← ata­gan­tsi mencionado a ma­ne­ra de insulto una característica negativa de alguien que está pasando. Oavisarotanake. Está yendo la vieja. || {oa­ta­ka} vr. ir (un camino o trocha). Oka­ri oka avo­tsi on­ti oa­ta­ka ka­ma­ti­kya. Oka­ri api­te­ne on­ti ata­cha­ri­ra ni­gan­ki­shi. Este camino va río abajo. Este otro es el que va al centro del mon­te. ▪ akya ia­tu­ti, akya ia­tu­ti se fue de acá pa­ra allá varias veces. Yo­ga­ri icha itsi­ti­ki tya­ri­ka­ra ikan­ta­ ra iri­ro­ri te­ra in­ti­ma­gan­tsi­te, on­ti ya­nui­ti akya ia­tu­ti, akya ia­tu­ti, te­ra in­ti­ma­ko­te ira­shi iri­ro­ri ise­ka. Mi hermano mayor (no sé por qué) será así que no vive per­ma­nen­te­men­te en un solo sitio, sino que anda de un sitio a otro, y nunca tiene su pro­pia yuca pa­ra comer. V. ata­shi­ta­gan­tsi. ▪ ario­mpa ia­ti­ri (el enfermo) está cada vez peor (lit. él se va cada vez más). Yo­ga­ri no­ti­ne­ri iman­tsi­ga­ ta­na­ke, cha­pi no­nea­ki­ti­ri oga ika­ño­ta­ka, mai­ka­ri mai­ka noa­ve­ta­ka ario­mpa ia­ta­na­ke­ri te­ni­geen­ka, te­ni­ge in­ti­na­jae. Mi sobrino estaba enfermo; ayer fui a ver­lo y estaba un poco me­jor, pero ahora fui otra vez y está empeorándose; ya no puede levantarse. ata­gan­tsi2 {ia­ta­ke­ro} vt. agregar agua, aumentar la cantidad de agua en un recipiente (p.ej. pa­ra remojar o cocinar algo). —¿Noa­te­ro nia? —Ompiriatanakera pia­ta­vae­ro. —¿Pon­go más agua (en la olla)? —Cuando ya se va secando, hay que poner más agua. V. óa­ni. atákena, ja­tá­ke­na V. ata­gan­tsi1. ata­ko­ta­gan­tsi1 {ia­ta­ko­ta­ke­ro} vt. ir llevado en algo o por alguien en dirección a un lugar específico. ¿Iro­ro pi­ko­gai pi­tsi­ro? No­nea­ko­ta­va­ke­ro akya oa­ta­ko­ta­ ke­ro ka­ra. ¿Es a tu hermana a la que estás buscando? Yo la vi pasando junto con (alguien) yendo por allá. || {ia­ta­ko­ta­ke} vi. 1. viajar en algo. No­man­tsi­ga­va­ ge­ta­na­ke pai­ra­ni na­ra­ko­ta­na­ke noa­ta­ko­va­ge­ta­ke ka­ma­ti­kya iro­ga­vin­tai­ta­ke­na­ra. Hace mu­chos años estuve muy enferma y viajé por avión río abajo pa­ra que me trataran con medicinas. 2. ser llevado/a voluntariamente o a la fuerza, por algo o por alguien. Jee­je, no­nea­ko­ta­va­ke­ro in­ti ga­na­ke­ro iri ario oa­ ta­ko­ta­ke ka­ra. Sí, la vi; era su padre el que la llevó y se fue por allí. ¿Ario oa­ta­ko­ta­ke no­shin­to vi­ro­ ku? ¿Mi hija fue llevada donde ustedes? 3. ser la continuación de algo. Tsa­mai­te­ro­tyo ka­ra, iro­ro­ta­ri oa­ta­ko­ta­ke­ra. Cultívalo por allí, por­que es, pues, la continuación (de la misma chacra). 4. tener el mis­mo significado; tener un significado semejante. “Yo­vi­ta­ke­ro” iro­ro­ta­ri oa­ta­ko­ta­ke­ra “yo­vi­ri­ni­ta­ ke­ro”. “Yo­vi­ta­ke­ro (él la hizo sentarse)” es semejante (a la palabra) “yo­vi­ri­ni­ta­ke­ro (él la hizo sentarse)”. V. ata­gan­tsi1; -ako 4.8.1.1. ata­ko­ta­gan­tsi2 {ia­ta­ko­ta­ke­ro} vt. remojar o echar agua sobre algo (generalmente algo que está en proceso). Yo­ga­ri ko­ki iti­vu­gi­ta­ke­ro oki­tso­ki po­tso­ti ti­vu­gi ti­vu­gi ti­vu­gi opa­tsa­ta­na­ke­ra ario­pa­tsa ka­ra ya­ga­ke­ro ino­shi­ka­ke­ro ia­ta­ko­ta­ke­ro nia­ku. Mi tío mueve las semillas de achiote (remojadas) ti­vu­gi ti­vu­ ⌂ → ata­va­ge­ta­gan­tsi 49 gi ti­vu­gi hasta que se forma una gran masa, entonces la saca y le echa agua. V. ata­gan­tsi2; -ako 4.8.1.1. ata­shi­ta­gan­tsi {ia­ta­shi­ta­ke­ro} vt. ir con un propósito; ir con malas intenciones; eufemismo pa­ra ir a tener relaciones sexuales con una mu­jer que no es la suya. Im­po ocha­pi­ni­va­ge­ta­na­ke inei ko­ki te­ra om­po­kae iri­shin­to pan­ko­tsi­ku ia­ta­shi­ta­pa­naa­ti­ro ya­ga­pa­ naa­ti­ro. Entonces anocheció, y viendo mi tío que su hija no regresaba a la casa, se fue a traerla y la recogió. Yo­ga­ri oto­mi pa­gi­ro omi­rin­ka ia­ta­shi­ti­ ro tsi­na­ne te­ri­ra iro­ro ira­shi itsi­na­ne­tsi­te. El hijo de mi tía siempre está yén­do­se con el propósito (de tener relaciones con) mu­je­res que no son suyas. || {ia­ta­shi­ta­ka­ro} vtr. ir sin mo­ti­vo, causa, razón o propósito; ir sin algo que normalmente se llevaría. • Generalmente aparece con ko­ga­pa­ge. —¿An­ta­ri pia­ta­ke­ra cha­pi pimagutira an­ta, pamanaketyo pipashitakarira? —Tera na­me, on­ti noatashitakaro ko­ga­pa­ge. —¿Cuando fuiste ayer pa­ra dormir allá, llevaste una frazada (lit. algo con que taparse)? —No llevé (nada), sino que fui así no más. V. ata­gan­tsi1; -ashi 4.8.1.10. ata­tsa­kaa­ta­ka V. ta­tsa­kaa­ta­gan­tsi. ata­tsa­ka­ka V. ta­tsa­ka­gan­tsi. áta­va [del quech.] {na­ta­vá­ri­te, noa­ta­vá­ri­te} s. gallina; gallo; pollo. ♦ A veces se aplica el tér­mi­no ka­ma­ga­ri­ni, diablo, a los gallos por­que van de una gallina a otra. atava ▪ in­ti ata­va él es un hombre libertino (lit. él es un gallo). atavachorópeta inan. 1. cresta de gallo. 2. esp. de planta. ▲ Es una especie de amarantácea de flores rojas que t­ ienen la forma de la cresta de gallo y que florece en el mes de junio. V. áta­va, icho­ró­pe­ta. ata­va­ge­ta­gan­tsi {ia­ta­va­ge­ta­ke, ia­va­ge­ta­ke} vi. ir de viaje, ir lejos, viajar. Yo­ga­ri san­ta­ni on­ti iki­rei sa­ gi­te­ge­ti­ku ia­va­ge­ta­ke­ra sa­ma­ni. El ave san­ta­ni es nocturna (lit. está despierta de noche) y va lejos. • Ata­va­ge­ta­gan­tsi se usa como eufemismo pa­ra ir a defecar. Amampiakerora ini­ro oa­va­ge­te­ra. Ella acompañó a su mad­re a ir a defecar. ▪ ata­va­ge­ta­ke haberse tras­la­da­do per­ma­nen­te­men­te a un lugar muy lejano o diferente. Oga­ve­ta ­ka­va­ko