Aquí - Xerais

Dirección editorial
Manuel Bragado
Edición
Paula Fernández
Deseño de cuberta
Miguel Vigo
Ilustracións
Nuria Turiel
Produción
X.M. García Crego
Ciencias da natureza 2º ESO. Proposta Didáctica
© do texto: Juan Eduardo Panadero Cuartero, Aurora Lozano Montero,
Juan Ángel Argüello González, Antonio Olazábal Flórez, Mª. del Rosario
Fuente Flórez, Ana Mª. Bayón Fernández, Andrés Bayón Fernández
© desta edición: Edicións Xerais de Galicia, 2008
Doutor Marañón, 12 - 36211 VIGO
ISBN: 978-84-9782-840-6
Depósito legal: VG 684-2008
Printed in Spain
Reservados todos os dereitos. Quedan rigorosamente prohibidos sen o permiso escrito dos titulares do copyright e a reprodución ou a transmisión total ou parcial desta obra por calquera
procedemento mecánico ou electrónico, incluíndo a reprografía e o tratamento informático, e
a distribución de exemplares mediante alugueiro ou emprestito públicos.
ÍNDICE
Estrutura do Libro do Alumno
4
Estrutura da Proposta Didáctica
6
Estrutura da Proposta Didáctica
Dixital
7
Programación Xeral
9
Obxectivos
Competencias básicas
Contidos
Criterios de avaliación
Educación en valores
Atención á diversidade
Programación por Unidades
Solucionario
15
113
4
estrutura da unidade
U
funciones
1 Las
de nutrición
Título da unidade.
Preguntas de motivación
que se responderán ao longo
da unidade.
Esquema conceptual.
2
Ampliación: curiosidades ou anécdotas
(recadro granate).
LAS RELACIONES: EL ECOSISTEMA
La escena del bosque que viste anteriormente se parece a una fotografía instantánea: toda la vida que contiene ha quedado «congelada» en un instante
fugaz. Si pudieras ver cómo prosigue esta escena del bosque, comprobarías
la complejidad de las relaciones que se establecen entre unos organismos y
otros y entre estos y los factores abióticos de su entorno.
Verías cómo unos animales sirven de comida a otros y estos a otros distintos,
o cómo dependen algunas flores de las abejas que las polinizan y estas, a su
vez, dependen de esas flores que las alimentan con su néctar; o cuáles son los
primeros organismos que colonizan una zona devastada por el fuego y cuáles resisten mejor los períodos de sequía.
El ecosistema es un conjunto de seres vivos (biocenosis) y no vivos
(biotopo) que se relacionan entre sí de formas diversas intercambiando materia y energía.
Cadros cos contidos fundamentais.
comprueba…
Pero, ¿por qué se denomina ecosistema o sistema ecológico?
… la disposición de los elementos de un sistema de calefacción.
El dibujo representa un esquema sencillo de los elementos que intervienen en un sistema de calefacción. Todos ellos están dispuestos según una estructura determinada y organizados para realizar una función: calentar. La caldera, el combustible, los radiadores, los circuitos, la bomba, el termostato y el
programador son los elementos que constituyen un sistema.
Radiador
Los elementos del sistema de calefacción están
dispuestos según una estructura determinada
(una caldera conectada al depósito de combustible, a los radiadores, al termostato y al programador).
Programador Termostato
El sistema funciona cuando el combustible se
Caldera
quema en la caldera y calienta el agua que es
bombeada hasta los radiadores a través del circuito.
El termostato y el programador actúan como
mecanismos de autocontrol que mantienen la
temperatura ambiental estable.
Combustible
Destrezas: para experimentar,
comprobar ou pensar (cadro azul).
74 // Unidad 4
Ilustracións explicativas.
Actividades para responder
os contidos dados na páxina.
Bomba
Circuito
Un sistema es un conjunto de partes o elementos organizados en
una estructura determinada, de tal forma que interaccionan entre
ellos y forman un todo que desempeña una función. Además, el sistema es capaz de utilizar una fuente de energía y presenta mecanismos
de autocontrol y autorregulación que lo mantienen estable. Un sistema se identifica por sus propiedades emergentes, llamadas así porque solo se ponen de manifiesto o emergen cuando el sistema se
encuentra en funcionamiento.
5
Síntese de contidos
fundamentais.
Achegamento ao método
científico mediante
a observación de sucesos
cotiáns e a realización de
actividades sinxelas.
Observa y experimenta
¿Cómo podemos identificar los principales tipos de rocas con un microscopio
petrográfico?
Ocular con retículo
Aunque hay minerales y texturas que son visibles a simple vista o con
Analizador
una lupa, el estudio más preciso de una roca requiere la observación
de láminas delgadas al microscopio.
Material necesario:
> Microscopio petrográfico.
> Preparaciones microscópicas en lámina delgada de rocas ígneas y
metamórficas.
Procedimiento
1. La observación de las preparaciones de las rocas se realiza con un
microscopio petrográfico o de polarización. Su estructura general
es similar a la del microscopio óptico. No obstante, se diferencia,
fundamentalmente, en la presencia de una platina giratoria y dos
elementos distintos: el polarizador, elemento fijo que se coloca
debajo de la platina, y el analizador, que se sitúa en el tubo,
entre el objetivo y el ocular, y puede insertarse y extraerse con
facilidad.
2. Como las rocas no son transparentes, para verlas con el microscopio es necesario preparar un corte muy fino (de unos 0,03
milímetros). Este corte se conoce con el nombre de sección o
lámina delgada, y permite que la luz pueda atravesarlas.
Uso das ferramentas que
nos ofrece Internet.
Mando de
centrado
de la platina
Objetivos
Platina
petrográfica
Condensador
con diafragma
Mandos
de enfoque
Polarizador
Fuente de luz
Lámina delgada
del gabro. Todos
los minerales
están unidos
entre sí: textura
granuda
Cristales de
piroxeno
amarillentos
3. Una vez elaboradas las láminas delgadas, se examinan bajo el
microscopio. Para determinar el tipo de rocas, normalmente
basta con identificar los minerales esenciales que las componen, la abundancia relativa de estos, la forma, el tamaño y la
orientación que presentan, o sea, su textura. Observa la interpretación de una sección delgada del gabro.
Conclusión
La composición mineralógica y el tipo de textura nos proporcionan
los datos necesarios para reconocer una roca.
Cristales de plagioclasa
grises con rayas negras
Cristales de olivino de
color verde
1. Después de comprender la interpretación de la sección delgada, contesta a las siguientes preguntas:
a) Coloca la preparación en lámina delgada de una peridotita en la platina
del microscopio. Observarás algo muy parecido a lo que ves en la
siguiente la fotografía:
b) Identifica los principales minerales (a, b y c) que forman la roca. Para
ello puedes utilizar la información contenida en el apartado 3 del
procedimiento.
c) Determina el tipo de textura de la roca. ¿Qué nos indica acerca de su
origen?
a
(Cristales
de color
verde)
c
(Cristales grises
con rayas
negras)
b
(Cristales
amarillentos)
Las rocas magmáticas y las rocas metamórficas //
Autoavaliación
dos contidos fundamentais.
Fomento das destrezas
matemáticas mediante a
súa relación cos contidos
científicos dados.
Resuelve el problema
1. Mírate al espejo y marca con un lápiz, en tu imagen reflejada, el extremo superior de la frente y el final de la barbilla.
Mide con una regla la distancia entre estos dos puntos: ¡es
la altura de tu cabeza!
Pero, ¿tienes la cabeza así de pequeña o es que el espejo te
engaña? Mide ahora con la regla el tamaño real aproximado
de tu cabeza, desde la barbilla hasta la frente. ¿Qué diferencia existe entre el tamaño real y el de la imagen del espejo?
Al medir tu cabeza te habrás dado cuenta de que los ojos ven
en el espejo una imagen muy pequeña de ella, sin embargo,
el cerebro percibe el tamaño real. ¿A qué crees que se debe?
173
4. Cuando miras los dibujos siguientes, ¿crees que tus ojos
han enviado la información correcta a tu cerebro? ¿Qué
explicación das a estos fenómenos?
a) ¿Llegará algún día esta niña a la parte más alta de la escalera?
b) ¿Crees que estas rectas son paralelas?
c)
Asimilación e aplicación
do aprendido.
2. Corta un globo de forma que lo puedas poner bien estirado
sobre un molde de pastelería, como si fuera un tambor, y
sujétalo con una goma elástica, como se muestra en la figura siguiente. Espolvorea un poco de azúcar sobre el tambor.
Sujeta una bandeja de horno sobre el tambor y golpéala con
una cuchara de madera. Verás que los granitos de azúcar
saltan. Pero, ¿sabes por qué lo hacen? ¿Qué conclusión
sacas de este experimento?
¿Afirmarías que esta circunferencia está bien dibujada?
d) ¿Crees que la línea oblicua del dibujo está quebrada?
e)
Al mirar este dibujo, ¿ves solamente un conjunto de manchas negras y blancas, o percibes alguna figura?
3. Si un disco que ha sido grabado a 33 revoluciones por minuto lo escuchamos a 45 revoluciones por minuto, girará a
mayor velocidad y aumentará la frecuencia de todos los
sonidos, por lo que una de sus cualidades se verá alterada.
¿Sabes cuál? ¿Cómo se oirían entonces las voces de personas adultas?
Visión y audición. Receptores de luz y sonido //
Actividades para
o recoñecemento
de imaxes e a utilización
do vocabulario específico
da unidade.
253
Texto para descubrir
os diferentes aspectos
relativos á Historia
da Ciencia e aos científicos.
Espazo para o debate
e a reflexión persoal.
Bibliografía recomendada.
6
ESTRUTURA
DA PROPOSTA DIDÁCTICA
A proposta didáctica de segundo da ESO de Ciencias da Natureza, Bioloxía e XeoloXía consta
de dúas partes:
a) Recolle toda a programación, tanto a do curso como a das 13 unidades didácticas. Este
apartado consta de:
•Obxectivos didácticos.
•Competencias.
gCompetencia en comunicación lingüística.
gCompetencia matemática.
gCompetencia no coñecemento e a interacción co mundo físico.
gTratamento da información e competencia dixital.
gCompetencia social e cidadá.
gCompetencia cultural e artística.
gCompetencia para aprender a aprender.
gAutonomía e iniciativa persoal.
•Contidos.
gConceptos.
gProcedementos.
gActitudes.
•Criterios de avalación referidos aos obxectivos que deben acadar os alumnos e as
alumnas a través das competencias básicas.
•Orientacións metodolóxicas: onde ademais se inclúen suxestións para que o
alumnado adquira as competencias básicas.
•Diferentes recursos:
gLibros.
gRevistas.
gDocumentais.
gSoftware.
gEnderezos de internet.
b) Recolle o solucionario con todas as actividades que hai no libro do alumno resoltas.
7
ESTRUTURA DA PROPOSTA
DIDÁCTICA DIXITAL
O proxecto de Edicións Xerais para os materiais de Secundaria de Ciencias da Natureza; Bioloxía
e Xeoloxía compleméntase coa Proposta Didáctica Dixital, un soporte en CD que contén:
– Proxecto Curricular (en formato Word).
– Programación xeral do curso e da aula (en formato Word).
– Proposta Didáctica (en formato PDF).
– Xestor de Avaliación (en formato Word): proporciona ao docente a posibilidade de
xerar probas de avaliación aleatorias que seguen os contidos das unidades que desexe
traballar. Ademais inclúe as solucións de todas as actividades.
– Fichas de Atención á Diversidade e Reforzo de Competencias Básicas: están
elaboradas coa finalidade de facilitar a aprendizaxe ao alumnado a partir de actividades de consolidación dos contidos traballados en cada unidade. As fichas de ampliación de contidos inclúen actividades que requiren un traballo de investigación onde a
información necesaria se obtén a través de distintas fontes (internet, enciclopedias,
libros especializados...). Inclúe tamén as solucións de todas as actividades.
– Recursos gráficos das unidades (en formato PDF).
PROGRAMACIÓN XERAL
10
PROGRAMACIÓN
PROGRAMACIÓN XERAL
Obxectivos
a) Coñecer as diferenzas entre célula eucariota e procariota, os compoñentes de cada tipo de célula e os diversos
tipos de nutrición nos seres vivos: autótrofa, heterótrofa, así como o proceso da fotosíntese.
b) Describir os compoñentes e funcionamento dos principais sistemas do corpo humano e dos animais: dixestivo,
circulatorio, excretor e respiratorio.
c) Diferenciar os aspectos esenciais da coordinación nerviosa e a coordinación hormonal.
d) Coñecer os órganos sensoriais dos animais, a estrutura do sistema nervioso, a capacidade de movemento e a
coordinación hormonal en animais e vexetais.
e) Comprender o significado de ciclo vital ou biolóxico nos seres vivos e as vantaxes e atrancos da reprodución
sexual e asexual.
f) Describir as características e os mecanismos da reprodución asexual e sexual en plantas e animais.
g) Coñecer a estrutura e función que desempeñan os compoñentes dun ecosistema.
h) Entender como flúe a enerxía pola rede trófica, saber interpretar as cadeas tróficas e comprender o significado
da bioacumulación e amplificación biolóxica.
i) Identificar as características físicas de maior relevancia que determinan a existencia dos distintos ecosistemas
acuáticos.
j) Coñecer a distribución dos ecosistemas acuáticos, os organismos vivos que habitan en cada ecosistema e as
consecuencias das súas alteracións, tales como perda de biodiversidade, contaminación, erosión, etc.
k) Comprender a importancia dos principais factores xeográficos e climáticos na distribución dos seres vivos na
Terra.
l) Coñecer os principais biomas terrestres, a súa flora e fauna representativa, o seu estado de conservación e a
súa importancia no equilibrio ecolóxico da ecosfera.
m) Explicar a fragmentación da superficie terrestre en placas litosféricas e a forma en que o movemento destas
placas explica numerosos fenómenos xeolóxicos.
n) Comprender a orixe, estrutura e tipos de volcáns, a orixe e características dos terremotos e a forma en que xor-
den as cordilleiras de montañas.
o) Coñecer os diferentes tipos de rochas que existen na natureza e os procesos de transformación do seu ciclo xeo-
lóxico.
p) Identificar as características principais das rochas magmáticas e metamórficas máis comúns, os procesos impli-
cados na súa formación e a súa utilidade para o ser humano.
q) Entender os conceptos de enerxía e traballo, e as diversas formas de manifestarse e transformarse a enerxía.
r) Coñecer as distintas fontes de enerxía renovables e non renovables, así como as diversas formas de aforro ener-
xético.
s) Entender o concepto de enerxía interna, a natureza da calor e os efectos da calor sobre os corpos.
t) Coñecer as formas de propagación da calor entre os corpos e a maneira de utilizar esta calor mediante os moto-
res de combustión.
u) Explicar a natureza do movemento ondulatorio e as características que definen unha onda.
v) Entender o comportamento das ondas sonoras, a natureza da luz e a forma en que se propaga, reflicte e refrac-
ta, así como o funcionamento das lentes.
w) Comprender o funcionamento do ollo humano e identificar os seus principais compoñentes.
x) Describir o oído humano, as calidades do son e o proceso de percepción do son no home e noutros animais.
y) Coñecer os fundamentos da Física en relación co movemento dos corpos, a velocidade, a aceleración e as for-
zas e enunciar as leis da dinámica formuladas por Newton.
z) Comprender a natureza atómica e molecular da materia e coñecer o Sistema Periódico e as regras básicas da
formulación química.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Desenvolver a capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia.
• Organizar e autorregular o coñecemento e a acción dotándoos de coherencia e, ao mesmo tempo, desenvolver
destrezas lingüísticas ao definir conceptos, identificar conceptos mal clasificados, redactar respostas breves.
• Comprender e utilizar diferentes recursos lingüísticos, así como aprender a ler textos en diferentes linguas.
• Estruturar o coñecemento e ser quen de extraer a información esencial tras a lectura dunha unidade.
• Estimular o pracer pola lectura para gozar lendo e expresándose de maneira oral e escrita.
PROGRAMACIÓN
Competencia matemática
• Representar e interpretar a realidade a partir da información dispoñible para a confección de maquetas e debuxos.
• Manexar, interpretar e construír gráficas que permitan comprender fenómenos naturais.
• Aplicar estratexias de resolución de problemas e seleccionar as técnicas axeitadas para facer cálculos.
• Expresar resultados segundo uns parámetros dados.
Competencia no coñecemento e a interacción co medio físico
• Formular preguntas, suxerir e contrastar hipóteses e realizar predicións e inferencias.
• Identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas.
• Adquirir técnicas de observación, como o uso do estereomicroscopio ou o microscopio.
• Comprender as características que identifican e diferencian os seres vivos, os compoñentes da Terra, as rochas e
os ecosistemas.
• Desenvolver hábitos de comportamento responsable e respectuoso co medio.
Tratamento da información e competencia dixital
• Analizar a información que proporcionan os debuxos, relacionala, sintetizala e facer deducións dos distintos niveis
de complexidade.
• Dominar linguaxes específicas básicas (textual, numérica, icónica, visual e gráfica) e as súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación dos diferentes tipos de información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situacións e contextos.
• Visitar enderezos de páxinas web para estimular o manexo de estratexias que permitan identificar e resolver problemas de hardware e de software e analizar críticamente a información proporcionada.
Competencia social e cidadá
• Entender a contribución que as diferentes culturas fixeron á evolución e ao progreso da humanidade.
• Comprender criticamente a realidade histórica e social do mundo, a súa evolución, os seus logros e os seus problemas.
• Fomentar o debate social e estimular o exercicio dos dereitos e deberes da cidadanía.
• Rexeitar actividades que provoquen contaminación, consumo inadecuado e dilapidación de recursos naturais.
• Fomentar o interese polo coñecemento da biodiversidade como un recurso natural.
Competencia cultural e artística
• Poñer en funcionamento a iniciativa, a imaxinación e a creatividade ao percibir e enriquecerse con diferentes realidades do mundo da arte e da cultura, a través da utilización das imaxes como fonte de enriquecemento e gozo.
Competencia para aprender a aprender
• Adaptar os principios ou as teorías xerais ás condicións particulares do contorno e describir novas observacións,
ordenalas, agrupalas, clasificalas, identificar semellanzas e diferenzas, planificalas, etcétera.
• Identificar e manexar distintas respostas posibles ante unha mesma situación ou problema utilizando diversas
estratexias ou metodoloxías que permitan enfrontar a toma de decisións coa información dispoñible.
• Obter información e transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cs coñecementos propios.
Autonomía e iniciativa personal
• Desenvolver a capacidade de elexir con criterio propio, de imaxinar proxectos e de levar adiante as accións necesarias para desenvolver diferentes opcións e plans persoais.
• Desenvolver valores e actitudes relacionados co coidado e respecto de todas as formas de vida e do mantemento do medio físico e dos seres vivos como parte esencial do contorno humano.
Contidos
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
A célula viva. Organismos unicelulares e pluricelulares.
Funcións de nutrición.
Sistemas dixestivo, circulatorio, excretor e respiratorio.
O sistema nervioso. Os órganos sensoriais.
A conduta e o movemento.
A coordinación hormonal.
Reprodución asexual e sexual en animais e plantas.
As anxiospermas: plantas con semente, flor e froito.
A reprodución sexual do ser humano.
A ecoloxía. Os ecosistemas. As cadeas tróficas.
11
12
PROGRAMACIÓN
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
O fluxo de enerxía nos ecosistemas.
A reciclaxe da materia. O equilibrio nos ecosistemas.
Ecosistemas acuáticos.
Ecosistemas terrestres: biomas.
Estrutura en capas da Terra. Tectónica de placas.
Orixe dos volcáns, seísmos e montañas.
Rochas magmáticas e metamórficas.
As rochas da Península Ibérica. Usos das rochas.
A enerxía. Formas de manifestarse.
As fontes de enerxía. O aforro enerxético.
Calor e temperatura.
Cambios de estado. O motor de combustión.
Ondas sonoras. O eco e a reverberación.
A luz e a cor: o espectro visible.
As lentes.
O ollo: o órgano da visión.
O oído: o órgano da audición e do equilibrio.
Movementos, velocidade e aceleración.
As forzas. As leis da dinámica.
O átomo. A táboa periódica. A formulación química.
Criterios de avaliación
a.1)
a.2)
a.3)
b.1)
b.2)
b.3)
c.1)
c.2)
d.1)
d.2)
d.3)
e.1)
f.1)
f.2)
f.3)
f.4)
f.5)
g.1)
g.2)
h.1)
h.2)
h.3)
i.1)
i.2)
j.1)
Explica as analoxías e diferenzas entre células procariotas e eucariotas e entre célula eucariota animal e vexetal.
Describe os principais compoñentes da célula eucariota e as funcións que desempeña.
Explica as características da fotosíntese e describe os procesos da nutrición vexetal.
Debuxa e sitúa os principais órganos e sistemas do corpo humano e describe as funcións que desempeñan.
Explica os diferentes sistemas de respiración en ambientes acuáticos e terrestres.
Clasifica os distintos tipos de animais en función do seu tipo de nutrición e das súas estratexias alimentarias.
Diferencia os mecanismos de coordinación nerviosa e hormonal e as súas características.
Describe o proceso de transmisión da información no sistema nervioso.
Recoñece os diferentes tipos de sistemas nerviosos nos animais e os seus principais órganos.
Identifica os principais órganos do sistema nervioso central e do sistema nervioso periférico humano e as funcións que desempeñan.
Comprende a importancia do movemento nos animais e as principais adaptacións para desprazarse en diferentes medios.
Explica as características do ciclo vital ou biolóxico dun ser vivo.
Describe e compara os procesos de reprodución sexual e asexual e analiza as vantaxes e atrancos de cada un
dos procesos.
Realiza esquemas e debuxos que amosen os diferentes tipos de reprodución asexual en organismos unicelulares, en plantas e en animais.
Realiza esquemas e debuxos que amosan os elementos que compoñen a estrutura dunha flor de anxiosperma
e describe as funcións que realizan.
Diferencia entre fecundación e polinización nas plantas espermafitas e explica a formación dos froitos e as
sementes, así como os seus mecanismos de dispersión.
Compara as estruturas anatómicas masculinas e femininas do ser humano e explica o papel que desempeñan
na reprodución.
Describe factores abióticos que permiten establecer diferenzas entre uns biotopos e outros e coñece as características xerais dos distintos organismos que constitúen a comunidade ou biocenose.
Distingue os distintos niveis tróficos dun ecosistema, identifica algúns organismos pertencentes a cada un
destes niveis e elabora e interpreta cadeas e redes tróficas en ecosistemas sinxelos, terrestres e acuáticos.
Describe o fluxo de enerxía e a reciclaxe da materia nun ecosistema e representa o fluxo de enerxía mediante pirámides de fluxo.
Explica os conceptos de bioacumulación e amplificación biolóxica.
Identifica algúns organismos descompoñedores que participan nos procesos de reciclaxe da materia e valora
a súa importancia nos ecosistemas.
Identifica as características máis importantes dos principais ecosistemas acuáticos.
Distribúe os principais ecosistemas acuáticos ao longo da xeografía mundial e española.
Identifica os distintos seres vivos que habitan en cada ecosistema acuático.
PROGRAMACIÓN
j.2) Recoñece as alteracións que sufriron os ecosistemas acuáticos como consecuencia da acción humana.
k.1) Identifica as características máis importantes dos principais ecosistemas e biomas terrestres.
k.2) Relaciona as características dos distintos ecosistemas e biomas terrestres coas condicións físicas das zonas
sobre as que se asentan.
l.1) Identifica os distintos seres vivos que habitan cada ecosistema e bioma terrestre, e determina algunhas espe-
cies en perigo de extinción que sexan moi representativas.
l.2) Describe a distribución da flora nos seus diferentes estratos (arbóreo, arbustivo e herbáceo) nos diferentes
ecosistemas e biomas terrestres.
l.3) Recoñece algunhas alteracións importantes que sufriron os ecosistemas e biomas terrestres como consecuen-
cia da acción humana.
m.1) Explica a distribución en capas dos materiais rochosos do interior da Terra.
m.2) Identifica nun mapa cales son as principais placas litosféricas e os seus bordes.
n.1) Relaciona os bordes das placas coa distribución dos volcáns, os terremotos, as fosas abisais e algunhas cor-
dilleiras de montañas.
n.2) Describe as características dun volcán e as principais clases de erupcións volcánicas.
n.3) Describe os tipos de ondas sísmicas, os seus efectos e os métodos de medición da magnitude e a intensida-
de sísmica.
n.4) Coñece os métodos de predición, prevención e corrección dos riscos sísmicos e volcánicos.
o.1) Recoñece os principais tipos de rochas.
p.1) Relaciona os distintos tipos de rochas magmáticas e metamórficas co seu proceso de formación e co ciclo das
rochas.
Recolle datos da observación e emprégaos para clasificar as rochas mediante claves sinxelas.
Identifica as características das principais rochas, así como os seus usos e aplicacións máis importantes.
Recoñece as rochas e as paisaxes galegas e identifica nun mapa as grandes unidades litolóxicas de Galicia.
Explica os conceptos de enerxía, traballo e esforzo.
Describe as distintas manifestacións da enerxía, que recibe distintos nomes segundo as accións e os cambios
que provoca ou os fenómenos aos que se asocia.
q.3) Coñece os conceptos de enerxía cinética e potencial e as variables de que dependen.
q.4) Aplica os coñecementos sobre as transformacións da enerxía para a resolución de problemas sinxelos e para
explicar as causas dalgúns fenómenos cotiáns.
q.5) Explica o principio de conservación da enerxía e a degradación que experimenta a enerxía cando se transforma ou se transfere.
r.1) Distingue as fontes de enerxía non renovables das renovables e recoñece as vantaxes para a conservación do
medio que representan as fontes de enerxía renovables.
r.2) Identifica de forma crítica as actividades humanas que impulsan a dilapidación da enerxía e o abuso dos combustibles fósiles.
s.1) Comprende os conceptos de calor e temperatura e as unidades en que se miden.
s.2) Coñece as ecuacións ou fórmulas que permiten convertir os graos Celsius en graos Fahrenheit e aplicalas para
a resolución de problemas sinxelos.
s.3) Describe os efectos que producen as variacións de temperatura nalgúns corpos: os cambios de estado e a dilatación.
t.1) Coñece as diferentes formas de propagación da calor e cal é o medio de transmisión en cada caso.
t.2) Deseña experiencias que permitan comprobar se un material é bo ou mal condutor da calor e diferenciar entre
materiais condutores e illantes.
t.3) Describe o funcionamento da máquina de vapor e do motor de gasolina de catro tempos.
u.1) Distingue entre as formas de propagación das ondas sonoras e as electromagnéticas.
v.1) Coñece as causas do eco e da reverberación e explica as características que deben cumprir as superficies
reflectantes e a distancia mínima á que se deben atopar.
w.1) Distingue os diferentes tipos de imaxes, reais ou virtuais, dereitas ou invertidas, grandes ou pequenas, que
se forman como consecuencia da reflexión nos espellos e da refracción nas lentes.
w.2) Sinala as aplicacións das lentes para a corrección dalgunhas anomalías da visión.
w.3) Analiza a descomposición da luz branca, distingue entre cores primarias da luz e da pintura e analiza algunhas das
mesturas de cores.
w.4) Describe os elementos característicos do ollo e o seu funcionamento.
w.5) Explica a traxectoria que segue a luz cando penetra no ollo pola pupila e como se forma a imaxe na retina.
x.1) Explica o modo de propagación das ondas sonoras dende o pavillón auditivo até o caracol e o cerebro.
x.2) Diferencia as calidades do son, intensidade, ton e timbre, as súas unidades de medida e coñece algúns dos
seus efectos prexudiciais para a saúde.
p.2)
p.3)
p.4)
q.1)
q.2)
13
14
PROGRAMACIÓN
x.3) Compara o oído de diferentes animais e identifica algúns órganos sensoriais que permiten captar o son nos
y.1)
y.2)
y.3)
y.4)
y.5)
y.6)
z.1)
z.2)
z.3)
z.4)
animais.
Explica os conceptos de posición, traxectoria, distancia percorrida, velocidade e aceleración.
Clasifica os movementos segundo as súas traxectorias.
Transforma unha táboa de valores na gráfica correspondente.
Interpreta gráficas s-t e v-t de movementos.
Distingue masa de peso dun corpo.
Resolve problemas de forzas e movementos e cuestións sobre corpos mergullados nun líquido.
Describe un átomo e as súas partículas subatómicas.
Relaciona símbolos con nomes dos elementos químicos.
Enumera os elementos das familias principais do Sistema Periódico.
Formula e nomea compostos químicos binarios.
Educación en valores
O tratamento da Educación en Valores no marco das Ciencias da Natureza e a súa integración no currículo da
materia contribúe á formación integral do alumnado.
A coeducación mediante o emprego dunha linguaxe non sexista refórzase mediante estratexias metodolóxicas, como
os agrupamentos mixtos para o traballo en equipo.
Os valores débense fomentar dende a dimensión individual e dende a dimensión colectiva. Dende a dimensión
individual desenvolveranse, principalmente, a autoestima, o afán de superación, o espírito crítico e a responsabilidade. Dende a dimensión colectiva deben desenvolverse a comunicación, a cooperación e convivencia, a solidariedade, a tolerancia e o respecto.
Atención á diversidade
As Fichas de Atención á Diversidade e Reforzo de Competencias Básicas están elaboradas coa finalidade
de facilitar a aprendizaxe do alumnado a partir de actividades de consolidación dos contidos traballados en cada unidade. Nas Fichas de Ampliación de contidos inclúense actividades cuxa resolución precisa un traballo de investigación que obteña a información precisa a través de distintas fontes (internet, enciclopedias, libros especializados…).
PROGRAMACIÓN
POR
UNIDADES
16
PROGRAMACIÓN
UNIDADE 1: As funcións de nutrición
Obxectivos
a) Comprender que todos os seres humanos estamos formados por células, agrupadas en tecidos, órganos e siste-
mas, que a célula é a unidade anatómica e fisiolóxica de todos os seres vivos e tamén a unidade de orixe.
b) Coñecer e describir a estrutura e o funcionamento dos principais órganos e sistemas do corpo humano.
c) Comprender que os organismos son sistemas materiais en que materia, enerxía e información circulan nun pro-
ceso de continuo fluxo e intercambio co medio e que os grandes grupos de seres vivos utilizan estratexias diferentes para realizar con éxito as funcións de nutrición.
d) Coñecer que os seres vivos necesitan nutrientes que lles proporcionen materia e enerxía e describir os métodos
utilizados polas plantas para utilizar a enerxía do Sol, así como os empregados polos animais para obter a enerxía dos alimentos previamente elaborados polas plantas.
e) Relacionar os procesos de dixestión coa necesidade de transformar os alimentos nos seus nutrientes moleculares correspondentes, de tamaño o suficientemente pequeno para que poidan ser absorbidos e transportados polo
sangue.
f) Comprender a necesidade de obter osíxeno para utilizalo na obtención de enerxía e describir os sistemas encargados de captalo do aire ou da auga e transportalo até as células.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Suxerir interrogantes sobre os diferentes sistemas de nutrición e respiración existentes nos seres vivos, con
obxecto de provocar un debate que estimule a capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia.
• Estruturar o coñecemento sobre os diferentes tipos de células, os compoñentes das células e sobre a clasificación dos animais en función da maneira que teñen de captar os nutrientes.
• Interpretar e comprender a realidade da enorme diversidade do mundo dos seres vivos e organizar e autorregular
o coñecemento dotándoo de coherencia.
Competencia matemática
• Confeccionar debuxos que axuden a comprender a estrutura interna das células, e os compoñentes e órganos dos
sistemas de nutrición e respiración.
• Realizar cálculos, aplicando os coñecementos de microscopía, para calcular o tamaño real dos microorganismos,
a partir dos datos obtidos e dos aumentos do microscopio.
• Interpretar os esquemas que explican o proceso da fotosíntese e a respiración, e os debuxos dos diversos órganos dos animais establecendo relacións entre a súa forma e a súa función.
Competencia no coñecemento e interacción co medio físico
• Identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, coa finalidade de adquirir criterios
que permitan comprender o funcionamento dos mecanismos mediante os cales os animais e plantas adquiren os
nutrientes e a enerxía que precisan.
• Adquirir técnicas de observación para analizar os diversos tipos de células existentes e a variedade de sistemas
de respiración, nutrición e circulación dos seres vivos.
• Comprender a relación existente entre a estrutura dos sistemas de nutrición e o contorno onde viven as diferentes especies.
Tratamento da información e competencia dixital
• Analizar os problemas que proporcionan os debuxos de órganos e aparatos e sacar conclusións dos distintos
niveis de complexidade.
• Observar preparacións microscópicas e realizar cálculos cos datos obtidos, con obxecto de interpretar o significado das nosas observacións.
• Usar determinadas páxinas web sobre as técnicas microscópicas e sobre a nutrición autótrofa das plantas e os
tipos de nutrición heterótrofa animal.
Competencia social e cidadá
• Tomar conciencia da importancia da actividade científica e coñecer os principais descubrimentos arredor da
célula.
• Coñecer o traballo do naturalista e as calidades que debe ter alguén que queira gozar observando a natureza.
• Valorar a diversidade de órganos e sistemas de respiración e nutrición dos diversos organismos como parte esencial da riqueza do contorno.
PROGRAMACIÓN
Competencia cultural e artística
• Utilizar as imaxes obtidas ao microscopio como fonte de enriquecemento e gozo para poñer en funcionamento a
iniciativa, a imaxinación e a creatividade.
• Apreciar e gozar cos diversos órganos, sistemas e mecanismos que empregan os seres vivos para levar a cabo os
seus procesos de nutrición, circulación, respiración e excreción.
Competencia para aprender a aprender
• Adaptar os coñecementos xeras sobre a nutrición nos seres vivos aos animais e plantas observados no noso
contorno.
• Desenvolver habilidades para obter información sobre os procesos de nutrición e para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos previos e coa propia experiencia
persoal.
Autonomía e iniciativa personal
• Analizar os procesos de nutrición e respiración, suxerindo un conxunto de interrogantes que estimulen a iniciativa persoal encamiñada á procura de información.
• Desenvolver valores e actitudes relacionados co coidado e respecto da natureza adquirindo as calidades que
deben caracterizar a un naturalista.
Contidos
CONCEPTOS
•
•
•
•
•
•
•
•
A vida en acción.
A célula viva.
Organismos unicelulares e pluricelulares.
Funcións de nutrición.
Sistema dixestivo.
Sistema circulatorio: un sistema de transporte.
Sistema excretor.
Sistema respiratorio: o alento vital.
PROCEDEMENTOS
• Manexo do microscopio e da lupa binocular para a observación das principais características das células eucario-
tas e do seu agrupamento en tecidos, órganos e sistemas.
• Elaboración de murais e informes que permitan organizar a información, mediante a observación, a comparación
e o contraste das características fundamentais, e establecer semellanzas e diferenzas entre os distintos sistemas
(dixestivo, respiratorio, cardiovascular e excretor) dos animais vertebrados e invertebrados, tanto acuáticos como
terrestres.
• Utilización de modelos anatómicos, murais e diapositivas que permitan situar correctamente a posición que ocupan os distintos órganos e sistemas no corpo humano e coñecer o seu funcionamento.
• Formulación de hipóteses que tenten explicar a interdependencia entre un factor abiótico (a luz) e a produción de
amidón nas plantas e deseño e realización de experiencias e investigacións que traten de comprobalas.
ACTITUDES
• Valoración da diversidade de animais e plantas como parte esencial da riqueza do contorno e da calidade de vida
dos humanos.
• Respecto por todas as formas de vida e toma de conciencia das actividades humanas que causan o exterminio da
fauna e da flora.
• Interese polo coñecemento dos distintos tipos de nutrición e dos efectos que teñen sobre a saúde os hábitos
alimentarios.
• Análise crítica do papel que desempeñan as plantas e as algas na produción de alimentos e toma de concien-
cia das causas que provocan o reparto desigual de alimentos e recursos nas distintas rexións do planeta.
• Valoración da orde, a limpeza e as normas de seguridade no traballo de laboratorio para a obtención duns resul-
tados correctos e para evitar riscos innecesarios.
• Toma de conciencia do privilexio que supón vivir neste mundo, de que, para ser naturalista, abonda con ter amor
á natureza e curiosidade polo mundo que nos arrodea e tamén da valoración da importancia de adoptar un código de conduta.
17
18
PROGRAMACIÓN
Criterios de avaliación
a.1) Explica as analoxías e diferenzas entre células procariotas e eucariotas e entre célula eucariota animal e
a.2)
b.1)
c.1)
c.2)
d.1)
d.2)
e.1)
e.2)
e.3)
f.1)
vexetal.
Describe os principais compoñentes da célula eucariota e as funcións que desempeñan.
Debuxa e sitúa os principais órganos e sistemas do corpo humano e describe as funcións que desempeñan.
Relaciona os procesos de obtención de osíxeno e eliminación do dióxido de carbono, mediante o sistema respiratorio, cos procesos de combustión dos carburantes metabólicos que teñen lugar nas mitocondrias das
células.
Explica os diferentes sistemas de respiración en ambientes acuáticos e terrestres.
Explica as características da fotosíntese e describe os procesos da nutrición vexetal.
Analiza a relación existente entre a luz solar, o proceso de fotosíntese e a formación de amidón nunha folla.
Relaciona os procesos dixestivos e respiratorios coa función que desempeña o sistema circulatorio nos animais
invertebrados e vertebrados.
Clasifica os distintos tipos de animais en función do seu tipo de nutrición e das súas estratexias alimentarias.
Describe as características dos distintos tipos de sistemas dixestivos.
Explica as diferenzas entre sistemas circulatorios abertos e pechados.
Orientacións metodolóxicas
Nesta unidade abordarase a nutrición inicialmente como a introdución no organismo e emprego por este da materia e enerxía necesarias para que desenvolva a súa actividade vital. A respiración pode tratarse por analoxía co fenómeno da combustión, por medio da cal o individuo emprega a enerxía dos alimentos para manter constante a súa
temperatura, para realizar movementos, para medrar, etc. Ademáis, será salientado o feito de que a respiración é
un proceso común, tanto no seu desenvolvemento como no seu obxectivo, para animais e plantas. En relación con
este concepto pódese comentar o de metabolismo.
Moitos alumnos e alumnas consideran que as plantas incorporan substancias procedentes exclusivamente do solo,
ignorando o papel do dióxido de carbono. Ademais, con frecuencia reducen a fotosíntese a un intercambio de gases
e, o que é máis grave, considérana como a forma que utilizan as plantas «para respirar». Deberá facerse unha aproximación sinxela ao concepto de nutrición vexetal e destacarase a forma diferente en que vexetais e animais obteñen os seus nutrientes orgánicos. Os alumnos e alumnas coñecerán a importancia que ten a fotosíntese na natureza, como fonte primordial da obtención de alimentos para a propia planta e para os animais herbívoros, e de xeración
do osíxeno atmosférico. Coñecerán tamén a necesidade da luz solar como fonte de enerxía da reacción, sen a cal
este fenómeno non pode producirse
Debemos partir dos coñecementos que xa se adquiriron sobre carburantes metabólicos, nutrientes, alimentos e principios inmediatos, de maneira que cando estudemos a dixestión poidamos explicala como un conxunto de procesos
mecánicos e químicos que transforman os alimentos en nutrientes, que son os principios inmediatos que se incorporan ás nosas células e tecidos. Esta necesidade de destruír os tecidos e células que forman parte dos alimentos
(carnes, peixes, verduras...) para convertilos nas súas unidades moleculares constituíntes (os principios inmediatos)
xorde ante os requisitos que impoñen os sistemas de absorción e transporte polo sangue: as moléculas de gran
tamaño non se poderían absorber no intestino, nin transportarse disoltas no sangue, nin atravesar as membranas
celulares para ser empregadas no metabolismo. Debe quedar claro que dixerir significa romper ligazóns de moléculas grandes para convertilas en unidades máis pequenas.
A actividade Comproba en que lugar de la célula eucariota se almacena a información (páxina 10) pretende facer notar que a diferenza entre célula procariota e eucariota está no grao de complexidade e na forma que
teñen de gardar a información, é dicir, o ADN. A eucariota é máis complexa e gárdaa no núcleo; mentres que a procariota é máis simple, carece de núcleo e o ADN está disperso por toda a célula. Neste caso, o concepto estruturante é a información, ou instrucións básicas para o mantemento da vida; a partir deste concepto constrúense todos
os demais: xene, ADN, núcleo...
A actividade Compara a célula eucariota cunha fábrica (páxina 12) pretende facilitar a comprensión das funcións que desempeñan os orgánulos celulares por analoxía coas funcións que desempeñan os compoñentes dunha
fábrica. En realidade, o interior dunha célula eucariota é semellante a unha complexísima fábrica bioquímica en
miniatura onde transcorren as reaccións metabólicas. O metabolismo é o conxunto de reaccións químicas que manteñen a vida dun organismo, que é unha das propiedades que permiten diferenciar entre os seres vivos e o mundo
inorgánico inanimado. Sen metabolismo non hai vida, xa que a vida está baseada nos cambios químicos que de
maneira incesante teñen lugar entre as biomoléculas e os bioelementos que compoñen o noso corpo.
PROGRAMACIÓN
O metabolismo traballarase cun nivel de formulación moi simple, como transformacións que se producen na célula
para poder aproveitar a materia e a enerxía procedentes dos nutrientes. Débese introducir agora a necesidade de
facer chegar o osíxeno até as mitocondrias, para que teñan lugar os procesos oxidativos que nos proporcionan enerxía vital. Sería desexable eliminar as connotacións negativas que ten o termo «químico» na vida cotiá. Cando dicimos que «todo é química» sempre nos referimos aos contaminantes ambientais ou á presenza de aditivos químicos
nos alimentos. Toda a nosa vida, e a dos animais e plantas que nos arrodean, baséase nas reaccións químicas do
metabolismo.
A actividade Lazos coa Historia da Ciencia (páxina 13) trata de iniciar os alumnos e alumnas na Historia das
Ciencias, mediante textos que relatan o modo de producirse a invención do microscopio, os descubrimentos das primeiras células e os principios da teoría celular. Trátase de amosar a época en que viviron os homes e mulleres dedicados á actividade científica e os momentos en que tiveron lugar os grandes descubrimentos científicos
A actividade Comproba como podemos utilizar o microscopio para observar células e microorganismos
invisibles a simple vista (páxina 14) introdúcenos no manexo do microscopio e na preparación de mostras. Neste
sentido, a actividade Pensa... (páxina 14) permite que os alumnos e alumnas apliquen os coñecementos adquiridos
sobre microscopía para calcular o tamaño real dun microorganismo a partir dos datos que proporciona o seu tamaño aparente e o número de aumentos utilizados para a súa observación.
Os debuxos e esquemas da páxina 19 pretenden ilustrar a importancia que ten a fotosíntese na natureza, como fonte
primordial da obtención de alimentos para a propia planta e para os animais herbívoros, así como para a xeración
do osíxeno da atmosfera. Neste sentido, a actividade Observa e experimenta (páxina 27) propón un problema que
suscita a formulación de hipóteses, co obxecto de que os alumnos e alumnas tenten explicar a interdependencia
entre un factor abiótico (a luz) e a produción de amidón nas plantas e deseñen experiencias e investigacións e traten de comprobalas.
Os contidos das páxinas 18-22 amosan que os animais empregan estratexias diferentes para realizar con éxito as
funcións de nutrición; neste sentido, a actividade Compara o tamaño do intestino en distintos animais vertebrados (páxina 22) trata de relacionar a lonxitude do intestino dos animais herbívoros coa necesidade de inxerir
maiores cantidades de alimento e con maior frecuencia, debido a que os alimentos de orixe vexetal son máis pobres
en proteínas e as fibras de celulosa que conteñen son máis difíciles de dixerir.
Por último, os contidos da páxina 23 salientan que tanto os sistemas circulatorios abertos como pechados nacen
evolutivamente ante a necesidade de transportar nutrientes e osíxeno a todos os rincóns do organismo pluricelular
e recoller os produtos de refugallo. Débese destacar a diferenza entre os procesos de excreción, que eliminan residuos metabólicos celulares mediante filtración a través de órganos como os riles ou os nefridios, e o proceso de
defecación que elimina residuos non dixeribles no tubo dixestivo.
Orientacións para adquirir as competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
A actividade Mira... (páxina 9) suxire no inicio da unidade un conxunto de interrogantes sobre diversos fenómenos
relacionados coas características das células procariotas e eucariotas, as distintas estratexias alimentarias para
obter os nutrientes e os sistemas de respiración, que suscitan un debate en que se debe estimular o desenvolvemento da capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia con sensibilidade e espíritu
crítico; de expresar axeitadamente –en fondo e forma– as propias ideas e emocións e de aceptar e realizar críticas
con espírito construtivo.
As actividades da unidade inclúen gran variedade de cuestións que estimulan as habilidades para representarse
mentalmente, interpretar e comprender que a célula é a unidade estrutural e funcional de todos os seres vivos, así
como a natureza dos sistemas implicados nas funcións de nutrición autótrofa e heterótrofa e organizar e autorregular o coñecemento e a acción dotándoos de coherencia. Ao mesmo tempo, desenvólvense destrezas lingüísticas ao
definir conceptos, identificar conceptos mal clasificados, redactar respostas breves, clasificar como verdadeiro ou
falso, etcétera.
A actividade Lapis e rato (páxina 26) ofrece información para visitar distintas páxinas web sobre as técnicas
microscópicas e a organización microscópica dos seres vivos, a nutrición autótrofa das plantas e os tipos de nutrición heterótrofa, que permiten comprender e utilizar diferentes recursos lingüísticos, así como aprender a escribir
textos sinxelos en diferentes linguas e empregar esas linguas en contextos comunicativos de uso cotián.
A descrición dos principais conceptos amósanse destacados en cadros ao longo da unidade e, xunto coa actividade Resume e ordena as túas ideas (páxina 26), pretenden estruturar o coñecemento dos nosos alumnos e alumnas sobre diversos fenómenos relacionados co estudo da estrutura e función das células procariotas e eucariotas, o
19
20
PROGRAMACIÓN
funcionamento do microscopio óptico, a organización en tecidos, órganos e sistemas dos seres pluricelulares, a
nutrición autótrofa vexetal e, en especial, o fenómeno da fotosíntese, os tipos de nutrición heterótrofa animal e as
características, funcionamento e tipos de sistemas dixestivos, circulatorios e respiratorios e fomentar neles a habilidade para extraer a información esencial tras a lectura da Unidade.
O texto científico da actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 31), xunto coa cuestión que se suxire ao
final, está enfocado a desenvolver a comprensión lectora. A bibliografía que amosa Libros que te poden axudar
(páxina 31) é unha mostra de libros de divulgación da Ciencia para adolescentes que pretende estimular o pracer
pola lectura para que os nosos alumnos e alumnas gocen lendo e expresándose de maneira oral e escrita.
Competencia matemática
Esta competencia cobra realidade e sentido na medida en que os elementos e razoamentos matemáticos básicos
son utilizados no estudo microscópico das células e tecidos e dos órganos e sistemas encargados das funcións de
nutrición, para enfrontarse e dar explicación a aquelas situacións que os precisan:
• Cálculo dos aumentos totais do microscopio óptico e aplicación dos coñecementos adquiridos sobre microscopía
•
•
•
•
•
•
para calcular o tamaño real dun microorganismo a partir dos datos que proporciona o seu tamaño aparente e o
número de aumentos utilizados para a súa observación.
Representación e interpretación da realidade a partir da información dispoñible para a confección de maquetas e
debuxos a escala que axuden a comprender o fenómeno da fotosíntese, así como a anatomía e o funcionamento
dos diferentes órganos e sistemas implicados na nutrición heterótrofa.
Análise da interdependencia entre un factor abiótico (a luz) e a produción de amidón nas plantas e deseño de
experiencias e investigacións que traten de comprobala.
Interpretación de gráficas que permiten deducir a actividade biolóxica da levadura, Saccharomices cerevisiae, no
proceso de fermentación do mosto da uva.
Comparación do tamaño do intestino en distintos animais vertebrados.
Representación do proceso dixestivo dos ruminantes mediante esquemas e frechas que indican o sentido e a
dirección en que se desprazan os alimentos a través dos distintos compartimentos do estómago.
Representación do proceso da respiración branquial dos peixes óseos mediante esquemas e frechas que indican
o sentido e a dirección en que se desprazan a auga, o osíxeno e o dióxido de carbono a través das laminiñas branquiais.
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
As actividades Comproba en que lugar da célula eucariota se almacena a información (páxina11), Compara a célula eucariota cunha fábrica (páxina12), Comproba como podemos utilizar o microscopio para
observar células e microorganismos invisibles a simple vista (páxina 14), Pensa... (páxina 14), Compara o
tamaño do intestino en distintos animais vertebrados (páxina 22), Observa e experimenta (páxina 27) e
Resolve o problema (páxina 29) permiten o desenvolvemento desta competencia, que fai posible identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, coa finalidade de comprender que a célula constitúe
a unidade estrutural e funcional de todos os seres vivos, que a estrutura e o funcionamiento dunha célula eucariota son semellantes ao dunha fábrica en miniatura, que o microscopio nos permite observar células e microorganismos invisibles a simple vista, así como a natureza da anatomía e o funcionamento dos sistemas implicados nas funcións de nutrición autótrofa e heterótrofa.
O feito de coñecer en que lugar da célula se almacena a información xenética, describir a morfoloxía e a función dos
orgánulos celulares responsables do metabolismo, aprender o funcionamento do microscopio e o uso das técnicas
microscópicas, distinguir os distintos sistemas implicados nas funcións de nutrición, describir os elementos que
interveñen na nutrición autótrofa das plantas e, en especial, os que se encargan de levar a cabo o proceso de fotosíntese, comprender as diferenzas entre os distintos tipos de nutrición heterótrofa animal, explicar o funcionamento dos distintos tipos de sistemas dixestivos, respiratorios, circulatorios e excretores, implica a habilidade progresiva para poñer en práctica os procesos de indagación científica: realizar observacións directas e indirectas de
diversos fenómenos microscópicos, formular preguntas; localizar, obter, analizar e representar información cualitativa e cuantitativa sobre as causas do distinto tamaño do intestino en distintos animais vertebrados, as diferenzas
entre os sistemas circulatorios abertos e pechados, os tipos de respiración en ambientes acuáticos e terrestres, e
realizar predicións e inferencias sobre a interdependencia entre un factor abiótico (a luz) e a produción de amidón
nas plantas.
A axeitada percepción do espazo físico en que se desenvolve a actividade humana, así como a habilidade para interactuar co espazo circundante, ponse de manifesto ao estudar os principios do naturalista na actividade A ciencia
explícanos o mundo (páxina 31) e os códigos de conduta do naturalista na actividade Ti decides (páxina 31).
PROGRAMACIÓN
Tratamento da información e competencia dixital
A ilustración desta unidade é unha parte esencial da información necesaria para o estudo da célula e a comprensión dos fenómenos biolóxicos implicados nas funcións de nutrición: seccións, detalles ampliados, vistas de frente
ou de perfil e modelos a escala esixen de destrezas de razoamento para analizar a información que proporcionan os
debuxos, relacionala, sintetizala e facer deducións dos distintos niveis de complexidade.
As actividades Recoñécelo? e Que falta? (páxina 30) precisan o dominio de linguaxes específicas básicas (textual, numérica, icónica, visual e gráfica) e das súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación
dos diferentes tipos de información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situacións e contextos.
Observar preparacións microscópicas, calcular o número de aumentos e o tamaño real dun obxecto microscópico e
analizar a interdependencia entre un factor abiótico (a luz) e a produción de amidón nas follas dunha planta durante o proceso de fotosíntese, esixe ser competente na xestión e procesado de información abundante e complexa, na
resolución de problemas reais e no traballo en contornos colaborativos.
A actividade Lapis e rato (páxina 26) inclúe os enderezos de determinadas páxinas web sobre as técnicas microscópicas e a organización microscópica dos seres vivos e os sitios onde se poden descargar esquemas, gráficos e
táboas sobre a nutrición autótrofa das plantas e os tipos de nutrición heterótrofa animal. Esta actividade está dirixida ao desenvolvemento da competencia dixital, estimulando o manexo de estratexias para identificar e resolver
problemas de hardware e de software e aproveitar e analizar criticamente a información proporcionada.
Competencia social e cidadá
A actividade Lazos coa Historia da Ciencia (páxina 13) amosa a época en que viviron os homes e mulleres dedicados á actividade científica e os momentos en que tiveron lugar os grandes descubrimentos científicos relacionados co xeito de se producir a invención do microscopio, os descubrimentos das primeiras células e os principios da
teoría celular.
A actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 31) fai referencia a que non é indispensable ser experto biólogo para ser naturalista; basta con ter amor á natureza e curiosidade polo mundo que nos arrodea. En coherencia
coas habilidades e destrezas relacionadas ata aquí, son parte desta competencia básica as actitudes que pretende
desenvolver a actividade Ti decides (páxina 31), que tratan de resaltar que a primeira cousa, e a máis importante,
que debe aprender un naturalista, é un código de conduta: debe lembrar o privilexio que significa vivir neste mundo,
por iso mesmo debe tratalo con cortesía e respecto.
Competencia cultural e artística
As ilustracións que amosan a estrutura e a función das células procariotas e eucariotas, o funcionamento do microscopio óptico, a organización en tecidos, órganos e sistemas dos seres pluricelulares, a nutrición autótrofa vexetal e,
en especial, o fenómeno da fotosíntese, os tipos de nutrición heterótrofa animal e as características, funcionamento e tipos de sistemas dixestivos, circulatorios e respiratorios, contribúen ao desenvolvemento desta competencia.
A utilización destas imaxes como fonte de enriquecemento e gozo precisa poñer en funcionamento a iniciativa, a
imaxinación e a creatividade ao percibir e enriquecerse con diferentes realidades do mundo da arte e da cultura.
Competencia para aprender a aprender
As actividades Comproba... e Compara... tratan de adaptar os principios ou teorías xerais ás condicións particulares do seu contorno e capacitan os alumnos e alumnas para describir novas observacións, ordenalas, agrupalas, clasificalas, identificar semellanzas e diferenzas, planificalas, etcétera.
Actividades como Pensa (páxina 14), Observa e experimenta (páxina 27), Exercita a túa memoria (páxina
28), Aplica o teu coñecemento (páxina 28) e Resolve o problema (páxina 29), permiten ser consciente do que
se sabe e do que é necesario aprender. Ao mesmo tempo, implican a curiosidade de suxerir preguntas, identificar e manexar a diversidade de respostas posibles ante unha mesma situación ou problema utilizando diversas
estratexias e metodoloxías que permitan afrontar a toma de decisións, racional e críticamente, coa información
dispoñible.
Onde está o mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina 30) son actividades que
desenvolven habilidades para obter información –xa sexa individualmente ou en colaboración– e, moi especialmente, para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos previos e coa propia experiencia persoal e sabendo aplicar os novos coñecementos e capacidades en situacións semellantes e contextos diversos.
21
22
PROGRAMACIÓN
Autonomía e iniciativa personal
As actividades Comproba..., Compara... e Observa e experimenta (páxina 27) permiten desenvolver a capacidade de elixir con criterio propio, de imaxinar proxectos, e de levar adiante as accións necesarias para desenvolver as
opcións e plans persoais. Supón poder transformar as ideas en accións; é dicir, propoñerse obxectivos e planificar e
levar a cabo proxectos. Require, por tanto, poder reelaborar os esbozos previos ou elaborar novas ideas, procurar
solucións e levalas á práctica.
A actividade Mira... (páxina 9) propón no inicio da unidade un conxunto de interrogantes que pretenden estimular a
iniciativa persoal encamiñada á busca de información. Permite explorar as distintas opcións, de maneira que poidan
elixir de maneira autónoma a opción máis axeitada.
Recursos didácticos
Materiais
• Microscopio, lupa binocular e material xeral de microscopía.
• Colección de preparacións microscópicas e diapositivas de células e tecidos.
• Murais e modelos anatómicos do corpo humano e dos principais órganos e sistemas de animais e plantas.
• Modelo de home clástico.
• Unha planta de xeranio.
• Tres vasos de precipitado.
• Alcol e lugol.
• Tres caixas de Petri, pinzas e tesoiras.
• Papel de aluminio.
• Chisqueiro, soporte e enreixado para quentar.
Libros
• AUDESIRK, T. e AUDESIRK, G. Biología. La vida en la Tierra. Editorial Prentice Hall.
• AYENSU, E. Los ritmos de la vida. Editorial Debate.
• BYLES, M. Experimentamos con los sentidos. Editorial Edelvives.
• BRITISH MUSEUM (Natural History). Biología humana. Ediciones Akal.
• CURTIS, H. e BARNES, N.S. Biología. Editorial Panamericana.
• FERRÁNDIZ, S. e col. Atlas de Fisiología. Editorial Edibook.
• HANN, J. Guía práctica ilustrada para los amantes de la ciencia. Editorial Blume.
• HICKMAN, ROBERTS e LARSON. Zoología. Editorial McGraw-Hill-Interamericana.
• HOAGLAND, M. Las raíces de la vida. Salvat Editores.
• JESSOP. Invertebrados, teoría y problemas. Editorial McGraw-Hill-Interamericana
• LERAUT, P. Les insectes. Editorial Bordas.
• MINELLI, G. De la célula al hombre. Ediciones SM.
• ROBERTS, M. V. B. Biology for life. Editorial Nelson.
• STIDWORTHY, J. Aprende a ser un buen ecólogo. Parramón Ediciones.
• STOCKLEY, C. Diccionario de Biología. Editorial Montena.
• VARIOS. Cómo funciona la Naturaleza. Editorial Debate.
• VARIOS. Diccionario visual del cuerpo humano. Editorial Altea.
• VARIOS. El mundo de la ciencia. Ediciones Nauta.
• VARIOS. Enciclopedia visual de los seres vivos. Ediciones El País-Altea.
• VARIOS. L’evolution de la vie. Editorial Armand Colin.
Revistas mensuais
• Natura.
• Quercus.
• Muy Interesante.
• Investigación y Ciencia.
• Alambique.
• Enseñanza de las Ciencias.
Software
• Biología. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
• DIGESTIO. La digestión: el aparato digestivo. PNTIC 90. MEC.
• Ciencias Naturales. Enciclopedia temática. CD-ROM. Editorial Lafer.
• Zoología. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
PROGRAMACIÓN
• Botánica. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
• http://w3.cnice.mec.es/recursos/pntic98/
Ofrece diversos programas relacionados co corpo humano.
• centros6.pntic.mec.es/cea.pablo.guzman/cc_naturales/Aparato%20Digestivo.ppt.
Excelente presentación en PowerPoint del sistema digestivo.
• centros6.pntic.mec.es/cea.pablo.guzman/cc_naturales/elcuerpohumano1.ppt.
Excelente presentación en PowerPoint de los diferentes sistemas del cuerpo humano.
Vídeos
• Animales al límite. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC, El País.
• Animales en el campo de batalla: el lobo. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC, El País.
• Instinto depredador: armas mortíferas. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC, El País.
• Leopardos al acecho. National Geographic.
• El cuerpo humano. CD-ROM. Anaya interactiva.
• La enciclopedia sobre El cuerpo humano, editada polo Club Internacional del libro (varios autores), subminístrase
cunha colección de vídeos.
• Consultar en Asociación Española de Cine e Imagen Científicos (programa de cine científico FECYT).
Tel.: 915 646 912.
• Pola grande abundancia e diversidade de títulos, é axeitado contactar cos servizos de videoteca dos Centros de
Profesores e de diferentes editoriais, como Enciclopedia Británica, Open University, Serveis de Cultura Popular;
San Pablo, TVE., Ministerio de Educación, Comunidades Autónomas, UNED e coas diferentes cadeas de televisión
(documentais sobre fauna, flora e natureza de Cousteau, Attenborough, Rodríguez de la Fuente, etc.).
Ambientais
• Visitas a museos, zoolóxicos, xardíns botánicos e a exposicións interactivas sobre o mundo dos animais e o corpo
humano que se levan a cabo en museos e casas da ciencia.
• Participación en actividades de formación específica que levan a cabo determinadas institucións (caixas de aforros, concellos, comunidades autónomas, etc.) en forma de cursiños, conferencias e exposicións.
• Percorrido por un mercado para observar os distintos tipos de animais e plantas que utilizamos como alimentos,
as súas características e formas de presentación.
Persoais
• Excursións, saídas ao campo e observación dos costumes alimentarios dalgúns pequenos animais que viven nos
xardíns e preto das nosas vivendas, as súas migracións periódicas, os hábitats onde viven, as súas formas de aniñar, etcétera.
• Desenvolver unha actitude crítica ante as prácticas coleccionistas e o comercio de animais exóticos.
• Acudir a conferencias e exposicións que contribúan a mellorar os coñecementos sobre o funcionamento do noso
corpo, e o dos animais e plantas.
• Aproveitar as vacacións para viaxar a rexións onde existan Parques Naturais e ecosistemas de interese especial
pola riqueza e variedade da súa fauna e flora (humidais, lagoas, rexións costeiras, etc.).
• Aprender o uso da cámara fotográfica e da cámara de vídeo e confeccionar un álbum de fotografías e unha videoteca cos animais e plantas máis característicos da túa rexión en relación coa forma que teñen de alimentarse.
23
24
PROGRAMACIÓN
UNIDADE 2: As funcións de relación
Obxectivos
Identificar a relación co medio como unha das funcións esenciais para a supervivencia dos seres vivos.
Diferenciar os aspectos esenciais da coordinación nerviosa e a coordinación hormonal.
Comprender como se leva a cabo o proceso de coordinación nos seres vivos.
Describir a maneira en que se realiza a transmisión de información e a coordinación de funcións nos seres
vivos.
e) Coñecer os fundamentos da coordinación nerviosa e describir os tipos de sistemas nerviosos dos principais grupos de animais.
f) Coñecer os diversos tipos de movemento que realizan os animais en resposta á súa adaptación aos diferentes
medios.
g) Coñecer algunhas das hormonas máis importantes e as súas funcións, así como as glándulas que as producen.
a)
b)
c)
d)
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Debatir sobre as funcións de relación nos seres vivos, estimulando o desenvolvemento da capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas ás propias.
• Estruturar o coñecemento sobre os sistemas de coordinación dos seres vivos, os seus órganos sensoriais e o seu
sistema nervioso.
• Suxerir interrogantes sobre a variedade de sistemas de relación dos seres vivos co contorno.
Competencia matemática
• Elaborar esquemas e debuxos para comprender o funcionamento do sistema nervioso e os órganos sensoriais dos
seres vivos.
• Calcular a duración das viaxes en avión considerando os desfases producidos pola existencia de distintos fusos
horarios.
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
• Identificar a diversidade de mecanismos de relación dos seres vivos co seu contorno e con outros seres vivos.
• Comprender as características que identifican e diferencian os distintos órganos sensoriais e os diversos sistemas
nerviosos.
• Poñer en práctica procesos de indagación científica: realizar observacións, directas ou indirectas, dos procesos de
relación e formular preguntas: localizar, obter, analizar e representar información sobre as formas de relación dos
seres vivos.
Tratamento da información e competencia dixital
• Analizar a información que proporcionan os debuxos para comprender o funcionamento do sistema nervioso e hormonal e o dos órganos dos sentidos.
• Utilizar diferentes páxinas web dedicadas aos órganos sensoriais, sistemas hormonais e outras funcións de
relación.
Competencia social e cidadá
• Valorar a diversidade de órganos e sistemas de relación entre os seres vivos como parte esencial da riqueza do
contorno.
• Entender o aproveitamento que os seres humanos obtemos do coñecemento dos mecanismos de funcionamento
dos seres vivos.
• Comprender a importancia da etoloxía como ciencia que estudia o comportamento animal e as relacións entre os
individuos dunha especie e a súa relación co contorno.
Competencia cultural e artística
• Apreciar e gozar observando a gran variedade de sistemas de relación existentes entre os seres vivos.
• Utilizar os esquemas e debuxos dos órganos dos sentidos para desenvolver a creatividade e a imaxinación.
Competencia para aprender a aprender
• Adaptar as observacións particulares de determinados animais ou órganos ás teorías xerais sobre os sistemas de
percepción da luz, o son, os olores, etcétera.
• Enunciarse preguntas sobre os procesos de transferencia de información entre os seres vivos e obter respostas
utilizando diversas estratexias e metodoloxías que permitan valorar a información dispoñible.
PROGRAMACIÓN
Autonomía e iniciativa persoal
• Desenvolver valores e actitudes relacionados co coñecemento dos fenómenos observados no noso contorno
natural.
• Analizar os mecanismos e procesos de transferencia de información entre os animais, suxerindo un conxunto de
interrogantes que estimulen a iniciativa persoal encamiñada á procura de información.
Contidos
CONCEPTOS
•
•
•
•
•
•
•
•
•
A relación co medio: a sensibilidade. Sistemas de coordinación.
O sistema nervioso. As neuronas.
Os nervios. Os órganos de coordinación nerviosa.
Os órganos sensoriais. Receptores químicos: o olfacto e o gusto.
Percepción das vibracións, o son, a luz, o magnetismo, a electricidade, o tacto, a calor, o frío, a dor e mais a percepción do tempo.
A evolución do sistema nervioso. O sistema nervioso humano.
A conduta e o movemento. Movemento muscular.
O movemento en relación co medio. Conduta relacionada co movemento.
A coordinación hormonal. Coordinación hormonal en animais e en vexetais.
PROCEDEMENTOS
Descrición das funcións do sistema nervioso.
Descrición dalgunhas das principais hormonas animais e vexetais e as súas funcións.
Expresión dos coñecementos adquiridos empregando a linguaxe oral e escrita con propiedade.
Interpretación de diagramas e debuxos e comunicación a outros das ideas e argumentacións propias.
Manexo de láminas e esquemas para identificar os principais órganos nerviosos e as glándulas endocrinas máis
importantes.
• Selección da información relacionada coa función de relación entre a ofrecida por distintas páxinas web.
•
•
•
•
•
ACTITUDES
• Recoñecemento da importancia da ciencia nas nosas vidas e a transcendencia do método científico para o seu
•
•
•
•
•
desenvolvemento.
Desenvolvemento da curiosidade ante o estudo das funcións de relación dos seres vivos.
Valoración dos diferentes tipos de comportamento dos seres vivos.
Coidado e protección do medio natural.
Comprensión da necesidade de desenvolver ao máximo, a nivel persoal, as capacidades do cerebro humano.
Desenvolvemento do interese pola ciencia como forma de coñecer o medio que nos arrodea.
Criterios de avaliación
Comprende o mecanismo xeral de actuación dos sistemas de coordinación e relación dos seres vivos.
Diferencia os mecanismos de coordinación nerviosa e hormonal e as súas características.
Describe os tipos principais de órganos sensoriais e os tipos de estímulos que poden recoller.
Describe o proceso de transmisión da información no sistema nervioso.
Recoñece os diferentes tipos de sistemas nerviosos nos animais e os seus principais órganos.
Identifica os principais órganos do sistema nervioso central e do sistema nervioso periférico humano e as funcións que desempeñan.
f.1) Comprende a importancia do movemento nos animais e as principais adaptacións para desprazarse en diferentes medios.
f.2) Valora a importancia que ten o movemento na conduta e mais nos tipos de condutas que poden desenvolver os
animais.
g.1) Coñece as principais glándulas endocrinas do corpo humano e algunhas das hormonas máis importantes que
son segregadas por elas.
a.1)
b.1)
c.1)
d.1)
e.1)
e.2)
Orientacións metodolóxicas
Nesta unidade preséntase para os alumnos de maneira sinxela, como corresponde ao nivel a que vai destinado, o
conxunto de procesos que constitúen as funcións de relación e as súas bases anatómicas, co obxecto de que adquiran uns coñecementos elementais sobre a anatomía, a fisioloxía e a evolución do sistema nervioso e do sistema hormonal, cuxas respostas aos factores ambientais constitúen a base do comportamento.
25
26
PROGRAMACIÓN
Orientacións para adquirir as competencias básicas
É importante que os estudantes comprendan o concepto de sensibilidade e a necesidade duns sistemas de coordinación para que as funcións dos órganos e sistemas dos seres vivos se dirixan ao mantemento da vida. Polo
tanto, débese incidir no mecanismo básico de captación de información polos órganos receptores e da súa transmisión para os órganos do sistema nervioso central por medio dos nervios sensitivos. Debido á gran diversidade
que existe nos órganos sensoriais dos animais, este apartado ten un especial interese dende o punto de vista da
metodoloxía, xa que permite afondar na idea de adaptación ao medio, ao igual que acontece coas distintas formas de movemento e desprazamento que son o resultado da adaptación aos distintos medios e a orixe das pautas de actuación e movemento que dan lugar á conduta. Por outra parte, a evolución do sistema nervioso dende
as formas máis sinxelas até a complexidade que ten o sistema nervioso humano permite incidir na idea da evolución. Os estudantes deben coñecer cales son os órganos do sistema nervioso central humano encargados da
elaboración de respostas, tanto voluntarias como reflexas, e dos mecanismos de transmisión para os órganos
efectores. O achegamento ao estudo da coordinación hormonal, das súas características diferenciadoras respecto da coordinación nerviosa e o coñecemento das principais hormonas do corpo humano e dos vexetais serve para
completar a visión global sobre a función de relación.
Os apartados Comproba… serven para presentar os contidos obxecto de estudo dende o descubrimento, xa que
neles se subministra aos estudantes a información necesaria sobre distintos aspectos: o mecanismo xeral de actuación dos órganos responsables da relación (páxina 34), a forma en que se organizan os axóns neuronais para formar
un nervio (páxina 35), a organización do ollo composto dos insectos (páxina 37), as diferenzas que existen entre os
sistemas nerviosos centrais dos distintos grupos de vertebrados (páxina 38) ou a coordinación de movementos musculares necesaria para o voo dos insectos (páxina 41). Os apartados Compara… serven para ofrecer a información
incidindo nas diferenzas que existen entre os exterorreceptores e os interorreceptores (páxina 34) e entre o movemento muscular dos artrópodos e dos vertebrados (páxina 40). Nos apartados Sabíalo? téntase chamar a atención
do alumnado sobre un órgano exclusivo como é o de Jacobson das serpes (páxina 36), sobre a existencia dunha
separación das funcións somáticas e autónomas no sistema nervioso central (páxina 39), sobre a adaptación das
quenllas ao movemento na auga (páxina 41) e sobre o proceso de aprendizaxe que se basea no xogo entre animais
novos (páxina 42). Co apartado Pensa… (páxina 40), inténtase que os alumnos comprendan como pode actuar a
armazón hidrostática no caso dos anélidos en asociación cos músculos para permitir o movemento destes animais.
O apartado Lazos coa... Ecoloxía (páxina 42) serve para que os alumnos comprendan como as pautas de comportamento dos animais teñen unha gran transcendencia sobre as comunidades en que viven.
Na actividade Observa e experimenta (páxina 45), exponse un sinxelo experimento para que os alumnos poidan
investigar eles sós o movemento e o comportamento animal en resposta a un estímulo como é a luz.
Ao longo da unidade propóñense actividades que teñen como finalidade a de revisar o aprendido e que poden servir de base para elaborar probas de avaliación, mentres que as actividades dos apartados Exercita a túa memoria, Aplica o teu coñecemento (páxina 46) e Resolve o problema (páxina 47) son ferramentas para valorar a
adquisición das distintas competencias que se intentan desenvolver ao longo da unidade.
Competencia en comunicación lingüística
A adquisición desta competencia supón a utilización correcta da linguaxe como instrumento de comunicación oral e
escrita, de representación, interpretación e comprensión da realidade, de construción e comunicación do coñecemento e de organización e autorregulación do pensamento, das emocións e a conduta. Por outra parte, a lectura e
a escritura son accións que supoñen e reforzan as habilidades que permiten buscar, recompilar e procesar información e ser competente á hora de comprender, compoñer e empregar distintos tipos de textos con intencións comunicativas ou creativas diversas.
Pola súa importancia para o progreso da aprendizaxe, esta competencia trabállase de maneira continua ao longo de
toda a unidade, mediante os seguintes aspectos:
A exposición das ideas e dos conceptos, con especial énfase na introdución da terminoloxía específica da unidade
e coa busca do rigor nas definicións.
O traballo sobre textos que teñen o obxectivo de motivar os alumnos, como é o caso do breve texto inicial do cadro
Se aínda non o sabes… (página 33) e dos libros recollidos no apartado Libros que te poden axudar (páxina 49),
que teñen como finalidade potenciar a comprensión lectora dos alumnos.
A actividade Mira… (páxina 33) suxire interrogantes cuxa finalidade é abrir un breve debate sobre os contidos que
se desenvolverán nesta unidade e que pode servir para elaborar un primeiro diagnóstico sobre os coñecementos
xerais que os alumnos tenen sobre as funcións de relación nos seres vivos.
As actividades da unidade serven para que os alumnos poidan empregar e desenvolver as súas destrezas lingüísticas
PROGRAMACIÓN
ao ter que completar textos, definir termos, redactar respostas breves, corrixir enunciados, elixir a resposta correcta e clasificar algunhas afirmacións como verdadeiras ou falsas.
Na actividade Lapis e rato (páxina 44) ofrécese información sobre algunhas páxinas web que tratan sobre o tema
da medida da materia. Nelas e de forma amena pódese obter información dunha maneira que favorece a utilización
de diferentes recursos lingüísticos.
A actividade Resume e ordena as túas ideas (páxina 44) ten como obxectivo estruturar de forma sintética o coñecemento dos nosos estudantes sobre as funcións de relación e fomentar neles a práctica de obter as ideas esenciais dos diferentes conceptos presentados na Unidade.
Na actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 49) proponse a lectura dun breve texto científico sobre os
traballos de Konrad Lorenz. Con iso inténtase desenvolver a comprensión lectora e facer unha reflexión sobre a
importancia da observación para o avance da ciencia, así como sobre o feito de que a percepción de fenómenos aparentemente simples e naturais que non parecen ter maior transcendencia pode ser de grande importancia para o
estudo dos seres vivos e dos seus mecanismos de coordinación e relación. As cuestións expostas nesta actividade
pretenden que os alumnos manifesten a súa opinión sobre a importancia que estes traballos poden ter e sobre a
posible relevancia que a investigación con modelos animais pode ter para coñecer as bases do comportamento
humano.
Competencia matemática
Un dos aspectos que se contemplan na competencia matemática é a habilidade para interpretar e expresar con claridade e precisión informacións, datos e argumentacións. O devandito feito aumenta a posibilidade real de seguir
aprendendo ao longo da vida, tanto no ámbito escolar ou académico como fóra del, e favorece a participación efectiva na vida social. En consecuencia, a competencia matemática supón a habilidade para seguir determinados procesos de pensamento como son a indución e a dedución, e aplicar algúns algoritmos de cálculo ou elementos da
lóxica, feito que conduce a identificar a validez dos razoamentos e a valorar o grao de certeza asociado aos resultados derivados dos razoamentos válidos.
O apartado Comproba como actúan os órganos responsables da relación (páxina 34) pode contribuír a
desenvolver esta competencia, pois ao tratarse dunha situación en que se producen diferentes sucesos encadeados
permite realizar o seguimento das cadeas argumentais para identificar as ideas fundamentais e estimar a lóxica e
a validez das argumentacións propostas.
No apartado Observa e experimenta (páxina 45), proponse a construción dun terrario para realizar o experimento
proposto na actividade, para o cal se indican cales son as medidas máis apropiadas. É unha posibilidade real de utilizar a actividade matemática nun contexto moi concreto como é a medida das pezas de madeira necesarias para
levar a cabo a actividade.
O apartado Resolve o problema (páxina 47) ofrece a posibilidade de desenvolver esta capacidade ao propoñer
algunha actividade onde o cálculo da duración dunhas viaxes en avión é imprescindible e obriga ademais a ter en
conta os desfasamentos que son producidos pola existencia de distintos fusos horarios.
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
Nesta competencia cómpre salientar a habilidade para interactuar co mundo físico polo que se posibilita así a
comprensión de sucesos. Incorpora habilidades para desenvolverse axeitadamente en ámbitos da vida e do coñecemento moi diferentes e para interpretar o mundo, feito que esixe a aplicación dos conceptos e principios básicos que permiten a análise dos fenómenos dende os diferentes campos de coñecemento científico involucrados.
Esta competencia permite identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, coa finalidade de comprender e tomar decisións sobre o mundo físico. Supón a aplicación destes coñecementos e procedementos e permite dar resposta ao que se percibe como demandas ou necesidades das persoas, das organizacións e do ambiente.
A actividade Compara exterorreceptores e interorreceptores (páxina 34) pode ser útil para o desenvolvemento desta competencia, posto que nela se expón ao alumno a existencia de receptores de información nos organismos, tanto a nivel externo como no interior do corpo, cuxa finalidade é recoller a información que será transmitida
aos órganos responsables da coordinación.
A actividade Observa e experimenta (páxina 45) propón unha investigación sinxela para comprobar de que
maneira inflúen os factores do medio sobre os organismos, circunstancia que é un exemplo claro de interacción
co medio físico. Isto pódese facer con moita facilidade, por exemplo empregando un procedemento indirecto como
é a medida do volume de auga que o obxecto desaloxa e que constitúe un claro exemplo de interacción co mundo
físico.
27
28
PROGRAMACIÓN
As actividades propostas nos apartados Aplica o teu coñecemento (páxina 46), e Resolve o problema (páxina
47) permiten o desenvolvemento desta competencia, que fai posible o uso dos coñecementos adquiridos para resolver distintos tipos de problemas, algúns dos cales poden formularse na vida das persoas.
Na actividade Ti decides (páxina 49), exponse un problema que está directamente relacionado coa concienciación
sobre a relación entre o ser humano e o contorno natural en que vive, neste caso sobre a necesidade de reducir a
contaminación acústica e a derivada do exceso de iluminación artificial.
Tratamento da información e competencia dixital
O desenvolvemento da habilidade de buscar, obter, procesar e comunicar información, para transformala en coñecemento, é o fundamento desta competencia. Ao longo desta unidade incídese unha e outra vez en que a recepción
de información, a súa integración e a elaboración de respostas axeitadas é imprescindible para o mantemento da
vida dos organismos. Por outra parte, o acceso á información e a súa transmisión en distintos soportes unha vez tratada da maneira máis axeitada é un elemento esencial para informarse, aprender e comunicarse.
Os apartados Comproba como é o ollo dun insecto (páxina 37) e Comproba como é o sistema nervioso dos
vertebrados (páxina 38) ofrecen, respectivamente, información gráfica sobre a estrutura do ollo dos insectos e
sobre as diferenzas máis importantes que existen entre os encéfalos dos principais grupos de vertebrados. A análise das imaxes e a identificación desas diferenzas contribúe a desenvolver esta competencia nos alumnos.
As actividades Recoñécelo? e Que falta? (páxina 48) requiren o uso de linguaxes específicas básicas (textual, icónica, visual e gráfica) e das súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación dos diferentes tipos
de información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situacións e contextos.
A actividade Lapis e rato (páxina 44) inclúe os enderezos dalgunhas páxinas web sobre as funcións de relación
estudadas nesta unidade. Esta actividade diríxese ao desenvolvemento da competencia dixital, estimulando o manexo de estratexias para identificar e resolver problemas de hardware e de software e aproveitar e analizar criticamente a información proporcionada.
Competencia social e cidadá
Como unha parte fundamental desta competencia están as habilidades sociais que permiten saber que os conflitos
de valores e intereses forman parte da convivencia, permiten tamén resolvelos con actitude construtiva e tomar decisións con autonomía. A dimensión ética da competencia social e cidadá entraña ser consciente dos valores do contorno, avalialos e reconstruílos afectiva e racionalmente para crear progresivamente un sistema de valores propio e
comportarse en coherencia con eles ao afrontar unha decisión ou un conflito. O coñecemento da capacidade de relación co medio que teñen en maior ou menor medida todos os seres vivos pode servir para sentar as bases da necesidade do respecto do medio natural e do medio en que se desenvolven as persoas.
A actividade Ti decides (páxina 49) intenta desenvolver a conciencia sobre a problemática ambiental e achega
ideas para paliar a incidencia do ser humano sobre o medio natural.
Competencia cultural e artística
Un dos aspectos que inclúe esta competencia é o de poñer en funcionamento a iniciativa, a imaxinación e a creatividade para expresarse mediante códigos artísticos. Algunhas das imaxes (debuxos, fotografías) que forman parte
da unidade poden contribuír ao desenvolvemento desta competencia.
A actividade Sabíalo? (páxina 42) pode contribuír ao desenvolvemento desta competencia, xa que propón que a
importancia do xogo na relación non está só limitada á especie humana, senón que forma parte das actividades que
realizan os individuos máis novos de moitas especies de animais, como unha pauta de conduta necesaria para adquirir outras capacidades.
O apartado A ciencia explícanos o mundo (páxina 49) dá pautas do que significa ter conciencia da evolución do
pensamento, até o punto de que unha nova forma de analizar as relacións entre individuos de diferentes especies
pode dar lugar ao nacemento dunha nova póla da ciencia, como é a etoloxía, ademais de supoñer unha fonte de imaxes estéticas e fomentar unha actitude de aprecio da creatividade.
Competencia para aprender a aprender
Aprender a aprender supón dispoñer de habilidades para iniciarse na aprendizaxe e ser capaz de continuar aprendendo de maneira cada vez máis eficaz e autónoma segundo os propios obxectivos e necesidades. Esta unidade
pode contribuír a adquirir conciencia das propias capacidades e do proceso e as estratexias necesarias para desenvolvelas, así como do que pode facer un só, e do que se pode facer con axuda doutras persoas ou recursos. Algúns
dos conceptos tratados nesta unidade, en relación coas ferramentas básicas do traballo científico, están directamente conectados con esta competencia. As actividades Mira… (páxina 33), Compara exterorreceptores e inte-
PROGRAMACIÓN
rorreceptores (páxina 34), Comproba como actúan os órganos responsables da relación (páxina 34), Comprueba como é un nervio (páxina 35), Sabíalo? (páxina 36), Comproba como é o ollo dun insecto (páxina 37),
Comproba como é o sistema nervioso dos vertebrados (páxina 38) permiten introducir novas ideas e conceptos sobre a base doutros coñecementos previos e facilitarlles aos alumnos e ás alumnas as estratexias para desenvolver o seu propio proceso de aprendizaxe.
As actividades Onde está o mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina 48) son
actividades que desenvolven habilidades precisas no proceso de obtención da información, individualmente ou de
forma cooperativa e, moi especialmente, para transformala en coñecemento propio, mediante a relación e a integración da nova información. Esta fora adquirida cos coñecementos previos e coa propia experiencia persoal e
sabendo ademais aplicar os novos coñecementos e capacidades en situacións semellantes e en contextos diferentes.
Autonomía e iniciativa persoal
Á adquisición desta competencia contribúen en gran medida as actividades prácticas e aquelas en que se require a busca de información para atopar unha solución a un problema exposto en relación co estudado na unidade.
A responsabilidade, o coñecemento que teñen os alumnos e as alumnas de si mesmos, o amor propio, a creatividade, a autocrítica, o control emocional, a capacidade de elixir, de calcular os posibles riscos e de afrontar os problemas, así como a capacidade de demorar a necesidade de satisfacción inmediata, de aprender dos erros e de
asumir riscos son valores e actitudes persoais de cuxa interacción resulta a consecución desta competencia. Do
mesmo xeito, a capacidade de elixir con criterio propio, de imaxinar proxectos, e de levar adiante as accións necesarias para desenvolver as opcións e plans persoais son algúns dos puntos esenciais para o seu axeitado desenvolvemento.
A actividade Mira… (páxina 33) relaciónase directamente coa competancia da autonomía e iniciativa persoal, ao
permitir que os alumnos emitan as súas opinións e preconceptos sobre algúns dos conceptos e ideas que son o
obxecto da unidade.
A actividade Pensa en como se desprazan algúns animais de corpo brando (páxina 40) permite achegar información para que os alumnos deduzan, en aplicación dos coñecementos adquiridos, a necesidade dunhas estruturas
que sirvan de apoio para que se poida desprazar o corpo dos animais de corpo brando dos que trata a actividade,
como son os anélidos.
O apartado Comproba como voan os insectos (páxina 41) ofrece a información necesaria para que os alumnos
elaboren a súa propia idea de como o movemento muscular asociado co deseño das pezas do exoesqueleto dos
insectos permite o elevado ritmo de movemento das ás destes animais.
Recursos didácticos
Materiais
• Láminas e murais de anatomía do sistema nervioso.
• Modelos anatómicos (corpo humano clásico).
Libros
• ATTENBOROUGH, D. La vida a prueba. Plaza y Janés.
• BYLES, M. Experimentamos con los sentidos. Edelvives.
• CHINERY, M. Guía práctica ilustrada para los amantes de la naturaleza. Editorial Blume.
• COLVIN, L. Enciclopedia de la naturaleza. Ediciones Susaeta.
• GOLDSTEIN, B. Sensación y percepción. Editorial Paraninfo.
• GUELL, I. El cerebro al descubierto. Editorial Kairós.
• KAHLE, W. Sistema nervioso y órganos de los sentidos. Edciones Omega.
• MAIER, R. Comportamiento animal: un enfoque evolutivo y ecológico. McGraw-Hill.
• MILLER, J. El cuerpo humano. Editorial Montena.
• PARKER, S. Atlas visual del cuerpo humano. Editorial Bruño.
• RAYNER, C. Atlas del cuerpo y de la mente. Ediciones Folio.
• ROS J. Comportamiento animal. Prensa Científica.
• SLATER, P. El comportamiento animal. Cambridge University Press.
29
30
PROGRAMACIÓN
•
•
•
•
TAIZ, L. Fisiología vegetal. Universitat Jaume I.
TAYLOR, B. Las migraciones de los animales. Ediciones SM.
THIBODEAU, G.A. e PATTON, K. T. Estructura y función del cuerpo humano. Elsevier.
WELLS, M. Animales inferiores. Ediciones. Guadarrama.
Revistas
• Muy interesante.
• Mente y Cerebro.
• Conocer.
• Newton.
• Investigación y Ciencia.
• National Geographic.
• Mundo científico.
• Ciencia & Vida.
• Alambique.
Software
• Gran enciclopedia del cuerpo humano. Discovery Channel.
• Enciclopedia multimedia Encarta. Microsoft.
• Enciclopedia universal Micronet DVD.
Internet
Centro nacional de información e comunicación educativa (CNICE)
http://recursos.cnice.mec.es/biosfera/alumno/2ESO/Funcseres/contenidos.htm
Ofrece unha gran variedade de recursos con actividades sobre as funcións dos seres vivos.
Centro nacional de información e comunicación educativa (CNICE)
http://www.cnice.mec.es/pamc/pamc_2000/2000_cuerpo_humano_interactivo/
Aplicación que realiza un percorrido polo esqueleto humano, os sentidos e o aparato excretor, ofrecendo ademais un
banco de actividades arredor destes contidos.
ABCdatos
http://www.abcdatos.com/tutoriales/tutorial/l8832.html
Titorial La relación en plantas y animales, obtido a partir do CNICE do MEC.
Educateca
http://www.educateca.com/
Interesante páxina que inclúe ligazóns a informes de diferentes recursos.
IES La Rábida. Huelva. Lourdes Luengo
http://www.arrakis.es/~lluengo/endocrino.html
Páxina elaborada pola profesora Lourdes Luengo do IES La Rábida que contén información sobre o sistema endocrino humano.
Naturaleza educativa
http://www.natureduca.com/anat_indice_funcrelac.php#inicio
Páxina con información completa sobre as funcións de relación.
PROGRAMACIÓN
UNIDADE 3: As funcións de reprodución
Obxectivos
a) Comprender o significado de ciclo vital ou biolóxico dun ser vivo.
b) Recoñecer as vantaxes e atrancos dos procesos de reprodución sexual e asexual.
c) Describir as características e mais os tipos de reprodución asexual dos organismos unicelulares, as plantas e
os animais.
d) Describir as características da reprodución sexual das plantas.
e) Diferenciar entre polinización e fecundación e valorar a función que desempeñan os insectos polinizadores.
f) Observar os procesos que teñen lugar durante a xerminación dunha semente de xudía e analizar os cambios que
experimenta no transcurso do tempo.
g) Describir como se leva a cabo a reprodución sexual nos animais, os tipos de fecundación e mais as clases de
desenvolvemento embrionario.
h) Interpretar os esquemas e debuxos que poñen de manifesto as diferenzas anatómicas entre o corpo masculino e
o femenino e explicar os procesos que teñen lugar durante a fecundación do óvulo polo espermatozoide.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Presentar interrogantes sobre o concepto de ciclo vital, as características e vantaxes da reprodución sexual, as
funcións que desempeñan as sementes e os froitos, e a reprodución dos seres humanos.
• Estruturar o coñecemento sobre a estrutura dunha flor de anxiosperma e sobre os procesos implicados na reprodución sexual dos animais.
• Describir os principais conceptos tratados ao logo da unidade, tipos de reprodución, mecanismos e órganos implicados, etcétera.
Competencia matemática
• Elaborar esquemas e debuxos para comprender os diversos tipos de reprodución asexual que se poden dar nos
seres vivos.
• Interpretar gráficas que permitan comprender o tipo de metamorfose que experimenta un insecto.
• Confeccionar maquetas e debuxos a escala que permitan identificar os distintos compoñentes dos diferentes sistemas reprodutores de plantas e animais.
Competencia no coñecemento e interacción co medio físico
• Identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, coa finalidade de comprender o concepto de ciclo biolóxico e as características e tipos de reprodución sexual e asexual.
• Poñer en práctica os procesos de indagación científica: realizar observacións directas ou indirectas de diversos
microorganismos, animais e plantas, que nos permitan comprender procesos como o desenvolvemento embrionario, a polinización ou a xerminación dunha semente.
Tratamento da información e competencia dixital
• Analizar a información que proporcionan os debuxos, relacionala, sintetizala e facer deducións dos distintos niveis
de complexidade.
• Utilizar diversas páxinas web para obter información sobre as funcións de reprodución, e sitios onde descargar
esquemas, gráficos e animacións dos diversos tipos de reprodución sexual e asexual.
• Distinguir entre os distintos tipos de reprodución e aplicar estes coñecementos para representalos nun sistema
de clasificación.
Competencia social e cidadá
• Valorar a importancia económica das plantas cultivadas para o ser humano.
• Comprender o papel dos invertebrados no proceso de polinización e as consecuencias para a agricultura do uso
de insecticidas.
• Concienciarse da importancia do coñecemento do ciclo vital dos seres vivos para dispoñer de información útil contra determinadas enfermidades causadas por organismos patóxenos.
Competencia cultural e artística
• Utilizar os debuxos dos mecanismos e órganos de reprodución como fonte de enriquecemento e gozo para desenvolver a imaxinación e a creatividade ao percibir a diversidade destes procesos.
Competencia para aprender a aprender
• Comprender como os sistemas xerais de reprodución se adaptan ás condicións particulares do contorno. Para iso,
os alumnos deben describir novas observacións, ordenalas, agrupalas, clasificalas e identificar semellanzas e
diferenzas.
31
32
PROGRAMACIÓN
• Desenvolver habilidades para obter información sobre as funcións de reprodución e para transformala en coñece-
mento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos previos e coa propia experiencia
persoal.
Autonomía e iniciativa personal
• Analizar os procesos de reprodución suxerindo un conxunto de interrogantes que estimulen a iniciativa persoal e
a procura de información sobre eses procesos.
• Desenvolver valores e actitudes relacionados co coidado e o respecto por todas as formas de vida.
Contidos
CONCEPTOS
•
•
•
•
•
•
•
•
•
O sentido da reprodución.
A reprodución asexual: todos idénticos.
A reprodución sexual: semellantes pero non idénticos.
Reprodución asexual dos organismos unicelulares.
Reprodución asexual dos animais.
Reprodución asexual das plantas.
Reprodución sexual das anxiospermas: plantas con semente, flor e froito.
Reprodución sexual dos animais.
Reprodución sexual do ser humano.
PROCEDEMENTOS
• Manexo do microscopio e da lupa binocular para a observación dalgunhas etapas características do ciclo biolóxi-
co dalgúns organismos microscópicos e das plantas espermafitas.
• Utilización de modelos tridimensionais, murais e diapositivas que faciliten a comprensión dos tipos de reprodu-
•
•
•
•
•
ción asexual das plantas e permitan situar correctamente a posición que ocupan os distintos órganos sexuais da
flor das anxiospermas e as funcións que desempeñan.
Utilización de modelos anatómicos, murais e diapositivas que permitan situar correctamente a posición que ocupan os distintos órganos sexuais no corpo humano e nalgúns animais e que faciliten a comprensión dos tipos de
fecundación e de desenvolvemento embrionario.
Elaboración de hipóteses e deseño de experiencias que amosen as causas das sucesivas transformacións que
teñen lugar durante a xerminación dunha semente de xudía.
Deseño de experiencias sinxelas de xerminación de bulbos, tubérculos, inxertos, gallos, etc., que faciliten a comprensión das diferenzas que existen entre os procesos naturais de reprodución asexual das plantas e os procesos
de multiplicación asexual inducidos polo ser humano.
Elaboración de hipóteses que permitan xustificar a íntima relación que existe entre as plantas con flores e o
desenvolvemento dalgunhas formas de vida animal, como os insectos.
Análises de gráficas que permitan comprender o tipo de metamorfose que experimenta un insecto e a causa das
súas mudas periódicas.
ACTITUDES
• Toma de conciencia da importancia económica das plantas cultivadas, dos seus inxertos e gallos e dos seus froi-
tos e sementes como fonte de alimentos para os seres humanos e os animais.
• Coidado e respecto por todas as formas de vida, tanto no medio natural como na aula.
• Toma de conciencia da importancia que ten para a medicina o coñecemento dos ciclos biolóxicos dos organismos
unicelulares patóxenos para encontrar remedios que deteñan a súa multiplicación.
• Valoración da agricultura ecolóxica e da importancia dalgúns invertebrados presentes na natureza como axentes
polinizadores.
• Adquisición de comportamentos e hábitos que favorezan a resolución de problemas.
• Desenvolvemento de actitudes solidarias e tolerantes e reflexión sobre determinados tópicos sexuais discrimina-
torios no home ou na muller carentes de fundamento científico.
Criterios de avaliación
a.1) Explica as características do ciclo vital ou biolóxico dun ser vivo.
b.1) Describe e compara os procesos de reprodución sexual e asexual e analiza as vantaxes e atrancos de cada un
dos procesos.
c.1) Realiza esquemas e debuxos que amosen os diferentes tipos de reprodución asexual en organismos unicelula-
res, en plantas e en animais.
PROGRAMACIÓN
c.2) Describe o proceso de reprodución mediante partenoxénese.
d.1) Realiza esquemas e debuxos que amosen os elementos que compoñen a estrutura dunha flor de anxiosperma
e describe as funcións que realizan.
d.2) Explica o ciclo biolóxico das plantas anxiospermas, valorando as vantaxes que supón a utilización do tubo
polínico.
d.3) Diferencia entre fecundación e polinización nas plantas espermafitas e explica a formación dos froitos e as
f.1)
g.1)
g.2)
h.1)
sementes, así como os seus mecanismos de dispersión.
Explica os procesos que tenen lugar durante a xerminación dunha semente de xudía.
Realiza esquemas e debuxos que amosen os procesos implicados na reprodución sexual dos animais.
Diferencia entre procesos de desenvolvemento embrionario directo e indirecto.
Compara as estruturas anatómicas masculinas e femininas do ser humano e explica o papel que desempeñan
na reprodución.
Orientacións metodolóxicas
Para abordar o estudo da funcións de reprodución, convén lembrar os contidos impartidos o curso anterior (véxase unidade 1 do libro de Ciencias da Natureza de 1.º), para refrescar a memoria sobre algúns conceptos que volveremos empregar nesta unidade, como organismos unicelulares e pluricelulares, ciclo biolóxico, reprodución
sexual e asexual, gametos, desenvolvemento embrionario, etc., ademais dos contidos impartidos sobre animais
invertebrados e vertebrados nas unidades 2 e 3, respectivamente, e sobre fungos, plantas e algas na unidade 4
do mesmo libro.
A actividade Compara o ciclo vital de dous seres vivos diferentes (páxina 52) mostra dous tipos de desenvolvemento embrionario, un directo (o do caracol) e outro indirecto (o dunha bolboreta) mediante unha metamorfose
completa, que facilita a comprensión das etapas polas que atravesa sucesivamente un ser vivo.
A actividade Compara a reprodución asexual dunha ameba coa reprodución sexual do ser humano (páxina 55) ilustra os inconvenientes da reprodución sexual: a diferenza entre a sinxeleza e a rapidez do proceso de reprodución asexual dun organismo unicelular, como a ameba, e a complexidade e lentitude do proceso de reprodución
sexual dos seres humanos.
Pola contra, a actividade Pensa... (páxina 55) ilustra as vantaxes da reprodución sexual: é unha fonte de variación
(de diferenzas entre descendentes e proxenitores, de diversidade entre individuos da mesma especie), polo que
representa un avance evolutivo, xa que tales variacións ou diferenzas permiten ou facilitan a adaptación dos individuos dunha especie aos cambios do contorno e, polo tanto, a supervivencia da mesma. Na fotografía pódese apreciar que os caracois que posúen cores que lles permiten mimetizarse co fondo pasarán máis desapercibidos para os
seus depredadores naturais, pero non se distinguirán e poden ser pisados, mentres que os de cores máis claras
resaltarán máis e evitarán ser pisados, pero serán máis facilmente atacados polos seus depredadores naturais.
Ambas características, polo tanto, son beneficiosas ou prexudiciais en función das variacións do ambiente: presenza de depredadores ou de paseantes.
A actividade Compara como se reproducen asexualmente diferentes organismos unicelulares (páxina 56),
xunto cos contidos e ilustracións das páxinas 57 e 58, establecen as analoxías e diferenzas entre distintos procedementos de reprodución asexual en organismos unicelulares, animais e plantas.
A actividade Lazos... coa Medicina (páxina 56) mostra a importancia que ten o coñecemento do ciclo vital, é dicir,
da forma en que se reproducen os organismos patóxenos, como o Plasmodium responsable da malaria (unha doenza que se transmite pola picadura do mosquito Anopheles), para atopar un remedio que deteña a multiplicación
deste e outros organismos nocivos para a saúde. A actividade Lazos coa Economía (páxina 58) pretende destacar
a importancia económica das plantas cultivadas para o ser humano, dos seus bulbos, rizomas, cormos, tubérculos,
etcétera.
Os contidos e ilustracións das páxinas 59 e 60 describen os elementos que compoñen a estrutura dunha flor de
anxiosperma e as funcións que realizan, explican as vantaxes que supón a utilización do tubo polínico, a formación dos froitos e as sementes, así como os seus mecanismos de dispersión, e os procesos que teñen lugar durante a xerminación. Neste sentido, débese poñer de manifesto a estreita relación existente entre algúns tipos de
flores anxiospermas (as que posúen polinización entomógama) e algúns insectos, como as abellas, Esta íntima
relación entre insectos e plantas fainos pensar que a evolución das plantas, até a aparición das flores e a evolución dos insectos polinizadores deberon producirse de maneira simultánea. Ademais, convén destacar o feito de
que as plantas non poden moverse, pero si poden viaxar e colonizar novos territorios: fano mediante os seus froitos e sementes.
33
34
PROGRAMACIÓN
Os contidos e ilustracións das páxinas 61-62, xunto coa actividade Compara o crecemento e desenvolvemento de
dous animais ovíparos: un con desenvolvemento indirecto e o outro con desenvolvemento directo (páxina 62)
salientan que o proceso da reprodución sexual dos animais implica tres etapas sucesivas: formación dos gametos, fecundación (interna ou externa) e desenvolvemento embrionario (directo ou indirecto, e, neste último caso, mediante metamorfose completa ou incompleta, segundo o tipo de animal).
A actividade Compara o sistema reproductor feminino co masculino (páxina 63) seranos de grande axuda para
introducir agora o concepto de reprodución humana (mediante calquera tipo de material de que se dispoña, dispositivas,
modelos anatómicos, etc.) para establecer un debate que nos permita indagar e detectar moitas ideas erróneas, favorecidas pola presenza desoutro currículo oculto, que se adquiren nestas idades en que o pudor e a timidez poden actuar
como barreiras que impiden unha axeitada educación sexual.
Por último, a actividade Observa e experimenta (páxina 65) pretende que os alumnos e alumnas elaboren hipóteses
e deseñen experiencias que permitan demostrar as causas das sucesivas transformacións que teñen lugar durante a xerminación dunha semente de feixón.
Orientacións para adquirir as competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
A actividade Mira... (páxina 51) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes sobre diversos fenómenos
relacionados co concepto de ciclo vital, as características e vantaxes da reprodución sexual, as funcións que desempeñan as sementes e os froitos e a reprodución dos seres humanos, que suscitan un debate en que se debe estimular o desenvolvemento da capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia con sensibilidade e espírito crítico; de expresar axeitadamente –en fondo e forma– as propias ideas e emocións e de aceptar e realizar críticas con espírito construtivo.
As actividades da unidade inclúen gran variedade de cuestións que estimulan as habilidades para representarse
mentalmente, interpretar e comprender as características do ciclo vital ou biolóxico dun ser vivo e os procesos de
reprodución sexual e asexual, coñecer os elementos que compoñen a estrutura dunha flor de anxiosperma e as
funcións que realizan, diferenciar entre fecundación e polinización nas plantas espermafitas, explicar a formación
dos froitos e as sementes, así como os seus mecanismos de dispersión e comprender os procesos implicados na
reprodución sexual dos animais; e organizar e autorregular o coñecemento e a acción dotándoos de coherencia.
Ao mesmo tempo, desenvólvense destrezas lingüísticas ao definir conceptos, identificar conceptos mal clasificados, redactar respostas breves, clasificar como verdadeiro ou falso, etcétera.
A actividade Lapis e rato (páxina 64) ofrece información para visitar distintas páxinas web sobre as funcións de
reprodución, que permiten comprender e utilizar diferentes recursos lingüísticos, así como aprender a escribir textos sinxelos en diferentes linguas e utilizar ditas linguas en contextos comunicativos de uso cotián.
A descrición dos principais conceptos ao longo da unidade móstranse destacados en recadros e, xunto coa actividade Resume e ordena as túas ideas (páxina 64), pretenden estruturar o coñecemento dos nosos alumnos e
alumnas sobre diversos fenómenos relacionados co estudo das funcións de reprodución, as vantaxes e inconvenientes da reprodución sexual e asexual, os diferentes tipos de reprodución asexual en organismos microscópicos, animais e plantas, os elementos que compoñen a estrutura dunha flor de anxiosperma e as funcións que realizan, as vantaxes da utilización do tubo polínico, a formación dos froitos e as sementes, así como os seus mecanismos de dispersión e os procesos que teñen lugar durante a xerminación, o proceso da reprodución sexual dos
animais e, en especial, do ser humano, e fomentar a habilidade para extraer a información esencial tras a lectura da Unidade.
O texto científico da actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 69), xunto coa cuestión que se expón
ao final, está enfocado a desenvolver a comprensión lectora. A bibliografía que se mostra en Libros que te
poden axudar (páxina 69) é unha mostra de libros de divulgación da Ciencia para mozos que pretende estimular o pracer pola lectura para que os nosos alumnos e alumnas gocen lendo e expresándose de forma oral e
escrita.
Competencia matemática
Esta competencia cobra realidade e sentido na medida que os elementos e razoamentos matemáticos básicos son
utilizados no estudo das funcións de reprodución para se afrontar e dar explicación a aquelas situacións que o
precisan:
• Interpretación da realidade a partir da información dispoñible para interpretar gráficas que permitan comprender
o tipo de metamorfose que experimenta un insecto e a causa das súas mudas periódicas.
PROGRAMACIÓN
• Representación de distintos modelos de desenvolvemento embrionario en animais mediante esquemas e frechas
que indican o sentido e a dirección en que se suceden as etapas dos seus ciclos biolóxicos.
• Representación e interpretación da realidade a partir da información dispoñible para a confección de maquetas e
debuxos a escala que axuden a identificar os distintos compoñentes dos diferentes sistemas reprodutores en
plantas e animais.
• Aplicación de estratexias de resolución de problemas.
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
As actividades Compara o ciclo vital de dous seres vivos diferentes (páxina 52), Compara a reprodución
asexual dunha ameba coa reprodución sexual do ser humano (páxina 55), Pensa... (páxina 55), Pensa como
se reproducen asexualmente diferentes organismos unicelulares (páxina 56), Compara o crecemento e
desenvolvemento de dous animais ovíparos: un con desenvolvemento indirecto e o outro con desenvolvemento directo (páxina 62), Compara o sistema reprodutor feminino co masculino (páxina 63), Observa e
experimenta (páxina 65) e Resolve o problema (páxina 67) permiten o desenvolvemento desta competencia, que
fai posible identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, coa finalidade de comprender o concepto de ciclo biolóxico e as características e os tipos de reprodución sexual e asexual en microorganismos, animais e plantas.
O feito de coñecer as vantaxes e inconvenientes da reprodución sexual e asexual, comprender as diferenzas entre
os distintos tipos de reprodución asexual en organismos microscópicos, animais e plantas, describir a morfoloxía
e a función dos elementos que compoñen a estrutura dunha flor de anxiosperma e as funcións que realizan, diferenciar entre fecundación e polinización nas plantas espermafitas, explicar a formación dos froitos e as sementes, así como os seus mecanismos de dispersión, e comprender os procesos implicados na reprodución sexual dos
animais, implica a habilidade progresiva para poñer en práctica os procesos de indagación científica: realizar
observacións directas e indirectas de diversos fenómenos microscópicos, formular preguntas; localizar, obter, analizar e representar información cualitativa e cuantitativa sobre as causas que provocan as mudas do saltón, as
diferenzas entre os procesos de desenvolvemento embrionario directo e indirecto, os tipos de polinización, e realizar predicións e inferencias sobre as distintas etapas polas que atravesa unha semente de feixón cando xermola até que se converte nunha planta adulta.
A axeitada percepción do espazo físico onde se desenvolve a actividade humana, así como a habilidade para interactuar co espazo circundante, ponse de manifesto ao estudar na actividade A ciencia explícanos o mundo (páxina 69)
e na actividade Ti decides (páxina 69) a importancia dalgúns invertebrados na natureza como axentes polinizadores.
Tratamento da información e competencia dixital
A ilustración desta unidade é unha parte esencial da información necesaria para o estudo dos procesos de reprodución sexual e asexual en microorganismos, animais e plantas: seccións, detalles ampliados, vistas de fronte ou de
perfil e modelos a escala esixen de destrezas de razoamento para analizar a información que proporcionan os debuxos, relacionala, sintetizala e facer deducións dos distintos niveis de complexidade.
As actividades Recoñécelo? e Que falta? (páxina 68) requiren o dominio de linguaxes específicas básicas (textual,
numérica, icónica, visual e gráfica) e das súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación dos
diferentes tipos de información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situacións e
contextos.
Analizar as etapas polas que transcorren diferentes ciclos biolóxicos, observar a variabilidade xenética das poboacións e valorar a importancia adaptativa da reprodución sexual, e elaborar hipóteses que permitan xustificar a causa
das mudas periódicas dun insecto, esixe ser competente na xestión e procesado de información abundante e complexa, na resolución de problemas reais e no traballo en situacións colaborativas.
A actividade Lapis e rato (páxina 64) inclúe os enderezos de determinadas páxinas web sobre as funcións de reprodución, e os sitios onde se poden descargar esquemas, gráficos e animacións sobre os distintos tipos de reprodución sexual e asexual de microorganismos, animais e plantas. Esta actividade está dirixida ao desenvolvemento da
competencia dixital, estimulando o manexo de estratexias para identificar e resolver problemas de hardware e de
software e aproveitar e analizar criticamente a información proporcionada.
Competencia social e cidadá
A actividade Lazos coa Medicina (páxina 56) mostra a importancia que ten o coñecemento do ciclo vital dos organismos patóxenos, como o Plasmodium responsable da malaria (unha doenza que se transmite pola picadura do mosquito Anopheles), para atopar un remedio que deteña a multiplicación deste e outros organismos nocivos para a
saúde. A actividade Lazos... coa Economía (páxina 58) pretende destacar a importancia económica das plantas
cultivadas para o ser humano.
35
36
PROGRAMACIÓN
A actividade A Ciencia explícanos mundo (página 69) fai referencia á importancia dalgúns invertebrados na natureza como axentes polinizadores. En coherencia coas habilidades e destrezas relacionadas até aquí, son parte desta
competencia básica as actitudes que pretende desenvolver a actividade Ti decides (páxina 69), que trata de salientar o dano causado aos insectos polos axentes insecticidas e as vantaxes da agricultura ecolóxica.
Competencia cultural e artística
As ilustracións que mostran os diferentes ciclos biolóxicos, os tipos de reprodución asexual, a estrutura e a función dos elementos dunha flor de anxiosperma, os tipos de polinización, os procesos de produción de gametos,
fecundación e desenvolvemento embrionario dos animais e, en especial, do ser humano, contribúen ao desenvolvemento desta competencia. A utilización destas imaxes como fonte de enriquecemento e gozo require poñer en
funcionamento a iniciativa, a imaxinación e a creatividade ao percibir e enriquecerse con diferentes realidades
do mundo da arte e da cultura.
Competencia para aprender a aprender
As actividades Comproba... e Compara... tratan de adaptar os principios ou teorías xerais ás condicións particulares do seu contorno e capacitan os alumnos e alumnas para describir novas observacións, ordenalas, agrupalas, clasificalas, identificar semellanzas e diferenzas, planificalas, etcétera.
Actividades como Pensa… (páxina 55), Observa e experimenta (páxina 65), Exercita a túa memoria (páxina 66), Aplica o teu coñecemento (páxina 66) e Resolve o problema (páxina 67), permiten ser consciente do
que se sabe e do que é necesario aprender. Ao mesmo tempo, implican a curiosidade de suxerir preguntas, identificar e manexar a diversidade de respostas posibles ante unha mesma situación ou problema empregando diversas estratexias e metodoloxías que permitan afrontar a toma de decisións, racional e críticamente, coa información dispoñible.
Onde está o mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina 68) son actividades que
desenvolven habilidades para obter información –xa sexa individualmente ou en colaboración– e, moi especialmente, para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos previos e coa propia experiencia persoal e sabendo aplicar os novos coñecementos e capacidades en situacións semellantes e contextos diversos.
Autonomía e iniciativa personal
As actividades Comproba..., Compara... e Observa e experimenta (páxina 65), permiten desenvolver a capacidade de elixir con criterio propio, de imaxinar proxectos e de levar adiante as accións precisas para desenvolver as
opcións e plans persoais. Supón poder transformar as ideas en accións; é dicir, propoñerse obxectivos e planificar e
levar a cabo proxectos. Require, xa que logo, poder reelaborar as ideas previas ou elaborar outras novas, buscar
solucións e levalas á práctica.
A actividade Mira... (páxina 51) suxire no inicio da unidade un conxunto de interrogantes que pretenden estimular a iniciativa persoal de maneira que se encamiñe á procura de información. Permite ademais explorar as distintas opcións, de maneira que os alumnos e as alumnas poidan elixir de maneira autónoma a opción máis axeitada.
Recursos didácticos
Materiais
• Colección de murais e diapositivas sobre os procesos de reprodución sexual e asexual en plantas e animais que
describan as principais etapas dos seus ciclos biolóxicos.
• Colección de preparacións microscópicas sobre pole e emisión do tubo polínico, estrutura do carpelo e saco
embrionario en espermafitas, etcétera.
• Modelo anatómico dunha flor de anxiosperma.
• Recolección e observación dalgunhas flores características recolectadas na primavera.
• Lupa, microscopio e material xeral de microscopía.
• Un vaso de cristal, auga, algodón e catro ou cinco feixóns.
Libros
• ATTENBOROUGH, D. e col. El planeta vivo. Editorial Plaza & Janés-Tusquets-Museu de la Ciència.
PROGRAMACIÓN
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
ATTENBOROUGH, D. e col. La vida a prueba. Editorial Plaza & Janés-Tusquets-Museu de la Ciència.
AUDESIRK, T e AUDESIRK, G. Biología. Editorial Prentice Hall.
BROWN, V. Manual del naturalista aficionado. Martínez Roca Ediciones.
BRYAN, J. El milagro de la vida. Editorial Beascoa.
BURNIE, D. Naturaleza en tus manos. Editorial Plaza & Janés-Tusquets-Museu de la Ciència.
CHINERY, M. Guía práctica ilustrada para los amantes de la Naturaleza. Editorial Blume.
COLVIN, L. e col. Enciclopedia de la Naturaleza. Susaeta Ediciones.
CURTIS, H e BARNES, S. Biología. Editorial Panamericana.
FERRÁNDIZ, S. e col. Atlas de Fisiología. Editorial Edibook.
HANN, J. Guía práctica ilustrada para los amantes de la ciencia. Editorial Blume.
HICKMAN, R. e LARSON. Zoología. Editorial McGraw-Hill-Interamericana.
MILLER, J. e col. El cuerpo humano. Editorial Montena.
MILLER, J. The Facts of Life. Editorial Viking Penguin.
MINELLI, G. Historia de la vida sobre la Tierra. T.1. De la célula al hombre. Ediciones SM.
MOREIRAS, J. Guía de iniciación á natureza. Editorial Galaxia.
PANINI, G. P. e col. ¿Qué es la vida? Ediciones Montena.
PARKER, S. Atlas visual del cuerpo humano. Editorial Bruño.
PARKER, S. Cómo funciona nuestro cuerpo. Editorial Plaza y Janés.
PARKER, S. El cuerpo humano. Ediciones Altea.
VARIOS. A natureza. A Nosa Terra.
VARIOS. El cuerpo humano. Editorial Beascoa.
VARIOS. El gran libro de consulta. Editorial El País-Altea.
VARIOS. El mundo de la ciencia. Ediciones Nauta.
VARIOS. Enciclopedia del mundo de los animales. Editorial Planeta.
VARIOS. Enciclopedia visual de los seres vivos. Ediciones El País-Altea.
VARIOS. La aventura de la vida. Ediciones Larousse.
VARIOS. L’evolution de la vie. Editorial Armand Colin.
VIVEIRO, XURXO. Eses nobrez cazadores. Edicións Xerais.
Revistas mensuais
• Natura.
• Quercus.
• Muy Interesante.
• Investigación y Ciencia.
• Alambique.
• Enseñanza de las Ciencias.
Software
• El cuerpo humano. CD-ROM. Anaya interactiva.
• Biología. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
• Ciencias Naturales. Enciclopedia temática. CD-ROM. Editorial Lafer.
• Zoología. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
• Botánica. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
• http://w3.cnice.mec.es/recursos/pntic98/
Ofrece diversos programas relacionados co corpo humano.
• centros6.pntic.mec.es/cea.pablo.guzman/cc_naturales/elcuerpohumano1.ppt.
Excelente presentación en PowerPoint dos diferentes sistemas do corpo humano.
Vídeos
• Enciclopedia Británica Educacional: Serie Ciencias de la vida.
• Centro de Publicaciones del Ministerio de Educación e Ciencia: El aparato reproductor.
• A enciclopedia sobre El cuerpo humano, editada polo Club Internacional do libro (varios autores), subminístrase
cunha colección de vídeos dos diferentes sistemas corporais.
• Consultar en Asociación Española de Cine e Imagen Científicos (programa de cine científico FECYT). Tel.: 915 646 912.
• Pola grande abundancia e diversidade de títulos, é preciso contactar cos servicios de videoteca dos Centros de
Profesores e de diferentes editoriais, como Enciclopedia Británica, Open University, Serveis de Cultura Popular,
San Pablo, TVE, Ministerio de Educación, Comunidades Autónomas, UNED e coas diferentes cadeas de televisión (documentais sobre fauna, flora e natureza de Cousteau, Attenborough, Rodríguez de la Fuente, etc.).
37
38
PROGRAMACIÓN
Ambientais
• Visitas a exposicións interactivas sobre a reproducción e o corpo humano que se levan a cabo en museos e casas
da ciencia.
• Solicitar a colaboración de expertos que poidan facilitar a comprensión dalgunhas cuestións relacionadas coa
sexualidade e coa adquisición de estratexias para a resolución de problemas.
• Participación en actividades de formación específica que levan a cabo determinadas institucións (Caixas de aforros, concellos, comunidades autónomas, etc.) en forma de cursiños, conferencias e exposicións.
Persoais
• Mellorar o noso uso da linguaxe e esixirnos a nós e aos demais un comportamento cívico e afectivo co obxectivo
de favorecer o noso desenvolvemento persoal e emocional, e o de todos aqueles cos que nos relacionamos.
• Desenvolver estratexias de razoamento inductivo e deductivo que faciliten a resolución dos problemas.
• Acudir a conferencias que contribúan a mellorar os coñecementos sobre a reprodución e a sexualidade.
Internet
Proxecto Biosfera. CNICE
http://recursos.cnice.mec.es/biosfera/alumno/2ESO/Funcseres/index.htm
Unidade didáctica sobre as funcións dos seres vivos.
Libros vivos. Edicións SM
http://www.librosvivos.net/smtc/homeTC.asp?TemaClave=1180
Ofrece excelente información sobre a reprodución en animais e plantas. Pódese utilizar para pizarra dixital.
Universidade de Estremadura
http://www.unex.es/botanica/presenta.htm
Web da Universidade de Estremadura sobre ciclos biolóxicos dos vexetais con animacións.
Maseducativa
http://www.maseducativa.com/cgibin/busqueda.cgi?boolean=OR&case=Insensitive&terms=BlO01
Ofrece unha extensa colección de ligazóns con outras páxinas web relacionadas coa botánica.
Didáctica de Bioloxía Vexetal
http://www.creaweb.fr/bv/
Curso de bioloxía vexetal (en francés). Inclúe unha descrición dos vexetais, as súas células, tecidos e ciclos de reprodución, un estudo detallado dos seus principais grupos e un test de autoavaliación.
Online Biology Book
http://gened.emc.maricopa.edu/bio/bio181/BIOBK/BioBookTOC.html
Curso completo de Bioloxía on-line
Servicevie
http://www.servicevie.com/02sante/Corps_humain/corpshumain.cfm
Páxina en francés. Corpo humano virtual, dividido en órganos, aparatos e sistemas.
Human Anatomy Online
http://www.innerbody.com/htm/body.html
Estudo interactivo da anatomía do corpo humano.
Visible Embryo
http://visembryo.com
Web educativa sobre o desenvolvemento fetal do embrión. Un recurso de información sobre o desenvolvemento
humano, o concepto do nacemento. Ofrece ilustracións detalladas do desenvolvemento do feto segundo a semana de xestación deste. A espiral representa as 40 semanas do embarazo.
PROGRAMACIÓN
39
PROGRAMACIÓN
UNIDADE 4: O tránsito de enerxía nos ecosistemas
Obxectivos
a) Describir a estrutura e a función que desempeñan os compoñentes dun ecosistema e relacionar e comparar as
súas características esenciais coas de calquera outro sistema natural ou artificial.
b) Identificar os factores vivos (biocenose) e mais os non vivos (biotopo) que constitúen o contorno ou ambiente
dun organismo.
c) Interpretar os diagramas que representan cadeas e redes tróficas sinxelas e comprender as relacións tróficas que
se establecen nun ecosistema.
d) Interpretar gráficas que permitan comprender a influencia dos factores abióticos no ecosistema e describir os
conceptos de punto óptimo, marxe de tolerancia e factor limitante.
e) Comprender a importancia dos organismos fotosintéticos como produtores do ecosistema e valorar a importan-
cia dos mecanismos de autorregulación que manteñen o equilibrio entre o número de produtores, consumidores
e descompoñedores.
f) Analizar criticamente e valorar as actitudes e os comportamentos individuais e colectivos que contribúen a protexer o planeta en que vivimos e a reparar, aínda que sexa en parte, o dano que xa se cometeu.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Debater sobre as relacións que se establecen entre os seres vivos e entre estes e o contorno en que viven, estimulando a capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia.
• Describir os principais conceptos tratados ao longo da unidade: ecosistema, biotopo, biocenose, cadea trófica,
etcétera.
• Estruturar o coñecemento sobre os diferentes tipos de ecosistemas e sobre a diversidade de relacións que se establecen entre os seres vivos.
Competencia matemática
• Representar as cadeas e redes tróficas mediante diagramas de frechas.
• Analizar os datos dunha táboa e construír gráficas que permitan distinguir os chanzos dunha cadea trófica e a relación depredador-presa.
• Interpretar gráficas que permitan deducir o punto óptimo, a marxe de tolerancia e os límites de tolerancia dun factor abiótico.
• Representar o fluxo de enerxía dun ecosistema mediante gráficas e pirámides de fluxo de enerxía.
Competencia no coñecemento e interacción co mundo físico
• Comprender as relacións que se establecen entre os seres vivos dun ecosistema, e a influencia dos factores bióticos e abióticos.
• Identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, coa finalidade de adquirir criterios
que permitan comprender o funcionamento das cadeas tróficas e o fluxo de enerxía dos ecosistemas.
• Adquirir técnicas de observación para determinar as interconexións entre as cadeas tróficas e o nivel trófico ao
que pertence un organismo.
Tratamento da información e competencia dixital
• Analizar a información que proporcionan os debuxos de ecosistemas e cadeas tróficas, e sacar conclusións dos
distintos niveis de complexidade.
• Usar páxinas web de onde se poidan descargar esquemas, gráficos e táboas sobre a estrutura e función dos ecosistemas.
• Distinguir os diversos tipos de relación entre os seres vivos e aplicar estes coñecementos para representalos
mediante esquemas sinxelos.
Competencia social e cidadá
• Concienciarse sobre as graves consecuencias que se derivan da alteración dun ecosistema cando, por exemplo,
desaparece un dos seus niveis tróficos.
• Coñecer as consecuencias para os ecosistemas da actividade humana, especialmente o fenómeno da bioacumulación e amplificación biolóxica de substancias tóxicas.
• Entender o concepto de biomasa, como fonte de enerxía renovable, que pode ser utilizada como combustible polo
ser humano.
Competencia cultural e artística
• Utilizar os debuxos como fonte de enriquecemento e gozo para desenvolver a imaxinación e a creatividade ao percibir a diversidade e complexidade do noso contorno natural.
39
40
PROGRAMACIÓN
• Apreciar os diversos ecosistemas como parte substancial do patrimonio cultural de Galicia.
Competencia para aprender a aprender
• Adaptar os coñecementos teóricos xerais sobre os ecosistemas e as cadeas tróficas ás observacións realizadas
no contorno onde se vive.
• Suxerirse preguntas sobre o tipo de relacións existentes entre os seres vivos e sobre os fluxos de enerxía que se
producen nos ecosistemas.
• Describir diversas observacións dos ecosistemas onde vivimos, e ordenalas, agrupalas, clasificalas, identificar
semellanzas e diferenzas, etcétera.
Autonomía e iniciativa personal
• Analizar os coñecementos adquiridos na unidade, suxerindo interrogantes que estimulen a iniciativa persoal encamiñada á observación do noso contorno e á procura de información.
• Transformar as ideas en accións e propoñerse e planificar proxectos de estudo de diversos ecosistemas para
fomentar o placer pola observación e a investigación.
Contidos
CONCEPTOS
•
•
•
•
•
•
Oikos: a casa. Un sitio para vivir.
As relacións: o ecosistema.
Quen come a quién?: as cadeas tróficas.
O fluxo de enerxía nos ecosistemas.
A reciclaxe da materia.
O equilibrio nos ecosistemas.
PROCEDEMENTOS
• Observación e representación das características dun sistema artificial e comparación coas dun ecosistema
natural.
• Análise e identificación dos factores bióticos e abióticos que inflúen no ecosistema.
• Interpretación de gráficas que permiten deducir o punto óptimo, a marxe de tolerancia e os límites de tolerancia
dun factor abiótico.
• Identificación das relacións alimentarias que se establecen nun ecosistema e representación das cadeas e redes
tróficas mediante diagramas de frechas en murais e informes.
• Representación do fluxo de enerxía dun ecosistema mediante gráficas e pirámides de fluxo de enerxía que facili-
tan a comprensión dos fenómenos de bioacumulación e amplificación biolóxica.
• Observación e identificación dalgúns organismos descompoñedores que participan na reciclaxe da materia.
• Análise dos datos dunha táboa e construción de gráficas que permiten distinguir os elos dunha cadea trófica e a
relación depredador-presa.
ACTITUDES
• Recoñecemento e valoración da función que cumpren os diferentes compoñentes do ecosistema e a súa contribu-
ción ao seus equilibrio.
• Sensibilización e toma de conciencia ante as accións que provocan a ruptura do equilibrio natural, a destrución
dos hábitats, o exterminio da fauna e a flora e a contaminación do planeta.
• Coidado e respecto polo mantemento da diversidade de animais e plantas e do medio físico, como parte esencial
da riqueza do contorno e da calidade de vida dos humanos.
• Defensa do medio ante as actividades humanas responsables da súa contaminación e degradación e valoración
dos efectos que teñen para a saúde os contaminantes ambientais.
• Valoración das actitudes e comportamentos ecoloxistas que contribúen a protexer o planeta en que vivimos e a
reparar, aínda que sexa en parte, o dano que xa se cometeu.
Criterios de avaliación
a.1) Describe algúns factores abióticos que permiten establecer diferenzas entre uns biotopos e outros e coñece as
características xerais dos distintos organismos que constitúen a comunidade ou biocenose.
b.1) Diferencia entre o ambiente ou contorno dun organismo e o ecosistema ao que pertence.
b.2) Distingue entre feitos, hipóteses e teorías; e suxire problemas sinxelos de interacción entre un factor abiótico
e unha poboación de seres vivos de fácil manexo, mantendo algunhas variables controladas, co obxectivo de
comprender o concepto de factor limitante, punto óptimo, marxe de tolerancia e límites de tolerancia.
PROGRAMACIÓN
c.1) Distingue os distintos niveis tróficos dun ecosistema, identifica algúns organismos pertencentes a cada un des-
tes niveis e elabora e interpreta cadeas e redes tróficas en ecosistemas sinxelos, terrestres e acuáticos.
c.2) Deseña e realiza experiencias e investigacións, recolle datos e analízaos, elabora gráficas e establece conclu-
d.1)
d.2)
e.1)
e.2)
f.1)
sións sinxelas que se deriven delas e exponas de forma clara, que permita distinguir o nivel trófico ao que pertence un organismo nun ecosistema.
Describe o fluxo de enerxía e a reciclaxe da materia nun ecosistema e representa o fluxo de enerxía mediante
pirámides de fluxo.
Explica os conceptos de bioacumulación e amplificación biolóxica.
Identifica algúns organismos descompoñedores que participan nos procesos de reciclaxe da materia e valora a
súa importancia nos ecosistemas.
Recoñece e valora as repercusións beneficiosas que ten a actividade dos fungos, os microorganismos e demais
organismos descompoñedores sobre o ambiente.
Elabora murais e informes sobre as actividades humanas que contribúen á perda de bosque e á mortandade de
animais en mares, ríos e lagos en cada rexión e valora a disposición á suxestión de interrogantes ante feitos e
fenómenos que ocorren arredor de nós.
Orientacións metodolóxicas
Talvez os nosos alumnos e alumnas non teñan demasiado clara a diferenza entre ser ecoloxista e ser ecólogo. Pode
resultar un pouco decepcionante para eles comprobar que a ecoloxía, como ciencia que estuda os ecosistemas, presenta un grao de abstracción e unha dificultade de estudo considerables. Non esperan que estes temas conteñan
fórmulas, diagramas, gráficos..., ademais dunha carga conceptual que, en ocasións, é difícil de precisar: hábitat, biótopo, nicho ecolóxico, pirámide de enerxía, ou de biomasa, produtividade, etc. Ademais, dende hai algún tempo
introducíronse termos como medio, desenvolvemento sustentable, impacto ambiental, biodiversidade e outros como
conservación da natureza e ecoloxismo («conciencia verde»), que parecen opoñerse ao progreso, ao desenvolvemento e ao mantemento da calidade de vida.
Para aclarar esta terminoloxía, na actividade Comproba a presenza dos elementos que compoñen o medio
dun ser vivo co cal establece un conxunto de relacións (páxina 72) introdúcese o concepto de medio dun
ser vivo, tanto no que atinxe ao seu aspecto inanimado (biótopo) como no que atinxe ao conxunto de seres vivos
que o rodean (biocenose), co obxectivo de crear unha base conceptual sobre a que asentar posteriormente os termos de ciencias ambientais, paisaxe e impacto ambiental e outros conceptos que aparecerán en cursos posteriores, como por exemplo biodiversidade e desenvolvemento sustentable, que requiren a cooperación dun conxunto
de disciplinas, como a bioloxía, a xeoloxía, a física e química e tamén a socioloxía, a psicoloxía e a economía.
Nesta unidade tentaremos harmonizar os dous sentidos ou acepcións que pode ter a ecoloxía. Na actividade
Comproba a disposición dos elementos dun sistema de calefacción (páxina 74) trátase a ecoloxía como
unha aplicación da Teoría de Sistemas, de xeito que se amosa como unha ciencia que estuda un tipo particular
de sistema natural, o ecosistema, defínese polos elementos vivos e non vivos que compoñen a súa estrutura e
pola función que desempeñan estes elementos. Ademais, caracterízase pola presenza de mecanismos de autorregulación que manteñen o equilibrio entre o número de produtores, consumidores e descompoñedores. Estes
conceptos vólvense tratar na actividade Compara a estrutura e o funcionamento de tres ecosistemas diferentes (páxina 75).
A actividade Pensa... (páxina 76) pretende destacar a influencia e interdependencia dos factores bióticos no ecosistema, xa que todos os organismos viven xuntos e son imprescindibles. Nin as plantas nin os animais poden vivir
independentemente uns dos outros, e tampouco poden vivir independentes dos fungos, das bacterias e doutros
microorganismos. No ecosistema, as vidas dos organismos dependen da interconexión cos demais seres vivos que
forman a comunidade ou biocenose e co espazo físico en que viven, é dicir, o biótopo. Todos dependemos de todo e
de todos, de xeito que, se se modifica algunha das súas compoñentes, provócase a alteración de todas as demais.
Por esta razón, estase iniciando a cría en catividade da tartaruga boba, unha gran depredadora de medusas, co fin
de devolvelas ao mar Mediterráneo e así contribuír ao control das poboacións de medusas cuxa proliferación converteunas en verdadeiras pragas.
De todas as relacións que poden xurdir nun ecosistema (competencia, simbioses, etc.), destácanse as relacións tróficas ou alimentarias, que se representan mediante diagramas de frechas, nas cadeas e redes tróficas, e diagramas
piramidais, tal como se indica nos debuxos das páxinas 78 e 79. Os diagramas que amosan as pirámides de fluxo de
enerxía permiten comprender a lei do 10 % que explica o decrecemento da biomasa acumulada e, polo tanto, a enerxía, cando pasamos dun nivel trófico ao seguinte e tamén facilita a comprensión dos fenómenos de bioacumulación
e amplificación biolóxica.
41
42
PROGRAMACIÓN
Na actividade Comproba onde van parar as biomoléculas e os bioelementos que compoñen as células
dos organismos cando morren (páxina 82) salienta o papel desempeñado polos organismos descompoñedores
como elementos básicos da reciclaxe da materia e establécese a comparación entre o fluxo unidireccional da enerxía que procede do Sol, absórbese na fotosíntese e consómese pola respiración durante o transcurso da vida, e os
ciclos que experimentan os bioelementos que compoñen os nutrientes que, ao ser recursos limitados, deben reciclarse unha e outra vez.
A actividade Observa e experimenta (páxina 85) achéganos un pouco máis á complexidade que supón o estudo
dos ecosistemas. Proponse un problema que suscite a formulación de hipóteses que tenten explicar que as interconexións entre as cadeas tróficas son, polo xeral, tan complexas, que debemos pensar máis nun organismo determinado como parte dunha rede trófica, que como un chanzo illado pertencente a unha cadea linear. O problema das
maruxiñas e dos pulgóns pon de manifesto que nun ecosistema existen mecanismos de autorregulación que manteñen o equilibrio entre o número de produtores, consumidores e descompoñedores. Aínda que o número de individuos
de cada poboación flutúa entre un máximo e un mínimo, o termo medio pódese considerar un valor constante.
Na actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 89) faise referencia ao sentido ecoloxista da ecoloxía e das
ciencias ambientais, ao considerar os conflitos creados nos ecosistemas e no contorno polas actividades humanas
e pola súa particular maneira de intervención na biosfera, especialmente a problemática xerada pola bioacumulación e amplificación biolóxica de substancias tóxicas como o dieldrín (un parente do DDT). Convén sinalar que a conservación da natureza e as actitudes ecoloxistas non supoñen ideoloxías antiprogresistas, senón cambios de mentalidade que permitan comprender que o desenvolvismo e as explotacións salvaxes, tal como se entenderon e se
seguen a entender por unha gran maioría de países, deben substituírse polo uso sensato dos recursos e o desenvolvemento sustentable.
Orientacións para adquirir as competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
A actividade Mira... (páxina 71) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes sobre diversos fenómenos
relacionados coa dinámica dos ecosistemas, como a actividade dos recicladores, a autorregulación dos ecosistemas,
as relacións depredador-presa ou o fenómeno de bioacumulación dun tóxico ambiental, que suscitan un debate en
que se debe estimular o desenvolvemento da capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas
á propia con sensibilidade e espírito crítico; de expresar axeitadamente –en fondo e forma– as propias ideas e emocións e de aceptar e realizar críticas con espírito construtivo.
As actividades da unidade inclúen gran variedade de cuestións que estimulan as habilidades para representarse
mentalmente, interpretar e comprender a realidade do tránsito da enerxía nos ecosistemas, e organizar e autorregular o coñecemento e a acción dotándoos de coherencia. Ao mesmo tempo, desenvólvense destrezas lingüísticas
ao definir conceptos, identificar conceptos mal clasificados, redactar respostas breves, clasificar como verdadeiro
ou falso, etcétera.
A actividade de Lapis e rato (páxina 84) ofrece información para visitar distintas páxinas web sobre a dinámica
dos ecosistemas que permiten comprender e utilizar diferentes recursos lingüísticos, así como aprender a escribir
textos sinxelos en diferentes linguas e a utilizar ditas linguas en contextos comunicativos de uso cotián.
A descrición dos principais conceptos ao longo da unidade móstrase en recadros e, xunto coa actividade Resume
e ordena as túas ideas (páxina 84), pretenden estruturar o coñecemento dos nosos alumnos e alumnas sobre
diversos fenómenos relacionados co estudo da estrutura e función do ecosistema, a natureza do biótopo e da biocenose, as relacións que se dan entre os distintos tipos de factores bióticos e abióticos, as cadeas e redes tróficas,
o fluxo unidireccional da enerxía e a reciclaxe da materia, e fomentar neles a habilidade para extraer a información
esencial tras a lectura da unidade.
O texto científico da actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 89), xunto coa cuestión que se expón ao
final, está enfocado a desenvolver a comprensión lectora. A bibliografía que se mostra en Libros que te poden
axudar (páxina 89) é unha mostra de libros de divulgación da Ciencia para mozos que pretende estimular o pracer
pola lectura para que os nosos alumnos e alumnas gocen lendo e expresándose de forma oral e escrita.
Competencia matemática
Esta competencia cobra realidade e sentido na medida que os elementos e razoamentos matemáticos básicos son
utilizados no estudo dos ecosistemas para se afrontar e dar explicación a aquelas situacións que o precisan:
• Análise e identificación dos factores bióticos e abióticos que inflúen no ecosistema.
PROGRAMACIÓN
• Interpretación de gráficas que permiten deducir o punto óptimo, a marxe de tolerancia e os límites de tolerancia
dun factor abiótico.
• Identificación das relacións alimentarias que se establecen nun ecosistema e representación das cadeas e redes
tróficas mediante diagramas de frechas.
• Representación do fluxo de enerxía dun ecosistema mediante gráficas e pirámides de fluxo de enerxía
• Análise dos datos dunha táboa e construción de gráficas que permiten distinguir elos dunha cadea trófica e a rela-
ción depredador-presa.
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
As actividades Observa e experimenta (páxina 85) e Resolve o problema (páxina 87) permiten o desenvolvemento desta competencia, que fai posible identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en
probas, coa finalidade de comprender que a enerxía flúe nos ecosistemas unidireccionalmente: procede do Sol,
almacénase en forma de enerxía química pola fotosíntese e é «consumida» por todos os niveis tróficos do ecosistema; mentres que non ocorre o mesmo coa achega de materia, que se debe reciclar unha e outra vez porque os
bioelementos a partir dos cales se nutren os diferentes compoñentes do ecosistema son recursos limitados e
pódense esgotar.
O feito de coñecer que o ecosistema é un conxunto de seres vivos (biocenose) e non vivos (biótopo) que se relacionan entre si de formas diversas intercambiando materia e enerxía, que presenta unha determinada estrutura e función, que todos os elementos do ecosistema dependemos das plantas e, en último termo, do Sol, que o tecido que
dá vida ao ecosistema é a rede trófica, implica a habilidade progresiva para poñer en práctica os procesos de indagación científica: realizar observacións directas e indirectas de diversos fenómenos ecolóxicos; formular preguntas;
localizar, obter, analizar e representar información cualitativa e cuantitativa sobre as cadeas e redes tróficas, os factores abióticos limitantes, o punto óptimo de cada factor, as marxes de tolerancia, e as pirámides de fluxo de enerxía e realizar predicións e inferencias sobre as relacións depredador-presa e as súas consecuencias nos mecanismos de autorregulación nos ecosistemas.
A axeitada percepción do espazo físico en que se desenvolve a actividade humana, así como a habilidade para interactuar co espazo circundante, ponse de manifesto ao estudar os fenómenos de bioacumulación e amplificación biolóxica dalgúns tóxicos ambientais e tratar de resaltar as graves consecuencias destes velenos nos niveis tróficos
superiores da cadea trófica e no ecosistema en xeral.
Tratamento da información e competencia dixital
A ilustración desta unidade é unha parte esencial da información necesaria para a comprensión da estrutura e función do ecosistema: seccións, detalles ampliados, vistas de fronte ou de perfil e modelos a escala esixen de destrezas de razoamento para analizar a información que proporcionan os debuxos, relacionala, sintetizala e facer deducións dos distintos niveis de complexidade.
As actividades Recoñécelo? e Que falta? (páxina 88) requiren o dominio de linguaxes específicas básicas (textual,
numérica, icónica, visual e gráfica) e das súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación dos
diferentes tipos de información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situacións e
contextos.
Observar os factores bióticos e abióticos dun ecosistema, a disposición das diferentes cadeas nas redes tróficas, o
fluxo de enerxía e a reciclaxe da materia, esixe ser competente na xestión e procesado de información abundante e
complexa, na resolución de problemas reais e no traballo en contornos colaborativos.
A actividade Lapis e rato (páxina 84) inclúe as direccións de determinadas páxinas web sobre a transferencia da
enerxía nos ecosistemas e os sitios onde se poden descargar esquemas, gráficos e táboas sobre a estrutura e a función dos ecosistemas. Esta actividade está dirixida ao desenvolvemento da competencia dixital, estimulando o
manexo de estratexias para identificar e resolver problemas de hardware e de software e aproveitar e analizar criticamente a información proporcionada.
Competencia social e cidadá
A actividade Pensa... (páxina 76) pon de manifesto o xeito de se organizaren os individuos en familias. A actividade Enerxía da biomasa (páxina 80) pretende resaltar a importancia do aforro enerxético e a procura de novas fontes de enerxía renovables. Os gráficos sobre bioacumulación e amplificación biolóxica da páxina 81 e as actividades
Resolve o problema (páxina 87) e A Ciencia explícanos o mundo (páxina 89) tratan de resaltar as graves consecuencias e os conflitos creados nos ecosistemas e no contorno polas actividades humanas e pola súa particular
forma de intervención na biosfera, especialmente a problemática xerada pola bioacumulación e amplificación biolóxica de substancias tóxicas como o DDT, o dieldrín (un parente do DDT) e metais pesados como o mercurio.
43
44
PROGRAMACIÓN
En coherencia coas habilidades e destrezas relacionadas ata aquí, son parte desta competencia básica as actitudes
que pretende desenvolver a actividade Ti decides (páxina 89) para evitar a contaminación dos ecosistemas.
Competencia cultural e artística
As ilustracións que amosan a estrutura e a función dos ecosistemas, as interaccións entre os factores bióticos e
abióticos, a disposición das diferentes cadeas nas redes tróficas, o fluxo de enerxía e a reciclaxe da materia, contribúen ao desenvolvemento desta competencia. A utilización destas imaxes como fonte de enriquecemento e gozo
require poñer en funcionamento a iniciativa, a imaxinación e a creatividade ao percibir e enriquecerse con diferentes realidades do mundo da arte e da cultura.
Competencia para aprender a aprender
As actividades Comproba... e Compara... tratan de adaptar os principios ou teorías xerais ás condicións particulares do seu contorno e capacitan aos alumnos e alumnas para describir novas observacións, ordenalas, agrupalas,
clasificalas, identificar semellanzas e diferenzas, planificalas, etcétera.
Actividades como Pensa (páxina 76), Observa e experimenta (páxina 85), Exercita a túa memoria, Aplica o
teu coñecemento (páxina 86) e Resolve o problema (páxina 87) permiten ser consciente do que se sabe e do que
é necesario aprender. Ao mesmo tempo, implican a curiosidade de formularse preguntas, identificar e manexar a
diversidade de respostas posibles diante dunha mesma situación ou problema utilizando diversas estratexias e
metodoloxías que permitan afrontar a toma de decisións, racional e criticamente, coa información dispoñible.
Onde está a mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina 88) son actividades que
desenvolven habilidades para obter información –xa sexa individualmente ou en colaboración– e, moi especialmente, para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos previos e coa propia experiencia persoal e sabendo aplicar os novos coñecementos e capacidades en situacións semellantes e contextos diversos.
Autonomía e iniciativa persoal
As actividades Comproba..., Compara... e Observa e experimenta (páxina 85) permiten desenvolver a capacidade de elixir con criterio propio, de imaxinar proxectos e de levar adiante as accións necesarias para desenvolver as
opcións e plans persoais. Supón poder transformar as ideas en accións; é dicir, propoñerse obxectivos e planificar e
levar a cabo proxectos. Require, polo tanto, poder reelaborar as formulacións previas ou elaborar novas ideas, buscar solucións e levalas á práctica.
A actividade Mira... (páxina 71) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes que pretenden estimular
a iniciativa persoal encamiñada á busca de información. Permite explorar as distintas opcións, de xeito que poidan
elixir de maneira autónoma a opción máis axeitada.
Recursos didácticos
Materiais
• Microscopio, lupa binocular e material xeral de microscopía.
• Caderno de campo e materiais necesarios para a observación e estudo dos animais, as plantas, os fungos e os
microorganismos do solo (prismáticos, cámara fotográfica, etc.).
• Coleccións de diapositivas e murais da fauna e flora típicas dos diferentes ecosistemas.
• Papel cuadriculado, lapis e regra para construír gráficas.
• Táboas de datos sobre poboacións de maruxiñas e pulgóns.
Libros
• ATTENBOROUGH, D. e col. Planeta vivo. Editorial Plaza y Janés-Tusquets-Museu de la Ciència.
• AYENSU, V. V. e col. Los ritmos de la vida. Editorial debate.
• BRITISH MUSEUM (Natural History). Las cadenas naturales. Ediciones Akal.
• BRITISH MUSEUM (Natural History). La naturaleza trabaja. Ediciones Akal.
• BURGER, B. Hogar sin química. Editorial Integral.
• BURNIE, D. Naturaleza en tus manos. Editorial Plaza y Janés-Tusquets-Museu de la Ciència.
• CARMEN, L. Investigando el bosque. Editorial Teide.
• CHINERY. Guía ilustrada para los amantes de la naturaleza. Editorial Blume.
• COLVIN, L. e col. Enciclopedia de la Naturaleza. Susaeta Ediciones.
• DORDA, J. e col. Cuaderno de campo. Guía para observar la naturaleza en la Península Ibérica. Editado por Cruz Roja
Española.
• GARCÍA, M. A. Atlas de Ecología. Editorial Edibook.
• HARE, T. Enciclopedia de ecología. Ediciones SM.
• HARE, T. Mundos Naturales. Editorial Blume.
PROGRAMACIÓN
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
JAVNA J. 50 cosas que los niños pueden hacer para salvar la Tierra. Emecé
LOVELOCK, J. Gaia. Una ciencia para curar el planeta. Editorial Integral.
LINCOLN, R. J. e col. Diccionario de ecología, evolución y taxonomía. Editorial Fondo de Cultura Económica.
MORGAN, S. Ecología y medio ambiente. Editorial Debate.
PARKER, S. Dime cómo funciona la Naturaleza. Editorial Larousse.
RICO, M. Educación ambiental. Editorial Cincel.
SCOTT, M. Ecología. Editorial Edebé.
SEIDENBERG, S. Ecología y conservación de la Naturaleza. Ediciones Altea.
STIDWORTHY, J. Aprende a ser un buen ecólogo. Parramón Ediciones.
VARIOS. Cómo funciona la Naturaleza. Editorial Debate.
VARIOS. Elementos básicos para Educación ambiental. Editado por el Ayuntamiento de Madrid.
Revistas mensuais
• Natura.
• Quercus.
• Muy Interesante.
• Investigación y Ciencia.
• Alambique.
• Enseñanza de las Ciencias.
Software
• Ciencias Naturales. Enciclopedia temática. CD-ROM. Editorial Lafer.
• Zoología. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
• Botánica. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
Vídeos
• Animales al límite. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC. El País.
• Animales en el campo de batalla: el lobo. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC. El País.
• Visión salvaje. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC. El País.
• Instinto depredador: armas mortíferas. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC. El País.
• Leopardos al acecho. National Geographic.
• Consultar en Asociación Española de Cine e Imagen Científicos (programa de cine científico FECYT).
Tel.: 915 646 912.
• Pola grande abundancia e diversidade de títulos, é preciso contactar cos servizos de videoteca dos Centros de Profesores e de diferentes editoriais, como Enciclopedia Británica, Open University, Serveis de Cultura Popular, San
Pablo, TVE, Ministerio de Educación, Comunidades Autónomas, UNED e coas diferentes cadeas de televisión
(documentais sobre fauna, flora e natureza de Cousteau, Attenborough, Rodríguez de la Fuente, etc.).
Ambientais
• Visitas a museos, zoolóxicos, xardíns botánicos e casas da Ciencia.
• Excursións, saídas ao campo ou aos parques da cidade e observación de animais, plantas, fungos e organismos
do solo.
Persoais
• Observación dos costumes alimentarios dalgúns pequenos animais que viven nos xardíns e preto das nosas vivendas, as súas migracións periódicas, os hábitats onde viven, as súas formas de aniñar, etcétera.
• Aproveitar as vacacións para viaxar a rexións onde existan Parques Naturais e ecosistemas de interese especial
pola riqueza e variedade da súa fauna e flora (humidais, lagoas, rexións costeiras, etc.)
• Aprender o uso da cámara fotográfica e da cámara de vídeo e confeccionar un álbum de fotografías e unha vide-
oteca cos animais, as plantas e os fungos máis característicos da rexión.
• Contactar con asociacións ecoloxistas e de defensa da Natureza (Greenpeace, ADENA, CODA, SEO, etc.).
Internet
Centro nacional de información e comunicación educativa (CNICE)
http://www.cnice.mec.es
Páxina web do MEC onde se ofrecen diversos recursos para as Ciencias da Natureza. Para esta unidade destacan
dous proxectos:
– Proxecto «Explorando o Medio Ambiente Europeo». Esta web pretende servir de orientación a profesores e estu-
45
46
PROGRAMACIÓN
dantes de centros educativos de Ensino Primario e Secundario de toda Europa para desenvolver actividades prácticas e leccións teóricas que melloren o coñecemento dos problemas que afectan ao medio.
– Proxecto «Environnment on line», páxina con información e actividades sobre temas ambientais que serve de guía
a estudantes e profesores de Educación Primaria e Secundaria para as discusións de clase.
Asociación española de Ecoloxía Terrestre
http://www.aeet.org/
Contén excelentes artigos da revista Ecosistemas.
Centro nacional de información e comunicación educativa
http://recursos.cnice.mec.es/biosfera/profesor/2eso/1.htm
Unidade didáctica interactiva do proxecto Biosfera.
Escola Superior de Enxeñeiros da Universidade de Navarra
http://www1.ceit.es/Asignaturas/Ecologia/Hipertexto/04Ecosis/100Ecosis.htm#Funcionamiento%20del%2
0ecosistema
Capítulo Ecosistemas do libro electrónico Ciencias de la Tierra y del Medio Ambiente.
Universidad de California. Museo de Paleontoloxía
http://www.ucmp.berkeley.edu/
Ofrece un glosario sobre os térmos ecolóxicos máis empregados.
Environnment Canada
http://www.ec.gc.ca/fenvhome.html
Este sitio proporciona información sobre os cambios climáticos, a contaminación do aire, da auga, dos ecosistemas,
etc. Inclúe programas gobernamentais de Canadá para a prevención da polución.
Online Biology Book
http://gened.emc.maricopa.edu/bio/bio181/BIOBK/BioBookcommecosys.html
Curso de ecoloxía que inclúe un conxunto de definicións previas, estudo da estrutura e funcionamento dun ecosistema, clasificación das biocenoses (tipos de biomas terrestres e acuáticos), equilibrio, sucesións, etc.
Ecojob
http://www.ulg.ac.be/cifen/inforef/swi/ecojob.htm
Ecojob é un programa didáctico en francés que permite abordar de maneira interactiva o estudo dos principais mecanismos ecolóxicos: relacións inter e intraespecíficas, fenómenos de sucesión vexetal, relacións depredador-presa,
relacións parasito-hospedador, factores bióticos e abióticos dun ecosistema, a acción humana sobre o medio natural, técnicas de ecoloxía de campo, loita biolóxica, etcétera.
PROGRAMACIÓN
UNIDADE 5: Ecosistemas acuáticos
Obxectivos
a)
b)
c)
d)
e)
f)
Coñecer a distribución e as características dos principais ecosistemas acuáticos.
Relacionar cada ecosistema acuático coas características físicas das zonas sobre as que se asentan.
Identificar os organismos vivos que habitan en cada ecosistema acuático.
Relacionar algunhas características dos seres vivos coas condicións físicas en que viven.
Coñecer a distribución da flora e a fauna dos distintos ecosistemas acuáticos.
Valorar críticamente as consecuencias das alteracións dos ecosistemas acuáticos, tales como a perda da biodiversidade, a contaminación, a erosión, a eutrofización das augas, etcétera.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüistica
• Interpretar e comprender a realidade da enorme diversidade do mundo acuático e da gran variedade de flora e
fauna que alberga.
• Estruturar o coñecemento sobre a distribución e características dos principais ecosistemas acuáticos.
• Debater sobre a relación existente entre as características dos seres vivos e as condicións físicas en que viven.
Competencia no coñecemento e interacción co medio físico
• Percibir o espazo físico en que se desenvolve a vida acuática e a actividade humana, tanto a grande escala como
no contorno inmediato.
• Reflexionar sobre a importancia dos recursos naturais que o ser humano obtén a partir dos ríos, mares e océanos.
Tratamento da información e competencia dixital
• Analizar a información que proporcionan os debuxos dos ecosistemas mariños para comprender as súas características e coñecer os organismos vivos que os habitan.
• Usar determinadas páxinas web dedicadas a ecosistemas mariños, especialmente espaxos protexidos.
Competencia social e cidadá
• Tomar conciencia da importancia da conservación dos ecosistemas acuáticos para o desenvolvemento sustentable do planeta.
• Valorar os perigos que supon a perda de biodiversidade en ríos e mares, a contaminación das augas, a erosión,
etcétera.
• Reflexionar sobre a importancia económica dos ecosistemas mariños, tanto polos recursos minerais e alimenticios que proporcionan como polo seu papel na industria do turismo.
Competencia cultural e artística
• Utilizar os esquemas e debuxos dos ecosistemas acuáticos para desenvolver a creatividade e para gozar apreciando a súa enorme diversidade.
• Apreciar e gozar analizando a relación entre as características dos seres vivos coas condicións físicas en que
viven.
Competencia para aprender a aprender
• Adaptar os coñecementos xerais sobre os ecosistemas ás especiais características do mundo acuático.
• Facerse preguntas sobre as relacións existentes entre os diversos seres vivos dun ecosistema acuático.
• Analizar o que sabemos sobre o mundo marino e o que é necesario aprender.
Autonomía e iniciativa persoal
• Desenvolver valores e actitudes relacionados co respecto polo medio, a defensa da biodiversidade, a loita contra
a contaminación dos ríos e os mares, etcétera.
• Análise crítica da importancia económica dos mares e océanos para o desenvolvemento futuro da especie
humana.
• Presentar interrogantes co obxecto de estimular a iniciativa personal e a procura de información sobre a enorme
biodiversidade do mundo acuático.
Contidos
CONCEPTOS
•
•
•
•
O medio acuático.
As rexións polares.
O océano Atlántico.
O mar Mediterráneo.
47
48
PROGRAMACIÓN
• O río.
• Os humidais.
• Os humidais do noso contorno.
PROCEDEMENTOS
• Identificación das principais características físicas dos ecosistemas acuáticos.
• Establecemento das relacións entre algúns habitantes dos ecosistemas acuáticos e as súas características
físicas.
• Recoñecemento da situación e os valores naturais dalgúns dos humidais do noso contorno.
• Identificación das alteracións sufridas polos ecosistemas acuáticos e a súa relación con distintas actividades
humanas.
• Consulta de páxinas web e selección de información relacionada coa localización, a flora e a fauna de diferentes
•
•
•
•
•
ecosistemas acuáticos, tanto a nivel mundial como a nivel español.
Elaboración de murais e informes que amosen as principais características dos distintos ecosistemas acuáticos.
Tratamento e análise da información.
Elaboración e interpretación de gráficos e diagramas.
Comprobación de hipóteses.
Exposición de resultados.
ACTITUDES
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Curiosidade cara ao estudo da diversidade paisaxística do noso país.
Valoración da perda de biodiversidade acuática.
Sensibilización pola defensa do medio.
Actitude crítica e reflexiva ante as actividades humanas que provocan a desaparición da flora e a fauna dos ecosistemas acuáticos.
Interese por realizar os traballos con orde e limpeza.
Desenvolvemento de hábitos de respecto pola natureza.
Valoración da orde no traballo de laboratorio.
Disposición a traballar con rigor científico.
Desenvolver o interese pola ciencia como forma de coñecer o medio que nos rodea.
CrCriterios de avaliación
a.1) Identifica as características máis importantes dos principais ecosistemas acuáticos.
a.2) Distribúe os principais ecosistemas acuáticos ao longo da xeografía mundial.
b.1) Relaciona as características dos distintos ecosistemas acuáticos coas condicións físicas sobre as que se
asentan.
c.1) Identifica os distintos seres vivos que habitan en cada ecosistema acuático.
d.1) Relaciona as características propias dos distintos seres vivos coas condicións físicas dos ecosistemas acuátie.1)
e.2)
f.1)
f.2)
cos que habitan.
Distribúe a flora e a fauna dos ecosistemas acuáticos.
Coñece os principais humidais do noso contorno.
Recoñece as alteracións que sufriron os ecosistemas acuáticos como consecuencia da acción humana.
Valora criticamente as consecuencias dalgunha acción humana sobre os ecosistemas acuáticos.
Orientacións metodolóxicas
Nesta unidade abránguense os distintos ecosistemas acuáticos que podemos estudar no noso planeta, a Terra. As
primeiras cuestións suxeridas no epígrafe Mira… (páxina 91) pretenden situar o alumnado na súa realidade máis
próxima, pedíndolles que, cos coñecementos que posúen até o momento, opinen sobre a existencia de vida no continente antártico; que recoñezan algúns seres vivos, como a leituga de mar; que indiquen o lugar onde viven algúns
organismos, como as lontras; ou que descubran a existencia de grandes humidais onde as aves migratorias atopan
un punto de descanso nas súas longas viaxes.
Na descrición dos distintos ecosistemas acuáticos trátase de manter unha estrutura uniforme, describindo as
principais características físicas dos biotopos que os sustentan e distribuíndo a flora e a fauna que constitúen a
súa biocenose.
No bloque-diagrama da páxina 92 represéntanse as diferentes rexións que podemos atopar nos océanos, cuxa distribución vai depender da súa proximidade á costa así como da súa profundidade. Debemos recalcar aos alumnos e
PROGRAMACIÓN
alumnas que en cada unha delas existen unhas propiedades físicas distintas e, por iso, uns animais e vexetais característicos.
A actividade Compara o ecosistema ártico co ecosistema antártico (páxina 93) trata de poñer de manifesto
as semellanzas e as diferenzas que existen entre o ecosistema ártico e o ecosistema antártico tanto na súa localización como nas especies animais e vexetais que neles habitan.
A actividade Sobrevivir no frío (páxina 93) chama a atención sobre as adaptacións que moitos animais posúen para
sobrevivir no seu contorno. Neste caso, os animais polares. Moitos deles mantéñense quentes grazas ao pelo e ás
plumas que serven para reter ao seu redor burbullas de aire e actuar igual ca un illante. Algúns son grandes, arredondados, cunha grosa capa de graxa baixo a pel que fai que se conserven quentes e teñen orellas pequenas para
gardar a calor.
A actividade Lazos coa Economía (páxina 94) serve de base para o debate sobre a importancia económica dos océanos, como o Atlántico, pero tendo en conta a importancia de conservar a biodiversidade e que todos os seres vivos
cumprimos unha función no equilibrio dos ecosistemas. Debemos facer fincapé en que a principal ameaza da biodiversidade mariña é a destrución dos hábitats naturais, o comercio de moitas especies, a sobreexplotación de especies pesqueiras e a contaminación.
O apartado Observa e experimenta (páxina 107) pretende explicar aos alumnos e alumnas que ademais de identificar as aves acuáticas estudando o seu tamaño, as súas cores, o seu comportamento, o seu canto ou o seu voo,
existen outras características identificatorias, sobre todo de lonxe ou a contraluz, como é a súa forma.
Orientacións para adquirir as competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
Pola súa importancia para o progreso da aprendizaxe, esta competencia trabállase de forma continua ao longo de
toda a unidade, mediante os seguintes aspectos:
A actividade Mira… (páxina 91) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes que suscitan un debate
en que se debe estimular o desenvolvemento da capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia con sensibilidade e espírito crítico; de expresar axeitadamente –en fondo e forma– as propias ideas e
emocións, e de aceptar e realizar críticas con espírito construtivo.
As actividades da unidade que poñen en xogo destrezas lingüísticas: definir termos, redactar respostas breves e clasificar como verdadeiro ou falso, etcétera.
A actividade Lapis e rato (páxina 106) ofrece información para visitar distintas páxinas web sobre oceanografía,
bioloxía mariña, temas de contaminación mariña, lagoas e humidais galegos que permiten comprender e utilizar
diferentes recursos lingüísticos, así como aprender a escribir textos sinxelos en diferentes linguas e utilizar ditas linguas en contextos comunicativos de uso cotián.
A descrición dos principais conceptos ao longo da unidade amósase destacada en recadros e, xunto coa actividade
Resume e ordena as túas ideas (páxina 106), pretende estruturar o coñecemento dos nosos alumnos e alumnas
sobre o medio acuático, os tipos de ecosistemas acuáticos mariños e de auga doce e fomentar neles a habilidade
para extraer a información esencial tras a lectura da Unidade.
A propia exposición dos conceptos, con especial énfase na introdución da terminoloxía relativa á ecoloxía acuática
e no rigor das definicións.
O traballo sobre textos científicos ao cabo da unidade na actividade A ciencia explícanos o mundo (páxina 111)
está enfocado en gran medida a desenvolver a comprensión lectora.
A bibliografía que se amosa en Libros que te poden axudar (páxina 111) é unha mostra de libros de divulgación
da Ciencia para mozos que pretende estimular o pracer pola lectura para que os nosos alumnos e alumnas gocen
lendo e expresándose de forma oral e escrita.
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
Estreitamente vinculada ás ciencias. Desta maneira, podemos destacar desta competencia a axeitada percepción do
espazo físico en que se desenvolven a vida e mais a actividade humana, tanto a grande escala como no contorno
inmediato.
Do mesmo xeito, coa sección Lazos con… (páxina 94), dedicada nesta unidade á economía, preténdese traballar o
emprego responsable dos recursos naturais e a protección da saúde individual e colectiva. Son parte desta compe-
49
50
PROGRAMACIÓN
tencia básica o saber considerar que a extracción de petróleo, gas natural, minerais de ferro, titanio e circón, así
como os recursos pesqueiros son unha necesidade para as sociedades industrializadas ante a crecente demanda de
materias primas, pero hai que ter en conta o forte impacto ambiental e, en ocasións, a forte contaminación do medio
que ocasiona a utilización dos combustibles fósiles.
Tratamiento da información e competencia dixital
Tamén moi relacionada coa actividade científica, nesta unidade trabállase de forma aplicada na sección A ciencia
explícanos o mundo (páxina 111), onde os alumnos e alumnas deben buscar información utilizando as fontes dispoñibles e, por outro, na organización de datos para responder ás cuestións expostas. As actividades Recoñécelo?
e Que falta? requiren do dominio de linguaxes específicas básicas (textual, numérica, icónica, visual e gráfica) e
das súas pautas de decodificación e transferencia, así como da aplicación dos diferentes tipos de información, as
súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situacións e contextos.
A competencia dixital é, por outra parte, o obxecto do epígrafe Lapis e rato (páxina 106), co que se pretende que
aprendan a utilizar, racionalmente e de modo eficiente, as ferramentas multimedia que ofrece internet.
Competencia social e cidadá
Nesta unidade desenvólvese fundamentalmente mediante a toma de conciencia de que cada un é responsable das
súas propias accións e de que a conservación da Natureza depende de todos. Entre as habilidades desta competencia tamén salienta a actitude crítica e rigor intelectual, respectando a realidade dos datos e das observacións, aínda
que contradigan as hipóteses propias. Reflexión crítica sobre as alteracións sufridas polos ecosistemas e do papel
primordial do ser humano dentro e sobre os ecosistemas. Valoración do respecto e defensa do medio. Valoración crítica das mensaxes publicitarias relacionadas co consumo. Reflexión sobre a práctica de actividades de lecer na natureza. Valoración da importancia do medio para unha industria como o turismo. Toma de conciencia da necesidade de
preservar as paraxes naturais. Reflexión sobre os hábitos persoais de emprego do tempo libre na natureza. A actividade Ti decides (páxina 111), encamiñada a evitar a contaminación do mar, pretende desenvolver a conciencia
sobre os valores da contorna e mostrar un sentimento de cidadanía global.
Competencia cultural e artística
Esta competencia supón coñecer, comprender, apreciar e valorar criticamente diferentes manifestacións culturais e
artísticas. Incorpora o coñecemento básico dos principais recursos das diferentes linguaxes artísticas, así como das
obras máis relevantes do patrimonio nacional. O conxunto de destrezas que configuran esta competencia fan referencia á habilidade para apreciar e gozar co estudo e observación dos ecosistemas acuáticos. As ilustracións que
mostran os diferentes ecosistemas acuáticos que podemos atopar no noso planeta contribúen á adquisición desta
competencia. A utilización destas imaxes como fonte de enriquecemento e gozo, require poñer en funcionamento a
iniciativa, a imaxinación e a creatividade, ao percibir e enriquecerse con diferentes realidades do mundo da arte e
da cultura.
Así mesmo, require poñer en funcionamento as actitudes de rexeitamento polas prácticas coleccionistas daqueles
animais e vexetais que poidan ocasionar un grave expolio de Patrimonio Natural tanto da propia comunidade, como
doutras comunidades. Debemos fomentar a defensa do Patrimonio Natural que pertence a todos os cidadáns.
Competencia para aprender a aprender
Os conceptos tratados nesta unidade trabállanse especificamente mediante actividades de diversos tipos:
• Compara o ecosistema ártico co ecosistema antártico (páxina 93) trata de adaptar os principios xerais ás
condicións particulares do seu contorno e capacitar os alumnos e alumnas para novas observacións, ordenalas,
agrupalas, clasificalas, identificar semellanzas e diferenzas, etcétera.
• As actividades Observa e experimenta (páxina 107), Exercita a túa memoria, Aplica o teu coñecemento
(páxina 108) e Resolve o problema (páxina 109) permiten ser consciente do que se sabe e do que é necesario
aprender.
• As actividades Onde está o mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina 110) son
actividades que desenvolven habilidades para obter información –xa sexa individualmente ou en colaboración– e,
moi en especial, para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos
coñecementos previos e coa propia experiencia persoal e sabendo aplicar os novos coñecementos e capacidades
en situacións parecidas e contextos diversos.
Autonomía e iniciativa personal
Á adquisición desta competencia –transformar as ideas en accións– contribúe en gran medida a actividade
Observa e experimenta (páxina 107) que permite desenvolver a capacidade de elixir con criterio propio, de ima-
PROGRAMACIÓN
xinar proxectos e de levar adiante as accións necesarias para desenvolver as opcións e plans persoais. Require, por
tanto, poder reelaborar as exposicións previas e elaborar novas ideas, procurar solucións e levalas á práctica. A
organización, programación e realización de saídas á costa, á ribeira dun río, un lago, unhas marismas ou unha charca próxima á localidade do alumnado poden contribuír, de igual maneira, a desenvolver esta capacidade.
A actividade Mira… (páxina 91) suxire no inicio da unidade un conxunto de interrogantes que pretenden estimular
a iniciativa persoal encamiñada á procura de información. Permite explorar as distintas opcións, de maneira que poidan elixir de maneira autónoma a opción máis axeitada.
Recursos didácticos
Materiais
• Materiais necesarios para a observación e o estudo dos animais, as plantas, as algas, os fungos e o plancto:
caderno de campo, prismáticos, cámara de fotos, lapis, pinturas de cores…
• Colección de diapositivas e murais da flora e a fauna típicas dos diferentes ecosistemas acuáticos.
Libros
• AMMANN, K. La vida en las aguas dulces. Editorial Teide.
• ATTENBOROUGH, D. e col. Planeta vivo. Editorial Plaza y Janés-Turquets-Museu de la Ciencia.
• BAUCHOT, M. L. e col. Guía de los peces de mar de España y de Europa. Ediciones Omega.
• CASADO, S. e col. Guía de los lagos y humedales de España. J. M. Reyero Editor.
• CORBERA, J. e col. Peces de mar de la península Ibérica. Editorial Planeta.
• CHINERY. Guía práctica ilustrada para los amantes de la naturaleza. Editorial Blume.
• DURRELL, G. e col. La guía del naturalista. Editorial Blume.
• GANERI, A. Atlas visual de los océanos. Ed. Bruño.
• GARCÍA, D. e col. Ríos y riberas. Enciclopedia de la naturaleza española. Editorial Debate-Círculo de lectores.
• HUTCHINSON, S e col. Océanos. Libros cúpula.
• LÓPEZ, J. El río: sistema biológico. Guía didáctica para escolares. Editado por el Principado de Asturias.
• NEEDHAM, J. e col. Guía para el estudio de los seres vivos de las aguas dulces. Editorial Reverté.
• PARKER, S. El río y la laguna. Ediciones Altea.
• VARIOS. Atlas el País. El País-Aguilar.
• VARIOS. El libro de la Naturaleza. Editado por la Junta de Castilla y León.
Revistas mensuais
• Muy interesante.
• Ecología.
• Conocer.
• Newton.
• Investigación y ciencia.
• National Geographic.
• Natura.
• Quercus.
Software
• Botánica. Enciclopedia temática. CD-ROM Interactic. Editorial Argos Vergara.
• Ciencias naturales. Enciclopedia temática. CD-ROM. Editorial Lafer.
Vídeos
• Serie: Ciencias de la Tierra. Enciclopedia Británica Educacional.
• El mar. DVD 6. DidaVisión. Didaco.
• Dada a grande abundancia de títulos, contactar cos servizos de videoteca dos CFIEs e as diferentes cadeas de
televisión (documentais sobre fauna, flora, e natureza de Cousteau, Attenborough, Rodríguez de la Fuente, etc.)
Internet
Rede de Parques Nacionales
http://reddeparquesnacionales.mma.es/parques/
Páxina do Ministerio de Medio Ambiente e Medio Rural e Mariño en que se pode atopar a historia, conservación,
biodiversidade, guías e visitas virtuais da Rede de Parque Nacionais.
51
52
PROGRAMACIÓN
Fauna Ibérica. Ministerio de Ciencia e Innovación
http://www.fauna-iberica.mnc.csic.es/
Nesta páxina pódese atopar información sobre distintas especies da fauna española.
Maseducativa
http://www.maseducativa.com./cgi-bin/busqueda.cgi
Esta páxina ofrece ligazóns con outras en que se pode atopar información sobre diversos temas, como fotografías
de animais, animais en extinción, árbores de España, plantas, etcétera.
PROGRAMACIÓN
UNIDADE 6: Ecosistemas terrestres: biomas
Obxectivos
a) Comprender a importancia dos principais factores xeográficos e climáticos, na distribución dos seres vivos na
b)
c)
d)
e)
f)
Terra e coñecer os principais biomas terrestres, como conxuntos de ecosistemas que albergan a flora e fauna do
planeta, así como as súas características ambientais.
Elaborar informes claros, precisos e coa terminoloxía científica axeitada nos que se expoñan as conclusións obtidas nos diferentes estudos realizados.
Valorar a utilidade do traballo en grupo na resolución de problemas tales como a conservación e protección dos
ecosistemas terrestres.
Recoñecer a importancia de protexer os ecosistemas terrestres e os biomas, para contribuír á propia supervivencia da especie humana e á dos demais seres vivos.
Valorar o estado de conservación dos ecosistemas terrestres e biomas, e as consecuencias que ten para o medio
e para os seres humanos a súa destrución e a perda de biodiversidade.
Desenvolver unha actitude crítica e comprometida para contribuír á solución dalgúns problemas ocasionados
polo desenvolvemento científico e tecnolóxico e a degradación e o deterioro dos ecosistemas terrestres.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Estruturar o coñecemento sobre os diferentes tipos de ecosistemas e biomas terrestres, as súas características e
as súas principais diferenzas.
• Propoñer interrogantes sobre a variedade de ecosistemas que susciten un debate que desenvolva a capacida-
de de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia con sensibilidade e espíritu crítico.
Competencia matemática
• Interpretar as gráficas e os datos relativos ao clima nos diversos ecosistemas.
Competencia no coñecemento e a interacción co medio físico
• Identificar a diversidade de ecosistemas existentes na Península Ibérica e en Galicia.
• Comprender as características que identifican e diferencian os ecosistemas e biomas terrestres.
• Identificar preguntas e obter conclusións baseadas en probas, co obxectivo de comprender as características dos
seres vivos presentes en cada ecosistema.
• Concienciarse sobre a variedade de ecosistemas e sobre a utilidade para o ser humano de conservar esta biodi-
versidade.
Tratamento da información e competencia dixital
• Utilizar determinadas páxinas web para obter información sobre os diversos espazos naturais protexidos existen-
tes na Península Ibérica e no resto do mundo.
• Comprender, a través das ilustracións da unidade, as diferenzas entre os diversos ecosistemas e biomas terres-
tres, analizando a información que proporcionan os debuxos.
Competencia social e cidadá
• Valorar a diversidade de ecosistemas como parte esencial da riqueza do contorno e da calidade de vida da espe-
cie humana.
• Concienciar contra o deterioro e a contaminación de todos os ecosistemas, salientando o concepto de cidadanía
global.
Competencia cultural e artística
• Apreciar e gozar cos diversos ecosistemas, valorando que tamén constitúen parte do patrimonio cultural dunha
rexión ou país.
• Utilizar as ilustracións como fonte de enriquecemento e gozo para desenvolver a imaxinación e a creatividade ao
percibir diversos contornos naturais.
Competencia para aprender a aprender
• Adaptar os coñecementos xerais sobre os ecosistemas ás características particulares do contorno onde se vive.
• Suxerirse preguntas sobre os diversos ecosistemas e analizar as observacións, ordenalas, agrupalas, clasificalas,
identificar semellanzas e diferenzas, etc.
53
54
PROGRAMACIÓN
Autonomía e iniciativa personal
• Desenvolver valores e actitudes relacionados co coidado e o respecto de todas as formas de vida e do mantemen-
to do medio físico e dos seres vivos como parte esencial do contorno.
• Presentar interrogantes que pretenden estimular a iniciativa personal, encamiñada á procura de información, des-
envolvendo a capacidade de elixir con criterio propio.
Contidos
CONCEPTOS
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Biomas e zonas bioclimáticas. A ecosfera. A distribución dos principais biomas.
A tundra e a taiga.
As pradarías e a sabana.
O deserto.
A laurisilva.
O bosque mediterráneo. A devesa.
O bosque caducifolio. A carballeira. O faial.
O bosque de coníferas.
A pluvisilva.
Ecosistemas do noso contorno: hábitats urbanos.
Espazos naturais protexidos
PROCEDEMENTOS
• Elaboración e interpretación de gráficos que conteñan datos das accións sobre o medio e das causas que provo-
caron esas accións.
• Identificación das principais características físicas dos ecosistemas terrestres e biomas.
• Establecemento das relacións entre algúns habitantes dos ecosistemas terrestres e biomas e as súas caracterís-
ticas físicas.
• Descrición das características dos diferentes ecosistemas terrestres peninsulares.
• Recoñecemento das características que diferencian os habitantes dos distintos ecosistemas terrestres e biomas.
• Identificación das alteracións sufridas polos ecosistemas terrestres e biomas e a súa relación con distintas acti-
vidades humanas.
• Elaboración de conclusións e comunicación dos resultados mediante a redacción de informes, exposicións orais,
elaboración de murais, etcétera.
ACTITUDES
• Toma de conciencia da importancia dos ecosistemas e biomas e rexeitamento das actividades humanas que pro-
vocan a súa contaminación e o seu deterioro.
• Valoración da perda de biodiversidade e análise crítica das actividades humanas que ocasionan a desaparición de
especies da flora e da fauna dos ecosistemas.
• Valoración crítica das vantaxes e atrancos que o desenvolvemento científico e tecnolóxico ten sobre o medio e os
ecosistemas terrestres.
• Apreciación da importancia do desenvolvemento sustentable e análise crítica das accións correctoras e das téc-
nicas alternativas que permitean extraer e utilizar recursos sen danar o medio.
Criterios de avaliación
a.1) Identifica as características máis importantes dos principais ecosistemas e biomas terrestres.
a.2) Relaciona as características dos distintos ecosistemas e biomas terrestres coas condicións físicas das zonas
sobre as que se asenta.
a.3) Identifica os distintos seres vivos que habitan cada ecosistema e bioma terrestre e determina algunhas espe-
cies en perigo de extinción que sexan moi representativas.
a.4) Relaciona as características propias dos distintos seres vivos coas condicións físicas dos ecosistemas que
habitan.
a.5) Describe a distribución da flora nos seus diferentes estratos (arbóreo, arbustivo e herbáceo) nos diferentes eco-
sistemas e biomas terrestres.
b.1) Utiliza conceptos científicos básicos que permitan comprender as relacións que existen entre os seres huma-
nos e o seu contorno.
b.2) Desenvolve estratexias que permitan observar e descubrir situacións, clasifica a información e ademais pla-
nifica actividades.
PROGRAMACIÓN
c.1) Recoñece algunhas alteracións importantes que sufriron os ecosistemas e biomas terrestres como consecuen-
cia da acción humana e valora a importancia dos exemplos de desenvolvemento sustentable nalgúns ecosistemas terrestres como a devesa.
d.1) Elabora murais e informes que reflictan a influencia das actividades humanas sobre o equilibrio dos ecosistemas terrestres.
e.1) Valora críticamente as consecuencias da acción humana sobre os ecosistemas.
f.1) Recolle datos para estudar os problemas da desertización e a perda de biodiversidade e explica a necesidade
de establecer espazos protexidos para a conservación de determinados ecosistemas.
Orientacións metodolóxicas
Ao analizar os distintos ecosistemas e biomas, téntase manter unha estrutura uniforme describindo as principais
características físicas dos biotopos que os sustentan e distribuíndo a flora e a fauna que constitúen a súa biocenose. Tamén se describen algunhas modificacións que sufriron como consecuencia da acción humana e resáltase a
necesidade de establecer un modelo de desenvolvemento sustentable e de manter a biodiversidade.
Na actividade Mira… (páxina 113), que inicia o desenvolvemento da Unidade, trátase de coñecer as ideas previas
que os alumnos teñen respecto a determinados ecosistemas e ao tipo de flora e fauna que neles se pode atopar,
mesmo no seu contorno máis próximo como o ecosistema cidade.
Coa actividade Comproba que a devesa é un exemplo de desenvolvemento sostible (páxina 119), preténdese que coñezan a importancia do modelo de desenvolvemento sustentable e a súa viabilidade, tomando como exemplo a devesa, para que vexan a necesidade de optar polo modelo de desenvolvemento sustentable como única forma
de acadar un equilibrio entre desenvolvemento económico e protección e conservación do medio.
Na actividade Compara o clima… (páxina 121), amósanse dúas características climáticas, que determinan a existencia de dous grandes e importantes tipos de ecosistemas terrestres, o bosque mediterráneo e o bosque de zonas
tépedas, como a carballeira.
Na páxina 123, amósase a distribución dunha especie vexetal de grande importancia e que require unha especial
protección, o pinsapo. Na seguinte páxina, amósase un problema análogo, o da supervivencia dalgúns grupos de
indíxenas das selvas tropicais, vítimas en moitas ocasións do egoísmo e da sobreexplotación destes espazos
naturais tan importantes.
A actividade Compara algunhas características dos grandes primates da pluvisilva (páxina 124), tamén
amosa o problema de supervivencia das tres especies de primates máis próximas ao home na evolución: gorila, orangután e chimpancé. Todo iso dentro do contexto da necesidade de conservación da pluvisilva, como bioma en gran
medida que regula o funcionamento da biosfera ou ecosfera.
Ao estudar os ecosistemas do noso contorno, como as cidades, (páxinas 126 e 127), podemos observar flora e fauna
específica, que aínda que implantada de forma moi artificial, como é o caso das plantas, permítenos realizar algunhas actividades fóra da aula.
Noméanse os espazos naturais protexidos, os parques naturais, reservas da biosfera e zonas ramsar (páxinas 128 e
129), como importantes exemplos do patrimonio natural dun país, que é necesario protexer e conservar, para as xeracións presentes e especialmente para as xeracións futuras. A conservación da natureza expón a necesidade de elaborar leis que protexan o medio. Desde esta perspectiva, amósanse aquí algúns espazos naturais representantes de
diferentes figuras de protección, coas que se pretende levar a cabo unha eficaz protección da natureza.
A actividade Observa e Experimenta (páxina 131) ten como obxectivo que os alumnos utilicen certas técnicas para
diferenciar algunhas especies animais polas súas características; neste caso trátase de especies moi representativas dalgúns ecosistemas ibéricos.
Orientacións para adquirir as competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
Pola súa importancia para o progreso da aprendizaxe, esta competencia trabállase de forma continua ao longo de toda
a unidade, mediante os seguintes aspectos: a propia exposición dos conceptos, con especial énfase no manexo correcto da terminoloxía, a lectura e a análise dos Compara, Comproba e Pensa, e as Actividades en que se poñen en
xogo destrezas lingüísticas, definir, completar, redactar, clasificar como verdadeiro ou falso, etcétera.
A actividade Mira... (páxina 113) suxire ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes que deben estimular o
desenvolvemento da capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia, con sensibilida-
55
56
PROGRAMACIÓN
de e espírito crítico; de expresar adecuadamente –en fondo e forma– as propias ideas e emocións e de aceptar e
realizar críticas con espírito construtivo.
As actividades de final de páxina e as actividades do final da unidade inclúen gran variedade de cuestións
que estimulan as habilidades para representarse mentalmente, interpretar e comprender a diversidade de ecosistemas terrestres e biomas, e organizar e autorregular o coñecemento e a acción dotándoos de coherencia. Ao mesmo
tempo, desenvólvense destrezas lingüísticas a definir conceptos, identificar conceptos mal clasificados, redactar
respostas breves, clasificar como verdadeiro ou falso, etcétera.
A actividade de Lapis e rato (páxina 130) ofrece información para visitar distintas páxinas web sobre ecosistemas
terrestres e biomas, que permiten comprender e utilizar diferentes recursos lingüísticos, así como aprender a escribir textos sinxelos en diferentes linguas e a utilizar esas linguas en contextos comunicativos de uso cotián.
A descrición dos principais conceptos ao longo da unidade amósanse destacados en cadros e, xunto coa actividade
Resume e ordena as túas ideas (páxina 130), pretenden estruturar o coñecemento dos nosos alumnos e alumnas
sobre os ecosistemas terrestres e fomentar neles a habilidade para extraer a información esencial tras a lectura da
unidade.
O texto científico da actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 135), xunto coa descrición que se expón
ao final, está enfocado a desenvolver a comprensión lectora. A bibliografía que se mostra en Libros que te poden
axudar (páxina 135) é unha mostra de libros de divulgación da Ciencia para mozos que pretende estimular o pracer
pola lectura para que os nosos alumnos e alumnas gocen lendo e expresándose de forma oral e escrita.
Competencia matemática
Nesta unidade trabállase a partir da interpretación de gráficas e mediante o manexo e análise de datos, que son
necesarios para cuantificar a intensidade dos impactos ambientais que as actividades humanas orixinan nos diferentes elementos do medio.
Na actividade Compara... (páxina 121) compárase o clima das zonas de bosque mediterráneo coas zonas de bosque tépedo, como a carballeira.
Competencia no coñecemento e a interacción co medio físico
Toda a unidade, a partir do título, está impregnada desta competencia. Mediante o seu desenvolvemento resulta
posible identificar preguntas e obter conclusións, coa finalidade de comprender e tomar decisións sobre os ecosistemas terrestres e biomas. Pódese dicir que todos os contidos e actividades da unidade desenvolven esta competencia.
As actividades Compara (páxinas 121 e 124), Comproba (páxina 119), Observa e experimenta (páxina131) e
Resolve o problema (páxina 133) permiten o desenvolvemento desta competencia, xa que se fan preguntas ou problemas e obtéñense conclusións baseadas en probas, coa finalidade de identificar e analizar algunhas características dos ecosistemas terrestres e biomas.
En coherencia coas habilidades e destrezas relacionadas ata aquí, son parte desta competencia básica as actitudes
que pretende desenvolver a actividade Ti decides (páxina 135) para a sensibilización dos alumnos, sobre a necesidade de protexer e conservar as selvas tropicais.
Tratamento da información e competencia dixital
É unha competencia moi relacionada coa actividade científica. Na unidade trátase, por un lado, na organización e o
tratamento de datos como nalgunhas actividades, Compara e Comproba, e, doutra banda, mediante o uso das
novas tecnoloxías da información como Internet.
A ilustración desta unidade é unha parte esencial da información necesaria para a comprensión da actividade
humana no medio: seccións, mapas e ilustración de procesos, que requiren destrezas de razoamento para analizar a información que proporcionan os debuxos, relacionala, sintetizala e facer deducións dos distintos niveis de
complexidade.
As actividades Recoñécelo? e Que falta? (páxina 134) requiren o dominio de linguaxes específicas básicas (textual, numérica, icónica, visual e gráfica) e das súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación
dos diferentes tipos de información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situacións e contextos.
A actividade Lapis e rato (páxina 130) inclúe os enderezos de determinadas páxinas web de información ambiental onde se describen espazos naturais protexidos e as súas características. Esta actividade está dirixida ao desenvolvemento da competencia dixital, estimulando o manexo de estratexias para identificar e resolver problemas de
hardware e de software e aproveitar e analizar críticamente a información proporcionada.
PROGRAMACIÓN
Competencia social e cidadá
Esta unidade ten unha dimensión social moi importante porque unha gran parte dos seus contidos son actitudinais,
aínda que, como é evidente, tratados dende a perspectiva ambiental. Por iso, tamén toda a unidade está impregnada desta competencia. A descrición de cada un dos ecosistemas e biomas, pretende sensibilizar os alumnos sobre
a importancia destes espazos e a necesidade de protexelos e a responsabilidade que temos os cidadáns, á marxe
das autoridades a quen corresponden as grandes decisións.
A actividade Ti decides (páxina 135), pretende desenvolver a conciencia sobre os valores do contorno, non tan próximo, como é o caso da selva tropical e amosar un sentimento de cidadanía global.
Competencia cultural e artística
Aínda que no patrimonio cultural e artístico xeralmente se engloban monumentos históricos, pontes ou pinturas e
esculturas, o desenvolvemento desta unidade pretende que os alumnos comprendan que a comprensión e o coñecemento dos ecosistemas terrestres e biomas, tamén debe formar parte do patrimonio cultural dunha rexión ou un
país.
Competencia para aprender a aprender
Os conceptos desta unidade están directamente conectados con esta competencia. Mediante os Pensa, Compara
e Comproba, desenvólvense as capacidades de reflexión e de relación.
As actividades Comproba que a devesa é un exemplo de desenvolvemento sustentable, onde se respecta o medio (páxina 119) e Compara algunhas características dos grandes primates da pluvisilva (páxina
124), capacitan os alumnos e alumnas para describir novas observacións, ordenalas, agrupalas, clasificalas, identificar semellanzas e diferenzas, planificalas, etcétera.
Actividades como Observa e experimenta (páxina 131), Exercita a túa memoria, (páxina 132), Aplica o teu
coñecemento (páxina 132) e Resolve o problema (páxina 133), permiten ser conscientes do que se sabe e do que
é necesario aprender. Ao mesmo tempo, implican a curiosidade de formularse preguntas, identificar e manexar a
diversidade de respostas posibles diante dunha mesma situación ou problema, utilizando diversas estratexias e
metodoloxías que permitan afrontar a toma de decisións, racional e criticamente, coa información dispoñible.
Onde está a mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina 134) son actividades que
desenvolven habilidades para obter información –xa sexa individualmente ou en colaboración– e, moi especialmente, para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos previos e coa propia experiencia persoal e sabendo aplicar os novos coñecementos e capacidades en situacións parecidas e contextos diversos.
Autonomía e iniciativa persoal
Á adquisición desta competencia contribúe co traballo de buscar información e relacionar os datos dispoñibles sobre
algúns problemas ambientais.
As actividades Compara e Comproba permiten desenvolver a capacidade de elixir con criterio propio e de levar
adiante as accións necesarias para desenvolver as opcións e plans persoais. Supón poder transformar as ideas en
accións, é dicir, propoñerse obxectivos e planificar e levar a cabo proxectos. Require, polo tanto, poder reelaborar as
formulacións previas ou elaborar novas ideas, buscar solucións e levalas á práctica.
A actividade Mira... (páxina 113) expón, ao inicio da unidade, un conxunto de interrogantes que pretenden estimular a iniciativa persoal encamiñada á busca de información. Permite explorar as distintas opcións, de xeito que poidan elixir de maneira autónoma a opción máis axeitada.
Recursos didácticos
Libros
• ATTENBOROUGH, D. e col. El planeta vivo. Plaza & Janés. Barcelona.
• BARTOLOMÉ, J. e VEGA, I. Naturaleza en España. WWF/Adena, Debate-Círculo de Lectores.
• BLANCO, E. e col. Los bosques ibéricos. Una interpretación geobotánica. Editorial Planeta.
• BLAS ARITIO, L. Guía de los parques nacionales españoles. Incafo.
• BRITISH MUSEUM (Natural History). La naturaleza trabaja. Editorial Akal.
• BRITISH MUSEUM (Natural History). Las cadenas naturales. Editorial Akal.
• DOMÍNGUEZ, L. M. Guía de la fauna callejera. Rubes Editorial, S. L.
57
58
PROGRAMACIÓN
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
HARE, T. Enciclopedia de la Ecología I. Ediciones SM.
HARE, T. e GORDON, J. Enciclopedia de la Ecología II. Ediciones SM.
HARE, T. La destrucción de los hábitats. Ediciones SM.
HEINRICH D. e HERGT, M. Atlas de ecología. Alianza Editorial.
JOHNSON, H. El bosque. Editorial Blume.
LUCHT, I. El año en el bosque. Editorial Blume.
MAYOL, J. e col. Islas. Enciclopedia de la naturaleza de España. Editorial Debate-Círculo de lectores.
PALOMERO, G. e col. El bosque atlántico. Enciclopedia de la naturaleza de España. Editorial Debate-Círculo de lectores.
PARRA, F. Monte mediterráneo. Enciclopedia de la naturaleza de España. Editorial Debate-Círculo de lectores.
RODRIGUEZ DE LA FUENTE, F. Enciclopedia de la fauna Ibérica y Europea. Editorial Salvat.
RODRIGUEZ, J. L. Parques Nacionales de España. Editorial Everest.
SMIT, R.L. e SMIT, T. M. Ecología. Pearson Educación.
SERRANO, J. e col. Canarias. Enciclopedia de la naturaleza de España. Editorial Debate-Círculo de lectores.
VARIOS. Atlas El País. Editado por El País-Aguilar.
VARIOS. Busca los animales de tu ciudad. Susaeta Ediciones.
VARIOS. El libro de la Naturaleza. Editado por la Junta de Castilla y León.
Revistas mensuais
• Investigación y Ciencia.
• Muy Interesante.
• National Geografic.
• Natura.
• Quercus.
Vídeos
• Dada a grande abundancia de títulos, é aconsellable contactar cos servizos de viodeoteca de diferentes centros e
institucións e coas diferentes canles de televisión.
Ambientais
• Excursións a diferentes ecosistemas terrestres e espazos protexidos.
• Observación e realización de actividades en parques e xardíns do contorno do centro.
• Utilización das cámaras fotográficas e videográficas para elaborar reportaxes de ambos tipos sobre a fauna e a
flora características de distintas zonas.
• Observación das paraxes máis próximas e da influencia dos seres humanos sobre elas.
• Contactar con asociacións ecoloxistas e de defensa da natureza (ADENA, CODA, SEO, etc.).
Internet
Ministerio de Medio Ambiente e Medio Rural e Mariño
http://www.mma.es
Páxina do Ministerio de Medio Ambiente, onde se pode atopar información ambiental sobre espazos protexidos,
estratexias de desenvolvemento sustentable, etcétera.
Museo Nacional de Ciencias Naturais (CSIC)
http://www.fauna-iberica.mnc.csic.es/
Nesta páxina pódese atopar información sobre distintas especies da fauna española.
Ministerio de Educación e Ciencia
http://www.cnice.mec.es/profesores/asignaturas/
É unha páxina do Ministerio de Educación, sobre recursos para diferentes materias. Entre elas están as relacionadas cos aspectos ambientais.
Consellería de Medio Ambiente da Xunta de Andalucía
http://www.juntadeandalucia.es/medioambiente/site/web/
A páxina da Consellería de Medio Ambiente da Xunta de Andalucía contén moita información sobre os temas
ambientais. Parte desta información é de tipo xeral e pode ser útil para alumnos doutras comunidades. En calquera
caso, as Consellerías de Medio Ambiente das diferentes Comunidades Autónomas teñen a súa páxina web e con
exemplos de gran calidade; a páxina de Andalucía é só un destes exemplos.
PROGRAMACIÓN
UNIDAD 6: Ecosistemas terrestres: biomas
59
60
PROGRAMACIÓN
UNIDADE 7: A Terra en acción: a enerxía interna do planeta
Obxectivos
a) Comprender que a superficie da Terra non é unha entidade estática e que non forma unha capa continua, senón
que se atopa fragmentada en anacos, chamados placas litosféricas.
b) Comprender e utilizar correctamente os símbolos utilizados para describir procesos xeolóxicos e interpretar e ela-
borar mapas e ilustracións científicas (ampliacións, detalles, representacións simbólicas, etc.) que permitan
construír modelos, comparar e contrastar.
c) Establecer relacións causa-efecto entre a manifestación dalgúns fenómenos xeolóxicos, como a expansión dos
fondos oceánicos, a deriva dos continentes, a sismicidade, o vulcanismo e a formación de montañas e a causa
que os provoca, que é o movemento das placas litosféricas.
d) Distinguir entre as forzas internas creadoras do relevo, cuxo motor é a calor interna da Terra e as forzas externas erosivas, cuxo motor é o Sol; e que a loita entre ambos tipos de forzas dá lugar ao relieve e á modelaxe da
paisaxe.
e) Comprender que os volcáns e os terremotos son as manifestacións máis evidentes da liberación paroxística da
enerxía interna da Terra e valorar as normas para predicir, prever e corrixir os riscos derivados destes fenómenos
xeolóxicos.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Suxerir interrogantes sobre a estrutura da Terra, a causa dos terremotos e a orixe das montañas e volcáns.
• Describir os principais conceptos tratados ao longo da unidade.
• Debater sobre os fenómenos xeolóxicos relacionados coa dinámica interna da Terra e a tectónica de placas.
Competencia matemática
• Confeccionar debuxos para comprender a estrutura interna da Terra e interpretar mapas que representen as diversas placas litosfericas e a súa influencia na aparición de fenómenos xeolóxicos.
• Elaborar esquemas e debuxos que representen pregamentos e fallas.
• Resolver problemas relacionados coa magnitude e intensidade dos terremotos.
Competencia no coñecemento e a interacción co medio físico
• Identificar preguntas e obter conclusións baseadas en probas co obxectivo de comprender a orixe de terremotos
e volcáns.
• Propoñer e contrastar hipóteses sobre o proceso de formación das montañas.
• Comprender a dinámica interna da Terra e os seus efectos sobre a superficie terrestre.
Tratamento da información e competencia dixital
• Analizar a información que proporcionan os debuxos, relacionala, sintetizala e facer deducións dos distintos niveis
de complexidade.
• Utilizar diversas páxinas web para obter información sobre a tectónica de placas, vulcanismo, terremotos, etcétera.
Competencia social e cidadá
• Concienciarse dos perigos dos terremotos e volcáns e sobre as medidas de predición, prevención e corrección.
• Coñecer a importancia das medidas de autoprotección para minimizar os danos causados polos fenómenos ecolóxicos e o labor social realizado por Protección Civil.
Competencia cultural e artística
• Apreciar e gozar coas ilustracións da dinámica interna da Terra.
• Utilizar as imaxes como fonte de enriquecemento e gozo, para poñer en funcionamento a iniciativa, a imaxinación
e a creatividade, ao percibir e enriquecerse con diversos fenómenos da natureza.
Competencia para aprender a aprender
• Suxerir preguntas sobre a orixe das montañas e sobre as diversas causas dos terremotos e volcáns.
• Tratar de adaptar os principios e teorías xerais aos fenómenos particulares do contorno.
• Describir diversas observacións xeolóxicas, ordenalas agrupalas, clasificalas, identificar semellanzas e diferenzas, etcétera.
Autonomía e iniciativa personal
• Analizar os fenómenos xeolóxicos suxerindo un conxunto de interrogantes que estimulen a iniciativa persoal enca-
PROGRAMACIÓN
minada á procura de información.
• Transformar as ideas en accións, e propoñerse e planificar proxectos de estudo dos fenómenos xeolóxicos.
Contidos
CONCEPTOS
•
•
•
•
•
•
Estrutura en capas da Terra.
Tectónica de placas: consecuencias do movemento das placas.
Volcáns: o lume interno.
Seísmos: cando a Terra treme.
Montañas e cordais: o teito do mundo.
O relevo da superficie terrestre.
PROCEDEMENTOS
• Deseño de experiencias sinxelas que permitan construír modelos para explicar a existencia de correntes de con-
vección no interior da Terra.
• Interpretación e elaboración de mapas que permitan comprender a existencia de placas litosféricas, a deriva dos
continentes e relacionar a distribución de volcáns e terremotos cos bordos das placas litosféricas.
• Interpretación de mapas e esquemas das áreas de distribución do rego sísmico e volcánico nas diferentes Comu-
nidades Autónomas.
• Comparación dos efectos das distintas ondas sísmicas e comprobación dalgunhas medidas de autoprotección que
se deben adoptar fronte a un terremoto.
• Interpretación de esquemas e debuxos que representan pregamentos e fallas.
• Análise de gráficas e utilización de nomogramas para o cálculo da magnitude e da intensidade dun seísmo.
ACTITUDES
• Valoración das normativas legais sobre predición, prevención e corrección de riscos sísmicos e volcánicos que pre-
tenden minimizar os efectos devastadores destas catástrofes.
• Recoñecemento e valoración da eficacia do traballo en grupo para a resolución de problemas e desenvolvemento
do sentido crítico e da rigorosidade intelectual, respectando a realidade dos datos e observacións, aínda que contradigan as hipóteses propias.
• Coñecemento e valoración das repercusións sociais e históricas que tiveron determinadas concepcións non científicas sobre algúns fenómenos xeolóxicos.
• Recoñecemento e valoración do traballo dos científicos vulcanólogos que investigan o comportamento dos volcáns, ás veces con risco para as súas vidas.
Criterios de avaliación
a.1)
b.1)
b.2)
c.1)
d.1)
d.2)
e.1)
e.2)
e.3)
e.4)
Explica a distribución en capas dos materiais rochosos do interior da Terra.
Describe as causas dos movementos horizontais das placas litosféricas.
Identifica nun mapa cales son as principais placas litosféricas e os seus bordos.
Relaciona os bordos das placas coa distribución dos volcáns, os terremotos, as fosas abisais e algúns cordais
de montañas.
Describe as características dun volcán e as principais clases de erupcións volcánicas.
Describe os tipos de ondas sísmicas, os seus efectos e os métodos de medición da magnitude e a intensidade
sísmica.
Coñece os métodos de predición, prevención e corrección dos riscos sísmicos e volcánicos.
Explica o proceso de formación das montañas e indica cales son os ambientes onde ten lugar este proceso.
Coñece as principais unidades xeolóxicas e paisaxísticas de España.
Explica as principais características do relevo dos continentes e dos fondos oceánicos.
Orientacións metodolóxicas
A idea fundamental desta unidade é o estudo das forzas internas da Terra, creadoras de relevo, cuxo motor é a enerxía ou calor interna, responsable do movemento das placas litosféricas. Como consecuencia deste movemento, fórmanse as montañas, xorden volcáns e terremotos, expándense os océanos e os continentes viaxan á deriva. En contraposición actúan as forzas externas erosivas, cuxo motor é o Sol, que de maneira constante destrúen o relevo. A
consecuencia desta interacción é a paisaxe, que cambia co tempo.
61
62
PROGRAMACIÓN
A actividade Comproba onde se localízan os volcáns e terremotos (páxina 138) pretende ilustrar mediante un
debuxo que a litosfera non forma unha capa continua senón que se atopa fragmentada en placas litosféricas, que
aboian no manto, e están limitadas porlos bordos de placa. A actividade Compara as correntes de convección
xeradas nun líquido quente coas correntes de convección do interior da Terra (páxina 139) facilita a comprensión dun fenómeno xeolóxico, como as correntes de convección que se establecen entre a poboación e o manto quentes e a litosfera fría, mediante a observación dun modelo sinxelo das correntes de convección que se forman ao quentar auga nun recipiente en cuxa superficie aboian unhas pedriñas de xeo.
Para ilustrar o movemento das placas no debuxo central da páxina 140 pódese facer referencia ás escaleiras mecánicas duns grandes almacéns ou ás cintas transportadoras; tamén se pode utilizar a metáfora da pota de sopa cando
ferve, a calor do fondo fai que a sopa quente ascenda e as substancias que aboian na súa superficie móvense continuamente, como os continentes á deriva: os debuxos da marxe da páxina 140 ilustran estes movementos na fragmentación de Panxea.
Resulta útil gardar recortes de prensa sobre terremotos e erupcións volcánicas recentes e marcar nun mapamundi con bandeiriñas de cores o lugar onde se produciron, para utilizar estes datos como axentes motivadores que
poidan inducir os nosos alumnos e alumnas a preguntarse por que se dan estes fenómenos con máis frecuencia
nuns lugares que noutros.
As ilustracións das páxinas 141 e 142 mostran que a actividade volcánica se localiza nos puntos quentes, nas dorsais
oceánicas e nas zonas de subducción, que son os lugares do planeta onde as erupcións volcánicas se converten nun
grave risco para as persoas e os seus bens. Neste sentido, a actividade Pensa... (páxina 145) pretende facer reflexionar sobre unha das medidas de prevención do risco volcánico: a construción de vivendas con tellados inclinados para
resistir mellor o impacto da chuvia de piroclastos.
A gráfica que mostra a relación entre a escala de magnitudes de Richter e a escala de intensidades MSK da páxina
148 e as actividades Compara os efectos das distintas ondas sísmicas e Comproba algunhas medidas de
autoprotección que podes adoptar fronte a un terremoto (páxina 147) tratan de resaltar as graves consecuencias
destes fenómenos violentos e a necesidade de adoptar medidas de autoprotección para minimizar os danos.
A actividade Comproba como é posible atopar nas montañas fósiles enterrados hai millóns de anos no
fondo dos océanos (páxina 150) pon de manifesto un aparente paradoxo e é que as partes máis elevadas do planeta, as montañas, teñen a súa orixe nos sedimentos acumulados nas zonas máis profundas, as fosas oceánicas. Débese resaltar o aspecto cíclico de transformación dunhas rochas noutras, xa que os materiais erosionados de antigas oroxenias son os sedimentos a partir dos cales se formarán as novas cadeas montañosas. Convén coñecer a distribución
das zonas de risco sísmico e volcánico en España e realizar traballos sobre cálculos de magnitudes e intensidades de
sismos diferentes, tal como se explica en Observa e experimenta (páxina 155).
O texto da actividade A ciencia explícanos o mundo e a actividade Ti decides (páxina 159) pretenden establecer
debates sobre as normativas de construción sismorresistente e outras tendentes a minimizar os riscos sísmicos. Para
iso, pódese dispoñer dos datos sobre os últimos grandes sismos e os consellos sobre o comportamento diante dunha
catástrofe deste tipo que mostran algunhas das páxinas web que figuran en Lapis e rato (páxina 154).
Orientacións para adquirir as competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
A actividade Mira... (páxina 137) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes sobre diversos fenómenos xeolóxicos relacionados coa dinámica interna da Terra, como os volcáns, os sismos e as oroxenias, que suscitan
un debate en que se debe estimular o desenvolvemento da capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia con sensibilidade e espírito crítico; de expresar axeitadamente –en fondo e forma– as propias ideas e emocións e de aceptar e realizar críticas con espírito construtivo.
As actividades da unidade inclúen gran variedade de cuestións que estimulan as habilidades para representarse
mentalmente, interpretar e comprender a realidade da tectónica de placas e das súas manifestacións e organizar e
autorregular o coñecemento e a acción dotándoos de coherencia. Ao mesmo tempo, desenvólvense destrezas lingüísticas ao definir conceptos, identificar conceptos mal clasificados, redactar respostas breves, clasificar como verdadeiro ou falso, etcétera.
A actividade de Lapis e rato (páxina 154) ofrece información para visitar distintas páxinas web sobre a dinámica
interna da Terra que permiten comprender e utilizar diferentes recursos lingüísticos, así como aprender a escribir
textos sinxelos en diferentes linguas e utilizar ditas linguas en contextos comunicativos de uso cotián.
A descrición dos principais conceptos ao longo da unidade amósase subliñada en cadros e, xunto coa actividade
Resume e ordena as túas ideas (páxina 154), pretende estruturar o coñecemento dos nosos alumnos e alumnas
sobre diversos fenómenos xeolóxicos relacionados coa dinámica interna da Terra e a tectónica de placas e fomen-
PROGRAMACIÓN
tar neles a habilidade para extraer a información esencial tras a lectura da unidade.
O texto científico da actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 159), xunto coa cuestión que se expón ao
final, está enfocado a desenvolver a comprensión lectora. A bibliografía que se amosa en Libros que te poden
axudar (páxina 159) é unha mostra de libros de divulgación da Ciencia para mozos que pretende estimular o pracer
pola lectura para que os nosos alumnos e alumnas gocen lendo e expresándose de forma oral e escrita.
Competencia matemática
Esta competencia cobra realidade e sentido na medida que os elementos e razoamentos matemáticos básicos son
utilizados no estudo da dinámica interna da Terra para se enfrontar e dar explicación a aquelas situacións que o
precisan:
• Análise de sismogramas e cálculo da amplitude máxima das ondas S e do tempo de desfasamento entre as
ondas S e as ondas P.
• Utilización de nomogramas para o cálculo da magnitude dun sismo na escala de Richter.
• Análise de gráficas que mostran a relación entre a escala de magnitudes de Richter e a escala de intensidades
MSK.
• Interpretación de mapas que permitan comprender a existencia de placas litosféricas, a deriva dos continentes
e relacionar a distribución de volcáns e terremotos cos bordos das placas litosféricas.
• Interpretación de mapas e esquemas das áreas de distribución da rego sísmico e volcánico nas diferentes Comunidades Autónomas.
• Elaboración de esquemas e debuxos que representan pregamentos e fallas.
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
As actividades Observa e experimenta (páxina 155) e Resolve o problema (páxina 157) permiten o desenvolvemento desta competencia, que fai posible identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, coa finalidade de comprender que a peculiar dinámica interna do noso planeta e a calor que almacena no seu
interior son responsables de que manifeste tectónica de placas.
O feito de coñecer que a teoría da tectónica de placas proporciona unha explicación conxunta dos grandes fenómenos xeolóxicos, que as correntes de convección transcorren incesantemente dende a poboación ata o litosfera, que
o fondo dos océanos nace continuamente a expensas do magma xurdido do manto e, ao cabo do tempo volve de
novo a el, nun incesante proceso cíclico que é causa dunha gran variedade de fenómenos xeolóxicos, como a actividade sísmica e volcánica e a formación de montañas, implica a habilidade progresiva para poñer en práctica os
procesos de indagación científica: realizar observacións directas e indirectas de diversos fenómenos xeolóxicos; formular preguntas; localizar, obter, analizar e representar información cualitativa e cuantitativa sobre a distribución
das placas litosféricas e os seus bordos; expoñer e contrastar hipóteses sobre a expansión do fondo dos océanos e
a deriva continental, e realizar predicións e inferencias sobre o movemento das placas litosféricas e as súas consecuencias xeolóxicas.
A axeitada percepción do espazo físico en que se desenvolve a actividade humana, así como a habilidade para
interactuar co espazo circundante ponse de manifesto ao estudar a distribución do rego sísmico e volcánico e tratar de resaltar as graves consecuencias destes fenómenos violentos.
Tratamento da información e competencia dixital
A ilustración desta unidade é unha parte esencial da información necesaria para a comprensión da estrutura interna da Terra e a súa dinámica: seccións, detalles ampliados, vistas de fronte ou de perfil e modelos a escala esixen
de destrezas de razoamento para analizar a información que proporcionan os debuxos, relacionala, sintetizala e facer
deducións dos distintos niveis de complexidade.
As actividades Recoñécelo? e Que falta? (páxina 158) requiren o dominio de linguaxes específicas básicas (textual, numérica, icónica, visual e gráfica) e das súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación
dos diferentes tipos de información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situacións e contextos.
Observar as deformacións das rochas, pregamentos e fallas, na compaña de afeccionados á xeoloxía, analizar os
datos proporcionados polos sismogramas para calcular a magnitude dun sismo, e coñecer as devastadoras consecuencias da liberación paroxística de enormes cantidades de enerxía interna en forma de sismos e volcáns, así como
a forma de mitigar os seus riscos, esixe ser competente na xestión e procesado de información abundante e complexa, na resolución de problemas reais e no traballo en contornos colaborativos.
A actividade Lapis e rato (páxina 154) inclúe as direccións de determinadas páxinas web sobre os fenómenos xeolóxicos relacionados coa tectónica de placas e os sitios onde se poden descargar animacións que permiten reproducir o movemento das placas litosféricas. Esta actividade está dirixida ao desenvolvemento da competencia dixital,
63
64
PROGRAMACIÓN
estimulando o manexo de estratexias para identificar e resolver problemas de hardware e de software e aproveitar
e analizar críticamente a información proporcionada.
Competencia social e cidadá
As actividades Compara os efectos das distintas ondas sísmicas (páxina 147), Comproba algunhas medidas de autoprotección que podes adoptar fronte a un terremoto (páxina 147) e A Ciencia explícanos o
mundo (páxina 159) tratan de resaltar as graves consecuencias da actividade sísmica e volcánica e a necesidade
de levar a cabo medidas de predición, prevención e corrección, así como de adoptar medidas de autoprotección para
minimizar os danos. En coherencia coas habilidades e destrezas relacionadas ata aquí, son parte desta competencia básica as actitudes que pretende desenvolver a actividade Ti decides (páxina 159) para colaborar con Protección Civil na protección fronte ao risco sísmico e volcánico.
Competencia cultural e artística
As ilustracións que amosan a estrutura interna da Terra e a dinámica das placas litosféricas e as fotografías e debuxos da actividade sísmica e volcánica, a formación das montañas, a expansión do fondo dos océanos e a deriva continental, contribúen ao desenvolvemento desta competencia. O emprego destas imaxes como fonte de enriquecemento e gozo require poñer en funcionamento a iniciativa, a imaxinación e a creatividade ao percibir e enriquecerse
con diferentes realidades do mundo da arte e da cultura.
Competencia para aprender a aprender
As actividades Comproba... e Compara... tratan de adaptar os principios ou teorías xerais ás condicións particulares do seu contorno e capacitan aos alumnos e alumnas para describir novas observacións, ordenalas, agrupalas,
clasificalas, identificar semellanzas e diferenzas, planificalas, etcétera.
Actividades como Pensa (páxina 145), Observa e experimenta (páxina 155), Exercita a túa memoria (páxina
156), Aplica o teu coñecemento (páxina 156) e Resolve o problema (páxina 157) permiten ser consciente do
que se sabe e do que é preciso aprender. Ao mesmo tempo, implican a curiosidade de facerse preguntas, identificar
e manexar a diversidade de respostas posibles ante unha mesma situación ou problema utilizando diversas estratexias e metodoloxías que permitan afrontar a toma de decisións, racional e criticamente, coa información dispoñible.
Onde está o mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina 158) son actividades que
desenvolven habilidades para obter información –xa sexa individualmente ou en colaboración– e, moi especialmente, para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos previos e coa propia experiencia persoal, sabendo aplicar os novos coñecementos e capacidades en situacións semellantes e contextos diversos.
Autonomía e iniciativa persoal
As actividades Comproba..., Compara... e Observa e experimenta (páxina 155) permiten desenvolver a capacidade de elixir con criterio propio, de imaxinar proxectos, e de levar adiante as accións necesarias para desenvolver
as opcións e plans persoais. Supón poder transformar as ideas en accións; é dicir, propoñerse obxectivos e planificar e levar a cabo proxectos. Require, xa que logo, poder reelaborar as ideas previas ou elaborar outras novas, buscar solucións e levalas á práctica.
A actividade Mira... (páxina 137) suxire no comezo da unidade un conxunto de interrogantes que pretenden estimular a iniciativa personal dirixida á procura de información. Permite explorar as distintas opcións, de maneira que
poidan elixir de maneira autónoma a opción más axeitada.
Recursos didácticos
Materiais
• Diapositivas, posters e murais sobre os volcáns e os tipos de erupcións.
• Papel milimetrado para construír gráficas.
• Compás, lapis de cores, regras e outros utensilios de debuxo.
• Diapositivas sobre o mapamundi dos fondos oceánicos, o mapa das placas e os seus bordos e o da distribución de
seísmos e terremotos.
• Diapositivas dos efectos catastróficos dos terremotos e os volcáns.
• Diapositivas de pregamentos e fallas.
• Globo terráqueo e mapas xeográficos.
• Alfinetes con bandeiriñas de cores para sinalar.
PROGRAMACIÓN
Libros
• AGUILERA, A. e col. Geología en imágenes. Rueda.
• ANGUITA, F. e MORENO, F. Geología: procesos externos. Luis Vives.
• ANGUITA, F. e MORENO, F. Geología: procesos internos. Luis Vives.
• ANGUITA, F. Origen e historia de la Tierra. Rueda.
• ATTENBROUGH, D. e col. El planeta vivo. P&J-Tusquets-Museu de la Ciéncia.
• BEAUTIER, F. e DAVOT, F. Descubrir la Tierra. Ediciones Larousse.
• BROWN, B. e MORGAN, L. El planeta milagroso. Ediciones Destino.
• CATTERMOLE, P. La Tierra y otros planetas. Editorial Debate.
• CENTENO, J. e col. Geomorfología práctica. Rueda.
• CORBERÓ, V. e col. Trabajar mapas. Alhambra-Longman.
• DAPPLES, E. Geología básica en ciencias e ingeniería. Ediciones Omega.
• DURAN, H. e col. Atlas de Geología. Editorial Edibook.
• ELSON, D. La Tierra. Ediciones del Prado.
• ERICKSON, J. El misterio de los océanos. McGraw-Hill.
• FARNDON, J. La Tierra en tus manos. Plaza & Janés, Tusquets.
• FOUCAULT, A. e RAOULT, J. F. Diccionario de Geología. Masson.
• GANERI, A. e CORBELLA, L. Atlas visual de los océanos. Ed. Bruño.
• GEOLOGICAL MUSEUM. Historia de la Tierra. Ediciones Akal.
• LAMBERT, D. Guía Cambridge de la Tierra. Editorial Edaf.
• LANTCOËF, A. e col. La Tierra se enfada. Edelvives.
• MELÉNDEZ, B. e FUSTER, M. Geología. Ediciones Paraninfo.
• ROTHERY, D. Aprende tú solo Geología. Ediciones Pirámide.
• STRAHLER, A. N. Geología física. Ediciones Omega.
• STRAHLER, A. N. Geografía física. Ediciones Omega.
• THACKRAY, J. La edad de la Tierra. Ediciones Akal.
• VAN ROSE, S. Atlas visual de la Tierra. Ed. Bruño.
• VAN ROSE, S. Los terremotos. Ediciones Akal.
• VAN ROSE, S. e col. Los volcanes. Ediciones Altea.
• VARIOS. ¿Qué es qué? Santillana. Ediciones Altea.
• VARIOS. Atlas de geomorfología. Alianza Editorial.
• VARIOS. Cómo funciona la Naturaleza. Editorial Debate.
• VARIOS. El gran libro de consulta. Editorial El País-Altea.
• WATT, A. Diccionario ilustrado de la Geología. Editorial Everest.
Revistas mensuais
• Investigación y Ciencia.
• Muy Interesante.
• National Geographic.
• Enseñanza de las Ciencias de la Tierra.
• Alambique.
• Geo.
Vídeos
• Serie Ciencias de la Tierra. Enciclopedia Británica Educacional.
• Serie El planeta milagroso. TVE-IBM.
• Serie Planeta Tierra. TVE-IBM.
Consultar en Asociación Española de Cine e Imaxe Científicos (programa de cine científico FECYT).
Tel.: 915 646 912.
Pola grande abundancia e diversidade de títulos, é conveniente contactar cos servizos de videoteca dos Centros de
Profesores e de diferentes editoriais, como Enciclopedia Británica, Open University, Serveis de Cultura Popular; San
Pablo, TVE, Ministerio de Educación, Cultura e Deportes, UNED e coas diferentes canles de televisión.
Software
• Geología. Enciclopedia temática CD-ROM. Editorial Lafer.
• Geode. Ciencias de la Tierra. Introducción a la geología física. Editorial Prentice Hall.
• The Theory of Plate Tectonics Version 2.1 é un CD-ROM que amosa unha exploración dinámica de como as placas litosféricas da Terra cambian a través do tempo. Pódese adquirir en http://www.tasagraphicarts.com/progplate.html.
• Visitar a páxina de Earth Science educational software en http://www.eoascientific.com/index.php.
• Catálogo en liña de software científico en http://www.chemedia.com/chemsoft.htm.
65
66
PROGRAMACIÓN
Ambientais
• Indagación nas hemerotecas sobre os lugares onde aconteceron terremotos recentes e os seus efectos destrutivos.
• Excursións e itinerarios xeolóxicos previamente programados para identificar no terreo os distintos tipos de volcáns e outras formacións xeolóxicas.
• Visitas a museos interactivos e casas da Ciencia.
• Visitas a puntos de interese xeolóxico (PIG).
Persoais
• Contactar con Protección Civil e outras organizacións para obter información sobre o comportamento ante as
catástrofes naturais, como os terremotos e as erupcións volcánicas.
• Recollida de información en revistas e na prensa diaria sobre a actividade sísmica e volcánica do planeta.
• Fotografar paisaxes volcánicas e montañosas nas excursións e durante as vacacións e analizar as causas da súa
morfoloxía.
• Asistir a conferencias sobre os fenómenos xeolóxicos relacionados coa tectónica de placas.
Internet
Junta de Andalucía
http://www.juntadeandalucia.es/averroes/manuales/tectonica_animada/tectonanim.htm
Animacións de tectónica global, volcáns e seísmos.
Tectónica de placas
http://w3.cnice.mec.es/eos/MaterialesEducativos/mem2000/tectonica/index_1.htm
Unidade didáctica sobre tectónica de placas con excelentes ilustracións e actividades.
Deriva continental e tectónica de placas
http://web.educastur.princast.es/proyectos/biogeo_ov/4a_ESO/02_placas/INDICE.htm
Unidade didáctica on-line sobre a deriva continental e a tectónica de placas.
Tectónica de placas
http://www.portalciencia.net/geolotec.html
Contidos on-line sobre tectónica de placas.
Instituto Xeográfico Nacional
http://www.ign.es/ign/es/IGN/home.jsp
É a web do Instituto Xeográfico Nacional que proporciona información sobre sismoloxía e volcanoloxía referida a
todo o territorio nacional.
Instituto Andaluz de Xeofísica
http://www.ugr.es/~iag/
É a páxina web do Instituto Andaluz de Xeofísica, da Universidade de Granada, que proporciona abundante información sobre os terremotos actuais e sobre os grandes terremotos históricos en Andalucía. Tamén contén información
sobre algunhas normas de comportamento ante este tipo de catástrofes.
Protección Civil
http://www.proteccioncivil.org/es/Recomendaciones/
Recomendacións da Dirección Xeral de Protección Civil en caso de emerxencias.
Terremotos e outros desastres naturais
http://www.angelfire.com/nt/terremotos
Web con fotos e detalles históricos de terremotos e outros desastres naturais.
Galbis
http://www.galbis.org
Espazo para a difusión da investigación interdisciplinar en terremotos.
Actividade tectónica e volcánica global
http://denali.gsfc.nasa.gov/research/lowman/lowman.html
Esta páxina web ofrece gran diversidade de mapas que amosan a tectónica global e a actividade volcánica no último millón de anos.
PROGRAMACIÓN
Leccións elementais
http://volcano.und.nodak.edu/downloads/stack.htmI
Esta páxina web en inglés ofrece un conxunto de leccións elementais sobre tectónica de placas, terremotos, volcáns, rochas e minerais e historia da Terra.
Universidade de Berkeley
http://www.ucmp.berkeley.edu/geology/tectonics.html
Excelente páxina web da Universidade de Berkeley sobre tectónica de placas, que amosa imaxes e animacións sobre
a deriva continental e as posicións dos continentes ao longo do tempo.
A dinámica terrestre
http://pubs.usgs.gov/publications/text/dynamic.html
Esta páxina web en inglés amosa excelentes imaxes sobre a dinámica terrestre e a teoría da tectónica de placas, a
súa historia e desenvolvemento e as consecuencias desta actividade terrestre sobre as poboacións.
Erupcións volcánicas
http://www.geocities.com/CapeCanaveral/Lab/6093/Volcanes.htm
Descrición dos principais tipos de erupcións volcánicas.
The Geological Society
http:// www.geolsoc.org.uk/gs3etfrm.html
Recursos para a aprendizaxe en Ciencias da Terra. Comprende diversos apartados, como o estudo dos pregamentos,
as fallas, os fósiles, o tempo xeolóxico, rochas e minerais, etcétera.
Geoscience Course Resources
http:// www.uh.edu/ ~jbutler/anon/anoncoursessub.html
Curso completo de xeoloxía que inclúe gran variedade de recursos propostos por diversas universidades de EE.UU.
The Tarbuck & Lutgens Series
http:// www.prenhall.com/tarbuck
Recursos para a aprendizaxe en Ciencias da Terra. Comprende exercicios de revisión, actualizacións, suxestións de
lecturas e enlaces con outras páxinas.
67
68
PROGRAMACIÓN
UNIDADE 8: As rochas magmáticas e as rochas metamórficas
Obxectivos
a) Coñecer os diferentes tipos de rochas que existen na natureza e os procesos de transformación do seu ciclo xeo-
lóxico.
b) Identificar as características principais das rochas magmáticas e metamórficas máis comúns e os procesos impli-
cados na súa formación.
c) Observar e recoller datos de forma sistemática sobre algunha das propiedades das rochas e empregalos para a
súa clasificación.
d) Describir algunhas aplicacións e utilidades das rochas magmáticas e metamórficas como recursos naturais.
e) Identificar nun mapa a distribución xeográfica das grandes unidades de relevo de España e das rochas que as
compoñen.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Estruturar o coñecemento sobre os diferentes grupos de rochas, as súas características e os sistemas de clasificación, fomentando a habilidade para extraer a información esencial tras a lectura da unidade.
• Interpretar e comprender a realidade da enorme diversidade do mundo das rochas e organizar e autorregular o
coñecemento dotándoo de coherencia.
• Expoñer conceptos, con especial énfase na introdución da terminoloxía relativa á petroloxía e no rigor das definicións.
Competencia no coñecemento e a interacción co medio físico
• Identificar a diversidade de rochas presente en Galicia, así como percibir a necesidade da extracción de rochas
para as sociedades industrializadas.
• Adquirir técnicas de observación, como o emprego do microscopio petrográfico, para identificar os principais tipos
de rochas a partir da súa composición mineralóxica e da súa textura.
• Percibir o espazo físico en que se desenvolve a vida e a actividade humana, xa que o noso planeta, a paisaxe que
nos rodea, o chan que pisamos e moitos dos obxectos útiles e ornamentais están constituídos por rochas.
Tratamento da información e competencia dixital
• Utilizar as ilustracións como unha parte esencial da información necesaria para a comprensión das rochas.
• Usar determinadas páxinas web dedicadas ás rochas e ás ciencias da Terra.
• Distinguir entre os diferentes grupos de rochas e aplicar estes coñecementos para representalos nun sistema de
clasificación.
Competencia social e cidadá
• Valorar as contribucións da xeoloxía e o emprego e as aplicacións das rochas na nosa forma de vida.
• Entender o aproveitamento que os seres humanos obtivemos das rochas durante miles de anos.
• Comprender a importancia da conservación dos monumentos e desenvolver unha conciencia sobre o valor dos edificios emblemáticos e monumentos.
Competencia cultural e artística
• Apreciar e gozar coas rochas empregadas ao longo da historia da humanidade para a construción de monumentos
e esculturas.
• Utilizar as imaxes das rochas como fonte de enriquecemento e gozo para poñer en funcionamento a iniciativa, a
imaxinación e a creatividade ao percibir os complexos procesos de formación das rochas.
Competencia para aprender a aprender
• Adaptar os coñecementos xerais sobre as rocas ás características particulares do contorno e describir novas
observacións e ordenalas, agrupalas, clasificalas e identificar semellanzas e diferenzas.
• Desenvolver habilidades para obter información sobre as rochas e para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos previos e coa propia experiencia persoal.
Autonomía e iniciativa persoal
• Desenvolver valores e actitudes relacionados co coidado e respecto de monumentos e esculturas.
• Analizar os procesos de formación das rochas suxerindo un conxunto de interrogantes que estimulen a iniciativa
personal encamiñada á procura de información.
PROGRAMACIÓN
Contidos
CONCEPTOS
• As rochas: definición e tipos.
• Rochas magmáticas: formación e situación. Texturas magmáticas. Rochas extrusivas e intrusivas.
• Rochas metamórficas. Formación das rochas metamórficas. O metamorfismo. Tipos.
PROCEDEMENTOS
• Observación de distintas rochas magmáticas e metamórficas e clasificación destas atendendo ás características
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
observadas nelas.
Secuenciación dos distintos procesos que levan á formación dunha rocha.
Recollida de rochas para a súa identificación.
Recoñecemento e identificación de rochas comúns mediante o emprego de claves.
Identificación das principais rochas que compoñen o relevo español e coñecemento dos seus principais empregos
e aplicacións.
Tratamento e análise da información.
Visualización de paisaxes naturais da Península e os arquipélagos en fotografías e diapositivas.
Elaboración e interpretación de gráficos e diagramas.
Comprobación de hipóteses.
Exposición de resultados.
Consulta de páxinas web e selección de información relacionada coas rochas.
ACTITUDES
• Recoñecemento da importancia dos procesos xeolóxicos na formación dos diferentes tipos de rochas.
• Curiosidade cara á identificación de rochas magmáticas e metamórficas comúns mediante o uso de claves.
• Aprecio pola interpretación de modelos sobre a formación de rochas e a distribución dos principais tipos de rochas
magmáticas e metamórficas.
• Interese pola identificación das rochas que compoñen o relevo español e o coñecemento dos seus principais usos
e aplicacións.
• Reflexión sobre a importancia científica das rochas e rexeitamento das prácticas coleccionistas de determinados
•
•
•
•
exemplares, que forman parte do patrimonio científico e cultural das diferentes comunidades..
Reflexión crítica sobre o impacto ambiental das extraccións de rochas.
Valoración da orde no traballo de laboratorio.
Disposición a traballar con rigorosidade científica.
Desenvolver o interese pola ciencia como forma de coñecer o medio que nos arrodea.
Criterios de avaliación
a.1) Recoñece os principais tipos de rochas.
b.1) Relaciona os distintos tipos de rochas magmáticas e metamórficas co seu proceso de formación e co ciclo das
rochas.
b.2) Describe os distintos procesos que están implicados na formación dos diferentes tipos de rochas, secuencian-
do as fases de que constan estes procesos.
c.1) Observa algunhas propiedades das rochas, como a reacción con ácido clorhídrico, formación de láminas, homo-
xeneidade, etcétera.
c.2) Recolle datos da observación e emprégaos para clasificar as rochas mediante claves sinxelas.
Orientacións metodolóxicas
Unha das dificultades que se presenta á hora de abordar esta unidade é a de harmonizar algo tan próximo como as
rochas con algo tan afastado como os seus procesos de formación. Debemos facer reflexionar os alumnos e alumnas sobre o feito de que os grupos de rochas que existen na natureza son diferentes porque tamén son diferentes
os ambientes en que se formaron. Co Comproba da páxina 166 preténdese aclarar que o ciclo das rochas permite
explicar as sucesivas transformacións e interconversións dunhas rochas noutras.
Noutro apartado introduciuse unha clave moi sinxela que permite a clasificación dalgunhas rochas a partir de certos coñecementos sobre os exemplares a estudar e da observación destes. A maioría dos criterios son observables
a simple vista, se ben algúns requiren unha simple manipulación, como engadir ácido para ver a reacción de efervescencia que produce.
As aplicacións das rochas é un aspecto que adquire certa relevancia neste nivel educativo. Coa actividade Pensa (páxina 170) trátase de establecer unha relación entre o concepto teórico de «unidade litolóxica» e a súa proximidade a nós.
69
70
PROGRAMACIÓN
A última parte da unidade trata de dar unha visión xeral das rochas e relevos que forman España. Sublíñase a existencia de diferentes unidades litolóxicas, cada unha delas cunhas rochas determinadas que condicionan as distintas paisaxes, así como a súa modelaxe.
Na actividade Observa e experimenta (páxina 173) explícase o manexo do microscopio petrográfico, co obxectivo de familiarizar os alumnos e alumnas coa súa utilización para que, deste xeito, poidan coñecer e identificar de
forma máis precisa algunhas rochas en lámina delgada.
No apartado A ciencia explícanos o mundo (páxina 177) descríbese como os traballos do ilustre xeólogo Isidro
Parga Pondal supuxeron o asentamento da moderna xeoloxía galega.
Orientacións para adquirir as competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
Pola súa importancia para o progreso da aprendizaxe, esta competencia trabállase de maneira continua ao longo de
toda a unidade, mediante os seguintes aspectos:
A actividade Mira… (páxina 161) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes que suscitan un debate
onde se debe estimular o desenvolvemento da capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas
á propia con sensibilidade e espírito crítico; de expresar axeitadamente –en fondo e forma– as propias ideas e emocións, e de aceptar e realizar críticas con espírito construtivo.
As actividades da unidade onde se poñen en xogo destrezas lingüísticas: definir termos, redactar respostas breves
e clasificar como verdadeiro ou falso, etcétera.
A actividade Lapis e rato (páxina 172) ofrece información para visitar distintas páxinas web sobre rochas e relevos
do noso país que permiten comprender e utilizar diferentes recursos lingüísticos, así como aprender a escribir textos sinxelos en diferentes linguas e utilizar ditas linguas en contextos comunicativos de uso cotián.
A descrición dos principais conceptos ao longo da unidade móstrase destacada en recadros e, xunto coa actividade
Resume e ordena as túas ideas (páxina 172) pretende estruturar o coñecemento dos nosos alumnos e alumnas
sobre as rochas magmáticas, as rochas metamórficas e os relevos e paisaxes da Península, así como fomentar neles
a habilidade para extraer a información esencial tras a lectura da unidade.
A propia exposición dos conceptos, con especial énfase na introdución da terminoloxía relativa á litoloxía e no rigor
das definicións.
O traballo sobre textos científicos da actividade A ciencia explícanos o mundo (páxina 177) enfocado en gran
medida a desenvolver a comprensión lectora.
A bibliografía que se amosa en Libros que te poden axudar (páxina 177) é unha mostra de libros de divulgación
da Ciencia para mozos que pretende estimular o pracer pola lectura para que os nosos alumnos e alumnas gocen
lendo e expresándose de forma oral e escrita.
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
Estreitamente vinculada ás ciencias. Desta forma, podemos destacar desta competencia a axeitada percepción do
espazo físico en que se desenvolven a vida e a actividade humana, tanto a grande escala como no contorno inmediato, xa que o noso planeta, a Terra, a paisaxe que nos rodea, o chan que pisamos e moitos dos obxectos útiles e
ornamentais están constituídos por rochas. Son parte desta competencia básica o saber considerar que a extracción
de rochas é unha necesidade para as sociedades industrializadas diante da crecente demanda de materias primas,
pero hai que ter en conta o forte impacto ambiental e, en ocasións, a forte contaminación do medio que ocasionan
as explotacións das canteiras. Tamén se debe incidir sobre a importancia da paisaxe, dos materiais de construción
e das edificacións na calidade de vida.
Tratamento da información e competencia dixital
Tamén moi relacionada coa actividade científica, nesta unidade trabállase de forma aplicada na sección A ciencia
explícanos o mundo (páxina 177), onde os alumnos e alumnas deben buscar información utilizando as fontes dispoñibles e, por outro, na organización de datos para responder as cuestións expostas. As actividades Recoñécelo? e Que falta? (páxina 176) requiren do dominio de linguaxes específicas básicas (textual, numérica, icónica,
visual e gráfica) e das súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación dos diferentes tipos de
información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situacións e contextos. A competencia dixital é, por outra parte, o obxecto da actividade Lapis e rato (páxina 172), co que se pretende que apren-
PROGRAMACIÓN
dan a utilizar, racionalmente e de modo eficiente, as ferramentas multimedia que ofrece internet.
Competencia social e cidadá
Nesta unidade esta competencia desenvólvese fundamentalmente mediante a valoración das achegas da xeoloxía,
uso e aplicacións das rochas, á nosa forma de vida. Entre as habilidades desta competencia tamén destaca a actitude crítica e rigor intelectual, respectando a realidade dos datos e das observacións, aínda que contradigan as hipóteses propias. Valoración crítica das mensaxes publicitarias relacionadas co consumo. A actividade Ti decides
(páxina 177), encamiñada a evitar a alteración dos monumentos, pretende desenvolver a conciéncia sobre o valor
dos edificios emblemáticos e monumentos, e mostrar así un sentimento de cidadanía global.
Competencia cultural e artística
Esta competencia supón coñecer, comprender, apreciar e valorar criticamente diferentes manifestacións culturais e
artísticas. Incorpora o coñecemento básico dos principais recursos das diferentes linguaxes artísticas, así como das
obras máis salientadas do patrimonio nacional. O conxunto de destrezas que configuran esta competencia refírense
tanto á habilidade para apreciar e gozar coas rochas utilizadas ao longo da historia da humanidade como materiais
artísticos, como a aquelas relacionadas co emprego destes recursos naturais na expresión artística para a construción de monumentos e esculturas. Así mesmo, require poñer en funcionamento as actitudes de rexeitamento polas
prácticas coleccionistas daquelas rochas que poidan ocasionar un grave expolio de patrimonio cultural tanto da propia comunidade, como doutras comunidades.
Competencia para aprender a aprender
Os conceptos tratados nesta unidade trabállanse especificamente mediante actividades de diversos tipos:
Comproba que as rochas están en constante transformación (páxina 166) trata de adaptar os principios xerais
ás condicións particulares do seu contorno e capacitar os alumnos e alumnas para novas observacións, ordenalas,
agrupalas, clasificalas, identificar semellanzas e diferenzas, etcétera.
As actividades Observa e experimenta (páxina 169), Exercita a túa memoria (páxina 170), Aplica o teu coñecemento (páxina 170) e Resolve o problema (páxina 171) permiten ser conscientes do que se sabe e do que é
necesario aprender.
As actividades Pensa, Onde está o mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina
172) son actividades que desenvolven habilidades para obter información –xa sexa individualmente ou en colaboración– e, moi en especial, para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información
cos coñecementos previos e coa propia experiencia persoal e sabendo aplicar os novos coñecementos e capacidades en situacións parecidas e contextos diversos.
Autonomía e iniciativa persoal
Á adquisición desta competencia –transformar as ideas en accións– contribúe en gran medida a actividade Observa e experimenta (páxina 169). Permite desenvolver a capacidade de elixir con criterio propio, de imaxinar proxectos e de levar adiante as accións necesarias para desenvolver as opcións e plans persoais. Require, polo tanto, poder
reelaborar as formulacións previas e elaborar novas ideas, buscar solucións e levalas á práctica. A organización, programación e realización de excursións e itinerarios xeolóxicos e as visitas a museos e casas das Ciencias poden contribuír, de igual maneira, a desenvolver esta capacidade.
A actividade Mira… (páxina 161) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes que pretenden estimular a iniciativa persoal encamiñada á busca de información. Permite explorar as distintas opcións, de xeito que poidan elixir de forma autónoma a opción máis axeitada.
Recursos didácticos
Materiais
• Colección de mostras de rochas magmáticas e metamórficas.
• Colección de diapositivas ou fotografías de rochas magmáticas e metamórficas.
• Material de campo xeitado para recoller rochas.
• Microscopio petrográfico.
• Mostras de preparacións de láminas de rochas.
• Diapositivas e fotografías de paisaxes peninsulares.
Libros
• AGUEDA, J., e col. Geología. Rueda.
• BUSBEY, A e col. Rocas y fósiles. Editorial Planeta.
• COENRAADS, R. Rocas y fósiles. Libros Cúpula.
• DAPPLES, E. Geología básica en ciencias e ingeniería. Ediciones Omega.
71
72
PROGRAMACIÓN
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
DURAN, H. e col. Atlas de Geología. Editorial Edibook.
ELSON, D. La Tierra. Ediciones del Prado.
FARNDON, J. La Tierra en tus manos. Museo de las Ciencias. Fundación La Caixa. Plaza & Janés. Tusquets.
FLORISTÁN, A. España, país de contrastes geográficos naturales. Editorial Síntesis.
FONT, M. Atlas de Geología. Ediciones Jover.
FOUCAULT, A. e RAOULT, J. F. Diccionario de geología. Masson.
GRIBBIN, J. La Tierra en movimiento. Salvat Editores.
LABERT, D. Guía Cambridge de la Tierra. Editorial Edaf.
LEGORBURU, P. e BARRUTIA, G. Ciencias naturales. Ediciones SM.
MELÉNDEZ, B. e FUSTER, M. Geología. Ediciones Paraninfo.
SCHUMANN, W. Manual para coleccionistas de Rocas y Minerales. Ediciones Omega.
STRAHLER, A. N. Geografía física. Ediciones Omega.
TARBUCK E. J. e LUTGENS, F. K. Ciencias de la Tierra. Una introducción a la geología física. Editorial Prentice Hall.
VARIOS. Cómo funciona la naturaleza. Editorial Debate.
VARIOS. Diccionario visual Altea de la Tierra. Editorial Santillana.
VARIOS. El gran libro de consulta. Editorial El País-Altea.
VARIOS. Guía de minerales y rocas. Editorial Grijalbo.
VARIOS. Rocas y fósiles. Editorial Planeta.
VARIOS. Diccionario ilustrado de la Geología. Editorial Everest.
WICANDER, R. e MONROE, J. Fundamentos de geología. Thomson editores.
Revistas mensuais
• Muy interesante.
• Conocer.
• Newton.
• Investigación y Ciencia.
• Enseñanza de las Ciencias de la Tierra (AEPECT).
• National Geographic.
Software
• Geología. Enciclopedia temática CD-Rom. Editorial Lafer.
• Geode. Ciencias de la Tierra. Introducción a la geología física. Editorial Prentice Hall.
Vídeos
• Enciclopedia Británica Educacional. Serie: Ciencias de la Tierra.
• Minerales y rocas. Producido por Encyclopedia brittanica. Áncora.
• Rocas que forman la superficie de la Tierra. MEC
• TVE-IBM. Serie El planeta milagroso.
• TVE-IBM. Serie Planeta Tierra.
Internet
Natural Resources Canada
http:// agc.bio.ns.ca/
GEONT é un centro virtual de recursos para quen enseña xeoloxía en secundaria: experiencias, material pedagóxico, actividades na aula, etcétera.
James Madison University
http:// www.jmu.edu/geology
Páxina do Departamento de Xeoloxía e Ciencias Ambientais da James Madison University. Inclúe un museo de minerais con coleccións de todo o mundo.
The Tarbuck & Lutgens Series
http:// www.prenhall.com/tarbuck
Recursos para a aprendizaxe en Ciencias da Terra. Comprende exercicios de revisión sobre minerais, lecturas recomendadas e referencias a outras páxinas.
The Geological Society
http:// www.geolsoc.org.uk
Recursos para a aprendizaxe en Ciencias da Terra. Comprende diversos apartados, como o estudo dos fósiles, o
tempo xeolóxico, rochas e minerais, etcétera.
PROGRAMACIÓN
Iris Educational Links
http://www.iris.edu/edu/edulinks.htm
Páxina que ofrece numerosas ligazóns relacionadas coas ciencias xeolóxicas.
The Structural Geology Page
http://www.science.smith.edu/departments/Geology/Structure_Resources/
Contén un atlas virtual de minerais e rochas, estruturas xeolóxicas e bibliografía.
Asociación Española para o Ensino das Ciencias da Terra
http://www.aepect.org
Sitio virtual da Asociación Española para o Ensino das Ciencias da Terra (AEPECT), cuxa proposta é difundir experiencias, noticias, aplicacións, etc., do ensino das Ciencias da Terra.
Leccións elementais
http:// volcano.und.nodak.edu/downloads/stack.html
Esta páxina web ofrece un conxunto de leccións elementais sobre rochas, minerais, volcáns, tectónica de placas,
terremotos e historia da Terra.
73
74
PROGRAMACIÓN
UNIDADE 9: A enerxía e as súas fontes
Obxectivos
a) Describir a enerxía como unha propiedade dos sistemas materiais e que todo sistema material é unha porción do
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
Universo cuxas dimensións varían, dende a escala global do Universo até as partículas submicroscópicas que
compoñen a materia.
Distinguir entre traballo e esforzo e relacionar a enerxía coa capacidade para a realización de traballo.
Distinguir as distintas formas de manifestarse a enerxía e asociar os distintos nomes que recibe a enerxía coas
accións e os cambios que provoca ou os fenómenos aos que se asocia.
Coñecer as transformacións da enerxía e os seus xeitos de transferirse.
Relacionar o principio de conservación da enerxía coas transformacións e transferencias enerxéticas.
Distinguir entre fontes de enerxía renovables e non renovables, e valorar a enorme importancia que teñen as fontes de enerxía na nosa sociedade.
Analizar criticamente os riscos que carrexa a obtención, transporte e emprego de enerxías non renovables no
noso planeta.
Tomar conciencia da limitación dos recursos enerxéticos e a súa dilapidación polos países desenvolvidos e valorar as medidas para loitar contra a dilapidación enerxética.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Estruturar o coñecemento sobre os diferentes tipos de enerxía, como son orixinados, como se manifestan e como
se transforman.
• Suxerir interrogantes sobre a transformación da enerxía que provoquen un debate en que se debe desenvolver a
capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia con sensibilidade e espírito crítico.
• Expoñer conceptos, con especial énfase na introdución da terminoloxía relativa á enerxía e as súas fontes.
Competencia matemática
• Construír diagramas sectoriais que representen a porcentaxe de consumo de cada tipo de enerxía.
• Confeccionar maquetas e debuxos para comprender o funcionamento das instalacións e mecanismos produtores
de enerxía.
• Interpretar diagramas e gráficas que permitan valorar as consecuencias ambientais do incremento de emisións de
CO2 e a súa relación co aumento do efecto invernadoiro e co cambio climático.
Competencia no coñecemento e a interacción co medio físico
• Identificar preguntas e obter conclusións baseadas en probas, coa finalidade de comprender as sucesivas transformacións entre as diversas formas de enerxía.
• Poñer en práctica procesos de indagación científica: realizar observacións, directas ou indirectas, de diversas fontes de enerxía, formular preguntas: localizar, obter, analizar e representar información sobre as formas de transferirse ou propagarse enerxía.
• Reflexionar sobre a enerxía como un ben escaso, caro e contaminante, e valorar as medidas que podemos tomar
para loitar contra a dilapidación enerxética.
Tratamento da información e competencia dixital
• Analizar a información que proporcionan os debuxos para comprender o funcionamento das instalacións produtoras de enerxía, así como os procesos de transformación de enerxía.
• Deseñar experimentos para comprobar as transformacións da enerxía e analizar os datos proporcionados polas
gráficas para comprender os efectos contaminantes das enerxías non renovables.
• Usar diversas páxinas web dedicadas á enerxía e ás súas fontes.
Competencia social e cidadá
• Considerar a enerxía como un ben escaso e concienciarse sobre a necesidade de tomar medidas de aforro enerxético.
• Comprender os efectos contaminantes dalgunhas fontes de enerxía e adquirir conciencia sobre a importancia de
non contaminar, entendendo a lucha contra o cambio climático como unha tarefa global, prioritaria para a supervivencia da humanidade.
Competencia cultural e artística
• Utilizar os esquemas e debuxos sobre os procesos de produción e transformación da enerxía, para desenvolver a
imaxinación e a creatividade, e para gozar apreciando a complexidade destes procesos.
PROGRAMACIÓN
Competencia para aprender a aprender
• Adaptar as observacións particulares ás teorías xerais sobre a enerxía.
• Facerse preguntas sobre os procesos de transformación da enerxía e obter respostas empregando diversas estratexias e metodoloxías que permitan valorar a información dispoñible.
• Desenvolver habilidades para obter información e para transformala en coñecemento propio.
Autonomía e iniciativa personal
• Desenvolver valores e actitudes relacionados co aforro enerxético e co respecto polo medio.
• Propoñer interrogantes que pretenden estimular a iniciativa persoal e a procura de información sobre as vantaxes
e inconvenientes de cada fonte de enerxía.
Contidos
CONCEPTOS
•
•
•
•
•
A enerxía como propiedade dos sistemas materiais.
Formas de manifestarse a enerxía.
Cambios de forma: transformacións da enerxía.
As fontes de enerxía.
A enerxía é escasa: o aforro enerxético.
PROCEDEMENTOS
• Deseño e realización de experiencias e investigacións que permitan medir e obter datos, construír e empregar
•
•
•
•
•
•
•
•
táboas e gráficos, recoñecer causa-efecto e formular hipóteses que poñan de manifesto as diferenzas entre traballo e esforzo.
Análise e observación das distintas maneiras de manifestarse a enerxía na vida cotiá.
Comprobación mediante un sinxelo experimento de como a enerxía potencial se transforma en enerxía cinética e
esta en eléctrica e en enerxía lumínica.
Comprobación mediante un sinxelo experimento das relacións que existen entre a enerxía cinética e a potencial e
como un corpo acumula enerxía potencial.
Comprobación mediante un sinxelo experimento de que a enerxía nin se crea nin se destrúe, senón que permanece constante nunha transformación e degrádase.
Coñecemento das medidas de aforro enerxético e a súa aplicación na vida cotiá.
Análise e interpretación de gráficas e diagramas que permitan valorar as consecuencias ambientais do incremento de emisións de CO2 e a súa relación co aumento do efecto invernadoiro e o cambio climático.
Observación, deseño e realización de esquemas e debuxos que permitan valorar as vantaxes da arquitectura bioclimática e a construción de casas ecolóxicas.
Deseño e realización de experimentos sinxelos para construír un modelo de muíño eólico.
ACTITUDES
Reflexión sobre a importancia que ten a enerxía e a súa influencia na calidade de vida.
Interese por realizar traballos con orde e limpeza.
Actitude rigorosa e científica na realización de experimentos e na aplicación de procedementos de investigación.
Colaboración positiva e respecto polos demais nas actividades conxuntas.
Respecto pola realidade dos datos e observacións, aínda que contradigan as hipóteses ou desexos propios.
Toma de conciencia da necesidade da limitación dos recursos enerxéticos e dos efectos nocivos que a dilapidación da enerxía ten para o medio.
• Sensibilización ante a necesidade de adoptar medidas encamiñadas a favorecer o aforro enerxético.
• Toma de conciencia da importancia de utilizar fontes de enerxía limpas e renovables e valoración na súa xusta
medida das consecuencias negativas para o medio do uso das enerxías non renovables.
•
•
•
•
•
•
Criterios de avaliación
a.1) Describe a enerxía como a capacidade dos sistemas materiais para producir entre os seus elementos interac-
cións que provocan transformacións ou cambios que poden ser físicos, químicos, xeolóxicos e biolóxicos.
b.1) Explica os conceptos de enerxía, traballo e esforzo.
c.1) Describe as distintas manifestacións da enerxía, que recibe distintos nomes segundo as accións e os cambios
que provoca ou os fenómenos aos que se asocia.
c.2) Coñece os conceptos de enerxía cinética e potencial e as variables de que dependen.
c.3) Mide e compara datos para amosar as diferenzas e as relacións entre enerxía cinética e potencial.
75
76
PROGRAMACIÓN
d.1) Aplica os coñecementos sobre as transformacións da enerxía para a resolución de problemas sinxelos e para
e.1)
e.2)
e.3)
f.1)
f.2)
g.1)
h.1)
explicar as causas dalgúns fenómenos cotiáns, como a produción de electricidade nun pantano ou mediante a
dinamo dunha bicicleta.
Recoñece que o traballo é unha das formas de transferirse ou propagarse a enerxía e realizar investigacións
que permitan establecer relacións entre a enerxía aplicada e o traballo realizado.
Explica o principio de conservación da enerxía e a degradación que experimenta a enerxía cando se transforma
o se transfere.
Describe as distintas transformacións enerxéticas que se producen en distintos tipos de centrais eléctricas até
que se produce a electricidade.
Distingue as fontes de enerxía non renovables das renovables.
Recoñece as vantaxes para a conservación do medio que representan as fontes de enerxía renovables.
Identifica de forma crítica as actividades humanas que impulsan a dilapidación da enerxía e o abuso dos combustibles fósiles.
Enuncia algunhas medidas para loitar contra a dilapidación de enerxía.
Orientacións metodolóxicas
Ao longo desta unidade exponse o mesmo problema en varias ocasións, e é que algúns termos teñen un significado físico preciso que non sempre se axusta ao sentido que ten na linguaxe coloquial. Isto ocorre co concepto de enerxía e a súa relación co traballo e coa diferenza entre traballo e esforzo. Convén, polo tanto, poñer de manifesto as
ideas previas que teñen os nosos alumnos e alumnas sobre estas cuestións e, a partir delas, establecer pontes e
conexións que nos permitan aloxar correctamente nos seus esquemas conceptuais os conceptos físicos que aparecen nesta unidade, co fin de favorecer a súa comprensión e memorización, de xeito que poden máis tarde utilizalos
para a resolución de problemas.
A actividade Compara distintas manifestacións en que se emprega, transporta ou almacena enerxía (páxina
177) pretende investigar as ideas previas dos alumnos e alumnas sobre as diferentes manifestacións da enerxía, de
xeito que o concepto de enerxía se manifeste como «forza en acción», responsable de todo o que ocorre no Universo.
A actividade Comproba como podes producir luz co movemento dunha pedra (páxina 179) pon de manifesto
a serie de transformacións que permiten converter a enerxía potencial almacenada na pedra en enerxía cinética, e
esta en enerxía eléctrica. A actividade Comproba como un corpo acumula enerxía potencial (páxina 179) mostra as sucesivas transformacións entre a enerxía cinética e a enerxía potencial no bote que se move. A conclusión
á que deberían chegar os alumnos e alumnas con estas dúas experiencias é que os tipos de enerxía se manifestan
nas transformacións e os distintos nomes que recibe a enerxía non son máis que consecuencia dos cambios que provoca ou os fenómenos aos que se asocia. Sobre esta cuestión insístese de novo na actividade Comproba de onde
procede a luz do faro da túa bicicleta (páxina 180).
A actividade Comproba coa punta do teu nariz que a enerxía permanece constante nunha transformación
(páxina 181) permite comprobar cun sinxelo experimento o principio da conservación da enerxía, aínda que, claro
está, non podemos comprobar cunha simple pelota que a continua perda de enerxía en cada oscilación se convirta
en calor. O concepto de traballo (e tamén o de calor, na unidade 10, e o de onda, na unidade 11) débense introducir
como unha das formas que ten a enerxía de transferirse ou propagarse. De xeito que se non hai transferencia só se
fai un esforzo, pero non se realiza traballo.
O esquema da páxina 180 mostra que, agás a xeotérmica e a nuclear, todas as demais formas de enerxía obtéñense, mediante distintas transformacións, a partir da enerxía do Sol. A enerxía electromagnética do Sol propágase en
forma de luz, calor, etc. A calor evapora a auga dos mares e forma as nubes. Tamén quenta a Terra de forma desigual e forma os ventos, que arrastran as nubes até os continentes. A auga das nubes almacena enerxía potencial.
Ao chover, a enerxía potencial transfórmase en enerxía cinética. Nos pantanos, a auga embalsada almacena enerxía potencial. Cando a auga cae dende certa altura, a enerxía potencial transfórmase de novo en enerxía cinética,
que move unha turbina e un xerador e transfórmase en enerxía eléctrica, que se transporta até as cidades e as vivendas. Por outra parte, a enerxía da luz solar transfórmase en enerxía química almacenada nas ligazóns das moléculas dos seres vivos e dos alimentos. En épocas pasadas, algúns organismos quedaron enterrados e deron lugar ao
carbón e ao petróleo, que almacenan enerxía química. As centrais térmicas queiman carbón e petróleo e transforman a enerxía química en enerxía eléctrica. As centrais nucleares son as únicas que non dependen do Sol, xa que
transforman a enerxía nuclear de determinados compostos radioactivos en enerxía eléctrica.
Os contidos, esquemas e debuxos das páxinas 186-193 pretenden que os alumnos e alumnas aprendan a diferenciar entre as enerxías renovables e as non renovables e que a enerxía debe utilizarse sen facer un gasto innecesario, como un ben escaso que é, ademais, caro e contaminante.
PROGRAMACIÓN
Por último, a actividade Observa e experimenta (páxina 195) pretende que os alumnos e alumnas constrúan un
muíño eólico e presten atención á diferenza entre traballo realizado e enerxía potencial acumulada e ás transformacións que teñen lugar entre a enerxía cinética do vento (eólica) e a enerxía potencial acumulada na bóla capaz de
desenvolver un traballo.
Orientacións para adquirir as competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
A actividade Mira... (páxina 179) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes sobre as transformacións
da enerxía; os distintos nomes que recibe a enerxía non son máis que consecuencia dos cambios que provoca ou os
fenómenos aos que se asocia, Así, suscítase un debate en que se debe estimular o desenvolvemento da capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia con sensibilidade e espírito crítico; de expresar axeitadamente –en fondo e forma– as propias ideas e emocións, e de aceptar e realizar críticas con espírito
construtivo.
As actividades da unidade inclúen gran variedade de cuestións que estimulan as habilidades para representarse
mentalmente, interpretar e comprender a realidade das manifestacións da enerxía, e organizar e autorregular o
coñecemento e a acción dotándoos de coherencia. Ao mesmo tempo, desenvólvense destrezas lingüísticas ao definir conceptos, identificar conceptos mal clasificados, redactar respostas breves, clasificar como verdadeiro ou falso,
etcétera.
A actividade de Lapis e rato (páxina 194) ofrece información para visitar distintas páxinas Web sobre a enerxía, as
súas manifestacións e as súas fontes, que permiten comprender e utilizar diferentes recursos lingüísticos, así como
aprender a escribir textos sinxelos en diferentes linguas e utilizar esas linguas en contextos comunicativos de uso
cotián.
A descrición dos principais conceptos ao longo da unidade amósase salientada en recadros e, xunto coa actividade Resume e ordena as túas ideas (páxina 194), pretende estruturar o coñecemento dos nosos alumnos e
alumnas sobre diversos fenómenos relacionados coa enerxía, como a capacidade dos sistemas materiais para
producir interaccións entre os seus elementos que proporcionan transformacións ou cambios e coas fontes de
enerxía, as súas vantaxes e inconvenientes e fomentar neles a habilidade para extraer a información esencial tras
a lectura da unidade.
O texto científico da actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 199), xunto coa cuestión que se expón ao
final, está enfocado a desenvolver a comprensión lectora. A bibliografía que se mostra en Libros que te poden
axudar (páxina 199) é unha mostra de libros de divulgación da Ciencia para mozos que pretende estimular o pracer
pola lectura para que os nosos alumnos e alumnas gocen lendo e expresándose de forma oral e escrita.
Competencia matemática
Esta competencia cobra realidade e sentido na medida que os elementos e razoamentos matemáticos básicos son
utilizados no estudo da enerxía para afrontar e dar explicación a aquelas situacións que o precisan:
• Realización de medidas e análise de datos que permitan deseñar experiencias encamiñadas a comprobar as sucesivas transformacións da enerxía.
• Interpretación de debuxos e esquemas que permitan comprender o funcionamento de diversas centrais enerxéticas.
• Análise dos elementos que interveñen na arquitectura bioclimática e interpretación de esquemas que mostran a
orientación e as características dunha casa ecolóxica.
• Interpretación de diagramas e gráficas sobre o consumo de distintas fontes de enerxía.
• Interpretación de diagramas e gráficas que permitan valorar as consecuencias ambientais do incremento de emisións de CO 2 e a súa relación co aumento do efecto invernadoiro e o cambio climático.
• Toma de datos e realización de medidas para construír un modelo de muíño eólico.
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
As actividades Observa e experimenta (páxina 193) e Resolve o problema (páxina 195) permiten o desenvolvemento desta competencia, que fai posible identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, coa finalidade de comprender as sucesivas transformacións entre a enerxía cinética e a enerxía potencial e as
características das distintas fontes de enerxía, as súas vantaxes e inconvenientes.
O feito de coñecer que os tipos de enerxía se manifestan nas transformacións, que os distintos nomes que recibe a
enerxía non son máis que consecuencia dos cambios que provoca ou os fenómenos aos que se asocia, implica a
habilidade progresiva para poñer en práctica os procesos de indagación científica: realizar observacións directas e
77
78
PROGRAMACIÓN
indirectas de diversos fenómenos; formular preguntas; localizar, obter, analizar e representar información cualitativa e cuantitativa sobre a transferencia ou propagación da enerxía dende a posición que ocupa un corpo a outra, ou
dende un corpo a outro en forma de calor, ondas ou traballo; suxerir e contrastar hipóteses sobre o principio da conservación da enerxía e realizar predicións e inferencias sobre a utilización de distintas fontes de enerxía, renovables
e non renovables ou as súas consecuencias ambientais.
A adecuada percepción do espazo físico en que se desenvolve a actividade humana, así como a habilidade para
interactuar co espazo circundante ponse de manifesto nas actividades Pensa... (página 188) e Resolve o problema (página 195), ao reflexionar sobre a enerxía como un ben escaso, caro e contaminante e ao valorar as medidas
que podemos tomar para loitar contra a dilapidación enerxética.
Tratamiento da información e competencia dixital
A ilustración desta unidade é unha parte esencial da información necesaria para a comprensión da natureza da enerxía, as súas manifestacións e as súas fontes: seccións, detalles ampliados, vistas de fronte ou de perfil e modelos
a escala esixen de destrezas de razoamento para analizar a información que proporcionan os debuxos, relacionala,
sintetizala e facer deducións dos distintos niveis de complexidade.
As actividades Recoñécelo? e Que falta? (páxina 198) requiren o dominio de linguaxes específicas básicas (textual, numérica, icónica, visual e gráfica) e das súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación
dos diferentes tipos de información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situacións e contextos.
Deseñar experimentos para comprobar as transformacións da enerxía, en compañía de afeccionados á física, analizar os datos proporcionados polas gráficas para coñecer as causas do incremento do efecto invernadoiro e coñecer
as vantaxes e inconvenientes dos diferentes tipos de enerxía renovables e non renovables e as devastadoras consecuencias que pode ter o cambio climático, esixe ser competente na xestión e procesado de información abundante e complexa, na resolución de problemas reais e no traballo en contornos colaborativos.
A actividade Lapis e rato (páxina 194) inclúe os enderezos de determinadas páxinas web sobre os fenómenos relacionados coa enerxía e as súas fontes e os sitios onde se pode descargar información sobre as vantaxes e inconvenientes das enerxías renovables e non renovables. Esta actividade está dirixida ao desenvolvemento da competencia dixital, estimulando o manexo de estratexias para identificar e resolver problemas de hardware e de software e
aproveitar e analizar criticamente a información proporcionada.
Competencia social e cidadá
As actividades Pensa... (páxina 190), Resolve o problema (páxina 195) e os contidos sobre as medidas para loitar contra a dilapidación enerxética e sobre as características da arquitectura bioclimática e a casa ecolóxica (páxinas 190-191), tratan de resaltar a necesidade de considerar a enerxía como un ben escaso, caro e contaminante. En
coherencia coas habilidades e destrezas relacionadas ata aquí, son parte desta competencia básica as actitudes que
pretende desenvolver a actividade Ti decides (páxina 197) para fomentar o aforro enerxético.
Competencia cultural e artística
As ilustracións que mostran as manifestacións da enerxía e as súas transformacións e as fotografías e debuxos que
mostran o funcionamento das distintas centrais enerxéticas e os esquemas da casa ecolóxica, contribúen ao desenvolvemento desta competencia. A utilización destas imaxes como fonte de enriquecemento e gozo require poñer en
funcionamento a iniciativa, a imaxinación e a creatividade ao percibir e enriquecerse con diferentes realidades do
mundo da arte e da cultura.
Competencia para aprender a aprender
As actividades Comproba... e Compara... tratan de adaptar os principios ou teorías xerais ás condicións particulares do seu contorno e capacitan os alumnos e alumnas para describir novas observacións, ordenalas, agrupalas, clasificalas, identificar semellanzas e diferenzas, planificalas, etcétera.
Actividades como Pensa (páxina 188), Observa e experimenta (páxina 193), Exercita a túa memoria, Aplica
o teu coñecemento (páxina 194) e Resolve o problema (páxina 195) permiten ser conscientes do que se sabe e
do que é necesario aprender. Ao mesmo tempo, implican a curiosidade de formularse preguntas, identificar e manexar a diversidade de respostas posibles diante dunha mesma situación ou problema utilizando diversas estratexias
e metodoloxías que permitan afrontar a toma de decisións, racional e criticamente, coa información dispoñible.
Onde está o mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina 196) son actividades que
desenvolven habilidades para obter información –xa sexa individualmente ou en colaboración– e, moi especialmente, para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos pre-
PROGRAMACIÓN
vios e coa propia experiencia persoal e sabendo aplicar os novos coñecementos e capacidades en situacións parecidas e contextos diversos.
Autonomía e iniciativa personal
As actividades Comproba..., Compara... e Observa e experimenta (páxina193) permiten desenvolver a capacidade de elixir con criterio propio, de imaxinar proxectos e de levar adiante as accións necesarias para desenvolver
as opcións e plans persoais. Supón poder transformar as ideas en accións; é dicir, propoñerse obxectivos e planificar e levar a cabo proxectos. Require, polo tanto, poder reelaborar as formulacións previas ou elaborar novas ideas,
buscar solucións e levalas á práctica.
A actividade Mira... (páxina 179) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes que pretenden estimular
a iniciativa persoal encamiñada á busca de información. Permite explorar as distintas opcións, de xeito que poidan
elixir de maneira autónoma a opción máis axeitada.
Recursos didácticos
Materiais
• Soporte vertical e suxeitadores de soporte (noces).
• Unha dinamo de bicicleta unida por un cable co foco.
• Unha corda atada a unha pedra e outra atada a unha pelota.
• Un bote cilíndrico con tapa, unha goma elástica e unha porca.
• Cinta métrica ou regra.
• Dúas bobinas de fío (grande e pequena) e un lapis.
• Tapón de cortiza, mondadentes e soporte de madeira.
• Cinta adesiva, plastilina e anacos de cartón.
Libros
• AGUILAR, J. e SENENT, F. Cuestiones de Física. Editorial Reverté.
• ARDLEY, N. Diccionario de la Ciencia. Editorial Plaza & Janés.
• ARDLEY, N. 101 grandes experimentos. Ediciones B.
• BLANCO PRIETO, F. Física cotidiana, Editorial Alhambra.
• BRYANT, D. Física. Ediciones Pirámide.
• CHALLONER, J. Energía. Ciencia visual. Ediciones Altea. Santillana.
• CLARK, J. Materia y energía. Editorial Debate.
• ESTEBAN, A. ¿Qué es la energía? Granada Ediciones.
• FERNÁNDEZ, J. Atlas de física. Ediciones Jover.
• HANN, J. Ciencia en tus manos. Editorial Plaza & Janés. Tusquets.
• HANN, J. Guía práctica ilustrada para los amantes de la ciencia. Editorial Blume.
• JENNINGS, T. El calor. Ediciones SM.
• MUÑOZ, J. e col. Atlas de física. Edibook.
• ORTIZ, M. T. e SANTOS, M. Física cercana. Editorial Bruño.
• PERELMAN, Y. Física recreativa. Mr Ediciones.
• PUIGDOMÉNECH ROSELL, P. Los caminos de la Física. Salvat Editores.
• UNESCO. Nuevo manual de la Unesco para la enseñanza de las ciencias. Edhasa.
• VARIOS. Enciclopedia de la Ciencia. Susaeta Ediciones.
• VARIOS. Experimentos Quest. Ediciones Rialp.
• VARIOS. Física (Physical Science Study Committee). Editorial Reverté.
• VARIOS. Guía didáctica de la energía. IDAE. MOPU.
• VARIOS. La construcción de las ciencias físico- químicas. Editorial Nau Llibres.
• VARIOS. Manuales de energías renovables. MICYT. Edición especial Cinco Días. Grupo de Estudios Económicos.
• VARIOS. ¿Qué es qué? Ediciones Altea.
• VITA-FINZI, C. La energía. ¿Cómo se obtiene y cómo se utiliza? Parramón Ediciones.
• WICKS, K. Ciencia recreativa. Marcombo.
Revistas mensuais
• Investigación y Ciencia.
• Muy Interesante.
• Enseñanza de las Ciencias.
• Alambique.
79
80
PROGRAMACIÓN
Vídeos
Vídeos para a ensinanza da Física en:
http://www.tecnoedu.com/Videos/VideoFis.php
http://www.catedu.es/cienciaragon/
http://www.sc.ehu.es/sbweb/fisica_/intro/video/video_4.xhtml
http://www.umce.cl/~fisica/REC_AUDIOVISUALES.htm
Consultar en Asociación Española de Cine e Imaxe Científicos (programa de cine científico FECYT). Tel.: 915 646 912.
Pola grande abundancia e diversidade de títulos, é conveniente contactar cos servizos de videoteca dos Centros de
Profesores e de diferentes editoriais, como Enciclopedia Británica, Open University, Serveis de Cultura Popular, San
Pablo, TVE, Ministerio de Educación, Cultura e Deportes, UNED e coas diferentes canles de televisión.
Software
CD-ROM. Enciclopedia de la Ciencia 2.0. Colección Millenium. Dorling Kindersley.
CD-ROM. Juega con las Ciencias. Colección Millenium. Dorling Kindersley.
CD-ROM. Descargas do Portal aragonés para o ensino da física e a química en secundaria:
http://www.catedu.es/cienciaragon/index.php?option=com_content&task=section&id=13&Itemid=131
Software sobre o ensino da física en:
http://www.fisicarecreativa.com/sitios_vinculos/fisica_sg_vinc/physics_sg1.htm
http://www.tesa.com.ar/Soft/Fisica.php
O ensino das matemáticas, física e química asistida en:
http://w3.cnice.mec.es/recursos/pntic98/bachillerato.htm
Ambientais
• Visitar algunha central eléctrica e comprobar como se almacena, se transforma e se transporta a enerxía, segundo sexa unha central hidroeléctrica, térmica, eólica, etcétera.
• Visitar museos e casas da ciencia que presenten experiencias interactivas para comprobar as diferentes transformacións da enerxía, o principio de conservación, o funcionamento das máquinas, etcétera.
• Poden realizarse visitas a algunha central hidroeléctrica, térmica, eólica, etcétera.
Persoais
• Realizar experiencias caseiras e sinxelas, que non resulten perigosas, coa bicicleta ou unha dinamo, para comprobar as transformacións da enerxía.
• Participar en debates e asociacións ecoloxistas e interesarse polos distintos tipos de enerxías alternativas e a problemática ambiental que ocasiona a dilapidación enerxética.
• Observar as consecuencias ambientais que ocasionan algunhas transformacións enerxéticas, como a contaminación provocada polos automóbiles ou as calefaccións e aproveitar as vacacións para realizar excursións e comprobar a contaminación e o impacto ambiental causados pola extracción dalgúns combustibles, como o carbón.
• Elaborar murais ou informes sobre as distintas centrais de enerxía que os alumnos e alumnas viron nos lugares
que visitasen e conseguir información dos seus familiares e amistades para que lles indiquen de onde chega a
enerxía eléctrica que reciben na súa localidade.
Internet
Centro nacional de información e comunicación educativa (CNICE)
http://www.cnice.mec.es/
Ofrece unha gran variedade de recursos para a aula: laboratorio virtual de Física; Física con ordenador: un recurso
interactivo; Física para a ESO; un proceso moi corrente: medir; etcétera.
Recursos educativos CEPA Pablo Guzmán
http://centros6.pntic.mec.es/cea.pablo.guzman/lecciones_fisica/index.htm
Nesta web podes atopar abundante información sobre a enerxía e as fontes de enerxía.
Greenpeace
http://www.greenpeace.org/espana/campaigns/energ-a/energ-a-limpia/renovables
Esta web de Greenpeace contén excelentes esquemas sobre enerxías renovables.
PROGRAMACIÓN
Centro nacional de información e comunicación educativa (CNICE)
http://newton.cnice.mec.es/3eso/energia/index.html
Unidade didáctica sobre a enerxía.
Chemedia
http://www.chemedia.com/
É un portal da ciencia e a técnica en Iberoamérica que ofrece información, recursos, experimentos, etc., de numerosas pólas da ciencia: física, química, nutrición, ambiente, etcétera.
The physics classroom tutorial
http://www.glenbrook.k12.il.us/gbssci/phys/Class/Bboard.html#energy
Curso de Física interactiva. O capítulo dedicado a enerxía, traballo e potencia inclúe a explicación, mediante diversos exemplos e actividades animadas e interactivas, dos conceptos fundamentais, con numerosos exercicios e problemas resoltos.
Universidade do País Vasco
http://www.sc.ehu.es/sbweb/fisica/dinamica/dinamica.htm
Estudo da dinámica con experiencias interactivas. Inclúe o estudo da enerxía e o traballo
e a conservación da enerxía.
M. Casco Associates
http://www.mcasco.com/p1outln.html
É un curso sobre a mecánica clásica con applets moi sinxelos que explican e complementan os conceptos. Pertence
á empresa M. Casco Associates, que ofrece tamén software de Física gratuíto.
Visual Physics
http://library.thinkquest.org/10170/main.htm
Outro gran traballo, con applets de nivel elemental, sobre aspectos de dinámica, como a enerxía
e o traballo. Páxina moi ben construída, onde se complementan os applets con gráficos explicativos.
Off Campus
http://www.offcampus.es/interactivo.dir/recursos/labo.htm
Contén diversos experimentos sobre a enerxía: a potencia das pernas, engrenaxes, rodamentos, conservación da
enerxía.
Centro nacional de información e comunicación educativa (CNICE)
http://www.pntic.mec.es
Ofrece unha gran variedade de recursos para a aula: laboratorio virtual de física; Física con ordenador, un recurso
interactivo; Física para a ESO, etcétera.
European Enviroment Agency
http://themes.eea.eu.int/theme.php/activities/energy
A página web da Axencia Europea do Ambiente contén información sobre a utilización de enerxías renovables e non
renovables e a súa influencia no medio.
Léctornet
http://www.lector.net/verfeb00/salud6.htm
Ofrece información sobre o uso das enerxías non renovables, o impacto ambiental e a súa influencia sobre a saúde
humana.
81
82
PROGRAMACIÓN
UNIDADE 10: Calor e temperatura
Obxectivos
a) Describir a natureza da enerxía interna dunha substancia e relacionala coa axitación ou enerxía cinética das par-
tículas que a compoñen.
b) Comprender que a temperatura é unha magnitude da materia relacionada coa súa enerxía interna, explicar como
se mide e cales son as súas unidades.
c) Distinguir os conceptos de temperatura e calor: a súa relación e a diferenza entre ambos conceptos.
d) Descubrir, coñecer e explicar os efectos da calor sobre os corpos: variación da súa temperatura, dilatación e cam-
bios de estado.
e) Experimentar coa calor e descubrir que flúe ou se propaga por condución, radiación e convección.
f) Comprobar que existen corpos bos e malos condutores da calor e valorar a importancia dos materiais que actúan
como illantes térmicos.
g) Valorar a busca de novas fontes de enerxía e o desenvolvemento de novas tecnoloxías que permitiron a constru-
ción de máquinas e ferramentas, cada vez máis sofisticadas, que facilitan a realización do traballo, como a
máquina de vapor e o motor de gasolina.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Suxerir cuestións que susciten un debate sobre a natureza da calor e as súas aplicacións e a diferenza entre
calor e temperatura. O obxectivo é desenvolver a capacidade de ler, escoitar e ter en conta opinións distintas
ás propias.
• Definir conceptos, con especial énfase na introdución da terminoloxía relativa á calor, os seus efectos e as súas
formas de propagación.
• Estruturar o coñecemento sobre a temperatura, a calor, os cambios de estado, a propagación da calor e a utilidade da calor nos motores de combustión.
Competencia matemática
• Interpretar os gráficos e os datos relativos aos sucesivos cambios de estado.
• Elaborar esquemas e debuxos que permitan comprender o funcionamento dos motores de combustión interna e
externa.
• Análise comparativa entre as escalas Celsius e Fahrenheit, e estudo das fórmulas que permiten a conversión dos
datos entre ambas as dúas escalas.
Competencia no coñecemento e a interacción co medio físico
• Identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas co obxectivo de comprender os conceptos de calor e temperatura.
• Poñer en práctica procesos de indagación científica, realizar observacións, directas ou indirectas, sobre a dilatación e os cambios de estado.
• Suxerir e contrastar hipóteses sobre as formas de propagación da calor.
• Reflexionar sobre a calor como unha fonte de enerxía, cuxa utilización provocou fondas transformacións sociais
ao longo da historia.
Tratamento da información e competencia dixital
• Utilizar as ilustracións e esquemas para comprender os procesos de transferencia de calor e os cambios de
estado.
• Analizar a información que proporcionan os debuxos para comprender o funcionamento dos motores de combustión interna e externa.
• Utilizar diversas páxinas web para obter información sobre os cambios de estado e os diferentes tipos de motores de combustión.
Competencia social e cidadá
• Tomar conciencia da importancia da máquina de vapor como elemento desencadeante da primeira
revolución industrial, e do motor de combustión interna, como desencadeante da segunda revolución industrial.
• Valorar a importancia dos illantes térmicos, como elemento de aforro enerxético nas vivendas.
Competencia cultural e artística
• Apreciar e gozar analizando os diversos procesos da natureza debido a cambios de estado e a mecanismos de
transferencia de calor.
• Utilizar os esquemas e debuxos dos motores de combustión, para desenvolver a creatividade e para gozar apre-
PROGRAMACIÓN
ciando o funcionamento destes sistemas.
Competencia para aprender a aprender
• Adaptar as observacións particulares de fenómenos naturais ás teorías xerais sobre a calor e a temperatura.
• Suxerir preguntas sobre os procesos de transferencia de calor e cambios de estado e obter respostas utilizando
diversas estratexias e metodoloxías que permitan valorar a información dispoñible.
Autonomía e iniciativa personal
• Suxerir interrogantes que pretenden estimular a iniciativa persoal e a procura de información sobre os procesos
relacionados coa calor.
• Desenvolver valores e actitudes relacionados co coñecemento dos fenómenos observados no noso contorno
natural.
Contidos
CONCEPTOS
•
•
•
•
Un mundo moi axitado: a enerxía interna.
Efectos da calor sobre os corpos.
A calor móvese e flúe: propágase.
Utilización da calor: motores de combustión.
PROCEDEMENTOS
• Deseño e realización de experiencias que permitan apreciar indirectamente a axitación interna das moléculas de
auga.
• Realización de investigacións sobre as formas de incrementar a enerxía interna dun corpo.
• Realización de experimentos sinxelos para analizar e cuantificar algúns efectos da calor sobre os corpos, como a
dilatación dos gases.
• Observación e comparación das medidas da temperatura entre as escalas Celsius e Fahrenheit.
• Deseño e realización de experiencias e investigacións que permitan medir e obter datos, construír e usar táboas
•
•
•
•
e gráficos, recoñecer causa-efecto e formular hipóteses que poñan de manifesto os cambios de estado que teñen
lugar ao quentar un recipiente con xeo.
Observación, deseño e realización de experiencias sinxelas para distinguir as distintas formas de propagación da
calor.
Experimentación con distintos corpos para comprobar o carácter condutor ou illante da calor.
Deseño de experiencias para comprobar o funcionamento dun barco de vapor.
Construción dun destilador de auga mediante a utilización da calor do Sol como fonte de enerxía.
ACTITUDES
Valoración da importancia da enerxía e a súa influencia na calidade de vida.
Interese por realizar traballos con orde e limpeza.
Actitude rigorosa e científica na realización de experimentos e na aplicación de procedementos de investigación.
Colaboración positiva e respecto aos demais nas actividades conxuntas.
Respecto á realidade dos datos e observacións, aínda que contradigan as hipóteses ou desexos propios.
Sensibilización ante a necesidade de adoptar medidas encamiñadas a favorecer o illamento térmico das vivendas
como contribución ao aforro enerxético.
• Reflexión sobre a importancia da utilización da calor como fonte de enerxía nos motores de combustión.
• Valoración da busca de novas fontes de enerxía e do desenvolvemento de novas tecnoloxías como motor da evolución humana e da civilización, que permitiron a construción de máquinas que facilitan a realización do traballo,
como a máquina de vapor e o motor de gasolina.
• Valoración da importancia da máquina de vapor como elemento desencadeante da primeira revolución industrial
e do motor de combustión interna, que utiliza como combustible os derivados do petróleo, como elemento desencadeante da segunda revolución industrial e toma de conciencia das fondas transformacións que causaron nos sistemas de traballo e na estrutura da sociedade.
•
•
•
•
•
•
Criterios de avaliación
a.1) Realiza investigacións que permiten apreciar indirectamente a axitación interna das moléculas da auga.
b.1) Coñece as ecuacións ou fórmulas que permiten convertir os graos Celsius en graos Fahrenheit e aplícaas para
a resolución de problemas sinxelos.
c.1) Comprende os conceptos de calor e temperatura e as unidades en que se miden.
c.2) Entende o concepto de calor como unha forma de «enerxía en tránsito», coñece as unidades en que se mide e
83
84
PROGRAMACIÓN
distingue a diferenza entre o termo calor no seu sentido científico e o sentido coloquial do termo.
d.1) Describe os efectos que producen as variacións de temperatura nalgúns corpos: os cambios de estado e a
dilatación.
d.2) Interpreta gráficas que permiten describir os cambios de estado que se producen cando se quenta un recipien-
te con xeo.
e.1) Coñece as diferentes formas de propagación da calor e cal é o medio de transmisión en cada caso.
f.1) Deseña experiencias que permiten comprobar se un material é bo ou mal condutor da calor e diferenciar entre
materiais condutores e illantes.
g.1) Describe o funcionamento da máquina de vapor e do motor de gasolina de catro tempos.
g.2) Valora a importancia da máquina de vapor como elemento desencadeante da primeira revolución industrial
e do motor de combustión interna como elemento desencadeante da segunda revolución industrial e valora
as fondas transformacións que causaron ambos descubrimentos nos sistemas de traballo e na estrutura da
sociedade.
Orientacións metodolóxicas
Ao longo desta unidade plantéxase o mesmo problema en varias ocasións e é que algúns termos teñen un significado físico preciso que non sempre se axusta ao sentido que ten na linguaxe coloquial. Isto acontece co concepto
de calor e coa diferenza entre calor e temperatura. Convén, xa que logo, poñer de manifesto as ideas previas que
teñen os nosos alumnos e alumnas sobre estas cuestións e, a partir delas, establecer pontes e conexións que nos
permitan aloxar correctamente nos seus esquemas conceptuais os conceptos físicos que aparecen nesta unidade,
co obxectivo de favorecer a súa comprensión e memorización, de maneira que poidan utilizalos máis tarde para a
resolución de problemas da vida cotiá.
A actividade Compara dúas formas de incrementar a enerxía interna dun corpo (páxina 201) pretende resaltar o feito de que se pode incrementar a axitación interna das partículas dun corpo e, polo tanto, a súa temperatura, de distintas formas, como por exemplo, subministrando calor ou mediante o rozamento e a fricción.
Na actividade Comproba como podes inflar un globo sen ter que soprar (páxina 202) realízase unha sinxela
experiencia para demostrar que os gases tamén se dilatan pola calor. Preténdese que os alumnos e alumnas reflexionen sobre como pequenos cambios de temperatura dos corpos poden ser claramente observables: unha botella
fría non presenta ningunha diferenza dunha botella quente, non se ve o aire do seu interior, pero podemos apreciar
a dilatación do aire con axuda dun pequeno globo.
Na actividade Compara a graduación das escala Celsius e a escala Fahrenheit (páxina 203) estúdase unha
aplicación práctica da dilatación: o termómetro e as diferentes escalas graduadas de temperatura (a de Celsius e a
de Fahrenheit; omitiuse a de Kelvin).
A actividade Pensa... (páxina 205) introduce os alumnos e alumnas na utilización do método científico, co obxectivo de que realicen experiencias e investigacións que lles permitan medir e obter datos, construír e usar táboas e
gráficos, recoñecer causa-efecto e formular hipóteses que poñan de manifesto os cambios de estado que teñen lugar
ao quentar un recipiente con xeo.
Na actividade Comproba como podes indagar se un material é bo conductor da calor (páxina 204) explícanse as diferenzas entre condutores e illantes da calor, feito que pode servir para explicar as utilidades que poden ter
os illantes na confección de pezas de abrigo e na construción.
Os debuxos e esquemas da páxina 205 ilustran as distintas formas de propagación da calor e nas páxinas 206-207
ilústranse os esquemas dunha máquina de vapor e dun motor de gasolina de catro tempos, que facilitan a comprensión do seu funcionamento.
Por último, a actividade Observa e experimenta (páxina 209) pretende que os alumnos e alumnas constrúan un
destilador de auga con utensilios caseiros, que funciona con enerxía solar, e presten atención aos diferentes cambios de estado que teñen lugar durante o proceso de destilación de auga.
Orientacións para adquirir as competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
A actividade Mira... (páxina 2199) suxire no inicio da unidade un conxunto de interrogantes sobre a natureza da calor
e as súas aplicacións e a diferenza entre calor e temperatura, que suscitan un debate no cal se debe estimular o
desenvolvemento da capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia con sensibilidade e espíritu crítico; de expresar axeitadamente –en fondo e forma– as propias ideas e emocións, e de aceptar e
PROGRAMACIÓN
realizar críticas con espírito construtivo.
As actividades da unidade inclúen gran variedade de cuestións que estimulan as habilidades para representarse
mentalmente, interpretar e comprender a realidade da natureza da calor, dos seus efectos sobre os corpos, as súas
formas de propagarse e as súas aplicacións, así como a natureza da temperatura como magnitude que mide a enerxía interna dos corpos, e organizar e autorregular o coñecemento e a acción dotándoos de coherencia. Ao mesmo
tempo, desenvólvense destrezas lingüísticas ao definir conceptos, identificar conceptos mal clasificados, redactar
respostas breves, clasificar como verdadeiro ou falso, etcétera.
A actividade Lapis e rato (páxina 208) ofrece información para visitar distintas páxinas web sobre a calor e a temperatura, que permiten comprender e utilizar diferentes recursos lingüísticos, así como aprender a escribir textos sinxelos en diferentes linguas e utilizar ditas linguas en contextos comunicativos de uso cotián.
A descrición dos principais conceptos ao longo da unidade móstrase destacado en recadros e, xunto coa actividade
Resume e ordena as túas ideas (páxina 208), pretende estruturar o coñecemento dos nosos alumnos e alumnas
sobre diversos fenómenos relacionados coa temperatura como magnitude que mide a enerxía interna, coa calor
como unha forma de enerxía en tránsito, a dilatación e os cambios de estado como efectos da calor sobre os corpos, a propagación da calor mediante condución, radiación e convección e a utilización da calor no motor de combustión e fomentar neles a habilidade para extraer a información esencial tras a lectura da unidade.
O texto científico da actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 213), xunto coa cuestión que se expón ao
final, está enfocado a desenvolver a comprensión lectora. A bibliografía que se mostra en Libros que te poden
axudar (páxina 213) é unha mostra de libros de divulgación da Ciencia para mozos que pretende estimular o pracer
pola lectura para que os nosos alumnos e alumnas gocen lendo e expresándose de forma oral e escrita.
Competencia matemática
Esta competencia cobra realidade e sentido na medida que os elementos e razoamentos matemáticos básicos son utilizados no estudo da calor e a temperatura para se afrontar e dar explicación a aquelas situacións que o precisan:
• Deseño de experiencias, realización de medidas e análise de datos que permitan comprobar os sucesivos cambios
de estado.
• Interpretación de debuxos e esquemas que permitan comprender o funcionamento de diversos motores de combustión interna e externa, como a máquina de vapor.
• Análise comparativa entre as escalas Celsius e Fahrenheit de medida da temperatura e estudo das fórmulas que
permiten a conversión dos datos entre ambas escalas.
• Análise dos elementos que interveñen no illamento térmico.
• Interpretación de diagramas e gráficas sobre a dilatación dos corpos e as formas de propagación da calor.
• Interpretación de diagramas e gráficas que permitan comprender a natureza das correntes de convección e a súa
participación no voo dalgunhas aves e dos avións sen motor.
• Toma de datos e realización de medidas para construír un modelo de destilador de auga.
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
As actividades Observa e experimenta (páxina 209), Aplica o teu coñecemento (páxina 210) e Resolve o problema (páxina 211) permiten o desenvolvemento desta competencia, que fai posible identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, coa finalidade de comprender a temperatura como magnitude que
mide a enerxía interna e a calor como unha forma de enerxía en tránsito.
O feito de comprender que se pode incrementar a axitación interna das partículas dun corpo e, polo tanto, a súa temperatura, subministrando calor ou mediante o rozamento e a fricción, e coñecer que a calor é unha forma de enerxía que se transfere, transfórmase e pode realizar traballo, implica a habilidade progresiva para poñer en práctica
os procesos de indagación científica: realizar observacións directas e indirectas de diversos fenómenos físicos; formular preguntas; localizar, obter, analizar e representar información cualitativa e cuantitativa sobre a dilatación e os
cambios de estado, que son efectos da calor sobre os corpos; expoñer e contrastar hipóteses sobre a propagación
da calor mediante condución, radiación e convección e realizar predicións e inferencias sobre a utilización da calor
no motor de combustión e as súas consecuencias históricas, sociais e ambientais.
A axeitada percepción do espazo físico en que se desenvolve a actividade humana, así como a habilidade para interactuar co espazo circundante ponse de manifesto nas actividades Compara…, Comproba… e Pensa (páxina
205), ao reflexionar sobre a calor como unha forma de enerxía (as súas fontes son escasas, caras e contaminantes),
cuxa utilización provocou profundas transformacións sociais no transcurso da historia da humanidade.
85
86
PROGRAMACIÓN
Tratamiento da información e competencia dixital
A ilustración desta unidade é unha parte esencial da información necesaria para a comprensión da natureza da calor
e a temperatura, os seus efectos, formas de propagación e de utilización: seccións, detalles ampliados, vistas de
fronte ou de perfil e modelos a escala esixen de destrezas de razoamento para analizar a información que proporcionan os debuxos, relacionala, sintetizala e facer deducións dos distintos niveis de complexidade.
As actividades Recoñécelo? e Que falta? (páxina 212) requiren o dominio de linguaxes específicas básicas (textual, numérica, icónica, visual e gráfica) e das súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación
dos diferentes tipos de información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situacións e contextos.
Deseñar experimentos para comprobar os efectos da calor sobre os corpos, a natureza dos illantes térmicos ou o
funcionamento dun barco de vapor en compañía de afeccionados á física, analizar os datos proporcionados polas
gráficas para coñecer os cambios de estado e coñecer o funcionamento dun motor de gasolina de catro tempos,
esixe ser competente na xestión e procesado de información abundante e complexa, na resolución de problemas
reais e no traballo en contornos colaborativos.
A actividade Lapis e rato (páxina 208) inclúe os enderezos de determinadas páxinas web sobre os fenómenos relacionados coa calor e a temperatura e os sitios onde se pode descargar información sobre o funcionamento do motor
de combustión interna e externa. Esta actividade está dirixida ao desenvolvemento da competencia dixital, estimulando o manexo de estratexias para identificar e resolver problemas de hardware e de software e aproveitar e analizar criticamente a información proporcionada.
Competencia social e cidadá
A actividade Lazos co medio (páxina 207) pretende reflexionar sobre a importancia da máquina de vapor como elemento desencadeante da primeira revolución industrial e do motor de combustión interna, que utiliza como combustible os derivados do petróleo, como elemento desencadeante da segunda revolución industrial e valorar as profundas transformacións que causaron ambos descubrimentos nos sistemas de traballo e na estrutura da sociedade.
A Ciencia explícanos o mundo (páxina 213) reflexiona sobre a importancia dos illantes térmicos na natureza e,
en coherencia coas habilidades e destrezas relacionadas até aquí, son parte desta competencia básica as actitudes
que pretende desenvolver a actividade Ti decides (páxina 213) para fomentar o aforro enerxético mediante a utilización do illamento térmico nas vivendas.
Competencia cultural e artística
As ilustracións que mostran a natureza da calor, dos seus efectos sobre os corpos, as súas formas de propagarse e
as súas aplicacións, así como a natureza da temperatura como magnitude que mide a enerxía interna dos corpos, e
as fotografías e debuxos que mostran o funcionamento dos distintos tipos de motores de combustión, contribúen ao
desenvolvemento desta competencia. A utilización destas imaxes como fonte de enriquecemento e gozo require
poñer en funcionamento a iniciativa, a imaxinación e a creatividade, ao percibir e enriquecerse con diferentes realidades do mundo da arte e da cultura.
Competencia para aprender a aprender
As actividades Comproba e Compara tratan de adaptar os principios ou teorías xerais ás condicións particulares
do seu contorno e capacitan os alumnos e alumnas para describir novas observacións, ordenalas, agrupalas, clasificalas, identificar semellanzas e diferenzas, planificalas, etcétera.
Actividades como Pensa (páxina 203), Observa e experimenta (páxina 209), Exercita a túa memoria (páxina
210), Aplica o teu coñecemento (páxina 210) e Resolve o problema (páxina 211) permiten ser consciente do
que se sabe e do que é necesario aprender. Ao mesmo tempo, implican a curiosidade de formularse preguntas, identificar e manexar a diversidade de respostas posibles diante dunha mesma situación ou problema utilizando diversas estratexias e metodoloxías que permitan afrontar a toma de decisións, racional e criticamente, coa información
dispoñible.
Onde está o mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina 212) son actividades que
desenvolven habilidades para obter información –xa sexa individualmente ou en colaboración– e, moi especialmente, para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos previos e coa propia experiencia persoal e sabendo aplicar os novos coñecementos e capacidades en situacións parecidas e contextos diversos.
Autonomía e iniciativa persoal
As actividades Comproba…, Compara… e Observa e experimenta (páxina 209) permiten desenvolver a capa-
PROGRAMACIÓN
cidade de elixir con criterio propio, de imaxinar proxectos, e de levar adiante as accións necesarias para desenvolver as opcións e plans persoais. Supón poder transformar as ideas en accións; é dicir, propoñerse obxectivos e planificar e levar a cabo proxectos. Require, polo tanto, poder reelaborar as formulacións previas ou elaborar novas
ideas, buscar solucións e levalas á práctica.
A actividade Mira... (páxina 201) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes que pretenden estimular
a iniciativa persoal encamiñada á busca de información. Permite explorar as distintas opcións, de xeito que poidan
elixir de maneira autónoma a opción máis axeitada.
Recursos didácticos
Materiais
• Chisqueiro de butano, reixa e termómetro.
• Dous recipientes, un con auga fría e outro con auga quente.
• Algún colorante (tinta, por exemplo).
• Vasos de precipitado pirex (para quentar auga).
• Botella de vidro e un globo.
• Culleres de distintos materiais (aceiro, plástico e madeira) e un tubo de vidro.
• Manteiga e pedras de azucre.
• Madeira de ocume, serra de calar, arames, tubo de vidro con tapón de cortiza ou estoxo metálico dun cigarro puro
e gomas.
• Auga da billa salgada, estrutura metálica dunha lámpada ou arame, bolsa de plástico transparente e cinta adesiva, bandexa de plástico de cor negra, vaso de vidro e unha pedra redonda.
Libros
• AGUILAR, J e SENENT, F. Cuestiones de Física. Editorial Reverté.
• ARDLEY, N. Diccionario de la Ciencia. Editorial Plaza & Janés.
• ARDLEY, N. 101 grandes experimentos. Ediciones B.
• BLANCO PRIETO, F. Física cotidiana, Editorial Alhambra.
• BRYANT, D. Física. Ediciones Pirámide.
• CHALLONER, J. Energía. Ciencia visual. Ediciones Altea. Santillana.
• CLARK, J. Materia y energía. Editorial Debate.
• ESTEBAN, A. ¿Qué es la energía? Granada Ediciones.
• FERNÁNDEZ, J. Atlas de física. Ediciones Jover.
• HANN, J. Ciencia en tus manos. Editorial Plaza & Janés. Tusquets.
• HANN, J. Guía práctica ilustrada para los amantes de la ciencia. Editorial Blume.
• JENNINGS, T. El calor. Ediciones SM.
• MUÑOZ, J. e col. Atlas de física. Edibook.
• ORTIZ, M. T. e SANTOS, M. Física cercana. Editorial Bruño.
• PERELMAN, Y. Física recreativa. Mr Ediciones.
• PUIGDOMÉNECH ROSELL, P. Los caminos de la Física. Salvat Editores.
• UNESCO. Nuevo manual de la Unesco para la enseñanza de las ciencias. Edhasa.
• VARIOS. Enciclopedia de la Ciencia. Susaeta Ediciones.
• VARIOS. Experimentos Quest. Ediciones Rialp.
• VARIOS. Física (Physical Science Study Committee). Editorial Reverté.
• VARIOS. Guía didáctica de la energía. IDAE. MOPU.
• VARIOS. La construcción de las ciencias físico-químicas. Editorial Nau Llibres.
• VARIOS. Manuales de energías renovables. MICYT. Edición especial Cinco Días. Grupo de Estudios económicos.
• VARIOS. ¿Qué es qué? Ediciones Altea.
• VITA-FINZI, C. La energía. ¿Cómo se obtiene y cómo se utiliza? Parramón Ediciones.
• WICKS, K. Ciencia recreativa. Marcombo.
Revistas mensuais
• Investigación y Ciencia.
• Muy Interesante.
• Enseñanza de las Ciencias.
• Alambique.
87
88
PROGRAMACIÓN
Software
• CD-ROM. Enciclopedia de la Ciencia 2.0. Colección Millenium. Dorling Kindersley.
• CD-ROM. Juega con las Ciencias. Colección Millenium. Dorling Kindersley.
• CD-ROM. Descargas do Portal aragonés para o ensino da física e a química en secundaria:
http://www.catedu.es/cienciaragon/index.php?option=com_content&task=section&id=13&Itemid=131
Software sobre o ensino da física en:
• http://www.fisicarecreativa.com/sitios_vinculos/fisica_sg_vinc/physics_sg1.htm
http://www.tesa.com.ar/Soft/Fisica.php
O ensino das matemáticas, física e química asistida en:
• http://w3.cnice.mec.es/recursos/pntic98/bachillerato.htm
Vídeos
Vídeos para o ensino da Física en:
• http://www.tecnoedu.com/Videos/VideoFis.php
• http://www.catedu.es/cienciaragon/
• http://www.sc.ehu.es/sbweb/fisica_/intro/video/video_4.xhtml
• http://www.umce.cl/~fisica/REC_AUDIOVISUALES.htm
Consultar na Asociación Española de Cine e Imaxes Científicos (programa de cine científico FECYT). Tel.: 915 646 912.
Pola grande abundancia e diversidade de títulos, é conveniente contactar cos servizos de videoteca dos Centros de
Profesores e de diferentes editoriais, como Enciclopedia Británica, Open University, Serveis de Cultura Popular, San
Pablo, TVE, Ministerio de Educación, Cultura e Deportes, UNED e coas diferentes canles de televisión.
Ambientais
• Visitar algunha fábrica de automóbiles.
• Visitar museos e casas da ciencia que presenten experiencias interactivas para comprobar os efectos da calor
sobre os corpos, as súas formas de propagación, o funcionamento dos motores de combustión, etcétera.
• Poden realizarse visitas a algunha central térmica para comprobar o funcionamento das turbinas de vapor.
• Asistir a conferencias e debates sobre a importancia histórica da máquina de vapor e do motor de combustión
interna na transformación da sociedade.
Persoais
• Realizar experiencias caseiras e sinxelas, que non resulten perigosas, para comprobar as distintas formas de incrementar a enerxía interna e, xa que logo, a temperatura dos corpos, para observar os cambios de estado do xeo
cando se quenta, para comprobar a dilatación dos gases ou para comprobar se un material é bo ou mal condutor
da calor.
• Participar en debates sobre a necesidade de illar termicamente as vivendas, como medida de aforro enerxético.
• Observar as consecuencias ambientais que ocasionan os motores de combustión interna e comprobar a contaminación e o impacto ambiental causados pola extracción dalgúns combustibles, como o carbón e o petróleo.
• Elaborar murais ou informes sobre as distintas fábricas de automóbiles que os alumnos e alumnas viron nos lugares que visitaron e recoller información dos seus familiares e amistades para que lles indiquen as vantaxes e
inconvenientes dos motores que utilizan.
Internet
Centro nacional de información e comunicación educativa (CNICE)
http://www.cnice.mec.es/
Ofrece unha gran variedade de recursos para a aula: laboratorio virtual de Física; Física con ordenador, un recurso
interactivo; Física para a ESO; un proceso moi corrente, medir; etcétera.
Centro nacional de información e comunicación educativa (CNICE)
http://recursos.cnice.mec.es/quimica/ulloa1/segundo/inicio.htm
Estudo da enerxía, a calor e a temperatura.
Recursos educativos CEPA Pablo Guzmán
http://centros6.pntic.mec.es/cea.pablo.guzman/lecciones_fisica/index.htm
Nesta web podes atopar abundante información sobre a enerxía e as fontes de enerxía.
PROGRAMACIÓN
Centro nacional de información e comunicación educativa (CNICE)
http://newton.cnice.mec.es/3eso/energia/index.html
Unidade didáctica sobre a enerxía.
C.P. Garcilaso de la Vega
http://centros4.pntic.mec.es/~garcil2/index.html
Excelente web con animacións sobre o funcionamento de distintos tipos de motores de combustión.
The physics classroom tutorial
http://www.glenbrook.k12.il.us/gbssci/phys/Class/Bboard.html#energy
Curso de Física interactiva. O capítulo dedicado á enerxía, traballo e potencia inclúe a explicación, mediante diversos exemplos e actividades animadas e interactivas, dos conceptos fundamentais, con numerosos exercicios e problemas resoltos.
Universidade do País Vasco
http://www.sc.ehu.es/sbweb/fisica/dinamica/dinamica.htm
Estudo da dinámica con experiencias interactivas. Inclúe o estudo da enerxía e o traballo
e a conservación da enerxía.
Visual Physics
http://library.thinkquest.org/10170/main.htm
Outro gran traballo, con applets de nivel elemental, sobre aspectos de dinámica, como a enerxía
e o traballo. Páxina moi ben construída, onde se complementan os applets con gráficos explicativos.
Off campus
http://www.offcampus.es/interactivo.dir/recursos/labo.htm
Contén diversos experimentos sobre a enerxía: a potencia das pernas, engrenaxes, rodamentos, conservación da
enerxía.
Chemedia
http://www.chemedia.com/
É un portal da ciencia e da técnica en Iberoamérica que ofrece información, recursos, experimentos, etc., de numerosas pólas da ciencia.
Centro Unesco Euskal Herria
http://www.unescoeh.org/manual/html/energia.html
Páxina monográfica sobre a enerxía e os seus usos. Contén actividades e xogos de simulación.
89
90
PROGRAMACIÓN
UNIDADE 11: Enerxía e ondas: luz e son
Obxectivos
a) Comprender a natureza do movemento ondulatorio e as características que definen unha onda.
b) Coñecer que a luz e o son son dúas formas diferentes de propagación da enerxía en forma de ondas.
c) Explicar a formación do eco como resultado da reflexión do son e analizar algunha das súas aplicacións, como o
sónar.
d) Describir a natureza da luz e das radiacións que compoñen o espectro electromagnético.
e) Comprender os fundamentos da reflexión e a refracción da luz.
f) Deseñar experimentos sinxelos que permitan comprender a propagación da luz e a formación de imaxes nos espe-
llos e lentes.
g) Coñecer as aplicacións dos espellos e das lentes para a construción de instrumentos ópticos e para a corrección
dalgunhas anomalías da visión.
h) Observar a síntese aditiva das cores-luz e a síntese substractiva das cores-pigmento.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Competencia en comunicación lingüística
• Estruturar o coñecemento sobre a natureza das ondas, as súas características e os diversos tipos de ondas existentes.
• Formularse interrogantes sobre a propagación das ondas e sobre fenómenos como a reflexión e a refracción.
• Describir os principais conceptos de Óptica e Acústica tratados ao longo da unidade.
Competencia matemática
• Resolución de problemas sinxelos sobre a velocidade de propagación das ondas sonoras e luminosas.
• Interpretar debuxos e esquemas que permitan comprender a forma en que se propagan a luz e o son e fenómenos como a reflexión e a refracción.
• Elaborar esquemas sinxelos para determinar a traxectoria dos raios luminosos e así interpretar as imaxes que se
forman nos espellos e nas lentes.
• Aplicar as leis da reflexión e da refracción para explicar diversos fenómenos ópticos da vida cotiá.
Competencia no coñecemento e interacción co medio físico
• Identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, co obxecto de entender fenómenos
como o eco, as interferencias, a reverberación e o fundamento científico das ecografías, o sónar, etcétera.
• Comprender a natureza da luz, como se propaga, como se dispersa nun prisma, como se reflicte nun espello e
como se refracta nunha lente.
• Poñer en práctica os procesos de indagación científica: realizar observacións de diversos fenómenos ópticos e
sonoros da vida cotiá, así como do proceso de formación das cores.
Tratamento da información e competencia dixital
• Utilizar ilustracións e esquemas para comprender os procesos de propagación de ondas sonoras e luminosas, a
natureza da luz e os conceptos de lonxitude de onda e frecuencia.
• Analizar a información que proporcionan os debuxos para comprender a estrutura e funcionamento do ollo e
fenómenos como o eco, o arco iris, a formación de imaxes nos espellos, a utilidade dos diversos tipos de lentes, etcétera.
• Usar diversas páxinas web sobre os fenómenos relacionados coa luz e o son.
Competencia social e cidadá
• Comprender os posibles efectos nocivos para a saúde de determinadas radiacións como a ultravioleta.
• Concienciarse da importancia das aplicacións prácticas da óptica para a construción de instrumentos ópticos utilizados na vida cotiá.
• Entender o aproveitamento que os seres humanos obtivemos da comprensión das ondas sonoras.
Competencia cultural e artística
• Utilizar os esquemas e debuxos das ondas sonoras e lumínicas para desenvolver a creatividade e a imaxinación.
• Apreciar e gozar observando fenómenos ópticos e sonoros no noso contorno natural: o arco da vella, o eco, a
refracción na auga, a formación das cores, etcétera.
Competencia para aprender a aprender
• Adaptar as observacións particulares de fenómenos ópticos e sonoros ás teorías xerais sobre a natureza da luz e
do son e sobre as súas formas de propagación.
PROGRAMACIÓN
• Desenvolver habilidades para obter información sobre os procesos de propagación da luz e do son e transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos previos e coa propia
experiencia persoal.
Autonomía e iniciativa persoal
• Desenvolver valores e aptitudes relacionados coa importancia para a saúde e para o progreso científico de ciencias como a óptica e a acústica.
• Expoñer interrogantes que pretenden estimular a iniciativa persoal e a busca de información acerca dos fenómenos ópticos e sonoros.
• Estruturar o coñecemento sobre a natureza das ondas, as súas características e os diversos tipos de ondas existentes.
• Suxerirse interrogantes sobre a propagación das ondas e sobre fenómenos como a reflexión e a refracción.
• Describir os principais conceptos de Óptica e Acústica tratados ao longo da unidad.
Competencia matemática
• Resolución de problemas ssinxelos sobre a velocidade de propagación das ondas sonoras e luminosas.
• Interpretar debuxos e esquemas que permitan comprender a forma en que se propagan a luz e o son e fenómenos como a reflexión e a refracción.
• Elaborar esquemas sinxelos para determinar a traxectoria dos raios luminosos e así interpretar as imaxes que se
forman nos espellos e nas lentes.
• Aplicar as leis da reflexión e da refracción para explicar diversos fenómenos ópticos da vida cotiá.
Competencia no coñecemento e interacción co medio físico
• Identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, co obxecto de entender fenómenos
como o eco, as interferencias, a reverberación e o fundamento científico das ecografías, o sónar, etcétera.
• Comprender a natureza da luz, como se propaga, como se dispersa nun prisma, como se reflicte nun espello e
como se refracta nunha lente.
• Poñer en práctica os procesos de indagación científica: realizar observacións de diversos fenómenos ópticos e
sonoros da vida cotiá, así como do proceso de formación das cores.
Tratamento da información e competencia dixital
• Utilizar ilustracións e esquemas para comprender os procesos de propagación de ondas sonoras e luminosas, a
natureza da luz e os conceptos de lonxitude de onda e frecuencia.
• Analizar a información que proporcionan os debuxos para comprender a estrutura e funcionamento do ollo e fenómenos como o eco, o arco iris, a formación de imaxes nos espellos, a utilidade dos diversos tipos de lentes, etcétera.
• Usar diversas páxinas web sobre os fenómenos relacionados coa luz e o son.
Competencia social e cidadá
• Comprender os posibles efectos nocivos para a saúde de determinadas radiacións como a ultravioleta.
• Concienciarse da importancia das aplicacións prácticas da óptica para a construción de instrumentos ópticos utilizados na vida cotiá.
• Entender o aproveitamento que os seres humanos obtivemos da comprensión das ondas sonoras.
Competencia cultural e artística
• Utilizar os esquemas e debuxos das ondas sonoras e lumínicas para desenvolver a creatividade e a imaxinación.
• Apreciar e gozar observando fenómenos ópticos e sonoros no noso contorno natural: o arco da vella, o eco, a
refracción na auga, a formación das cores, etcétera.
Competencia para aprender a aprender
• Adaptar as observacións particulares de fenómenos ópticos e sonoros ás teorías xerais sobre a natureza da luz e
do son e sobre a súa forma de propagación.
• Desenvolver habilidades para obter información sobre os procesos de propagación da luz e do son e transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos previos e coa propia
experiencia personal.
Autonomía e iniciativa personal
• Desenvolver valores e aptitudes relacionados coa importancia para a saúde e para o progreso científico de ciencias como a óptica e a acústica.
• Suxerir interrogantes que pretenden estimular a iniciativa persoal e a búsqueda de información sobre os fenómenos ópticos e sonoros.
91
92
PROGRAMACIÓN
Contidos
CONCEPTOS
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Ondas: unha forma estraña de viaxar.
As ondas sonoras: tras as pegadas do son.
O eco: a reflexión do son.
Luz: enerxía que se propaga.
A luz propágase en líña recta.
Luz e cor: o espectro visible.
A luz reflíctese ou rebota.
A luz refráctase ou desvíase.
A través das lentes.
PROCEDEMENTOS
• Observación da forma de propagación das ondas na auga dun estanque ou dun recipiente cando se produce unha
perturbación.
• Deseño e realización de experiencias sinxelas que permitan comprender como se produce, se propaga e se reflic-
te un son.
• Interpretación das imaxes que faciliten a comprensión do sónar e da ecografía.
• Resolución de problemas sobre a velocidade de propagación das ondas sonoras e luminosas.
• Deseño e realización de experiencias sinxelas que permitan a interpretación dos fenómenos de reflexión das
ondas sonoras e de reflexión, refracción e dispersión das ondas luminosas.
• Interpretación das imaxes que se forman nos espellos e nas lentes.
• Aplicación das lentes na construción dalgúns instrumentos ópticos sinxelos e na corrección dalgunhas anomalías
da visión.
• Deseño e realización de sinxelos experimentos encamiñados á descomposición da luz branca e á exploración dos
efectos das mesturas de cores.
ACTITUDES
• Recoñecemento e valoración da eficacia do traballo en grupo, desenvolvemento do sentido crítico e do rigor inte-
lectual, respectando a realidade dos datos e observacións, aínda que contradigan as hipóteses propias.
• Recoñecemento e valoración da importancia dos fenómenos ondulatorios na civilización actual e da trascenden-
cia das súas aplicacións en diversos ámbitos da actividade humana, como as comunicacións, a investigación, a
sanidade, etcétera.
• Valoración da importancia da utilización de determinados materiais para a construción de auditorios de música
con gran calidade acústica.
• Coñecemento e valoración dos efectos nocivos para a saúde de determinadas radiacións electromagnéticas, como
a radiación ultravioleta.
Criterios de avaliación
a.1) Explica como se define una onda.
b.1) Distingue entre as formas de propagación das ondas sonoras e as electromagnéticas e compara as súas distin-
tas velocidades de propagación.
b.2) Aplica os datos sobre propagación das ondas sonoras e luminosas para a resolución de problemas sinxelos.
b.3) Deseña experimentos sinxelos que permiten comprender como se produce e se propaga un son.
c.1) Coñece as causas do eco e da reverberación e explica as características que deben cumplir as superficies
reflectantes e a distancia mínima á que se deben atopar.
d.1) Resolve problemas sinxelos que utilicen o concepto de raio luminoso e de propagación da luz en liña recta.
d.2) Comprende a natureza do espectro visible e a percepción das cores.
e.1) Distingue os diferentes tipos de imaxes, reais ou virtuais, dereitas ou invertidas, grandes ou pequenas, que se
forman como consecuencia da reflexión nos espellos e da refracción nas lentes.
f.1) Analiza e explica algúns fenómenos debidos á refracción da luz.
g.1) Sinala as aplicacións das lentes para a corrección dalgunhas anomalías da visión.
g.2) Interpreta e elabora ilustracións científicas que permitan construír modelos de lentes, de espellos e do ollo
humano, para comparar e contrastar o funcionamento das lentes e o do cristalino do ollo.
h.1) Analiza a descomposición da luz branca, distingue entre cores primarias da luz e da pintura e analiza algunhas
das mesturas de cores.
PROGRAMACIÓN
Orientacións metodolóxicas
O movemento ondulatorio é un tema cuxa complexidade excede o nivel que sería desexable nun curso de 2.º de Educación Secundaria; porén, a formación de ondas nun estanque de auga é un fenómeno cotián que calquera dos nosos
alumnos e alumnas puido observar. Baseándonos nesta observación debemos intentar que asimilen o concepto de
onda como unha forma estraña de viaxar, é dicir, unha das formas que ten de propagarse a enerxía (a perturbación)
sen que haxa desprazamento de materia, poñendo como exemplo o barquiño que sobe e baixa coas cristas e os vales
da onda, pero que non se despraza lateralmente. E esta forma de viaxar é a que utilizan dous tipos de ondas que
todos coñecemos: o son e a luz.
O que caracteriza a cada tipo de onda é a súa lonxitude de onda, que é inversamente proporcional á súa frecuencia,
e á enerxía que leva asociada. No caso das ondas sonoras, o experimento da goma ao vibrar, estudado na actividade Comproba como se produce un son (páxina 218), mostra que o son é xerado cando algo vibra e que esta vibración necesita un medio material, sólido, líquido ou gasoso, para propagarse (na Lúa non oiríamos nada) (non se debe
confundir a necesidade dun medio material para a propagación das ondas sonoras co feito de que nos fenómenos
ondulatorios non se propaga a materia, só se propaga a enerxía da perturbación). Os experimentos que se levaron
a cabo para demostrar este fenómeno, como os de Guericke e Boyle, móstranse na actividade Lazos coa Historia
da Ciencia (páxina 219)
A actividade Pensa... (páxina 219) permítenos comprobar, mediante cálculos sinxelos, a distancia aproximada á que
se atopa unha tormenta (sería conveniente consultar os contidos sobre a velocidade nas páxinas 258-259 da unidade 13).
Unha das características de todo movemento ondulatorio é que pode sufrir reflexión cando choca cunha barreira
reflectante. A reflexión do son nunha superficie que non o absorbe orixina o eco, como se comproba na actividade
Comproba como se reflicte o son (páxina 220), aínda que este fenómeno require que a barreira reflectante se
sitúe, como mínimo, a 17 metros da fonte que emite o son. En relación con este fenómeno, amósanse dúas aplicacións do eco: a ecografía, que permite interpretar imaxes como a que mostra a actividade Lazos coa medicina
(páxina 220) e o sónar (páxina 221).
Outra clase de ondas son as electromagnéticas, onde se inclúe a luz, que, a diferenza das ondas sonoras, non requiren medios materiais para a súa propagación, é dicir, propáganse á velocidade da luz tanto a través do baleiro como
a través de medios materiais. O conxunto de todas estas radiacións ordenadas en función da súa lonxitude de onda
(ou da súa frecuencia) constitúe o espectro electromagnético. Evidentemente, non é este o momento nin o lugar
apropiado para realizar unha disquisición sobre a natureza da luz e a dualidade onda-corpúsculo. No seu lugar, proponse a actividade Comproba como se propaga a luz en liña recta (páxina 224) que nos introduce directamente no concepto de raio luminoso e feixe de raios, e permite comprobar que cando o medio é homoxéneo e transparente, a luz propágase en liña recta.
A luz, como todo movemento ondulatorio, experimenta fenómenos de reflexión e refracción. Na actividade Comproba como se forma unha imaxe (páxina 226) lévase a cabo un sinxelo experimento que pon de manifesto a multiplicidade de imaxes, pequenas, grandes, dereitas, do revés, etc., que se producen nos espellos segundo sexan planos, cóncavos ou convexos. Débese destacar que a reflexión da luz non se produce unicamente cando a superficie
onde incide a luz é pulida e brillante, como un espello (reflexión especular). Todas as superficies reflicten en maior
ou menor medida a luz que reciben (reflexión difusa). Debido precisamente á reflexión difusa podemos ver os obxectos; incluso a luz sería invisible se non chocase con algo e se reflectise, como se mostra na actividade (!) da páxina
222.
Outra característica da luz é que se refracta cando pasa dun medio transparente a outro de distinto índice de refracción, é dicir, a outro medio polo que viaxa con distinta velocidade. É difícil establecer unha relación causa-efecto
entre o troco de velocidade que experimenta a luz e o troco de dirección que experimenta o raio refractado (tal vez
se podería poñer o exemplo dun desfile de soldados que se moven á mesma velocidade; se os do extremo dereito
da formación van freando o seu paso, o resultado é que a formación xira lentamente para a dereita, e viceversa).
Cando os conceptos non se poden comprender facilmente, deben converterse en feitos. Ademais, neste nivel de
comprensión optamos por asociar os dous fenómenos como un único feito: cando a luz se refracta, cambia de velocidade e de dirección.
A actividade Comproba como parece distorsionarse un lapis ao pasar do aire á auga (páxina 228) e o experimento da moeda que reaparece desta mesma páxina pretenden aumentar a motivación dos alumnos e alumnas
para que comprendan máis facilmente a formación de imaxes virtuais como consecuencia da refracción da luz. Unha
das aplicacións de máis transcendencia e utilidade social do fenómeno da refracción é a fabricación de lentes cóncavas e convexas, utilizadas na construción de instrumentos ópticos, como o telescopio e o microscopio e na corrección dalgunhas anomalías da visión, como a miopía e a hipermetropía. Por último, a descomposición da luz visible
93
94
PROGRAMACIÓN
mediante un prisma e a obtención do espectro coloreado introdúcenos no mundo das cores, cuxas sumas e restas
permiten diferenciar claramente entre cores-luz e cores-pigmento, tal como se mostra na actividade Observa e
experimenta (páxina 233) e na Ciencia explícanos o mundo (páxina 239).
Orientacións para adquirir as competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
A actividade Mira... (páxina 215) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes sobre a propagación das
ondas, a necesidade de medios materiais para a propagación do son, o espectro visible e o fenómeno da refracción
da luz mediante as lentes como o cristalino, que suscitan un debate en que se debe estimular o desenvolvemento
da capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia con sensibilidade e espírito crítico;
de expresar axeitadamente –en fondo e forma– as propias ideas e emocións, e de aceptar e realizar críticas con
espírito construtivo.
As actividades da unidade inclúen gran variedade de cuestións que estimulan as habilidades para representarse
mentalmente, interpretar e comprender a realidade do fenómeno ondulatorio, e organizar e autorregular o coñecemento e a acción dotándoos de coherencia. Ao mesmo tempo, desenvólvense destrezas lingüísticas ao definir
conceptos, identificar conceptos mal clasificados, redactar respostas breves, clasificar como verdadeiro ou falso,
etcétera.
A actividade Lapis e rato (páxina 234) ofrece información para visitar distintas páxinas web sobre as ondas sonoras e os fenómenos de reflexión e refracción da luz, que permiten comprender e utilizar diferentes recursos lingüísticos, así como aprender a escribir textos sinxelos en diferentes linguas e utilizar ditas linguas en contextos comunicativos de uso cotián.
A descrición dos principais conceptos ao longo da unidade móstranse destacados en recadros e, xunto coa actividade Resume e ordena as túas ideas (páxina 234), pretenden estruturar o coñecemento dos nosos alumnos e alumnas sobre diversos fenómenos relacionados coa natureza e propiedades das ondas, a propagación e a reflexión do
son, a natureza da luz e do espectro visible, a súa propagación en liña recta, a reflexión e refracción da luz, a formación de imaxes mediante lentes e espellos e a síntese aditiva e sustractiva entre cores-luz e cores-pigmento, e
fomentar neles a habilidade para extraer a información esencial tras a lectura da unidade.
O texto científico da actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 239), xunto coa cuestión que se expón ao
final, está enfocado a desenvolver a comprensión lectora. A bibliografía que se mostra en Libros que te poden
axudar (páxina 239) é unha mostra de libros de divulgación da Ciencia para mozos que pretende estimular o pracer
pola lectura para que os nosos alumnos e alumnas gocen lendo e expresándose de forma oral e escrita.
Competencia matemática
Esta competencia cobra realidade e sentido na medida en que os elementos e razoamentos matemáticos básicos
son utilizados no estudo da luz e do son para enfrontarse e dar explicación a aquelas situacións que os precisan:
• Análise de datos e resolución de problemas sinxelos sobre a velocidade de propagación das ondas sonoras e luminosas.
• Interpretación de debuxos e esquemas que permitan comprender o movemento ondulatorio e a propagación da luz
e do son.
• Toma de datos e realización de medidas para construír un modelo que permita demostrar a propagación da luz en
liña recta.
• Realización de medidas e análise de datos que permitan deseñar experiencias encamiñadas a comprobar como se
reflicte o son e a interpretar o funcionamento do sónar.
• Realización de medidas e elaboración de debuxos das traxectorias dos raios luminosos que permitan interpretar
as imaxes que se forman nos espellos e nas lentes.
• Aplicación das leis da reflexión e da refracción para xustificar distintos fenómenos ópticos da vida cotiá.
• Realización de medidas e elaboración de debuxos das traxectorias dos raios luminosos que permitan xustificar o
uso de lentes cóncavas e convexas para corrixir determinadas anomalías da visión.
• Análise dos elementos que interveñen na descomposición da luz branca e na sínteses aditiva e sustractiva entre
cores-luz e cores-pigmento.
• Interpretación de diagramas e gráficas sobre a utilización dos fornos solares.
Competencia no coñecemeento e a interacción co mundo físico
As actividades Observa e experimenta (páxina 233) e Resolve o problema (páxina 237) permiten o desenvolvemento desta competencia, que fai posible identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, coa finalidade de coñecer que todos as cores que nos rodean se poden formar a partir de tan só tres cores,
PROGRAMACIÓN
mediante a síntese aditiva e sustractiva entre cores primarias-luz e cores primarias-pigmento e comprender as causas dos distintos fenómenos ópticos e sonoros da vida cotiá, como o eco ou as distintas imaxes xeradas por lentes
e espellos.
O feito de coñecer que unha onda non é máis que a propagación dunha perturbación, que o son é unha forma de
enerxía que se orixina cando algo vibra e necesita medios materiais para a súa propagación, que a súa reflexión dá
lugar ao eco e é o fundamento da ecografía e do sónar, que a luz se comporta como unha dualidade onda-corpúsculo, propágase en liña recta, dispérsase por un prisma e orixina o espectro visible, reflíctese nos espellos e se refracta mediante as lentes cóncavas e convexas, implica a habilidade progresiva para poñer en práctica os procesos de
indagación científica: realizar observacións directas e indirectas de diversos fenómenos ópticos e sonoros; formular
preguntas; localizar, obter, analizar e representar información cualitativa e cuantitativa sobre os tipos de imaxes que
se forman nos espellos e as lentes; expoñer e contrastar hipóteses sobre a formación das cores; e realizar predicións e inferencias sobre o uso de distintos tipos de lentes para corrixir determinadas anomalías da visión.
A axeitada percepción do espazo físico onde se desenvolve a actividade humana, así como a habilidade para interactuar co espazo circundante ponse de manifesto nas actividades Pensa... (páxina 219), que nos permite comprobar mediante cálculos sinxelos a distancia aproximada á que se atopa unha tormenta, e Resolve o problema (páxina 235), ao reflexionar sobre as aplicacións da óptica na vida cotiá, como a forma de rotular a palabra
AMBULANCIA.
Tratamento da información e competencia dixital
A ilustración desta unidade é unha parte esencial da información necesaria para a comprensión da natureza da
luz e do son: seccións, detalles ampliados, vistas de fronte ou de perfil e modelos a escala esixen de destrezas
de razoamento para analizar a información que proporcionan os debuxos, relacionala, sintetizala e facer deducións
dos distintos niveis de complexidade.
As actividades Recoñécelo? e Que falta? (páxina 238) requiren o dominio de linguaxes específicas básicas (textual, numérica, icónica, visual e gráfica) e das súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación
dos diferentes tipos de información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situacións e contextos.
Deseñar experimentos para comprobar a propagación da luz e a reflexión do son en compañía de afeccionados á física, realizar cálculos sinxelos para comprobar se se achega unha tormenta e realizar trucos de maxia baseados na
reflexión e refracción da luz, esixe ser competente na xestión e procesado de información abundante e complexa,
na resolución de problemas reais e no traballo en contornos colaborativos.
A actividade Lapis e rato (páxina 234) inclúe os enderezos de determinadas páxinas web sobre os fenómenos
relacionados coa luz e o son e os sitios onde se poden descargar distintos applets sobre algúns aspectos da óptica, así como animacións e vídeos que nos faciliten a comprensión da formación das imaxes nos espellos e as lentes. Esta actividade está dirixida ao desenvolvemento da competencia dixital, estimulando o manexo de estratexias para identificar e resolver problemas de hardware e de software e aproveitar e analizar criticamente a
información proporcionada.
Competencia social e cidadá
A actividade Comproba como se reflicte o son (páxina 220) facilita a comprensión do fenómeno do eco e, en relación con este fenómeno, móstranse dúas aplicacións do eco: a ecografía, que permite interpretar imaxes como a que
mostra a actividade Lazos coa medicina (páxina 220), e o sónar, unha técnica esencial para a busca de bancos de
pesca.
A actividade Pensa... (páxina 219) axúdanos a calcular a distancia á que se atopa unha tormenta, Resolve o problema (páxina 235) contén distintas actividades que permiten interpretar correctamente algúns fenómenos ópticos
e sonoros da vida cotiá, e a actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 237) axúdanos a comprender a formación das imaxes nunha pantalla de televisión. En coherencia coas habilidades e destrezas relacionadas até aquí,
son parte desta competencia básica as actitudes que pretende desenvolver a actividade Ti decides (páxina 237)
para valorar os efectos nocivos para a saúde de determinadas radiacións electromagnéticas, como a radiación ultravioleta.
Competencia cultural e artística
As ilustracións que mostran a natureza das ondas sonoras e lumínicas e as fotografías e debuxos que mostran como
se propagan, reflíctense e refráctanse, contribúen ao desenvolvemento desta competencia. A utilización destas imaxes como fonte de enriquecemento e gozo require poñer en funcionamento a iniciativa, a imaxinación e a creatividade ao percibir e enriquecerse con diferentes realidades do mundo da arte e da cultura.
95
96
PROGRAMACIÓN
Competencia para aprender a aprender
As actividades Comproba... e Compara... tratan de adaptar os principios ou teorías xerais ás condicións particulares do seu contorno e capacitan os alumnos e alumnas para describir novas observacións, ordenalas, agrupalas, clasificalas, identificar semellanzas e diferenzas, planificalas, etcétera.
Actividades como Pensa (páxina 219), Observa e experimenta (páxina 233), Exercita a túa memoria (páxina
234), Aplica o teu coñecemento (páxina 234) e Resolve o problema (páxina 235) permiten ser consciente do
que se sabe e do que é necesario aprender. Ao mesmo tempo, implican a curiosidade de formularse preguntas,
identificar e manexar a diversidade de respostas posibles diante dunha mesma situación ou problema utilizando
diversas estratexias e metodoloxías que permitan afrontar a toma de decisións, racional e criticamente, coa información dispoñible.
Onde está o mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina 236) son actividades que
desenvolven habilidades para obter información –xa sexa individualmente ou en colaboración– e, moi especialmente, para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos previos e coa propia experiencia persoal e sabendo aplicar os novos coñecementos e capacidades en situacións parecidas e contextos diversos.
Autonomía e iniciativa persoal
As actividades Comproba..., Compara... e Observa e experimenta (páxina 233), permiten desenvolver a capacidade de elixir con criterio propio, de imaxinar proxectos, e de levar adiante as accións necesarias para desenvolver
as opcións e plans persoais. Supón poder transformar as ideas en accións; é dicir, propoñerse obxectivos e planificar e levar a cabo proxectos. Require, polo tanto, poder reelaborar as formulacións previas ou elaborar novas ideas,
buscar solucións e levalas á práctica.
A actividade Mira... (páxina 217) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes que pretenden estimular
a iniciativa persoal encamiñada á busca de información. Permite explorar as distintas opcións, de xeito que poidan
elixir de maneira autónoma a opción máis axeitada.
Recursos didácticos
Materiais
• Un recipiente con auga para producir ondas (mellor se se dispón da cubeta de ondas que adoitan ter os laboratorios de física e química), cunha cortiza ou un barquiño de papel.
• Unha goma elástica, diapasóns e cordas de guitarra.
• Dous tubos de cartón, duns vintecinco ou trinta centímetros, un cartón liso e outro rugoso (como os que se venden cos ovos, por exemplo) e un reloxo despertador antigo, dos que fan tic-tac.
• Tres cartolinas cun orificio no centro, plastilina e unha lanterna.
• Espellos planos, cóncavos e convexos (no seu defecto, unha culler nova e puída).
• Un vaso con auga, unha palliña, unha taza e unha moeda.
• Colección de lentes cóncavas, convexas e prismas (pódese utilizar unha lupa e as gafas dos alumnos e alumnas
miopes ou hipermétropes).
• Modelo anatómico do ollo.
• Debuxos murais, diapositivas ou transparencias que mostren o ollo miope e hipermétrope e a corrección das anomalías visuais mediante as lentes.
• Lupa simple e binocular, microscopio, prismáticos e catalexo (ou telescopio).
• Tres lanternas ou focos con filtros transparentes de cor vermella, verde e azul.
• Pinturas de varias cores (polo menos deben estar a color maxenta, o cian e o amarelo).
Libros
• AGUILAR, J. e SENENT, F. Cuestiones de Física. Editorial Reverté.
• ARDLEY, N. Diccionario de la Ciencia. Editorial Plaza & Janés.
• ARDLEY, N. 101 grandes experimentos. Ediciones B.
• BLANCO PRIETO, F. Física cotidiana. Editorial Alhambra.
• BRYANT, D. Física. Ediciones Pirámide.
• BURNIE, D. Luz. Ediciones Altea.
• FERNÁNDEZ, J. Atlas de física. Ediciones Jover.
• HANN, J. Ciencia en tus manos. Editorial Plaza & Janés-Tusquets.
• HANN, J. Guía práctica ilustrada para los amantes de la ciencia. Editorial Blume.
• JENNINGS, T. Luz e color. Ediciones SM.
• JENNINGS, T. Sonidos. Ediciones SM.
• MUÑOZ, J. e col. Atlas de física. Edibook.
• MURPHY, B. Experimentamos con la luz. Editorial Edelvives.
PROGRAMACIÓN
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
ORTIZ, M. T. E SANTOS, M. Física cercana. Editorial Bruño.
PARSONS, A. Experimenta con el sonido. Ediciones SM.
PERELMAN, Y. Física recreativa. Mr. Ediciones.
PUIGDOMÉNECH ROSELL, P. Los caminos de la Física. Salvat Editores.
RICHARD, E. Fisicolandia. Editorial Selector.
TAYLOR, K. Luz. Editorial Bruño.
VARIOS. Enciclopedia de la Ciencia. Susaeta Ediciones.
VARIOS. Experimentos Quest. Rialp Ediciones.
VARIOS. Física. (Physical Science Study Committee). Editorial Reverté.
VARIOS. La construcción de las ciencias físico-químicas. Editorial Nau Llibres.
VARIOS. Nuevo manual de la Unesco para la enseñanza de las ciencias. Edhasa.
VARIOS. ¿Qué es qué? Ediciones Altea.
VARIOS. Visión luz y color. Editorial Anaya.
WICKS, K. Ciencia recreativa. Marcombo.
Revistas mensuais
• Investigación y Ciencia.
• Muy Interesante.
• Enseñanza de las Ciencias.
• Alambique.
Software
• Di luz. Pntic do MEC.
• Laboratorio de óptica geométrica. Edicinco.
• CD-ROM. Enciclopedia de la Ciencia 2.0. Colección Millenium. Dorling Kindersley.
• CD-ROM. Juega con las Ciencias. Colección Millenium. Dorling Kindersley.
• CD-ROM. Descargas do Portal aragonés para o ensino da física e a química en secundaria:
http://www.catedu.es/cienciaragon/index.php?option=com_content&task=section&id=13&Itemid=131
Software sobre o ensino da física en:
• http://www.fisicarecreativa.com/sitios_vinculos/fisica_sg_vinc/physics_sg1.htm
• http://www.tesa.com.ar/Soft/Fisica.php
O ensino das matemáticas, física e química asistida en:
http://w3.cnice.mec.es/recursos/pntic98/bachillerato.htm
Vídeos
Vídeos para o ensino da Física en:
• http://www.tecnoedu.com/Videos/VideoFis.php
• http://www.catedu.es/cienciaragon/
• http://www.sc.ehu.es/sbweb/fisica_/intro/video/video_4.xhtml
• http://www.umce.cl/~fisica/REC_AUDIOVISUALES.htm
Consultar na Asociación Española de Cine e Imaxe Científicos (programa de cine científico FECYT). Tel.: 915 646 912.
Pola grande abundancia e diversidade de títulos, é conveniente contactar cos servizos de videoteca dos Centros de
Profesores e de diferentes editoriais, como Enciclopedia Británica, Open University, Serveis de Cultura Popular, San
Pablo, TVE, Ministerio de Educación, Cultura e Deportes, UNED e coas diferentes cadeas de televisión.
Ambientais
• Visitas a museos e casas da ciencia que presenten experiencias interactivas sobre a propagación da luz e do son.
• Deseño e realización de experimentos no laboratorio de física.
• Visitas nas ferias ás casas do riso, para mirarse nos distintos espellos e observar as imaxes distorsionadas que
reflicten.
Persoais
• Realizar experimentos caseiros, sempre que sexan sinxelos e non sexan perigrosos, coas lentes e os espellos.
• Se se constrúe un pequeno anteollo ou se mira a través duns prismáticos ou un telescopio, debe terse en conta
que: NUNCA DEBEMOS MIRAR DIRECTAMENTE O SOL: PODERIAMOS DANAR A VISTA DE FORMA IRREPARABLE; TAMPOUCO DEBEMOS MIRAR DIRECTAMENTE A LÚA CANDO ESTÁ CHEA.
97
98
PROGRAMACIÓN
UNIDADE 11: Enerxía e ondas: luz e son
• Probar a facer trucos de maxia baseados na reflexión e a refracción da luz, como o da moeda que reaparece ou o
da lectura de textos no espello.
Internet
The physics classroom tutorial
http://www.glenbrook.k12.il.us/gbssci/phys/Class/BBoard.html
Curso completo de Física que ofrece contidos interactivos que facilitan o estudo das ondas: ondas sonoras e a música; ondas, luz e cor; reflexión e refracción, e formación de imaxes en espellos e lentes.
Virtual Physics Laboratory
http://www.phy.ntnu.edu.tw/java/indexPopup.html
Esta páxina web ofrece un conxunto de applets sobre ondas: foco emisor de ondas en movemento (efecto Doppler
e onda de choque); localización dun avión supersónico; transmisión de ondas (reflexión e refracción); ondas transversais e lonxitudinais; formación de imaxes en lentes converxentes e diverxentes.
Acústica básica
http://personal.redestb.es/azpiroz/acusticap.html
Curso de son e de acústica básica.
Offcampus
http://www.offcampus.es/interactivo.dir/recursos /labo.htm
Contén experimentos sobre óptica.
Miopía
http://www.tarso.com/Miopia.html
Páxina sobre a miopía.
98
PROGRAMACIÓN
UNIDADE 12: Visión e audición: receptores de luz e son
Obxectivos didácticos
Identificar os principais compoñentes e o funcionamento do ollo humano.
Comprender a natureza das percepcións e as causas das ilusións ópticas.
Describir os principais compoñentes do oído humano e o seu funcionamento como receptor de ondas sonoras.
Analizar as calidades do son e comprender que o oído humano é un receptor de ondas sonoras incapaz de detectar os ultrasóns e os infrasóns.
e) Coñecer e valorar os efectos nocivos para a saúde do ruído e dos sons moi intensos.
f) Comprender como captan o son os animais e describir o funcionamento e a localización dos seus órganos sensoriais.
a)
b)
c)
d)
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Competencia en comunicación lingüística
• Formularse interrogantes sobre a estrutura e funcionamento dos órganos relacionados cos sentidos da vista e do
oído.
• Debater acerca da forma en que captan o son os animais, a percepción visual que temos dos obxectos e as ilusións ópticas.
• Interpretar e comprender a realidade da diversidade e complexidade dos órganos sensoriais que teñen os seres
vivos.
Competencia matemática
• Confeccionar debuxos para comprender a estrutura e funcionamento do oído e do ollo humano.
• Representar as traxectorias dos raios de luz cando entran no ollo e como se forma a imaxe na retina.
• Analizar e formular hipóteses acerca da percepción errónea nas ilusións ópticas.
Competencia no coñecemento e interacción co mundo físico
• Concienciarse sobre a importancia de evitar a contaminación acústica e lumínica nas cidades.
• Comprender a importancia para a saúde de determinados hábitos relacionados cos sentidos da vista e o oído.
• Adquirir técnicas de observación para comprender o funcionamento do ollo e do oído e a existencia das ilusións
ópticas.
Tratamento da información e a competencia dixital
• Analizar a información que proporcionan os debuxos do ollo humano e sacar conclusións do mecanismo de funcionamento e da súa complexidade.
• Coñecer as causas que fan que o noso cerebro teña unha percepción errónea da realidade e perciba ilusións ópticas.
Competencia social e cidadá
• Concienciarse sobre a importancia de manter hábitos saudables e evitar a contaminación acústica e sonora nas
cidades.
• Valorar a diversidade de mecanismos que presentan os seres vivos para percibir a presenza doutros seres ou
obxectos e comprender as aplicacións prácticas que o ser humano obtivo deste coñecemento.
Competencia cultural e artística
• Apreciar e gozar cos debuxos que mostran os órganos dos sentidos, valorando a súa complexidade e a precisión
do seu deseño.
• Poñer en funcionamento a iniciativa, a imaxinación e a creatividade, ao percibir e enriquecerse coa gran variedade de mecanismos que empregan os seres vivos para percibir o seu contorno.
Competencia para aprender a aprender
• Adaptar os principios xerais da óptica e a acústica para comprender os compoñentes e funcionamento do ollo e
oído humano.
• Analizar como as diferentes especies animais elaboran diversas estratexias para obter información do contorno
que os rodea.
Autonomía e iniciativa persoal
• Desenvolver valores e actitudes relacionados co coidado da saúde e co mantemento do medio físico, evitando a
contaminación lumínica e acústica.
• Analizar os procesos de captación do son e a luz polos seres vivos, expoñendo un conxunto de interrogantes que
estimulen a iniciativa persoal e a busca de información sobre eses procesos.
PROGRAMACIÓN
Contidos
CONCEPTOS
•
•
•
•
O ollo: o órgano da visión.
O oído: o órgano da audición e do equilibrio.
As calidades do son.
Como captan o son os animais.
PROCEDEMENTOS
• Interpretación de debuxos; deseño e elaboración de experimentos sinxelos e modelos que permitan comprender
o funcionamento do ollo e do oído como receptores de ondas.
• Comparación e establecemento de analoxías e diferenzas entre as estruturas e o funcionamento do ollo e a
cámara fotográfica.
• Análise e interpretación de debuxos que enganan ao noso cerebro e observación dalgunhas claves ou asociacións
causantes das ilusións ópticas.
• Observación dunha escala de intensidades sonoras e análises dos efectos que provoca o ruído intenso.
• Comparación e establecemento de analoxías e diferenzas entre os oídos de diferentes animais.
• Deseño e realización de experimentos sinxelos destinados a emitir hipóteses e comprobar a existencia de radia-
cións invisibles na luz solar.
ACTITUDES
• Identificación de certos comportamentos e actitudes que poden resultar prexudiciais para a visión.
• Coñecemento e valoración dos efectos nocivos para o medio da contaminación lumínica.
• Coñecemento e valoración dos efectos nocivos para a saúde do ruído e dos sons de alta intensidade (contamina-
ción sonora).
• Tolerancia e respecto polas diferenzas individuais, físicas e psíquicas.
Criterios de avaliación
a.1) Describe os elementos característicos do ollo e o seu funcionamento.
a.2) Explica a traxectoria que segue a luz cando penetra no ollo pola pupila e como se forma a imaxe na retina.
b.1) Relaciona o papel que desempeña o cerebro na formación das imaxes visuais, sinalando algunhas asociacións
ou claves que son causa dos erros de percepción nas ilusións ópticas.
b.2) Presenta hipóteses, deseña e realiza experimentos sinxelos que permitan identificar e comprobar a presencia
de radiacións invisibles na luz solar.
Explica o modo de propagación das ondas sonoras dende o pavillón auditivo até o caracol e o cerebro.
Diferencia as calidades do son, intensidade, ton e timbre, as súas unidades de medida.
Coñece algúns dos efectos prexudiciais do son para a saúde.
Compara o oído de diferentes animais e identifica algúns órganos sensoriais que permiten captar o son nos animais.
f.2) Describe o fenómeno da ecolocalización nos morcegos.
c.1)
d.1)
e.1)
f.1)
Orientacións metodolóxicas
Se na unidade anterior estudabamos os tipos de ondas, as súas características e algúns fenómenos relacionados
co movemento ondulatorio, nesta unidade, continuación da anterior (e dos contidos sobre os sentidos xa estudados na unidade 3), trataremos dos sistemas de receptores encargados de captar diferentes tipos de ondas electromagnéticas e sonoras. A idea fundamental que subxace en toda a unidade é que seremos capaces de indagar
a existencia dun tipo de onda se dispoñemos do receptor adecuado, como se pon de manifesto na actividade
Observa e experimenta da páxina 251.
O universo humano é fundamentalmente visual e sonoro, pero iso non quere dicir que non existan outros universos,
invisibles e inaudibles para nós, aínda que perceptibles para algúns animais. Non sabemos que sensación teriamos
se fósemos quen de oír os ultrasóns na escuridade da noite ou se nos espertase pola mañá un forte infrasón procedente de terras afastadas. Tampouco saberiamos cal sería a nosa reacción se nun instante fugaz puidesemos ver a
coloración das flores dun prado iluminadas con luz ultravioleta.
Cando vemos a luz das estrelas no firmamento, só somos capaces de captar un dos tipos de radiación electromagnética que emiten: a luz visible, un conxunto de radiacións comprendidas entre os 400 e os 700 nanómetros. Pero se
dispuxésemos dun radiotelescopio, seriamos capaces de detectar ondas de radio procedentes de galaxias afasta-
99
100
PROGRAMACIÓN
das, invisibles a simple vista. Con receptores apropiados poderiamos ver como é o universo no ultravioleta, no infravermello e na radiación X ou gamma.
Ao principio da Unidade estúdase o ollo humano como receptor de luz e destácase o papel esencial que desempeña o cerebro na creación de imaxes visuais (para favorecer a comprensión do funcionamento do ollo, compárase a
súa estrutura e funcionamento coa cámara fotográfica no exercicio 1 das actividades de ampliación da PDD).
Precisamente é este papel desempeñado polo cerebro o responsable da aparición das ilusións ópticas: non nos
enganan os nosos ollos, senón o noso cerebro, cando visualizamos algúns debuxos como os que aparecen nas páxinas 239 e 249 do libro de texto e no exercicio 2 das actividades de ampliación da PDD .
O debuxo da páxina 241 ilustra con claridade a forma de propagación das ondas sonoras dende o pavillón auditivo
até o tímpano, o cerco de pequenos osos e o caracol. No exercicio 2 de Resolve o problema (páxina 251) destácase a idea da necesidade dun medio material, como o aire, para a propagación das ondas sonoras causadas pola
vibración dun obxecto. Analízanse as calidades do son, intensidade, ton e timbre, e nas actividades Compara a
intensidade en decibelios dalgúns sons e Perigo! Contaminación acústica (páxina 244) ponse de manifesto a relación entre a intensidade sonora e os efectos prexudiciais para a saúde.
A actividade Compara o oído de diferentes animais (páxina 246), xunto coa Ciencia explícanos o Mundo
(páxina 253) introdúcenos noutros mundos sonoros, é dicir, nos diferentes órganos sensoriais que dispoñen os animais para percibir sons, como é o caso do morcego co seu sistema de ecolocalización.
Orientacións para adquirir as competencias básicas
COMPETENCIA
EN COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA
A actividade Mira... (páxina 239) suxire no comezo da unidade un conxunto de interrogantes que suscitan un
debate sobre a estrutura e o funcionamento dos principais órganos e sistemas relacionados cos sentidos da vista
e do oído, tanto no corpo humano cono nos animais, co obxectivo de fomentar o interese e a curiosidade polo funcionamento dos receptores sensoriais da luz e do son, en que se debe estimular o desenvolvemento da capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia con sensibilidade e espírito crítico; de expresar axeitadamente –no fondo e mais na forma– as propias ideas e emocións e de aceptar e realizar críticas con
espírito construtivo.
As actividades da unidade inclúen gran variedade de cuestións que estimulan as habilidades para representarse
mentalmente e comprender o funcionamento dos órganos e sistemas responsables da visión e a audición e interpretar as ilusións ópticas; e organizar e autorregular o coñecemento e a acción dotándoos de coherencia. Ao mesmo
tempo, desenvólvense destrezas lingüísticas ao definir conceptos, identificar conceptos mal clasificados, redactar
respostas breves, clasificar como verdadeiro ou falso, etcétera.
A actividade Lapis e rato (páxina 248) ofrece información para visitar distintas páxinas web relacionadas cos sentidos da vista e do oído nos seres humanos e nos animais, que permiten comprender e utilizar diferentes recursos
lingüísticos, así como aprender a escribir textos sinxelos en diferentes linguas e utilizar ditas linguas en contextos
comunicativos de uso cotián.
A descrición dos principais conceptos ao longo da unidade móstrase destacada en recadros e, xunto coa actividade
Resume e ordena as túas ideas (páxina 248), pretende estruturar o coñecemento dos nosos alumnos e alumnas
sobre o ollo humano como receptor de luz e o oído como receptor de sons e sentido do equilibrio, así como sobre as
ilusións ópticas, as calidades do son, a relación entre a intensidade sonora e os efectos prexudiciais para a saúde,
e os diferentes órganos sensoriais que posúen os animais para percibir sons, co fin de fomentar neles a habilidade
para extraer a información esencial tras a lectura da unidade.
O texto científico da actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 253), xunto coa cuestión que se expón ao
final, está enfocado a desenvolver a comprensión lectora. A bibliografía que se mostra en Libros que te poden
axudar (páxina 253) é unha mostra de libros de divulgación da Ciencia para mozos que pretende estimular o pracer
pola lectura para que os nosos alumnos e alumnas gocen lendo e expresándose de forma oral e escrita.
Competencia matemática
Esta competencia cobra realidade e sentido na medida en que os elementos e razoamentos matemáticos básicos
son utilizados no estudo dos órganos e sistemas responsables dos sentidos da visión, a audición e o equilibrio, para
enfrontarse e dar explicación a aquelas situacións que os precisan:
• Representación e interpretación da realidade a partir da información dispoñible para a confección de maquetas e
debuxos a escala que axuden a comprender o funcionamento do ollo e do oído como receptores sensoriais.
• Aplicación de estratexias de resolución de problemas e emisión de hipóteses que permitan identificar a percep-
ción errónea nas ilusións ópticas.
PROGRAMACIÓN
• Cálculo das diferentes traxectorias que seguen os raios de luz cando entran pola pupila dun ollo até que se forma
a imaxe na retina.
• Realización de medicións e análises de datos para comprobar a existencia de radiacións invisibles na luz solar.
• Interpretación das traxectorias que describen as ondas sonoras no proceso de ecolocalización dos morcegos.
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
Esta competencia trabállase ao identificar as accións que permiten prever os principais riscos para a saúde que
teñen determinados hábitos e comportamentos nocivos relacionados co oído e a vista; coñecer os atrancos do ruído;
valorar a importancia de respectar as normas prescritas para iluminar correctamente as cidades e evitar a contaminación lumínica; e aplicar coñecementos científicos básicos para valorar críticamente as informacións supostamente científicas dos medios de comunicación e mensaxes publicitarias, de maneira que se posibilita a comprensión de
sucesos, a predición de consecuencias e a actividade dirixida á mellora da calidade de vida das persoas.
Con iso trátase de xerar nos nosos alumnos e alumnas comportamentos e hábitos respectuosos cos órganos dos sentidos, coa saúde e co medio, especialmente en relación co ruído e a iluminación.
As actividades Compara a intensidade en decibelios dalgúns sons, Perigo! Contaminación acústica (páxina 244), Compara o oído de diferentes animais (páxina 248), xunto con Observa e experimenta (páxina 249),
Resolve o problema (páxina 251) e A Ciencia explícanos o Mundo (páxina 253) permiten o desenvolvemento
desta competencia, que fan posible identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, coa
finalidade de adquirir os criterios que permiten comprender a natureza e o funcionamento dos receptores sensoriais
responsables dos sentidos do oído, vista e equilibrio; identificar e localizar os principais órganos sensoriais da audición nos animais.
Describir a anatomía e o funcionamento dos órganos responsables da vista, o oído e o equilibrio; comprender a
importancia para a saúde auditiva de determinados hábitos e comportamentos; coñecer as principais medidas hixiénicas para prever a contaminación acústica e lumínica; identificar as causas da percepción errónea nas ilusións ópticas; comprender o funcionamento da liña lateral dos peixes e as causas da ecolocalización e identificar as calidades do son, implica a habilidade progresiva para poñer en práctica os procesos de indagación científica: realizar cálculos e observacións directas e indirectas; formular preguntas; localizar, obter, analizar e representar información
cualitativa e cuantitativa sobre os sentidos; expoñer e contrastar hipóteses; e realizar predicións e inferencias sobre
a existencia de radiacións invisibles na luz solar.
Forma parte desta competencia o estudo das repercusións que teñen determinados hábitos e comportamentos na
deterioración da saúde visual e auditiva e da calidade do medio, como o ruído excesivo e a iluminación incorrecta,
e faise referencia ao papel que xoga a presión do grupo e a publicidade no desenvolvemento destas patoloxías, onde
se pon de manifesto a axeitada percepción do espazo físico en que se desenvolven os sentidos en relación coa saúde
e a doenza, así como a habilidade para interactuar co espazo circundante: resolver problemas relacionados cos sentidos e coas causas que provocan as doenzas relacionadas con estes órganos e sistemas.
En coherencia coas habilidades e destrezas relacionadas até aquí, son parte desta competencia básica as actitudes
que pretenden desenvolver a actividade Ti decides (páxina 253) para coñecer e valorar a adquisición de comportamentos e hábitos que favorezan a loita contra a contaminación lumínica.
Tratamento da información e competencia dixital
A ilustración desta unidade é unha parte esencial da información necesaria para comprender as características dos
principais órganos e sistemas relacionados cos sentidos da vista, o oído e o equilibrio: seccións, detalles ampliados,
vistas de fronte ou de perfil e modelos a escala esixen de destrezas de razoamento para analizar a información que
proporcionan os debuxos, relacionala, sintetizala e facer deducións dos distintos niveis de complexidade.
As actividades Recoñécelo? e Que falta? (páxina 254) requiren o dominio de linguaxes específicas básicas (textual, numérica, icónica, visual e gráfica) e das súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación
dos diferentes tipos de información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situacións e contextos.
Comprender a anatomía e o funcionamento dos órganos responsables da vista, o oído e o equilibrio; coñecer a importancia para a saúde visual e auditiva de determinados hábitos e comportamentos; identificar as causas da percepción errónea nas ilusións ópticas; identificar as calidades do son, diferenciar entre ultrasóns e infrasóns, comprender o funcionamento dos órganos sensoriais dos animais encargados de captar o son, así como as causas do fenómeno da ecolocalización e deseñar experimentos para detectar a presenza de radiacións solares invisibles para o
ollo humano, esixe ser competente na xestión e procesado de información abundante e complexa, na resolución de
problemas reais, na toma de decisións e no traballo en contornos colaborativos.
101
102
PROGRAMACIÓN
A actividade Lapis e rato (páxina 248) inclúe os enderezos de determinadas páxinas web sobre a vista, o oído e as
ilusións ópticas. Esta actividade está dirixida ao desenvolvemento da competencia dixital, estimulando o manexo de
estratexias para identificar e resolver problemas de hardware e de software e aproveitar e analizar criticamente a
información proporcionada.
Competencia social e cidadá
Os acontecementos que conduciron ao estudo do sentido da ecolocalización nos morcegos, descritos na actividade
A ciencia explícanos o mundo (páxina 253) pretenden contribuír a que os nosos alumnos e alumnas entendan a
achega que as diferentes culturas fixeron á evolución e progreso da humanidade, comprendan criticamente a realidade histórica e social do mundo, a súa evolución, os seus logros e os seus problemas.
A adquisición de hábitos e comportamentos saudables que poidan ser útiles para o mantemento da calidade de vida
das persoas ponse de manifesto na actividade Perigo! Contaminación acústica (páxina 244), que mostra a relación entre a intensidade sonora e os efectos prexudiciais para a saúde. A polémica que suscita o ruído, especialmente nos espazos públicos, debe fomentar o debate social e estimular o exercicio dos dereitos e deberes da cidadanía, co fin de que os alumnos e alumnas valoren a adopción dun estilo de vida saudable, identifiquen e controlen
os principais estados emocionais, teñan un coñecemento axustado e positivo de si mesmos, mostren unha actitude
positiva e construtiva diante da vida, preveñan e afronten situacións de risco, tomen decisións persoais de forma
autónoma, contrastada e responsable e coñezan e practiquen o diálogo como ferramenta básica de comunicación.
Así mesmo, o coñecemento das consecuencias da mala iluminación nas cidades incide tamén na necesidade de coidar o medio en que habitan os seres humanos e os demais seres vivos. Neste sentido, a actividade Ti decides (páxina 253) está encamiñada a concienciar os nosos alumnos e alumnas sobre a necesidade de coidar do medio e loitar contra a contaminación lumínica. Polo mesmo motivo, rexeítanse as actividades que provoquen contaminación
acústica e lumínica e consumo desaxeitado, e foméntase o interese polo coñecemento dos principais hábitos de vida
saudables e das habilidades para a vida. Iso permitirá ao alumnado elixir opcións máis respectuosas co seu benestar físico, social e mental, e co medio e desenvolver un espírito solidario con todos os cidadáns e, en xeral, con todos
os seres vivos que habitan o noso planeta.
Competencia cultural e artística
As ilustracións que mostran as características dos órganos dos sentidos do oído, vista e equilibrio, as diferentes ilusións ópticas que «enganan» ao noso cerebro e os experimentos coa luz encamiñados a detectar radiacións invisibles ao ollo humano, contribúen á adquisición desta competencia. A utilización destas imaxes como fonte de enriquecemento e gozo require poñer en funcionamento a iniciativa, a imaxinación e a creatividade ao percibir e enriquecerse con diferentes realidades do mundo da arte e da cultura.
Competencia para aprender a aprender
Actividades como Observa e experimenta (páxina 249), Exercita a túa memoria, Aplica o teu coñecemento
(páxina 250) e Resolve o problema (páxina 251) permiten ser consciente do que se sabe e do que é necesario
aprender. Ao mesmo tempo, implican a curiosidade de formularse preguntas, identificar e manexar a diversidade de
respostas posibles diante dunha mesma situación ou problema utilizando diversas estratexias e metodoloxías que
permitan afrontar a toma de decisións, racional e criticamente, coa información dispoñible.
Onde está o mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina 254) son actividades que
desenvolven habilidades para obter información –xa sexa individualmente ou en colaboración– e, moi especialmente, para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos previos e coa propia experiencia persoal e sabendo aplicar os novos coñecementos e capacidades en situacións parecidas e contextos diversos.
Autonomía e iniciativa persoal
A actividade Mira... (páxina 239) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes que pretenden estimular
a iniciativa persoal encamiñada á busca de información. A actividade Ti decides (páxina 253) permite explorar as
distintas opcións, de xeito que poidan elixir de maneira autónoma a opción máis axeitada.
Recursos didácticos
Materiais
• Colección de lentes e prismas, cartolina branca e negra.
• Termómetro (que non sexa clínico, para que poida rexistrar temperaturas inferiores a 35 oC).
• Unha cámara fotográfica réflex (a ser posible que sexa de mecanismo sinxelo).
• Modelos anatómicos do ollo e do oído e debuxos murais.
PROGRAMACIÓN
• Colección de debuxos que mostren distintas ilusións ópticas, como os de M. C. Escher.
• Un globo de goma, un molde de pastelaría, unha bandexa metálica de forno e unha culler, ou instrumentos seme-
llantes.
• Un sonómetro (a ser posible) para a medición da intensidade sonora.
• Diapositivas dalgúns animais, como golfiños, morcegos, abellas, serpes, elefantes e curuxas.
Libros
• ARDLEY, N. Diccionario de la ciencia. Editorial Plaza & Janés.
• ARDLEY, N. 101 grandes experimentos. Ediciones B.
• AGUILAR, J. e SENENT, F. Cuestiones de física. Editorial Reverté.
• BLANCO PRIETO, F. Física cotidiana. Editorial Alhambra.
• BURNIE, D. Luz. Altea Ediciones.
• CLARK, J. Materia y energía. Editorial Debate.
• DRÖSCHER, V. B. La magia de los sentidos en el reino animal. Editorial Planeta.
• HANN, J. Ciencia en tus manos. Editorial Plaza & Janés-Tusquets.
• HANN, J. Guía práctica ilustrada para los amantes de la ciencia. Editorial Blume.
• JENNINGS, T. Luz y color. Ediciones SM.
• JENNINGS, T. Sonidos. Ediciones SM.
• LANGFORD, M. La fotografía paso a paso. Editorial Hermann Blume.
• MURPHY, B. Experimentamos con la luz. Editorial Edelvives.
• ORTIZ, M. T. e SANTOS, M. Física cercana. Editorial Bruño.
• PARSONS, A. Experimenta con el sonido. Ediciones SM.
• PERELMAN, Y. Física recreativa. Mr Ediciones.
• PUIGDOMÉNECH ROSELL, P. Los caminos de la física. Salvat Ediciones.
• ROBERTS, M. V. B. Biology for life. Editorial Nelson.
• VARIOS. Cómo funciona la naturaleza. Editorial Debate.
• VARIOS. Enciclopedia de la ciencia. Susaeta Ediciones.
• VARIOS. Experimentos Quest. Rialp Ediciones.
• VARIOS. L´Evolution de la vie. Editorial Armand Colin.
• VARIOS. Nuevo manual de la Unesco para la enseñanza de las ciencias. Editorial Edhasa.
• VARIOS. ¿Qué es qué? Altea Ediciones.
• VARIOS. Visión luz y color. Editorial Anaya.
• WICKS, K. Ciencia recreativa. Marcombo.
Revistas
• Natura.
• Quercus.
• Muy Interesante.
• Investigación y Ciencia.
• Mente y cerebro.
• National Geographic.
• Alambique.
• Enseñanza de las Ciencias.
Software
• El cuerpo humano 2.0. Colección Millenium. Dorling Kindersley.
• Ciencias Naturales. Enciclopedia temática CD-ROM. Editorial Lafer.
• Zoología. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
• Botánica. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
• Diluz. PNTIC. MEC.
• Ciencias Naturales. Enciclopedia temática CD-ROM. Ediciones Lafer.
• Enciclopedia temática CD-ROM, Interac. Editorial Argos-Vergara.
• http://w3.cnice.mec.es/recursos/pntic98/
Ofrece diversos programas relacionados co corpo humano.
• http://centros6.pntic.mec.es/cea.pablo.guzman/cc_naturales/elcuerpohumano1.ppt
Excelente presentación en PowerPoint dos diferentes sistemas do corpo humano.
Vídeos
• Visión salvaje. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC. El País.
• Animales al límite. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC. El País.
103
104
PROGRAMACIÓN
Animales en el campo de batalla: el lobo. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC. El País.
Instinto depredador: armas mortíferas. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC. El País.
Leopardos al acecho. National Geographic.
Consultar en Asociación Española de Cine e Imaxe Científicos (programa de cine científico FECYT).
Tel.: 915 646 912.
• Pola grande abundancia e diversidade de títulos, é conveniente contactar cos servizos de videoteca dos Centros
de Profesores e de diferentes editoriais, como Enciclopedia Británica, Open University, Serveis de Cultura Popular,
San Pablo, TVE, Ministerio de Educación, Comunidades Autónomas, UNED e coas diferentes cadeas de televisión
(documentais sobre fauna, flora e natureza de Cousteau, Attenborough, Rodríguez de la Fuente, etc.).
•
•
•
•
Ambientais
• Visitas a museos e casas da ciencia.
• Visitas a exposicións que mostren as ilusións ópticas en debuxos e pinturas, como os de M. C. Escher.
• Excursións, saídas ao campo ou aos parques da cidade e observación de animais e os seus costumes.
Persoais
• Aproveitar as vacacións para viaxar ao campo e visitar os zoolóxicos para observar as características peculiares
dos receptores de luz e son dalgúns animais.
• Aprender o uso da cámara fotográfica e as técnicas elementais para revelar fotografías en branco e negro.
• Intentar realizar debuxos capaces de enganar o noso sentido da vista.
Internet
Proyecto Biosfera. CNICE
http://recursos.cnice.mec.es/biosfera/profesor/3eso/1.htm.
PROYECTO BIOSFERA consta de unidades didácticas multimedia interactivas, ferramentas e recursos para as materias de Bioloxía e Xeoloxía no Ensino Secundario Obrigatorio e o Bacharelato, que aproveitan as vantaxes que ofrecen o ordenador en internet.
CNICE.MEC
http://w3.cnice.mec.es/eos/MaterialesEducativos/mem2000/cuerpo/index.html.
CORPO HUMANO INTERACTIVO ofrece un percorrido polo sistema excretor, o esqueleto e os sentidos.
Educypedia
http://www.educypedia.be/education/anatomy.htm
Enciclopedia que ofrece información sobre diversos temas relacionados coa anatomía e o funcionamento dos órganos e sistemas do corpo humano.
The Human Body´s Senses
http://www.cln.org/themes/hearing.html
Esta páxina ofrece un conxunto de ligazóns con outras web relacionadas co sistema nervioso e os sentidos.
Servicevie
http://www.servicevie.com/02sante/Corps_humain/corpshumain.cfm
Corpo humano virtual, dividido en órganos, aparatos e sistemas.
O Corpo Humano
http://platea.pntic.mec.es/%7Ejamunoz/fichas/cuerpo.htm
Programas educativos de libre distribución: inclúe o corpo humano, publicado por Innova Multimedia.
Human Anatomy Online
http://www.innerbody.com/htm/body.html
Estudo interactivo de anatomía do corpo humano.
Escuela universitaria de Óptica y Optometría
http://www.semanasalud.ua.es/semana_3/ojo_acom.htm
Páxina web sobre a acomodación, o sistema mediante o cal enfoca o ollo humano a calquera
distancia e os síntomas causados por un exceso de acomodación.
PROGRAMACIÓN
As seguintes páxinas ofrecen excelentes imaxes das ilusións ópticas:
Sabías que…?
http://www.sabiasque.info/ilusiones.htm
Portalmix
www.portalmix.com/efectos/
Psicoactiva
www.psicoactiva.com/ilusion.htm
Cybercolegas
www.cybercolegas.com/opticas.htm
Geocities
www.geocities.com/magotrix/optics1.htm
Horus
www.horusgo.com/ilusionesopticas.htm
Urumelb
urumelb.tripod.com/opticas_index.htm
105
106
PROGRAMACIÓN
UNIDADE 13: A física e a química na nosa vida
Obxectivos
a) Utilizar os conceptos básicos necesarios para o estudo do movemento: punto de referencia, traxectoria, posición,
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
i)
distancia percorrida, velocidade e aceleración.
Aplicar os conceptos básicos do movemento ao estudo do MRU e do MRUA.
Elaborar e interpretar as gráficas s-t e v-t para o estudo dos movementos.
Utilizar os conceptos básicos necesarios para o estudo das forzas: masa, aceleración, gravidade, peso e presión.
Recoñecer os fenómenos cotiáns do rozamento e a gravidade como forzas que actúan por contacto e a distancia,
respectivamente. Distinguir masa e peso.
Coñecer as causas de que os corpos aboien ou afundan a través do Principio de Arquímedes.
Recoñecer os átomos como pezas que forman a materia e distinguir os distintos tipos de agrupamento.
Coñecer o Sistema Periódico dos elementos e valorar o seu carácter clasificador da materia.
Formular compostos sinxelos e relacionar algunhas das fórmulas con substancias coñecidas.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Estruturar o coñecemento sobre os diversos tipos de movementos e forzas que existen na natureza, así como sobre
a linguaxe da química, indispensable para representar elementos e compostos.
• Suxerir interrogantes que susciten un debate sobre a natureza da forza da gravidade e sobre as causas de que os
corpos aboien, analizando o Principio de Arquímedes.
• Describir os principais conceptos de Física e Química tratados ao longo da unidade con especial énfase na introdución da formulación química.
Competencia matemática
• Representar mediante gráficas os datos experimentais que se obteñen ao estudar os movementos dos corpos.
• Resolver problemas en que participan diversas forzas utilizando vectores para representar a súa intensidade,
dirección, sentido e punto de aplicación.
• Utilizar as ecuacións matemáticas que describen os diversos tipos de movemento e as leis fundamentais da dinámica para resolver problemas de Física.
Competencia no coñecemento e interacción co medio físico
• Poñer en práctica os procesos de indagación científica: realizar observacións, recoller datos, resolver problemas e
sacar conclusións baseadas en probas, coa finalidade de identificar os diversos tipos de movementos e forzas.
• Percibir o espazo físico en que se desenvolve a vida e a actividade humana e que os fenómenos que observamos
ao noso redor están sometidos ás leis da Física e a Química.
Tratamento da información e competencia dixital
• Relacionar o concepto de forza da gravidade coa Lei da gravitación universal formulada por Newton, diferenciando os conceptos de masa e peso.
• Utilizar diversas páxinas web para obter información sobre modelos atómicos, táboas periódicas e programas
interactivos de formulación química.
• Analizar a información que proporcionan debuxos e esquemas para comprender e resolver problemas de forzas e
movementos.
Competencia social e cidadá
• Tomar conciencia da importancia da formación química para comprender e representar a enorme variedade de
substancias e compostos que existen na natureza.
• Entender o aproveitamento que os seres humanos obtivemos do coñecemento das leis do movemento dos corpos,
e a súa importancia para o desenvolvemento tecnolóxico da humanidade.
• Comprender como a Física nos proporciona as ferramentas para mirar o universo e comprender o seu funcionamento; e como a Química nos permite introducirnos na compresión da materia.
• Valorar como o coñecemento da estrutura e natureza das substancias de uso cotián permite á sociedade un axetado tratamento dos residuos, con vistas á súa reutilización e eliminación.
Competencia para aprender a aprender
• Adaptar os coñecementos xerais sobre as leis da Física a exemplos concretos do noso contorno; e describir novas
observacións e ordenalas, agrupalas, clasificalas e identificar semellanzas e diferenzas.
PROGRAMACIÓN
• Facerse preguntas sobre as forzas da natureza e mais sobre a estrutura interna de todo tipo de substancias e
compostos.
• Desenvolver habilidades para obter información sobre os procesos físicos e químicos e para transformala en coñe-
cemento propio.
Contidos
CONCEPTOS
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Movemento como cambio de posición respecto dun punto de referencia.
Movementos cotiáns: as súas traxectorias.
Distancias e tempos: velocidade.
A aceleración como cambio de velocidade.
O movemento rectilíneo e uniforme e o movemento rectilíneo uniformemente acelerado: a caída libre.
As forzas: como se miden, como se representan mediante vectores e como se suman cando actúan varias á vez.
Os efectos das forzas: deformacións, cambios no movemento ou equilibrio.
As leis da dinámica.
As forzas de rozamento e as forzas gravitatorias no noso mundo.
A forza peso na Terra.
O Principio de Arquímedes: os efectos do empuxe.
Os átomos: a súa estrutura e as distintas clases. A Táboa Periódica.
Formas de agruparse os átomos: moléculas e redes.
Formulación química básica (1.er nivel)
PROCEDEMENTOS
• Elaboración e utilización de gráficas s-t e v-t para o estudo do movemento.
• Observación de distintos movementos que se producen na vida cotiá para a súa clasificación segundo o tipo de
traxectoria e a súa velocidade constante ou variable.
• Búsqueda de fenómenos reais que permitan estudar forzas de rozamento e forzas gravitatorias.
• Proposta de situacións onde se observe a capacidade dunha forza para deformar un obxecto, ou para cambiar a
•
•
•
•
•
•
•
súa velocidade ou dirección.
Interpretación de situacións onde actúen varias forzas á vez.
Resolución de problemas de movementos e forzas.
Realización de experiencias con corpos que afunden e corpos que aboian.
Descrición do átomo con debuxos.
Elaboración dunha táboa periódica.
Interpretación de fórmulas químicas.
Relacionar fórmulas con nomes de diversas substancias químicas.
ACTITUDES
•
•
•
•
•
•
•
Coñecemento e valoración de normas de seguridade vial.
Adquisición de rigor no manexo de datos para resolución de problemas.
Recoñecemento da Física como ciencia que analiza feitos cotiáns.
Respecto e apreciación polo traballo dos científicos.
Curiosidade polo coñecemento dos elementos e compostos químicos.
Valoración da Química como ciencia que contribúe a mellorar a nosa calidade de vida.
Respecto polas normas de seguridade no laboratorio.
Criterios de avaliación
a.1)
b.1)
b.2)
c.1)
c.2)
d.1)
d.2)
d.3)
e.1)
e.2)
Explica os conceptos de posición, traxectoria, distancia percorrida, velocidade e aceleración.
Clasifica os movementos segundo as súas traxectorias.
Realiza cambios de unidade.
Transforma unha táboa de valores na gráfica correspondente.
Interpreta gráficas s-t e v-t de movementos.
Relaciona forzas con deformacións (Lei de Hooke) e forzas con aceleracións (Lei fundamental da Dinámica).
Distingue masa de peso dun corpo.
Identifica un dinamómetro.
Calcula forzas gravitatorias entre dous corpos.
Resolve problemas de forzas e movementos.
107
108
PROGRAMACIÓN
f.1)
g.1)
g.2)
h.1)
h.2)
i.1)
Resolve cuestións sobre corpos mergullados nun líquido.
Describe un átomo e as súas partículas subatómicas.
Relaciona símbolos con nomes dos elementos químicos.
Describe o Sistema Periódico dos elementos.
Enumera os elementos das familias principais do Sistema Periódico.
Formula e nomea compostos químicos binarios.
Orientacións metodolóxicas
As actividades Pensa… e Comproba o carácter relativo do movemento (páxina 256) buscan a comprensión do
carácter relativo do movemento. Así mesmo, a necesidade de establecer un punto de referencia é fundamental para
aprender a calcular distancias a partir de posicións e velocidades a partir de distancias e tempos.
É importante a resolución de problemas sinxelos de velocidade e aceleración, para adquirir destreza na conversión
de unidades por factores de conversión tal como se expuxo o pasado curso e para practicar a resolución de ecuacións onde teñen que despexar a incógnita.
Débense facer exercicios de movementos con axuda de táboas e gráficas para adquirir destreza na interpretación
das mesmas.
Na actividade Compara os valores da posición e da velocidade dun movemento (páxina 260) indúcese ao
alumno a reflexionar sobre un movemento cotián, a caída libre. É interesante que recoñeza que se trata dun movemento de velocidade variable, que varía progresivamente co tempo o que conduce a unha aceleración constante e
a unha variación non linear da posición co tempo.
A actividade Compara que teñen en común as seguintes situacións (páxina 262) serve para identificar forza
como causa, ao tempo que se ve a posibilidade de que unha forza produza distintos efectos: deformacións e cambios de movemento.
A actividade Pensa… da páxina 262 axuda a ver as forzas en exemplos cotiáns e convida a identificar a forza de
sustentación nos avións como a responsable de que non caian.
Realízase unha aproximación ao carácter vectorial das forzas no punto 6.2, da páxina 265, que nos debe levar á suma
de forzas e á comprensión do equilibrio.
Relaciónase forza con deformación e forza con aceleración, é dicir, troco na velocidade dun movemento. Propóñense numerosos exemplos ilustrativos destes fenómenos causa-efecto.
Analízase a gravidade como fenómeno universal que aplicado aos corpos atraídos pola Terra recibe o nome de peso.
Diferénciase entre as magnitudes masa e peso dun corpo e practícase o cálculo dunha a partir da outra.
Realízase un inicio ao estudo dos corpos mergullados nun fluído: o Principio de Arquímedes e as súas repercusións
na flotación dos corpos.
A actividade Compara o tamaño dun átomo co dunha célula… (páxina 274) mostra a diferenza de tamaños
entre o mundo macroscópico, apreciable para os nosos sentidos e o mundo do microscópico, ao que pertencen os
átomos e as partículas subatómicas.
Introdúcense as fórmulas dalgunhas destas substancias e a explicación da devandita simboloxía. Neste punto é conveniente facer continuas referencias a compostos coñecidos para conectar o marco teórico ou microscópico co
macroscópico ou observable.
Orientacións para adquirir as competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
O comentario inicial sobre a Física e Química, propón o desafío de observar, de descubrir, a través do discurso científico debidamente estructurado e argumentado usando con precisión os termos.
A actividade Mira... (páxina 255) suxerida ao principio da unidade estimula a capacidade de ler, analizar situacións
que o alumno xa coñece e que debe contrastar coas súas ideas previas ao estudo da unidade. Ideas relacionadas co
movemento, con diversos tipos de forzas como a de rozamento, a lei de gravitación, o porqué os corpos aboian ou
afunden, etcétera.
Competencia matemática
O tratamento dos datos experimentais que se obteñen ao facer o estudo dun movemento, de distancias e de tempos, fan que o alumno teña que cuantificar un fenómeno como o descrito ou teña que «medir» forzas cun dinamómetro e facer as súas correspondentes gráficas, para logo obter datos a través delas, como na actividade de Observa e experimenta... (páxina 283).
PROGRAMACIÓN
O uso e resolución de ecuacións matemáticas con variables físicas contribúe a que se aprecie a estreita relación
entre as Matemáticas e a Física.
A aplicación de estratexias de resolución de problemas e a selección das técnicas axeitadas para calcular, representar e interpretar a realidade a partir da información dispoñible, así como resolver os problemas numéricos que se
propoñen como actividades axudarán ao alumno a dominar en grao suficiente esta competencia.
Competencia no coñecemento e interacción co mundo físico
Para axudar ao coñecemento dos fenómenos naturais é preciso o traballo científico dado o seu carácter creativo:
interese sobre os fenómenos que se dan na natureza de carácter físico ou químico, suxerir conxecturas, elaborar
estratexias, obter conclusións, facer deseños experimentais, analizar os resultados...
Supón para o alumno un exercicio de demostración do seu espírito crítico na observación da realidade, así como uns
hábitos de consumo responsables na vida cotiá.
Esta competencia, por último, debe significar recoñecer a natureza e límites da actividade investigadora, base dos
avances en física e química, como construción social do coñecemento a través da historia.
Tratamento da información e competencia dixital
Esta unidade de Física e Química incorpora diferentes habilidades, que van dende o acceso á información até a súa
transmisión en distintos soportes unha vez tratada, incluíndo a utilización das tecnoloxías da información e a comunicación como elemento esencial para informarse, aprender e comunicarse.
Asimesmo, esta competencia permite procesar e xestionar axeitadamente información abundante e complexa, resolver problemas reais e acceder á información que está na rede para visualizar, dende modelos atómicos, diferentes
táboas periódicas e programas interactivos de formulación química.
Aspectos importantes da Química e a información á que temos acceso a través do mundo dixital, xogan un papel primordial no avance do estudo científico. Ademais, o tratamento da información e a competencia dixital implican ser
unha persoa autónoma, eficaz, responsable, crítica e reflexiva, así como ter unha actitude crítica na valoración da
información dispoñible.
Competencia social e cidadá
Estas disciplinas científicas, sintetizadas nesta unidade, deben proporcionar ao alumno uns coñecementos básicos
e unha formación como cidadán responsable.
Analizar como determinados debates foron fundamentais no avance da ciencia, vai contribuír a que o alumno entenda mellor cuestións importantes que axudarán a que comprenda a evolución da sociedade en épocas pasadas e analizar a sociedade actual.
Propóñense actividades de reflexión como a da última páxina Ti decides… (páxina 287) sobre problemas que afectan moito á sociedade, como a reciclaxe e a eliminación de residuos de substancias de uso cotián que requiren un
tratamento racional.
Competencia para aprender a aprender
Esta unidade coas actividades que se propoñen, xa sexan numéricas ou conceptuais, permite que o alumno constrúa
a súa propia información e os seus propios modelos de coñecemento, case sempre a partir da súa experiencia e das
súas ideas previas.
A aventura que supón enfrontarse a problemas abertos, tentar obter solucións, vai potenciar o espíritu crítico e de
maneira notable vai introducir o alumno na aventura de «facer ciencia».
Recursos didácticos
Materiais
• Cintas métricas e regras.
• Cronómetros.
• Papel milimetrado.
• Dinamómetros.
• Balanza.
• Plastilina.
• Resortes.
• Balón de fútbol.
• Material xeral de laboratorio.
109
110
PROGRAMACIÓN
• Modelos moleculares comerciais ou realizados polos propios alumnos en clase con plastilina, porexpán e monda-
dentes.
• Recipientes de produtos de limpeza con etiquetas de composición.
Libros
• AMERICAN CHEMICAL SOCIETY. Química en la comunidad. Addison-Wesley.
• BERMÚDEZ, M. L. Qué es la materia. Granada Ediciones.
• BLANCO PRIETO, F. El laboratorio en casa. Pearson Alhambra Longman.
• BLANCO, F. Física cotidiana. Alhambra Longman.
• COOPER, C. Materia. Ediciones Altea.
• DELGADO, A. M. Las fuerzas y sus efectos. Granada Ediciones.
• DRIVER, R. e col. Ideas científicas en la infancia y la adolescencia. Ediciones Morata.
• ESTELLA, J. Programa docente de Química para formación de profesores de EGB. Narcea Ediciones.
• HANN, J. Ciencia en tus manos. Plaza y Janes.
• LAFFERTY, P. Fuerza y movimiento. Ediciones Altea.
• MUÑOZ PUCH, J. Atlas de Física. Edibook.
• NYE, B. Ciencias recreativas. Martínez Roca.
• OSBORNE, R. El aprendizaje de las Ciencias. Narcea Ediciones.
• PERELMAN, Y. Física recreativa. Mr Ediciones.
• PRIETO, T. e col. La materia y los materiales. Editorial Síntesis.
• RIESCO, P. LÓPEZ, J. La materia. Editorial Bruño.
• SANMARTÍ, N, PUJOL, R. Guía Praxis de Ciencias de la Naturaleza. Editorial Praxis.
• WICKS, K. Ciencia recreativa. Marcombo.
Revistas mensuais
• Alambique.
• La enseñanza de las ciencias.
• Newton.
• Conocer.
• Muy interesante.
Software
• La enseñanza de las matemáticas, física y química asistida. PNTIC. MEC.
• Química I y II. Ediciones SM.
Vídeos
• YouTube
• Videoteca dos CPR, MEC e cadeas de TV.
Ambientais e persoais
• Pistas de deporte do colexio ou instituto.
• Laboratorio de física e química.
• Todo o contorno rural ou urbano.
• Visita a un museo da ciencia.
• No fogar pódense observar diversos compostos químicos (alimentación, limpeza).
Internet
Gobierno de Canarias
http://www.educa.rcanaria.es/
Portal que ofrece sinxelas experiencias para realizar na aula, así como a suxestión de cuestións para buscar na casa.
Contén numerosos debuxos ilustrativos de carácter motivador.
PROGRAMACIÓN
Sir Isaac Newton
http://starchild.gsfc.nasa.gov/docs/StarChild/whos_who_level2/newton.html
Páxina dedicada a Newton que contén biografía e numerosos exemplos de aplicación das súas Leis.
Universidade do País Vasco
http://www.sc.ehu.es/sbweb/fisica/cinematica/cinematica.htm
Estudo dos distintos tipos de movemento con experiencias interactivas.
Universidade do País Vasco
http://www.sc.ehu.es/sbweb/fisica/dinamica/dinamica.htm
Estudo da dinámica con experiencias interactivas. Inclúe o estudo das leis de Newton.
Fortunecity
www.fortunecity.com/campus/dawson/196/relev1.htm
Ilustra as reaccións químicas que ocorren nun automóvil mediante o uso do cómic.
Educaplus
http://www.educaplus.org/sp2002/juegos/jtpmuda.html
Aplicación que permite poñer a proba o coñecemento dos elementos na tába periódica, os seus símbolos e situación.
Universum. Museo das ciencias. Universidad Nacional Autónoma de México.
www.universum.unam.mx/quimica/html
Páxina do Universum-Museo das ciencias que explica as diversas actividades que se realizan na sala de química do
citado museo.
Centro Nacional de Educación Química. Universidad Nacional Autónoma de México.
www.cneq.unam.mx
Páxina do Centro Nacional de Educación Química. Contén vínculos con outros temas relacionados coa química.
Fundación Empresa Polar. Venezuela.
http://www.fpolar.org.ve/quimica/fasciculo6.pdf
Interesante páxina sobre os elementos químicos, con numerosas imaxes e curiosidades como a súa orixe e historia.
111
PROGRAMACIÓN XERAL