Euskal Herriko landare dikotiledoneoak II. IN: Euskal Herriko
Anuncio
Euskal Herriko LANDARE ADEVE Dikotiledoneoak II EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II A.D.E.V.E. Egilea: Fernando Pedro Pérez IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARGOA Argitaratzailea: ADEVE Argazkiak: Fernando Pedro Pérez, Maite Legarra, Nino Fernández, Xanti Izagirre, Jon Uria, Kepa Zalakain. Diseiñua: Cristina Urionabarrenetxea. Itzultzailea: Mirentxu Larrañaga. Lehen argitaldia: 2005ko urria ISBN: 84-96522-13-X Legezko gordailua: BI-2380-05 1 EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II K onbolbulazeoak 50 generotan banaturiko 1800 bat espezie dituen familia da. Landare belartsu eta zurezkoak dira, gorakariak sarritan. Bertan daude elikagai bezala garantiza duten zenbait espezie, batata, Ipomea batatas, oso kultibatua lurralde tropikaletan eta elikagai edo medicina bezala leku oso konkretoetan kultibaturiko beste zenbait espezie. Ipomea eta Convolvulus espezie batzuk apaingarri bezala kultibatzen dira lorategietan. Oso ongi dago errepresentaturik mundu osoko lurralde epel eta tropikaletan, eta giro oso desberdinetan. Zurtoin narraste eta gorakari luzeak 2 dituzten espezieak sasi edo leku zabaletakoak dira eta, litoraleko dunetakoak ere. Batzuk padura gazi, mendi tonto redo ur dultzeak kolonizatzen dituzte. Kuskula zenbait izakirengan garatzen den landare parasitoa da, eta zenbait botanikoentzako beste familia batekoa da. Konkolbulazeoak hosto aurkakoak dituzte, bakunak, estipularik gabeak, kuskulak ezkata itxurako hosto txikiak baino ez dituen arren, duen nutricio sistema dela eta ez dituelako behar. Loreak, hermafrodita eta erregularrak, oso karakteristikoak izaten dira, 5 sepalo libreeta 5 petalo soldatukin, kanpai txiki bat bezalako inbutu-forma- II ko korola osatuz, korolako tuboaren basean soldaturiko 5 lorezil eta gaineko obarioa, 4 obulo gordetzen dituzten 2 barrunbetan soldaturiko 2 karpelok osatua. Fruitu lehorrak ematen dituzte, kapsula motakoak, eta irekitzean, askotan iletsuak diren eta haizeak modu errazean garraiatzen dituen haziak askatzen dituzte. Erretxina glukosidikoetan aberatsa den ur-esnetsua dute. Purgagarri bezala erabilrzen da, eta askotan oso gogorra izaten da. Solanazeoak eta Borraginazeoak familiekin erlazionaturiko familia da. Hiru dira Euskal Herrian hobeto errepresentaturik dauden generoak: (Convolvulus, Cuscula eta Calystegia). 3 KONBOLBULAZEOAK FAMILIA KUSKULA Cuscuta epithymum DESKRIBAPENA: zurtoinak oso mehe eta adarkatuak, sarritan gorriskak edo purpura-kolorekoak, zenbait belar edo zuhaiska bilduz. Hostoak hostogabea. CALYSTEGIA SOLDANELLA DESKRIBAPENA: ezkerte beltzak duen bezalako sustraisistema garatzen du, bere kanpaitxo arrosatuekin alaitzen dituen Euskal Erico kostaldeko dunetan zehar zabaltzeko. Zurtoinak lurpeko errizoma luzea, 7 m-rainoko zurtoin igokaria. Hostoak txandakatuak, txortendunak, oinaldetik gezi-formakoak. Loreak gorriskak, 4-5 cmkoak. LORALDIA:ekainetik abuztura loratzen da. HABITATA: basoak, hesiak, lur landuak, ibai-ertzak. 4 Loreak arrosak, 5-10 mm-ko talde trinko, biribilduak, bakoitzak oinaldean braktea bana. LORALDIA: maiatzetik irailera loratzen da. HABITATA: landak eta sastrakak. II KONBOLBULAZEOAK FAMILIA EZKERTE ZURIA Calystegia sepium DESKRIBAPENA: igo egiten du zurtoin birakariei esker, hesi, zapalda, ezponda eta antzeko lekuetatik argiaren bila. Nahiko handiak diren hosto eta lore baita ere handi, zuri eta batzutan arrosatuei esker, apaingarri bezala balio handia du, eta ondorioz, lorategietan agertzen da. Zurtoinak lurpeko errizoma luzea, 4 m-rainoko zurtoin igokaria. Hostoak txandakatuak, txortendunak, oinaldetik gezi-formakoak. Loreak zuriak, 3-6 cm-koak, hosto baten galtzarbean jaioak. LORALDIA:ekainetik irailera loratzen da. HABITATA: basoak, hesiak, lur landuak, ibai-ertzak. OHARRAK: zenbait barietatek soroetarako interesgarriak dira, eta medicinan ere erabiltzen dira, purgagarri onak direlako. 5 KONBOLBULAZEOAK FAMILIA EZKERTE BELTZA Convolvulus arvensis DESKRIBAPENA: sustraiak leku desberdinetan botatzen dituen errizoma luze narrastia garatzen du, eta horrela, zati bat kenduta ere, oso zaila da leku guztietatik ebakitzea, eta arazorik gabe irauten du bizirik eta gero eta zabalago. Loreek, kanpaitxo txiki eta arrosatuak bezalakoak, oso erregularrak, ez dute 6 intsektuen atentzioa erakartzen, eta hauek erakartzeko lurrin indartsuak zabaltzen dituzte. Errizoma herrestaria, zurtoin herrestariak eta ahulak, 2 m-rainoko garaiera. Hostoak txandakakoak, triangeluarrak, luzanga/eliptikoak edo lerro-formakoak, 5 cm-rainokoak, oinaldean gezi-formakoak. Loreak zuriak, batzutan kanpotik purpuraz marratuak, 15.50 mm-koak. LORALDIA: ekainetik irailera loratzen da. HABITATA: kuneta, zapalda, soro, lur mugitu eta antzekoetan agertzen den landarea da. OHARRAK: errizoman propietate purgagarriak dituen substantzia erretxinosoa dago. II EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II B elarkiak edo muluak, sarritan ile zurrunez estailak. Hostoak bakunak, txandakatuak, estipula gabeak. Loreak normalean hermafroditak, erregularrak, pentameroak, zima eskorpioideetan bilduak; petaloak hodi batean soldatuak eta estanbreak bertan insertuak. Fruituan 2-4 nukula eta estiloa haien artetik irtena. Bere baitan 100 bat genero, eta 2.000 espezie inguru hartzen ditu, banaketaz kosmopolitak. Zenbait espezie apaingarri bezala kultibatzen dira, gire-eguzkia, oroilorea, sugegorri-belarra eta abar. Zolda-belarra barazki bezala jaten da, eta beste espezie batzuk egurra, marmola tintatzeko substantzia eta medizina, ardo eta kosmetikoak ateratzeko erabiltzen dira. Genero tipikoa, familiari izena ematen diona Borago da. Borago officinalis borraia da, Erdi arotik aurrera barazki bezala jaten den espeziea, oso estimatua dituen propietateengatik. Nektar ugaria egiten duten lore ederrak direla eta ere kultibatzen da. Familia honetako ia espezie guztien ezaugarri amankomuna, zur- toinetan, eta baita ere hosto eta infloreszentzietan, ile zurrunak edukitzea da, honek itxura zakarra eman eta abereentzako oso gutxi erakargarriak bilaka-tzen dituelarik. Honela, lur aberats, ongi nitrogenatuetan egon litezke, abereen beldurrik gabe. Loreak erregularrak dira, sugegorri-belarrean izan ezik, eta hermafroditak, nahiz eta erraza den lore emeak baino ez 7 EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II daramatzaten oinak aurkitzea, eta familia honetako infloreszentzia mota tipikoan elkartzen dira, zima eskorpioideoan, hau garatuz doalarik loreak helduz doazen neurrian, lerro okerra eratuz eskorpioiaren buztenaren antzekoa. Loreak ikusgarriak dira, 5 sepalo libre edo basean soldatuak, inbutu edo kanpanantzeko korola tubular baten gutxi gora behera soldaturiko 5 petalok, korolan, sarturiko 5 lorezilek, batzutan apendize basalekin, eta intsektuei asko gustatzen zaien nektarea egiten duen harizpien basean dagoen formazio nektarifero batek osatuak. Gaineko obarioa, 2 barrunbetan 8 soldaturiko 2 karpelok osatua, hauek sarritan 4 bilakatzen direlarik trenkada faltsuak direla eta, estilo bakarrarekin. Fruitua lau zati edo nukulek osatzen dute, bakoitza hazi batekin. Bere ezaugarriengatik, Konbolbulazeoetatik oso hurbil kokatzen dira, hauekin batera agertzen delarik goragoko jerarkian. Gure lurraldean hobeto errepresentaturik dauden Borraginazearen generoak ondorengoak dira: (Pulmonaria, Cynoglossun, Symphytum, Anchusa, Myosotis, Echium, Heliotropium, eta Lithospermum). II BORRAGINAZEOAK FAMILIA BORRAIA Borrago officinalis DESKRIBAPENA: zurtoinak 20-75 cm-ko garaiera. Biolodunak. Hostoak elliptiko edo lantza-formakoak; oinaldekoak 25 cmn-rainoko; goialdekoak besarkatzaileak. Loreak 2 bat cm-ko diametroa duen korola urdina, oso gutxitan zuria, izar-forman kokaturiko petalo puntazorrotzak. LORALDIA:martxotik azarora loratzen da. HABITATA: leku lehorrak, soroak, bideak. 9 BORRAGINAZEOAK FAMILIA LITHODORA DIFUSA DESKRIBAPENA: landare herrestaria da. Igokariak edo etzanak. 60 cm-rainoko luzera. Hostoak lerro-formakoak, ertzak sarritan kiribilduak. Loreak 2 cm-rainoko korola urdina. LORALDIA: apiriletik uztailera loratzen da. HABITATA: pinadiak, sastrakak, harritzak. LITHODORA FRUTICOSA DESKRIBAPENA: espezie zerbait egurtsua da, kolore zuriskako hosto txikiekin. Zurtoinak landare herrestaria da. Igokariak edo etzanak. 60-70 cm-rainoko luzera. Hostoak lerro-formakoak, ertzak sarritan kiribilduak. Loreak 2 cm-rainoko korola bioleta. LORALDIA: martzotik maiatzera loratzen da. HABITATA: gure lurraldeko hegoaldeko leku pobre, lehor eta eguzkitsuetan bizitzeko. OHARRAK: konposaketa ezezaguna 10 den arren, aspalditik erabilio izan da diuretiko bezala. Zauriak garbitzeko ere erabiltzen da, sendaketa eta orbanketa errazteko. II BORRAGINAZEOAK FAMILIA LITHODORA PROSTATA DESKRIBAPENA: 15-60 cm-ko landare herrestaria, oso adarkatua eta hosto txiki luzanga iletsuak disuena. Ukitzerakoan zertxobait itsaskorra da. Lore urdinak ditu, batzutan purpura-biolazeoak eta lorearen ahoan ile txikiak ageri dira. Lithodora difusa espeziearekin vahas daiteke, zeinetatik estamineen txertaoen lekuaren arabera korolaren barrualdean maila ezberdinetan txertatzen dira, Lithodora diffusan aldiz maila berean. LORALDIA: martxotik ekainera loratzen da. HABITATA ETA BANAKETA: Mendebaldeko kosta atlantikoan zehar aurkitzen da, Frantziako Finisterretik iparraldean hasi eta hegoaldean Afrikako iparralderaino iritsiz. Txilardi eta edozein sastrakaditan bizi da hau ere, eta berdin zaio edozein substrato bakarrik dagoenean; bi espezieak batera aurkitzen direnean, ordea, segregazio bat gertatzen da, honek sastrakadi azi- dofiloak okupatzen bait ditu eta besteak,Lithodora difusa izenekoak, basofiloenak. Euskal Herrian isurialde kantauriarreko alde gehienetan azaltzen da, bereziki kostaldeko zirrindan.. 11 BORRAGINAZEOAK FAMILIA TE PERLADUNAK Lithospermum officinale DESKRIBPENA: perla antzeko fruitu nakaratuak ematen ditu. Zurtoinak 50 cm-ko gaiera. Hostoak lerro-formakoak, ertzak sarritan kiribilduak. Loreak 1,8 cm-rainoko korola bioleta. LORALDIA: ekainetik uztailera loratzen da. OHARRAK: historian zehar giltzurrunetako harriak urteko erabili izan dira, antzeko itxura duteolako. Akzio hau ez da baieztatua izan gaur egungo azterketa zientifikoetan, baina egia da landare hau, oso aberatsa silizio eta kaltzioan, oso egokia dela giltzurrun eta gernu bideetako beste zenbait gaitzentzako. Lore eta infloreszentzia lehorrekin te freskagarri bat prestatzen da. 12 II BORRAGINAZEOAK FAMILIA BIRI-BELARRA Pulmonaria longifolia DESKRIBAPENA: zurtoinak 15-50 cmko garaiera. Hostoak oinaldeko hostoek orban zuri edo berdeak eduki ohi dituzte; udako hostoak 50 x 6 cm-rainokoak, oinalderantz hestutuak. Loreak 5 bat mm-ko diametroa, bioletak, urdin-bioletak edo pitin bat arrosak. HABITATA: ongi errepresentaturik agertzen zaigu gure lurraldean, harizti, baso, misto, pagoda, ametztegi eta antzeko lekuetan, gune lehorrak direlarik hauen aztarnarik ez duten bakarrak. LORALDIA: martxotik maiatzera loratzen da. OHARRAK: denbora luzean erabili da birika gaixotasunak sendatzeko, baina medizina modernoa heldu arte ezin izan da tuberkulosia sendatu. 13 BORRAGINAZEOAK FAMILIA ZOLDA BELAR Symphytum officinalis DESKRIBAPENA: kolore larrosa zurbila duten loreek, tubo luze eta zintzilikaria daukate, polinizazioa zaila bilakatuz, intsektuek ezin dutelako nektareraino iritis. Erletzar batzuk tuboa zulatu egiten dute hortzekin, horrela kanpotik nektarea hartuz polena eraman gabe. Zurtoinak: 80-100 cm-ko garaiera. Alderatuak, errizoma herrestaria. Hostoak: Oinaldekoak elipotikoak eta erdialdekoak baino txikiagoak. Loreak: 13-20 mm-koak, korola larrosa. LORALDIA: maiatzetik abuztura loratzen da. HABITATA: leku freskoetako espeziea 14 da, lur zoru sakon, umel eta aberatsetakoa, baso misto, pagadi, haltzadi… Gehiago agertzen da iparraldean, lur mugitu eta nitrogenatua atsegin bait du. OHARRAK: bere izena Symphytum, grekotik dator, symphuo=elkartu, zauri edo erreak eta hezur puskatuak sendatzeko dituen propietateak direla eta. Propietate hau ezaguna zen K. a. XXgn. Mendean, eta A. W. Thitherley eta N. G. S. Coppin sendagile ingelesek baieztatu dute. Alantoina, zolda-belarraren errizoman dagoen substantzia da aipatu dugun propietate hau dakarrena, zelulen banaketa, eta ondorion mintz-birsor- istemaren geraketa ekar ditzake, eta ondorioz kontu handiz erabiltzea komendatzen da. II tzea estimulatzen bait du. Gaur egun dermatologian erabiltzen da, orbantzaile bezala. Boas-ek dionez, surtoin eta hosto freskoen zumoak indartu egiten du legamiaren hartzidura, eta baita ere onddo eta bakterien garapena erraztu. Zeregin honetan oso egokia izaten da. Alantoinaz gain, muzilagoa ere badu, eta honek propietate orbantzaileak gehitu baino ez ditu egiten. Astrigentea ere bada, ahoko afekzioetan eta berazko eta disenteriatan erabilia. Hala eta guztiz, zurtoin eta hostoetan alcaloide eta glukosido bat egoteak, nerbio- 15 BORRAGINAZEOAK FAMILIA ZOLDA BELAR TXIKIA Symphytum tuberosum DESKRIBAPENA: tuberkuludun erriozoma herrestariak dituen 20-60 cm-ko landarea, zurtoina zertxobait okertuta duena. Hosto handi lantzeolatuak ditu zurtoinean zehar. Loreak kolorez hori argiak dira, tute formakoak eta lore mordo txiki esekietan kokatuta. Landare jangarria da eta bere hosto eta sustrae gazteekin bitaminetan joria den zakua egin daiteke. Zauriak sendatu eta hezur apurtuak soldatzeko ere rehábil daiteke. LORALDIA: martxotik maiatzera loratzen da. HABITATA: haltzadiak, baso hezeak eta lenarretako arrakala itzaltsuak. BANAKETA: Europako mendebaldea, erdialdea eta hegoaldea. 16 II BORRAGINAZEOAK FAMILIA OROILORE URTARA Myosotis lamottiana DESKRIBAPENA: erriozoma herrestariak eta estoloiak dituen 20-70 cm-ko landarea. Zurtoin angelutsuak eta latzak ditu. Hostoak luzangak dira, lantzeolatuak, zertxobait iletsuak eta pecíolo gabeak. Lore txikiak ditu, kolorez urdin argiak, horiak erdialdean eta zertxobait arrosak gazteak direnean. Landare hau maitasunaren eta leialtasunaren ikur bat da. LORALDIA: apiriletik uztailera loratzen da. HABITATA: lur zoru oso umel eta giro erdi ozpeletan, eureka edo turbategi, pagoda, haltzadi eta antzeko komunitateetan loratzen da BANAKETA: Ia Europa osoa. OHARRAK: bertute medicinal frogatuak disuena lasaigarri, toniko edo inflamazioen kontrako bezala, eta honez gain potasio gatzetan oso aberatsa den espeziea da. 17 BORRAGINAZEOAK FAMILIA OROILOREAK Myosotis arvensis DESKRIBAPENA: lore urdin txikiak, oso delikatuak eta edertasun handikoak, 18 betidanik inspiratu dituzte poetak, eta maitasunari lotuak agertu dira; hizkuntza guztietan itzulpen antzekoa dute, maitasun eta oroitzapenarekin loturik doan izena hain zuzen. HABITATA: lurralde osoan zehar sakabanaturik egon arren, ez da ugaria, eta leku alteratuetan baino ez da agertzen. OHARRAK: Pertsiako mitologiak kontatzen du aingeru bat emakume batez maitemindu zela eta ondorioz paradisutik bidalia eta Myosotis-ak mundu osoan zehar landartzera zigortua izan zela. Zigorra bete ondoren paradisura itzuli zen bere maitearekin, betirako bizia gozatzera, lurrean landatu zituen lore zoragarriekin koroaturik. II BORRAGINAZEOAK FAMILIA GIRE-EGUZKIA Heliotropium europaeum DESKRIBAPENA: eguzkiari jarraituz egunean zehar biratzen ari diren infloreszentzia luzeetan elkarturiko lore zuri edo moreekin. Bere izena hazien propietateetatik dator, txaplata bezala IDI-MIHIAK Anchusa arvensis DESKRIBAPENA: hosto sendo eta zakarrak ditu, eta eztarrian ile zuri xerloiak dituzten lore urdinak. LORALDIA: maiatzetik urrira loratzen da. HABITATA: baso freskoak eta leku hezeak. jarri ezkero garatxak kentzen bait ditu. LORALDIA: maiatzetik azaroara loratzen da HABITATA: belardiak, baso freskoak eta leku hezeak. OHARRAK: izen generikoa, Anchusa, grekotik dator, ankousa=tindu, bere sustraitik emakumeen makilaian erabiltzen zen tintura ateratzen bait zen, koloragarri kimikoak oraindik existitzen ez zirenean. Loreak oso aberatsak dira nektarean, eta erleek asko atsegin dituzte. Aintzinatik prestatzen zen jarabe bat idimihiren zumo eta azukrearekin, eta jarabe hau animua jasotzeko eta palpitazioen kontra erabiltzen zen. Hostoak ere hartu litezke, egosirik edo gordinik. Landare honek, alkaloide eta alantoina kopuru txikiak ditu, muzilago eta taninoekin batera, honela bertute astrigente, emoliente eta bulnerarioak dituelarik, eta zauri eta erreak orbantzeko eta ahotik hartu ezkero odol jarioak eta berazkoak sendatzeko erabiltzen da. 19 BORRAGINAZEOAK FAMILIA ZAKUR-MIHIA Cynoglossum officinale DESKRIBAPENA: lore purpuradun espeziea, kolore zuriska eman eta argia erreflektatzen duen ile gris geruza batek estaltzen dituelarik. Dituen hosto luze eta biguinak eman diote landare honi izen herrikoia, eta generikoa ere bai, Cynoglossum grekotik bait dator, kuon=zakur, glotta=mihi. Erdi aroan landare medizinal bezala erabiltzen zen. Gaur egun sustrae fresko edo lehorra eta hosto freskoak txaplatan erabiltzen dira, astrigente, lasaigarri eta emoliente bezala, erre eta zaurien mihia arintzeko. LORALDIA: ekainetik abuztura loratzen da. HABITATA: belardi lehorrak, kararrizko lurzorua duten legal belartsuak. 20 II BORRAGINAZEOAK FAMILIA SUGEGORRI-BELARRA Echium vulgare DESKRIBAPENA: 20-90 cm-kolandare bienala, oinaldean hostoen erroseta handia eta ile gorriz estalitako loredun zurtoin tenteak disuena. Hosto iletsuak ditu, eliptikoak edolantzeolatuak. Loreak urdinak edo bioletak dira eta zurtoinean zehar kokatuta daude. LORALDIA: apiriletik abuztura loratzen da. HABITATA: edozein lekutan ikus dezakegulako, baina gehiago giro eguzkitsu eta lur alteratuetan, hegoaldean. BANAKETA: ia Europa osoa. OHARRAK: landarearen itxurak dituen propietateak erakusten dituela dion teoriari jarraituz, aintzinakoek sugeen horzkaden kontra erabiltzen zuten, bere hazia narrasti honen buruaren antzeko da eta. Badirudi hostoak txaplata bezala jarriak eta bere ura hartuz, sugeen horzkadak jasotakoak sendatzen zirela. Izen generikoa grekoko echis=sugegorritik dator. 21 EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II B erbenazeoak 3000 espezie dituen familia oso handia da, ia guztiak tropical eta subtropokalak, oso gutxi lurralde epeletan. Balio ekonomiko handiko espezie asko daude, egur oso gogorra, esentzia-olioak, fruitu jangarriak, goma eta substantzia medizinalak ematen dituztelarik. Batzuk apaingarri bezala kultibatzen dira duten edertasunarengatik. Belar, arbola, zuhaiska edo lianak dira, 22 hosto aurkakoak, oso gutxitan bertizilatuak, osoak edo bananduak. Loreak hermafroditak dira, gehienetan irregularrak, Labiatuak familiakoen antzekoak, hauetatik obarioaren ezaugarriek urruntzen dituztelarik. Obarioa gainekoa da, trekada faltsuek barrunbeetan banandutako 2 karpelo soldatuk osatua, barrunbe hauetako bakoitzean obulo bat dagoelarik eta obarioaren gingiletan estiloa. Fruitua mamitsua izaten da, lau hezurrekin, edo lehorra, lau zatitan banandua. II BERBENAZEOAK FAMILIA BERBENA BELARRA Verbena officinalis DESKRIBAPENA: oso erraza da ez ikustea, bere lore txikiak, moreak, galburu luzeekin elkartuak ez direlako batere ikusgarriak. Zurtoinak: 30-60 cm-ko garaiera. Lauangeluarrak, luzetarako saihetsak eta angelu latzak. Hostoak: Erronboidalak; behealdekoak behin edo bitan pinatilobatuak; goialdekoak, txikiagoak, eseriak, ia osoak. Loreak: muturreko galburu kanduluzeetan; korola 2-5 mm luzekoa, arrosa edo lila. LORALDIA: ekainetil abuztura loratzen da. HABITATA: gure herrietan oso ugaria den landaretxoa da, kuneta, zelaietako ertz eta antzeko lekuetan agertzen zaiguna. OHARRAK: bere itxura beste munduko ezer ez izan arren, oso estimatua zen aintzinako Erroman, landare sakratu bezala hartzen bait zuten. Berarekin purifikatzen ziren jainkoen aldareak eta enperadoreen buruak apaintzeko koroa loretsuak egiten zituzten. Keltiar eta hermanoak ekintza majiko eta erlijiosoetan erabiltzen zuten, panazea handia bait zen beraientzat. Gaur egun garai batzuetako indarra ez duen arren, oraindik oso estimatua da landare medizinal bezala, odola arazteko, zauriak garbitzeko eta lasaigarri bezala. Akzio hau lehorketa prozesuan gehien bat desagertzen den substantzia glukosido batek, berdenalinak, eragitzen du. 23 EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II B elarkiak edo zuhaiskak, gutxitan zuhaitzak, sarritan ebakidura koadrangeluarreko, zurtoinak dituztenak. Hainbat motatako ileak eta olio aromatikodun guruin epodermikoak dauzkate. Hostoak jeneralean bakunak, oposatuak edo, batzuetan, bertizilatuak, txor- tenduak eta estipula gabeak. Loreak zima axilarretan bilduak, eratuz sarritan bertizilastro izeneko sasi-bertiziloak; hermafroditak, baina aldizka batzuk funtzionalki emeak; kaliza tubularra, batzuetan ezpainbikoa, 5 hortz edo gingilekoa; korola irregularra, petaloak hodi eran soldatuta eta 1-2 ezpainetan amaitua, izanik goikoa osoa edo gingilbikoa eta behekoa hiru gingilekoa; estanbreak 2 edo, sarriagotan, 4 eta orduan pare bat bestea baino luzeagoa, harizpietatik korolahodiari soldatuak; obulutegia superoa da eta kanpotik 4 gingiletan dago zatituta; zati Prunella laciniata. 24 dira landare aromatiko gehienak, eta erabili ohi dira sukaldaritzan janariak maneiatzeko, perfumerian eta farmazian interes industriala duten esentziak ateratzeko eta likore eta bestelako edariak aromatizatzeko. Propietate toniko, estimulatzaile eta karminatiboak dauzkate; gainera lore politeko espezie asko ornamentazioan erabiltzen dira. II hauek beren oinaren erditik irteten den estiloak bakarrik lotzen ditu. Fruituak 4 nukula edukitzen ditu; zati hodian gordeak. Bere baitan 200 bat genero eta 3.200 espezie hartzen ditu, banaketaz kosmopolitak; baina, batez ere Eskualde mediterraneotik Asiako erdialderaino dago bereziki dibertsifikatua. Bereak 25 LABIATUAK FAMILIA ACINOS ARVENSIS DESKRIBAPENA: lurrari gogor heldu daiteken base sendo aeta korapiloetan taldeetan elkarturiko lore urdin-moreak dituzten zurtoin tenteak daramatzaten substratuari aplikaturiko hosto basalak dituen landaretxoa ikus dezakegu HABITATA: Pirinioetako landetan, arkaitz artean. SIDERITIS HYSSOPIFOLIA DESKRIBAPENA: lore horidun zuhaiskatxoa. Base zurezkoa duten espeziea da, arkaitzen mugimendua eta lehorketa jasan dezaketen sustrae sakonekin. lore moreak dituen landaretxo iraunkorra LORALDIA: maiatzetik abuztura loratzen da. HABITATA: gune bero eta mendi inguruetan, leku garaietan, zenbait ezpaindun aurkitzen ditugu arkaitz edo zelai harritsu artean 26 II LABIATUAK FAMILIA GIRTANGORRIA Ajuga reptans DESKRIBAPENA: leku umelak kolonizatzen dituen espezie bizikorra, lur asko betez korapiloetan sustraitzen doazen zurtoin estoloi-emaileei esker. 10-40 cm-ko landare iraunkorra, herrestaria eta azaleko estoloiak dituena. Zurtoinak ebakidura laukia du eta korapilo bakoitzean txandakatuz doazen bi alde oposatuetan ileak ageri dira. Hosto oposatuak ditu eta loreak, kolorez urdinak, bertiziloetan bilduta ageri dira zurtoinean zehar. Hostoak behealdekoak 9 x 4 cm-rainokoak; errosetan, elipotikoak, osoak edo horztunak. Lore-elkarte zilindrikoa; braktea eliptikoak, sarritan urdinskak. Lore-bertizilo urgariak, 6na lorerainokoak, korola urdina. Izen zientifikoa (reptans), lurrazalaren gainean hazten diren zurtoin herrestari bereizgarrietatik datorkio. LORALDIA: apiriletik ekainera loratzen da. HABITATA: erreka bazterretako basoak eta leku hezeak. Leku hezeak, belardiak eta basoak. BANAKETA: Europako erdialdea eta hegoaldea. OHARRAK: oso ongi kontsideratua beste garai batzutan, gaur egun zauriak sendatzeko eta batez ere ehungintzan erabiltzen da, bruni-sulfatoarekin batera kotoia kolore marroiz tintatzeko. 27 LABIATUAK FAMILIA TEURICUM SCORODONIA DESKRIBAPENA: lore txiki zuriskaduna, gaineko ezpainik gabea, artileak kolore berde oso gordinez tintatzeko erabiltzen da. Hosto berdeak izaten dituzte, biguinak, superficie nahiko haindiarekin argia ondo hartzeko, ez bait dute ura barruan gorde behar, eskura dutelako. Zurtoinak 100 cm-rainoko garaiera. Hostoak triangeluar/eliptikoak, horztunak, zimurdunak, oinaldean bihotz-formakoak, gainaldetik berdeak, azpialdetik griseska zurbilak. Loreak 15 cm-rainoko lore-elkarteak. Korola zuri horiska. LORALDIA: maiatzetik abuztura loratzen da. HABITATA: gune fresko eta umelagoetan bizitzera ohitu da, eta iparraldean agertzen, pagadi edo harizti eta inguruko komunitateetan, hesi, zelai umel, edo eureka ertz eta abarretan. Baso irekiak eta sastrakak. 28 II LABIATUAK FAMILIA TURICUM PYRENAIUCUM DESKRIBAPENA: 10-20 cm-ko landarea, zurezkoa oinaldean, zertxobait iletsua eta zurtoin etzanak dituena. Hostoak biribilduak eta oposatuak dira, falka itxuradunak oinaldean eta hortz kamustunak. Hostoak ia biribilduak, aldean faka-formakoak, txorten laburra hortz kamutsak. Loreak burutxa trinkoetan bilduta daude, kolorez zuriak dira eta purpurak muturrean. Loreak korola zuria, puntan purpurakolorekoa; muturreko kapituluan. Landare honek, bere moldaerei esker ondo jasaten ditu harkaitzetan ematen diren bizi baldintza gogorrak, hala nola, ur gabezia, lurzoru eskasia eta muturreko tenperaturak. LORALDIA: maiatzetik abuztura loratzen da. HABITATA: larre harritsuak, harkaiztietako erlaitzak eta arrakalak eta hartxingadiak. BANAKETA: Europako hegomendebaldea. 29 LABIATUAK FAMILIA trinkoak eratuz, koorez purpurak. Zapore atsegina ematen duenez, landare hau tearen ardezkotzat daiteke. Asun antzeko hauek metro bateko garriera lortzen dute, eta ahuntz eta ardiak jaten dute. Izen generikoa stachus=galburu-tik dator, osatzen duten infloreszentzia karakteristikoarengatik. LORALDIA: uztailetik urrira loratzen da. HABITATA: baso ezberdinak eta belardien bazterrak. BANAKETA: ia Europa osoa. OHARRAK: otondo belarra aintzinako egyptotarrek eta ondoren erromatar eta grekoek estimatzen zuten, heuren ustez zituen propietateak oraindik baieztatu ez diren arren. Azalean jarri ezkero, hosto freskoak oso onak dira zauriak orbantzeko, eta lehorturik, tabakoaren ordez erre litezke. OTONDO-BELARRA Stachys officinalis DESKRIBAPENA: 15-80 cm-ko landarea. Zurtoinak lau alde ditu. Hostoak luzangak dira (3-12 cm), oinaldean bihotz itxuradunak, horztunak eta gehienak errosetan kokatuta. Loreak bertiziloetan ageri dira, galburu 30 II STACHYS ALPINA LABIATUAK FAMILIA DESKRIBAPENA: zurtoinak 30-100 cm-ko garaiera. Ilelatzak; guruin-ileak, goian bederen. Hostoak 5-18 cm-koak, arrautza-formakoak, oinaldean bihotz-formakoak, gris-berdeskak. Loreak puntako matsalko bertizilatuak. Korola ileduna, 15-22 mm-koa, purpura arre-gorriska, askotan orban zuriekin. LORALDIA: ekainetik abuztura loratzen da. HABITATA: leku laiotzak, mendialdekoak bereziki. STACHYS SYLVATICA DESKRIBAPENA: zurtoinak 30-120 cmko garaiera. Zuzenak, goian adarkatuak, ile zimurtuekin. Hostoak 4-14 cmkoak, puntazorrotzak, zerradunak, pitin bat ilelatzak, bihotz-formakoak, aurkakoak. Loreak 6naka taldekatuak, hosto-galtzarbeko sasibertiziloetan, puntan sasimatsalko bat. LORALDIA: ekainetik abuztura loratzen da. HABITATA: basoak, hesiak, leku laiotzak. 31 LABIATUAK FAMILIA MELITTIS MELISSOPHYLLUM DESKRIBAPENA: hosto handidun espezie iraunkorra, baina usai ezatseginduna, binaka elkartutako eta nektarean aberatsak diren kolore arrosa biziko lore handiekin, ez oso errazak iristeko erleentzat, eta ondorioz tronpa luzea duten tximeletak bisitatzen dituzte. LORALDIA: maiatzetik uztailera loratzen da. HABITATA: gune fresko eta umelagoetan bizitzera ohitu da, eta iparraldean agertzen, pagadi edo harizti eta inguruko komunitateetan, hesi, zelai umel, edo eureka ertz eta abarretan. BANAKETA: ia Europa osoa. 32 II LABIATUAK FAMILIA SASIPEKO BELARRA Glechoma hederacea DESKRIBAPENA: zurtoinak 60 cmrainoko luzera. Loredunak, tenteak edo alderatuak; loregabeak, herrestariak. Hostoak giltzurrun-formakoak edo biribilduak, 1-3 cm-koak, baldarki hortzakatuak, txortenluzeak eta nerbio sarekatuak. Loreak: Hosto-galtzarbeetan sasibertiziloak. Korola, 1,5-2 cm-koa, bioleta zurbila, beheko ezpainean orban purpurekin, oso gutxitan zuria edo arrosa. LORALDIA: martxotik ekainera loratzen da. HABITATA: belardi hezeak, basoak eta leku laiotzak OHARRAK: gaur egun asko erabiltzen den landarea da, esnearekin egoísta, bronquitisaren kontra. 33 LABIATUAK FAMILIA ASUN HORIA Lamium galeobdolon DESKRIBAPENA: 20-50 cm-ko landarea. Estoloi luze eta herrestari hostotsuak ditu batetik eta loredun zurtoin tenteak bestetik. Hostoak obalak eta oposatuak dira, ertz zerradunekoak. Loreak ezpain bikoak dira, kolorez horiak eta bertiziloetan kokatuta. Landare jangarria da eta bere hostoak beste barazkiekin egosita edo tortillan jan daitezke. Loreak bertizilo isolatuetan. Korola hori bizia orban arreekin; hodi zuzena, barnean ilezko eraztunarekin. LORALDIA: apiriletik ekainera loratzen da. HABITATA: haltzadiak, belardiak, baso hezeak eta harkaiztietako arrakala itzaltsuak . BANAKETA: ia Europa osoa. 34 ASUN BORTA II LABIATUAK FAMILIA Lamium maculatum DESKRIBAPENA: 15-70 cm-ko landare usai-tsua. Bere hostoek bihotz itxura dute, ertza zerraduna eta sarritan orban zuridunak dira. Loreak ezpain bikoak dira, kolorez purpura-arrosak eta batzutan zuriskak. zurtoinak: 15-80 cm-ko garaiera. Tenteak edo goranzkoak, iledunak. Hostoak 1-8 cm-koak, triangeluar/eliptikoak, irregularki zerratuak, askotan orban zuri batekin, aukakoak gurutzeforman. Loreak 3-5 loreko taldeak, hosto-galtzarbean, sasibertiziloak eratuz. 20-35 mm-ko korola; goiko ezpaina osoa, ertzean ile laburrekin. Arrosa-kolorekoa, purpura, inoiz zuria. Landare honen usainak nektarraren bila doazen intsektu polinizatzaile asko erakartzen ditu. LORALDIA: apiriletik urrira loratzen da. HABITATA: baserrien inguruak, bide bazterrak, sasitzak eta materia organikoan aberatsak diren leku hezeak. Hesiak, etzeak, lur landuak. BANAKETA: Europako erdialdea eta hegoaldea. 35 LABIATUAK FAMILIA ZAPARTA BELAR ZURIA Lamium album DESKRIBAPENA: ile minberagarririk gabe eta erleek bisitatzen dituzten modu 36 argian ezpainbikatutako lore zuriekin. Modu errazean sustraitzen diren zurtoinei esker oso azkar zabaltzen dira, landare inbaditzailea bilakatuz. Zurtoinak 20-40 cm-ko luzera. Tenteak. Lore ugariko matsalkoak, horiak. Hostoak 2-4 cm-koak, eliptikoak edo biribilduak, horztunak, loreen azpiko zurtoinean ia erabat faltatzen dira. LORALDIA: martxotik azaroa loratzen da. HABITATA: baserrien inguruak, bide bazterrak, sasitzak eta materia organikoan aberatsak diren leku hezeak. OHARRAK: baserri giroan asko erabiltzen da, egosirik edo zauriak sendatzeko. II LAMIUM PURPUREUM LABIATUAK FAMILIA DESKRIBAPENA: zurtoinak: 60 cmrainoko garaiera. Ilaundunak. Hostoak 1-5 cm-koak, eliptikoak edo biribilduak, horztunak, loreen azpiko zurtoinean ia erabat faltatzen dira. Loreak 3-5naka; 10-25 mm-ko korola, purpura-arrosa, inoiz zuria. LORALDIA: martxotik azaroa loratzen da. HABITATA: lur landuak. PRUNELLA GRANDIFLORA DESKRIBAPENA: zurtoinak: 60 cm-rainoko garaiera. Zuzenak, bilodunak. Hostoak 6-9 cm-koak, eliptikoak edo lantza-formakoak, osoak edo horztunak. Loreak 3-5 cm-ko mordo trinkoa, puntakoa, 18-30 mm-ko korola, ezpainak purpura-bioleta ilunak eta hodia zuriska. LORALDIA: ekainetik irailera loratzen da. HABITATA: larreak, basoak. 37 LABIATUAK FAMILIA PRUNELLA HASTIFOLIA DESKRIBAPENA: 10-40 cm-ko landarea, zurtoin tenteak eta iletsuak dituena. Hostoak oposatuak dira, obalak edolantzeolatuak eta bi lobuludunak oinaldean, osoak edo horztunak. Ezpain biko lore handiak ditu, 20-30 mm-koak, kolorez purpura-biolazeoak eta tutu zuriskadunak, zurtoinaren muturreko burutxa trinkoetan hazten 38 direnak. Erlearen moduko intsektu hegalariek polinizatutako landarea da. LORALDIA: maiatzetik irailera loratzen da. HABITATA: sastrakadiak, belardiak eta baso hostoerorkorretako soiluneak. BANAKETA: Europako hegomendebaldea. II LABIATUAK FAMILIA PRUNELLA VULGARIS DESKRIBAPENA: zurtoinak: 50 cm-rainoko garaiera. Ebakidura lauangeluarrekoak, ilaundunak. Hostoak aurkakoak gurutze-forman, 3-8 cm-koak, eliptikoak edo erronboidal/eliptikoak, txortendunak. Loreak puntako lore-elkartea, trinkoa eta biribildua. 10-15 mm-ko korola gorriurdinska, inoiz zuria. LORALDIA: ekainetik urrira loratzen da. HABITATA: belardiak, sastrakak, lur buztintsuak. 39 LABIATUAK FAMILIA TXORTALOA Mentha pulegium DESKRIBAPENA: menta usain handia duen 10-50 cm-ko landarea. Hosto oposatuak ditu, eliptikoak, iletsuak edo ia ilegabeak. Loreak txikiak dira, ezpain bikoak eta kolorez lilak; bertizilo ugariz osatutako infloreszentzia luzanga batean ageri dira. Landare honek makina bat erabilera ditu, sendabelarretik medikuntza herrikoian espeziea modura sukaldaritzan. Infusioan har daiteke eztarriko gaixotasunak sendatzeko LORALDIA: maiatzetik abuztura loratzen da. HABITATA: erreka bazterrak eta bestelako leku putzutuak. BANAKETA: ia Europa osoa. OHARRAK: propietate medizinalak ditu, lurrin karakteristikoa ematen duen mentol ugari duelako. Infutsioan prestatzen da, janari ostean hartuz. 40 II LABIATUAK FAMILIA XIPA-BELARRA Mentha aquatica DESKRIBAPENA: zurtoinak 10-90 cm-koa garaiera. Ilupadunak edo ia ilegabeak, sarritan purpurak; errizoma herrestaria. Hostoak 9 cm-rainokoak, eliptikoak edo lantza-formakoak, gehienetan oinaldean moztuak, txortendunak eta zerradunak. Usain gozoko landarea. Loreak 2-3 bertizilo trinkodun loreelkartea, 2 cm-rainoko diametroa duen puntako mordoska eratuz. Korola lila, zuria edo arrosa. LORALDIA: uztailetik urrira loratzen da. HABITATA: ugaranak eta leku istilduak. 41 LABIATUAK FAMILIA MENTHA ARVENSIS DESKRIBAPENA: zurtoinak 10-40 cm-koa garaiera. Ilupadunak edo ia ilegabeak, sarritan purpurak; errizoma herrestaria. Hostoak 6 cm-rainokoak, eliptikoak edo lantza-formakoak, gehienetan oinaldean moztuak, txortendunak eta zerradunak. Usain gozoko landarea. Loreak 2-3 bertizilo trinkodun lore-elkartea, 1,5 cm-rainoko diametroa duen puntako mordoska eratuz. Korola lila, zuria edo arrosa. LORALDIA: maiatzetik urrira loratzen da. HABITATA: lurzoru hezeak, ugaranak eta leku istilduak. 42 II LABIATUAK FAMILIA MENTHA ROTUNDIFOLIA DESKRIBAPENA: zurtoinak 15-45 cm-koa garaiera. Ilupadunak edo ia ilegabeak, sarritan purpurak; errizoma herrestaria. Hostoak 5-6 cm-rainokoak, eliptikoak edo lantza-formakoak, gehienetan oinaldean moztuak, txortendunak eta zerradunak. Usain gozoko landarea. Loreak txikiak dira, ezpain bikoak eta kolorez lilak; bertizilo ugariz osatutako infloreszentzia luzanga batean ageri dira. LORALDIA: maiatzetik urrira loratzen da. HABITATA: lurzoru hezeak, ugaranak eta leku istilduak. GARRAISKA Melissa officinalis DESKRIBAPENA: lore txiki zuridun landare eztitsu bikaina da, lurrin goxoa zabaltzen duena, limpiaren antzekoa. LORALDIA: uztailetik abuztura. HABITATA: gune oso konkretuetan komunitate oso dentsoak eratzen dituen landarea. Gure lurraldeko hegoaldea, eragin mediterranio nabarmenduna, bero eta lehorra, oso aberatsa da ezpainduneta, hauek lur mugitu, argiune eta sasietan kokatzen direlarik, komunitate dentsoak eratuz. OHARRAK: antiolatik aipatzen da, malenkonia sendatzeko, eta zenbait likoretan agertzen da, Chartreuse edo Benedictinean, eta Karmengo urean ere bai. 43 LABIATUAK FAMILIA OREGANOA Origanum vulgare DESKRIBAPENA: zurtoinak 1 mrainoko garaiera. Gehienetan goian adarkatuak, ilaundunak, inoiz ilegabeak, errizomadunak, usain gozoso landarea. Hostoak 1-5 cm-koak, eliptikoak, osoak edo pitin bat zerratuak, txortendunak. Loreak 5-30 mm-ko buruskak, korinbo edo panikula eran elkartuak. 4-7 mm-ko korola, gorri purpura edo zuria. HABITATA: belardi lehorrak, sastrakak, bideak, leku eguterak. OHARRAK: oso ugaria gure lurraldean, kondimentu bezala erabiltzen da, propietate medizinalak ere badituen arren, minaren aringarri bezala batez ere. 44 II LABIATUAK FAMILIA MARRUBIUM VULGARE DESKRIBAPENA: infloreszentzia globularretan elkarturiko lore zuri txikiekin apaintzen da. Zirtoinak 20-40 cm-ko garaiera. Hostoak 7 cm-rainokoak, eliptikoak edo lantza-formakoak, gehienetan oinaldean moztuak, txortendunak eta zerradunak. Usain gozoko landarea. Loreak 2-3 bertizilo trinkodun lore-elkartea, 2 cm-rainoko diametroa duen puntako mordoska eratuz. Korola, zuria edo arrosa. HABITATA: maila freatiko handiko leku, ur-bide, turbategi, eureka-ertz eta orokorrean gune oso umelek. LORALDA: apiriletik ekainera loratzen da. OHARRAK: aintzinako egyptotarrek esti- matzen zuten jadanik, zituen bertute medizinalei esker, eta gaur egun oraindik erabiltzen da arnas-bideetako afekzioetan. 45 LABIATUAK FAMILIA PHLOMIS LYCHNITIS DESKRIBAPENA: mulua, altueran 65 cm artekoa. Oinaldeko hostoak koriazeoak, 5-11 cm, linear eta espatulatu bitartekoak, osoak edo pitin bat krenulatuak, txortedunak, izarkara-puberulentuak gainaldean eta izarkara-artiledunak azpialdean; zortoin loredunetakoak eseriak, zabalki obatuak edo erronbikoak, kuspidatuak. Bertizilastroak 4-10 lorekoak; korola 20-30 mm-koa. Zurtoin eta hosto zuriskak dituen landare polita da, gehiegizko eguzki eta transpiraziotik babesten duen borra leun beza- 46 lako batek estalia. Kolore hori bizia duten loreek, bertizilotan elkartuak, udaberrian suteak jasan dituzten sasi eta belardiak apaintzen dituzte, hauek bait dira landare honek kolonizatzen dituen lekuak. LORALDIA: maiatzetik uztailera loratzen da. HABITATA ETA BANAKETA: Europako hego-mendebaldean banatua, sastrakadi eta larre lehor eta eguzkitsuetan bizi da. Euskal Herrian, erdiz hegoaldean barreiatua. II LABIATUAK FAMILIA PHLOMIS HERBA-VENTA DESKRIBAPENA: mulua, altueran 70 cm artekoa, zortin hirtsutu eta tomentudunak, dituena. Oinaldeko hostoak mintzaireak, 7-17,5 cm, lantzeolatu eta obatu bitartekoak, osoak edo apur bat zerratuk, ilegabeak edo hirtsutuak gainaldean, pubeszenteak edo tomentudunak azpialdean, txortendunak, loreak eseriak edo kandulaburrak. Bertizilastroak 2-14 lorekoak; korola 15- 20 mm-koa. LORALDIA: maiatzetik uztailera loratzen da. HABITATA ETA BANAKETA: Europako hegoalde eta ekialdean eta Asiako mendebaldean dago banatua; zoru sakoneko bizkarguneetan, haltzadien ertzean, etab. Bizi ohida. Euskal herrian lasaiki sakabanatua aurkitzen da erdiz hegoaldean. 47 LABIATUAK FAMILIA THYMUS VULGARE DESKRIBAPENA: mulu tentea, altueran metro-erdirainokoa, edo ba-tzuetan dekunbentea eta herrestaria. Zurtoinak gorriskak, pubeszenteak. Hostoak 3,56,5 x 0,8-3 mm, linear eta estuki obatulantzeolatu bitartekoak, ertzean normalean errebolutuak eta txortelaburrak. Bertizilastroak trinkoak edo bakanduak; kaliza 3,5-5,5 mm-koa eta bere hortzak desberdinak; korola 5 mm artekoa, arrosatua; antera purpurak. LORATZE: batez ere apiriletik ekainera loratzen da. HABITATA ETA HEDAPENA: Europako eskualde mediterraneoaren mendebaldean dago banatuta. Euskal Herrian populazio nahiko handiak eratzen ditu, ezkaidiak, erdiz hegoaldeko 48 karraskalak eta erkameztiak ordezten dituzten sastrakadietan, substratu basikoen gainean, gainera azaltzen da harritzetan eta kararrizko harkaiztegi eguzkitsuen arrailetan. OHARRAK: landare honen bertute medizinalak hain ugariak direnez, zailtasuna ez da egoten zein kasutan aplika daiteken jakitean, zein dosi erabili behar den jakitean baizik. Substantzia oso energetikoak dauzka, aipagarrienak timol eta karbakrola, antiseptiko indartsuak, oso erabiliak medizina eta lurringintzan. Sukaldean ere asko erabiltzen den espeziea da, eta te edo kafearen ordez hartu liteken infutsio oso atsegina egin daiteke berarekin. II THYMUS MASTICHINA LABIATUAK FAMILIA IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: zuhaiska tente eta adartsua, altueran 80 cm artekoa, ebakidura koadrangeluarreko zurtoinak dituena. Hostoak 3,5-13 x 1-4 mm, eliptikoak edo lantzeolatuak, txortendunak. Bertizilastroak trinkoak, 10-18 mm diametroan, goialdekoak espiziformeak eta behealdekoak biribilduak; kaliza 4-7 mmkoa, eta haren hortzak ia-berdinak, zetakarak; korola tamaina aldakorrekoa, zuria edo krema; estanbreak exertuak, zuriak. LORATZE: maiatzean eta ekainean loratzen da batez ere. HABITATA ETA BANAKETA: Penintsula iberiarreko endemismo bat da eta Euskal Herrian Ebro ibaiaren ondoan azaltzen da, normalean haren ibilgutik gehiegi hurrundu gabe. Zoru silizeo hareatsuetan bizi da bereziki, landare kolonizatzaile gisa arituz. THYMUS PRAECOX DESKRIBAPENA: Zurtoinak landare etzana. Zurtoin loredunak gehienetan 10 cm baino laburragoak. Adar luze herrestariak, pitin bat zurezkoak. Hostoak arrautza-formakoak, espatula-formakoak edo pitin bat biribilduak, oinaldean betilez hornituak. Loreak: korola purpura-kolorekoa. LORALDIA: apiriletik ekainera loratzen da. HABITATA: leku lehorrak. 49 LABIATUAK FAMILIA ROSMARINUS OFFICINALIS IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: zuhaiska oso adarkatua, altueran 2 m artekoa; adarrak arreskak ditu eta hostoak larrukarak, 15-40 x 1,2-3,5 mm, linearrak, ertzean errebolutuak, berde lustredunak gainaldetik eta zuri-tomentudunak azpialdetik. Loreak bertizilo axilar laburretan; kaliza ezkila-formakoa, ezpainbikoa; koro- 50 la 10-12 mm-koa, urdin argia, arrosa edo zuriska, edukiz goiko ezpaina bifidoa eta behekoak 3 gingil, izanik erdikoa besteak baino handiagoa, txano-formakoa; estanbreak luzeki irtenak eta haien harizpiak korola-hodiari soldatuak. Fruitua kalizaren hondoan dauden 4 nukula arrek osatzen dute. LORATZE: ia urte guztian loratzen da. HABITATA ETA BANAKETA: Mediterra- neoaren Arro guztian dago hedatuta eta sastrakadi lehor eta eguzkitsuetan bizi ohi da, landare termofiloa bait da, eta karekizko substratuak zaizko atsegin. Euskal Herrian usua da erdiz hegoaldetik eta barata eta jardinetan landatzen da, bere lore, usain gozo eta propietate sendagarriengatik. II LABIATUAK FAMILIA SALVIA LAVANDULIFOLIA IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: mulua, oinean zurezkoa, altueran 50 cm artekoa. Hostoak bakunak, iledunak, luzanga-eliptiko eta lan-tzeolatu-linear bitartekoak, ertzean krenulatuak eta txortendunak. Infloreszentziak 10-50 cm-koak, bakunak edo adarkatuak, 2-8 loreko bertizilastroetan; kaliza hodi- edo ezkila-formakoa, batzuetan apur bat bilabiatua, jeneralean nerbioen arteko benazio transbertsalik gabe eta 1-5 mm-ko 5 hortzekin; korola 1525 mm-koa, urdinska. Nukulak 2-3 mmkoak, ia-biribilduak. LORATZE: apiriletik uztailera loratzen da. HABITATA ETA BANAKETA: arraza desberdinetan bereizita Arro mediterraneoaren mendebaldean aurki-tzen da sastrakadien parte osatuz, artadien eta karraskalen giroan. Euskal Herrian sakabanatuta azaltzen da, populazio ugariak eratuz erdiz hegoaldean. Aldizka azaldu ohi da bizkargune ete bestelako leku irekietan basati bihurtua salbia ofizinala, Salvia officinalis, jatorriz Europako hego-mendebaldekoa eta aurrekoaren antz handikoa, baina honen kaliza argi eta garbi ezpainbikoa da eta zainen artean erretikulatua. 51 LABIATUAK FAMILIA LAVANDULA LATIFOLIA DESKRIBAPENA: mulua, altueran 1 m artekoa, tomentu zuriskaz estalia eta zuresko zurtoin laburrak dituena. Hostoak 2-4 cm, linear eta luzanga bitartekoak. Infloreszentzia 2-8 cm, eta haren brakteak linearrak edo linear-lantzeolatuak; brakteolak 2-3 mm, linear-subulatuak; korola 810 mm-. LORATZE: uztailetik irailera loratzen da. HABITATA ETA BANAKETA: eskualde mediterraneoan hedatua, Euskal Herrian landare usua da erdiz hegoaldetik, karekizko substratuetako zenbait sastrakaditan parte osatuz. 52 II LABIATUAK FAMILIA LAVANULA STOECHAS DESKRIBAPENA: mulu oso adarkatua, altueran 1 m inguru hazten dena, trinkoki tomentuduna. Hostoak 5-45 x 1-9 mm, lantzeolatuak, osoak. Infloreszentzia 2,5 cm-koa da eta dauzka 3-12 braktea apikal purpurak, 1-5 cm-koak; kaliza hodi-formakoa, 13 nerbiokoa; korola 6-9 mm-koa, purpura iluna. LORATZE: martxotik uztailera loratzen da. HABITATA ETA BANAKETA: eskualde mediterraneoan aurkitzen da hainbat arrazatan dibertsifikatua; Euskal Herrian subsp. Pedunculata) Samp. Ex Rozeira izenekoa azaltzen da, karraskal lehorraren soiluneetako zoru hareatsuetan, Ebroko zenbait terrazatan, Araban bizi dena. LAVANDULA ANGUSTIFOLIA DESKRIBAPENA: aurrekoarekin antz handikoa da, baina honen hostoak tomentua galdu egiten dute eta berdeak bilakatzen dira adinarekin; brakteak zabalki erronbikoobobatuak eta akuminatuak; brakteolak oso txikiak edo nuluak; korola 10-12 mm-koa. LORATZE: ekainetik abuztura lora-tzen da. HABITATA ETA BANAKETA: berez eskualde mediterraneokoa izaki, Euskal Herrian subsp. Pyrenaica Guinea azaltzen da; Prepirinio nafarraren ekialdeko muturreraino justu-justu ailegatzen da eta ez du, dirudienez, handik mendebalderantz abiatzeko asmorik. Subespezie tipikoa apaingarri gisa eta labanda esentzia ateratzeko landatzen da. 53 LABIATUAK FAMILIA EGILISTA Calamintha sylvatica DESKRIBAPENA: zurtoinak: 30-80 cm-ko garaiera. Ilaundunak, herrestadarrekin. Hostoak 7 x 4 cm-rainokoak, eliptikoak, ia osoak edo horztunak, aurkakoak. Loreak 3-9 loreko zimak; usain gozokoak, korola arrosa edo lila, beheko ezpainaren barnean puntu zuriekin. LORALDIA: ekainetik irailera loratzen da. HABITATA: baso irekiak, sastrakak, etzeak. 54 II LABIATUAK FAMILIA OTSO-ATZAPARRA Lycopus europaeus DESKRIBAPENA: zurtoinak 100 cm-rainoko garaiera. Hostoak aurkakoak, falkaformakoak, txortendunak. Behekoak pinatuak, goikoak modu zabalean hortzakatuak. Loreak hosto-galtzarbeetan, bertizilo trinkoak eratuz. Barnealdetik puntu gorriz apainduak, txikiak eta kolore zurikoak. LORALDIA: uztailetik irailera loratzen da. HABITATA: leku hezeak eta ugaranak. 55 EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II B elarkiak edo zuhaiskak, inoiz zuhaitz txikiak, hosto jeneralean txandakatuak, estipulagabeak eta tamainaz nahiz formaz oso aldakorrak dituztenak. Mota desberdinetako ileak dauzkate, sarritan adarkatuak edo izarkarak eta ia beti usain nazkagarria botatzen dute. Loreak hermafroditak, normalean erregularrak; kalizak 5 56 sepalo, soldatuak partez berderen eta 5 petalo hodi batean soldatuak; 5 estanbre, korola-hodiarekin konkreszenteak; obulutegia superoa, bilokularra, obulu ugarikoa. Fruitua baia, kapsula edo inoiz drupa erakoa. Bere baitan 85 bat genero eta 2.800 espezie inguru hartzen ditu, banaketaz ia kosmopolitak, baina batez ere Amerikako eskualde tropikalean dibertsifikatuak. Giza elikaduran oinarrizkoak diren landareak dauzka, esate baterako, patata, Solanum tuberosum, Lycopersicon esculentum, etab, edo beste zenbait, adabidez, tabakoa (Nicotiana tabacum), sendabelarrak eta apaingarriak. Ia solanazeo guztiak belarrak dira, tente edo gorakariak, forma eta neurrian oso desberdinak diren hostoekin, gehienetan txandakako eta estipularik gabeak, usai desatseginarekin. Solanum linnaeanum, Euskal Herrian solanazeoak basabelar 4 generotan daude errepresentaturik, soro eta lorategietan kultibatzen diren espezie ugatiak kontutan izan gabe ( Lycium, Solanum, N i c o t i a n a , Hyoscyamus, Atropa eta Datura). Solanum tuberosum II LYCIUM EUROPAEUM SOLANAZEOAK FAMILIA DESKRIBAPENA: zuhaiska, altueran 4 m artekoa, adar zurrun elkar-gurutzatu ugari, arantza gogorrez hornituak dituena. Hostoak 20-50 x 3-10 mm, jeneralean oblantzeolatuak, berde-griseskak. Loreak bakartiak edo 2ko bertiziloetan; kaliza 2-3 mm-koa; korola 11-13 mm-koa, estuki infundibuliformea, eta haren gingilak 3-4 mm-koak eta arrosa edo zuriak; estanbreak normalean exertuak, harizpiak glabroak, batzuetan desberdinak. Baia biribildua, kolore gorrikoa. LORATZE: martxotik ekainera loratzen da. HABITATA ETA BANAKETA: eskualde mediterraneoan dago banatuta eta bizkargune lehor, areka, soro-bazter eta zona nitrifikatuetan bizi ohi da. Euskal Herrian arraroa da eta erdiz hegoaldean azaltzen da sakabanatuta. LYCIUM BARBARUM DESKRIBAPENA: zuhaiska oso adarkatua, altueran 3 m artekoa; adarrak griseskak, luzeak eta zaluak, arkuan kurbatuak eta arantza bakan eta ahulez hornituak. Hostoak 20-100 x 5-30 mm, estuki eliptiko eta lantzeolatu bitartekoak. Loreak usain gozokoak, bakartiak edo 25eko bertiziloetan; kaliza 4 mmkoa, ezpainbikoa, berdeska; korola 9 mm-koa, inbutu-formakoa, eta haren gingilak 4 mm ingurukoak, purpurak hasieran eta arreak gerora; estanbreak ongi exertuak, harizpien oinean iledunak. Baia oboidea, gorria edo laranjatua. LORATZE: apiriletik abuztura loratzen da. HABITATA ETA BANAKETA: jatorriz Txinakoa da, baina Europako alde gehienetan dago naturalizatua, herrien inguruan, areketan eta bestelako leku nitrifikatuetan heskaiak eratuz. Euskal Herrian hegoaldeko herenera mugatzen da, non ugaria bait da heri inguruetan. 57 SOLANAZEOAK FAMILIA SOLANUM CHENOPODIOIDES DESKRIBAPENA: mulua, altueran 1,5 artekoa, adar elkar-gurutzatu ugari nahasiak Dituena. Puja eta hosto gazteak ile labur bakunez estailak. Hostoak 2,5-7 x 2-4,5 cm, obatu-erronbiko eta lantzeolatu bitartekoak, osoak edo sinuatudentatuak. Infloreszentzia zimosoak ginbail eran, 2-10 lorekoak; pedunkuluak 10-25 mm, oso erreflexuak fruituan; korola zuria. Baia oboidea, 6-10 mm, lustreduna, purpura eta toxikoa. LORALDIA: udan eta edazkenean 58 loratzen da. HABITATA ETA BANAKETA: jatorriz Hego Amerikakoa, ezponda, areka eta edozein lur mugitutan basatitzen da. Euskal Herrian isurialde kantauriarreko zenbait puntutan azaltzen da sakabanatuta. OHARRAK: bada beste espezie bat, zuhaiska-eitekoa, inoiz basti bihurtzen dena, Solanum bonariense, hosto pinatisektuak, ile izarkarazko indumentua eta eztenak zurtoin eta pezioloetan barreiatuta dauzkana. II SOLANAZEOAK FAMILIA MAIRU BELARRA Solanium nigrum DESKRIBAPENA: zurtoinak 70-90 cmrainoko garaiera. Hostoak eliptiko-erronbikoak edo lan-tzaformakoak, 7 cm-rainokoak, batzutan ertza uhindua edo horztuna. Loreak gauez ixten den korola zuria, 8-15 mm-ko diametroa. Infloreszentziak zima helikoidaletan. Kaliza kanpanulatua, , pentalobulatua; korola errotatua; estanbreak eta anterak sarritan konibenteak. Fruitua biribilduak, beltzak edo berdeak. Pozoitsuak. Espezie pozointsua da, fruituak batez ere. LORALDIA: maiatzetik abuztura loratzen da. HABITATA: ugaria gure lurraldean soro, kuneta eta lur mugitudun beste zenbait lekuetan. 59 SOLANAZEOAK FAMILIA AZERI-MAHATSA Solanium dulcamara DESKRIBAPENA: landare igokaria, glabroa edo pubeszentea, 2 m arteko zurtoinak ditu, lodituak eta oinean zurezkoak. Hostoak 5-9 x 2,5-5 cm, obalatuak, zorrotzak edo akuminatuak, oinean trunkatuak, kordatuak edohastatuak, osoak edo edukiz 1-4 gingil oinaldean. Infloreszentziak zima erakoak, 10-25 lore edo gehiagokoak; korola bioleta edo, nekazago, zuria. Baia 10-15 x 7,5-10 mm, oboidea, gorri distiratsua, toxikoa. Loreak 1-2 cm-ko diametroko korola, bioleta-kolorekoa, oso gutxitan zuria, petalo bakoitzak 60 hedaturik; leku hezeetan bizi ohi da, hala nola, baso eta ur-ibilguetako heskaietan, bizkargune freskoetan, etab. Euskal Herrian leku guztietan azaltzen da, mendi garaienetan salbu. II bina orban berde oinaldean, antera horiak. LORALDIA: udaberrian eta udan zehar loratzen da. HABITATA ETA HEDAPENA: Europa eta Asiako epeletan dago 61 SOLANAZEOAK FAMILIA NICOTIANA GLAUCA DESKRIBAPENA: zuhaiska tentea, altueran 7 m artekoa, erabat ilegabea eta argizari-geruza zuri-urdinskaz estaila; zurtoinen azala arre-griseska eta adarrak ahulak, hauskorrak. Hostoak handiak, 5-25 cm, obatuak, eliptikoak edo lantzeolatuak, pixka bat mamitsuak. Lore ugariak, panikula lasaietan adarren puntan; kaliza 10-15 mm-koa, tubularra, 5 hortz triangeluarrez hornitua; korola hori-berdeska, 30-40 mm, tubularra, baina puntatik hurbil zabaldua eta berri- 62 ro ahoan estutua, non bait dauzka 5 gingil txiki. Kapsula 7-10 mm-koa, elipsoidea LORALDIA: apiriletik urrira bitartean loratzen da. HABITATA ETA BANAKETA: jatorriz Hego Amerikakoa, eskualde mediterraneoan naturalizatu da, eraiskindegi, areka, horma eta edozein lur mugitutan azalduz. Euskal herrian Tutera aldeko Erriberan bakarrik ezagutzen da. II SOLANAZEOAK FAMILIA ERABELARRA Hyoscyanus niger DESKRIBAPENA: lore hori eta ongi markaturiko nerbiazio purpurakin. LORALDIA: ekainetik abuztura loratzen da. HABITATA: aurkitzen ditugu lur mugitu, soro, zabortegi, kuneta eta ongarri organikoan aberatsak diren eta abereak ibiltzen diren antzeko lekuetan. OHARRAK: erabelarrak ere nerbio sistiman, aluzinazioak eraginez eta betseinak dilatatuz aktuatzen duten alcaloide oso toxiko ugati ditu. Asko erabili zituzten aintzinako aztiek aluzinazioak eragiteko eta pozoin bezala. Akelarreetan gorputzak igurtzeko erabiltzen zen “sorginen pomada”n ere sartzen zen. Pomada hauen printzipio aktiboak azaletik barrura sartzen dira, mukosetatik batez ere, aluzinazio ikusgarriak eraginez, eta ondorioz, sorginek, torturaren menpean, ametsa izan zena aitortu egiten zuten, deabruarekin zituzten bidai eta zitak. Europako zenbait hiritan, kondenaturiko sorginen suaren mina arintzeko, beraiek beleinoarekin prestatutako edariak edateko aukera ematen zitzaien. 63 SOLANAZEOAK FAMILIA BELAIKIA Atropa belladona DESKRIBAPENA: loreak hermafroditak dira, erregularrak normalean, bakartiak edo infloreszentziatan elkartuak. 5 sepalo erdi soldatuak eta fruituan irauten dutenak, modu desberdinean soldaturiko 5 petalodun korola korolaren tuboan sarturiko 5 lorezil, gingilekin txandakatuz, eta askotan elkarturik, kono oso deigarria eratuz, agertzen diren anterak. Gaineko obarioa, heltzean hazi askoko fruituak ematen dituzten 2 karpelo soldatukin, sarritan biribil eta mamitsuak. LORALDIA: ekainetik abuztura loratzen da. HABITATA: espezie ez hain ugaria eta pagodi barneko lur mugituetan 64 aurkitu daitekeen espeziea da. OHARRAK: landare osoak alcaloide ugari ditu, oso interesgarriak medicinan, hauetako asko ezin izan direlako konposatutako sintetikoengatik ordezkatu, eta oraindik kultibatu egiten dira. Hauen artean aipagarriak dira hiosziamina, hioszina eta atropina, medicinan nerbio-sistemaren estimulagarri bezala eta modu zehatzagoan begiko betseina dilatatzeko erabiliak. Fruituak, beltz eta ziratsuak, ia gerezi baten neurrikoak, zapore gozoa dute, eta duten toxizitatea dela eta, heriotza ere ekar dezakete. Belaikiaren alkaloideek faringeko nerbioetan ere izaten dute eragina, gera- II razi eta irespena galeraziz. Beste garai batzutan propietate hau bazkari eta festatan erabiltzen zen. Gehiegi jaten zuen norbait baldin bazegoen, bere janarian belaikia sustrae piska bat sartu, eta ezin zutenez irentsi, ez zuten gehiago jaten. Badirudi izen espezifikoa, bella-donna, emakumeek egiten zuten erabileratik datorrela. Fruituaren zumoaren tanta bat jartzen zuten begietan, dizdiratsuago eta handiagoak bilakatuz, eta begi ingurunea margotzen zuten, tximurrak izkutatzeko. 65 EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II E skrofulariazeoak 220 generotan banaturiko 3000 espezie inguru batzen dituen familia handia da. Ia denak belartsuak dira, Pawlonia generoa delarik arbola den bakarra. Familia kosmopolita den arren, ugariagoak dira iparraldeko lurralde epeletan, jatorriz Hego Amerika eta Australiakoak diren zenbait generokin. Zenbait genero erdi-parasitoak ere sartzen dira. Nahiz eta esan dugun bezala familia oso handia izan, ez dute garantzi ekonomiko handiegirik. Espezie asko estimatuak dira apaingarri bezala, eta batzuk kultiboetako belar txarrak dira. Beste batzuk, kukuprakak adibidez, medizinan oso estimatuak diren substantzia aktiboak ematen dituzte. Eskrofulariazeoak landare ia beti belartsuak dira, hosto oso edo lobatu, txan- 66 dakako edo aurkakoekin, askotan erdiparasitoak. Erdipartasitismoa bizitzeko modu erraza da, landareek clorofila duten arren, eta beraz fotosintesia egin dezakete, substantzia nutritiboak, sabia gordina, beste espezie batzuetatik hartzen dute zuzenean, espezie hauek kaltetuz. Kaltea handiagoa da parasito hauek jasan dituzten landareak kultibatzen direnak badira, kalitatea asko jeisten bait da. Loreak hermafroditak dira, normalean nahiko erregularrak, itxura oso ugariekin, mota desberdinetako infloreszentziatan elkartuak, guzti honen ondorioz intsektuetan reagiten duten erakargarritasuna gehitu egiten delarik. Orokorrean, 4-5 sepalok osatuak egoten dira, basean korola osoa, morfologia desberdineko 4-5 gingilekin, ia berdintasun bakarrak obariokoak dira. Familia hau ongi errepresentaturik agertzen da Euskal Herrian, ondorengo klabearekin identifika ditzakegun zenbait genero garatzen direlarik. Veronica, Verbascum, Pedicularis, Rhinanthus, Melampyrum, Euphrasia, Odontites, Parentucellia, Scrophularia, Erinus, Digitalis, II erregularretatik ezpainbikoetaraino, intsektuen bidez eginiko polinizazio mekanismo espezializatuen eboluzioa isladatzen duten gaizki definituriko gingilekin. 4 lorezil izaten dute, bi luzeagoak, petaloetan lotuak, zenbait generotan estaminodio bat agertzen bada ere. Veronicak 2 lorezil baino ez dauzka. 2 barrunbe eta estilo bakun edo bilobatuarekin soldaturiko 2 karpelok osaturiko fruitu gehienetan lehorra ematen duen gaineko obarioa. Obario hau basean disko nektarifero batek inguratzen du, honek egiten duen nektarea ia beti ezproi edo zaku-hondo formako estrukturatan gordetzen delarik. Zenbait ezaugarri direla eta Orobankazeoak familiatik oso hurbil jartzen da familia hau, eta batzuen arteko des- 67 ESKROFULAZEOAK FAMILIA LATHREA CLANDESTINA DESKRIBAPENA: 5-10 cm-ko landarea. Lurpeko zurtoin zuria du, lurretik ia ateratzen ez den aeta hosto zuri ezkatatsuz hornitua. Loreak, kolorez urdin-bioletak edo purpurak dira, handiak dira eta multzo trinkoetan elkartuta daude lurraren gainean. 68 Landare honek pago, hurritz, haltz eta lizarren sustraiak parasitatzen ditu. Bere hostoak zuriak dira klorofilarik ez dutelako eta ondorioz ez du fotosintesia burutzen. Zurtoinak horiak, ia lurpekoak, adarkatuak. Hostoak giltzurrun-formako ezkata erakoak, besarkatzaileak. Loreak korinbo erako matsalko laburra, 48 lore tente; 3 cm-rainoko kanduak; kaliza lila zurbila, korola bioleta-kolorekoa, beheko ezpaina purpura, 4-5 cm-koa. Substantzia nutritiboak hartzen ditu, organu zupatzaile berezi batzuei esker, haustotioak. Udan lore purpuradun matsalko dentsoak izaten ditu. LORALDIA: martxotik maiatzera loratzen da. HABITATA: haltzadiak, pagadiak eta baso hezeak. Sahats eta zumeen, makalen eta haltzen sustraietako bizkarroia. BANAKETA: Europako hegomendebaldeko endemikoa. II ESKROFULAZEOAK FAMILIA MURRUNTZA Cymbalaria muralis DESKRIBAPENA: landare zintzilikaria edo herrestaria da. Ilegabeak, 80 cm-rainoko luzekoak. Hostoak 6 cm-rainokoak, gehienetan txikiagoak, txandakakoak, giltzurrun-formakoak edo erdizirkularrak, batzutan purpurak azpialdean, 5legabeak, 80 cm-rainoko luzekoak. Hostoak 6 cm-rainokoak, gehienetan txikiagoak, txandakakoak, giltzurrun-formakoak edo erdizirkularrak, batzutan purpurak azpialdean, 5-9 gingil biribilduak edo triangeluarrak. Loreak txikiak, galtzarbekoak. 9-15 mm-ko korola, lila edo bioleta, eztarri horia, oso gutxitan zuria; ezproi okertua, 1,5-3 mmkoa. Muturraren haziak uraren bidez barreiatzen dira eta horrela hormetako beste zirrikituetara heltzea lortzen du. Bere izen zientifikoa (muralis) hormekiko duen joeratik datorkio. LORALDIA: apiriletik irailera loratzen da. HABITATA: harkaitz laiotzak, basoak, hormak. BANAKETA: ia Europa osoa. 69 ESKROFULAZEOAK FAMILIA KUKUPRAKAK Digitalis purpurea DESKRIBAPENA: zurtoinak 50-160 cm-ko garaiera. Ilaundunak edo artiledunak, oso gutxitan ilegabeak. Hostoak: Oinaldekoak eliptikoak edo lantza-formakoak, 30 cm-rainokoak, azpialdean ilaun grisarekin; besteak, txikiagoak, lantza-formakoak. Loreak matsalko bakuna edo gutxi adarkatua. 4-5,5 cm-ko korola, purpura, gorri zurbila edo zuria, gehienetan barnean orban purpurak edukiz. Kukuprakak digitoxina izeneko substantzia du. Substantzia hau bihotzeko gaixotasunaren tratamenduan erabil- 70 tzen da muskuluak bizkortzen dituelako; hala ere, dosi altuetan oso pozoitsua da. LORALDIA: maiatzetik uztailera loratzen da. HABITATA: mendialdeko baso irekiak. Txilardiak, otadiak, ezpondak eta baso soiluneak. BANAKETA: Europako mendebaldea. OHARRAK: espezie honetako hostoek dituzten printzipio aktiboentzak ez dira oraindik ordezko sintetikorik aurkitu, eta ondorio, kukupraka medizinan erabiltzen den landare gutxienetarikoa da. barietate asko, printzipio aktiboen kontzentrazioak oso aldakorrak direlarik batetik bestera. II Substantzia hauen akzio kardiotoniko indartsua dute, landarean bertan dauden zenbait pigmentuetatik ateratako beste produktu batzuk indartua gainera, eta ondorioz, zailagoa da laborategian ordezkoa aurkitzea. Bihotzean duten eragin hau del aeta, kukubelarraren erabilpena etxeko medizinan ez da batere komenigarria, oso zaila da jakitea zein den dosi egokia, hau aldatu egiten bait da garatzen den leku, batzen den egun eta ordu eta kontserbaketaren arauera. Gainera, Iberiar penintsulan, gutxienik 5 subespezie ezagutzen dira, eta 71 ESKROFULAZEOAK FAMILIA SCROPHULARIA ALPESTRIS DESKRIBAPENA: zurtoinak 1 m-rainoko garaiera. Hostoak ilaundunak, 15 cm-rainokoak, eliptikoak edo luzanga/lantza-formakoak, horztunak. Loreak 2-30na loreko zimak. 7-12 mm-ko korola, berdeska, goiko ezpaina arre-purpura. LORALDIA: ekainetik irailera loratzen da. HABITATA: baso hezeak eta eureka-inguruak, mendialdean. SCROPHULARIA AURICULATA DESKRIBAPENA: honen morfologiak bere bizitzaren baldintzen berri ematen digularik. Flotazioa errazten duten zurtoin hutsak ditu, mintzezko hegala duten angeluekin, eta hostoak peziolo hegaltsuekin. Zurtoinak 1 m-rainoko garaiera. Lauangeluarrak, 1 mm-ko hegalak. Hostoak 5-25 cm-koak, bakunak eta batzutan bi gingiltxo oinaldean; eliptikoak, horztunak; behealdekoak, kamutsak. Loreak 5-9 mm-ko korola, berdeska, goiko ezpaina arre-purpura. LORALDIA: ekainetik irailera loratzen da. HABITATA: ugaranak eta leku hezeak. 72 Gune umeleko eureka, ibai, iturburu eta abarretako ertzetan agertzen da. OHARRAK: aintzinatik erabili dira zauriak garbito eta orbantzeko, modu indartsuan aktuatzen ditelarik hemorroideen kontra, eta kanpokaldeko tratamenduetan orokorrean, bihotzean eragina duten substantziak bait ditu, eta honen ondorioz barneko erabilera oso arriskutsua gerta daitekeelako; sobredosiakl goitikin eta berazkoak eragiten ditu. Igurtzen denean ateratzen duen usai desatseginak kontu handiz ibili behar garela adierazten digu, eta abereek ere baztertu egiten dute. II ESKROFULAZEOAK FAMILIA BELAR BELTZAREN Scrophularia nodosa DESKRIBAPENA: hosto handi eta berdeak giro umeletan bizi dela adierazten digute. Uraren galera arazoa ez den lekuetan, eskura bait dute, baina bai ostera argia artesa, horretarako hosto-superfiziea handitu egiten duelarik. LORALDIA: maiatzetik uztailera loratzen da. HABITATA: baso umel eta ozpeletan bizi da, pagadi eta hariztietan, Nafarroako gune umelean batez ere. 73 ESKROFULAZEOAK FAMILIA SCROPHULARIA CANINA DESKRIBAPENA: ia globularrak diran lore txikiak. Zurtoinak 60 m-rainoko garaiera. Hostoak 3-7 cm-koak, bakunak eta batzutan bi gingiltxo oinaldean. Loreak 5-9 mm-ko korola, berdeska, goiko ezpaina arre-purpura. LORALDIA: maiatzetik abuztura loratzen da. HABITATA: soroetako ertz, amildegi eta kostaldeko hondartzetan hazten da, leku beroetan. EUPHRASIA STRICTA DESKRIBAPENA: landare honek duen izen grekoa, euphrasia=poza, medizinan emaitza onak zituelako izango da ziurrenez. Zurtoinak 30 cm-rainoko garaiera. Sendoak eta gorriskak. Hostoak goialdekoak eliptikoak edo lantza-formakoak, horztunak. Behealdekoak, zerradunak edo orrazi-formakoak. Loreak 11 mm-rainoko korola zuria, nerbio lilak eta beheko ezpaina horiztatua. HABITATA: muinoak, txilardiak. Belardi lehorrak. OHARRAK: propietateak ditu oso estimatuak, erdi arotik aurrera, aipagarriena begi gorri eta malkotsuetan zuen eragina, garai haietan Santa Hildegardak aipatua. 74 II ESKROFULAZEOAK FAMILIA VERONICA BECCABUNGA DESKRIBAPENA: zurtoinak 20-60 cmko luzera. Zilindrikoak, adabegietan sustraitzaileak. Hostoak aurkakoak, 1,6 cm-koak, lodiak, biribilduiak, eliptikoak edo luzangak, kamutsak, ia osoak edo pitin bat zerratuak hortz biribilduekin, distiratsuak. Loreak 10-30 loreko matsalkoak; 5-7 mm-ko korola, urdina, batzutan zuria. LORALDIA: maiatzetik irailera loratzen da. HABITATA: errekak, zingirak, belardi hezeak. Gune umeleko eureka, ibai, iturburu eta abarretako ertzetan agertzen da. OHARRAK: hostoak, nahiko mamitsuak eta aberatsak C bitaminan, entsaladan jan litezke, berroak bezala. Garbitzaile bezala kontsideraturik dago, horretarako bere ur freskoa hartu behar delarik. Gau osoan zehar jarrita izan ezkero begi eta aurpegiko mantxak kentzeko duen balioa ezaguna da. 75 ESKROFULAZEOAK FAMILIA VERONICA CHAMAEDRYS DESKRIBAPENA: lore txiki eta ederdun matsalkoak erakutsiz. Zurtoinak 10-40 cm-ko luzera. Alderatuak, alde banatan ilara bitan kokaturiko ile zuriak. Hostoak 4 x 3 cm-rainokoak, luzanga/lantza-formakoak edo arrautz-formakoak, aurkakoak, zerradunak edo irregularki pinatilobatuak, gingil lerro-formako/luzangak, eseriak edo txortenlaburrak. Loreak 4-16 cm-ko matsalkoak. Korolak 10 76 bat mm-ko diametroa, urdin bizia, erdialdean zuria. LORALDIA: maiatzetik ekainera. HABITATA: belardiak eta sastrakak. Asko agertzen da zelai eta kuneta belartsuetan. II ESKROFULAZEOAK FAMILIA VERONICA OFFICINALIS DESKRIBAPENA: zurtoinak 10-50 cm-ko garaiera. Etzanak edo alderatuak, ilelatzak. Hostoak 5 x 3 cm-rainokoak, arrautza-formakoak, aurkakoak, finki zerratuak, iledunak eta txorten nabariarekin. Loreak 3-10 cm-ko elkarte tenteak. 7 bat mm-ko korola, lila, urdina edo arrosa. LORALDIA: maiatzetik ekainera loratzen da. HABITATA: basoak, txilardiak, belardiak. Iiparraldeko gune silizikoetako espeziea, baina hegoalde inguruan ere aurki dezakegu. OHARRAK: XVI eta XVIIgn. Mendeetan izen handia izan zuen landarea da, liseriketa eta arnaseko gaixoen kontrako ia mirarizko konponbide bezala. Honen froga, 300 orrialdeko lan bat egin zela beraiei buruz hitzeginez. Gaur egun ez da ia kontutan hartzen, bere bertuteak ez bait dira baieztatu, baina gazteleraz duen izenak esaten duen bezala, oso ona da tearen ordezko bezala, horretarako landarea loraketan batu eta sortatan lotua lehortu behar delarik. 77 ESKROFULAZEOAK FAMILIA APO-BELARRA Verbascum thapsus DESKRIBAPENA: zurtoinak 2 m-rainoko garaiera. Ilaun gris, zuri edo horiz estaliak. Hostoak oinaldekoak, eliptikoak edo luzangak, kamutsak, osoak edo pitin bat hortzakatuak, 50 cm-rainokoak. Goialdekoak, txikiagoak, finki hortzakatuak, orria azpiko hostoraino dekurrentea. Loreak matsalko trinkoan, guruin-iledunak, horiak, 1,5-2 cm-ko diametroa. 78 LORALDIA: ekainetik azarora loratzen da. HABITATA: lur etzeak, kamino-arekak. OHARRAK: saponina eta muzilagotan duten aberastasuna dela eta, oso egokiak dira arnasbideetako afekzioen kontra, eta emoliente bezala, zauriak garbito eta orbantzeko. Hala eta guztiz, ongi filtratu behar dira, kaliz eta loreziletan dauden iletxoak baz- II tertzeko, oso minberak bait dira Erleek asko estimatzen dituzten landareak dira, eta beraiekin ezti oso ona egiten dute. Beste garai batzutan hostoak kandil-metxak egiteko erabili ziren, eta lore-zurtoinak okindegietako labak berotzeko. Loreek, oso azkar lehortuak, aintzina oso estimatua zen koloragarri horia ematen dute. Frtuitu zapalduak eta landarearen ura ur geldietara botatzen ziren arrantzan egiteko, arrainak tontatu egiten bait zituzten. 79 ESKROFULAZEOAK FAMILIA RHIANTHUS ANGUSTIFOLIUS DESKRIBAPENA: zurtoinak 60 cm-rainoko garaiera. Ilegabea edo pitin bat ileduna, sarri marra beltzekin, ebakidura koadrangeluarrekoa. Hostoak Lantza-formakoak, ertza zerraduna. Loreak hosto-galtzarbean bakartiak. Korola-hodi kurbatua, goiko ezpainaren hortzak bioleta-kolorekoak, gainerantzean horia. HABITATA: belardi heze samarrak. SIBTHORPIA EUROPAEA DESKRIBAPENA: landare etzana da. 40 cm-rainoko luzera; ahulak, herrestariak. Hostoak giltzurrun-formakoak edo biribilduak, horztunak, iledunak, 25 cm-rainokoak zabalean. Loreak bakartiak, galtzarbekoak, gorriskak, hutsalak. HABITATA: leku heze eta laiotzak. 80 II ESKROFULAZEOAK FAMILIA RHIANTHUS MEDITERRANEUS DESKRIBAPENA: 15-40 cm-ko landarea, sarritan adarkatua eta zurtoinaren ebaketa lauangeluarra duena. Hostoak oposatuak dira, lantzeolatuak eta ertz zerradunekoak. Loreak banaka hazten dira hostoen galtzarbeetan, kolorez horiak, ezpain bikoak dira eta gaineko ezpainean hortz bioletak dituzte. Kaliza puztua eta hauts finez estaila du. Landare hemibizkarroia da. Alboko landareen sustraiekin lotura guneak ezarriz, beharrezkoak dituen elikagaiak lor ditzake. LORALDIA: maiatzetik abuztura loratzen da. HABITATA: belardiak, larreak, bide bazterrak eta baso soiluneak. BANAKETA: Mediterraniar arroko herrialdeak. 81 ESKROFULAZEOAK FAMILIA ERINUS ALPINUS DESKRIBAPENA: zurtoinak 5-30 cmko garaiera. Bakunak, kuxinak eratuaz. Hostoak 5-20 mm-koak, ia lantza-formakoak, gehienetan zerradunak, behaldekoak errosetan. Loreak ia korinbo erako matsalkoetan; korola purpura-kolorekoa, gingil muxarratu edo moztuak, bi laburragoak eta beste hiru luzeagoak. Landare txikia den arren, loraldian ikusgarri bihur daiteke bere loreen koloreak arreta deitzen duelako kareharri grisaren gainean. LORALDIA: maiatzetik irailera loratzen da. HABITATA: haitzetako arrakalak eta hartxingadiak kareharrizko harkaiztietan. harkaitzak. BANAKETA: Europako hegoaldeko eta erdialdeko mendiak. 82 II ESKROFULAZEOAK FAMILIA PEDICULARIS SYLVATICA DESKRIBAPENA: zurtoinak 5-25 cmko luzera. Erdikoa tente aeta bakuna; besteak, gehienetan luzeagoak, etzanak edo alderatuak. Hostoak lantza-formakoak, bipinatizatituak, ilegabeak edo ile gutxikoak. Loreak matsalko laburretan; brakteak hostoen antzekoak, baina txikiagoak. 15-25 mm-ko korola, arrosa edo gorria, goiko ezpaina behekoa bezain luze. Lur zoru silizeoetako lur umel, urez beterikoak eskatzen dituen espeziea da. HABITATA: txilardiak, baso eta leku hezeak. Aurkitzeko Gasteizko mendietara hurbildu beharko gara. 83 ESKROFULAZEOAK FAMILIA LINARIA VULGARIS DESKRIBAPENA: zurtoin tenteak dituen 50-90 cm-ko landare txikia. Hosto estu obobatu-lantzeolatuak ditu, sarritan zurtoinean zeharreko bertilizioetan kokatua. Batzutan alboko zurtoin antzuak ditu landarearen gainaldean. Loreak, kolorez horiak dira, ezpain bikoak eta beherantz zuzendutako ezproi batez hornituak. LORALDIA: ekainetik urriraa loratzen da. HABITATA: belardiak, mendialdeko leku hezeak. 84 II ESKROFULAZEOAK FAMI- LINARIA PROPINQUA DESKRIBAPENA: zurtoin tenteak dituen 1025 cm-ko landare txikia. Hosto estu obobatulantzeolatuak ditu, sarritan zurtoinean zeharreko bertilizioetan kokatua. Batzutan alboko zurtoin antzuak ditu landarearen gainaldean. Loreak, kolorez horiak dira, ezpain bikoak eta beherantz zuzendutako ezproi batez hornituak. Intsektuek landare honen loreak polinizatzen dituzte, baina lorearen ezpainak oso itxita daudenez, soilik erlearen moduko intsektu indartsuak hel daitezke ezproi barruko nektarrera. LORALDIA: apiriletik abuztura loratzen da. HABITATA: harkaiztietako erlaitzak, larre harritsuak eta hartxingadiak. BANAKETA: Iberiar Penintsulako iparraldeko endemismoa. 85 EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II M uluak edo belarki bizkorrak, hosto bakunak, osoak, txandaka edo errosetan, eta estipulagabeak dituztenak. Loreak hermafroditak, zigomorfoak; kalizak 3-5 hortz eta sepaloak 4-5 gingileko hodian soldatuak; 2-4 estanbre, korola-hodian intsektuak; obulategia superoa, unilokularra. Fruitua lehorra, nukula edo akenio erakoa. Bere baitan 10 bat genero eta 300 espezie dauzka, Afrika, Madagascar, Europa eta Asiako mendebaldean. 86 II GLOBULARIAZEOAK FAMILIA GLOBULARIA ALYPUM DESKRIBAPENA: mulua, altueran 1 m artekoa, zurezko adar tente ugari disuena. Hostoak larrukarak, oblantzeolatu eta obobatu bitartekoak, mukronatuak edo puntan 2-3 hortzekoak. Kapitulu terminalak 1-2,5 cm diametroan, inbolukru-braktea ziliatu ugariz inguratuak; kaliza tubularra eta ertzean 5 hortz zetakara eta ziliatuak, hodia baino luzeagoak; korola ezpainbikoa. Fruitua ake- nioa, balizaren barnean gordea. LORALDIA: udazkenean eta neguan loratzen da. HABITATA ETA BANAKETA: eskualde mediterraneoan dago banatuta; harkaiztegi zoru eskeletiko eguzkitsuetako sastrakadien parte izaten da, substrato karetsuen gainean. Landare termofiloa da eta Euskal Herrian Ebroen ibilgu ondoan bakarrik azaltzen da. 87 GLOBULARIAZEOAK FAMILIA GLOBULARIA REPENS DESKRIBAPENA: mulu herrestaria, azpiko substratuaren formara moldatuz hazten dena; zurezko zurtoinak dauzka, adabegietan sustraiak botatzen dituztenak. Hostoak erroseta trinkoetan, 8-20 x 1-4 mm, linear-espatulatuak eta tolestuak. Kapituluak kandulaburrak, diametroan 1 cm ingurukoak, eta haien brakteak lantzeolatuak, akuminatuak eta ziliatuak; kaliza ileduna da, eta 5 hortz ditu lantzeolatu eta akuminatuak; korolak 3 gingil beheko ezpainean, luzeran linboaren herena. LORALDIA: maiatzetik uztailera loratzen da. 88 HABITATA ETA BANAKETA: Europako hego-mendebaldeko mendietakoa da berez; harkaiztegietako, bereziki kararrizkoen, pitzatu eta zapaldean bizi ohi da. Euskal Herrian Pirineo aldetik sartzen da, Nafarroako mendietan hedatuz eta Arabako erdialdeko muturreraino ailegatuz. Bada beste espezie bat, honen antzeko morfologia duena, Globularia codifolia; hau sendoxeagoa da, bere hostoak zabalgoak (4-8 mm), obobatuak edo suborbikularrak. Berez Europako erdialde eta hegoaldeko mendietakoa izaki, Euskal Herrian Pirinioetako mendi goienetan bakarrik dago. II GLOBULARIAZEOAK FAMILIA GLOBULARIA NUDICAULIS DESKRIBAPENA: 10-30 cm-ko landarea, batzutan kuxin handiak eratzen hosto ugari disuena oinaldean. Hostoek nerbio nabari bat dute, lantzeolatuak edo obalak dira eta muturra biribildua da. Loreak kapitulu trinko biribilduetan ageri dira, kolorez urdinak edo lilak. Loreak 1,5-3 cm-ko diametroa duten kapituluak. Korola urdina, goiko ezpainik gabe, behekoa sakonki hirutan zatitua. Landare honek harkaitzetako arrakaletan barneratzen diren sustrae sendoak ditu. LORALDIA: apiriletik maiatzera loratzen da. HABITATA: harkaitzeko arrakalak eta erlaitzak. Belardiak, mendi-hegalak BANAKETA: Europako erdialdeko eta hegoaldeko mendiak. 89 GLOBULARIAZEOAK FAMILIA GLOBULARIA VULGARIS DESKRIBAPENA: identifikatzeko erraza den landare txikia da. Belar iraunkorrak da, hosto txandakako, oso eta estipularik gabekoekin. Loreak txikiak dira, urdinak, hermafroditak eta irregularrak, ezpainbidunak, korolaren tuboaren goikaldean lotzen diren 4 lorezil eta heltzen denean fruitu lehorra, hazi bakarrekoa ematen duen karpelo batek osaturiko gaineko obarioarekin. Lore atalen kopuruaren gutxitzea eta loreen elkarketa infloreszentzia dentso, globular, oso tipikoak diren braktea babesleak inguraturikoetan, polinizazioa 90 egokiagoa izatera laguntzen duten ezaugarri eboluzionatuak dira. LORALDIA: apiriletik ekainera loratzen da. HABITATA: Araba eta Nafarroako lur erosionatu, zurbeltztegi eta ametztegien ordez dauden sasi eta belardietan aurki dezakegu. OHARRAK: oso arraroa gure artean, medizina herrikoian erabiltzen da, glukosido globularina duelako. Substantzia honek diabetesaren kontra eragina omen du, baina purgagarri bezala erabiltzen da gehien bat. II EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II O robankazeoak kolore berdeko guztiz parasitoak diren landarefamilia da. Eurasiako lurralde ipar-epeletan agertzen dira gehien bat, eta Amerika eta tropikoetako espezie batzuk baino ez daude. Genero handiena Orobanche da, 40 espezie ingurukin eta Eurasia epel osoan agertzen da. Biktimen espezifitatea desberdina da Orobanche generoko espezieetan. Batzuk biktima bat parasitatzen duten bitartean, beste batzuk talde bat parasitatzen dute, familia bat adibidez. Espezie baten barruan ere, biktima desberdinak parasitatzeko egokiturik dauden barietate desberdinak agertzen dira. Orbankazeoak familiak antz handiak ditu Eskrofulariazeoak familiarekin, honek zenbait erdiparasito eta loreezaugarri oso antzekoak bait ditu. Lathraea generoa zenbair espezialistek Eskrofulariazeoak familian sartzen dute, eta Orobanche. 91 EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II beste batzuk, berriz, Orobankazeoak familian. Orobanche espezie batzuk arazoak ekar ditzakete zenbait kultibotan asko parasitatu ezkero. Gure lurraldean Orobanche zenbait espezie aurkitu ditzakegu, ez beti errazak identifikatzeko, batez ere ez baldin badakigu zein den landare biktima. Bere sailkapenerako garrantzitsua da lore helduak izatea, hauen perfila kontutan izateko ezaugarria bait da. Orobanche hederae krema koloreko loreak dituen landarea da, purpura koloreko nerbio markatuekin, askotan agertzen dena Hedera helix parasitatzen horma, zapalda fresko, amildegi edo lorategietan. Orobanche gracilisek korola horidun, gorriak barrutik, loreak ditu, eta zurbeltztegi eta ametztegien ordez dauden sasi, kostaldeko hondartza eta antzeko giroetan agertzen da. Leguminoso espezie desberdinak parasitatzen ditu. Orobanche loricata belardi harritsu eta hondartegi lehor eta eguzkitsuetan hazten da, gure lurralde ia osoan zehar. Askotan Eryngium campestre parasitatzen du. Orobanche ramosa. 92 Orobanche rapum-genistae. Orobanche eliator. DESKRIBAENA: lurrean sustraiturik daude, handitutako organu, bakun edoi konplexua osatzen duten sustrae labur edo sendodun masa bat den sustrae-sistemarekin. Lurrazpiko estructura honen zenbait puntutan beste landare baten sustraiekin konexioak daude, eta hortik lortzen dute elikagai guztia. Superfizieko zurtoina zuzena da, arre koloreko ezkata askokin behekaldean, eta eseritako loreek osatzen duten galburu dentso baten bukatuak. Loreak hermafrodita eta irregularrak dira, simetria-plano bakar batekin. 2-5 hortz leun eta erregularretan bukatzen den tuboa osatzen dute 2-5 sepalo soldatuk osaturiko kaliza daukate, korola tubularra, gaineko ezpain gingilbikoan soldaturiko 5 petaloduna, azpikoa gingilhirukoa delarik, korolaren tuboaren erdian loturiko eta gingilekin txandakatzen diren 4 lorezil, bi besteak baino handiagoak; bostgarren lorezila desagerturik egon daiteke edo esterila izan (estaminodio). Obarioa gainekoa da, estilo baten bukatzen den obulu ugari dituen barrunbe bakarrean soldaturiko 2 karpelok osatua. Landare egokia aurkitzeko aukerak gehitzeko, kuskuz irekitzen den kapsula baten barruan dauden hazi ugari II OROBANKAZEOAK FAMILIA OROBANCHE ALBA ematen dituzte. LORALDIA: ekainetik irailera loratzen da. HABITATA: kostaldeko hondartza, belardi eta zapalda lehorretan hazten da, Trifolium repens hirusta parasitatzen. 93 EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II L entibulariazeoak 4 generotan banaturiko 180 espezie dituen familia txikia da. Landare belartsu intsektujaleak dira, sarritan sustrairik gabe, batzutan epifitoak (beste landare batzuen gainean bizi direnak), uretan edo biotopo umeletan bizi direlarik. Familia honetakoak dira gure inguruan ezagunak diren Pinguicula generoko muki-belarrak eta Utricularia generoko utrikulariak. Utricularia generoak, leku tropical eta epeletako 120 espezie inguru ditu, eta Pinguiculak. Eurasia eta Amerikako gune epeletako 46 espezie. Familiako beste genero biak Australia, Ertamerika 94 eta Hegoafrikan garatzen dira. Droserek bezala, muki-belar eta utrikulariek eboluzionatu egin dute, estrukturak giro partikular batera moldatuz, pobrea nutrienteetan eta ondorioz ez oso egokia beste zenbait espezieen garapenerako. Hostoak landareari elikagai organikoa emango dioten organu ehiztariak dira. Askotan erroseta basalean kokatzen dira, superfizie haundiagoa erakutsiz, mamitsuak eta guruin-ileek estaliak Pinguicula generoan, edo besikula askokin Utrikula generoan. Lore ezaugarri hauek direla eta, Lentibulariazeo eta Eskrofulariazeoeta-tik oso hurbil jartzen dira, baina desberdintasun nagusiena haragijaleak izatean dago. Pinguicula generoak lurreko espezieak batzen ditu, iturrien freskotasunean gordeak, intsektuak erakarri eta harrapatzen dituzten guruin-ile itsaskorrek estalitako hosto erroseta basalarekin. Drosera bezala, gai da bere tranpan erortzen diren intsektuak jateko, hostoetako guruinak ematen dituzten enzimen bitartez. Intsektuak hostoek dituzten muzilago ugarira erantsi, eta hostoak biribilkatu egiten dira. 24 ordutan hostoa itxita dago, eta 3 egunetara intsektua desagertu egin da. Hostoak berriro irekitzen direnean, intsektuaren zati gogorrak baino ez dira geratzen. Landarearen hostoen analisian Urticularia vulgaris. II zentimetro karratuko 25000 lizeri-guruin baino gehiego daudela ikusi da. Bere urean esnea gatzatu dezakegu hausnartzaile gazteen urdaian dagoen erreninaren parekoa den enzima bat dago. Substratuari erantsitako errosetan elkarturik dauden grasilen hostoak, kolore berde argidun-horiskadunak, modu errazean identifica daitezke ezponda izerditsu, iturburu inguru, turbategi eta laugune umeletan, gure lurraldeko iparraldean. Bere loreen arauera identifika ditzakegu Euskal Herrian agertzen diren hiru espezieak. Pinguicula grandiflora muki-belarra ugariena da, ezproi luzedun lore urdin edo moreekin. Muzilago eta tanino kopuru handiak, bertute bulnerario eta espasmoaren kontrakoak ematen dizkio, eta liseri-fermentoek antiseptiko bezala aktuatzen dute. Alpeetako artzaiek behin errapeetako zauriak hosto hauen urarekin igurtziz sendatzen zituzten. 95 LENTIBULARIAZEOAK FAMILIA PINGUICOLA VULGARIS DESKRIBAPENA: Pinguicula vulgaris ere oso antzekoa da, baina lore txikiak, ezproi meheagodunak ditu, eta modu lokalizatuagoan agertzen da. Enzimaugari zituela eta, lapoiek esnea gatzatzeko erabiltzen zuten. Freskoan goitikinak eragitzen ditu eta purgagarria da. Loreak, hermafrodita eta irregularrak, hosto gabeko lore-zurtoinaren muturrean kokatzen dira, bakartiak edo talde txikietan elkartuak. Ezpinbiko konformaketa, azpiko ezpaina ezproi gutxi gora behera luze eta sendoan luzatuarekin eta kolore deigarriak, erreklamo indartsua dira intsektu polinizataileentzat. Intsektu hauek 2 lorezilek eginiko polena eramaten dute beste lore baten estigma gingilbikoan uzteko. Obarioa, heltzen direnean 4 kuskusez irekitzen den eta hazi ugari askatzen dituen kapsula bat ematen duten bi karpelo soldatuk osatzen dute. LORALDIA: maiatzetik abuztura loratzen da. 96 II LENTIBULARIAZEOAK FAMILIA PINGUICOLA ALPINA DESKRIBAPENA: Pinguicula alpina identifikatzeko oso erraza da lore zuriak direla eta, eta mendiko leku garai umeletan egoten delako. Zurtoinak 5-15 cm-ko luzeoak Hostoak 2-5 cm-koak, aurkakoak, eliptiko edo lantza-formakoak, puntazorrotzak, txortenlaburrak. Loreak zuriak, hosto-galtzarbean bakartiak, kandu harikarak. LORALDIA: maiatzetik ekainera loratzen da. HABITATA: basoak eta leku heze edo laiotzak. 97 LENTIBULARIAZEOAK FAMILIA URTICULARIA VULGARIS DESKRIBAPENA: ur azpikoak daude, puxika biribil txikiak, utrikuloak daramatzaten lerro-segmentuetan banaturiko hostoekin, hauek sistema berezi baten bitartez animali txikiak harrapatzen dituztelarik. Hosto utrikularrak pezioloen muturretan kokaturiko poltsa hutsak dira, ahoan zurdakin, intsektuak zurda hauetan sartu ezkero barruraino joaten direlarik; poltsaren sarrera 4 ile dituen tapa erdibiribil batek ixten du. Ileek ukitzerakoan tapa ireki egiten da, eta uraren bultzadak animalia barrura eramaten du. LORALDIA: ekainetik abuztura loratzen da. HABITATA: Euskal Herrian garatzen den espezie bakarra da, oso lokalizatua zenbait lakuetako hondo ez oso sakonetan, udan hauen superfiziean agertzen direlarik, lore horidun sortatxoak erakutsiz. OHARRAK: landare hauek Portu duten espezializazio handia del aeta, kontserbatu behar den altxor botanikoa kontsideratzera bultzatzen gaita, horretarako beharrezkoa delarik baita ere, garatzen diren leku oso konkretuak gorde eta kontserbatzea. 98 II LENTIBULARIAZEOAK FAMILIA MUKI-BELARRA Pinguicola grandiflora DESKRIBAPENA: 5-25 cm-ko landarea. Hostoak errosetan ageri dira, kolorez berde-horiskak dira, itxuraz eliptikoak eta gainaldea itsaskorra dute. Loreak bakartiak, kanduluzeak, 15-20 mm-ko korola, ezpain desberdinak, bioleta, arrosa edo lila zurbila, eztarri zuria. Landare intsektiboroa da eta bere hostoek substantzia itsaskor bat jariatzen duten guriun txikiz estalita daude. Intsektuak hostoen gainean jartzen direnean itsatsita geratzen dira eta landareak astiro-astiro liseritzen ditu liseri entzimen laguntzaz. HABITATA: lupetzak, belardiak, harkaitz hezeak. Esfganadiak, iturburuak eta ezponda hezeak. BANAKETA: Europako isurialde atlantikoa. 99 EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II P lantaginazeoak landare urteroko edo iraunkorrek osatutako familia da. Familia honetako espezie gehienak Plantago generokoak dira, honek lurralde epeletan eta tropikoetako mendietan zabaldutako 250 espezie inguru baten dituelarik. Gure lurraldean agertzen diren plantainak, Plantago, landare belartsuak dira, batzuk zurezko zurtoin iraunkorrekin, altuera gutxikoak, hosto oso edo modu desberdinean bananduak, txandakakoak edo erroseta basalean elkartuak. Bideska, bide, basoertz eta haizeak edo olatuak jotzen duten lekuetan asko agertzen diren landareak dira. Hostoak erroseta basalean kokatuak egotea, bizi diren baldintzetara egokiturik daudelaren froga da. Substraturik oso hurbil kokatzean, jende eta animalien joan etorrerak ez du eragin handiegirik izaten; handiak izango balira, hau ez litzateke gertatuko, apurtu edo hil egingo bait lirateke. Kate ebolutibo luze baten bukaeran, intsektuentzako erakargarriak diren lore ikusgarriak burutu ez dituen familia “alter” bat aurkitzen dugu berriro ere, eta haizea erabiltzen du polenaren sakabanaketarako. Lore txikiak garatu dituzte, basean soldaturiko 4 sepalo berdeekin, 4 petalo ezkatatsu, tubo txiki baten soldatuak, korola baino askoz luzeagoak diren 4 lorezil eta gaineko oba- 100 hosto eta lore-galburuen forma del aeta, aurkitu ditzakegu. Plantain handia Plantago major, plantain ertaina Plantago media eta ezpata plantaina Plantago lanceolada dira. Plantago lanceolata. II rioa, hau estilo eta estigma batek koroatzen dituzten 1-2 barrunbetan soldaturiko 2 karpelok osatua. Loreak, hostorik gabeko zurtoinen (lore-eskapoak) muturrean kokaturiko galburu dentsoetan elkartzen dira. Haizeak piska bat baino ez badu jotzen ere, lorezilen harizpiak ez mugitu arren, polena daramaten anterak mugitzen dira, polen hau modu ugarian askatuz. Hala eta guztiz, honela osaturiko infloreszentziak, polinizazioan laguntzen duten intsektu txikiak erakartzen dituzte. Plantainak oso ugariak dira zelai, belardi, soroertz, zapalda, bideska eta abarretan. Hiru espezie oso antzekoak, baina modu errazean identifikagarriak 101 PLANTAGINAZEOAK FAMILIA PLANTAGO MARITIMA DESKRIBAPENA: Plantago maritima zurezko ipurdia duen espeziea da, identifikagarria bizi den giroa erakusten diguten hosto mamitsuak direla eta, kolore argidunak. Hostoetara iristen den uraren lurrunketaren ondoren, superfiziean kolore zuriska ematen dien gatz-geruza mehea geratzen da. LORALDIA: ekainetik irailera loratzen da. HABITATA: olatuen zipriztinak jasaten dituzten gatzetan aberatsak diren labarretan bizi dira. Sustrae indartsuei esker, arkaitz arteko arrailetara heltzen dira, eta hostoak mamitsuak dira gatza ahultzeko ura hartu dezaketelako, honela mintzen barneko gatz-kontzentrazioa urtuz, hauek mindu ez daitezen. IZAR PLANTAINA Plantago coronopus DESKRIBAPENA: izar plantaina identifikagarria da hosto horztun edo modu markatuan banatuei esker, hauek ere zuriskak direlarik. LORALDIA: maiatzetik urrira loratzen 102 da. HABITATA: itsasbazterrean edo barrukaldean, hegoaldeko leku lehorretan, gatz askokoetan hain zuzen garatzen da. II PLANTAGINAZEOAK FAMILIA EZPATA-PLANTAINA Plantago lanceolata DESKRIBAPENA: 10-60 cm-ko landarea, sarritan nerbio paralelodun hosto lantzeolatu nahiko lucen erroseta batzuk izan ditzakeena. Loreen zurtoinak hostoen luzera bikoitzekoak dira eta 5 ildaska nabari dituzte luzetara. Loreak galburu tente trinkoetan ageri dira, oboideak edo zilindrikoak itxuraz. Loreak zuriskak dira eta antera zuri-horiskadun estamine irtenak dituzte. Landare honen hosto gazteak C bitaminan joriak dira eta entsaladan edo egosiak jan daitezke. LORALDIA: apiriletik irailera loratzen da. HABITATA: belardiak, larreak eta leku belartsuak. BANAKETA: subkosmopolita. 103 PLANTAGINAZEOAK FAMILIA PLANTAIN HANDIA Plantago major DESKRIBAPENA: 10-60 cm-ko garaiera. Loredunak batzutan ildaskatuak, ilelabu- 104 rrak. Hostoak erroseta bat edo gehiagotan bilduak, tamaina aldakorrekoak, arrautzaformakoak, osoak edo irregularki hortzakatuak, 3-9 nerbiokoak. Loreak zuriskak, galburu trinkoetan. LORALDIA: ekainetik urrira loratzen da. HABITATA: lur landuak eta bideak. OHARRAK: erabili izan dira medizina herrikoian. Aintzinakoentzak baliotsuak ziren, oso aktiboak bai barne bai kanpoko erabileran. Hostoak arnas-afekzioak sendatzeko eta zauriak garbito eta orbantzeko eta begietako afekzioetan. Hostoak urteko 10 hilabetetan batu daitezke, eta freskoak, entsalada, zopa eta abarretan sartu, hauek aberastu egiten dituztelarik C bitaminarekin. Lehortu ezkero medizinan erabiltzen dira. Esnea gatzatu dezaken zuku azidoa ere badu. II EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II B alerianazeoak 13 generotan banaturiko 400 espezie inguru batzen dituen espeziea da. Huen artetik aipagarriena Valeriana da, famili honetako espezie erdiak baino gehiago batzen dituelarik. Gehienak ipar hemisferioan hazten diren belarrak dira, Hegoamerikan ere asko agertzen diren arren, lurralde menditsuetan batez ere. Centranthus eta Fedia Mediterranio inguruko espezie endemikoak dira. Valeriana espezie batzuk nerbio-gaisotasunen tratamenduan erabiltzen dira. Beste batzuk kultibatu egiten dira, hostoak baraziki bezala jateko; zenbaitetatik lurrin eta koloragarriak ateratzen dira, eta badaude baita ere apaingarriak, azpimarragarriena Centrathus ruber San Jorge lorea. Landare gehienetan belartsuak dira, hosto aurkako, oso edo pinatuekin, askotan base besarkatzailekin eta estipularik gabe. Lurrazpiko zurtoinak, lehortzen direnean, usai indartsua zabaltzen dute, oso karakteriskoa, azido balerianiko edo honen deribatuak dituelako. Substantzia hauek oso estimatuak dira nerbio-sistimaren lasaigarri bezala eragina dutelako. Loreek jadanik eboluzio maila altua dute, loreatalen kopuru eta neurriaren gutxitzean ikusten den bezala. Hermafrodita eta irregularrak dira, eta infloreszentzia dentsoetan elkartuak, intsektuentzat oso erakargarriak diren atal esterilek, brakteek, babestuak. Obarioaren gainekaldeko muturrean dagoen eta oso ikusgarria ez den kaliza, aldatua agertzen da fruituan, honen sakabanaketan paper garrantzitsua betez. Hiru dira Euskal Herrian ongi errepresentaturiko generoak: (Valerianella, Valeriana eta Centhranthus). 105 BALERIANAZEOAK FAMILIA VALERIANA MONTANA DESKRIBAPENA: 20-50 cm-ko landarea, batzutan iletsua eta erriozoma zertxobait adarkatua duena. Oinaldeko hostoak biribilduak dira eta hainekoak obatuak edo lantzeolatuak eta oposatuak. Loreek unbela faltsua eratzen dute eta kolorezarrosak, lilak edo zuriak dira. Valeriana generoko espezieen lore hermafroditetan estiloak anterak baino lehe- 106 nago heldu egiten dira, proteroginia izenaz ezagutzen dena. LORALDIA: maiatzetik uztailera loratzen da. HABITATA: harkaitztietako arrakalak eta larre harritsu hezeak. Sastrakak, mendialdeko leku harritsuak. BANAKETA: Europako erdialdeko eta hegoaldeko mendiak. II BALERIANAZEOAK FAMILIA VALERIANA OFFICINALIS DESKRIBAPENA: muturreko infloreszentzia dentsoetan elkarturiko eta neurri handiko landareetan kokaturiko kolore arrosatu edo zuridun lore txikiek, belarbedeinkatua Valeriana officinalis identifika-tzeko aukera ematen digute. LORALDIA: HABITATA: Valeriana officinalis gune umel eta freskoetan garatzen da, baso barrenetan, haltzadi, harizti, iturburu eta erreten-ertz eta abarretan. Giro hauetan ura ez da faktore mugagarria, ugari baita, baina bai argia, arbolek estalia, ondorioz hosto handiak garatzen dituelarik, argia hartzeko superfizie handiarekin, ura galtzeko beldurrik gabe. OHARRAK: landare hau oso estimatua zen nerbio-gaitzen lasaigarri bezala, eta IXgn. Mendean Isaac judutarrak sendagile Egyptoarrak aipatzen zuen jadanik. Erdi aroan panazea kontsideratua izan zen, eta Frantziako lehen inperioan febrifugo bezala erabili zen, minina gutxi zegoelako. Mexikon, indioek, neke eta gabetasunak arintzeko erabiltzen zuten. Gaztelaniaz duen izena, katuek bere kontra igurtzen direlako hartzen du. 107 BALERIANAZEOAK FAMILIA VALERIANA PYRENAYCA DESKRIBAPENA: Valeriana pyrenaica-ren hosto handi, biribilak, infloreszentzia arrosatuetan bukaturiko zurtoin garaietan kokatuak. Oso erraza da landare hau identifikatzea. LORALDIA: HABITATA: Pirineo inguruko haran- 108 buruetan, baso barrieran. BANAKETA: Pirineo-kantauri inguruetako endemismoa da. OHARRAK: sustraiek, Valeriana officinalis-enak usai ezatsegina eta akzio lasaigarria duen azido balerianikoa dute, honen ondorioz nerbio-afekzioetan ere erabiltzen delarik. II BALERIANAZEOAK FAMILIA VALERIANELLA LOCUSTA DESKRIBAPENA: espezie txikia da. LORALDIA: apiriletik abuztura loratzen da. HABITATA: lur mugitu eta freskodun giroetan agertzen da, zapalda, kuneta eta abarretan. Hala eta guztiz, ez da arraroa izaten kolore more-zurbila duen lorea mendi tontorretan aurkitzea. OHARRAK: espezie hau barazki bezala jateko ere kultibatzen da, oso egokia entsaladari laguntzeko, honen liseriketa erraztu eta A bitaminarekin aberasten baititu. Oso interesgarriak da hazkunderako, infekzioen kontra, azalaren edertasuna mantentzeko eta zaurien orbanketarako. 109 BALERIANAZEOAK FAMILIA SAN JORJE LOREA Centrathus ruber DESKRIBAPENA: lore arrosatu ia gorridun sortatxoetan. Korola 5 petalo soldaturik osatzen dute, tubo nahiko luzca koroatzen duten 5 gingil desberdinekin. Tronpa luzeak dituzten tximeletak dira nektarera iritis daitezkeen bakarrak, eta ondorioz polinizazioa egiten dutenak. Lorea, korola-tuboaren goikaldean elkarturiko 1-3 lorezilek, eta obulu bakarra duen barrunte baten soldaturiko 3 karpelok osatzen duten azpiko obarioak eratzen dute. Ugalketaren ondoren, fruitu lehorra heltzen da, hazi bakarduna, oso aldaturik dagoen kalizak apaindurikoa. LORALDIA: apiriletik abuztura loratzen da. HABITATA: gure herrietako horma eta pareetan. San Jorge lorea da, Iruñeako harresietan oso ugaria den espeziea. OHARRAK: hauen konposaketak, Valeriana generokoen antzekoa, antzekoa propietateak ematen dizkio, eta ondorioz gauza berdinetarako erabiltzen da. 110 II EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II D ipsakazeoak familia txikia da, 11 generotan banaturiko belar eta mulu 350 espeziekin. Mediterranio inguruan eta Ekialde Hurbilean agertzen zaizkigu batez ere, Europako iparralde, Asiako ekialde eta Hego eta Ertafrikara ere zabaltzen diren arren. Erabilerak mugatuak dira, espezie batzuk bakarrik kultibatzen bait dira apaingarri bezala, eta astalarra oso gutxitan erabiltzen da trenza bezala artilearen ilazketan. infloreszentziatan elkartu dira. Kokaera mota honen abantaila nabarmena da. Lore bakarti batek gastu handia egiten du intsektu polinizatzaileentzat erakargarriak diren forma deigarri eta ikusgarriak garatzen. Kapitulu bat lore txikitu askok osatzen dute, talde osoak ikusgarritasuna zabaltzen duelarik, eta bisita bakarrean ernaltzen dituzte. Gainera, loreek heuren Infloreszentziak direla eta batez ere, familia hau oso erlazionaturik dago Konposatuak familiarekin, baina loreziletan desberdintzen da, hauek antera libreak eta fruituak atal esteril batzuen barruan dituztelarik, aldaturiko kalizak koroaturik. Dipsakazeoak landare belartsuak dira, hosto aurkako edo bertizilatuekin eta estipularik gabe. Loreek, oso txikiak, estrukturak txikitu egin dituzte, eta atal esterilbildukin batek inguraturiko lore bakar batek bezala aktuatzen duten buru edo kapitulu motako 111 EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II lana especializa dezakete, sarritan kanpokoak esterilak bilakatuz, hauek handiagoak eta erreklamoa izaten direlarik, ugalketa lana kapituluaren erdikoentzat utziz. Estructura honek, gorengoko maila Konposatuetan lortuko duen gizarte oso espezializatua erakusten digu jadanik, bertako atalak lana banantzeko gai direlarik, horrela gatsu gutxiagokin emaitza hobeak lortuz. Lore bakoitza inboluzelo edo epikaliz batek babesten du. Epikaliz hau hazi eta errezeptakulu ezkatatsu batek inguratzen duen “korroa” bat bilakatu daitezken atalek osatzen dute, eta 4-5 ile ala hortzetan edo askotan banaturiko kalizarekin batera, fruituaren parte 112 izango dira, honen sakabanaketan lagunduz. Korola-tuboa gehienetan okertua agertzen zaigu, 4-5 gingil desberdin, askotan ezpainbikoetan bukaturik; petaloetan loturiko 24 lorezil eta barrunte bakar baten soldaturiko 2 karpelok osaturiko azpiko obarioa, hazi bakarreko fruitua ematen dutelarik, lehorra, epikalizean dagoena, kalizak koroatua. Dipsakazeoen identifikazioa askotan fruituaren ezaugarrien arauera egiten da. (Knautia, Succisa, Scabiosa, Dipsacus, eta Cephalaria). II DIPSAKAZEOAK FAMILIA HATZ-BELARRA Knautia arvensis DESKRIBAPENA: 25-60 cm-ko landare pubeszentea, lurpean estoloiak disuena. Behean ilezurrunak, 1 mm baino luzeago diren ile zurrunak; oso gutxitan ilegabeak. Hostoak: Eliptikoak edo lantza-formakoak, zerradunak edo ia osoak, ile sakabanatuak. Hostoak oinaldeko errosetan edo zurtoinaren beheko aldean hazten dira eta batzuk behintzat oso zatikatuak daude Loreak lilak edo bioletak dira eta burutxa biribilduetan ageri dira pedunkulu luze baten muturrean. Kanpoaldeko loreak barrualdekoak baino handiagoak dira. Zurtoin loredunak aurreko urteko zurtoinen hosto-galtzarbeetatik albota jaioak. Espezie ginodioikoa da, hau da, landare batzuk lore hermafroditak dituzten bitartean besteek lore emeak dituzte soilik. LORALDIA: maiatzetik irailera loratzen da. HABITATA: belardiak, larreak, baso-ertzaketa sastrakadi soilduak. BANAKETA: ia Europa osoa. 113 DIPSAKAZEOAK FAMILIA ASTALARRA Dipsacus fullonum DESKRIBAPENA: astalarra identfikatzeko oso erraza den espeziea da, tentea, 114 zurruna eta arantzaduna, zurtoinaren inguruan basean soldaturiko hostoekin, txoritxoek edateko ura batzen duen ontzitxoa eratuz. Ziurrenez hemendik dator bere izena, grekotik, dipsan akeomaï=egarria sendatzen dut. Loreak, arrosatu, purpura edo ziru-moreak, buru arantzatsuetan kokatzen dira, modu bitxian irekiz: lehendabiziko loreak kapituluaren erdian agertzen dira, eta ondorengok beheruntz eta goruntz irekitzen dira. Zurtoinak 90-200 cm-ko garaiera. Leunak, arantzadunak. II Hostoak goialkdekoak osoak edo zerradunak. Loreak 3-9 cm-ko kapituluak, arrautzaformakoak; lore urdinska edo bioletak. LORALDIA: ekainetik abuztura loratzen da. HABITATA: ez dira hain zorrotzak bizitzeko lekua aurkeratzeko orduan, eta ondorioz giro desberdinetan agertzen zaizkigu, kuneta harritsu, zapalda, baso-argiune, bertan behera utzitako zelai eta abarretan, gure lurralde osoan zehar. OHARRAK: urteetan zehar, loreburuak artilearen ilazketan erabiltzeko edo oihaletako borra kentzeko kultibatu da, baina lan hau mekanizatu ondoren, ez da kultibatzen jarraitu. Gaur modu silbestrean agertzen da, oso zabaldua. 115 DIPSAKAZEOAK FAMILIA SUCCISA PRATENSIS DESKRIBAPENA: buru urdinak, udan leku umeletan agertzen dira, iturburu eta belardietan, infloreszentzia mota bi bereizten direlarik, bat lore hermafroditak eratua eta beste bat lore emeak, txikiagoak, eratua. Zurtoinak 1 m-rainoko garaiera. Hostoak behealdekoak eta erdialdekoak osoak, oso gutxitan pitin bat hortzakatuak. Behealdekoak errosetan, eliptikoak eta estuak, goialdekoak, bakanak, lantza-formakoak edo braktea erakoak. Loreak 3 cm-rainoko diametroa duten 116 kapituluetan; 7 mm-rainoko korola, lila edo bioleta iluna, oso gutxitan zuria edo arrosa. LORALDIA: ekainetik urrira loratzen da. HABITATA: leku hezeak eta zingiratsuak. Gune lehor eta eguzkitsuetan ematen dira, ametztegi eta zurbeltztegietako argiune, sasi, zapalda, landa harritsu eta abarretan, Mediterranio inguruan batez ere. OHARRAK: gaztelaniaz duen “mordisco del diablo” izenari buruzko kondaira II bitxia dago. Lucifer aserré bizian jarri zen landare honen efektu onuragarriak ezagutzerakoan, eta sustraiari hozkada bat eman zion, ebakiz, eta ondorioz, ebakita dagoela dirudien errizoma txikia du. XVIgn. Mendean espezie oso estimatua zen. Bere izena latinetik dator scabies=sarna, Erdi aroan azaleko zenbait gaixotasun sendatzeko erabili zelako. Gaur egun ere, zenbair dermatosien eta arnas bideetako gaitzen tratamenduan erabiltzen da. Aintzinatik ipurdia eta sustraiak egosirik ferrailtzeek zaldietan egiten dituzten zauriak sendatzeko erabiltzen zen. 117 EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II K anpanulazeoak 35 generotan banaturiko 600 belar, oso gutxitan zuhaiska edo muluak, espezie inguruk osatzen dute. Iparraldeko lurralde epeletan agertzen dira batez ere, oso gutxi hego hemisferioan. Espezie asko apaingarri bezala kultibatzen dira, oso ikusgarriak eta kulktibatzeko errazak direlako. Campanuda rapunculus (raponchigo), batzutan entsaladan hartzen da. Kanpanulazeoak landare gehienetan belartsuak dira, hosto bakun, oso gutxitan pinatu eta txandakakoekin, batzutan aurkakoak edo bertizilatuak, estipularik gabe. Loreak, hermafrodita eta erregularrak, handi eta ikusgarriak dira, bakartiak edo infloreszentziatan elkartuak, askotan urdinak, kolore hau oso erakargarria delarik erle eta polinizazioan parte hartzen duten beste intsektu batzuentzako. 5 sepalo soldatuak osaturiko kaliza dute, eta osorik edo zati baten soldaturiko, genero batzutan libreak badira ere, 5 petalok osatutako korola; lorezilen kopurua korolako gingilen berdina da, eta 2-3 edo 5 barrunbetan soldaturiko karpelo kopuru berdinak osaturiko azpiko obarioa, karpeloen kopuru berdina diren estigmak koroaturiko eta polena hartzeko superficie handia eskaintzen duen estilo bakar batekin. Ernalketaren ondoren, hazi ugari dituen fruitu lehor edo mamitsua eratzen da. Lore ziurtatzeko 118 II asmoz, estiloaren basean nektarea egin eta gordetzen duen guruin diskoa kokatzen da; bertaraino heltzeko, intsektuak bere tronpa lorezilen artean sartzen du, beste lore bateraino eramango duen polena hartuz. Kanpanulazeoek ugalketa gurutzatua ziurtatzen duen sistema bitxia garatu dute, horrela espeziearen dotazio genetikoa hobetuz. Lore bateko lorezilak pistiloa baino lehenago heltzen dira, honela intsektuek nektarea hartzera doazenean polena eramaten dutelarik; beranduago pistiloa heltzen da, estigmak irekiz beste lore batetik datorren polena hartzeko. Hala eta guztiz, zenbait espezie autoernaltzeko egokiturik daude, lorea ireki aurretik ugalduz. Familia honetako kideen ezaugarri oso garrantzitsua, baso latiziferoal eta inulina, beste familia gehienetan almidoi moduan dagoen erretserba substantzia den polisakaridoa, edukitzea da. Ezaugarri honek, Kanpanulal eta Asteral (honen barruan dago Konposatuak familia) ordenatan agertzen diren beste rasgo morfologiko batzukin batera, Konposatuak familia handia Kanpanulazeoetatik aurrera garatu dela dion hipotesia indartu egiten du. Kanpanulazeoak familia gure lurraldean genero piska batzuk baino ez dute errepresentatzen, azpimarragarriena Campanuda, espezie askokin (Lobelia, Phyteuma, Jasione).. 119 KANPANULAZEOAK FAMILIA CAMPANULA GLOMERATA DESKRIBAPENA: 10-50 cm-ko landarea, biloz estaila eta zurtion angelutsuak disuena. Bakunak eta tenteak. Hosto obalak edo lantzeolatuak ditu, oinaldean bihotz itxuradunak, irregularki hortzakatuak, batzutan ilaundunak. Behealdekoak, txortenluzeak eta oinaldean bihotz-formakoak edo biribilduak; goial- 120 dekoak, eseriak. Loreak 15-35 mm luzekoak, bioletak edo urdinak, oso gutxitan zuriak, puntako mordoska trinko eta brakteaz bildutakoetan. Lore gehienak, kolorez bioletak, burutxa trinko batean ezartzen dira zurtoinaren muturrean. Campanula glomerata oso modu errazean identifikatzen da, muturreko taldeetan dituen atal foliazeo bildukin batek inguratutako lore urdinak direla eta. LORALDIA: ekainetik abuztura loratzen da. HABITATA: larreak eta harkaiztietako erlaitz belartsuak. Belardiak, basoak, muinoak. BANAKETA: ia Europa osoa. II KANPANULAZEOAK FAMILIA PHYTEUMA SPICATUM DESKRIBAPENA: zurtoinak 35-90 cm-ko garaiera. Tenteak, puntan loreelkarte bakar batekin. Hostoak oinaldekoak, eliptiko/bihotzformakoak edo lerro-formakoak eta eseriak. Loreak urdinskak edo zuriskak, lore- elkarte trinkoa, arrautza-formakoak hasieran, gero zilindrikoa. 10 bat mm luzeko korola. LORALDIA: maiatzetik abuztura loratzen da. HABITATA: basoak eta mendialdeko belardiak. PHYTEUMA ORBICULARE DESKRBAPENA: Phyteuma orbiculare-k lore nahiko bitxiak ditu, hasieran puntan loturiko petaloekin, basean tubo zabala eratuz, eta lore-garapenaren bukaeran banatuak eta muturreko buruetan elkarturik, brakteakin. LORALDIA: maiatzetuk irailera loratzen da. HABITATA: basoak eta mendialdeko belardiak. Ugariak dira gure karaitzezko mendi-zerratako leku garaietako belardietan. 121 KANPANULAZEOAK FAMILIA WAHLENBERGIA HEDERACEA DESKRIBAPENA: landare herrestaria da. Etzanak, oso ahulak, 25 cm-raino luzekoak. Hostoak oinaldean bihgotz-formakoak, huntz txiki batenak dirudite. Loreak bekartiak, oso kanduluzeak, korola 122 urdin zurbila, 6-10 mm-koa. LORALDIA: uztailetik abuztura loratzen da. HABITATA: lubakiak, txilardiak, leku oso hezeak. II KANPANULAZEOAK FAMILIA LOBELIA URENS DESKRIBAPENA: zurtoinak 20-50 cm-ko garaiera. Hostoak luzangak eta horztunak. Loreak ugariak, 10-15 mm-koak; urdinak, purpurak edo lilak; ezpainbiko korola. Udan galburu luze nasaian kokaturiko lore urdin edo purpura kolorekoak erakusten ditu. Especialista askorentzat, genero hau beste familia baten sartu beharko litzateke. LORALDIA: uztailetik irailera loratzen da. HABITATA: baso umel, iturburu eta erreten inguru, turbategi eta antzeko lekuetan agertzen da, Kantauri inguruan. Txilardiak, belardiak, baso hezeak. 123 EUSKAL HERRIKO LANDARE DIKOTILEDONEOAK II O nagrazeoak familiak 18 generotan banaturiko 640 espezie batzen ditu. Mundu osoan sakabanaturiko belar eta zuhaiskak dira, baina modu dibertsifikatuagoan EEBB eta 124 Mexikon. Ongi definiturik dago ikuspegi taxonomikotik, eta ureko landare asko eta zenbait apaingarri ezagun bere barnean daude, hauen fucsia edo petentak (pendientes de la reina edo fucsia) Fucsia generokoak. Onagrazeoak hosto bakuneko belarrak dira, modu desberdinean jarriak eta estipularik gabe. Lorearen morfologia konstantea mantentzen da familiares espezie desberdinetan. Lore atalak, sepalo eta petaloak, 4 gehienetan, batzutan 2 bakarrik, tuboaren muturrean lotzen dira, hipantoan, honen azpian obarioa kokatzen delarik, obulu asko daramatzaten 2 edo 4 barrunbekin, guztia estiloak koroatzen duelarik, eta hau osoa edo 4 gingilduna izan daiteke. 8 lorezil eduki- Ephilobium angustifolium. tzen dituzte, zenbait generotan 2 bakarrik, bi mailatan kokatuak. Fruitua luzeska izaten da eta luzetara irekitzen da, haziei irtetzen utziz. Hazi hauek askotan ile lumatsuak izaten dituzte, hazieak egiten duen sakabanaketa erraztuz. Espezie asko leku umel edo uraren ondean bizi dira, eta hazien ileei esker hegaz egin dezakete, uretatik urrunduz, eta uretara erori ezkero, flotatu egiten dute, ez dira urpera joaten, eta, beraz, ez dute ernetzeko aukerarik galtzen. Euskal Herrian ditugun Onagrazeo hiru generoak ondorengo klabearen bidez identifikatuko ditugu. (Circaea, Oenothera eta Epilobium). II Ephilobium palustre y adenocaulon. 125 ONAGRAZEOAK FAMILIA EPILOBIUM PARVIFLORUM DESKRIBAPENA: lore arrosatua da, estiloa 4 gingiletan banandua, bere fruituak, ile meheak dituztenez, hegaz egiten dutelarik udaren bukaeran. zurtoinak 150-200 cm-ko garaiera. Hostoak eliptikoak, aurkakoak, txorten- EPILOBIUM MONTANUM DESKRIBAPENA: zurtoinak 10-80 cm-ko garaiera. Hostoak eliptikoak, aurkakoak, txortenlaburrak, askotan horztunak, oinaldetik biribilduak, 3,5-8 x 1-4 cm-koak. Loreak petalo arrosak, 6-10 mm-koak. LORALDIA: uztailetik irailera loratzen da. HABITATA: basoak eta hesiak. 126 laburrak, askotan horztunak, LORALDIA: uztailetik abuztura loratzen da. HABITATA: leku umeletan egotea. Giro hauetan gehien agertzen direnak epilobium generoso, E. parvifloum eta Epilobium hirsutum, goiloaren. II ONAGRAZEOAK FAMILIA GOILORA Epilobium hirsutum DESKRIBAPENA: zurtoinak: 2 m-rainoko garaiera. Sendoak, gehienetan ileluzeak eta lurpeko herrestadarrarekin. Hostoak luzangak edo lantza-formakoak, ertza pitin bat zerratua, 2,4-10 cm luzekoak. Loreak mturreko matsalkoetan, hostoekin batera. Petaloek 6-16 mm-ko diametroa, kolore arrosa-purpura bizia. LORALDIA: uztailetik abuztura loratzen da. HABITATA: ugaranak eta leku hezeak. 127 ONAGRAZEOAK FAMILIA CIRCAEA LUTETIANAK OENOTHERA BIENNIS 128 CIRCAEA LUTETIANAK DESKRIBAPENA: Circaea lutetianak lore txiki zuri edo arrosatudunak, zurdatxoekin estaliriko fruituak sakabanatzen ditu Kantauri aldeko basoetatik. Zurtoinak 15-60 cm-ko garaiera, tenteak, lurpeko zurtoin etzanekin. Hostoak moztuak edo pitin bat bihotz-formakoak oinaldean, hortz txiki sakabanatuak, apur bat latzak. Loreak muturreko matsalkoetan bilduak, 2 petalo muxarratu, zuriak edo arrosa-kolorekoak, 2-4 mm-koak. Fruitua 3-4 mm-koa, gelabikoa eta amu erako zurda gakodunez hornitua. LORALDIA: ekainetik abuztura loratzen da. HABITATA: baso freskoak eta trokarteak. OENOTHERA BIENNIS DESKRIBAPENA: zurtoinak 50100 cm-ko garaiera. Loreak petalo horiak 4-5 cm-koak Oenothera biennis, jatorriz Amerikakoa den espeziea da, eta gure lurraldean naturalizatu egin da, garriera gutxiko lur hondartsuetan kokatuz. tzatan, bai Ebro ibaiaren kuneta eta alubioietan. LORALDIA: ekainetik irailera loratzen da. HABITATA: bere lore hori, ikusgarriak zabalduz bai Bizkaia eta Gipuzkoako kostaldeko hondar- 129 Euskal Herriko Landare Dikotiledoneoak II A U R K I B I D E A KONBULBULAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2-6 Kuskula (Cuscuta epithymum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 Calystegia soldanella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 Ezkerte zuria (Calystegia sepium) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 Ezkerte beltza (Convulsus arvensis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 BORRAGINAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7-21 Borraia (Borrago officinalis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 Lithodora difusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 Lithodora fruticosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 Lithodora prostata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Te perladunak (Lithospermum officinale) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 Biri-belarra (Pulmonaria longifolia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Zolda belar (Synphytum officinalis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 Zolda belar txikia (Symphytum tuberosum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Oroilore urtarra (Myosotis lamottiana) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 Idi-mihiak (Anchusa arvensis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 Gire-eguzkia (Heliotropium europaeum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Zakur-mihia (Cynoglossum officinale) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 Oroiloreak (Myosotis arvensis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 Sugegorri-belarra (Echium vulgare) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 BERBENAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22-23 Berbena belarra (Verbena officinalis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 LABIATUAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24-55 Sideritis hypssopifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 Acinos arvensis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 Girtangorria (Ajuga reptans) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 Teuricum scorodonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 Teuricum pyrenaicum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 130 II Otondo-belarra (Stachys officinalis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 Stachys alpina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 Stachys sylvatica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 Melittis melissophyllum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 Sasipeko belarra (Glechoma hederacea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 Asun horia (Lamium galeobdolon) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 Asun borta (Lamium maculatum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 Zaparta belar zuria (Lamium album) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 Prunella grandiflora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 Prunella hastifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 Prunela vulgaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 Txotaloa (Mentha pulegium) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 Xipa-belarra (Mentha aquatica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 Mentha arvensis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 Mentha rotundifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 Garraiska (Melissa officinalis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 Oreganoa (Origanum vulgare) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 Marrubium vulgare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Phlomis lichnitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46 Phlomis herba venti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Thymus vulgare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Thymus mastichina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 Thymus praecox . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 Rosmarinus officinalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 Salvia lavandulifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 Lavandula latifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 Lavandula stoechas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 Lavandula angustifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 Egilista (Calamintha sylvatica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 Otso-atzaparra (Lycopus europaeus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 SOLANAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56-64 Lycium europaeum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 Lycium barbarum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 Solanum chenopodioides . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58 Mairu belarra (Solanum nigrum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 Azeri-mahatsa (Solanum dulcamara) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60 Nicotiana glauca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 Erabelarra (Hyoscyanus niger) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 131 Euskal Herriko Landare Dikotiledoneoak II Belaikia (Aropa belladorna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 ESKROFULAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66-85 Lathrea clandestina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68 Murruntza (Cymbalaria muralis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 Kukuprakak (Digitalis purpurea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70 Scrophularia alpestris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71 Belar beltzaren (Scrophularia nodosa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72 Scrophularia auriculata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 Scrophularia canina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 Euphrasia stricta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 Veronica beccabunga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75 Veronica chamaedrys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76 Veronica offocinalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Apo-belarra (Verbascum thapsus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78 Rhinanthus angustifolius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 Sibthorpia europaea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 Rhinanthus mediterraneus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81 Erinus alpinus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 Pedicularis sylvatica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83 Linaria vulgaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84 Linaria propinqua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85 GLOBULARIAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86- 90 Globularia Globularia Globularia Globularia alypum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87 repens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88 nudicaulis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 vulgaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90 ORBANKAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91- 93 Orobanche alba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93 LENTIBULARIAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94- 99 Pinguicoa vulgaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96 Pinguicola alpina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97 Urticularia vulgaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98 132 II Muki-belarra (Pinguicola grandiflora) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99 PLANTAGINAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100-104 Plantago maritima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102 Izar plantaina (Plantago coronopus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102 Ezpata-plantaina (Plantago lanceolata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103 Plantain handia (Plantago major) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104 BALERIANAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105-110 Valeriana montana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106 Valeriana officinalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 Valeriana Pyrenaica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108 Valeriana locusta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109 San Jorge lorea (Centrathus ruber) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110 DIPSAKAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111-116 Hatz-belarra (Knautia arvensis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 Astalarra (Dipsacus fulloum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114 Succisa pratensis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116 KANPANULAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118-123 Campanula glomerata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120 Phyteuma spicatum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121 Phyteuma orbiculare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121 Wahlenbergia hederacea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122 Lobelia urens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123 ONAGRAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124-129 Epilobium parviflorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126 Epilobium montanum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126 Goilora (Epilobium hirsutum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 Circaea lutetianak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 Oentera biennis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134 133 BIBLIOGRAFIA Castroviejo, S. et al. (1986). Flora Ibérica. Vol. I. Servicio de Publicaciones del C.S.I.C. Real Jardín Botánico. Madrid. Delaveau, P and col. (1981). Secretos y virtudes de las Plantas Medicinales. Selecciones del Reader’s Digest (Iberia), S.A. Madrid. Dendaletche, C. (1982). Guía de los Pirineos. Ediciones Omega, S.A. Barcelona. Font Quer, P. (1988) (11 Edic.). Plantas Medicinales. El Dioscórides renovado. Editorial Labor, S.A. Barcelona. Genders, R. (1988). Plantas silvestres comestibles. Editorial Blume, S.A. Barcelona. Grey-Wilson, C., Blamey, M. (1980). Guía de las Flores alpinas de Europa. Ediciones Omega, S.A. Barcelona. Polunin, O., Smythies, B. E. (1981). Guía de Campo de las flores de España, Portugal y Sudoeste de Francia. Ediciones Omega, S.A. Barcelona. Polunin, O. (1982). Guía de Campo de las Flores de Europa. Ediciones Omega, S.A. Barcelona. Schauer, T., Caspari, C. (1980). Guía de las Flores de Europa. Ediciones Omega, S.A. Barcelona. Strasburger, F. (1982). Tratado de Botánica. Editorial Martín, S.A. Barcelona. Villar Perez, L. y Col. (1987). Plantas medicinales del Pirineo Aragonés y demás tierras oscenses. Excma. Diputaciónb Provincial de Huesca. C.S.I.C. Huesca. Castroviejo, S. et al. (1986). Flora Ibérica. Vol. I Servicio de Publicaciones del C.S.I.C. Real Jardín Botánico. Madrid. Delaveau, P and col. (1981). Secretos y virtudes de las Plantas Medicinales. Selecciones del Reader’s Digest (Iberia), S.A. Madrid. Dendaletche, C. (1982). Guía de los Pirineos. Ediciones Omega, S.A. Barcelona. Font Quer, P. (1988) (11 Edic.). Plantas Medicinales. El Dioscórides renovado. Editorial Labor, S.A. Barcelona. Genders, R. (1988). Plantas silvestres comestibles. Editorial Blume, S.A. Barcelona. Grey-Wilson, C. Blamey, M. (1980). Guía de las Flores alpinas de Europa. Ediciones Omega, S.A. Barcelona. Polunin, O., Smythies, B. E. (1981). Guía de Campo de las flores de España, Portugal y Sudoeste de Francia. Ediciones Omega, S.A. Barcelona. Polunin, O. (1982). Guía de Campo de las Flores de Europa. Ediciones Omega, S.A. Barcelona. Schauer, T., Caspari, C. (1980). Guía de las Flores de Europa. Ediciones Omega, S.A. Barcelona. Begoña Ojer Irisarri (1989) Euskal Herriko Loreak Kriselu. Strasburger, F. (1982). Tratado de Botánica. Editorial Martín, S.A. Barcelona. Villar Perez, L. y Col. (1987). Plantas medicinales del Pirineo Aragonés y demás tierras oscenses. Excma. Diputación Provincial de Huesca. C.S.I.C. Huesca. 134 F ernando Pedro Pérez naturalista eta argazkilari bilbotarra da; hamabost urtetik gora eman ditu Euskal Herriko fauna autoktonoa ikertzen. Galzorian dauden Espezieen Defentsarako Elkartearen sortzailea eta lehendakaria da; naturaren babeserako euskal elkarte hori 1990. urtean sortu zen eta 1996. urtean herri onurakoa zela adierazi zen. Haren buru dela, Fernandok, kazetariak, zoologo eta naturalista taldea zuzentzen eta koordinatzen du landa-azterlanak egiten; horrez gainera elkarteak zoologia eta naturaren babesari buruzko euskal aldizkari bakarra argitaratzen du. Naturaren ahotsa: bi hilez behin plazaratzen da 1992az geroztik. Fernando Pérezek liburu batzuk argitaratuak ditu (“Euskal Herriko Marrazoak eta Arrainak”, “Euskadiko Anfibioak”, “Euskal Herriko Ugaztunak”, “Euskal Herriko Sugeak”, “Euskadiko Muskerrak, Sugandilak eta Apoarmatuak”, “Euskadiko Hondartzak”, “Urkiolako Parke Naturala, Fauna eta Flora”, “Urdaibaiko Itsaspeko Fauna eta Flora”, “Biotopo Babestuak” eta “Euskadiko Gaueko Harrapariak”, Euskal Herriko Interes Bereziko Espezieak”, “Euskal Herriko Zuhaitzak”, “Euskal Herriko Eguneko Harrapariak”. Egilea eguneroko lanera eta bizitzera bultzatzen duena Euskal Herriko fauna ezagutarazi nahia da, euskaldunek maite izan dezaten eta iraunarazten lagun dezaten. 135 Euskal-Herriko Zuhaitzak. Euskal Herriko Zuhaixkak Euskal Herriko Perretxikoak Euskal Herriko Onddoak Euskal Herriko Perretxiko eta Onddoak Euskal Herriko Perretxiko eta Onddoak II Euskal Herriko Kostaldeko Algak Euskal Herriko Landare Monokotiledoneoak Euskal Herriko Landare Dikotiledoneoak Euskal Herriko Landare Dikotiledoneoak II Euskal Herriko Landare DIkotiledoneoak (Loreak) Euskal Herriko Biotopo Babestuak. Gorbeiako Parke Naturala, Fauna eta Flora. Urkiolako Parke Naturala, Fauna eta Flora. Valderejoko Parke Naturala, Fauna eta Flora. Izkiko Parke Naturala, Fauna eta Flora. Pagoetako Parke Naturala, Fauna eta Flora. Aralarko Parke Naturala Fauna eta Flora. Aiako Harriko Parke Naturala. Errege Bardea Parke Naturala Urdaibaiko Itsaspeko Fauna eta Flora Urdaibaiko Ugaztunak eta Narrastiak Txingudiko Arrainak. Txingudiko Hegaztiak. Abrako Estuarioko eta Bilboko Itsasadarreko Fauna. Pitillasko Aintzirako Erreserba Naturala. Izaroko Irla Itsaspeko Fauna. Euskadiko Hondartzak. Katuki Handiak. Katuki Txikiak. PALEONTOLOGIA Lehenengo Arrainak (arrainen eboluzioa) INGURUMENA EUSKAL HERRIKO ZOOLOGIA EUSKAL HERRIKO FLORA ETA ONDDOAK EUSKAL HERRIKO PARKE NATURAKAK MUNDUKO ANIMALIAK 136 Euskal Herriko Kostaldeko Marrazoak eta Arrainak. Euskadiko Anfibioak. Euskadiko, Muskerrak, Sugandiak eta Apoarmatuak Euskal Herriko Sugeak. Euskal Herriko Ur Hegaztiak Euskal Herriko Lur Hegaztiak. Euskal-Herriko Eguneko Harrapariak. Euskadiko Gaueko Harrapariak. Euskal Herriko Ugaztunak Euskal Herriko Krustazeoak. Euskal Herriko Moluskuak. Euskal Herriko Kostaldeko Itsas Ornogabeak Euskal Herriko Interes Bereziko Espezieak. Euskal Herriko Galtzeko Arriskuan Dauden Espezieak. Bizkaiko Golkoko Arrain Abisala. Bizkaiko Golkoko Marrazoak. Euskal Herriko Itsas Hegaztiak eta Paduretako Hegaztiak Euskal Herriko Ibai Arrainak, Izokinak eta Amuarrainak Euskal Herriko Ibai Arrainak, Karpak eta Barboak Energia eta Ingurumena. Ingurumenaren Arazoak. Gure nahia oso zuzena da: testu eta irudi multzo hau gure gizartean ernalduko den hazi izan dadila, Naturan gure bizitza posible egiten duen oreka finari diogun adikuntzak eta errespetuak gero eta hedapen handiagoa izan dezan gure artean, jakintza maila zabaltzen den neurri A.D.E.V.E. IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARGOA
