Yitik İmparatorluğu Resmetmek: İtalyan Merceğinden Anadolu’daki Bizans Sanatı, 1960–2000 Picturing a Lost Empire: An Italian Lens on Byzantine Art in Anatolia, 1960–2000 Editörler / Editors: Livia Bevilacqua, Giovanni Gasbarri YİTİK İMPARATORLUĞU RESMETMEK İtalyan Merceğinden Anadolu’daki Bizans Sanatı, 1960–2000 PICTURING A LOST EMPIRE An Italian Lens on Byzantine Art in Anatolia, 1960–2000 Editörler/Editors: Yazarlar/Authors: Livia Bevilacqua, Giovanni Gasbarri Engin Akyürek Claudia Barsanti † Livia Bevilacqua Giovanni Gasbarri Alessandra Guiglia Antonio Iacobini Andrea Paribeni Lorenzo Riccardi Enrico Zanini Çeviri/Translation: Türkçe düzelti ve yayın koordinasyon Turkish copyediting and publication coordination: İngilizce düzelti/English copyediting: Kitap tasarımı/Book design: Sergi küratörleri/Exhibition curators: Galeri küratörü/Gallery curator: Proje ekibi / Project team: ANAMED Direktörü/ANAMED Director: Yiğit Adam Baskı/Printed by: Dumat Ofset 2477 Sok. No: 6 Şaşmaz, 06797 Etimesgut / Ankara T. +90 312 278 82 00 Sertifika no/Certificate no: 35738 Özge Ertem, Alican Kutlay Magda Hayton Emrah Çiftçi, Barek Livia Bevilacqua, Giovanni Gasbarri Şeyda Çetin Buket Coşkuner, Ebru Esra Satıcı Chris Roosevelt Koç Üniversitesi Anadolu Medeniyetleri Araştırma Merkezi (ANAMED) Koç University Research Center for Anatolian Civilizations (ANAMED) İstiklal Cad. No: 181 Merkez Han 34433 Beyoğlu İstanbul T. +90 212 294 10 00 F. +90 212 294 90 80 [email protected] Sertifika no/Certificate no: 18318 ISBN: 978-605-2116-49-4 İstanbul, 2018 Bu kitap 1 Haziran 2018–31 Aralık 2018 tarihleri arasında, Koç Üniversitesi Anadolu Medeniyetleri Araştırma Merkezi’nde (ANAMED) açılan “Yitik İmparatorluğu Resmetmek: İtalyan Merceğinden Anadolu’daki Bizans Sanatı, 1960–2000” sergisi kapsamında yayımlanmıştır. This book has been published on the occasion of the exhibition “Picturing a Lost Empire: An Italian Lens on Byzantine Art in Anatolia, 1960–2000” at Koç University Research Center for Anatolian Civilizations (ANAMED), Istanbul, June 1, 2018–December 31, 2018. © 2018. Bu kitapta yayımlanan yazı ve resimlerin tüm hakları saklıdır; tamamı ya da bir bölümü, kaynak gösterilse dahi yayıncıdan yazılı izin alınmaksızın fotokopi dahil, optik elektronik ya da mekanik herhangi bir yolla kopyalanamaz, çoğaltılamaz, basılamaz, yayımlanamaz. Bu kitabın yazarları, eserlerinin kendi orijinal yaratımı olduğunu ve eserlerde dile getirilen tüm görüşlerin kendilerine ait olduğunu, bunlardan dolayı kendilerinden başka kimsenin sorumlu tutulmayacağını; eserde üçüncü şahısların haklarını ihlal edebilecek kısımlar olmadığını kabul ederler. © 2018. All rights reserved. No part of this publication, either text or photographs, may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronical, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without prior permission. The authors of this book acknowledge that the work is their original creation and that all the opinions are their own and no one else can be held accountable for them, and that there are no parts in their work that could infringe upon the rights of third parties. Koç University Suna Kıraç Library Cataloging-in-Publication Data Yitik İmparatorluğu resmetmek : İtalyan merceğinden Anadolu’daki Bizans sanatı, 1960-2000 = Picturing a lost Empire : An Italian lens on Byzantine art in Anatolia, 1960-2000 / Yazarlar : Engin Akyürek, Claudia Barsanti, Livia Bevilacqua, Giovanni Gasbarri, Alessandra Guiglia, Antonio Iacobini, Andrea Paribeni, Lorenzo Riccardi, Enrico Zanini ; editörler : Livia Bevilacqua, Giovanni Gasbarri ; çeviri : Yiğit Adam ; Türkçe düzelti ve yayın koordinasyon : Özge Ertem, Alican Kutlay ; İngilizce düzelti : Magda Hayton.--İstanbul : Koç Üniversitesi, 2018. 228 pages : illustrations ; 23x28 cm. ISBN 978-605-2116-49-4 1. Art, Byzantine--Turkey--Exhibitions. 2. Art, Byzantine--Exhibitions. 3. Art, Turkish--Exhibitions. 4. Christian antiquities--Turkey--Exhibitions. I. Akyürek, Engin II. Barsanti, Claudia. III. Bevilacqua, Livia. IV. Gasbarri, Giovanni. V. Guiglia, Alessandra. VI. Iacobini, Antonio. VII. Paribeni, Andrea. VIII. Riccardi, Lorenzo. IX. Zanini, Enrico. X. Adam, Yiğit. XI. Ertem, Özge. XII. Kutlay, Alican. XIII. Hayton, Magda. XIV. Title. N7163.P53 2018 Katkıda bulunanlar Contributors Engin Akyürek Koç Üniversitesi – Stavros Niarchos Vakfı, Geç Antik Çağ ve Bizans Araştırmaları Merkezi (GABAM) Koç University – Stavros Niarchos Foundation, Center for Late Antique and Byzantine Studies (GABAM) Claudia Barsanti † Università degli Studi di Roma “Tor Vergata” Livia Bevilacqua Sapienza Università di Roma Giovanni Gasbarri The Center for the Study of Christianity, The Hebrew University of Jerusalem Alessandra Guiglia Sapienza Università di Roma Antonio Iacobini Sapienza Università di Roma Andrea Paribeni Università degli Studi di Urbino “Carlo Bo” Lorenzo Riccardi Soprintendenza archeologia, belle arti e paesaggio per le province di Frosinone, Latina e Rieti Enrico Zanini Università degli Studi di Siena İçindekiler Table of Contents 7 Önsöz Foreword Chris Roosevelt ANAMED Direktörü, Koç Üniversitesi Director of ANAMED, Koç University Eugenio Gaudio Roma Sapienza Üniversitesi Rektörü Dean of Sapienza University of Rome Marina Righetti Roma Sapienza Üniversitesi, Sanat Tarihi ve Gösteri Sanatları Bölüm Başkanı Director of the Department of Art History and Performing Arts, Sapienza University of Rome 13 Giriş Introduction Livia Bevilacqua, Giovanni Gasbarri 17 Bizans Ufukları Orizzonti bizantini/Byzantine Horizons 19 Roma ve Yeni Roma: Sapienza ve Bizans Anadolusu Rome and the New Rome: Sapienza and Byzantine Anatolia Alessandra Guiglia, Antonio Iacobini 29 1930’lardan 1960’lara İtalya’da Bizans Sanatı Tarihi Byzantine Art History in Italy between the 1930s and the 1960s Giovanni Gasbarri, Livia Bevilacqua 49 1950’lerden Günümüze Türkiye’de Bizans Sanatı Tarihi Byzantine Art History in Turkey from the 1950s to the Present Engin Akyürek 67 Sapienza İstanbul’da: Ayasofya Projesi Sapienza in Istanbul: The Hagia Sophia Project Alessandra Guiglia, Claudia Barsanti † 6 Katalog Catalogue 85 Kronoloji Chronology 91 Türkiye’nin Doğusunda Arazi Gezileri Field Trips in Eastern Turkey Livia Bevilacqua 123 Likya’da Arazi Gezileri Field Trips in Lycia Andrea Paribeni 143 Doğu Sınırında Gezmek Traveling Along the Eastern Border Enrico Zanini 175 Kilikya ve Isauria’da Arazi Gezileri Field Trips in Cilicia and Isauria Andrea Paribeni Ekler Appendix 201 Araştırmacılar Hakkında Biographic Profiles Giovanni Gasbarri, Lorenzo Riccardi 210 Dizinler Indexes 217 Kaynakça Bibliography 1950’lerden Günümüze Türkiye’de Bizans Sanatı Tarihi* Byzantine Art History in Turkey from the 1950s to the Present* Engin Akyürek 1. 1950 öncesi ilk birikim 1. Initial steps before 1950 Batı’da Bizans uygarlığına olan bilimsel ilgi klasik dönemlere kıyasla bir hayli gecikmiş olarak on dokuzuncu yüzyıl sonlarına doğru başlamıştır. Bizans sanatı üzerine ilk bilimsel yayınlardan birisi olan C. Bayet’in L’art byzantin kitabı 1883 yılında Paris’te yayımlanmış, Bizans konusundaki ilk süreli yayın olan Byzantinische Zeitschrift ise 1892 yılında yayımlanmaya başlamıştır. Osmanlı topraklarındaki Bizans kalıntıları da aynı yüzyılın sonundan itibaren Batılı arkeolog ve sanat tarihçilerinin ilgisini çekmeye başlamış, bazı meraklı amatörler ile Osmanlı vatandaşı olan azınlık mensubu Hıristiyanlar da özellikle İstanbul’daki Bizans eserlerine ilgi göstermişlerdir. 1920’li yıllarda İstanbul’da önemli bir kazı, R. Demangel ve E. Mamboury’nin 1922–1923 yılları arasında yaptıkları Mangana Hagios Georgios Kilisesi Scholarly interest in Byzantine civilization in the West arose toward the end of the nineteenth century, rather late compared to interest in classical antiquity. One of the earliest scientific monographs on Byzantine art was Charles Bayet’s book L’art byzantin published in Paris in 1883 and the first periodical focusing on Byzantine civilization, Byzantinische Zeitschrift, appeared in 1892. Likewise, Byzantine artifacts preserved within the Ottoman territory began attracting the attention of western archaeologists and art historians by the end of that century and there were some eager amateurs and Ottoman citizens from Christian minorities who were especially interested in the Byzantine monuments in Istanbul. An important excavation in Istanbul in the 1920s was the one at the Church of St. George of Mangana, carried out by Robert * Bu yazı, 2010 yılında yayımlanmış olan makalemden derlenerek güncellenmiştir: Engin Akyürek, “Byzantine Art History in Modern Turkey,” Perceptions of the Past in the Turkish Republic: Classical and Byzantine Periods, ed. Scott Redford ve Nina Ergin (Leuven: Peeters, 2010), 205–24. * This article is based on a previous paper I published in 2010, edited and updated for this catalogue: Engin Akyürek, “Byzantine Art History in Modern Turkey,” in Perceptions of the Past in the Turkish Republic: Classical and Byzantine Periods, ed. Scott Redford and Nina Ergin (Leuven: Peeters, 2010), 205–24. 50 kazılarıdır.1 Bir ulus devlet olarak kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin arkeolojiye ilgisi ise esas olarak Türklerin Anadolu’daki kökenlerini araştırmaya yönelik olarak klasik öncesi dönemlere odaklanmıştı. Batılı bilim insanlarının başta İstanbul olmak üzere Türkiye’deki Bizans kalıntılarına olan ilgisi 1930’lar ve 1940’larda artarak devam etmiş, Jerphanion, Ramsey, Wiegand, Casson, Rice, Schatzmann, Schneider gibi bilim insanları çeşitli alan çalışmaları ve kazılar gerçekleştirmişlerdir. 1950 öncesi ilk Türk kazısı Arif Müfid Mansel’in 1930 yılında gerçekleştirdiği Balabanağa Mescidi kazısıdır.2 Bu dönemde bahsedilmesi gereken bir diğer kazı da 1940– 1949 yılları arasında Arif Müfid Mansel ve İstanbul Arkeoloji Müzeleri müdürü olan Aziz Ogan tarafından Küçükçekmece’deki Rhegion kazılarıdır.3 Öte yandan, yüzyılın ilk yarısı içinde çeşitli ülkeler Türkiye’de arkeoloji enstitüleri açtılar: Alman Arkeoloji Enstitüsü 1929 yılında, Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü 1930 yılında, Hollanda Arkeoloji Enstitüsü 1958 yılında İstanbul’da, İngiliz Arkeoloji Enstitüsü 1947 yılında Ankara’da açıldı. Bu kurumlar gerek araştırmalara verdikleri destek ile, gerekse kurdukları önemli kütüphaneler ile Demangel and Ernst Mamboury in 1922–23.1 In the wake of the establishment of the Republic of Turkey as a nation state, Turkish archaeologists focused mainly on pre-classical periods in order to investigate the origin of the Turkish presence in Anatolia. However, the interest of western scholars toward Byzantine artifacts in Turkey, and especially in Istanbul, continued to grow in the 1930s and 1940s; specialists such as de Jerphanion, Ramsey, Wiegand, Casson, Rice, Schatzmann, and Schneider carried out various surveys and excavations during this time. The first excavation promoted by Turkish archaeologists before the mid-century was at Balabanağa Mescidi in 1930 under the direction of Arif Müfid Mansel.2 This was followed by another notable project carried out between 1940 and 1949 at Rhegion in Küçükçekmece under the joint supervision of Mansel and the director of the Istanbul Archaeological Museum, Aziz Ogan.3 In addition to their publications and excavations, a number of national archaeological institutes were founded in Turkey in the first half of the century: in Istanbul, the German Archaeological Institute was opened in 1929, the French Institute of Anatolian Studies in 1 Fransız işgal güçleri, Robert Demangel’i davet ederek Mangana bölgesinde kazı yapmasını istemişlerdir. Demangel, İstanbul’da bir lisede öğretmenlik yapan Ernest Mamboury’i de alarak 1921 yılında kazılara başlamış ancak 1923’e kadar devam eden kazılardan kayda değer bir sonuç elde edilememiştir. Bunun üzerine 1933’te, Türkiye Cumhuriyeti hükümetinden kazılara devam etmek için izin alınmış ve kazılardan elde ettikleri sonuçları 1939 yılında yayımlamışlardır: Robert Demangel ve Ernest Mamboury, Le Quartier des Manganes et la première région de Constantinople (Paris: de Boccard, 1939). 1 French occupation forces had invited Robert Demangel to carry out the excavations in the Mangana region. Demangel, accompanied by Ernst Mamboury who was working as a high school teacher in Istanbul at that time, began working in 1921. The excavations continued until 1923 without any worthy result. However, in 1933, they received permission from the authorities of the new Turkish Republic to continue excavating the site, and in 1939 they published the results: see Robert Demangel and Ernst Mamboury, Le quartier des Manganes et la première région de Constantinople (Paris: de Boccard, 1939). 2 Arif Müfid Mansel, “The Excavations of the Balaban Agha Mesdjidi in İstanbul,” The Art Bulletin 15 (1933): 210–29. 2 Arif Müfid Mansel, “The Excavations of the Balaban Agha Mesdjidi in İstanbul,” The Art Bulletin 15, no. 3 (1933): 210–29. 3 Aziz Ogan ve Arif Müfid Mansel, “Rhegion – Küçükçekmece Hafriyatı: 1940–1941 Çalışmalarına Dair Rapor,” Belleten 6 (1942): 1–36; Arif Müfid Mansel, “Les fouilles de Rhegion près d’Istanbul,” Actes du VIe congrès internationale d’études Byzantines (Paris: École des Hautes Études, 1951), 255–60. 3 Aziz Ogan and Arif Müfid Mansel, “RhegionKüçükçekmece Hafriyatı: 1940–1941 çalışmalarına dair ilk rapor,” Belleten 6, no. 2 (1942): 1–36; Arif Müfid Mansel, “Les fouilles de Rhegion près d’Istanbul,” in Actes du VIe Congrès International d’Études Byzantines (Paris: École des Hautes Études, 1951), 255–60. 51 Türkiye’de Bizans dahil arkeoloji alanındaki çalışmaların gelişimine önemli katkı sağlamışlardır. Akademik alanda da İstanbul Üniversitesi, Bizans çalışmaları konusunda ilk adımları 1950 öncesinde atmıştır (Res. 1): Arif Müfid Mansel başkanlığındaki Arkeoloji Bölümü’nde ilk kez Bizans sanatı tarihi dersleri verilmeye başlanmış, 1941–1944 yılları arasında Steven Runciman Bizans konusunda ders vermek üzere üniversiteye davet edilmiş, 1943 yılında Arkeoloji Bölümü’nde Ernst Diez başkanlığında Türkiye’de Bizans sanatı üzerine ilk akademik program olan Bizans sanatı sertifika programı açılmıştır. 1950’li yıllara gelindiğinde, Türkiye’de Bizans konusundaki çalışmalar açısından, göreceli zayıf da olsa bir birikim sağlanmış, bir temel atılmıştı. Res. 1. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi (Fotoğraf: Engin Akyürek). Fig. 1. Istanbul University, Faculty of Letters (Photo by the author). 2. Yirminci yüzyılın ikinci yarısındaki gelişmeler 1930, and the Netherlands Archaeological Institute in 1958; in Ankara, the British Archaeological Institute was opened in 1947. These institutions have contributed significantly to the development of archaeology in Turkey, including study of the Byzantine period, due to their support of scholarly research and the remarkable libraries they established. As for academia, Istanbul University (Fig. 1) was the first Turkish institution to promote Byzantine studies prior to 1950. Lectures in Byzantine art history were delivered at the Department of Archaeology for the first time under the chairmanship of Arif Müfid Mansel; between 1941 and 1944 Steven Runciman was invited to give lectures on Byzantine art; in 1943, the first program in Byzantine art in Turkey—the Certificate Program in Byzantine Art—commenced in the Department of Archaeology with Ernst Diez as chair. By the 1950s, then, Byzantine studies in Turkey had been established; scholars had accumulated some knowledge—albeit still nascent—and had laid the foundation for further developments. 1950’li yıllar Türkiye’de Bizans çalışmaları konusunda bir dönüm noktası olmuştur. Bizans denildiğinde henüz esas olarak İstanbul göz önündedir. 1950’li ve 1960’lı yıllar, özellikle İstanbul’da Bizans arkeolojisi için önemli yıllardır. Bu zaman aralığında Anadolu’dan büyük kentlere kitlesel göçler yaşanmış, bu göçten en fazla İstanbul etkilenmiş, 1950’de nüfusu bir milyon olan kent, 1960’ların sonlarına gelindiğinde 2 milyon 300 bine ulaşmıştır.4 Bu durum kentin tarihi yarımadasında büyük bir nüfus baskısı oluşturmuş, yürütülen büyük çaplı imar faaliyetleri kentin plansız ve hızla dönüşmesine neden olmuştur. Bu dönüşüm, bir yandan örneğin Polyeuktos kilisesi gibi o güne değin bilinmeyen bazı Bizans yapılarının ortaya çıkmasına yol açmış, ama öte yandan kentin tarihsel dokusunun tahrip olmasına neden olmuştur. Özellikle Demokrat Parti iktida- The 1950s and 1960s were a turning point for Byzantine studies in Turkey. The label “Byzantine” was still used mainly in reference to Istanbul and the city was the epicenter of Byzantine archaeology during these decades. This was driven by a massive wave of migration from Anatolia into Turkish urban centers that strongly impacted Istanbul: its population, estimated at one million in 1950, reached 2,3 million by the end of the 1960s.4 This brought immense pressure to develop the ancient part of the city situated on the peninsula in order to accommodate 4 Doğan Kuban, İstanbul Bir Kent Tarihi: Bizantion Konstantinopolis İstanbul (İstanbul, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1996), 400. 4 Doğan Kuban, İstanbul Bir Kent Tarihi: Bizantion Konstantinopolis İstanbul (Istanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1996), 400. 2. Developments in the second half of the twentieth century 52 rının 1956 ile 1960 arasında gerçekleştirdiği imar faaliyetleri sırasında, İstanbul Surları içerisinde çok sayıda kamu yapısı inşa edilmiş, geniş bulvarlar açılmış, bu sırada birçok Bizans ve Osmanlı yapısı kısmen ya da tamamen tahrip edilmiştir. Şans eseri olarak bu yapıların bir kısmı yerli ve yabancı bilim insanları ve İstanbul Arkeoloji Müzeleri uzmanları tarafından incelenip belgelenebilmiştir. Saraçhane’deki Polyeuktos Kilisesi5 ile Belediye Sarayı inşaatı sırasında açığa çıkan zemin mozaikleri,6 Beyazıt’taki Theodosius Zafer Takı,7 Sultanahmet’teki Hagia Euphemia Kilisesi8 bu büyük imar faaliyetleri sürecinde ortaya çıkan ve en azından belgelenerek kısmen de olsa korunabilen birkaç şanslı örneği oluşturmaktadır. İstanbul Arkeoloji Müzeleri tarafından İstanbul’da gerçekleştirilen kazıların raporları, ilk sayısı 1934 yılında çıkmış olan İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı’nda yayımlanmış, düzenli olarak yayın hayatını sürdürememişse de 5 Saraçhane’de 1960 yılında Haşim İşcan alt geçidinin inşaatı sırasında ortaya çıkan yapı R. Martin Harrison ve Nezih Fıratlı tarafından 1964 ile 1971 yılları arasında kazılmıştır. R. Martin Harrison, Excavations at Saraçhane in Istanbul, vol. 1, The Excavations, ed. L. B. Hill (Princeton: Princeton University Press, 1986). 6 Rüstem Duyuran, “Belediye Sarayı Mozaikleri”, Arkitekt 24, no. 9–12 (1955): 166–70. 7 Ordu Caddesi’nin 1956–57’de genişletilme çalışmaları sırasında, Theodosius zafer takına ait kalıntılar ortaya çıkmış ve İstanbul Arkeoloji Müzeleri tarafından incelenmiştir: Rüstem Duyuran, “Beyazıt’taki Zafer Takı,” Arkitekt 27, no. 4 (1957): 157–59; Rüstem Duyuran, “Beyazıt’ta Yapılan Arkeolojik Araştırma ve Bazı Müşahedeler,” İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı 8 (1958), 25–28, 71–73. 8 Yeni Adalet Sarayı inşaatı sırasında İstanbul Arkeoloji Müzesi tarafından Hagia Euphemia Kilisesi ve Antiokhos Sarayı’nda kurtarma kazıları yapılmıştır: Rüstem Duyuran, “Adalet Sarayı İnşaat Yerinde Yapılan Kazılar Hakkında İlk Rapor/First Report on Excavations on the Site of the New Palace of Justice at İstanbul,” İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı 5 (1952), 23–38; Rüstem Duyuran, “Adalet Sarayı İnşaat Yerinde Yapılan Kazılar Hakkında İkinci Rapor/Second Report on Excavations on the Site of the New Palace of Justice at İstanbul,” İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı 6 (1953), 74–80. the migrants and large-scale construction projects in this area resulted in an unplanned and rapid urban transformation. On the one hand, this transformation led to the discovery of some previously unknown Byzantine monuments, such as the church of St. Polyeuktos; on the other hand, however, it destroyed the historical fabric of the city. This was especially the case with the public improvement projects carried out by the Democrat Party between 1956 and 1960 when a number of substantial public buildings and boulevards were constructed in the area within the Theodosian walls and, as a consequence, many Byzantine and Ottoman structures were destroyed either partially or entirely. Fortunately, some of these structures were studied and documented by Turkish and international scholars, including experts from the Istanbul Archaeological Museum. The church of St. Polyeuktos at Saraçhane,5 the floor mosaics unearthed during the construction of the new Municipality Palace,6 the triumphal arch of Theodosius at Beyazıt,7 and the church of St. Euphemia at Sultanahmet8 constitute the few examples of 5 Discovered at Saraçhane in 1960 during the construction of the Haşim İşcan underpass, the structure was excavated by R. Martin Harrison and Nezih Fıratlı between 1964 and 1971: R. Martin Harrison, Excavations at Saraçhane in Istanbul, vol. 1, The Excavations, ed. L. B. Hill (Princeton: Princeton University Press, 1986). 6 Rüstem Duyuran, “Belediye Sarayı Mozaikleri,” Arkitekt 24, nos. 9–12 (1955): 166–70. 7 During the expansion of Ordu Avenue in 1956–57, the remains of the triumphal arch of Theodosius were exposed and studied by the Istanbul Archaeological Museums: Rüstem Duryuran, “Beyazıt’taki Zafer Takı,” Arkitekt 27, no. 4 (1957): 157–59; Rüstem Duyuran, “Beyazıt’ta Yapılan Arkeolojik Araştırma ve Bazı Müşahedeler,” İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı 8 (1958): 25–28, 71–73. 8 During the construction of the new Palace of Justice, the Archaeology Museum organized excavations in the site that included the remains of St. Euphemia and the palace of Antiokhos: Rüstem Duyuran, “Adalet Sarayı İnşaat Yerinde Yapılan Kazılar Hakkında İlk Rapor/First Report on Excavations on the Site of the New Palace of Justice at İstanbul,” İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı 5 (1952): 23–38; Rüstem Duyuran, “Adalet Sarayı İnşaat Yerinde Yapılan Kazılar Hakkında İkinci Rapor/Second 53 bu yıllık Müze’nin gerçekleştirdiği kazılar bakımından önemli bir kaynak olmuştur. Türkiye’deki Bizans çalışmaları bakımından 1950 ve 1960’lı yılların önemli bir gelişmesi akademik dünyada yaşanmıştır. Bizans sanatı tarihi Türkiye’de ilk kez bir üniversitenin eğitim müfredatına girmiş ve süreç içersinde İstanbul Üniversitesi’nde Bizans sanatı tarihi ile ilgili bir kürsü kurulmuştur.9 1950 öncesinde Mansel, Runciman ve Diez tarafından İstanbul Üniversitesi’nde temelleri atılmış olan Bizans sanatı tarihi eğitimi, 1950’de Bizans sanatı uzmanı Philip Schweinfurth’un İstanbul Üniversitesi’ne gelmesiyle kurumsallaşmıştır. Schweinfurth 1950 yılında kurulan Sanat Tarihi ve Estetik programında Bizans sanatı tarihi üzerine dersler vermeye başlamış, Almanca verilen dersleri doktor asistan olan Semavi Eyice Türkçe’ye tercüme etmiştir. Schweinfurth’un 1954 yılında ölümünden sonra Bizans derslerini 1956 yılından itibaren Eyice vermeye başlamıştır. 1964 yılında ise, diğer sanat tarihi branşlarından bağımsız olarak Bizans Sanatı kürsüsü kurulmuş ve o dönemde doçent olan Eyice bu kürsünün başkanı olmuştur.10 Bu kürsü, bir Türk üniversitesinde Bizans sanatı tarihi üzerine kurulmuş olan ilk akademik kürsüdür ve halen de Bizans Sanatı Anabilim Dalı adıyla Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü’nün üç anabilim dalından birisi olarak varlığını sürdürmektedir.11 Bizans sanatı tarihi programı 1990 yılında emekli olmasına kadar Prof. Dr. Semavi Eyice tarafından yürütülmüştür. 1957 ile 1963 yılla9 İstanbul Üniversitesi’ndeki Bizans araştırmalarının daha ayrıntılı tarihçesi için: Semavi Eyice, “Türkiye’de Bizans Sanatı Araştırmaları ve İstanbul Üniversitesinde Bizans Sanatı,” Cumhuriyetin 50. Yılına Armağan (İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1973), 407–21. 10 Profesör Semavi Eyice’nin kısa bir biyografisi için bkz. Semavi Eyice Armağanı: İstanbul Yazıları (İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1992), 9–38. 11 Diğer ikisi, Türk ve İslam Sanatı ve Genel Sanat Tarihi Anabilim Dalları’dır. Daha fazla bilgi için bkz. http://www.istanbul.edu.tr. Byzantine monuments that were uncovered during this phase and that were fortunate enough to be documented and at least partially preserved. The reports of the excavations carried out in Istanbul by the Archaeological Museum were published in the Annals of the Istanbul Archaeology Museums, which first appeared in 1934. Although this publication was irregular and eventually discontinued, the Annals are an important source of information on the excavations promoted by the Museum and thus the state of Byzantine archaeology in the 1950s and 1960s. Complementing these archaeological activities, Byzantine studies in Turkey also experienced an important momentum within academia in the 1950s and 1960s. For the first time, in fact, Byzantine art history was included in the curriculum of a Turkish university and, in due course, a chair in Byzantine art history was established at Istanbul University.9 Building on the foundations laid by Mansel, Runciman, and Diez at Istanbul University in the 30s and 40s, the teaching of Byzantine art history was instituted in 1950 with the arrival of Philip Schweinfurth, a specialist in Byzantine art. Schweinfurth began teaching within the program of Art History and Aesthetics that was founded in the same year; the lectures he delivered in German were translated into Turkish by the doctoral assistant Semavi Eyice. Two years after Schweinfurth’s death in 1954, Eyice himself began teaching classes in Byzantine art. Ten years later, in 1964, Istanbul University founded the chair in Byzantine Art independent from other Report on Excavations on the Site of the New Palace of Justice at İstanbul,” İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı 6 (1953): 21–27, 74–80. 9 For a more detailed history of Byzantine studies at Istanbul University, see Semavi Eyice, “Türkiye’de Bizans Sanatı Araştırmaları ve İstanbul Üniversitesinde Bizans Sanatı,” in Cumhuriyetin 50. Yılına Armağan (Istanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1973), 407–21. 54 rı arasında, toplam 62 lisans tezi bu bölümde Eyice’nin danışmanlığında yapılmıştır.12 İzleyen yıllarda ise Bizans sanatı tarihi konusunda çeşitli doktora ve yüksek lisans tezleri tamamlanmıştır. İstanbul Üniversitesi 1980’li yıllara kadar Bizans sanatı tarihi alandaki tek bilimsel programa sahip olan kurum olarak kalmış, Ayla Ödekan, Yıldız Demiriz, Ebru Parman, M. İhsan Tunay gibi Bizans sanatı tarihçileri bu kurumda yetişmişlerdir. Bu yıllarda İstanbul Teknik Üniversitesi’nde de Bizans mimarlığı konusunda bazı çalışmalar yapılmaya başlamış, Türkiye’deki Bizans araştırmalarına önemli bir katkıda bulunulmuştur. 1951 ile 1956 yılları arasında Mimarlık Bölümü’ne misafir öğretim üyesi olarak davet edilmiş olan P. Verzone, İstanbul’un yanı sıra Anadolu’daki Bizans yapılarını da incelemiş,13 mimari restorasyon üzerine dersler vermiştir. Açılan mimari restorasyon bölümünde Verzone dışında R. J. Mainstone, Doğan Kuban gibi Bizans sanatına ilgi duyan isimler de ders vermişler, bölümün gelişmesine öncülük etmişlerdir. Almanya’da Bizans mimarisi üzerine doktorasını tamamlayarak 1971 yılında üniversitede asistan olarak çalışmaya başlayan Metin Ahunbay’ın da katılmasıyla İstanbul Teknik Üniversitesi, Bizans mimarlığı alanında gerçekleştirilen alan çalışmaları ve özellikle mimari restorasyonlarda önemli bir rol üstlenmeye başlamıştır. 1950’lerin Türkiye’deki Bizans çalışmaları bakımından en önemli olaylarından biri de X. Milletlerarası Bizans Tetkikleri Kongresi’nin İstanbul’da toplanması olmuştur. Talihsiz 6–7 Eylül olaylarından sadece birkaç gün sonra, 15–21 Eylül 1955 tarihleri arasında gerçekleşen kongre başarılı bir 12 1973’e kadar yapılan tezlerin listesi için bkz. Eyice, “Türkiye’de Bizans,” 417–20. 13 Paolo Verzone, Alahan Manastırı Mimarisi Üzerinde Bir İnceleme (İstanbul: Yenilik Basımevi, 1955); Paolo Verzone, Un monumento dell’Arte TardoRomano in Isauria: Alahan Monastır (Torino: Viglongo, 1956). branches of art history; Eyice, who was an associate professor at that time, became the chair of this new program.10 This was the first academic program in Byzantine art history in a Turkish university and still survives under the title of Division of Byzantine Art as one of the three divisions within the Department of Art History in the Faculty of Letters.11 Semavi Eyice remained the chair of the program until his retirement in 1990. Between 1957 and 1973, he supervised sixty-two undergraduate theses in the department12 and many other doctoral and graduate theses on Byzantine art history were defended in the following years. Until the 1980s Istanbul University remained the only Turkish institution to provide a program in Byzantine art history, and produced scholars such as Ayla Ödekan, Yıldız Demiriz, Ebru Parman, and M. İhsan Tunay. Istanbul University was not the only institution interested in Byzantine art, however. Istanbul Technical University also promoted studies in Byzantine architecture in the 1950s and 60s, which contributed significantly to research on Byzantine topics in Turkey. Invited as a guest lecturer to the Department of Architecture between 1951 and 1956, Paolo Verzone examined Byzantine structures in Istanbul and in Anatolia,13 and gave lectures on architectural restoration. Apart from Verzone, other scholars interested in Byzantine art, such as Rowland J. Mainstone and Doğan Kuban, lectured in the new 10 For a short biography of Semavi Eyice, see Semavi Eyice Armağanı: İstanbul Yazıları, (Istanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1992), 9–38. 11 The other two divisions are Turkish and Islamic Art and General History of Art. For further information, see http://www.istanbul.edu.tr/en/_. 12 For a list of the theses defended until 1973, see Eyice, “Türkiye’de Bizans,” 417–20. 13 Paolo Verzone, Alahan Manastırı Mimarisi Üzerinde Bir İnceleme (Istanbul: Yenilik Basimevi, 1955); Paolo Verzone, Un monumento dell’arte tardo-romana in Isauria: Alahan Monastır, with contributions by George Ewart Bean and Mükerrem Usman (Turin: Viglongo, 1956). 55 Res. 2. Milletlerarası Bizans Tetkikleri Kongresi Tebliğleri bildiri kitapçığı ön kapak sayfası (İstanbul: X. Milletlerarası Bizans Tetkikleri Kongresi Tertip Komitesi Neşriyatı, 1957). Fig. 2. Front cover of Actes du Xe Congrès International d’Études Byzantines (Istanbul: X. Milletlerarası Bizans Tetkikleri Kongresi Tertip Komitesi Neşriyatı, 1957). biçimde tamamlanmış, Kongre’de sunulan 115 bildiriden 9’u Türk bilim insanlarınca verilmiştir. Bildiriler 1957 yılında bir cilt olarak yayımlanmıştır (Res. 2).14 Kongre, bildiri kitabının iç kapağında belirtildiği gibi, “Cumhurbaşkanı sayın Celal Bayar’ın yüksek himayeleri altında, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi binalarında toplanmıştır” ve kongrenin açılış konuşmasını dönemin Maarif Vekili (Milli Eğitim Bakanı) Celal Yardımcı yapmıştır.15 Öte yandan, PTT idaresi de kongrenin anısına üzerinde İstanbul surları, Ayasofya, Hipodrom ve Buondelmonti’nin Konstantinopolis haritasının bulunduğu dört hatıra pulu çıkartmıştır.16 Devletin en üst düzeyde himaye etmesinin yanısıra, bu pulların basılmış olması da, Bizans ile ilgili bu önemli kongrenin devlet tarafından sahiplenildiğini göstermesi bakımından kayda değer. Yabancı enstitüler ve araştırma merkezleri, özellikle de ABD’deki Dumbarton Oaks Research Center, İstanbul’da Bizans araştırmalarının gelişimine büyük ilgi göstermiştir. 1950’lerin sonlarında başlayan bu ilgi, 1970’lerin ortalarına kadar devam etmiştir. Özellikle 1960’ların başlarından 1970’lerin ortalarına kadar geçen dönemde, Dumbarton Oaks’un verdiği mali destekler sayesinde Türkiye’deki Bizans araştırmaları çok verimli olmuştur. Bu araştırma merkezinin yayın organı olan Dumbarton Oaks Papers’ın 1951 (11. sayı) ile 1966 (20. sayı) arasında yayınlanan on cildine bakılacak olursa, Merkez’in desteklediği on üç alan çalışmasından on birinin İstanbul’da yürütülen projeler olduğu görülür. Dumbarton Oaks’un İstanbul’da Department of Architectural Restoration, crucially contributing to its growth. Later in the twentieth century, with the addition of Metin Ahunbay—who started to work as an assistant in 1971 after completing his PhD in Byzantine Architecture in Germany— Istanbul Technical University began playing a key role in the promotion of surveys and restorations of Byzantine monuments. The organization of the 10th International Byzantine Congress in Istanbul (September 15–21, 1955), was another significant step in the development of the discipline in Turkey. Although it took place only a few days after the events of 6–7 September, the Congress was successful and nine of 115 papers were given by Turkish scholars. As stated on the title page of the proceedings published in 1957 (Fig. 2),14 the congress “convened under the supreme auspices of President Celal Bayar, at the buildings of Istanbul University, Faculty of Letters,” and the opening speech of the congress was delivered by the Minister of Education, Celal Yardımcı.15 To celebrate the event, the PTT (Postal and Telecommunication Service) issued four commemorative stamps with depictions of the Istanbul land walls, Hagia Sophia, the hippodrome, and Buondelmonti’s map of Constantinople.16 This initiative is particularly significant as it shows that in addition to its high patronage, the government had granted its full acknowledgement to this important International Byzantine Congress. Foreign institutes and research centers, especially the Dumbarton Oaks Research Center in the United States, also paid great 14 X. Milletlerarası Bizans Tetkikleri Kongresi Tebliğleri / Actes du X. Congrès international d’études byzantines, (İstanbul: X. Milletlerarası Bizans Tetkikleri Kongresi Tertip Komitesi Neşriyatı, 1957). 14 X. Milletlerarası Bizans Tetkikleri Kongresi Tebliğleri/Actes du Xe Congrès International d’Études Byzantines (Istanbul: X. Milletlerarası Bizans Tetkikleri Kongresi Tertip Komitesi Nesriyati, 1957). 15 Konuşma metni için bkz. a.g.e, 43–45. 15 For the transcript of this speech, ibid., 43–45. 16 Bu dört pul için bkz. İsfila 2013, Türk Pulları ve Antiyeleri Kataloğu/Turkish Stamps and Postal Stationery Catalogue, 1863-2012, cilt 1 (İstanbul: ISFILA, 2012), 237. 16 For these four stamps, see İsfila 2013, Türk Pulları ve Antiyeleri Kataloğu/Turkish Stamps and Postal Stationery Catalogue, 1863–2012, vol. 1 (Istanbul: ISFILA, 2012), 237. 56 desteklediği araştırmalardan önemli bazıları arasında Kalenderhane Camisi’nin kazı ve restorasyonu,17 Polyeuktos Kilisesi kazıları,18 Fenari İsa Camii kazıları,19 ve Kariye Müzesi (Res. 3) mozaik ve freskolarının restorasyonu20 sayılabilir. 1964 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi bünyesinde kurulmuş olan Bizans Sanatı kürsüsü, 90’lı yıllarda diğer Türk üniversitelerinde de benzer programlar açılana kadar, uzun bir süre tek kaynak olarak kalmıştır. Eyice’nin 1971 ile 1973 yılları arasında Hacettepe Üniversitesi’nde verdiği Bizans sanatı tarihi dersleri, bu alana ilginin özellikle 1980’li yıllardan itibaren diğer üniversitelere de yayılmasında öncü bir rol oynamıştır. 1980’lerden sonra Hacettepe Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü’nde iki Bizans sanatı tarihi uzmanı, 1973 yılında Ebru Parman ve 1975 yılında Almanya’da doktorasını tamamlayarak Türkiye’ye dönen Semiha Yıldız Ötüken yardımcı doçent olarak çalışmaya başlamışlardır. Parman 1990 yılında 17 Cecil L. Striker ve Doğan Kuban, Kalenderhane in Istanbul: Final Reports on the Archaeological Exploration and Restoration at Kalenderhane Camii, 1966–1978, cilt 1, The Buildings, Their History, Architecture and Decoration (Mainz: von Zabern, 1997). 18 R. Martin Harrison ve Nezih Fıratlı, “Excavations at Saraçhane in Istanbul: First Preliminary Report,” Dumbarton Oaks Papers 19 (1965): 230–36; R. Martin Harrison ve Nezih Fıratlı, “Excavations at Saraçhane in Istanbul: Second and Third Preliminary Report,” Dumbarton Oaks Papers 20 (1966): 222–38; R. Martin Harrison ve Nezih Fıratlı, “Fourth Preliminary Report on Polyeuktos Excavations,” Dumbarton Oaks Papers 21 (1967): 273–78; R. Martin Harrison ve Nezih Fıratlı, “Excavations at Saraçhane in Istanbul: Fifth Preliminary Report,” Dumbarton Oaks Papers 22 (1968): 195–216; R. Martin Harrison, A Temple for Byzantium: The Discovery and Excavation of Anicia Juliana’s Palace Church in Istanbul (Austin, University of Texas Press, 1989). attention to the advancement of Byzantine studies in Istanbul. Such interest arose in the late 1950s and continued until the mid-1970s. In particular, Byzantine studies in Turkey experienced a very fruitful moment from the early 1960s to the mid-1970s due to the substantial funds allocated by Dumbarton Oaks. A close examination of the institute’s journal, the Dumbarton Oaks Papers, reveals that between 1951 (no. 11) and 1966 (no. 20), eleven out of thirteen surveys promoted by the institute involved research projects in Istanbul. Among the most important projects, we can mention the excavations and restoration of the Kalenderhane Cami,17 the excavations of St. Polyeuktos,18 the excavations at Fenari Isa Cami,19 and the restoration of the frescoes and mosaics of the Kariye Museum (Fig. 3).20 Close to thirty years later, in the 1990s, a number of Turkish universities began to establish programs in Byzantine studies similar to that founded in 1964 at Istanbul University. The lectures that Eyice gave at 17 Cecil L. Striker and Doğan Kuban, eds., Kalenderhane in Istanbul: Final Reports on the Archaeological Exploration and Restoration at Kalenderhane Camii 1966–1978, vol. 1, The Buildings, Their History, Architecture and Decoration (Mainz: von Zabern, 1997). 18 R. Martin Harrison and Nezih Fıratlı, “Excavations at Saraçhane in Istanbul: First Preliminary Report,” Dumbarton Oaks Papers 19 (1965): 230–36; R. Martin Harrison and Nezih Fıratlı, “Excavations at Saraçhane in Istanbul: Second and Third Preliminary Report,” Dumbarton Oaks Papers 20 (1966): 222–38; R. Martin Harrison and Nezih Fıratlı, “Fourth Preliminary Report on Polyeuktos excavations,” Dumbarton Oaks Papers 21 (1967): 273–78; R. Martin Harrison and Nezih Fıratlı, “Excavations at Saraçhane in Istanbul: Fifth Preliminary Report,” Dumbarton Oaks Papers 22 (1968): 195–216; R. Martin Harrison, A Temple for Byzantium: The Discovery and Excavation of Anicia Juliana’s Palace Church in Istanbul (Austin: University of Texas Press, 1989). 19 Theodore Macridy, “The Monastery of Lips (Fenari İsa Camii) at Istanbul,” çev. Cyril Mango, Arthur H. S. Megaw, Cyril Mango ve Ernest J. W. Hawkins katkılarıyla, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964): 251–315. 19 Theodore Macridy, “The Monastery of Lips (Fenari Isa Camii) at Istanbul,” trans. Cyril Mango, with contributions by Arthur H. S. Megaw, Cyril Mango, and Ernest J. W. Hawkins, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964): 251–315. 20 Paul A. Underwood, The Kariye Djami, 4 cilt (New York: Routledge & Paul, 1966). 20 Paul A. Underwood, The Kariye Djami, 4 vols. (New York: Routledge & Paul, 1966–75). Res. 3. Kariye Müzesi, naos kısmının görünümü (GABAM Arşivi. Fotoğraf: Tahsin Aydoğmuş). Fig. 3. Kariye Museum, view of the naos (GABAM Archive. Photo by Tahsin Aydoğmuş). 57 doçentliğe yükselerek Eskişehir’deki Anadolu Üniversitesi’ne geçmiş ve 1993 yılında orada Sanat Tarihi Bölümü’nü ve Bizans Sanatı Tarihi programını kurmuştur. Parman profesörlüğünü aldığı Anadolu Üniversitesi’nde 2004 yılında emekli olana kadar da çalışmıştır. Hacettepe Üniversitesi’nde Sanat Tarihi Bölümü 1997 yılında Arkeoloji Bölümü’nden ayrılmış, üç anabilim dalından birisi Bizans Sanatı Anabilim Dalı olmuştur.21 Prof. Dr. Yıldız Ötüken 2010 yılına kadar Hacettepe Üniversitesi’nde Bizans sanatı programının başında çalışmalarını sürdürmüş, çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir. 21 Hacettepe Üniversitesi’nde anabilim dalları daha sonra Yüksek Öğrenim Kurumu (YÖK) tarafından kaldırılmışsa da, Bizans sanatı tarihi eğitim programı, Sanat Tarihi Bölümü içersinde güçlü bir kadro ile varlığını sürdürmektedir. Hacettepe University between 1971 and 1973 played a leading role in arousing interest in this field of studies at other universities. Following these lectures, two Byzantine art historians started to work as assistant professors in the Department of Art History of Hacettepe University: Ebru Parman in 1973 and Semiha Yıldız Ötüken in 1975, who had returned to Turkey after completing her PhD in Germany. In 1990, Parman became associate professor and moved to Anadolu University at Eskişehir where she founded the Department of Art History in 1993, as well as a program in Byzantine art history. Parman continued to work at Anadolu University (where she received her full professorship) until she retired in 2004. In 1997, the Department of Art History at Hacettepe University was separated from the Department of Archaeology and the Division of Byzantine Art became one of its three official divisions.21 Yıldız Ötüken continued to work as the head of the Byzantine art program at Hacettepe University until 2010, teaching a considerable number of students. Likewise, one of the three divisions of the Department of Art History founded at Ege University in 1980 was the Division of Byzantine Art, where a student of Ötüken’s, Zeynep Mercangöz, started to work in 1981 and became the Division’s chair. Thus, in the 1990s there were four universities in Turkey offering programs in or having divisions of Byzantine Art History: Istanbul University (Istanbul), Hacettepe University (Ankara), Anadolu University (Eskişehir), and Ege University (Izmir). These institutions have since continued to lead the study of Byzantine art in Turkey. It was in the last quarter of the twentieth 21 Although the divisions at Hacettepe University were cancelled by the Council of Higher Education (Yüksek Öğretim Kurumu-YÖK) later, the program of Byzantine art history still survives with a highly qualified staff within the Department of Art History. 58 Ege Üniversitesi’nde 1980 yılında kurulan Sanat Tarihi Bölümü’nün üç anabilim dalından birisi Bizans Sanatı Anabilim Dalı olmuş, Ötüken’in öğrencilerinden Zeynep Mercangöz 1981 yılında bu üniversitede çalışmaya başlamış, Bizans Sanatı Anabilim Dalı başkanlığını yürütmüştür. Böylece 1990’lı yıllara gelindiğinde Türkiye’de Bizans sanatı tarihi programı/anabilim dalı olan dört üniversite olmuştur: İstanbul Üniversitesi, Hacettepe Üniversitesi (Ankara), Anadolu Üniversitesi (Eskişehir) ve Ege Üniversitesi (İzmir). Bu dört üniversite sonraki yıllarda Türkiye’deki Bizans sanatı konusundaki çalışmalara öncülük etmiştir. Yirminci yüzyılın son çeyreği, aynı zamanda Bizans sanatı tarihi çalışmalarının İstanbul kenti dışına da yayıldığı yıllar olmuştur. Birçok yabancı ve yerli bilim insanı Anadolu’da Bizans kalıntılarını çalışmaktaysa da, 80’li yıllara kadar Bizans çalışmalarının odağı esas olarak İstanbul’dur.22 80’li yıllardan itibaren Türkiyeli bilim insanları da Anadolu’daki Bizans varlığına gözlerini çevirmeye başlamış, çeşitli dönem kazıları ve araştırmalarında Bizans dönemi kalıntıları daha fazla dikkate alınır olmuş ve bu büyük potansiyel değerlendirilmeye başlanmıştır. 2000’li yıllara doğru gelindikçe Anadolu’da Bizans’ın arkeolojisine olan ilgi artmıştır. Burada, bir tarihi coğrafya çalışması olarak 80’li yıllarda başlayıp halen sürmekte olan Tabula Imperii Byzantini projesinden de söz etmeden geçemeyiz. Avusturya Bilimler Akademisi tarafından gerçekleştirilen ve coğrafi olarak Türkiye’nin çok büyük bir kısmını kapsayan bu önemli projenin yayınlanan on iki cildinden sekiz tanesi bugünkü Türkiye sınırları dâhilindeki bölgeler üzerinedir.23 22 İstanbul’daki Bizans çalışmalarını ele alan bir çalışma 2010 yılında yayınlanmıştır: Elif Keser Kayaalp, “Bizans İstanbulu Çalışmaları,” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 8, no. 16 (2010): 9–23. 23 Friedrich Hild ve Marcell Restle, Kappadokien (Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos), Tabula Imperii Byzantini 2 (Viyana: Österreichische century that research on Byzantine art history came to extend significantly beyond the city of Istanbul. Until the 1980s, the many Turkish and international scholars who had been studying Byzantine monuments in Anatolia were primarily focused on Istanbul.22 From the 1980s onwards, Turkish scholars in particular began to show more interest in the traces of Byzantium found throughout the whole country; Byzantine remains increasingly became the subject of consideration in period excavations and research, and the great potential of these remains started to be appreciated. In this context, it is fundamental to mention the project titled Tabula Imperii Byzantini, which started in the 1980s as a study in historical geography, and is still going on today. Promoted by the Austrian Academy of Sciences (Österreichische Akademie der Wissenschaften), this important series has covered a very large area of the country: to date, there are twelve published volumes and eight of these focus on territories within the borders of modern Turkey.23 22 An overview of Byzantine studies in Istanbul was published in 2010: Elif Keser Kayaalp, “Bizans İstanbulu Çalışmaları,” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 8, no. 16 (2010): 9–23. 23 Friedrich Hild and Marcell Restle, Kappadokien (Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos), Tabula Imperii Byzantini 2 (Vienna: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1981); Klaus Belke, Galatien und Lykaonien, with contributions by Marcell Restle, Tabula Imperii Byzantini 4 (Vienna: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1984); Friedrich Hild and Hansgerd Hellenkemper, Kilikien und Isaurien, Tabula Imperii Byzantini 5 (Vienna: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1990); Klaus Belke and Norbert Mersich, Phrygien und Pisidien, Tabula Imperii Byzantini 7 (Vienna: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1990); Klaus Belke, Paphlagonien und Honorias, Tabula Imperii Byzantini 9 (Vienna: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1996); Friedrich Hild and Hansgerd Hellenkemper, Lykien und Pamphylien, 3 vols., Tabula Imperii Byzantini 8 (Vienna: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 2004); Andreas Külzer, Ostthrakien (Eurōpē), Tabula Imperii Byzantini 12 (Vienna: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 2008). 59 Çalışılan bölgelerde bulunan hemen hemen bütün Bizans yerleşmeleri ve yapılarını yayına dahil eden TIB serisi, bu coğrafyada Bizans arkeolojisi konusunda çalışan bilim insanlarının ilk başvuru kaynaklarından biri olmuş ve bu çalışmalar açısından çok değerli bir zemin hazırlamıştır. 3. Yeni Binyılda Bizans çalışmaları 2000’li yıllarda Türkiye’de Bizans çalışmaları büyük bir ivme kazanmıştır. Bizans konusunda çalışan bilim insanlarının sayısında ve çalışmalarının bilimsel niteliğinde kayda değer bir artış gözlenmiştir. Bu gelişmeye bağlı olarak, Türkiye’de bir zamanlar Bizans araştırmaları açısından eksikliği hissedilen “Milli Komite” 2001 yılında oluşturulmuş ve Türkiye’deki Bizansçıların desteğiyle Türk Tarih Kurumu’na bağlı olarak “Bizans/ Doğu Roma Araştırmaları Ulusal Komitesi” kurulmuştur. Türkiye’deki üniversitelerde aktif olarak çalışan Bizans sanatı tarihi uzmanlarının 1950’li yıllardan günümüze kadar olan sayısal artışı, özellikle 2000’li yıllarda alandaki büyük gelişmeye iyi bir örnek oluşturmaktadır. 1950–1954 yılları arasında Türkiye’de tek Bizans sanatı tarihi uzmanı olarak Philip Akademie der Wissenschaften, 1981); Klaus Belke, Galatien und Lykaonien, Marcell Restle’nin katkılarıyla, Tabula Imperii Byzantini 4 (Viyana: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1984); Friedrich Hild ve Hansgerd Hellenkemper, Kilikien und Isaurien, Tabula Imperii Byzantini 5 (Viyana: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1990); Klaus Belke ve Norbert Mersich, Phrygien und Pisidien, Tabula Imperii Byzantini 7 (Viyana: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1990); Klaus Belke, Paphlagonien und Honorias, Tabula Imperii Byzantini 9 (Viyana: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1996); Friedrich Hild ve Hansgerd Hellenkemper, Lykien und Pamphylien, 3 cilt, Tabula Imperii Byzantini 8 (Viyana: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 2004); Andreas Külzer, Ostthrakien (Eurōpē), Tabula Imperii Byzantini 12 (Vienna: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 2008). Incorporating almost all the Byzantine settlements and structures that have survived in the territories examined, the TIB series has become one of the main reference sources for scholars studying Byzantine archaeology in Anatolia and has provided an invaluable base for further research on this subject. The field of Byzantine art and archaeology developed and expanded in numerous ways from the 1950s onwards. The inauguration of new archaeological projects, publications, and university programs, both internationally and particularly within Turkey, meant that interest in the archaeology of Byzantine civilization in Anatolia was remarkably high as the twentieth century came to a close. 3. Byzantine studies in the New Millennium The high interest in Byzantine studies in Turkey at the end of the twentieth century has led to considerable growth in the field since the turn of the new millennium. The number of scholars devoting their work to Byzantium has substantially increased, as has the quality of their research. Moreover, a “National Committee” was established in 2001 to fill a gap that had emerged among specialists in Byzantine research; with their support, a “National Committee for Byzantine/East Roman Studies” was founded within the Turkish Historical Society. The continued expansion of the community of Byzantine art historians actively working in Turkish universities in the 2000s is clear evidence of the substantial development of this field. As we have seen, between 1950 and 1954 Philip Schweinfurth was giving lectures at Istanbul University as the only specialist in Byzantine art in the country; from 1956 onwards, Semavi Eyice continued to teach these courses as associate professor at the same university. Until Ebru Parman and Yıldız Ötüken became assistant profes- 60 Schweinfurth İstanbul Üniversitesi’nde ders vermiş, 1956’dan itibaren bu dersleri aynı üniversitede doçent olan Semavi Eyice sürdürmüştür. Hacettepe Üniversitesi’nde 1973’te Ebru Parman, 1975’te Yıldız Ötüken’in yardımcı doçent olmasına kadar Eyice, Türkiye üniversitelerinde Bizans sanatı tarihi dersi veren tek akademisyen olarak kalmıştır. 2003 yılında üniversitelerde aktif olarak çalışmakta olan ve Bizans sanatı tarihi bilim alanında doçentlik jürilerine giren sadece üç profesör bulunmaktadır: Anadolu Üniversitesi’nde Ebru Parman, Hacettepe Üniversitesi’nde Yıldız Ötüken ve Ege Üniversitesi’nde Zeynep Mercangöz. Bugün ise yirmi beş üniversitede on iki profesör, sekiz doçent ve yirmi altı yardımcı doçent, Bizans sanatı tarihi konusunda dersler vermekte, çeşitli projelerde çalışmakta, kazı ve yüzey araştırmalarında yer almakta, bilimsel yayınlar yapmaktalar. 1955 yılında İstanbul’da toplanan X. Milletlerarası Bizans Kongresi’nden sonra Bizans konusunda gerçekleştirilen uluslararası nitelikli bilimsel toplantılar açısından yeni yüzyılın başlarına kadar süren uzun bir sessizlik dönemi olmuştur. 2000’li yıllar, Türkiye’de Bizans kültürü ile ilgili uluslararası katılımlı bilimsel sempozyumların da yapılmaya başlandığı yıllar olmuştur. Bunun öncülüğünü, 1999 yılında Boğaziçi Üniversitesi ile İstanbul’daki Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü’nün birlikte düzenledikleri “Bizans Konstantinopolisi: Anıtlar, Topografya ve Günlük Yaşam” başlıklı uluslararası atölye çalışması yapmıştır. Bu etkinlik, 1955 yılındaki X. Milletlerarası Bizans Tetkikleri Kongresi’nden kırk dört yıl sonra Türkiye’de Bizans konusunda düzenlenen ilk uluslararası katılımlı bilimsel toplantı olmuştur. Bu toplantı aynı zamanda 1955 yılı kongresinden 1999 yılına kadar bu alanda çalışan Türk bilim insanlarının payının nasıl büyümüş olduğunu göstermesi bakımından da önemliydi. 1955 yılındaki sors at Hacettepe University, Eyice remained the only scholar teaching Byzantine art history at a Turkish university. In 2003 there were only three professors working in universities and participating in committees of associate professors as specialists in Byzantine art history: Ebru Parman at Anadolu University, Yıldız Ötüken at Hacettepe University, and Zeynep Mercangöz at Ege University. Currently, there are twelve full professors, eight associate professors, and twenty-six assistant professors employed at twenty-five different universities; they teach Byzantine art history, work on various projects, participate in excavations and surveys, and produce scholarly publications. After the 10th International Congress in 1955, international meetings devoted to the study of Byzantine civilization experienced an extended hiatus in the country until the beginning of the new millennium when Turkey started to host symposiums dedicated to Byzantium and its culture. An international workshop titled “Byzantine Constantinople: Monuments, Topography and Daily Life” took place in Istanbul in 1999, organized by Boğaziçi University in collaboration with the French Institute of Anatolian Studies. It was the first international event on Byzantine studies in Turkey since the 1955 Congress. A comparison between the participants at this symposium and the 1955 Congress reveals how the number of Byzantine specialists in Turkey had increased after fourty-four years. As we have seen, in 1955 only nine papers (out of 115) were delivered by Turkish scholars, but in 1999 the count was fourteen out of thirty-three. The papers from this workshop were published in a volume in 2001.24 In 2003, an international symposium on Byzantine and Ottoman history and art 24 Nevra Necipoğlu, ed., Byzantine Constantinople: Monuments, Topography and Everyday Life (Leiden: Brill, 2001). 61 büyük kongrede sunulan 115 bildiriden sadece dokuzu Türkiyeli bilim insanları tarafından sunulmuşken, 1999 yılındaki atölye çalışmasında otuz üç bildiriden on dört tanesi Türk bilim insanlarınca sunulmuştur. Bu atölye çalışmasının bildirileri 2001 yılında yayımlanmıştır.24 2003 yılında İstanbul Üniversitesi tarafından İstanbul Üniversitesi’nin kuruluşunun ve İstanbul’un fethinin 550. yıldönümü nedeniyle Bizans ve Osmanlı tarihi ve sanatı üzerine bir sempozyum düzenlendi. Sempozyumun başlığı, “İstanbul Üniversitesi 550. Yıl Uluslararası Bizans ve Osmanlı Sempozyumu (XV. yüzyıl)” idi. Bizans ve Osmanlı tarihi ve sanatı üzerine otuz altı bildirinin sunulduğu sempozyumun yayını ertesi yıl çıkarıldı.25 2005 yılında Suna & İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü (AKMED) tarafından düzenlenen “III. Uluslararası Likya Sempozyumu”nda Likya’nın Bizans dönemine ilişkin sunumlar da yer almıştır. Toplam seksen altı bildirinin otuz beşi Bizans dönemi üzerine idi ve bunlardan on beşi Türk bilim insanları tarafından sunulmuştur. Sempozyum bildirileri AKMED tarafından iki cilt halinde yayınlanmıştır.26 2007 yılında Vehbi Koç Vakfı merhume Sevgi Gönül anısına üç yılda bir yapılacak olan Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Sempozyumu’nu düzenlemeye başlamıştır.27 25–28 Haziran 2007 tarihleri arasında gerçekleştirilen birinci sempoz24 Nevra Necipoğlu, ed., Byzantine Constantinople: Monuments, Topography and Everyday Life, (Leiden: Brill, 2001). 25 Sümer Atasoy, ed., İstanbul Üniversitesi 550. Yıl, Uluslararası Bizans ve Osmanlı Sempozyumu (XV. Yüzyıl) / 550th Anniversary of İstanbul University, International Byzantine and Ottoman Symposium (15th Century) (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2004). 26 Kayhan Dörtlük, vd., ed., III. Uluslararası Likya Sempozyumu, Sempozyum Bildirileri/Third International Symposium on Lycia, Symposium Proceedings (Antalya: AKMED, 2006). 27 Sempozyum hakkında ayrıntılı bilgi ve bildiri özetleri için bkz. http://www.sgsymposium.ku.edu.tr. history was organized by Istanbul University to commemorate the 550th anniversary of the conquest of Constantinople and the foundation of Istanbul University itself. The title of the symposium was “550th Anniversary of Istanbul University, International Byzantine and Ottoman Symposium (15th Century).” On this occasion, thirty-six papers were presented and were published the following year.25 In 2005, the 3rd International Symposium on Lycia, organized by Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations (AKMED), also included papers on the Byzantine period of the region. Here, thirty-five papers (out of eighty-six) were dedicated to this topic, and fifteen of these were delivered by Turkish scholars. The papers were published in two volumes by AKMED.26 In 2007, Vehbi Koç Foundation inaugurated the International Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposium, to be held every three years in memory of Sevgi Gönül.27 The title of the first symposium (June 25–28, 2007) was “Change in the Byzantine World in the Twelfth and Thirteenth Centuries”. Out of ninety-two papers presented, sixty-one were delivered by Turkish scholars, and the proceedings were published in a volume two years later.28 This initiative continued 25 Sümer Atasoy, ed., İstanbul Üniversitesi 550. Yıl, Uluslararası Bizans ve Osmanlı Sempozyumu (XV. Yüzyıl)/550th Anniversary of Istanbul University, International Byzantine and Ottoman Symposium (15th Century) (Istanbul: İstanbul Üniversitesi, 2004). 26 Kayhan Dörtlük et al., eds., III. Uluslararası Likya Sempozyumu, Sempozyum Bildirileri/Third International Symposium on Lycia, Symposium Proceedings (Antalya: AKMED, 2006). 27 For detailed information and abstracts of the symposium, see https://sgsymposium.ku.edu.tr. 28 Ayla Ödekan, Nevra Necipoğlu, and Engin Akyürek, eds., On İkinci ve On Üçüncü Yüzyıllarda Bizans Dünyasında Değişim: 1. Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Sempozyumu. Bildiriler/Change in the Byzantine World in the Twelfth and Thirteenth Centuries: First International Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposium, Proceedings (Istanbul: Vehbi Koç Vakfı, 2010). 62 yumun konusu “12–13. Yüzyıllarda Bizans Dünyasında Değişim” olarak belirlenmişti. Sempozyumda sunulan toplam doksan iki bildiriden altmış biri Türk bilim insanları tarafından sunulmuştur. Sempozyum bildirileri iki yıl içinde bir kitap olarak yayımlandı.28 Sempozyum başarılı bir biçimde her üç yılda bir gerçekleştirildi ve yüksek bir bilimsel kaliteye ulaşarak uluslararası bir prestij kazandı. 2010 yılındaki ikinci sempozyumun konusu “Bizans Sarayı: İktidar ve Kültür Kaynağı”,29 2013 yılındaki üçüncüsü “Bizans Dünyasında Ticaret”,30 2016 yılında gerçekleştirilen 4. sempozyumun başlığı ise “Coğrafi ve Etnik İmgelemde Bizans Kimliği ve Öteki” olmuştur (Res. 4).31 2019 yılında gerçekleştirilecek olan 5. sempozyumun çalışmaları sürmektedir. Türkiye’de gerçekleştirilen kazılar ve arkeolojik yüzey araştırmalarına baktığımızda, 2000’li yıllarda Bizans çalışmalarında kayda değer bir artış olduğunu görmekteyiz. Bizans ile ilgili gerçekleştirilen kazı ve alan çalışmalarını burada tek tek anmak mümkün değilse de, bu gelişme Kültür (ve Turizm) Bakanlığı’nın 1980 yılından itibaren düzenli olarak gerçekleştirdiği Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sonuçları Toplantı/ Sempozyumları’ndan ve ertesi yılda yayınlanan Kazı ve Araştırma Sonuçları ciltlerinden regularly according to the initial plan and achieved international prestige thanks to its excellent scholarly quality. The theme of the second symposium (2010) was “The Byzantine Court: Source of Power and Culture”;29 the third (2013) focused on “Trade in Byzantium”;30 and the fourth (2016) was titled “Byzantine Identity and the Other in Geographical and Ethnic Imagination” (Fig. 4).31 Preparation for the fifth symposium (2019) is currently under way. As well as the larger numbers of Turkish scholars devoted to Byzantine studies and the many international conferences, the 2000s have also seen a significant increase in archaeological excavations and surveys. It is not possible to recall here the whole list of excavations and fieldwork dedicated to Byzantine civilization, but to get a sense of the extent of the progress one need only look at the achievements of the International Meetings/Symposiums of Excavations, Surveys and Archaeometry—held regularly since 1980 by the Ministry of Culture (and Tourism)—and read the related volumes containing the “Results of Excavations and Surveys”.32 In general, Byzantine sites have been explored more extensively, and archaeologists dealing with other civilizations have started to analyze Byzantine strata more 28 Ayla Ödekan, Engin Akyürek ve Nevra Necipoğlu, ed., On İkinci ve On Üçüncü Yüzyıllarda Bizans Dünyasında Değişim: 1. Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler/Change in the Byzantine World in the Twelfth and Thirteenth Centuries: First International Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposium, Bildiriler/Proceedings (İstanbul: Vehbi Koç Vakfı, 2010). 29 Ayla Ödekan, Nevra Necipoğlu, and Engin Akyürek, eds., The Byzantine Court: Source of Power and Culture, Papers From the Second International Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposium (Istanbul: Koç University Press, 2013). 29 Ayla Ödekan, Nevra Necipoğlu ve Engin Akyürek, ed., The Byzantine Court: Source of Power and Culture, Papers From the Second International Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposium (İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2013). 30 Paul Magdalino ve Nevra Necipoğlu, ed., Trade in Byzantium, Papers From the Third International Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposium (İstanbul: ANAMED, 2016). 31 Sempozyum bildirileri kitabı hazırlanmaktadır. 30 Paul Magdalino and Nevra Necipoğlu, eds., Trade in Byzantium: Papers from the Third International Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposium (Istanbul: Koç University Press, 2016). 31 The papers are currently being prepared for publication. 32 All volumes published since 1980 are available on the website of the Ministry of Culture and Tourism. Volumes containing excavation results: http://www. kulturvarliklari.gov.tr/TR,44760/kazi-sonuclari-toplantilari.html; volumes containing survey results: http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,44761/arastirma-sonuclari-toplantilari.html. Res. 4. 4. Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Sempozyumu afişi (İstanbul, Koç Üniversitesi ANAMED, 23–25 Haziran, 2016). Fig. 4. Poster of the 4th International Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposium (Istanbul, Koç University ANAMED, 23–25 June, 2016). 63 izlenebilmektedir.32 Hem doğrudan Bizans yerleşmelerine ilişkin kazı ve araştırmalar artmış, hem de diğer kültür alanlarında gerçekleştirilen alan çalışmalarında Bizans katmanı daha dikkatle ele alınmaya başlanmıştır. Özellikle İstanbul’da, İstanbul Arkeoloji Müzeleri tarafından gerçekleştirilen kurtarma kazıları, İstanbul ve yakın çevresinin Bizans dönemine ilişkin çok değerli veriler sağlamıştır. Bunlardan en önemlisi, 2004 yılında İstanbul Boğazı’nı deniz altından geçecek olan raylı sistem (Marmaray) inşaatı nedeniyle başlatılan Yenikapı kazılarıdır. Bu kazılar Konstantinopolis’in Marmara Denizi kıyısındaki en önemli limanı olan II. Theodosius limanını ortaya çıkartmış, kentin tarihine ilişkin çok değerli veriler sunmuştur.33 İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nin kentte yürüttüğü diğer önemli kurtarma kazıları ise Anadolu yakasında Samandıra’da bulunan Bizans dönemi imparatorluk sarayı Damatrys Sarayı kazısı34 ile Maltepe kazıları olmuştur. Burada sözü edilmesi gereken önemli bir başka proje de, Türkiye’deki tüm tarihsel dönemlerin arkeolojik envanterini hazırlamak üzere 1993 yılında kurulmuş olan Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri (TAY) Projesi’dir. Türkiye’deki Bizans mimarlık varlığının bir envanterinin olmamasını büyük bir eksiklik olarak değerlendiren TAY Projesi, 2001 32 1980 yılından bu güne kadar yayımlanmış olan bütün ciltlere Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın web sitesinden erişilebilir. Kazı sonuçları ciltleri: http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,44760/ kazi-sonuclari-toplantilari, araştırma sonuçları ciltleri: http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,44761/ arastirma-sonuclari-toplantilari 33 Bu kazılarda elde edilen buluntunun büyük hacmi nedeniyle henüz bir nihai yayın yapılamamışsa da, iki sergi katalogu kazıların önemi konusunda fikir vermektedir: Zeynep Kızıltan, ed., Istanbul: 8000 Years Brought to Daylight, Marmaray, Metro, Sultanahmet Excavations, (İstanbul: Vehbi Koç Vakfı, 2007); Zeynep Kızıltan ve Gülbahar Baran Çelik, ed., Stories From the Hidden Harbor: The Shipwrecks of Yenikapı (İstanbul: Vehbi Koç Vakfı, 2013). 34 Damatrys Sarayı kazı buluntuları İstanbul Arkeoloji Müzeleri koordinasyonunda yayına hazırlanmaktadır. accurately. Especially in Istanbul, salvage excavations carried out by the Istanbul Archaeology Museums have provided invaluable data on the Byzantine period of the city and its surroundings. The most important of these excavations is the one at Yenikapı, which started in 2004 in conjunction with the construction of an underground rail system (Marmaray) that would cross the Bosphorus, passing under the sea. This excavation has unearthed the most important port of Constantinople on the Sea of Marmara, namely the port of Theodosius, and has provided a large amount of invaluable data for better understanding the history of the city.33 Among the other salvage activities promoted by the Istanbul Archaeology Museums, it is important to cite the excavation of the Damatrys Palace,34 a Byzantine imperial palace located in Samandıra on the Anatolian side, as well as the excavation at Maltepe. Another project exemplary of the progress in Byzantine archaeology since the turn of the millennium is titled “The Archaeological Settlements of Turkey” (TAY – Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri), launched in 1993 to provide an archaeological inventory concerning the whole history of Turkey. No such inventory of Byzantine architectural remains in Turkey existed, which was a major drawback for scholarship, and so, in 2001, the TAY Project decided to include the Byzantine period within its scope and embarked on preparing an inventory of artifacts. So far, the team has finished a catalogue of 33 Although no final publication has yet been prepared due to the considerable amount of material emerged from these excavations, two exhibition catalogues provide an overview: Zeynep Kızıltan, ed., Istanbul: 8000 Years Brought to Daylight. Marmaray, Metro, Sultanahmet Excavations (Istanbul: Vehbi Koç Vakfı, 2007); Zeynep Kızıltan and Gülbahar Baran Çelik, Stories From the Hidden Harbor: The Shipwrecks of Yenikapı (Istanbul: Vehbi Koç Vakfı, 2013). 34 The results of the excavations at the Damatrys Palace are being prepared for publication under the coordination of the Istanbul Archaeology Museums. 64 yılında Bizans dönemini de çalışmalarına dâhil etmiş, Türkiye’deki Bizans mimarlık varlığının bir envanterini hazırlamaya girişmiştir. Bu çalışmalar kapsamında İstanbul’u da içeren Marmara Bölgesi ile İç Anadolu Bölgesi’nin Bizans mimari envanteri tamamlanmış ve yaklaşık 1200 yapı, yerleşme ya da mimari kalıntı envanterlenerek internette Türkçe ve İngilizce olarak yayınlanmıştır.35 Türkiye’nin diğer bölgelerindeki envanter çalışmaları halen devam etmektedir. Proje tamamlandığında, Türkiye’deki bütün Bizans yapılarının yer aldığı bir envanter, internette araştırmacıların hizmetinde olacaktır. TAY’ın yürüttüğü Bizans mimari envanteri projesi, Bizans çalışmaları açısından büyük önem taşımaktadır. 2015 yılı Türkiye’deki Bizans çalışmaları bakımından çok önemli bir gelişmeyi de beraberinde getirmiştir: Koç Üniversitesi’nde Türkiye’nin ilk Bizans araştırmaları merkezi, “Koç Üniversitesi – Stavros Niarchos Vakfı, Geç Antik Çağ ve Bizans Araştırmaları Merkezi, GABAM” adıyla kurulmuştur (Res. 5).36 Yunanistan kökenli Stavros Niarchos Vakfı ve Koç Üniversitesi tarafından desteklenen merkez, özellikle Bizans sanatı tarihi ve kültürel mirasın belgelenmesi konusunda şimdiden önemli çalışmaları gerçekleştirmiştir. Bu merkezin hemen ardından, aynı yıl içersinde Boğaziçi Üniversitesi’nde “Bizans Çalışmaları Araştırma Merkezi” adıyla ikinci bir araştırma merkezi kurulmuştur.37 Bu iki araştırma merkezinin Türkiye’deki Bizans araştırmalarına büyük ivme kazandıracağı, her iki merkezin de daha ilk yıllardaki performanslarıyla görünür hale gelmiştir. Son yıllarda Türkiye’de Bizans çalışmaları bakımından yaşanan olumlu gelişmeler the Byzantine monuments in the Marmara Region (including Istanbul) and in Central Anatolia: approximately 1200 buildings, settlements, and remains have been inventoried and published online in Turkish and English.35 Once the project is completed, researchers will be able to have access to a full inventory of all the Byzantine structures surviving throughout Turkey, an invaluable resource for future research. In 2015, there was another fundamental step for the development of Byzantine studies in Turkey: the foundation of the first research center dedicated to Byzantine studies, named The Koç University-Stavros Niarchos Foundation, Center for Late Antique and Byzantine Studies, GABAM at Koç University (Fig. 5).36 Funded by the Stavros Niarchos Foundation and Koç University, the center has already carried out significant work in Byzantine art history and in documenting Turkey’s cultural heritage. In the same year, a second research center was established at Boğaziçi University under the name of Byzantine Studies Research Center.37 The remarkable results achieved by both centers in their early years look particularly promising for the future of Byzantine studies in Turkey. To ratify this encouraging moment, Istanbul has just been chosen as the host city 35 TAY Projesi hakkında daha fazla bilgi için bkz. http://www.tayproject.org. 35 For further information on the TAY Project, see http://www.tayproject.org. 36 http://www.gabam.ku.edu.tr 36 http://www.gabam.ku.edu.tr 37 http://www.byzantinestudies.boun.edu.tr 37 http://www.byzantinestudies.boun.edu.tr Res. 5. 2015 yılında kurulan Koç Üniversitesi – Stavros Niarchos Vakfı, Geç Antik Çağ ve Bizans Araştırmaları Merkezi (GABAM) logosu. Fig. 5. Logo of Koç University Stavros Niarchos Foundation Center for Late Antique and Byzantine Studies (GABAM), established in 2015. 65 ürünlerini vermeye başlamış, bu alanda Dünya’daki en kapsamlı bilimsel etkinlik olan ve beş yılda bir yapılan Uluslararası Bizans Kongresi’nin 2021 yılında İstanbul’da yapılmasına karar verilmiştir. 1955 yılında yine İstanbul’da yapılmış olan kongrenin altmış altı yıl sonra tekrar Türkiye’ye verilmiş olması, Türkiye’deki Bizans çalışmaları açısından kayda değer bir başarıdır. Bu başarıda, kuşku yok ki bir yandan Türkiye’de Bizans sanatı ve tarihi konusunda çalışan bilim insanlarının gerçekleştirdikleri bilimsel çalışmaların niceliksel ve niteliksel olarak önemli bir gelişme kaydetmiş olmasının, diğer yandan son yıllarda başarılı bir biçimde düzenlenen ve uluslararası çapta prestij kazanan bilimsel toplantıların payı vardır. Bu gelişme, Dünya’daki Bizans Milli Komiteleri tarafından dikkate alınmış ve 2021 yılındaki büyük organizasyon Türkiye’nin Bizans/Doğu Roma Araştırmaları Ulusal Komitesi’ne verilmiştir. for the most comprehensive event in this field in the world, namely the International Congress of Byzantine Studies, which is held every five years and will take place in the city in 2021. The National Committees for Byzantine Studies have appointed the National Committee for Byzantine/East Roman Studies of Turkey to organize and oversee this important event. The fact that sixty-six years after the 1955 Congress the organization of this event has been entrusted to Turkey once again is a clear indicator of the remarkable success of Byzantine studies in the country. There is little doubt that this is due to the quantitative and qualitative improvements of scholarship in Turkey, as well as to the increasing international reputation of the scholarly meetings that have been organized in Turkey in recent years.