. —42el guarani (personificado) se viste
de gala. — 43 y se perfuma. — 44 súbditos. —45 tu to r del dia. — 46 para el futuro de los
paraguayos. — 47 la luna, ninfa de la noche. — 48 aquella lengua tan diferente. —49
cacique indio. — 50 negro oscuro. —51 rio Paraguay. — 52 dirijo mis palabras a todos. —
53 como un hermano vuestro que ha encontrado un tesoro.
12* K O M P A E K U E O Ñ O N D IY E
Leoni. — Maiteimípa1ne ko’ê, Komáe Konche.
Konche. — M aiteim inteko2, Kompáe Leoni. Eguejyke ne rendágui,
ehasa ko óga guype3jaguapy ; ha nde rógape pa, komáe ha umi mitã kuéra
hesãim ba joánte.
Leoni. — Ha oim éko hesãimba mínte, Komáe. N e m om aiteiuka kuri
ndéve ha kom páepe che rupive. Ame’e ndéve che aguyje4. H akom páepa
ipore’y mobyry5rnba’e hína.
Konche. — Nahániri, kom páe. Oim énte angetete6 ogueraha hymba
kavaju kuéra nde ra’yranga7 ndive pe kokue rapegotyo om osam buku
haguã pe kokuere rehe.
Leoni. — Hymba rayhu ikoéva voi niko ha’e.
Konche. — Upéichaku ha’e añete*. Tapiaite voi niko ha’e oñangareko
henda rehe; ha’e niko ndokéi uvei va’eräasajekue omuapesyi ha oipysape’o
haguã rehehápe pe hym ba kavaju. Ha ro’ype ha’e guei noñeñuväi9 va’erä
oñuva haguã rehehápe10 ikavaju. Emaña, Kompáe, ha’e niko chéve che
vakara’y, che ryguasu ha che rymba kure kuéra rogara11guive12ojapouka.
KOMPAEKUE OÑONDIVE
369
Nda hetáiko ko ñande jere rehe13 ha’éicha ha’ev év a 14 ha imba’e recha
kuaáva15kuimba’e hembirekópe. Che ménaichagua ha’e 16voiche, mbovyne
haguã 01" yvy ape ári. H a mba’e háiko18ne remboíri nde kavaju, Kompáe.
Ojogua rasa niko19 hayvi jevytam ava hína. Ehendiipa arasunu.
Leoni. — Sapy’araincha nte ko aju kuri, Komáe.
Konche. — Na, em boi katu ne renda, ma’eraiko20oiko petei jevynte
jepe rekaru hague óga ambuépe. Néi, embojerovia katu ne Komáepe,
ägaitéma odne Peru javy’ave haguã.
Leoni. — N éi, K om áe, tam boi21 mba’ekatu añete, che kavaju.
H ayvitykytykym a22 voi niko ave. “L ígape23 niko jakare jepe ojahogáva”
he’i va voi niko Che niko avei nda cherekóvai24.
Konche. — Ha mba’eicharä teiko25 ñañem bohekota. Nde, K om páe26!
Leoni. — Mba’épa, Komáe.
Konche. — Ejüna ñambohupa terere terã ka’ay aku ko ryguasu rupi’a
chyryrymime27.
Leoni. — N ahaniri, K om áe. A ram bosapám a aju haguã kuri.
mba’eicham a piko aipo am bojo’ata.
Konche. — Eñem boja katu na ja’u che ndive ko tembi’u vevúim i.
Leoni. — Rom bojeroviáta28, K om áe ani haguã nde pochy ch e ndive.
Hi’are nungáma katu hína, Kompáe oho hague gotyo. Omuakyta hina
ichupe29pe ama, pepetéma30ojekuaáva hyvi3i ha hyapu ouvo.
Konche. — O im e va’erä ko ha’e hekópe32 oipo’o mbokaja rogue
mba’e33hikóni, kavaju ha vaka kuéra peguarã. ako kuehe guare ro’y piru34
niko ojukapa kapi’ipe ha opyta ipirupa. Ha ko’aga ko ama m ante rei
oim oin govejevyjevyram o pe yvy yvate hárupi35. Ñ um e katu om bojahoga
paiteve36. Upeichakuéko are guivéma37 romongaru ore rymba mbokaja
roguére. H a mba’éiko oim e mita38 ajeve rejekuaami apeo ra’e, K om páe
Leoni, ko amaguy guy rupi39ja’e porãséramo guarã.
Leoni. — Ndaha’éi ko mba’e ve ivaíva, Komáe. Oime niko aiguyru
ñepyrü40aina petei ka’aguy karape41. Hi’aite niko ch év e añoty petym i ko
kuarahy jere42kóvape. Ha aikuaa kuri ñemongetangeta hárupi, Kompáe
om uasãi43 hague pety ra’yi.
Konche. —Hée... Ha oime katuje44anete iporã ipety ra’y muasãimbyre.
O m om be’u va’ekue ko chéve petei apáa kuépe45 yvy iporãiterei hápe
om uasãi hague. He’i va’ekue ahendu: “Amuasãi heta porãta ko pety ra’yi
ANTOLOGIA GUARANI
370
Ñandejára rérape, ikatu va’era ko oim e che rapicha oipotáva.
Leoni. — P ejagua ojeíy vyróva40oüvopa, ndouichéne henonderã terã
hendágui mba’e, Komáe.
Konche. — Ha’e péva, ore rymba jagua, héra koli. Péina amo pe
pakovaty pa’üm e iñakäpopo oüvo ojuapykuéri47 nde ra’y ranga ndive.
Leoni. — Ha hykuepaite48katuí m okõive anga49, Komáe.
Konche. — Háníe50niko, ko ohomi vovénte odva oky ndopi potavéi51.
Nda’ereäri ndéve, Kompáe, opyta sapy’ane ra’e pete! yvyra poguasu ame
ha oñandumaramo iñakymbatanteha avei; upépe52okái tape rehe53 hóga
gotyo, terã he’i nera’e ojupe “jaha mba’e, ta ñane aky jepera’e tape rehe”.
Leoni. — M bovy jevyik o chéve ojehu avei kóicha. Rejiíma katu,
Kompáe, amaguy guy rupi jepe. M ávapa ndéicha, Kompáe Peru.
Peru. — Mba’éichapa, Kompáe Leoni. Ne maiteimintepa54.
Leoni. — Nde rechávo53, Kompáe Peru.
Peru. — Ha che nem bojeroviávo56 he’i mitãrusu oñe’e reityramo57,
kuñataime.
Leoni. — Nande resaráiri nde karia’yramo guarégui, ajépa Kompáe.
Peru. — Che resarái joparapáma58katu, ko ahávo ko che tujakue umi
ñe’e kuaa59yma aiporu va’ekuégui. Sapy’aiténa taikemi kotype tamboi ko
che ao akyngue ha taju ñañemongeta retia’eve60haguã. Nde kuña karai,
renohêmaiko chéve ra’e che ao pot! karameguãgui.
Konche. — O im ém a amo! ndéve pe tupa ári.
Peru. — Ne mba’e recha kuaámakena61. Ha rire, rejavymi62nde rape
ra’e, Kompáe Leoni. A jeve resêm i jevy hasy peve ko che roga gotyo.
Leoni. — Nasê guasuvéi ko aikóvo, Kompáe Peru, mamove gotyonte.
Heta eterei ko os pe juru akua63; ha ase pokãramo, ahecha kuaa ajuhu
pokãmi vetahaMum ichagua tekovére. He’iva voi niko “Eheka ha ejuhüne”,
ahániri ramo katu anichéne65.
Peru. — Ña Konche, ja’ükena pete! ikupy rehe66 okéva mba’e,
Kompáe ju67 rehegua. Petes ryguasu jukysy rypy’ü vori vori68rehevegua
porãnte jepe69.
Konche. — Oiméma ajaka guype ipykuapy70. Choke (karai Leoni ra’y
ranga réra) oime oho Chini rendápe hógape ou haguã otembi’uapo.
Peru. — Ndaivaíri aipóva, ajepa, Kompáe Leoni.
Leoni. — Péicha ára hovasy puku jave ku jagua yga peguáicha,
KOMPAEKUE OÑONDIVE
371
ndopupdiramo71 naiporãi mba’eve.
Peru. — N óteke72 tambohovái ndéve, Kompáe; oim e voi niko ku
ñe’enga he’iva: “Oky pukdramo karakara táyra jepe ho’u’ haitype.
Konche. — Péina oguahêm a hikuái Choke ha Chini tahána che
japepo
taipotyvõ ichupe kuéra tataipype. Aha mboyvéna taraombe’u mandi
ndéve, Peru, mba’epa ogueruva Kompáepe. Odje hína aipo pety ra’y
rerovapyrã73rerekoramo guarã74.
Leoni. — Upéva che reru hína ne rendápe, Kompáe.
Peru. — Ange katu73amaña kuri che peíy ra’yty rehe ahasa kuévo pe
kokue aka7fi rupi. Ha ahecha kuri olha jarovahápemava pete! hendápe
irundy ajakarãicha77rupi ha ambuépe katu 01 táyraitevéva78hasype mive79
jarova va’era.
Leoni. — Ambuasy eteiko ndarekoimaha aipo irundy ajaka rendaguã.
Upeicha rire mora’e 80 aipóva rehe81 che kuã pa’äma ra’e 82, ajépa.
Peru. — A m e’en e katuetei ndéve, Kom páe. M báeveicharam o
norom omarãichéne83. Anivéntem a reheka mamove84. Areko ave narãhái
ra’y83jarova hápeva, hetami porãntekatu, sapy’arei86rerekoramo hendaguã,
ame’e kuaa ndéve reipota háicha... Ha mbovy ara peiko87jajuecha jevy.
Pe ñorairö88m boyvem i guive hi’ã ch éve ndajajuechavéi.
Leoni. — Ha upéicha nune hína, Kompáe.
Peru. — Ha rire89 m báeichaiko rehasa raka’e nde peñorairo aja
pukukue, m am oiko reho.
Leoni. ~ Mba’éiko ajapóta90, Kompáe. Umi oñorairöse’y vaicha
hapicha paraguái ndive am ondohoysypo91káaguy pukukue rehe kañyhápe,
k á i terã karajáicha92.
Peru. — Ha mba’éik o re’umi pe reiko hárupi ka’aguy rehe.
Leoni. — Ñane rosãko93 ñande paraguái. Y va rehe aiko. H asy váerã
mo’ãw ch éve che rekove; upérupi ñane retã ka’aguy oguereko heta’y95 rire
yva aju opaite árape. Reikuaápa, Kompáe, jajecháramo ñem byahyipe
ñande rá ev e96 jajehechakuaa ha ñande katupyry ra’e97 opaite mba’erä.
Jajapokuaa’yva jepe jajapokuaa98. Che ndajapóvai" aipo ñuha ynambdpe,
aipo m om be tatdpe100. Ndaipordvai aipo kuasä101pyku’ipe terã marakana102
ñaha’ä haguã, aipo yvyrapa103. Aipo mbokaja ryvi104 araka’e ve
ndaipokávai105. Upéramo opaite mba’eajapopa ku che rembiapo tujáramo
guáicha. jasyjateréicha ajo’o pe eíra ka’aguy, jate’i ha tapesu’a106, ha che
372
ANTOLOGIA GUARANI
pyru vevüi, ñaimo’ä pombéro, araboguejy haguã guyra ik e107 hágui.
Sapy’ánte asê umi takuare’endy rupi ha ha’u pe takuare’e che rafiykã108
kane’0 m e ve. Ha upéi aike jevy ka’aguy che rekoháre. N am bovy je v y i109
che monambi pu’ä'10um i mbokapu ápe ha pégotyo ahendúva ha che apysa
jokáva mante’rei. Sapy’ánte; bíum! ohasa che ypyrupi pe sajoyvy111.
Upéicharamo tuvicha ikoe asyi112. Pyharekue oime va’erä tetéu mba’e
mante ikeresãive che hegui. Ku pororo113 opave’yva oiko haguã, y
paraguáy114 syry pukukuére, upéramo peteí pyharépe osêm baite sapy’a
chéve pete! karia’y ha tuvicha che mbohuguyho115; ha upéi katu heta
roñem ongeta oñondive ha he’i chéve che m bopy’aguasu116 háramo che
rejakuévo “opa rei jev y va’erä ku ãga kti vaka piru fiorairõicha”. Ha ha’e
che ichupe “ipuku guive katu ko, ipoguasu va’erä”. Ha che m bohováijevy
“ipuku guive katu ko, ipoguasu va’erä”. Ha che m b ohováijevy “ipuküma
hína üorairõ, upéva he’ise hiaguim a ha. opa haguã”.
Anómoke"7opa rei jevy. Uperire, ára ha pyharépe ahendunte gueteri
okái karaguataty.
Peru. — Ko’ägaiko mba’e hyapumi118 rehendu pe nde roga gotyo.
Leoni. — N de reho py’yiva Paraguáype niko oim e va’erä reikuaa
hetave mba’e che hegui.
Peru. — Narãhai119rykuemi m e’e niko aha jepi Paraguaype. Che ko
ndavy’a guasúvai yvapo, sununu, guata ápe ha pépe apytépe. A vy’ave ko
ñande rekohápe, teko kiririme. Upévarehe ajapopa vaivai che rembiaporã
Paraguaype, ha ajupa jevym a hese™, ha che rógape che reka121.
Leoni. — Che roga gotyo niko herakuã guasu mondaha hetaha mante.
U m i hym ba heta va’ekue yma, ndaje, ko’äga na hym bavéi, oje’upa122rupi
ichugui. Ha upeichakue ojupi so’o repy; ha ojupiram o so’o repy,
mboriahunte ho’u ha ogueraha123 ipohyikue.
N da reiri he’i ku ñe’énga: “Mboriahu akä rehente ho’áne áratiri”. Umi
távape hóga porã porã va’ekue; ko’äga opyta tapere, ohopa rupi tetã
am buépe kyhyjégui. U m i hógape oguereko va’ekue fiorairõ m boyve
mba’e repy eta, takolo’o terã ta C hovy ra’e oñem onda paite katui.
Ko árape oike rireramo távape Chovy kuéra ha ojapo sarambi124,
om onda K olo’o kuérape, ko’éramo ára'25 K olo’o kuéra hám a oike
om ohendague126C hovy kuérape ha ojapo peteinchaite avei. O ñem om be’u
ha che resa teérupi ave ahecha ka’anita rangue127 kuña karai im em by
KOMPAEKUR ONONDIVE
373
marakanáicha129ha oho umi
dga ka’aguy rupi oke ñemihápe, okyhyjégui umi hesegua’yva oiiramo
kuñataí kuéra om boysyi128 oguapykuéri ku
guara130oñem bosarái131 vaipa hese kuéra.
Peru. — Che, K om páe, aime lire pe tape guasu rembe’y rupi,
ndaikuaái mba’epa ojejapo va’era mo’a che róga ha che rehe. Viña'32o!
haguéicha ko che róga jere rehegua che rapicha kuéra, che rógape
oñongatu ukaimba’e repy kuéra hakate’y ha133. Peteí árape Kolo’o memete
am onge che róga guype, ambue ára katu chovy m em ete. Che niko ndaikei
ha nasêi kova terã am óva akatua gotyo ha upe reheae hi’ä chéve mba’eve
ndojejapo vai eteríre che rehe. U péicha avei mokõi vaka ikamby no’o 134
ñepyrüva hína ikasombava kyrágui okañy che hegui. Oiméne ojereraha
terã oñemboajüra135pytãne ra’e.
Leoni. — Oiko va’ekue voi hikoni ku karai, pyharekue136 ojura
kuaaitéva ha ojavyramo vaka rati, he’iva: “Ijajúra guyoke,137 chake
nahatiri, L opfn8.
Peru. — Ha upéichakojaiko ko ñane retã chu’im im e139, nde Kompáe.
Araka’eik o jaikóta mba’eram o140 péichante ñorairöm e ñañom bohesa
so’oram o141 ko’é rei rehe 142 ku ryguasu ra’y po’oich a143.
ELEUTERIO MORAL ORTEGA
1 como. — 2 estoy bien. — 3 galpón de entrada. —4 gracias. — 5 ausente, lejos. —6
acaba de irse. — 7ahijado. — 8así es en verdad (muy amante de). —9guei = uvei: más bien.
— 10extra, exclusivamente. ■
— 11 galpón, aprisco, corral. — 12hasta.— 13para con nosotros.
— 14 habilidoso. — 15 atento. — 16 lo digo. — 17 oí: hay (podría omitirse oí). — 1Spor un
momento. — 19 tiene todas las apariencias. — 20 ^qué dificultad hay qe por una sola vez?
—21 desensillar. — 22 ya empiezan a caer algunas gotas. — 23 obligado, si se le obliga. —
24 no ando con rodeos, soy franco. — 25 pues para qué andar con cumplimientos. — 2ft le
llama a Leoni. — 27 con huevos fritos. — 28 te complaceré. — 29 a su marido. — 30 cerquita.
— 31 fibras de lluvia y el ruido dei aguacero. — 32 segiín su costumbre. — 33 tal vez. — 34
helada séca. — 35 por las lomadas. — 36llegando hasta perderse dei todo. — 37hace tiempo.
— 38 ^qué será en realidad para que aparezcas? — 39 estando lloviendo. — 40 estoy
comenzando un rozado (aiguyru: limpiar por debajo de los árboles. —41 selva no virgen,
selva baja. — 42 año. — 43plantei, era. — 44pues ciertamente dice que hay. —45 lecho (sitio
374
ANTOLOGIA GUARANI
abonado por la hojarasca podrida). —46que se sacude. —47 todo mojado. — 48tan extraño.
—49anga: pobrecito. ™ 30con razón. — 31 pues la lluvia no ha cesado desde que salieron.
— 32 entonces (allí). — 33 se echa a correr. — 54 ^estás bien? — 33 al verte (con sólo verte,
estoy bien). —36 al complacerte. — 37 echar piropos. —38 más o menos. —39 frases,
expresiones. — 60 más a placer. — 61 qué atenta eres! —6? te has equivocado de camino
(irónico). —63 los pedigüeños. —64 con menos frecuencia. —-63y si no, no. — 66 duermen
sobre la pata (Ias gallinas). — 67 la venida (por). —68 bolitas de harina. —69 por lo menos.
— 70 atado de patas. — 71 si no hierve la olla (ñapepo), no es bueno (como en dia largo y
triste, como perro en canoa). —72 péina: mira que te voy a responder. —73 la era o plantei
de tabaco. — 74por si tiene. — 73hoy mismo. — 76 por el extremo de la chácara. — 77 para
llenar cuatro cestos. — 78 mucho más chicos. - ^ 79 un poco más grande. — 80si asi fuere
(hubiera sido). — 81referente a esto. — 82la hubiera tomado. — 83no te defraudaré (con toda
seguridad te daré). —84 no busques más en ningún sitio. — 83 plantei de naranja agria a
punto de trasplantar. — 86 caso de que dispongas de sitio. — 87 y cuánto tiempo hacia que
no nos veiamos. — 88 desde antes de la revolución. — 89 y después. —90 ^qué iba a hacer?
— 91 ir a salto de mata. — 92 como mono o caradja. — 93 somos resistentes. —94 lo hubiera
pasado mal. — 93 de no haber mucha fruta. —96 habilidosos para mirar por nosotros. —97
debido a que somos inteligentes para todos ocurrencia. — 98 lo que pareciera imposible,
no lo es para nosostros. — 99 yo antes no hacia trampas. “ lü0 armadillo. — 101 hondita.
102especie de lorito. —103arco. —104 fibras. —103 no retorcí. —106 abejas silvestres. —107
de su dormitorio. —108 mandíbula. —109 no raras veces. —110 me alarma. —m bala
(perdida, volando). — 112muy mucho me horrorizo. —113castañeteo. —1,4el rio Paraguay.
—113 me asustó (sobresaltó). —116 infundiéndome valor. —117al contrario (muy lejos de
terminar pronto). —118^qué noticias corren por aqui? —!19 naranja amarga (p eti g ra in ).
—120voy a vender a menudo. — 121 y que me busquen en casa. —122 se lo robaron. —123
cargan con todo lo pesado. — 124malvadas. —123al día siguiente. —126en reemplazo. —
127apenas llegada la tarde. — 128ponen en fila detrás. —129como loros (marcha de ganso).
—130por si vinieran. —131hacer estragos entre ellos. —132pero. —133que estimaban mucho
(mezquinaban). —134dar leche. — 133ensangrentar el cuello. —136ese individuo que sabe
enlazar de noche. — 137“por debajo dei cuello, amigo”. —138que no tiene cuemos. —139
insignificante, chico. —140cuando seremos algo.—141-143cuando nos peleamos encamizados
(hasta sangrar los ojos), a cada momento, como gallitos (pollitos destetados).
CARTA
375
13. C A R T A '
Rom a, 20, V I, 1954.
Pa’i A . G., che mandu’aharä1.
Ahendu remba’apo jevym aha reina ne Gram ática Guarani pyahurã
rehe. Iporãite, Pa’i. Ore aguarávaku2 ore Paraguái upe ne rembiapo
jojaha’y rehe ve. Nañe’éi ku hína hesakuapévape3, ndohechái haguã nda
ha’eiha aporomongele’e4potávo reínte añem olha añembojura he’è5.
Iporãite, Pa’i, amyasãi ikatu haguéicha6ne arandu ryru7. Ndekuatiágui
roipyhyne8, ha ipype romonde Tupã remimbo’epyre rom oi haguã avaita
fie’ã rokême, yvága repyrã9.
Ambyasy nunga10 mínte, Avare marangatu", naim éi háre upépe
am oingem i haguã chave che patula12... ha oim e va’erä ku iporã jev y rei
mba’e: “mbaipy apichéku13ndaheiete”14.
Tapyta katu che ápe. Hi’änte ch éve aniche hiareitereive15 jajuecha
jevy haguã. Péina ko mombyry herungua guive16aipyso ndéve che jyva
roipopyhy potávo che py’aite guive.
... Ko’ápe aguahêvo, oike kuri che kotype che rapicha paraguái peteí,
ha ch eju húvo, apuka tie’yngy'1aína, che mandu’a rehe petei ne ñe’engue
rehe, oikuaasetém a katu mba’erehepa che py’akyryivy18 rei ichupe:
“luiryevu, lui lui, filiu, gualeguái, Lambare...” “N de tarováma piko”,
ahendu osapukái, “...akutiple, ogualala, oguilili, ochalaipa, olaia...”
Apichám a21 katu hi’ã ch éve ichupe. Oñembopysyry22che ypype mba’erä
nimbo. “Amboysyisetépa23 Pa’i A ntóniope ko’äva”, ha’éva ichupe,
“jahechápa imandu’a iñe’éngue rehe” ha am ombe’u ichupe p etei jevy,
aimérõ Bs. A s.pe ere va’ekue chéve. E! ha erahaukána24 ichupe, he’i
chéve... Ha “lígape25 ningo, jakarejepe ojahogáva”: Péina ko añem otl atã
che rendupáma katu26.
Ikatu va’erä ku hem bym ive pérupi. Ajatypeka pekáramo ch e ruguy
rapépe ku ikatu va’erä ajuhuve m okõi mbohapy (ku ñandu pysãicha)27.
Péina peam o opakuetévo, ahecha hesakua ry’ái oiívo m bovy nimbo
ohoséva avei ne rendápe. Irundy ko hesa pile’upa, om a’e pliki m im i; ha
ANTOLOGIA GUARANI
376
upévare ndarahauka mo’ãi ndéve. Péinaápe ambue kuéra: Hemo, chululu,
oplom,plom, pilincho, cholo, takala’a, pichimlo omoklonklon, Chololo..
Ta che tarova28, he’i kamby ñemuha29.
Anikena rekorói30vai chéve, hetaite “alala, apichulea” argel haguérehe;
aíchiete ha akalfúne, ha name’eichéne ndéve pete! chipa (“chifla”, he’i
Uembevóva), petei chipa nda ha’éiva “tuku chilin” ha ndapurahéi chéne
ndéve: “Lari lari vakapi, ja’userö avati tupi, tekotevê jakopi”.
Tapoi katu31, ipukuetéramo, ikare’yramo32 jepe ikarêne anga33. Che
rovasa míkena, Pa’i, heta mba’éku ñamokö haimbe34, itái ha iròva py’a
rapóre opokóva, oipe’ávo ho ysê— ñaikundahávo35ko tape. Heta mba’éma
ningo oim éne ne mbo’e umi nakãrangue36iñapatimbámava, che Kakuaaguã
pa’i rekópe37.
Reikuaáne mba’épa rejurure ko tupamba’ejára peguarã38: kuarahyse
jeko amuña va’ekue, ahekávo arandu, tory 01 potyjera ha ombojava
mborayhu; hi’änteva ku chéve Tupãite vy’ápe am oingovétei39hetaite py’a
vai ajepoyruvéro ku ajeporuvéro ku ajepoyru, arojy potávo yvága ryakuã
— mborayhu pytu— aguejy haguã m aym áva ñe’a hypyi pype40. Ah a aro
ko ñesühápe, P. G., che rovasa.
(Roma, 1944)
Pa’i DARIO CÉSPEDES.1
1mi recordado. — 2estamos orgullosos, nos lisonjea. — 3 a un ciego. —4 para hacer
cumplidos. — 5adular. —6como puedo. — 7compendio de sabiduría, libro. — 8tomaremos,
sacaremos. —9 la gracia de Dios (precio dei cielo). — 10 apenas hago propaganda. — "
Reverendo Padre. — 12 meter baza. — 13 polenta soquemada. — 14 no es muy sabroso (la
polenta). — 15 no tardará mucho ya. — 16 desde. — 17 socarronamente. — 18 me callo. — 19
le endilgo esa letanía. — 20 ^estás loco? — 21 le fastidé, según creo. — 22 se mete, entra. —
23 quiero hacer una lista. ~~~24 envíeselo. — 25 liga: lisonja, palabra persuasiva. — 2fl pues
bueno. — 27uñas de avestruz. — 28 y otras ... que hay para volverse loco. — 29 lechero. —
30 no me riñas o retes. — 31 bueno, pero voy a dejarlo. — 3233por que siendo largo, si (hasta
ahora) no está torcido, se torcerá. — 34 conrtantes, picantes. — 33 al zigzaguear por los
caminos. — 36tus cabellos canos. — 37mi superior, como sacerdote que eres. — 38para este
mendigo. — 39 haga revivir, los convierta. —40 en las honduras dei corazón.
KA’A JARYI
377
14. K A ’A JA R Y I
Ka’a Jaryi kóva ko kuñatal, porãm e1 ijojaha’yva, kóva ha’e hina2
Tumê Arandu ñande ypykue rajy pahague; oiko raka’e voi pytuguype,
nosêiva kuarahype, he’i va’ekue ichupe itdva Tum e Arandu: “N d e che
rajy, repytáta hína arakañy3 ou peve, ha nde rechasehára4, kávaicha
omumu5va’erä nde ka’a yvatépe6, nde yvoty rykue hieirarã7 pytévo8.
Kóva iñepyrümby9, Tume Arandu rajy tembiechará’y 10. Te’yi" guive
ohechase ichupe, ha he’i ojoupe12: “Porasy kypy’y 13, Yraséma ryke'4,
ka’atype je oime15; jasygui oñemi kypy’y pahague16”. Heta oiko riréma11
umi ñande Ypy kuéra, p etei18 hu’y 19paha poru hágui ou va’ekue, oguahê
heta mba’e hy’uhéi20ichupe om bokerasyva, nelraicha gui ohecha hendápe;
upérõ ojáma kuñataí iporãva ha oporandu ichupe mba’e oikotevê. Ha
Chalipaygua pohyiva21 tendotára he’i ichupe: “M ba’épa reipota”. Ka’a
Jaryi upérõ ñe’é kuaave22jára, ogue te’yi reságui ko angaite p eve.
Hetáma rire Ka’a kuña roguére, oñeñorairö ha’eicha’yre23 ha hese
ofieflorairõgui, ndoikuaavéi upérõ mba’épa anga ikatu öjehegui ojapo;
umi ñande Ypy kuéra ihekahápe oikóm a, Ka’a Jaryi ohóm a oikóvo
ikañyhápe ha toguahê hendápe pe Ka’aguy Poty.
Ka’a Jaryi niko petei tekove Pa’i Avare rajy pahague, ndoikuaái
piretí24, ndoikuaái mba’eve. Ha upéram o ofiemyrõ25 ko kuña porã
pehecháva26 hina kyvõ, oho avei oiko ichugi petei Jaryi Ka’a retãme.
Ko’anga ae niko arakafiy potápe o sê sapy’ánte ohendüvo ha ohechávo
mba’e oim e jajapóva kyvõ; ha pe am o imem by ka’a rogue m ono’öhara.
Ka’a Jaryi niko m bovy oim éne ihechahára27. Hajaikuaárõ m am ópa oñopé
hiáva ha mamópa oñakakarái, ko’anga pehecháta Kuñami ka’aguy...
“ka’ajaryi” eha.
EMELIANO R. F E R N Á N D E Z
1en belleza (de belleza incomparable). — 2 ella es o era. — 3 hasta el fin dei mundo.
—4los que te quieran ver. — 5pulularán como avispas. —6copa dei árbol. — •* para hacer
librar su miei. — 9 al principio. — 10 invisible. — 11 indio cainguá. — 12para si, entre si. —
378
■
ANTOLOGIA GUARANI
13hermana menor. —,4hermana mayor. — 15 está en los hierbales. ~ -16la hermana última
se escondió de la luna. —17 después de vi vir muchos aftos. —18 en busca de la última
flecha. —19uno (el tendotá o jefe). — 20sed. —21 el supremo (jefe). — 22 el más elocuente.
—23 sin motivado ella. —24 el pene. — 25 se molesta, se ofende. —26que veis acá (había
un grabado). —27 los que la vean.
15 P U R Â H E IB À P E
Ysapyicha okukúi1 piro’y satl ty’ái ijyvágui. Hetégui opiriri2 váicha
tesãi3 mbarete ha tetia’e reruha. Ha hova c h a l chaT* opytávo pukavy
rapykuére.
Koichaite ko kuimba’e hekove py’aguapyva, omba’apogui opurahéi
hápe ha oñem bo’éva okaru ha oke haguã. Kokuépe, hogapype, tape
pukiíre, purahéi he’é ha turuñe’e rorype omboguata oguembiaporã.
Ijaveve, hem birekojoheipy, ombopupu j apepo5, oitypei ha ojaojohéi
puraheihápe avei. Oke ha opáyvo oñem bo’e Tupasy ha Ñandejárape.
Péicha rupi upe óga upévape, máramo ára6noguahê va’eräi mboriahu
ñembuaju7 ha tekotevê vai8 ombotáva hokê. Py’aro, ñembuasy, vy’a’y ha
pijoha ohasa pukúne ohóvo ambue tapére oñetinga9.
Hokê hahovetãndaijurujáiri(ndaijuruvyiri)10tape guasu rehe. Ñaim o’a
váicha hovayva yvága rehe opyta. Péicha avei ikogaty hem iñotyngue
avati, mandi’o, pety, takuare’e ojupi ambue yvyra hovyva rekávo, yvága
rapérehe. Ha Isidro marangatu, ku chokokuera M o’ähára opukavy ichupe
omyangévo hechapy tembfurã.
Opurahéi guyra kuéra, hasê nakyrã ha hi’aju yva ka’aguy ñane
m ohesãiva. Hi’aju háicha avei purahéi rory ñane m oingovéva; ha
ombopoty12jeráva po’a pave ko kuimba’e oguetã (hetã) rayhuhára ogapype.
DA RIO GÓM EZ SERRATO
1cae, se desprende. — 2parece brotar en destellos. — 3salud. — 4queda arrugado (con
el rictus de la sonrisa). — 5la olla (hace hervir). —6no llegará el dia. ■
— 7moléstia, fastidio.
— 8la negra indigência. — 9tropezar, dar de narices. — 10no mi ran a la carretera, a la calle.
— 11 los productos de la huerta. — 12 hacer florecer en grande escala.
KUÑA KARA! - ÍMENAVF? NAIM MEGUA
379
16» KUÑA KARAI **IM E N A V E ’Y N A 1M M E G U A
Omombe’u ñandéve kuatia ñe?e karai, Ñandejára ose hague Kafarnaun
távagui1, opytáva hína Geoesaret ypaita2 yvategotyo, ha oipyküi tape
Nazaretkotyo. Mokõi tape rupi jahasakuaa kóva ko távape. Peteí ohasáva
heta yvyty apyte rapi; upéicha háre umi guatahára oguerohory3 hetaite
mbáe porã momoramby ha hechapyrä, ohekuavo va’ekue ñandéve ko
yvy ári Ñandejára. Kóva ko tape ohasa Magdáia ha Kanaa táva rupi.
Am bue tape oho Nazaret ypa rembe’y rupi4, oguahe m eve Nazarétpe.
Kóva ko tape oipyküi Ñandejára; ha omoirü chupe heta hayhuha, umi
táva oguahé hárupi5 katuetei6 ojuhu ohayhüva, ohecharam óva ha
oguerohoryva chupe. U péicha rupi heta hetave omoirüva.
Ahechapa7 váichante8 chéve peteí káaru, arai hovy porã. Ñandejára
hem im bo’e kuéra ndive ohasárõ pe y yke rupi, ñaim o’a váicha upe y
hiarete guasu nguahê oguerohoryva; káavóm a ko ipoty, ha guyrám a ko
oñe’é. Heta yvoty ryakuã porã ha sym bo9 hechapyrã. Ha umi ita, y, yvy,
jasy, kuarahy ha am bue ko’äichagua horypa, om om aiteívo ñande.
Apohárape ohasakuévo umi tape rupi.
Peteí ka’aruete oñuvaití mbyatyra10 mokõi. P eteí atyra" ijao soro
ky’ava12 ha jep e ikane’o, tapiaite oguereko ijurüpe ha ipy’apype upe vy’a
im om be’u kuaa’yva. U pépe oho Ñandejára, Jesu eha.
Am bue atyrape hetave ou yvypóra ha ogueraha hikuaái peteí om anóva
oñotyvo (pekuña karai im éna mano va’ekue, m em by peteím i re’ongueko,
irundy karia’y ape rehe, ohóva). Heta oí ojahe’ova. Ambue kuéra katu
opuka, oñemongeta, omombe’u mávapa omano, umi oporanddvape.
Ambuekuéra katu om oba’e guasu amyryi reko porãngue ko y v y ári. Ha
umi kariáy ojopyru13joa te’ongue rupívo14.
A m o om anóva rapukuéri ou peteí kuñakarai, ijao hüm íva, m okõi
tekove jyváre. Hiáva sarambipami ho’avo hováre, hesaype ojovahéi ha
ipytuhê15kangy sogue sogue16. Hiánga hováicha17, mbáe mbyasy ipoha
ve'yva rehe, ha upe iñakahoja hesay mokãhárõ oguerekóva rehe,osyry?i,
ñaimo’ä váicha ichupe upéicharõ, hekove pehengue ndohomo’ai. Ha tasê
opave’yvape ñaimo’a oguekove om om barete18 jevytava im em by peteí
manongue rehe19.Ñande niko ndajahechakuaáiko mba’e mbyasy ojaholva^
kuñakaraípe, ogueraháre hína upe imem by pereím i oñoty. U m i sy
imenave’yva ha imemby peteí manóva mante ikatu kuaa21omombe'u ha
380
■
ANTOLOGIA GUARANI '
^oñandu hetidápe porã ko po’a’y ojehu va’ekue upe kuña karai Naimmegua
angata pavême22opytáva...
O hechávo m om byrym ígui mbyaita oüva hína, Ñandejára oñatoi23
iñirünguérape ha omokirirí m aym áva hendive oívape, ha oñangareko24
ohuvaití hagua um i oiíva rehe. Ha vointénte ohecha kuaáne mba’epa
ojehu atyra am bueguápe. Ha ohekávo, imandu’áne ra’e isy teete Maríarehe, upe kuñakarai Naim egua haséva oiívoicha, naiménai, ha im em by
peteim e ohóva avei hína oñeñoty haguame25.
Ko kuña karai poriahüicha ave, Ñandejára T ekove rerekua26 Sy
marangatuete, naiménai, ha hiariete imemby peíeimi ojeíma avei chugui,
omano m boyve ram ojepe, upe kuñak^rai membyicha ave, oim a tyvy ári.
Oikuaa porã hína Ñandejára oguahe va’eräha ko’e péicha avei isy mba’e
m byasype oñem bo’i27 va’eraha iñe’a poraite, ha hesa jajáigui, ojoguava
mburukuja potype oñehe va’era tesay, petel sy mante oñohé kuaáva.
Jehecha ramo pope28Ñandejára oñem boja upe kuñakarai im em by om ano
va’ekue rendápe; ha mba’e m byasy pa’üm e29, he’i ichupe: “A nivétei ne
rase”. Ha upe kuña karai tavyrai nunga30 oma’é hese ha ndoikuaáigui,
mba’eve ndojeruréi chupe, omaña kangymínte hese. Ñandejára oiporiahuvereko chupe, oñem boja upe te’ongue ryrüre, ha he’i am bue kuérape
opyta haguã. O henói héra, opoko hese ha he’i: “N de mitarusu, ndéve ha’e:
epu’a.. Upe om anóva opu’a ha oñepyru oñe’e. Upémaramo Moingo vehái'a
om e’e kuña karaípe ko im em by m oingove jevy pyre31.
Pee, che m oñe’éha, pejem ína chéve, ñandépa jahecháva ko’ava...
Jahecha jepi te’ongue ojereraháva oñeñoty haguãme, yvyra jerépe, tera
pytagua32rembiapokuépe, yvoty ha tesay apytépe, ha omanóva katuete
peteínte, ha ñaguahevo te’ongue kuéra rögape33, ojeity yvykuápe ha upépe
ñam oañete34 Ñandejára ñe’e he’iva: “Yvyguiguare, yvy jev y oikóne nde
hegui. Ha upépe nde tujupáne, ochichine35 ha om um úne hese yso”.
M aym ávajaikovéva, jaikuaa porã, ãga ñande ára pahápe, ñam boavevo36
va’eräha katuete yvy. Ko ñande rekovemi niko ojogua umi mba’yru
porã37, overa ha oñem okoni koni ohóvape, ára ha pyhare, tekove paha
peve... O syryry38niko ñande rekovemi ko yvy apére ku ysyry roryichaha
opukavyva ohóvo, amabái rovyu apytépe, ho’a peve yguasüpe39.
Pejemina chéve, pee pe kuatia pemoñe’eva, mba’épako ñande rekove
m bykym i, m am óiko oim e umi karai, tendota ha mburuvicha guasu,
YNAMBU
381
oikove va’ekue... herakue mi mante opyta ñandéve. H a’e kóva ran te piko
ñarochichi40ha ñamohyakuävu rei ko ñande rate. Ñ an e mandu’a mikena
Ñandejárahe’ivañandéve: “Petel mba’énte ñaikoteve katuetei ñaipysyro41
n an e á n g a p e , fíam an o rire ja ik e y v á p e ” . N e i, ñ a m o m b a rete,
ñamohembe’yjegua42 ñane’anga ku tembiapo porã jeguakápe, ha yvoty
ryakuã poräm eja’eva ñande: “Teko porã”43 hajaipyküi haguã am bue tape
iporãvéva.
Jahaséramo añaretame, ñande reko vaíne ko yvy ari; ha ñande reko
potlne, yvápe jahaséram o, jahupity Ñandejára ha Tupasy renondépe ku
vy’a ijapyra’yva.
(Paraguaygua, 2 de septiembre de 1954)
EULOGIO MONTIEL, Pa’irä
1aldea, ciudad. — 2las lagunas de Genesaret. — 3disfrutan. — 4por las orillas dei lago.
—5 por los pueblos donde llegaba. —6 por descontado, certísimamente. —7,8 me parece
que estoy viendo toda la escena. — 9 arroyuelo. — 10dos grupos de gente. — 11 un grupo.
— 12 humilde y pobre. — 13 se tuman. — 14 para llevar (levantar) el cadáver. — 15>16 con
suspiros entrecortados. — 17 en su alma como en su rostro. — 18'19 reconfortar su propia
vida. — 20que embarga (cubre). — 21puede saber. — 22aflicción inmensa. — 23 inspira. —
24 se dispone, intenta ir al encuentro. —25que va a ser enterrado. — 26dueño de la vida. —
27 ser destrozado, atribulado. — 28 con admiraciòn. — 29 emocionado, conmovido. —30
medio fuera de sí, inconsciente. — 31 resucitado. —32 extranjero. — 33 a la casa de los
cadáveres. — 34 verificar. — 35 pulularán. — 36 ser enterrado. — 37 auto. —38 se desliza. —
39 el mar. —40 mimar. ■—41 salvar. —42 adornar (recamar o bordar). —43 ía virtud.
17* YNAMBU (LEYENDA)
Oho je hína yreka Tupasy henda ári, imemby Jesu hapy pa'öme.
Kuarahy ojekávo ijapére otiri yuhéigui ijahy’o. Sapy’ánte hyapu ynambu
hapépe ha iveve tarovakuégui oñemondyi henda ha ojevy ykua rapégui.
Oñeko’oi hese Tupasy, ha’e kóicha ohauvõ: “Ã gui rire tande yuhéi
che m em by ha che ore yuhéi háicha, ha okyramo ñoite totyky nde ahy’ope
ama resa reporo m ondyise poi peve...”.
382
ANTOLOGIA GUARANI
Ha upe asaje pyte aku guive, ynambu okyrõ mante hoy’üva. Oikógui
kuña hekópe, akói iftakã hatã ha oporomondyise.
Ajeve ku mbyry’ái vaírõ hikóni okyve’yrae, ñahendüva ynambu
oturañe’e po’i puküpe ombokuase vaicha arai ha omboguarara ama.
DARIO GÓM EZ SERRATO
18» YPAKA’A (LEYENDA)
O ik oje peteí kuña hóga vera guasüpe, ojegua ha oñem ohyakuavupa
potávo, hesaráiva Ñandejáragui, ha onpno va’era hágui.
H óga rovái oguereko petei yguasu ojerepáva hese yvoty hepyeta,
hembiguái kuéra remiñotyngue, m itaicha omongakuaáva.
Upe kuñakarai réra pegua oguereko jagua ha mbarakaja eíaite,
om ohyakuavupáva ha oguerochichlva ára ha pyharépe, ha’e oñem bokate
háicha. Hetérente oñangarekova ko kuña naiguäigulséigui, ha hesarái
tapiáva hi’ángagui.
Pete! ko’e oguahê hógarokême guaiguí pirumi, tupamba’ejára, ojerure
ichupe ka’áre. “Opa ka’a” — he’i jahéi vai osevo.
“Che ka’aype guaramínteko, nelra ko arambosa”.
“Tereho eheka sevo’i upe che yguasu jere rupi, rerambosasérö... Ha
opa ka’a ha’éma niko ndéve”.
“Mba’éicha tamora’e — he’i chupe ohóvo tupamba’ejára— oiko
ndehegui guyra, ha reguyguy, nde uvei, sevo’i reka yguasu jerére, nde
py’ahata haguéicha^.
“Opaka’a” — osapukái chupe ipaha, ha opuka soro guasu oikévo
kotype.
Uperire mínte ho’a hupápe ko kuñajejapogui ija’yva ipirépe. Mba’asy
hechapyrä okaru hetére ha oñyñyi javeve heñoi ipirégui umi tague
overapáva poragui.
P e te í ka’aru pytü o h e te ty v y r o a s y v e ich u p e m b a’asy ha
om oakuruchímbávo oiko chugui guyra. Opu’ä oguata sambuku mbuku
yreka, sevo’i jo ’ovo.
Upe pyhare guive ojehecha ko guyra pyahu om im bipáva jeguágui:
“opaka’a, ypaka’a”, osapukái aguape apytépe.
DARIO GÓMEZ SERRATO
VERSO
TÍTULOS
1. Paraguái rembiasaasykue
2. Y votyty apyrdy
3. Ara r d y
4.
ñ é e mbderã
5. Panambi
6. M borayhu remity
7. Mitami
8. Meneleo Sosa Coronelpe
9. CVi£ sy peguarã
10. T áva che r e m i hague
11. Mitamíme purahéi
12. Im om orãm by
13. Tupasyme
14. Ipahaite
15. Rohechagdu
16. Ñanduti
17. Jahupíke a v a ü é ê
18. Cerro /Toro
19. Kvo/y ára
20. Villarrica
21. Mboriahu memby mimi
22.
hovy ryakuã
23. Kdêju okára
24. Ks’jO'
25. C/íe yype
26. Cfte retãmí
27. Upéicha rire
28. Asuncion del Paraguay
29. Afcfa
30. C/ie purahéi
31. A^e’e mombyry (Concepcion)
32.
jate re
33. Che M aestra
34. /W Antonio Gudschpe
35. Isidoro Jara R.pe
36. Pei/ro marangatu d ra p e
37. Pehokuévo
38. Poranddi mi
39. P<z7 Néstor Echagüe
40. Che kurusu nde a tfy r e
41. Tahante che mombyry
42. Ndaikosevéima
43. P eh ech á va p a
AUTORES
Pablo A. Turro
Carlos M iguel Jim énez
Bartolom e C olm an Estigarribia
L ino Trinidad S.
M anuel Ortiz Guerrero
Tom ás Quiroga
Canute Salas Gutiérrez
José G. Paredes S.
Juan A. Santacruz
Em igdio M artinez
Em ilio B obadilla Cáceres
C. M artinez G onzález
C. Martinez G onzález
C. Martinez G onzález
M arcelino Pérez Martinez
Pbro. Mariano C. Pedroso
Enrique C. B og ado
Félix Fem ández
Pedro Encina Ram os
Pedro Encina Ram os
Pedro Encina Ram os
Pedro Encina Ramos
Pedro Encina Ram os
Pedro Encina Ram os
Pedro Encina Ram os
Pedro Encina Ram os
Em iliano R. Fernández
Em iliano R. Fernández
Em iliano R. Fernández
Em iliano R. Fernández
Em iliano R. Fem ández
Dario Gomez Serrato
Dario G om ez Serrato
Dario G óm ez Serrato
Dario G óm ez Serrato
Dario G óm ez Serrato
Dario G óm ez Serrato
Dario G óm ez Serrato
Dario G óm ez Serrato
Adrián V. A guilera S.
M iguel Fariña
Em iliano R. Fernández
Dario G óm ez Serrato
384
ANTOLOGIA GUARANI
1. PARAGUÁIREMBIASAASYKUE
Hetaite mba’e rire rehasa nde rekovépe
Ha ivaíva tekove íluatíme nde japi1;
Ahecha, che retãmi, ipoty ne renondépe
Ha oguejy nde jyva ári pytãngyva2 ko’etí.
H etaitém a nde pykua3 yvypóra iñañáva
N e muafta4 hatãhatãva, jahechapa nde re’ai.
Tove! oiko ne m em by nde rayhu afietetéva
Oipotáva ko’evére3 nde rari6ha ne resãi.
A hechám a nde syváre oguejy nde resapévo
Kuarahy rata7 kangyicha om im bíva ko’eju8;
Ahechám a avei jasy ojokuái9 pe pyharére
N e rendápe yvytu ne añuva10 ha ne retü.
A jéipo ovy’ane ne m em by nde rayhupáva,
Ohecharamo revy’a ne resãi ha nde rari.
Hípa! oiméne avei yvatégui Ñandejára
Opoko ne akãhojáre ha po’ape11nde japi.
Ymaitéma che reta refíohê nde resay,
Ha ojoka pe nde ro’o12iñañáva tekove.
Hetaitéma ñenupäm e13 osyryry pe nde ruguy,
Hesarái ne pa umi ojapóva14, ndehegui hefiói hague.
Mba’e poku he’íne ñande ru kuéra maymáva:
Francia, López, Caballero ohayhu va’ekue tetã.
Héra kuéra ahenóivo15 yvate ajovayváva16
Ha oguapy ko che py’ápe Paraguái rembiasa.
Ha! nde, ore Paraguái, aretéma repoñy17,
Ha ofiohê nde resay iñañáva tek ove18;
Epu’äna, che reta, ehupi nde py’apy
Emombo nde kerasy, ta vy’ai9 nde reheve.
PABLO A. TURRÓ
YVOTYTY A P Y R A ’f
385
1 te hiere con abrojos. — 2 rosada aurora. — 3 te pone grillos en los pies. —4 te
persigue ferozmente. — 5 cada día, más y más. — 6 templado, alegre. — 7 los rayos. —
8 alborada. — 9 se sirve de. — 10 manda a. — 11 te da buena suerte. — 12 destroza tus
cames. — 13 con los azotes. — 14 los que tal hacen son hijos tuyos (germinaron de ti). —
15 invocando. — 16 la mirada arriba. — 17 te arrastras. — 18 individuos mines. — 19 para
alegrarme contigo.
2. YVOTYTY APYRA’f
&
Che Retä’imi ko tuvicha paite ijyvy porãme,
Kuarahy ojope1yvoty pytã, moroti, hovy;
Ojupi jevyn e katuetei yvate hu’am e2,
M arove voi ndahypa3 m o’ai guarani ruguy.
A niche va’erä tapykue4 opyta imba’e teéva
Purahéi he’é, jeroky rairi, ha ne’e porã.
Ipype5 oik ove che Retã guasu, ym aite guaréva:
Topu’ä je v y ñande ra’y kuéra rembiecharã.
Ñandejára, ipópe5 oñoty va’ekue
Ka’aty h ovyko ndopa mo’äi;
H endive ipoty ñane avañe’e:
à ichagua tetä na ikangy va’eräi.
A nichéne yvy hetekue ojaty6
Ñane Retäm i haperä ojuhu;
N da ipiru va’eräi ñande yvotyty,
Omimbi paite Paraguái pyahu.
Ku tape puku poräite asy ipyahüva hína
A paraguaygui7 oñepyrüva Guairápe oho
K irinhaitépe heta mba’e ha’eño he’íma:
H e’ise8 oim ehám a ñane Retäme ko ko’e soro.
Ijyke moköime9 ipoty kuru m borayhu ogue’y v a 10,
Kuimba’e ohypyi" isyva ry’áipe ko’e vove;
H endive heñoi tuvichave haguä mba’ap o12 horyva
Ikatu ko upéi ñane Retämi imbareteve.
CARLOS M IG U EL JIM ÉNEZ
ANTOLOGIA GUARANI
386
' calienta. —5 cúspide. — 3 agotarse. —‘1 detrás, atrasado. —3 con su m ano. —6 no
cubrirá con tierra (no enterrará). —7 comenzando por esta Asunción. —8 es seftal,
significa. —9 a ambos lados. —10 amor inextinguible. —11 riega con el sudor. —12 el
trabajo alegre.
3. A R A R O ’Y
Ojeréma pe yvytu,
Hasê po’i ohasa1;
Ara ro’y ogueru
Mboriahu nupãha2.
Pe yvága ahecha
Iñypytü, hü vai3;
Kuarahype om o’ã
Pe hovyva arai.
Hapykuéri ogueru
A ipo “guaimi ñani”4;
Mbya kuéra ijaturu
O m ondoho ipurahéi8,
Iro’ygui anga avei.
A ipo ka’aru pytü
M amópa terehecha
osêva ta’yrusu
Hem biayhu ndie oguata.
Pyhare pytévo opa
Yvytu kyse raimbe;
Ro’yho mitarogua
Y rypy’a háma ofiehê9.
Pevá katu mba’ete10,
Oñeñuvä chovimi5.
Kóga ra’y ojukapa
Yvyra hogue kuipa
Ndojekuaavéi yvoty;
O jeiko kirinmba6;
Ndepy’a rehe oguapy7!
Kokueygua etaite
Jepy’apype opyta11.
H aitymigui nosêvéi
Horyva ku guyrami;
Iporãve ku mbyry’ái
mboriahüva peguarã.
Ro’ype ndav/ái,
Hi’aitéma ohasa;
BARTOLOM É C O LM A N ESTIG A RR IBIA
1 silba agudo (sopla huracanado). — 2 castigo dei pobre. •—3 la negra oscuridad. —
4 pájaro como el urutau. — 3 con doble abrigo. — 6 reina profundo silencio. — 7 es
impresionante. —8 interrumpe el canto. — 9 cuando disminuye el frio. — 10las plantitas.
— 11 quedan afligidos.
387
PANAMBI
4. ÑANE ÑE’É MBA’ERÄ
Che ñe’agui1otykym a2 eirete he’evéva
ñe’em i che arekóva aretéma añohese;
Rasaite amomoragui3avañe’e ijukyetéva
sapukáipe che ha’éva yvytüodie toveve.
Jahechápa noguaheiri m om byryva oíháre4
ñane retaygua resáre tohecha iporäha;
chugui kuéra3ku oiméne okañyva, ndoikuaáire6
hetave7 noñem bo’éiri guarani yvotyha8.
Y m avente9 ikangyva yvytu nde pejuhára10
ajevénte11 opa ára ndojehayhiíi m am ove;
péina änga ahecháre12mbareíe ne ñe'ejára13
hatanguére oñeha’äva, guaraníre iñarove14.
Nde rehe mante helne: “guarani nde jukyetéva59
péva rehe ahayhuetéva aikuaáramo huguy15;
jahecháma ipohyiva iíanara16tuichaitéva
pety hugui irovéva, ha gua’u na ne movai.
LINO TRINIDAD S.
1,2 brota de mi corazón (gotea). — 3 porque ensalzo, celebro. —4 por estar lejos. —
5 se les oculta. —6 ignoran. — 7 no se les manifiesta. — 8 que florece o progresa. —9 hace
tiempo (ymami). — 10un viento suave. — 11 por lo cual. — 12 porque entiendo. —~l3buen
hablista. — 14hacen más la contra al guarani. — 15querido, amado. — 16sabiendo que él es
apreciable.
5. PANAMBI
Panambi che raperãme
Resêva rejeroky,
N d e pepo mokõi ame1
Tamora’e añeñoty.
388
ANTOLOGIA GUARANI
N de resa oikóva ku eira saitéicha, che ahy’o kuápe2,
Ha om ohe’eva chéve amboy’uvo che resay.
Ku ñuatindy rupi, ñu, ka’aguyre ne moñahápe3,
Iku’ipáva che ãnga che pope huguy syry.
Reguejy haguã che pope
A ikóva anga romuña4,
Ha torype torype
Che áripi rehasa5.
Panambi ndeichagua Tupã rymbápoku oim e iporãva6.
Resê yvytu ndive, che yvotytyre nde saraki;
Rem im biverõ ko che resápe remimbipáva,
To ve mba’éna nde rapykuéri ta pytupa.
M A N U E L ORTIZ GUERRERO
M úsica de José A suncion Flores
1a la sombra de tus alas (el original decía: nde pepo kuarahy ãme). — 2en mi garganta
(en el agujero de...). — 3 persiguiéndote. — 4 te persigo. — 3 pasas por encima de mi. — 6
^que sea hermosa como tii?
6. MBORAYHU R E M IT f
Epua’ä, ñemityhára', kuarahyko iñapysem a2
tem biapo3 tekotevêm a nde kokuépe ipyahu.
Y vága momorandu4 hi’agul hi’agulvéma,
gallo ahy’ope ko ipüma, ojekáva3 ko’éju.
Y vatete ha nde guype nde rechaséva oire6,
ne angami hataindyva7 na tahendy mimbipa;
ne rymba tojejokua8 aradokue pohyire
ha yvytu irundyvére toikytí pe yvy ata.
N de pókena9ta ipojái ne korasõ rembiapdre
ha yvy ipyko’é háre ta hyapu pe nde guata.
MBORAYHU REMIT?
389
jahayhúva ko tetã, toguahê ichupe hi’ára
ohechávo10 kóga kuéra nde kokuépe hefioimba.
Eipotyvõ rejuhúva, oikotevêva yvypóra11,
em om guera ofiemyrõva tojuayhupa tetãyguaeipyküi tembiecharã, eipyküi ñemityhára
ñañem ityko m aym áva ndaha’éi ne mba’erä.
Ema’ente tyre’yre Tupã ne mbo’e12haguéicha;
em bo’e mitã itavyva13, ta ipoapy mitãrusu:
toñehe ne mborayhu tereikuaa’y mamópa,
toiko ku mba’e iporãva, ha nde terehecha’y.
Oñaníva herungua14jekuaa’yguio odva
hekoveräre opu’äva15 renondépeke ejajái:
nde rehénte ta ipojái16om anóva ha oikovéva,
ha yvytim bo repyrüva, tomokã pe nde ry’ái.
Y vytu juasa rase nde kóga kuérami ári17
hatã ikoe oipeju ou va’erä oharupa18:
ha um íva ndente haguã mborayhu ko arapygui19
Tupã renda peve ohógui, hetaitevépe hekovia.
Y vágagui oguejyva Tupã ñe’ente ehendu;
eñem bo’e ha eflesü ha yvy guive20etupanói:
ne ñem ity ko vokói21 hapo terã hi’apáva
upe ne mba’e teéva nde nerem ono’öi22.
TO M AS Q UIRO G A
1 agricultor. — 2 asom arse. — 3 nueva labor, reiteración dei trabajo. — 4 a v iso . — 5 al
romper el alba. — 6 pues hay quien quiere. — 7 tu espíritu que vive. — 8 uncir, atar. — 9 que
tu m ano secunde al corazón. — 10 en que ven los sem brados. — 11 se encuntra hermanos
que los n ecesiten. — 12 c o m o te ensefió. — 13 ignorantes, in ocen tes. — 14 el que v ie n e de no
se sabe donde. — 15 que se preocupa por su porvenir. — 16 te tien d e la mano. — 17 sobre los
sem brados. — 18 vendrá a malograr. — l9por ser tú, cu yo amor va a D io s y es recom pensado
con creces. — 20 desde la tierra. — 21 siem pre. — 22 recoges lo que no es tuyo.
390
ANTOLOGIA GUARANI
7* M ITÃ M I
Mitãmi pepytfãva pehóvo1
peme’é pende po ojupe2
tosyry pe tuguyrendaguépe
Ñandejára ñe’e porãite.
to vy’a pende Ru ohechávo
pem yasãiha ku tory m emete.
Arandu pereikóvo ko’ero
ñem bo’épe pem yasãi ojuehe3;
ta ipoty ko tape itujávo,
ta ipoty mborayhu ypykue4.
Peheja iporãma tetãme,
pem boyke jepoyhu3 vaiete;
Pytu’u peheka arapype6
pejuhu va’era katuete;
naiporãiko peiko ñorairome
ryke’y7 ko maymáro peê.
Ko ñe’e ahejávapeêm e,
*
yvytüre toho oveve8;
ta iñasai ñuatí rendaguépe
Ñandejára remimbo’ekue9.
CANUTO SA L A S G UTIERREZ
12345ft789que vais creciendo, generation nuevas. — 2unos a otros. — 3 entre vosotros.
—4 de antes, de antafio. — 5recelo, desconftanza. —6 en el mundo. — 7hermanos. — 8que
vaya volando. —v las enseñanzas, la doctrina cristiana.
8. MENELEO SOSA CORONEL
(IKUATIA APYTEPE GUARÃ)
arohoryva1ne ñe’é yvoty avañe’etépe
Ha amomorava2um i ne rembiapo, nde che ryke’y;
Kuatia etaite, purahéi ryrüva nde réra imbytépe3
Ahecha om im bíro, ha am oñe’evo4 che ñe’ä hory.
Rasa
Marangatu etépe ko tetä rayhu nde rehechaukáva
Ha péva rupínte Paraguái ñe’é remotenonde
N déicha avei, hfänteva chéve ñe’e yvotyjára
Paraguái oiháicha ñande yvy ñe’e ohupi yvate.
Katuete voi oguahene ára iñambue véva5
Kuarahy resevo pe amapytu hesaka m ive6
CHE SY PEGUARÃ
391
U péicha aipota ñande purahéi, he’e asy etéva
To jajái asy ha to jekuaa opárupi ete.
Kuimba’e añete, py’apy mbarete guarani ra’yréva
M ombyry guive rem yasãiva akói ñe’e papapy7,
Ha irundyve yvytu pepo oguerovevéva
Upe ne küguygui hoky va’ekue8, nde che ryke’y.
Ha! ñe’epapára, apytu’ü hypy9, ne marane’yva
N e akäme opupdva pe yvu saticha ñe’é eirete.
Avañe’etépe reipyaha va’ekue, ha ijojaha’yva
Mba’eveichavérö opa’y va’erä araka’eve.
Rasa arohorygui umi ne rembiapo avañe’étépe
Péina “Ysyry” rehe amondo ndéve ko cheñe’émi.
T ove toguahé ko’ä che ñe’é kuatia apytépe
Upe reimehápe hatä popopy10 ha che m aitei11.
JOSÉ G. PA R ED ES S.
1 te felicito por. — 2 y celebro. — 3 su nombre en medio de ellos. —4 que esté más
cambiado. — 5 dias mejores. — 6 hasta ei mediodía. —7 verso, poesia. —8que brotó. —9
profundo. — 10 cerebro privilegiado (espeso, profundo). — 11 saludo.
9. CHE SY PEGUARÃ
Péina che sym i che ñe’e y v o ty 1 nde réra pegua
R om om aiteívo mombyry asyetégui ndéve aropojái2,
Ohendu haguã nde jave avei ne mborayhu ja
Che ru tujami hogue mano’yva3 yvoty paraguái.
Ndaipotái, che sy, ere che rehe, mombyry aimére:
“O im ém a va’erä ku che m em bym i nda che rayhuvéi”.
N de rekoviarâ ndaipóri, che sy, ko yvy apére;
Ha ne mborayhúnte aroke, aropáyva ha ndoguesevéi4.
Ko’é ko’évére5 aipota ipoty um i nde raperãme
Ko’éju ro’yicha imarave’yva vy’a ha tory.
392
ANTOLOGIA GUARANI
T ove tojahu6 nde rekovem i yvoty ryakuãme
Mainumby hovyicha tereikuaa’y umi ñembyasy.
Ku techaga’u7ne korasõmi oiméne omonguTva8
Hetaite ko’éma ohasa nde ári nda che rechavéi
Upévare ãga ndéve am bovevüivo m ichim i um íva9
Imarangatúva ndéicha “Ysyry” pe, rogueropurahéi.
JUAN A. SANTACRUZ
1 mis versos. — 2 te entrego. — 3 inmortal, que no muere. —4 y no se extinguirá. —
5 dia tras día. — 6 añoranza. — 7 añoranza. — 8 degtrozar, hacer polvo. — 9 estos pocos.
10, TAYA CHE REÑ.OI HAGUE
Péina ko hasype che ñe’ä kuaitépe hakuvy asyva1
Ha’em ita ndéve, táva porãite, che reñoi2Hague.
Eju che rendápe, ñe’é yvoty jára\ nde pepo roryva;
Ha eipeju che ãnga, ha’epa haguã m aym áva mba’e.
Sapy’a ku aimérõ teta ambuépe ha ndorohecháirõ,
Che ánga jopyne ku iñaroitéva4py’a tarova5;
Kuarahy ojayvyvo amo ára rapópe ha ndorojuhúirõ
R el háre, ama’ene ne ryakuãnguemi6ambyaty haguã.
Ka’aguy hovy piro’y asy, guyra purahéipe;
Ha ipype opupu opárupi ete yvu resati;
N de pype aimérõ “Primero de M arzo” pukavy rorype
Mante apu’ava ko’eti soróvo remomaitei.
“Y aguy”7 pot! rembe jeguapa osyry koniva,
Ha ombojarüva ku ohasakuévo amabái roky.
U pépe jaháne katuetérõ hína vy’a ku olva (olha)
Mba’apo rire ty’ái ha y’uhéi ñambogue jevy.
Jaikomi jevyn a ym ave guaréicha ku mborayhu pope
Py’aro pochygui ñamopotlmba ku ñande py?a
M IT A M IN E P U R A H É I
393
Ikatu faaguã Tupã Rasy olva ñande tupaópe,
Ñande rovasa ohendu vove, h ese ñane ãho9.
“Primero de Marzo*, nde reñongatiíva che ru ha cfae sype,
Ko ñe’é kyryi nde póre ajopyva, kena erohory10
Ñ aim o’äva chéve reim éva reina pe yvotytype,
Ha ne porãvéva m byja ka'artígui uko9êju poty”.
(15 de octubre de 1953).
EMIGDIO MARTINEZ
1la ardiente inspiración que en mi pecho siento. —2donde nací, patria mia. — 3musa.
—4 atormentador. — 3 desconcierto, inquietud. —6 si no encuentro donde está, veré de
recoger. — 7 nombre de un rio. — 8juguetear. 9 suspiramos por. — 10alégrate con.
11. MITAMIME PURAHÉI
(D edico estos versos a mis hijos Emilio y Osvaldo,
a los niños de mi patria y todos los niños d el mundo).
H eko tavym i1 avy’a, ahechárõ torypápe
M okõive che ra’y kuéra opopo ha isaraki2;
ha’ete3 ku panambi oje’oiva4 ñu mbytére
V evehápe ojoykére ohekávo yvotym i.
C he tapyipe aguahêvo ku oñaníva ojuapykuéri5
Pukavy nde piro’yva ohekuavo che renonde;
yvotynte ha’ete iporã ndahasaháiri
M orotí mimbi sÂãgui ã mitãmi rekove.
Ha’ekuéra, pe hi’ánga ipotigui6, ndoikuaáiva
O lha ko arapyre iñañáva tekove;
Ha mba’e reiko7 ñande jaikuaa pypeMko’äva
Ndajaikóiri ojuapytépe9 petelncha oñondive.
C he ra’y kuéra m im i, ha mitã 01 haguéicha10,
Rayhupápe aipyaháva,11 yvytdrem a amyasãi;
Ndaipotáigui tesarái oftuvã12 hekove kuéra,
Topyta mandu’aräicha tapia che purahéi.
EMILIO BOBADELLA CÁCERES mba’e
394
ANTOLOGIA GUARANI
1 inocente. — 2 brincan. — 3 parecen. —4 que corren. — 5 uno detrás de otro, se
persiguen. — 6 por ser puros, inocentes. — 7 iy por qué será que? —8 sabiendo. — 9 entre
nosotros, unos con otros. — 10y todos los niños. — 11 estos versos que compuse. — 12(que
los cubra) que caigan en olvido.
12» IMOMORÃMBY
Ku mbyja ka’arupy1
Ha ojeka umi ne rembe
O sêva ha’eñom i,
U peichaite remimbi
N e porãgui, che reindy.
Ñ aim o’a rosa poty.
Ha umi jasy kypy’y4
N de tyvyta m okõive
Ahecháva pytumby
Ikarapã5porãite
Torypaitépe resê
Y votype rejegua
Ndijavyi ku Tupasy.
Ko mba’e imom oramby6!
N de rova pytangym i
N de pire katu kamby,
Ha nde ava hü asy
Oñeñope jovaim i2,
Ha’ete ku tiina aju
Pe nde juru pytãiíe,
H esente amano m boyve
Hi’ava chéve akambu.
N de reko imarangatu
Pykasüpa ha’ete3
Kunu’u raity meme
Ne ñe’e asy ipu.
Repukavyrõ, hory
N de resa hu veraite,
Ho’a vove pytumby
Pe che rokárape ase
Ha ama’evo nde rehe
Añandu che angapyhy.
Hi’antepa, che reindy,
N icho m im e rom oinge,
Ha upépe ndéve añoite
Che mborayhu ta ipoty.
Maymárõ porã ku’i
Nde rehénte ijatypa,
Ha mba’e hechapyrã,7
Ñandejára ne mol.
Che po’a nga’u heñoi8
Pe Tupãme ajerure
Che mba’eranteko che
Roipota kuñatai.
C . M A R T IN E Z G O N Z Á L E Z
1crepúsculo vespertino. —2a ambos lados. —3parecido a la paloma. —4la luna, tu
hermana. —5arqueadas. —6notables. —1 maravilla. —8ojalá tenga yo suerte.
TUPASfME
395
13. T U P A S fM E
(A la Virgen de Ka’akupe)
Ka’apoty hyakuãmbáva, guyrakuéra oñe’ehápe
Ha yvyty hoyy pa’ume neañom i rehesape1;
Ha ysyry rie mbojeréva2pyhare ha arakuépe,
Ne moiruva ipurahéipe, Tupasy Ka’akupe.
Ymaiíe jeko3ko’ápe ñemihápemi4-reikóva
Ha py’yinte je3resêmi Tupasy rejechauka;
Tavami Ka’akupépe, reipotágui oi nde róga:
Rema’evo che retãre ha im em by rehovasa.
M ombyry opa tetãre herakuã ha ojekuaáva
Pokatu6 nde rerekóva, Tupasym i porãite;
Ha mayma nde rechaségui katueíe ohua’imbáva
H ekoha7 m om byryvégui, nde arete guahê vove.
Che avei m om byryetégui aguahê ko ne rendápe
Ha aja ñepom oíhápe, añesu ha añembo’e.
M ichim ípa namboguéiri ko che anga poriahüpe
Angaipa rata oikóva ohapy8 che rekove.
Ha emyasãikena ore ári pokatu6nde rerekóva,
Ne añoite mante ikatiíva che retã reipohãno;
Tokuera upe mba'asygui arete guivéma oikóva9
Ojopy ko Paraguáipe ha oñopü ore koraso10.
N e raa’e marangatüpe11 mbyay’uhéi rem boguepáva
Ha opaiteichagua rojúva rojuhu tory pave;
Ku vy’a porã asyetépe, ne rendápe ore atypáva
ára12Tupasy ka’akupe.
Jasy kuakõi poapy
C. MARTINEZ GONZÁLEZ
1 alumbras. — 2 te rodea, circunda. — 3 dícese. —4 a escondidas. — 3 dícese. —6
milagro (eres milagrosa). — 7 de sus hogares. — 8 destruye. — 9 que hace tiempo. — 10
ofende nuestros sentimientos. — 11 bondadosa, santa. 12 8 de diciembre.
ANTOLOGIA GUARANI
14. IPAHAITE
(Che ry k e 'y K arai Silvio V á zq u e z retekue úri)
Ikangy ko che ñe’ä, che pytu váicha osóta1
Che juvy2 pe che ahy’ope ha osyry che resay;
O guahêvo che apysápe ñe’e che momarandüva3
Ko mba’e aha’arö’yva, nde hegui, che ryke’y.
A vám a piko oim o’ãta4kuehe peve reiko hágui5
Tory ha pukavyhápe, ne resãi, ne mbarete;
Ko yvotyeta apytépe, nde retekue m esa ári
Rojdma haguã ko’äga rohedjávo ipahaiíe.
Ha ryke’y S ilvio Vázquez, nde uvei6 repytu’üm a
O im éne aipo yvágape vy’a pavê rejuhu;
N de uvei nde piro’ym a ko arapy ky’a vaigui
H enyhêva upe angaipágui, py’aro ha jepoyhu.
Karia’y marangatu mba’apopem i reikóva
Ha mamo reguahê hápe mborayhu remoheflói7;
N de rakykuere potígui, jepevéram o yvypóra
M am ove nol va’ekuém i, nde rehe aipo ñeko’öi8.
N de rerakuemi opytám a ára m im bícha yvy ári
Ha am oite ore ñe’ä pype oikóvo iñongatupy;
R eikove aja yvy apére, roañuvävo mandu’ápe,
Ha he’one9 tesaype tapia ore ñem byasy10.
Tuvichaite mba’e ojehu ko junio 14 ára,
Mba’e m byasype iko’eva ao hüme ñemonde;
N de sy, ne rembireko, nde ra’y m im i opytáva;
Péina ãnga taperépe tyre’ym a ipyhare".
Jepe ne rehenduvéim a ipaha ko pyharépe12
N d éve aníva tesaype amuasãi ko che ñe’é;
Oikuaa pe Ñandejára m aym a ne irüngue apytépe
Opytaha opave’yvo nde rapekue13 porãite.
(A suncion, junio de 1949).
C. M AR TINEZ G O N ZÁLEZ
ÑÁNDUTI
397
1faltar. —2apretar, ahogar. —3avisar. —*había de pensar. — 5desde donde estabas.
—6 tú más bien. — 7despertabas. —8resentimiento. —9se humedecerá, se bañará. —10
duelo. —11noche de orfandad. —12última noche. —13el recuerdo de tu vida.
15. R O H E C H Á G A ’U
H i’ante chéve aveve
Hi’ã váicha che renói
Aguejymi ne rendápe
Hendive airaemi haguã,
Añe’em i nde apysápe
Che angapyhyha1 peve.
Ku ko'etlmba jave6
Rem im bi ch e resa yképe,
Ha amo kuarahy reiképe7
Che ahomi nde rehe.
Hi’äntechéve, guyrami2,
Aguejy nde popytépe3
Ha pe nde rova, yképe
Máicha moipo8rohayhu
Rohavy’u4 m beguem i.
Ku m om byry reime hápe,
M amo ajesarekohápe9
Añenoro ake haguä
Ne ängue10mante ajuhu.
N e ñe’e che m yangekói5.
MARCELINO PÉREZ MARTINEZ
1 hasta satisfacerme. — 2 conviertiéndome en pajarito. — 3 palma de la mano. —4
picotear, acariciar. — 5me turba, me desvela. — 6 al romper el alba. — 7a la puesta del sol.
— 8 hasta qué punto te amaré. — 9 a donde dirijo la vista. — 10 encuentro, veo tu imagen.
16. ÑANDUTI
Ñanduti renimbo apopê1
Jahecharamóva tem biapo2
Puraheira nde ajapo
Kunu’umicha ko che fie’e,
Imarangatúva kuñatal
Purahéipe ne mongakuaa;
Ñandumígui imba'e kuaa
Ju tire4 nde rehe om yasãi.
Itauguápe oiméva nde sy3
Aomire rejekoko;
Ijyva ári ne myaíymói
ñuva
Arasa potype ne mbyao;
Yvoty nde rehe ombojeV
Kyhápe pe m oingove ypy.
Porãgui rem im bive haguã.
Y vyra’ityp e ne
398
ANTOLOGIA GUARANI
Ipopyíépe ju pajem i
N e sare ojupi ha oguejy;
m ainum byicha ojeroky roky
H a oguejyhápe, n d e p ytem i6.
K uarahy h a m b y ja oipo’o
inim bom ím e o napytl
Y vága resa ne m opotí
Tupãipoko7 chupe oipytyvõ.
Jetapa8 ne m om bo’o9 vove
M ombyrygua kuéra nde pota...
Nde apohare katu10 opyta
Ko’ê re h e 11 nde rérape oikove.
M A R IA N O C. PEDRO SO
1de hilo rizado, ondulado. — 2trabajo maravilloso. — 3tu madre (la que te borda).
—4pasa por ti la punta de una aguja. — 5 destiñe o pinta en ti la flor. — 6y adonde se posa,
te besa. -—7 ^será Dios...? — 8 tijeras. — 9 te desteta, te suelta dei lienzo en que estabas.
— 10 tu madre, la que te bordó. — 11 día tras día.
17. J A H U P Í K E A V A Ñ E ’É
H y jú im a 1ko c h e ju n íp e , ryke’y m aym árõ ykére2
Hi’äite rehe aveinte ñeroyrö am bokusugue3;
Che kü remói4 kyre’ym e purahéi rory apytépe
Mborayhu ko’ê am buére5 tom ohenói che ñe’é.
M ba’e h á p a itap y k u év a ñane m ba’e iporãitéva
Itenondeve ranguém a, karai ñe’egui, yvate6;
Pem oingéna pene akãme-ko purahéipe ha’éva,
Ha maymárõ toryetépe jarohory7 avañe’é.
Ñaha’ake jepiguáicha purahéi ñam bopotyva
Japoi hesakã* háre T etãg u a tohecha.
H a inasãivo á ra pype y v y p ó ra ojaho’íva9
O kevéva10 ko yvy ári ã ñe’em e topaypa.
Tosoro osorohápe,11 toñehe ñane rembégui
Jahayhüva ñande yvype purahéi12 pegua ñe’e
Ñ ande y k év o te tãy g u a13 p y ta g u a reko poguygui
Ñ añoty o ñoñe’äm e P araguái m ba’e tee.
E N R IQ U E C B O G A D O
399
CERRO CORA
1me sale a borbotones (espuma). — 2 al lado de todos mis hermanos (mayores). —
3destruir (reducir a cenizas) el odio. —-4 se me va la lengua (siento picazón). — 5 el amor
de mafiana, amor nuevo. — 6más arriba, encima. — 7celebremos, cultivemos. — 8esparcir
(= amuasãi). — 9 que cubre, cobija a los mortales. — 10los que duermen. — 11caiga quien
caiga, pase lo que pase (tosoro: que reviente). — 12 el verso con canto. — 1314 paisanos,
libremos la nación de la esclavi tud decostumbres extranjeras. (Tetãygua kuéra, ñamboykéna
ñane retã pyíagua reko poguygui).
18. C E R R O K O R A
Campeménto, Campaménto
Am oite “Cerro Korápe”
Pyhareve ko’eti jave
Pe ñ o rairo p a hague
Henda ári mburuvicha
Ha ikyse puku' okápe:
“Amanóta, añeme’é rangue2
H e’ihápe, o h u v a itlu m i kam ba”3.
M ariscai rire, M ariscai jevy
M am ó p a oim e nde rasah arã4.
N em bochyryry, nereñ em e’ei
Nde ko Paraguái5m om be’upy rã.
O syry u p e akidavan
C u la n trillo eta apytépe6;
Iñe’ém e om om be’u
Ñande Ru om ano hague.
Ha yvyra piru tiníre7
Y vyty hü p á ü m bytépe, 1
Ysyrype om oiruvo
Ojahe’opa um i guaim ingue8.
Guyra jep ev e ombopurahéi
O m o m b á e te P araguái ruguy.
Nokiririvéi maymáro guyra
O ñem bo’ep a o ike pytu m b y 9.
C am pam énto, C am p am én to
A m oite “C erro K orápe”
Y vyty páü m b y tép e
Y vyty h érava A m am bái.
Omano T endota10López
T etã ao 11 ovevehápe:
A o karai nom e’éiva
O ñuvävo12Paraguái.
Toñem bo’e jo a pyhare ha ára
T o jerure h ese ita’yra eta:
Ha! Cerro Kora, Loma Valentina
Ha! che rendumína, Sauce, Bokerõ13.
F E L IX F E R N Á N D E Z
1 espada. — 2 antes que entregarse. — 3 los negros (los enemigos). —4 quien te
aventaje. — 5un paraguayo memorable, glorioso. — 6por entre culantriUos. — 7reseco. —
8 los urutaúes. ™9 al anochecer. — 10 caudillo, mariscai. — 11 bandera. — 12 cubrir,
defender. — 13oidme, vosotros, Sauce y Boquerón (sitios de combates durísimos).
400
ANTOLOGIA GUARANI
19. Y Y O T Y Á R A
Y voíy ára
o g u ah ên g u év o 1
H yakuã je v y m a
M aym a yvoty.
R osa ha lirio,
C lavel, roméro,
Pe ñane ãnga
Ombohory.
G u y ra o im év a2
Oñe’embáma
Pe ñande ári
Ojeroky.
Y voíy tyre
P a n a m b i hám a3
Ha ifíirühara
Ku mainumby.
*
Y voty ára
Iporãitéva
O m b o h o ry v a
Ñ ane ñe’a4
Ip yahupám a
Opa oim éva5
Peju m bya6 kuéra
Ñam om orä7.
PEDRO ENCEHA RAM OS
1oguahênguévo = oguahêvo: al llegar la primavera. — 2 todos los pájaros. — 3 a su
vez, por turno. — 4toda criatura. — 5lo existente. —6hombres. — 7celebremos, admiremos.
20. V IL L A R R IC A
H a V illarrica ne p o rãitév a
N déko h á e che reñoi hague1;
Pe kuarahyicha re hesapéva
Rem im bipáva opa araite.
H etaite ára ku c h e m itãm e2
N de yvotytyre aiko váek u e
Pépe añandiími3 ko che ñe’am e...
V y’a o ñ u v av a che rekove.
à g a ajecháva4 te ta am buére
Ku jagua m icha ijaheipy5;
Che ko akóinte6 ko yvy apére
Guyra urutaúicha añem byasy.
à g a um i ára che rejapám a,
Ha ndouveim a váerã avei.
Um i ymaguare iñambuepáma
à ga ohopám a nga che hegui.
Heta ro’ym a árupi aikóva,
Ha akói árante che ãh ó v a7
Ahetüségui pe ne ryakuã;
O üne ára, ha ne rendápe
Aha jevyne; pe aim ehápe8
T ou ko m ano ta ch e a ñ u v a9.
P E D R O EN C 1N A R A M O S
1 mi patria, el lugar donde naci. — 2de niño, en mi niñez. — 3 sentia. — 4 me veo. —
5 maltratado. — 6 siempre. — 7 ando suspirando por ti. — 8 allí donde me hallare (en mi
mismo pueblo). —9 que venga la muerte á abrazarme (añañuvä verbo cercenado).
MBORIAHU MEMBY MIM'I
21. M B O R IA H U M E M B Y M IM I
(Avare m a ra n g a tu m itã kuèra m y h u p á r a
Antonio Guasch kuatia apytépe g u a r ã )
Am buasyva, am buasyva1 mitãmím e ahechárõ
Pynandim i ku ro’ype, oryryi ha otarara2;
Ku ao soropamiva3 pe hetem i om o’ava
Tuva kuéra im boriahúgui, n g a ko’aicha ojecha.
Pe hete ipirumíva4 ha ipym i ojekapáva5,
H ova rehe ojekuaáva ñem byahyi rapykuere.
hesakuáre6 pypukúva iñakärague7 m ym báicha
Aiporaihu rerek ó g u i8, ajahe’o hendive.
Ha’éva che py’apype, ã mitã rehe am añávo
Ajépa, m bya maymárö, ñande py’a hatäite,
A jevérõ jahecháva ã mitã mboriahu m im e
O poñy ñande apytépe tupamba’e9jerure.
Karai kuéra ra’yva tuvichaite iñam buéva10
Poräite, apasusüme" maymáraonte oikopa;
O iküm by12 um i he’eva ha om onde om ondeséva
V y’a ha ñ em b o ja rü p e 13 ha’e kuéra okakuaa.
Ajépa ko a ra p y 14 ivai ha itujupáma;
Mboriahu ha mba’ejára tuvichaitépa ojuavy
Teränepa añetéva he’iva um i iñaranduva
M aymárö iv irü v a mba’enteha ko yvy13.
Ha mba’erepa upéva ko yvy tuvichaiteíva
M bovym i karai kuéra poguypente opytapa.
Ñ aim o ’a ha’e k u é ra ñonte yvy ape rehe oikóva
Ha ñande mboriahu m iva jaiko ñaimo’ä mymba.
A hechávo m itãmím e oryryi16 ku ro’yetépe
O pivom i guataháre17tupamba’e jerure.
Ha’éva che py’apype: O g u ah ên ep a pe ára,
Ha mitã kuéra maymárõ oikuaávo vy’aite...18.
401
402
ANTOLOGIA GUARANI
Paraguái jahechasérõ hokypu vy’a pavêm e'9,
Jahayhu m itã m im ím e, um íva ko ñande ru.
Ha oine Tetã pype ym aitéma jaipotáva
T esãi20 ha vy’a hypyva tekojoja21 ha jahayhu.
PEDRO EN CIN A RAM OS
1como lamento! — 2da diente con diente. — 3se ven estas misérias. ■
—4 flaquito. —
5pies surcados por el frio. — 6ojos hundidos en sus órbitas. — 7pelo largo como de animal.
— 8 de pura compasión. — 9 pedir limosna. — 10 es cosa muy diferente. — 11 en lujosa
molicie. — 12saborean lo dulce, comen opíparamente. — 13bromas, regalos. — 14lo de este
mundo. — 15 de ellos solos es la ti erra. — 16 tienablan. — 17 por las c alies. — 18 gozan de
bienestar. — 19general. — 20 salud y sólido bienestar. — 21justicia y caridad.
22. ÑU H O VY RY AK UÃ
Y vyty kupégui pytumby oguahêvo
Yváre om im bím a ã jasyrata;
Ko’äicha jave pe okáre reimérõ
Nde py’a joráva “ñu hovy ryakuã”.
N de rekovem i ku váicha ipyahuvéva
Ha ym ave guarére ne momandu’a,
N e ñem byasy kuéra om bogue paitéva,
Rehetü javerõ “ñu hovy ryakuã”.
M ba’e m byasyetéva nde rehe okambdrõ
Ha’e reüandürõ hasy ne ñe’ä:
Pe okára hárehe esêm i, ikatürõ,
Ha ne m ongueráne “ñu hovy ryakuã”.
R esê reguatávo iporãva ysyryre,
Rehendu oñe’erö maymárõ guyra.
Reñandu opoñyva vy’a nde ruguyre
Rehetü upévo “ñu hovy ryakuã”.
PEDRO E N C IN A RAM OS
403
YSYRY
23 .
K O ’É J U O K A R A
Pe korochire ñe’e
Ñane akãm e ogueru
Um i ára ym aguare.
Pytã, hovy, sa’yju
Ko’eju péina oguahê:
Guyra maymárõ guive
Opurahéi ñahendu.
Yvytu kangy oipeju,
Ñane ánga om oingove;
Ha umi yvoty ryakuãngue
Ñane ñe’ä om oga’u.
24.
Guyra, yvoty ha yvytu
M aymáramo iñambue
oguahêvo k o ’éju.
PEDRO E N C IN A R A M O S
YSYRY
Ysyry porãite remimbiva,
Ita ári m b e g u e rehasa;
H a’eténteku m bói ne koniva
R ohechávo hory che ñe’ä.
Hetaitémi ku yma nde syrype
M oköivéva roñombojaru;
Rehenddmi hem be pukavype
He’ikuévo ch éve “rohayhu”.
Ysyry rasaite rohayhiiva
Neañom ínte ko chéve pohã;
Nde pype apyrüvo, añanddva
Vaicha chéve paite akuera.
Ha ko’äga che añoma nde ypype
Tindyhápe ko aju aguahé;
Hetaitéma aiko tytyrype,
A vave nomañái che rehe.
Ysyry nendive heta ára
Ñasaindypem i aju ña ñe’e;
Neañom ínte ko che rayhuhára
Reikuaáva che rekovekue.
Ysyry, nde niko reikuaáva
Oñandiíva ko ch e korasö
Ñem buasy che ruguyre oguatáva
Ha m antéva che mbojahe’o.
Reñandu che ndive ambuasyva,
Y syry oguahénepa ára
Che ñe’äme oikóva oikaräi;
N de ypype aju apyta.
Rehecha che reságui osyryva...
Che rendüma, Tupä ore Jára,
Rem buasyva ndave che rovái.
Ha ko ype apyrüvo tapa.
PEDRO E N C IN A RAM OS
404
ANTOLOGIA GUARANI
25« C H E S Y P E
Ñ e’e avavépe máro ha’e’yva
H eñoi c h e ñe’am e ndéve guaram i.
Y m aite arekóva iñongatupy
N e mba’eräitéva, che sy guaiguimi.
N déko che sy m íva, che rekove jára,
H etaite mba’énga rehasa va’ekue
Che m ongakuaávo pyhare ha ára
N de rehe m ivéim anga lapy’aite.
K o 'ä g a g uarãram o ko ak akuaám a
Che añandiímava che karia’y;
Péva rehe äga, che rekove jára,
A niche va’erama rom oingo asy.
E ja ch e ren d áp e ch e sy, che angajára,
Ko che jyva ári eñemokunu’ü
Ha tove maymáro m em by iñañáva
To hecha mba’éichapa che rohayhu.
V y’a’y ivaíva ch e ñe’ä siñ irö
Che jop y hatäramo mba’e m byasy,
Che rova yképe m begue che retürö
Añandu po räv a che mbopiro’yHa piko oim éneva ko yvy ky’ápe
O m botakykuéva isy mborayhu.
O h ejáv a oik o n g a ku tyryryhápe
Ha k u ñ a ambuentéva ha’e ohayhu.
Ha! che sy reim éva ñande tapyi guype
N déko ha’e chéve guara kuñami;
N e ñe’é ahendiíramo che, ára pype
Nda che su’üi chéne pe teko asy.
PEDRO E N C IN A RAM OS
405
CHE RETAMI
2 6. C H E R E T Ã M I
Ha! che retã porãite,
R eñem íva yvotytype;
N dénteko che ñe’ä pype
R eikóva tapiaite.
N e porãva rasaite
Kuarahyicha remimbiva
Opaite che mopiriva...
O im énepa nde jave.
P e ne ryakuã yvoty
Che py’arupi rapiva;
Ahetürõ ambirikiva
Ha’ete ku mainumby.
Ndénte ko che rembiayhu,
A vei ndéva che ãnga;
Upévarehe ko’äga
Asapukái, ehendu.
Che m oñeko’öinte ko
Ahecha rehe ko’äicha
à ne m em bype tym báicha
M oñái kuéra oguereko.
Oikupy ha oipokua
Ha upéi ojurukáva
Tukum bópe ojokapáva
He’i rehe añetegua.
O sê rehe om om be’u
Iñe’äm e oguerekóva;
M ante ohesako’öva
Ñ em byahyi ha mboriahu.
Ha! che retã m im bipa,
A m buasyva, am buasyva,
(Asuncion, 15 de julio de 1939)
1/210
Ahecháre ipya’a’yva
N e sãre ofiekarama.
Ha um i nde rayhuha
N de rehe hakate’yva
U m i jaíre okaflyva
Ñ aim o’änte jukaha.
Jaguarüicha oñem uña
Um i ka’aguy mbytére;
Yro, tetã ambuére
oguetãgui osêm ba.
Am bue katu om ondo
“D estino” oje’ehápe;
U m i ka’aguy ruguápe
M ym báicha om om ba’apo.
Heta kuim ba’e añete,
Paraguái, nde rayhupápe
O im éne ku karuguápe
O jepyso hetekue.
Ha sy m im ínga opyta
Jahe’opem a oikovéva
O ipyhygui m oñái kuéra
Im em bype ojukapa.
Ha! che retä’i porãite,
Oguahê va’erä ko ára
Ha añete nde rayhuhára
Ojapokói nde rehe.
U pévone angapyhy
O lm i ore ndive kuéra;
Ha topa m ante ofiehêva
Tuguyeta ha tesay.
P E D R O E N C IN A R A M O S
406
ANTOLOGIA GUARANI
27. UPÉICHA M EE
Tupã ndoipotái rire
jajoupity jaikovépe;
ãgante amo he’onguépe
naguahène ofíondive;
péina pe yvága rape
ojepoyrüm a ñandéve
jaha haguä ojoykére
jahekam i ymaguare.
N de che anga pehengue
jasy koinguem i reiköva,
nde rehénte che ãhóva,
m am o aimeha guive;
ndéko ikatunte ere
ija voi nde juriípe
aikóvaha opa yvytüpe
aporandu nde rehe.
Ñandénte ojoupeguarä,
eréro guare aroviáva,
ha che ánga om ohyakuäva
Ñande poty ym tguare
noñem e’eiva ro’ype
ha ndokáiri kuarahype
ojaverepa peve.
K o’ere iporäiteve
om bojegua yvoty ára
ha nga’u pe Ñandejára
ombojuaju ojuehe.
ajúrõ che mandu’a;
Ndareíriko che tuja
ehe akä morotimbáma
nc mborayhünte, Mariána
ndajuhiíi hekoviarä.
U pe rirémo ahecha
che képe guare añetérö
jepe voim o ko’erö
ahupity reimeha;
péicha rirémo okuera
techaga’u che jopyva
aréma che m bohasyva
ndaikatüigui rohecha.
Ñane mborayhu ypykue
mbohapy kuä ára jerépe
ha ika’aru potaitéma
umi ñande vy’áre.
Mba’éicha nga’u ra’e
jajevym i ymaguarére
ha upe ndejuru mbytére
tojaitypo che rembe.
EM ILIANO R. FE R N Á N D EZ
28. ASUNCION DEL PARAGUAY
Ndaikuaái ojehdva chéve che ko’ente sapy’a1»
Che ygue y gu e2 rei rasaitéma nda vy’ái...
Am a’e y paraguayre che resa anga ko ika
Ajuségui rohecha, Asuncion del Paraguay.
Ymaiíéma ku guyráicha aikove iñapyíimby,
Iñañáva tekove che pepo anga oikyti
N oguahéiva che rendápe petei ára tory,
Chepeju va’era po’ápe che reru rohechami
Anga péina Ñandejára... "iporämante”, he’i,
Ha peteí guyrami che rendápema ojokuái,
ASUNCIÓN DEL PARAGUAY
407
Che rupívo ipepo ári che reru rohecham i,
Amano m boyve jaíre, A s u n c io n del Paraguay.
N endivém a che ko’evo che pytu arumi jevy
Che peju yvytu ambue nonguahêivam i amoite;
om ym yi che py’apy, oikovéma che ruguy
Oje’om ive ichugui tukumbo rapykuere.
Aheja che rembiayhu jepevéram o ambyasy
Añandiíva che jopy teko rasy chembokuerái;
Aheja avei che sym im e tapere ha pore’y
Ajuségui nderechávo, Asuncion del P a ra g u a y .
Che rasy techaga’ügui iñypytü che rekove
Ha am oite javorái guype nahi’äi ch éve amano;
Ha ara che korasõme ojehyiva3 ku pere4
Ha kyvõ3mante ikatüne yvotype aipohanõ.
Rehendúva apurahéirõ, rehendüva che fte’ê;
Rehendüva che pyambürõ, che rova nderehechái
Kóina upévare ara m bykym i ajapo va’ekue
Purahéi ndéve guarã, A s u n c io n del P a ra u g a y .
Ahetüma6ku jazm in, ahetü ave reseda
Hyakuãvu Paraguay ko yvága ja’eha
Ahetüm a ku cedrón, che py’a rapi rupi...
Iporã ndaijojahái, Juan de A yola tapyim i.
Tom im bi mbyja ko’ê, tahyapu laurel rakã
T oveve pindo rogue, leonm i tosapukái;
Ñande sy topukavy, tom boveve iüakãhoja
Im em bype tohovasa, Asuncion del Paraguay.
EM JLIANO R. FE R N Á N D E Z
(Agosto de 1928).1
1 sin saber por qué. — 2 decaído. —-3 entumecido. —4 cicatriz. —5 acá. — gocé de
la fragancia dei jazmin.
ANTOLOGIA GUARANI
'
29. KA’A JARYI
Osê ka’aguygui kuñatai heko kañym byva,
Maramo yvypóra umi tave’yre ihuvautíyva
O sénte oguatávo ha oikuave’e mivo imba’e kuaa.
Ha om uasäivo ko’ápe paje ka’aguy eirete hepyva,
yvyty rokáipe imosümbyre hetágui okañyva
hasype ko’äga Lambare yvype ojehechauka.
Ogueru iñakäre yvoty m ivém a jeguaka eháva
Kuarahy rese renimbo mimbíre ojehe’apáva
Hiava jeráre iñapesämba pe yvaga ryjiíi
Ha jeko ha’e ka’a rendota kuña herakuäva
Jasyjatere hesénte heindyicha ojepokuaáva
H ese’y oikórõ m am ove voi ndovy’a katdi.
Ka’aty raso “tini rupi” oikóva ichupe ojeruréva
Ojuhu haguä ka’a rakãmi hogue porävéva
ku isyva ry’ái omokãro, oikóvo asaje pyte
Ha ichupe avei oñem om be’umi guyra kuéra
Ha yva ka’aguy hiaju ha asyve he’eva
Haperäme oküiva ára rekopyre ku ko’é m boyve.
Ka’aty hyapúrõ je ha’e opáygui péicha ojehdva
Jasy okañyrö, je ichugui otígui, hata ohardva
ha amo Urakäme iñem yrondégui oñenova oke,
ndohesape séigui ijave iporäva ha’e oñandüva
Iporãveha ojei arapygui oim éguim a oüva
Tupasy yvyíy kuarahy reindy Tumé rajyre.
Ha péina katu iko’e kyvö ko oñem onde páva
Ka’aty potype hyakuãvu porã tembipotarava,
Opoi yvytüre ka’avo tory hem bére ogueroja.
Ohekáje oüvo tayse rusu pyhare oguatáva
Imbaraka säre hembirerukue om bojehe’áva
Ikatu haguä ha’eve avei péicharö ovy’a.
CHE PURAHÉI
Poyhu ha angeko oipohanombáta imba’e kuaápe
Pohã ko ogueru oñami va’erä ñande rayhuhápe
Yraséma réra ape ohyvykói vy’aräetaite
H iava ifiasãi yvytu rapére ha ohenói guyrápe
Ha upe vovete agague torype oguahè hendápe
Im om aiteívo hymbami oikòva ku Korochire.
EMDLIANO R. F E R N Á N D E Z
30. CHE PURAHÉI
Ikatdnte kuri vévo apa riréma
Oguahê pende ypype che fie’ê
Pe anga om opotívo ta iko’éma
Purahéi pende ru rembiapokue.
Ku peim érõ ivai hápe, jejopype
Oguahêne peim e hápe che angue
Pende rupívo veve hápe kuarahype
Pehekávo porãhapegua tape.
N dapevy’áirö pene afio che taperépe
Pehekánte tape ku’a aiko hague,
Yvyra guapo’yre che kysépe
mbohapy ñem om be’u aity va’ekue.
Che purahéi pende kéra om bovy’áne,
Che purahéi pende pejüne pyhare,
Che purahéi pene renóine pene akãme,
O m om be’u m am oitépa ch e aime.
O guahêne oguahêva angaipavóra
Ñande rógape ohekávo yvoty:
Pehejáke toipo’onte oipo’ova,
Pende ru am yryi ry’ái repy.
Che kü osórõ sapy’ánte yvyguype
Che kytxmarõ ijurüpe yvyja...
410
ANTOLOGIA GUARANI
'
Che purahéi toiko pende kotype
Jepiguáicha pehendu pende papa.
EMILIANO R. FE R N Á N D E Z
3 1 . Ñ E ’É M O M B Y R Y
©
Mombyry fiaime rire, sapy’ánte ku oguahêva
Oñe’e ñande apysápe mborayhu ymaguare;
Y vytu pytu vevúire om bovy’ávo ñande kéra
Ha oheja ñande junípe purahéi ko’ê rire.
M ombyry jep e aim efõ ndo je ’ovai ko che akãgui
Che vy’aha kuéra oim éva Villareálpe amoite.
Ahecháva ãga peve nokañyvai che reságui
Concepcion poty jera, ahetümi ym ave.
Hípa! ãga vaietépe aikove jepyapype
Ndahavéigui ahecha, kuehe ára aiko hague.
Tapyi kuéra vy’a rupa, oñem iva yvotytype
Mborayhu rerekoha, che purahéi renduhare.
O im e va’erä Zanja León ha ave Costa de Seda
Akói ára hechahápe om e’e py’a rory
Kanchakue Hugua Ñarö, ku reseda ryakuã m em éva
Jepiguáichante oim éne ojehero “vy’a raity”.
San A ntonio ha V illa Armando mandu’ápe arekóva
Purahéipe opa che kéra ahenóiva gueteri;
Kunu’ü rykueremi héra kuérape am okõva
Añanddvo che py’apyre op ovyvy Itakuruvi.
A ikovéne aikove háicha, jep evém o tyryrype
A iko asyguinte, anichéne ndehegui oiko tesarái
A have’ym e rohecha amanórõ ko ysatype
Che kurusúre oftemoine: Concepcion del Paraguay.
EMILIANO R. FERNÁNDEZ
CHE M A E ST R A
32. JASY JATERE
Jasyjaíere kañyhápe oikóva, ka’aguy mbytére,
Ohivy yvytu ha oipovã vy’a ymaveguare.
Ikeraguata ko, ko’esorope, ha ogueru ijapére
Ka’avo ryakuã, ysapy poty ha guyra ñe’é.
Mboriahu asy itlndy rei, opívo ojechágui;
Ipógui osaingo yvyra pira, paje rerekua.
Yvytu ko’ê ojykyi jykyiva ysapy iñakägui,
Ipysãmi ári ojapajeréivo, om im bi joa.
Peheja, toiko ta ikéra guata anga torypápe;
Ani py’aro ha ñe’e m enguãm e ñaikusä jop y.
Ikatu va’erä ku, oime ogueru hi yvyrakuápe:
V y’a’y om boguéva ha poyhu ojoráva, pohã ka’aguy.
Tovetoguahêoguogapeguáichapukavy apytépe;
Ha tohekuavo ipo mokõivépe guyra purahéi.
Péina ave ogueru hiaju va’ekue, ka’aguy m bytépe,
Hieíra páva yva, om ogueráva py’aro ha (y’) uhéi.
(19 2 9 )
D A R IO GÓM EZ SERRATO
33. CHE MAESTRA
Mitã ñaime haguéicha py’a marangatüpe
Ñane m bo’eha kuéra jaropuraheimi.
Ñ e’e hovy sativa taipu ñande jurdpe
Ha lirio m orotlcha hapépe ñamoí.
Ñande m bo’eha kuéra, maestra ñahenoiva,
O ikóva sy ha tüva rekoviám a opyta.
Ñane ñe’ä kuágui joheipyre heñoiva
mborayhu hechapyrã chupe kuéra guarä.
412
ANTOLOGIA GUARANI
Tapépe jahecháva hoky ha hendypüva,
Ñane renonderãme po’a ha’e arandu:
Maestra nte om oíva, maestrante oñopüva
Ko’ere ñane akãgui oikóva ohavi’u.
Ko’erö ñaguahevom a upe po’a ru’äme
Aníke tesaráipe maestra jaheja;
Jepe m om byryvérõ toikóke ñane akäme
Ku mainumby hovyicha tojora mandu’a.
D A R ip GÓM EZ SERRATO
34. P A ’I A N T O N IO G U Á S C H P E
M om byrygui rohayhúva che ypype reimérö guáicha
ahechárö avañe’ére ne rembiapokue porä;
ha ha’éva panambípe: “Ko Pa’i Antonio Guasch”,
pem bojeréke yvotyicha, taipoty ha ta hi’a.
Ahayhüva Pa’i T echo, M ontoya ha’e Bolaño
ha Pa’i Roque gonzález, guarani ñemoñare.
Jesuita omba’apova ko Tetä pu’ä rekávo...
ha ñahendu hese kuéra ñe’e meguä uperire.
Péichante va’erä voíko, rejapírö ko yvy
Nuantindyre ha tujüre, aipo mytuhé reka;
tove katu umi ovevéva ijupe pytu’u piári,
ñe’é poravo pyrépe om onde ipo ky’a.
ári,
Ha iporä!... ja’e jevyne. Oguahé va’era ku ára
oguapyvo hendaguãme pende réra hendypu.
“Péva, nde! ha nde, peam óva”, he’i va!erä Ñandejára
ha om im bíne Jesuita mborayhu ha’e arandu.
(Peña Hermosa, 1948).
DARIO GÓMEZ SERRATO
PEDRO MARANGATU ÁRAPE
413
35* ISIDORO JARA R* PR
Péina ko m iíã marangatu
O ikòva opurahéi m ante rei,
Ku T ekove piru, po’i, puku
m boypyi ogueraha ñande hegui.
A m o la Trinidád pem i h á e
“Guyra pepo hovy” pe oftehenói.
Um i joheipyrénte ohechase
Ha ohòm a ipurahéi peri oñatoi.
M itã marangatu, che ruguyha,
V erso oñondivém i rojapo
M okõivénte roiko rojoheka
Ha ipoty ojopype ore korasõ.
(Asuncion, octubre de 1927)
Péina oho... péina ohóma m om byry
O ipyküi ijapyravai tape,
O henói je ichupe ra’e jasy;
H a ovy’águi o v ev e ko kuim báe.
N d e uvei, nde uvei, m itã porã,
R ehóm a che ja syp e rehetu.
Che apytáva yv y ári aparara,
Py’arasy iróva tañandu.
C he aikóta apurahéi gueteri
(Ñandejára ivaiva ndaipotái)
Ha ch e piári ou p ev e Guaimi po’i
N d e hegui anichéne tesarái.
DARIO GÓMEZ SERRATO
36. PEDRO MARANGATU ÁRAPE
Tovevéke arai ári, toguahêke opa tetãme
El Papa rérape ohóva mbyju’ícha che ñe’e;
Tojuhu py’aguapype, Tupao kuarahy’ame
Pio doce ñahenoiva San Pedro rekoviare.
O m um úiva yso sa’ícha ha yvykua rupi itujiíva
Pyhare ñem oñaréva mba’e pochy rembiguái
Rohendúrõ ore retãme Tupao rehe oguahüta
R om osê váerã jaguáicha orekuéra paraguáí.
Ñande Ruvicha jahayhúva kuimba’e hete resãiva
Ko San Pedro ára guahêvo javy’a syry va’era;
Tojeguáke ñande roga, ha tapére ñamyasäita
Ñandejára ra’arövo, yvoty opaichagua.
Mboriahu, mburuvicha, hetia’éva ha hasyva
Toñohé Tupao rapére, ñembo’e ha purahéi;
Ñ ande Papa P io doce ma ñandéve opukavyta;
Ha San Pedro amo yvatégui fíane ángane ojohéi.
D A R IO G Ó M E Z S E R R A T O
414
ANTOLOGIA GUARANI
37. PEHOKUÉVO
(P d irã kuéra Carlos Palmés ha Enrique Martípe).
Pa’irä hiaranddva, pene retãme pehóva,
H oky ha ipoty rire pene akãme guarani:
Aipotám o peraha che py’aitégui aipo’ova,
Pende rérape opupúva mborayhu resa mimbi.
à ga pejepopetévo aipo España rokême
Ani ko Paraguarígui pende resarái mo’ã.
Palm és ha Marti ojoykére peipoty’o avañe’em e
O m oiva torypápe pende pope pre retã.
Umi kyvõ peikoháre pejuhu miva tapére
O ipykdiva ku aretérõ mombyry Tupao reka;
U m íva oikóne opa ára oñem bo’e pende ykére,
Pehejágui ava retãme piro’yva mandu’a.
Ha nei, kuimba’e kuéra, peikóvo umi herunguáre:
Pem uasãi guarani etépe Ñandejára ñe’engue.
Rojesareko asyta Tupãsy akãhojáre,
Jahecha ore rupitypa horyva po’a ko’e.
DARIO GÓMEZ SERRATO
(Paraguay, febrero ko’éme).
38«. PORANDITIMI
Erépa kuimba’e kojaikovépe
Jajohdne haguã vy’a paha.
Tory rehupityva ku nde képe,
Ijánepa nde páype rehasa.
Mamópa tyke’y ko yvy apépe
R ehóvo rejuhu vy’a mayma.
Upéicham i oje’érö che ahenduva;
ha vyro, che rekópe, hi’äitéma
Asêvo aha rei mombyryete.
Pejéna kuimba’e, pene aranddva
(Ñahendu pende hegui tekotevêm a)
M amòpane henda vy’a pave.
Pukápe rehasárõ pyharépe
Ko’ero tesaype hekovia!
DARIO GÓMEZ SERRATO
CHE KURUSU NDE ATTYRE
415
39* P A ’I N E S T O R E C H A G U E
Nde, pa’i N estor Echagüe, rehokuévo C oncepciónre,
Aipota ikatu haguéicha reñapytl3che ñe’e;
Ha repokóvo ko’ero yvypora py’apyre2
Ejora ne mandu’ápe3 ko ajiíva ndéve ha’e.
&
Che ha’a ha apu’ava opaite tape vaíre,
Ha ahendu ñe’e m eguãme oikóva ku ojojapi4;
Aikuaa ne ra’aröva mbói tarova umi jaíre,
Hetaitégui ko yvy ári tekove py’a tyai5.
Kurusunte ati’y ári rerairö va’erä rehóvo
M ba’e Pochy rembiguáipe nde reja’yva reke;
Ha um íva om ano mbotávo oikóne hasê soróvo
Oipotágui rembotyAchugui añaretä rape.
Eraha che mborayhu, Pa’i, nde saihü ruguáire7
Umi guaviramityre petei áxa eroguata;
Ha eñem bo’éke umi ñüre8, mba’e Pochy rembiguáire9
Jahecha ojehaso’opa10 ha om opoti hapera.
DA RIO GÓM EZ S ERR A T O
(7 de noviembre de 1954).
1no olvides mi encargo. — 2(apretar la muñeca=) dar la mano. — 3saca de tu memória
(suelta). — 4 se echan mutuamente. —-5 turbio, manchado. — 6 cierras el camino dei
infierno. — 7en el ruedo de tu sotana. — 8por los campos (andando). — 9 (siervos de Satán
=) los pecadores. — 10 se libran de los gusanos (= pecados).
40* CHE KURUSU NDE ATFYRE
A g u a p y r a m o am a’e kuarahy k a ñ y rendáre
Ñ e m b y a s y p o h y i e té p e c h e ñ e’a iñ a n g e k o i.
A h e c h a v á ic h a a v e i arai ára ru’are
T e s a y p e o ñ e m o n d é r ö ha c h a p y h y ñ e k o ’oi.
210
ANTOLOGIA GUARANI
416
Upéicharõ ku che ñonte aikuaa chéve ojehúva
Purahéi guata pokãme che jeh e ambohasa.
Ha upéicha ãga aikovéva hetaite ara ko’ema
Remboyke ko che ánga mborayhu poti porã.
Oguahê va’erä rejechávo tesaype
Kóicha che arotyryryva, rehupívo kurusu.
Reñandu va’era aveiko ne ko’ova nde py’ápe
Ha irovévagui irovéva reisu’üne jepoyhu.
Upe ára che rehente mandu’a reropohéine,
M okõive ku pykasiíicha ñam boy’uramo juayhu;
Ha upéi ñembyasy guype nañomi rejejuhúne
Rerahávo nde haitéma, ku ipohyiva kurusu.
A D R IÁ N V . AG UILERA S.
41. TAHANTE CHE MBOMBYRY
Tahante che mombyry
Che rechave’y haguãme
Ha anive nde raperãme
Rejuhu nde a’e’yha
Iporãnte ku che aha
Aipykúi tape ipuküva
A hekávo che rayhüva
N deichagua che yvotyrã.
Iporãnte roheja
Roipe’a haguã che akãgui
Ha anive upe ne añágui
Che rekove rejuvy.
O im éne ambue jasy...
Pe ndéicha oñeñongatiíva
Kuñataí che rayhüva
Yvága rugua poty.
Taikonte che mombyry
Ha anive nga che royrõ
Jaheipópe che m oingo
Ñ aim o’a tyre’ym i.
Tahánte che nde hegui
A nive aja nde ypype;
Ha eiko nde py’apype
Ahátante che aiko
Arakue umi ka’aguyre
Ha pyhare ñanandyre
To’a che ári ku ysapy.
Ha añanduramo ro’y
Akégui yvyetépe
Tañeñuva ñana roguépe
Che nga piko ijaheipy.
Epytu’u che hegui.
NDAIKOSEVÉIMA
Rejuhúmarõ petei
Pe ndéícha mborayhu’yva
M itäicha che mbotavyva.
Ha iñuhäme nde reity;
Ikatüne che m byasy
Reikórõ jepy’apype
kuimba’e vai poguype
R em boy’u nde resay
417
N de jurdgui aikum byhy
Oimeha nde rehayhüva
Ha che nam bi om bohakdva
Upe ambue panambi.
Ha añandu porä voi
Che moinge pukahárö
Ha iporante rohejárö,
Che yvoty pirukue mi.
M IGUEL FA R IÑ A
42. NDAIKOSEVÉIMA
N daikosevéim a nde rapykuéri mbaraka püpe
Ndahi’avéim a nde róga guype che ko’emba
heta asyetém a pe che pichãiva pende jurdpe
Hi’ägui peém e upe che réra pem ongy’a.
Nde rogapy ko chéve guarãrõ ku iky’áma;
Ha upe nde réra amboje’ota che jehegui.
Ñande rekópe jajohecha ha jajokuaáma;
Kóva ipaháma rehenduvéta, Kuñatai.
Ehekamínte che javegua ko cheichagua’yva
N am byasyi chéne che m buekoviárö nde aña guaigul
Cheave ajuhdne cheichagua míva che angapyhyva
Kuña huguyva ha ikatiíva che mochichí.
Che ko aikóta mamo ahahárupi am om be’üvo
Mba’eichaguápa hogue ñyñyiva ne mborayhu.
Ha nde erénte nde rata’ype rembopyahiívo:
“Oime pe arriéro hasype oho ha chem boyvytu”.
N daikosevéim a vyro rekópe nde toryjárõ
Ipu vaima che “klarinete” ndéve guarä.
Che képe guáicha ñande vy’áre che mandu’árö
O iko che akäme opereréva ku aña rymba.
1/210
418
ANTOLOGIA GUARANI
“Catorce yunta” pe nde rupíta repikasérõ,
T enondevévo nde pertiguéronte ikutu;
Pe nde Karréta ani ambuéicha oho oykévo,
Cháke opytáne upe nde réra ojeharu.
N daikôsevéim a apurahéivo ne mborayhiíre
H eta asyetém a jepirõ guáicha taiko yvytiíre
Nem borayhügui che resaráirõ tavy’ami.
EMILIARNO R. FERNÁNDEZ
43.
PEH ECH ÁV A PA
(“La V oz dei M u tila d o n peguarã)
Pehechávapa tape sambuku
hetyma yvyráva guata jekutu;
pehechávapa ijyva yvytüre
hyrukue reíva heko jepoyru.
Pehechávapa hete perepáva
oñyñyi jehyiva heko pehengue;
pijoha iñarova hfári ohasáva
ombotyaiva ñande rekove.
Um íva ko hína hetã rayhupápe
ñorairo guasüpe imboja’opy;
oime gueteríva ku Chako raguápe
opyta hague hypy’a huguy.
Ko’aga guarãrõ michí michietépe
hese kuéra oita tem be jeguaru
ñam oi rangue yvoty apytépe
oguapy haguäme hete pytu’u.
DARK)
GÓMEZ SERRATO
419
EPÍLOGO
Concluída una larga jornada, es dulce volver la vista atrás y
contemplar el cam ino recorrido.
H em os terminado la Gramática Guarani. Empresa ardua para
nuestras débiles fuerzas, pero que, ayudados por otros, hem os podido
llevar a cabo, gracias sobre todo a los auxílios especialísim os de D io s en
su divina Providencia.
Los lectores le encontrarán sus defectos y lunares, inevitables en
una obra de esta índole. Esperamos encontrarán también su contento y
solaz al hallar resueltos muchos problemas lingüísticos, y aclarados
m uchos puntos gramaticales de difícil com prensión y rebeldes a ser
reducidos a sencillas regias.
Hay que recordar que una Gramática puede ensefiaruna lengua,
pero no toda la lengua. N o se agota la materia. A sí que conténtate, amado
lector, con aprender lo que hay en este libro y pasa lu ego a enriquecer tu
caudal con material nuevo, con nuevos giros de idiom áticos contornos,
que podrás recoger de la boca del pueblo, com o recogió el autor el
m odesto material que te h à presentado.
Estúdialo con tesón. Para aprender guarani se necesita capacidad, pero “más que todo, voluntad”. Arm ese quienquiera de ardor y
entusiasm o, y vencerá.
Los esfuerzos que yo hice y los que tü hagas contribuirán a hacer
patria y enaltecer al glorioso y querido Paraguay, y aportarán su granito
de arena para la conservación dei bello lenguaje de las tribus guaraníticas,
dei que carecen naciones más poderosas -concedido-, pero no más
gloriosas en las rutas de una brillante historia, cual es el Paraguay.
A diós, querido lector. Queda siempre a tus ordenes para insinuacion es referentes a añadir, om itir o corregir lo que convenga. Apresúrate,
no sea que no te pueda esperar...
EL A U T O R
^210
Descargar