VIA KÜNIG PROXECTO PARA O ESTUDO, RENTABILIZACIÓN SOCIO-CULTURAL E POSTA EN VALOR DA VARIANTE DO CAMIÑO FRANCES CARA A LUGO POLOS CONCELLOS DE VEGA DE VALCARCE, PEDRAFITA DO CEBREIRO, AS NOGAIS, BECERREA, BARALLA, CORGO E LUGO. Javier Gómez Vila Doutor en Arqueoloxía e Historia INDICE DO PROXECTO E DOCUMENTACIÓN QUE SE ADXUNTA PÁX. 2 Índice PÁX. 3 (1) Resume do proxecto. (2) Documentación adicional que se adxunta o da que se dispón PÁX. 4 (3) Marco Xeográfico PÁX. 5 (4) Antecedentes PÁX. 6 (5) Escenario e contexto PÁX. 8 (6) Obxectivos e metodoloxía PÁX. 9 (7) Plan puntual de actuacións PÁX. 10 (8) Equipa técnica PÁX. 12 (9) Material gráfico complementario que se adxunta PÁX. 13. Detalle da Cartografía dos “Camiños Medievais de Galicia” de Elisa Ferreira Priegue da zona comprendida entre a cidade de Lugo e o límite oriental da Provincia de Lugo. 1988 PÁX. 14. Mapa Camiños de Santiago por Valiña Sampedro, Elías (1967) en “El Camino de Santiago. Estudio Histórico – jurídico”. CSIC – Deputación de Lugo, 3ª edición. Páx. 15 El camino de Santiago en la Provincia de Lugo. Elias Valiña Sampedro. Plano: Felipe Arias Vilas. Ministerio de Cultura. 1982 PÁX. 16. Detalle do Mapa xeral do Bispado de Lugo encargado polo bispo Juan Sáenz de Buruaga a Tomás López. Dep. Real Academia da Historia. 1768 2 (1) RESUME DO PROXECTO Co presente proxecto preténdese realizar a investigación, interpretación, estudo da rentabilidade socio – cultural e posta en valor da variante do Camiño Francés que de Ruitelán parte cara a cidade de Lugo que, de aqui en adiante, imos denominar “Vía Künig”. PALABRAS CLAVE Investigación, interpretación, posta en valor, rentabilidade, variante Camiño Francés, Hermann Künig, Vega de Valcarce, Pedrafita do Cebreiro, As Nogais, Becerrea, Baralla, Corgo, Lugo (2) DOCUMENTACIÓN ADICIONAL QUE SE ADXUNTA OU DA QUE SE DISPÓN - A peregrinaxe e o Camiño a Santiago de Hermannus Künig de Vach. A clásica guía de peregrinos alemana (1495). Traducido e anotado por K. Herbers e R. Plötz. Versión galega de X. M. García Álvarez. Consello da Cultura Galega. Santiago de Compostela. 1999 - Valiña Sampedro, Elías (1967) El Camino de Santiago. Estudio Histórico – jurídico. CSIC – Deputación de Lugo, 3ª edición. Cartografía Camiño Francés. - El camino de Santiago en la Provincia de Lugo. Elias Valiña Sampedro. Plano: Felipe Arias Vilas. Ministerio de Cultura. 1982 - Cartografía Camiños Medievais. Elisa Ferreira Priegue. 1988 - Mapa Domingo Fontán. 1845 - Mapa xeral do Bispado de Lugo encargado polo bispo Juan Sáenz de Buruaga a Tomás López. Dep. Real Academia da Historia. 1768 3 (3) MARCO XEOGRÁFICO O ámbito territorial do presente proxecto abarca sete concellos, seis pertencentes á Provincia de Lugo (Galicia) e un pertencente á provincia de León (Castela e León). No primeiro caso sitúanse on concellos de Lugo, Corgo, Baralla, Becerreá, As Nogais e Pedrafita do Cebreiro. No segundo o concello de Vega de Valcarce. O motivo desta concreta dispersión territorial é debido a que por estes concellos discorre a variante do Camiño Francés cara a Lugo, motivo do proxecto, e que xa foi sinalada na Guía de Peregrinos que elaborou en 1495 o monxe alemán Hermann Künig de Vach Mapa 1. Zona de actuación do proxecto Vía Künig 4 (4) ANTECEDENTES Unha das principais características da zona de actuación deste proxecto e de ter sido, e seguir sendo, un área eminentemente marcada polos camiños que, ao longo do devir histórico, facilitaron a comunicación entre Galicia e a Meseta. O primeiro destes grandes eixos viarios foi a vía romana XIX, xa estudada noutros traballos de investigación1, que implementaría unha estrutura viaria e un trazado que será aproveitado en gran parte por camiños posteriores, como o medieval, e o Camiño Real de Carlos III. O núcleo aglutinador deste armazón viario foi, e sigue sendo, a cidade de Lugo. Fundación romana e capital do Conventus Iuridicus de Lucus Augusti que acadaría gran importancia durante a época romana xunto a Braga e Astorga. Despois dunha época de decaemento durante a Alta Idade Media a cidade de Lugo repunta a partir do século XII grazas, en parte, á Sé eclesiástica, a construción da Catedral de Santa María e, sobre todo, a un privilexio relixioso case único no mundo: a Exposición Permanente do Santísimo Sacramento. Deste xeito a antiga urbe romana mudou a unha cidade eminentemente clerical. Unha cidade que posuía unha excelente situación estratéxica na ruta cara a Santiago e unhas infraestruturas que facían o camiño ao peregrino mais doado que por outras zonas. Estas vantaxes, xunto a posibilidade de visitar a Exposición Permanente de paso que se ía a tomba do Apóstolo sen apenas rodeo, converteron a Lugo nun enorme centro de peregrinación y tránsito de peregrinos ao longo da historia. 1 Gómez Vila, Javier. 2006. Vías romanas de la Provincia de Lugo. Universidade de Santiago de Compostela. Rodríguez Colmenero, A. Álvarez Asorey, Ruben. 2008. Vía romana XIX. Un viaje desde Lugo a los Ancares siguiendo las pisadas de Roma. Concello de Lugo 5 (5) ESCENARIO E CONTEXTO. Esta excelente infraestrutura de comunicación ca meseta, xunto á Exposición Permanente do Santísimo Sacramento, e a aversión que tiña ás montañas e as zonas complicadas en xeral, serían algúns dos motivos que levarían ao monxe alemán Hermann Künig de Vach a desviarse cara a Lugo nas Herrerias en 1495. Toda a súa peregrinación quedou reflectida nunha magnífica guía de peregrinos que el mesmo escribiu para axudar os seus compatriotas peregrinos. O texto que se refire á Provincia de Lugo e a seguinte: “Desde aquí has de ir por unha ponte E por outra aínda; agora tesme que entender ben: Se non queres collelo camiño polo monte Allefaber Déixao quedar á esquerda E á altura da ponte desvíate á dereita. A dúas leguas atopas axiña un lugar. Dende alí andarás outras cinco leguas, Entón atopas un lugar que está situado sobre un empinado monte. Catro leguas máis adiante entras na cidade de Lugo, Alí, alén da ponte, hai unhas augas termais. A cidade está construída dun xeito pouco común, por iso todos a contemplan con agrado. Despois, aconsélloche que, ó lado dos baños, pases por unha ponte, Tes asi nove leguas ata a cidade destruída. Alí atopas un hospital que non ten moito valor. Despois de nove leguas chegas a Santiago... “2 Será precisamente o gran estudoso do Camiño Francés, Elías Valiña Sampedro, quen xa sinale esta ruta como unha constante en varios dos seus traballos. Deste xeito xa aparece sinalada como variante cara a Lugo no primeiro de 19673 “en el actual poblado de Herrerías, el Camino de Santiago abandona la 2 A peregrinaxe e o Camiño a Santiago de Hermannus Künig de Vach. A clásica guía de peregrinos alemana (1495). Traducido e anotado por K. Herbers e R. Plötz. Versión galega de X. M. García Álvarez. Consello da Cultura Galega. Santiago de Compostela. 1999, páxs. 62-63 3 Valiña Sampedro, Elías (1967) El camino de Santiago. Estudio histórico – jurídico. Premio “Antonio de Lebrija”, Deputación de Lugo. Páxs. 11 e 130, respectivamente. 6 carretera para iniciar el ascenso a las montañas del Cebreiro, a cuyo pie se bifurca el itinerario que iba por Lugo... por este texto de Künig sabemos, exactamente, cual era el punto de bifurcación de la ruta principal jacobea y de la secundaria, que partía por Lugo”. Neste traballo de Elías Valiña ofrece así mesmo un mapa onde aparece claramente esta ruta de Künig que é exactamente a mesma que propoñemos recuperar neste proxecto. De igual forma este autor volve a sinalar a Via Künig na obra titulada “Caminos a Compostela” (1971, páx. 76), do seguinte xeito “Desde Herrerias, km. 429 al Cebrero no hay acceso para vehículos. Estos deben seguir la carretera hasta Piedrafita del Cebrero, moderno pueblecito de montaña, luego apartar a la izquierda, 4 km., hasta el poblado del Cebrero, donde hallamos de nuevo el Camino Jacobeo. Otros peregrinos por Piedrafita seguían para Lugo. El ascenso al Cebrero. A 1 km. De Hospital Inglés, siguiendo la margen izquierda del rio Valcarce, por un esbelto puente, de un arco, de trazo medieval, salvamos un arroyo que desciende desde Piedrafita. Punto de bifurcación, que menciona Künig, para los peregrinos que seguían por Lugo.” En 1982 elabora un folleto xunto a Felipe Arias Vilas titulado “El camino de Santiago en la Provincia de Lugo” onde tamén aparece a vía Künig no mapa da portada como variante cara a Lugo. Elisa Ferreira Priegue na súa obra “Los caminos medievales de Galicia” tamén fai constar explicitamente a vocación da Cidade de Lugo como gran centro de peregrinación “no solo de los que llegaban del norte por Ribadeo, sino de los que, entrando por el Bierzo, tenían el duro camino del Cebrero y preferían dar un rodeo por la capital siguiendo la vieja calzada romana”4. Moi interesante é o análise que neste traballo fai sobre este importante camiño medieval, que posúe o mesmo trazado que a nosa proposta e ca de Elías Valiña, recalcando a súa gran tradición xacobea “Entre Neira y Constantín, priorato de la orden del Hospital, se conservan todavía trechos de la calzada romana que seguía por la Retorta, ... El monasterio de Penamaior, en plena ruta de peregrinación, estaba comunicado con el camino grande por la Herreria”. 4 Ferreira Priegue, Elisa (1988). Los caminos medievales de Galicia. Boletín Auriense Anexo 9, páxs. 236-237 7 (6) OBXECTIVOS. - Recompoñer o trazado orixinal da Vía Künig Cartografar e sinalizar o seu percorrido Estudar os restos arqueolóxicos e históricos da súa área de influencia Publicitar, promocionar e difundir esta ruta tanto a nivel nacional como internacional Organizar actividades lúdico, deportivas e culturais nela e no seu entorno Elaborar unha guía cas súas características e percorrido Recoñecemento desta variante do Camiño Francés cara a Lugo por parte dos distintos organismos e institucións, tanto públicas como privadas. METODOLOXÍA Ao ser un plan de traballo e actuacións amplo se propón desenvolvelo en dúas fases. Unha primeira onde primaría o estudo científico do trazado xunto o seu consecuente cartografado e, tamén, unha primeira difusión nas redes sociais, internet e ámbitos locais ca intención de dalo a coñecer aos veciños, habitantes da comarca e provincia co obxectivo de favorecer o coñecemento desta variante e que participen no seu estudo, desensa e promoción. Na segunda fase, unha vez estudada e consolidada a nivel local a Vía Künig e o seu percorrido, se iniciaría a súa difusión e promoción a gran escala ca organización de probas de distinta índole, a elaboración dunha guía para facer doado o seu percorrido polos peregrinos co obxectivo final de ter o Proxecto finalizado antes do Xacobeo do 2021 e lograr o seu recoñecemento oficial polos distintos organismos e institucións tanto públicas como privadas. 8 (7) PLAN PUNTUAL DE ACTUACIÓNS. FASE 1. 1. Creación dun Consorcio integrado polos concellos implicados co obxectivo de coordinar, xestionar, impulsar, promover e difundir todas as actuacións que se desenvolvan no marco deste proxecto. 2. Estudo histórico – arqueolóxico. Levado a cabo por un grupo de especialistas que desenvolverían as seguintes tarefas: 2.1. Prospección arqueolóxica onde se estudarían os restos arqueolóxicos, históricos e viarios. Tamén se analizaría a viabilidade do trazado. Se recollería así mesmo a toponimia menor e maior e o folclore oral da zona. 2.2. Lectura, interpretación e análise das fontes documentais tales como libros de defuncións das distintas parroquias, documentación de mosteiros (Vilamaior) etc. 3. Cartografar o percorrido. Partirase da proposta que cada concello realice da súa zona. O estudo histórico e arqueolóxico encargarase da súa correspondente xustificación, validación ou modificación de selo caso. 4. Fotografar os elementos mais senlleiros e característicos 5. Publicidade e difusión. 5.1. Deseño dun logo 5.2. Creación dunha páxina web 5.3. Implementación nas redes sociais 5.4. Colocación de carteleira informativa polos distintos concellos. 5.5. Elaboración dun tríptico informativo 9 5.6. Actividades nos centros educativos tales como concursos debuxo – narrativa - folclore – fotografía sobre o camiño. FASE 2. 6. Sinalización do trazado 7. Publicación dos resultados da investigación en distintas revistas 8. Presentación en Congresos, cursos e seminarios 9. Impartición de charlas e conferencias en diversos lugares 10. Elaboración dun video promocional 11. Desenvolvemento de actividades 10.1 Deportivas 10.1.1 Carreiras / marchas / paseos pedestres 10.1.2. competicións / paseos de ciclismo 10.1.3. competicións co nome Vía Künig 10.2 Lúdicas 10.2.1 Xornadas gastronómicas 10.2.2 Feiras / Festas 10.2.3 xogos tradicionais nenos / adultos 10.3 Culturais 10.3.1 Mapeo colectivo 10 (8) EQUIPA TÉCNICA Dirección: Javier Gómez Vila Equipo técnico multidisciplinar: o Historia e Arqueoloxía Javier Gómez Vila o Documentación María José López Caldeiro José Luis López Fernández o Economía Mar Neira González Fotografía: Javier Gómez Vila Debuxo e deseño gráfico Adrián Bouso Parga Guía oficial de turismo e traducción : Lidia de la Fuente Multimedia: 60ráfagas Deseño web: Abel Iván Arias Alba 11 (9) MATERIAL GRÁFICO COMPLEMENTARIO QUE SE ADXUNTA Páx. 13. Detalle da Cartografía dos “Camiños Medievais de Galicia” de Elisa Ferreira Priegue da zona comprendida entre a cidade de Lugo e o límite oriental da Provincia de Lugo. 1988 Páx. 14. Mapa Camiños de Santiago por Valiña Sampedro, Elías (1967) en “El Camino de Santiago. Estudio Histórico – jurídico”. CSIC – Deputación de Lugo, 3ª edición. Páx. 15. El camino de Santiago en la Provincia de Lugo. Elias Valiña Sampedro. Plano: Felipe Arias Vilas. Ministerio de Cultura. 1982 Páx. 16. Detalle do Mapa xeral do Bispado de Lugo encargado polo bispo Juan Sáenz de Buruaga a Tomás López. Dep. Real Academia da Historia. 1768 12