Política colonial y organización del trabajo en la isla de Fernando Poo: 1880-1930 Gonzalo Sanz Casas ADVERTIMENT. La consulta d’aquesta tesi queda condicionada a l’acceptació de les següents condicions d'ús: La difusió d’aquesta tesi per mitjà del servei TDX (www.tdx.cat) ha estat autoritzada pels titulars dels drets de propietat intel·lectual únicament per a usos privats emmarcats en activitats d’investigació i docència. No s’autoritza la seva reproducció amb finalitats de lucre ni la seva difusió i posada a disposició des d’un lloc aliè al servei TDX. No s’autoritza la presentació del seu contingut en una finestra o marc aliè a TDX (framing). Aquesta reserva de drets afecta tant al resum de presentació de la tesi com als seus continguts. En la utilització o cita de parts de la tesi és obligat indicar el nom de la persona autora. ADVERTENCIA. La consulta de esta tesis queda condicionada a la aceptación de las siguientes condiciones de uso: La difusión de esta tesis por medio del servicio TDR (www.tdx.cat) ha sido autorizada por los titulares de los derechos de propiedad intelectual únicamente para usos privados enmarcados en actividades de investigación y docencia. No se autoriza su reproducción con finalidades de lucro ni su difusión y puesta a disposición desde un sitio ajeno al servicio TDR. No se autoriza la presentación de su contenido en una ventana o marco ajeno a TDR (framing). Esta reserva de derechos afecta tanto al resumen de presentación de la tesis como a sus contenidos. En la utilización o cita de partes de la tesis es obligado indicar el nombre de la persona autora. WARNING. On having consulted this thesis you’re accepting the following use conditions: Spreading this thesis by the TDX (www.tdx.cat) service has been authorized by the titular of the intellectual property rights only for private uses placed in investigation and teaching activities. Reproduction with lucrative aims is not authorized neither its spreading and availability from a site foreign to the TDX service. Introducing its content in a window or frame foreign to the TDX service is not authorized (framing). This rights affect to the presentation summary of the thesis as well as to its contents. In the using or citation of parts of the thesis it’s obliged to indicate the name of the author. T e s i s presentad?, par?, l a obtencián d e l j r ? d a de Oactar, POLÍTICA COLONIAL Y OagAfJIZAGION D£L TRA3AJ0 EN LA ISLA DE FERNANDO POO: 1330-1930. Director-Ponente; Dr. C l a u d i o Esteva Fabregat Departamento de Antropología C u l t u r a l F a c u l t a d de Geografía e H i s t o r i a U n i v e r s i d a d de B a r c e l o n a Presentada por D. Gonzalo Sanz Gasas U n i v e r s i d a d de B a r c e l o n a 9 a r c e l o n a , Noviembre 1933 330 BIBLIOGRAFÍA 1885 "Acta General de l a bonferencia de Berlín". Boletín de l a Sociedad Bfeoiqráfica de Madrid, t . XVIII, pp. 400-420. Actas de l o s Plenos de l a Uni6n de . Agricultores de l a Guinea Española 1925-1935. (No publicado). Archivo- B i b l i o t ^ a de l a Casa de l a Guinea Ecuatorial (Barcelona). ALMONTE, Enrique d' 1885 "Adquisiciones de España en e l A f r i ca Occidental". Boletín de l a Sociedad Beográfica da Madrid, t . XVIII, pp. 135-145. 1910 Los naturales de l a Guinea española considerados ba.lo e l aspecto de su ' condicién de subditos españoles. Madrid, Imp. del Patronato da Huéi>fanos de Administración M i l i t a r . 1912 Lo que vale l a Guinea española. Mad r i d , Imp, del Cuerpo de Intendencia Militar. 1914 "Ensaya de una breve descripción del Sahara Español". Boletín de Sa Real Sociedad Geográfica de Madrid, t . LVI, pp, 130 y s s . ALTOZANO, Hermenegildoí 1957 " E l Patronato de Indígenas de Guinea". Archivos del I n s t i t u t o de Estudios Africanos. N9 40, pp. 49-63. ANGLASELL, Ramón PTOP°S1CÍ°" elevada a 5 . M . l a Reina Nuestra Señora por l a Sociedad Económica Barcelonesa de Amigos del País para que se s i r v a tomar medidas de Protección y fomento del comensio de gspaña en África. Barcelona. Imp. del Oiario de Barcelona. 331 1944-1948 Anuario Agrícola de l o s T e r r i t o r i o s Españoles d e l G o l f o de Guinea» Años 1944 y 1947. Madrid, Dirección Gene x%l de A g r i c u l t u r a de l o s T e r r i t o r i o s Españoles d e l G o l f o de Guinea. 1928 Anuairlo-Guía O f i c i a l de Marruecos y d e l África Española (Comercio y T u r i s m o ) . Madrid. C i a . Ibero-Americana de P u b l i c a c i o n e s . 1882 A r a n c e l e s de Aduanas p a r a l a Peníns u l a é i s l a s B a l e a r e s . M a d r i d . Irap. y Fundición de Manuel T e l l o . AREILZA, José MS y CASTIELLA, Fernando 1941 R e i v i n d i c a c i o n e s de España. M a d r i d . I n s t . de E s t u d i o s Políticos. ARIJA, Julián 1930 L a S u i n e a Española y s u s r i q u e z a s . M a d r i d , Espasa C a l p e . ARMENGOL Y CORNET, P, 1879 ARNAL Y LAPUERTA, M. de 1884 ¿A l a s i s l a s Marianas ó a l G o l f o de Guinea? Memoria ... Madrid. Imp. y Librería de Eduardo Martínez, Manoria para l a P'undación de una , C o l o n i a agrícola'y comensial en l a i s l a de Fernando Poo. M a d r i d , Imp, de F o r t a r i e t , ARñIGHI, G i o v a n n l 1975 " L a o f e r t a de t r a b a j o en una p e r s p e c t i v a histórica". Colonos, campes i n o s y multinacionales, Madrid, A l b e r t o Corazón E d i t o r , 8AE2 GARCÍA, Fernando 1926 Las i s l a s C a n a r i a s , Fernando Póo y Guinea C o n t i n e n t a l Española y s u s c u l t i v o s e s p e c i a l e s . L a s Palmas. •Diario.• 332 BAGUENA CORELLA, Luis 1950 Manuales del África Española. I-Guinea. Madrid. Consejo Superior de I n vestigaciones Científicas e I n s t i t u to da Estudios Africanasi BALMASEDA, Feo. J . 1369 Los confinados de Fernando Póo e impresiones de un v i a j e a Guinea. New York. Imp. de l a Revolución. BANCIDELLA, J.CSsar 1940 Rutas de Imperio. "Fernando Póo y Guinea"»' Madrid, Librería General de Victoriano Suárez. BARRAT BB01ÍIN, Michael 197S La teoría económica del i m p e r i a l i s mo, Madrid. Alianza Universidad, BARRERA, Ángel 1907 Lo que son y l o que deben s e r l a s Posesiones Españolas del Golfo de Guinea. Madrid, Imp, de Eduardo Arias. ..1924 Memoria elevada a l Excmo. 5 r . Presidente Directorio Militar» C texto mecanografiado), Archivo-Biblio teca de l a Casa de l a Guinea Ecuat o r i a l (Barcelona), " 8AUMANN, M. Osear 1887 "La i s l a de Fernando Póo**, Boletín de l a Sociedad Geográfica de ^fedrid, t . XXII, pp, 359-36S. BECKER Y GONZÁLEZ, J . 1918 Tratados, faonvenios y Acuerdos Referentes á Marruecos y l a Guinea Española Colecbionados por encargo de l a Liga A f r i c a n i s t a Española. Madrid. Imp, d e l Patronato de Huérfanos de Intendencia é Intervención Militar, BELTRAN Y ROZPIDE, R. 1901 Repertorio de Publicaciones v Tareas de l a Sociedad Geográfica de Mad r i d (1876-1900 1 . Madrid, Imp, y L i t . d e l Depósito de l a Guerra. 333 1905 "La Geografía en 1904. Memoria sobre e l Progresa de l o s T r a b a j o s Geográfí eos". Boletín de l a Real Sociedad Gea : gráfica de Madrid. t.XLVII, pp. 7-16. s.f. L a Guinea Española. B a r c e l o n a . José Gallach Editar. BENDEñ, Q e r a l d J . 1975 Angola under t h e Portuguese. L o n d r e s . Heinemann, BONELLI, E m i l i o 1888 "Un v i a j e a l G o l f o de Guinea". B o l e tín de l a Sociedad Geográfica de Mad r i d , t . XXIV, pp. 291-313. 1895 Guinea Española.Apuntes sobre su e s tada político y c o l o n i a l . M a d r i d , E s t . Tipográfico Sucesotes de Rivadeneyra. BORRAJO VIÑAS, E. 1902 "Demarcación de l a Guinea E s p a n o M " Boletín de l a Real Sociedad Geográf i c a , t . XLIV, pp. 133-189. OJUTHILLEñ, Ch. de 1384 E I n g l e s e s , f r a n c e s e s y alemanes en e l Óolfo de S u i n e a " . Boletín de M S a c i e d a d Geográfica de Madrid, t . XVII, pp. 7-19 y 203-294. BRAD8Y, Barbara 1975 "The d e s t r u c t i a n o f n a t u r a l economy". Economy & S o c i e t y . 4, pp, 125-161, BREMON, Luciano M i 1897 F e m a n d o Póo. Su p r e s e n t e y su p o r - BELTRAN Y ROZPIDE, ñ. " v e n i r . Madrid. J . P a l a c i o s . BRAVO GARBONELL, J . 1917 Fernanda Póa y e l Muni. Sus M i s t e r i o s y B i q u e z a s . Su colonización. Madrid, Imp. de A l r e d e d o r d e l Mundo, Cacao o r i g i n a r i o de Fernando Póo y Guinea C o n t i n e n t a l , Iletrado a España y e l e x t r a n j e r o . Años agrícolas 1923-24 a 1932-33, B i b , de l a Cámara de Comercio, I n d u s t r i a y Navegación de Barcelona, 3 CÁMARA AGRÍCOLA OFICIAL DE FERNANDO POO 1923 Memoria Delegaclfin Cámara Fernando Póo, (Texto mecanografiado), Archi vo-Biblioteca de l a Casa de l a Gui nea Ecuatorial (Barcelona). 1929 Memoria de l a actuación da l a Junta D i r d c t i v a durante e l e j e r c i c i o 1927"23 aprobada por unanimidad en l a Asamblea General celebrada en Santa Isabel, e l día 25 de febrero de 1929. Barcelona, Artes Gráficas Sucesores de Henrich y ^ i a , 1933 E l cacao de Fernando Póo y e l chocol a t e en España. VI F e r i a de Barcelona del 3 a l 18 de Júhio de 1933. Bar celona._ Artres Gráficas §ucesores de Henrich y C i a , 1934 VII F e r i a de Barcelona: 2 a l 17 de Junio 1934. Barcelona, Imp. A. Ortega. 1935 VIII F e r i a de Barcelona: 1 a 16 de Junio de 1935.""Barcelona. Imp. de A, Ortega. 1936 IX b e r i a de Barcelona; 30 de Mayoaal 14 de Junio 1936. Barcelona. Imp. de A. Ortega, CANTILLO, A. de 1869 Tratados. Convenios y declaraciones de Paz y de Somerclo que han hecho con l a s potencias extranjeras l a casa de Borbón. desde 1700, 2 vola. Madrid Imp. de Miguel Ginesta, GARLES, Emilio 1932 Misioneros. Negreros y Esclavos, Notas de un v i a j a a Fernando Póo. t^al e n c i a . Cuadernos da Cultura. 3 CASTRO, Armando 1980 O Sistema Colonial Portugués em África. Lisboa. E d i t . Caminho. GQLL, Arroengol 1911 Sepunda Memoria de l a s Misiones de . Fernando Peo y sus Dependencias. Madrid. Imp. Ibérica de Estanislao Maestra. 1971 Golonialism i n África 1870-1960. 5 vols. Londres. Cambridge University Press. 1834 "Comercia exterior de España". Boletín de l a Sociedad Geográfica- de Mad r i d , t . XVII, pp. 238-2aJ. 1935 Decreto creando e l Comité S i n d i c a l del Cacao. Madrid. Ministerio de I n dustria y Comercia. 1884 Gangreso Español de Geografía Colon i a l y Mercantil. 2 tomos. Madrid, Fortanet. CONROTTE, Manuel 1900 "Colonias Españolas en África y ra§todos apropiadas á su explotacián". iáoletín de l a gociedad Geográfica de Madrid, t . XLII, pp. 174-188. CONSEJO DE ECONOMÍA NACIONAL 1925 Estadística del Comercio Exterior de España. Año 1924. Madrid. Imp. y Encuademación de F e l i p e Peña Cruz. COQUERY-VIDROVITCH, C. 1963 "L'intervention d'une société privé a propos du contesté franco-espagnol dans l e Rio Muni: La Société d'Explotations Coloniales (1899-1924)". Cablera d'Etudes Africaines. nS 13, pp. 22-^. COMITÉ SINDICAL DEL CACAO 336 CRESPO GIL DELGADO, C. 1949 Notas p a r a un e s t u d i o antropológico y etnolégico d e l bubi de Femando Póo. Madrid. C.S.I.C. e I.D.E.A. CURTIN, P h i l i p O. & VANSINA, J . 1964 "Sources o f t h e n i n e t e e n t h c e n t u r y A t l a n t i c slave trade", Journal o f A f r i c a n H i s t o r y , V, 2 , pp. 185-208. 1916 ¿Debe España c o n s e r v a r n u e s t r a s pos e s i o n e s de Guinea?. Éarcelona, T i p . Iris. DELEGACIÓN DE ESTADÍSTICA DEL GOBIERNO GENERAL DE LA REGIÓN ECUATORIAL 1960 Resúmenes Estadísticos (1958-59). Madrid. DÍAZ OE VILLEGAS, J . I,D.£.A. 1961 África S e p t e n t r i o n a l ; Marruecos e l ' nexo d e l e s t r e c h o . África Atlántica: l a s r i b e r a s f r o n t e r o s de C a n a r i a s . I s l a s y T e r r i t o r i o s d e l G o l f o de B i a f r a . Madrid. I.D.E.A. 1967 África Española en l a geopolítica y g e o e s t r a t e g i a n a c i o n a l e s . Madrid,' I.D.E.A. 1952 D i c c i o n a r i o de H i s t o r i a de España. M a d r i d . R e v i s t a de O c c i d e n t e , DIRECCIÓN GENERAL DE ADUANAS- 1884 Estadística c o m e r o i a l . Resúmenes p o r quinquenios d e l Comercio y de l a n a vegación e x t e r i o r de España en l o s - años de 1850 á 1882. Madrid. D i r e c . G r a l . de Aduanas, DIRECCIÓN GENERAL DE PLAZAS Y PROVINCIAS AFRICANAS 1963 "La, Región E c u a t o i r i a l a l día". B o l e tín de Información. nS 483, 3 EMMANUEL, A r g h i r i 1884 "Discurso del Sr. Coello soBre l a Conferencia de Berlín". Boletín de l a Sociedad Geográfica de Madrid, t . XVII, pp. 311-319. s.f. Discurso de 5.E. e l Jefe del Estado en ocasián de l a apertura del VIII peHodo l e g i s l a t i v o de l a s Cortes Españolas. Publicaciones de l a Excma. Diputación Provincial de Fernando Póo. 1900 Documentos presentados a l a s Coiiies en l a Legislatura de 1900 por e l Min i s t r o de Estado. Madrid, E s t . T i p . Sucesores de Rivadeneyra. 1931 E l cacao y e l chocolate. Publicaciones del Instituto Colonial da Barcelona. Tipografía Universal. 1971 "Le colonialisma des *poor^whitss' et l e mythe ds l'irapérialisme d ' i n vestissement". L'Homme et l a 3ociáté. na 22, pp, 67-96. 1891 "España en África". Boletín de l a Sociedad Geográfica de Madrid, t . XXX pp. 12-22. ESTEVA FABREGAT, C l . 1971 ••Algunos caracteres del sistema de propiedad *fang'". Ethnica. 1, pp. 31-59. FAGE, J.D, 1969 A History o f West África. Londres, Cambridge University Press. FERNANDEZ DURO, C. 1900 E l derecho a l a ocupación de l o s t e r r i t o r i o s en l a Costa Occidental de África, Madrid, Fortanet 33 FERNANDEZ, Rafael 1976 Guinea; Mateida regervada. Madrid, Ediciones Sedmay. FERRÁNDIZ 1930 Notas de v i a j e a Fernando P¿So, (Tex to copia mecanografiada). FERRER FIERA, Pablo 1900 Fernando Pao y sus dependencias. Barcelona. A, López Robert Imp, FICKENDEY, E, 1954 "Perspectivas de l a explotación del aceite de palma en l a Guinea españo la"» Archivos del Instituto de Estudios Africanos, n9 23, pp, 23-33, FLORES MORALES, A. África a través del pensamiento español; De Isabel l a Católica a Franco, Madrid, G.S.I.C. e I,D.E,A, FONT TULLOT, I , 1951 E l clima de l a s posesiones españolas del golfo de Guinea. Madrid, G.S.I.C, e I.D.E.A. FONTAN Y LOBE, Juan 1946 Bibliografía C o l o n i a l . Madrid, Selecciones gráficas. FOSTER-CARTER, Aidan 1978 "The Modes of Production Controyersy" New L e f t Review. 107, pp, 47-77. FREYRE, Gilberto 1958 Integrac^o Portuguesa Nos Trópicos, Portuguese Integration i n the Trópica. V i l a Nova de Famalic&o, T i p , Minerva, 1981 Gasa-Grande 5 Senzala. Rio de Janeiro, 219 e d i c ' L i v r a j d a José Olympio Ed, 1947 Primera contribución a l conocimiento de l a s maderas ':de l a Guinea c o n t i nental española. Madrid. I.D.E.A. FUSTER RIERA, Pedro GALINDO Y DE LA VERA,L. 1834 H i s t o r i a , v i c i s i t u d e s y política t r a d i c i o n a l de España respecto de sus posesiones en l a s costas de África desde l a Monarquía gótica y en l o s tiempos posteriores § l a Restauración hasta e l áltimo s i g l o . Madrid. M. T e l l o . 339 GARCÍA PIQUERAS, Tomás 19¿i9 África en l a acolan española. Madrid. C.S.I.Q. B I.D.E.A. " 1961 Recuerdos centenarios de una Guerra romántica. La guerra de África de nuestros abuelos flB59-60). Madrid. C.S.I.C, e I.O.e.A. " 1966 La acción africana de España en torno a l 96 [1862-1912). Madrid. C.S.I.C. 1936 Geografía de Marcuecos. Protectorados y Posesiones de fespaña en África. 2 tomos. Madrid. Imp. y T a l l . del Minia t e r i o de l a Guerra. GAfCCBALDI, Germán 1891 "La i s l a de Fernando Póo". Boletín de l a Sociedad Geográfica de Madrid, t . XXX, pp. 94-110. GELPI Y FERRO, G i l 1871 Situación de España y de sus posesiones de Ultramar, su verdadert? peligro y e l único medio de conjugarlo. Madrid, S. Aguado. GENOVESE, Eugene 1970 Economía política de l a esclavitud. Barceloha, Península. GOBIERNO GENERAL OE LOS TERRITORIOS ESPAÑOLES DEL GOLFO DE GUINEA 1943 194S GOBIERNO GENERAL OE LA PROVINCIA DEL GOLFO DE GUINEA 19Sa Resúmenes estadísticos (1956-57). Mad r i d . I.tí.E.A. GOMEa DURAN, José 1946 E l régimen Jurídico-financiero c o l o n i a l . Madrid. C.S.I.C. e I.D.E.A. Resúmenes de l o s anos 1941. 1942-43. Madrid. I.D.E.A, 340 GÓMEZ Y SANJUAN, J , 1883 ••Posesiones españolas d e l G o l f o de , Guinea". Boletín de l a Sociedad Geográfica de Madrid, t . XV, pp. 381-396. GONZÁLEZ ECHEGARAY, C. 1964 E s t u d i o s Guineos. V o l . I I , Madrid. Consejo Supexdor de I n v e s t i g a c i o n e s Científicas e I.D.E.A, GHANADQ3, Gregorio 1907 España en e l Muni, Madrid. M i n i s t e r i o de M a r i n a , 1912 Páginas s u e l t a s sobre l a Guinea e s pañola, B a r c e l o n a , Imp, de Vda, de J , Miguel, • 1958 H i s t o r y o f A g r i c u l t u r e i n t h e Southern U n i t e d S t a t e s t o 1860, 2 v o l s , Glouces t e r , Mass, 1947 Guía d e l Museo Etnolágico de Madrid, C,S,I,C, e I n s t , B e m a r d i n o de Sahagún. 1852 Observaciones a l llamado opuse¿ild s o b r e l a colonizacián de Fernando Póo, Madrid; Fund, e Imp, de Eusebio Aguado,/ " GñAY, L.W, . GUILLEMAR OE ARAGÓN, A d o l f o ." .^":;.'i852 . GUINEA, E m i l i o Opúsculo sobre l a colonización de F e r nando Póo y r e v i s t a de l o s p r i n c i p a l e s e s t a b l c i m i e n t o s europeos, M a d r i d , Imp, Nacional, -1916 Guinea C o n t i n e n t a l Española y F e r n a n do Póo, M a d r i d , Imp, Clásica Española. 1949 En e l país de l o s - b u b i s . Madrid, C,S,I,G. e I.D.E.A. 34 GUNDER FRANK, André 1979 La acumulacián mundial. 1492-1789. MadiH.d. S i g l o XXI. GUTIÉRREZ SOBRAL, J . 1902 "La Guinea Española. Memoria presentada a l Excmo. Ministro de Estado". Boletín de l a Real Sociedad Geográfi-I» ca de Madrid, t . XLIV, pp. 7-15. 1904 Posesiones Españolas en África O c c i dental. Muni. Fernando Póo. Rio de Oro. Madrid. Imp. de l a Revista Gener a l da Marina. GUTKIND, P.C.W., COHÉN, a,,& COPANS, J . HAMMOND, R.J, 1978 1966 African Labor History. Londres. Sage Publ. Portugal and África. 1815-1910. S t a f o r d University Pfess.' "Estadística C o l o n i a l " . Boletín de l a Sociedad Geográfica de Madrid,'' t , HEDIGEB, Emilio 1886 XXI, pp, 246-255. HERRERO TEJEDOR, F. 1967 África en l a encrucijada internacion a l . Madrid. C.S.I.S, e I.D,E,A, HOPKINS, A . 8 , 1975 An Economic History of West África, Londres, Londman. IBARRA, José ds 1929 "Informe sobre l o s resultados que ha obtenido en e l presente año d e l estu dio de l a f l o r a de l a i s l a de Fernando Póo e l Gobernador General de l a Gola n i a , y que eleva a conocimiento d e l Eaxjmo. S r , Ministra de Estado", L a Guinea españolad 586 c y 584 c, pp. IGLESIAS DE LA RIVA, A. 1947 Política indígena en Guinea. Madrid •;-.C.S.I.C. e I.D,E,A. • 342 1924 Instancia y Memoria explicativa de l a misma elevada a l Directoría M i l i t a r por l a Delegación en España de l a Cámara Agrícola O f i c i a l de Fernando Póo en 29 de Enero de 1924. Barcelona. Artes Gráfisas. Sucesores da Henrich y C i a . 1951 Intereses de España en Marruecos. Mad r i d . C.3.Í.C. s I.D.E.A. 1886 "Exploración en T e r r i t o r i o s del Golfo de Suinea". Boletín de l a Sociedad Geográfica de Madrid, t . XXI, pp, 25-36. 1954 I r a d i e r , explorador de África. Madrid, C.S.I.C. e I.O.E,A. 1956 I r a d i e r . conmemoración de su primer centenario. Madrid, C,2,I,d, e I.D.E.A.' 1879 " I s l a de Coriseo". Boletín de l a Sociedad Geográfica de Madrid, t . VII, pp. 264-265. JANIKOWSKI, L. 1887 "La i s l a de Fernanda Péofisu estado actual y sus habitantes" ^oletín de l a Sociedad Geográfica de Madrid, t . XXII, pp. 201-211. KUBIENA, W.L. 1958 "Los suelos de l o s T e r r i t o r i o s españoles del golfo de Suinea". Archivos del Instituto de Estudios Africanos. nS 46, pp. 65-75. LABRA, Rafael M. de 18^ Nuestras colonias de África, Fernando Póo, Coriseo, Annobón. Elobeyy L a Costa de Guinea. Madrid. T i p . de A l fredo Alonso. IRADIER, Manuel 343 LASTRES Y FINZ, Feo. 187S L a c o l o n i g a c i 6 n p e n i t e n c i a r i a de l a s Marianas y Fernando Póo. M a d r i d . Edu ardo Martínez. LECUYER, M.C. y SERRANO, C. 1976 L a guerre d ' A f r i q u e e t ses r§percuss i o n s en Espagne. 1859-1904. París. P.U.F. LEGISLACIÓN DE ADUANAS 1912 A r a n c e l e s de Importación y E x p o r t a ción para l a Península § i s l a s S a l e a r e s vdgentes desde e l l a de enero de 1912. Madrid. Centro E d i t o r i a l Góngora. LEÓN Y CASTILLO, F.D. 1921 Mis Tiempos. 2 tomos. Madrid. L i b r e ría de l o s Sucesores de Hernando. LINIGER-60UMAZ, Max s,f, L i b r o de A c t a s de Reuniones de l a J u n t a de Gobierno de l a Unión de A g r i c u l t o r e s de l a Guinea Española. 1927-1935. (Texto m a n u s c r i t a ) . Avc h i v o - B i b l i o t e c a de l a Casa de l a Guinea E c u a t o r i a l en B a r c e l o n a . 1980 L a Guiñee E q u a t o r i a l e . París. L'Harmattan. s.f. Lo que es y l o que podrá s e r l a G u i nea Española. Barfielona. T i p . C l a r e t . LÓPEZ VILCHES, E l a d i o 1901 "Fernando Póo y l a Guinea Espanalaa". Boletín de l a Sociedad Geográfica de Madrid, t . X L I I , pp. 273-309. LORMAN, José 1976 Manuel I r a d i e r B u l t y e x p l o r a d o r d e l África negra. B a r c e l o n a . L a Gaya Ciencia, . 344 LLOMPAHT, Sebastián 1946 Leqislacián del Traba.jo en l o s T e r r i t o r i o s Españoles del Golfo de Guinea. Madrid, Ed. de l a Oirec, General de Marruecos y Colonias. MADFCEO, Francisco 1933 La Guinea Incógnita: Vergüenza y escándalo c o l o n i a l . Madrid, Ed. España, MAJO FRAMIS, R. 1954 I r a d i e r en l a Guinea Española, Madrid, G,S,I,C. B I.D.E.A. MALOONADO MAGANAZ, J . 1873 P r i n c i p i o s Generales del Arte de l a Coloniazación. Madrid, Imp. y Fund. de Manuel T e l l o . MARTÍNEZ ALIER, J, 1977 Haciendas, Plantations and G o l l e c t i v e Farras, Londres, F. Cass, MARTÍNEZ DE LA ESCALERA, Manuel 1902 "Los T e r r i t o r i o s del Muni, Sus condiciones y colonización". Boletín de l a Real Sociedad Geográfica, t , XLIV, pp, 17-47 MAHTOS AVILA, F. 1944 índice l e g i s l a t i v o de Guinea. Madrid, I n s t , Estudios Políticas. MAS, José 1919 En e l país de l o s bubis. Escenas de l a vida en Fernando Póo, Madrid,. Sanz C a l l e j a Editores e Impresotes, MEILLASSOUXí, Claude (eds.) 1971 The Bevelopment of Indigenous Trade and Markets i n West África. Londres, Oxford Unioersity Press. 1975-^ - Femmes, greniers & capitaux. París. F. Máspero. MEMMI, Albert 1971 Retrato del colonizado. Madrid. Cuadernos para e l dialoga• 345 1923 Memoria Delegación Cámara Fernando Póo. (Texto mecanografiado). A r c h i v o - B i b l i o t e c a de l a Casa de l a S u i nea E c u a t o r i a l ( B a r c e l o n a ) , 1955 Memoria d e l Gobierno G e n e r a l de l o s T e r - r i t o r i o s Españoles d e l G o l f o de Guinea. Años 1949-1955, Madrid. Nuevas Gráficas. 1929 Memoria de I d s t r a b a j o s r e a l i z a d o s por e l Consejo Peimanente de l a Delegación en España de l a Cámara Agrícola O f i c i a l de Fernando Póo desde e l año 1925»' B a r c e l o n a . A r t e s Gráficas. Memorias de l a Unión de A g r i c u l t o r e s de l a Guinea Española. 1923-24 a 19^-» -29 y 1929-30 a 1934-35. A r c h i v o - B i b l i o t e c a de l a Casa de l a Guinea E c u a t o r i a l en B a r c e l o n a . MERKETT, J . E . 1963 " t h e T r i a n g u l a r Trade". S u s i n e s s H i s t o r y . 3, pp, 1-7. MESA, Roberto 1976 L a i d e a c o l o n i a l en España. V a l e n c i a . Fernando T o r r e s Ed. MOLINA ARRABAL, J, 1936 ' MINISTERIQ DÉ ECONOMÍA NACIONAL ^ " P r i n c i p a l e s c i r c u n s t a n c i a s econótnico-jurídicas de l a S u i n e a Española". A r c h i v o s d e l I n s t i t u t o de E s t u d i o s A f r i canos. nS 41, pp. 7-21, Estadística d e l Comercio E x t e r i o r de España, año 1928, M a d r i d . A r t e s Gráficas. " 3 MINISTEFIIO DE ESTADO 1912 Estadística Genenal del Comercio I n t e r i o r y Exterior de l o s T e r r i t o r i o s Españoles del África Occidental. Año 1910. Madrid. Imp, del M9 de Estado. 1912 Estadística General del Comercio I n t e r i o r y Enterior en l o s T e r r i t o r i o s Españoles del Golfo de Guinea. Año 1911. Madrid. Imp. L a Editora. 1919 Memoria referente a l a situacián política y econámica de l a s posesiones españolas del Afrioa Occidental. en l o a años 1916-lB. Madrid, Vicente Rico. MINISTERIO OE TRABAJO Y PREVISIÓN 1929 Anuario Estadgstico de España. Año XIII.-1927. Madrid. Artes Gráficas. MINTZ, Sidney 1966 MIRANDA DIA2; M. 1963 España en e l continente africano. Madrid. G.S.I.C. B I.D.E.A. MIRANDA JUNGO, A. 1945 Leyes Coloniales. Madrid. Sucesores de Rivadeneyra. 1890 "Las Misiones Españolas de Femartílo P6o y sus Dependencias". Boletín de l a Sociedad Geográfica de Madrid.' t,' XXIX, pp. 279-283. 1902 "Nuestras colonias en Guinea. Consideraciones técnicas, sociales y. políticas". Boletín de l a Real Sociedad Geográfica, t . XLIV, pp. 70-132. MONTALVD, Federico "The Caribbean as a socio-cultural área", Journal of World History, IX, : -r4, pp.-: 3f7 MONTES DE OCA, José 1883 " C o l o n i a a c i S n d s Femando P ó o " B o l e tín de l a Sociedad Geográfica de Mad r i d , t . XV, pp. 46-53. MORENO MORENO, José A. 19S3 "Origen y v i c i s i t u d e s d e l a n t i g u o r e i n o de Moka". Arch&vos d e l I n s t i t u t o de E s t u d i o s A f r i c a n o s , na 27, pp. 7-^3. MOROS Y MORELLON, J . 1844 "Memoria s o b r e l a I s l a de Annobén" Manorias s o b r e l a s i s l a s a f r i c a n a s de España, Femando Pao y Annobán» M a d r i d . C i a . Tipográfica. MUSUER2A SAENZ, S. 1908 Fernando P6o. Su situacién a c t u a l agrícola y c o m e r o i a l y s u portrenir»' B a r c e l o n a . Vda. de O, Gasanovas. mmz Y eAviRiA, IB71 Gránica G e n e r a l de España. África^ I s l a s de Fernando Póo, C o r i s e o y Annobán, M a d r i d . J . E , Morete, 19^ La • Mlitoz Y NUÑEZ DEL PRADO, Jssüs propiedad en l a Guinea Española, y M a d r i d . Imp, de l a C i u d a d L i n e a l . ' NAVARRO, joaquíb J . 1859 Apuntes s o b r e e l estado de l a c o s t a o c c i d e n t a l de África y p r i n c i p a l m e n t e de l a s posesiones españolas en e l S o l f o de Guinea, M a d r i d . Imp, N a c i o •nal.-'.. 1900 NEVBURY, C o l i n W. 1971 Negociación con F r a n c i a p a r a c e l e b r a r un t r a t a d o de Límites e n t r e l a s Pose-. a l o n e s Españolas y F r a n c e s a s en lat;.. C o s t a O c c i d e n t a l de África. M a d r i d , Sucesores dd Rivadeneyra, " P r i c B S and p r o f i t a b i l i t y i n e a r l y n i n e t e e n t h - c e n t u r y West A f r i o a n Trade", C l . M e i l l a s s o u x [ed.) The Development o f Indigenous Trade and Markets i n West A g r i c a . L o n d r e s . Oxford U n i v e r s i t y P r e s s . 348 NEWITír, Malyn 1981 P o r t u g a l i n África. L o n d r e s . Longman. NIEVES COSO, Manuel 1902 "Demarcación de l a tíuinea E s p a ñ o M " . Boletín de l a Real Sociedad Geográf i c a , t . XLIV, pp. 48-69. NOSTI NAVA, Jaime 1942 Notas geográficas, físicas y económicas sobre l o s T e r r i t o r i o s español e s d e l G o l f o de Guinea. M a d r i d . Dirección de A g r i c u l t u r a de l o s T e n r l t o r i o s españoles d e l G o l f o de Guinea. Publicación n^ 1. 1947 " L o s ñames y sus f i e s t a s e n t r e ICES b u b i s " . Anuario Agrícola de l o s T e r r i t o r i o s Españoles d e l G o l f o de Guinea. 1947. Madrid. Dirección de A g r i c u l t u r a de l o s T e r r i t o r i o s E s pañoles d e l G o l f o l d e Guinea. P u b l i cación n9 13, pp. 195-199. 1948 A g r i c u l t u r a de Guinea. Promesa p a r a España. M a d r i d . C.S.I.C. e I.D.E.A. 1948 " C u l t i v o s arbóreos c o l o n i a l e s " . Aiw c h i v o d e l I n s t i t u t o de E s t u d i o s Af r i c a n o s . nS 4, pp. 61-74. - 1955 L a A g r i c u l t u r a en Guinea Española. V nki • I . L a P l a n t a . M a d r i d . I.&:.E.A. NOVAS CALVO, L i n o 19SS " R e c i e n t e s p r o g r e s o s técnico-agríc o l a s en l a a g r i c u l t u r a t r o p i c a l y en s u aplicación a G u i n e a " . A r e u i v o s d e l I n s t i t u t o de E s t u d i o s A f r i c a n o s , na 39, pp. 7-23. 1942 Pedro B l a n c o . E l Negrero.' M a d r i d . C o l . A u s t r a l . Espasa C a l p e . 1884 "NuevoS; T e r r i t o r i o s españoles". Bo: • letín de l a Sociedad Geográfica de Madrid, t . X V I I , pp. 357-358, 349 NZULA, A.T., POTEKHIN, 1979 I . I . & ZUSMANOVICH, A.Z. Forced Labour i n Colonial África»' Londres, Zed Press. 0LE3A MUÑIDO, F.' 1953 Derecho Penal aplicable a l o s indígenas en l o s T e r r i t o r i o s Españoles del Golfo de ItUinea. Madrid. C.S.I.C, e I.D.E.A. OFTTEGA CANADELL, R. 1962 Provincias africanas españolas; I f n i , Sahara, Fernando P6o y Rio Wuni, Barcelona. Teide. OSSORIO, Amado 1887 "Condiciones de colonización que ofrecen l o s territoirias españoles del golfo de Guinea", Boletín de Im Sociedad Geográfica de Madrid, t . XXII, pp.' 314-332. PANYELUA, A. 1951 "Notas de tipología c u l t u r a l . La c a sa y e l poblado fang", Archivos del I n s t i t u t o de Estudios Africanos, nS 16, pp. 7-30, PANYELLA, A. y SABATSñ,^ J . 1955 "Esquena de l a Antroponimia Fang de l a Guinea española desde e l punto de v i s t a etnológico", Archivos d e l I n s t i t u t o de Estudios Africanos, nS 34, pp, 73-84, 1957 "Los cuatro grados de l a f a m i l i a ero l o s fang de l a Guinea española, 6araarones y Gabán". Archivos d e l Inst i t u t o de Estudios Africanos, na 40, pp, 1-17, 1959 Esquema de Etnología de l o s Fang Ntumu de l a Guinea Española, Madrid, C,S,I,C, e I,D,E.A. PANYELLA, A. PATRONATO DE INDÍGENAS DE LOS TERRITORIOS ESPAÑOLES DEL GOLFO DE GUINEA llSSp -59' Memorias de l o s años 1954 a 1958. Madrid, Hijos de R. Oviedo. PATFONATO DE ^ S.f. INDÍGENAS DE LOS TERRITORiaS ESPAÑOLES DEL GOLFO DE GUINEA En P r o da l o s Nativos de Fernando P6o. Santa I s a b e l . Imp. C o l o n i a l . PAZ, Abel 1979 D u r r u t i . E l p r o l e t a r i a d o en armas. B a r c e l o n a . Bruguara, PELLISIEñ, Rene 1964 L o s T e r r i t o r i o s españoles de África M a d r i d . C.S.I.C. e I.D.E.A. PELLÓN;y ROBRIGUEZ, J , 1864 Memoria d e s c r i p t i o a da l a s C o l o n i a s españolas de Fernando Póo y sus dependencias. . . precedida de ¿na r e s e ña... sobre e l G o l f o de Guinea. Mad r i d . José Morales y Rodríguez. PÉREZ, Antonio 1908 "Problema o b r e i r i " Segundo Congreso A f r i c a n i s t a , Zaragoza, octubre 1908. B a r c e l o n a . Imp. de España en África. PÉREZ GALDOS, Benito 1954 A i t a T e t t a u e n . Madrid. Librería y Casa E d i t o r i a l Hernando; PÉREZ DE LA RIBA, J . 1973 E l barracón. E s c l a v i t u d y c a p i t a l i s - . mo en Cuba. B a r c e l o n a . G r i j a l b o . PERPIÑA GRAU, Román 194S De colonización y economía en l a Guinea española. B a r c e l o n a . L a b o r . 1947 "Mano de o b r a a f r i c a n a f a c t o r de c o s t e c o l o n i a l : investigación sobre s i peso de l o s b r a c e r o s c o n t r a t a d o s en Femando Póo". Cuadernos de E s t u d i o s A f r i c a n o s , n^ 3, pp. 1-33. s.f. Contribución a l a p r e h i s t o r i a y p r o t o h i s t o r i a de R i o Muni. S a n t a . I s a b e l de Fernando P ó o . P u b l i c a c i o n e s d e l I n s t i t u t o C l a r e t i a n o de África. PERRAMON MARTI, R, 351 1900 P o s e s i o n e s Españolas en e l África O c c i d e n t a l p o r Dos O f i c i a l e s d e l Ejército. M a d r i d . Imp. y L i t . d e l Depósito de l a S u e r r a . POZANCO, Miguel Ángel 1937 Guinea Mártir [ n a r r a c i o n e s , nofcáa y comentarios de un condenado a muerte). V a l e n c i a . Colección A c t u a lidad. PRESIDENCIA DEL CONSEJO DE MINISTROS 1934 Resúmenes G e n e r a l e s de Importación y Exportación en l o s T e r r i t o r i o s Españoles d e l G o l f o de Guinea. Año 1932. M a d r i d . V i c e n t e R i c o . PRESIDENCIA DEL SQBIERNO 1928 Memoria de l a Actuación d e l Bonsejo de l a Economía Nacioneil en e l año 1927. Madrid. Imp. Z o i l a Ascasíbar. PRIESTLEY, Margaret 1969 West A f r i c a n T r a d e and C o a s t S o c i e t y . A F a m i l y Study. L o n d r e s . O x f o r d University Press. RAMÓN ALVAREZ, H. 1951 Leyendas y m i t o s de Guinea. M a d r i d . G.S.I.C. e I.O.E.A. RAMOS IZQUIERDO, L . 1912 Deeripción geocfráfica y g o b i e r n o , admoniatración y colonización de l a s C o l o n i a s Españolas d e l G o l f o de Guinea. M a d r i d . Imp.Felipe Peña C r u z . •:,.;„•• 1923 Reglamento de l a Cámara Agrícola O f i c i a l de Fernando P ó o . Banapá. Imp. da l o s M i s i o n e r o s . 1928 Reglamento I n t e r i o r p a r a l a Unión de A g r i c u l t o r e s de l a Guinea E s p a ñola. (Texto mecanografiado). B a r c e l o n a , A r c h i v o - B i b l i o t e c a de l a Gasa de l a S u i n e a E c u a t o r i a l ( B a r celona) . 352 REPARAZ, Gonzalo de 1924 1954-1967 1952 1950-1957 REY, P i e r r e - P h i l i p p e RIO JOAN, Feo. d e l Política de España en África. Mar d r i d , 23 edicián. C a l p e , Restroen Estadístico de África E s p a ñola. Años de 1947-52 a 1965-66. Madrid. I.tí.t.W. y Dirección Gener a l de Marruecos y C o l o n i a s . Resánenes estadísticos d e l Censo General de Población d e l Gobierno G e n e r a l de l o s T e r r i t o r i o s Español e s d e l G o l f o de Guinea. A l 31 de diciembre de 1950. M a d r i d . I.D.E.A. y Dirección General de Marruecos y Colonias." ReéOmenes Estadísticos d e l G o b i e r no General de l o s T e r r i t o r i o s E s p a ñoles d e l G o l f o de ^ u i n e a . Años de 1948-49 a 1954-55. M a d r i d . I.D.E.A. 1971 Coloñialisme e t Néo-Colonialisme e t Transítlon au C a p i t a l i s m e . París, F , Maspero. 1976 L e s A l l i a n c e s de C l a s s e s . París. F , Maspero. 1914 E l f e r r o c a r r i l de Fernando Póo. Artteproyecto de l a r e d i n s u l a r y P r o y e c t o de l a l i sección, S a n t a I s a b e l á Basupú Oeste. Madrdd. Rev i s t a Técnica de Infantería y Caba Hería.' África O c c i d e n t a l Española ( S a h a r a y Guinea). Madrid, R e v i s t a Técnica de Infatatería y Caballería, 353 Ríos, Juan Miguel de l o s 1844 "Memoria sobre l a s i s l a s de F e r n a n do P6Q y Annobón". Memorias sobre l a s i s l a s a f r i c a n a s de España, F e r nando P6o y Annobón. M a d r i d , Compañía Tipográfica. RODRÍGUEZ BARRERA, J . Manual d e l A g r i c u l t o r en Fernando 1924 Póo. E l Cacao. B a r c e l o n a , A r t e s grá ficas. " 19?S E l C a f e t o , B a r c e l o n a , R a f a e l Casulleras ROMERO MOLINER, R a f a e l RUMEU DE ARMAS, A n t o n i o «UIZ Y ALBAYA, J . 1951 1956-1957 1893 Editor. "Aspectos s o c i a l e s de l a a l i m e n t a ción en Fernando Póo". Artihivos d e l I n s t i t u t o de E s t u d i o s A f r i c a n o s , nS 17, pp. 21-31. España en e l África Atlántica. 2 ' v o l s . M a d r i d . C.S.I.C. B I.D.E.A. Descripción de l o s c u l t i v o s que se p r a c t i c a n en l a s llamadas f i n cas de l a i s l a de Fernando P ó o . Cádiz, R e v i s t a Médica de D, F e d e r i c o Uoly. SMVEORA y MAGDALENA, D. 1907 Memoria d e l Comisario Regio en l a s p o s e s i o n e s españolas d e l África O c c i d e n t a l . M a d r i d . Imp. de V i c e n te Rico. S/^ATER, F r a n c i s c o 1907 Ensayo de E s t u d i o sobre una supuest a plantación de cacao en l a I s l a de Fernando P ó o . B a r c e l o n a , Imp. F . Badía.\ SAEZ DE SOBANTES, L.- 1971 E l A f r i c a n i s m o español. M a d r i d . C.S.I.C. e I.D.E.A,' , 351 SANZ, R i c a r d a 1978 F i g u r a s de l a Revolución Española» Valencia, Ediciones Pretanio, SANZ CASAS, Gonzalo 1979 ••Política c o l o n i a l , política aránzeláiúa i i n i c i a t i v a p r i v a d a : L a Union de A g r i c u l t o r e s de l a Guinea Española". L/Avenp, nS 19, pp, 6270. 1980 " L ' i l l a de Fernando Póo: 1900-1939, L a política indígena i e l procés d ' a s s a l a r i a m e n t " . L"Avene. nS 28, pp. 0.7-54. 1982 "Neutralidad o beligerancia: La P r i mera G u e r r a Mundial y l a Guinea E s pañola". Mélánpes de l a Casa de Velázguez. t . X V I l I / 2 , pp. 144-146. 1960 A f r i c a r e n l a política española d e l s i g l o XIX. Madrid.-C.S.I.C.' e I.D.E.A. SEVILLA ANDRÉS, D, SECCIÓN DE ESTADÍSTICA DE LA DELEGACIÓN DEL TRABAJO DEL GOBIERNO GENERAL DE LOS TERRITORIOS ESPAÑOLES 1947DEL GOLFO DE GUINEA -1949 Res&nenes de l o s años 1944-45 y 1946-47. M a d r i d . DiBeccién G e n e r a l de Marruecos y C o l o n i a s e I.'^.E.A, 1888 "Sesión d e l 12 de Diciembre de 1B88" Boletín de l a Sociedad Geográfica de Madrid, t . XXV, pp. 414-415, SHERIDAN, R, 197QQ The Development o f the P l a n t a t i o n s t o 1750; an E r a o f West I n d i a n P r o s p e r i t y 1750-1775. L o n d r e s , Ginn & Co. SILVEIRA, L u i s 1959 Descripción de l a i s l a de Fernando Póo en vísperas d e l T r a t a d o de San I l d e f o n s o , M a d r i d , C S . I . C , e I.D,E,A. 355 SORa.A, Le Lieutenant 1884 Les Posseesions espagnoles Solfe de Suinée l e u r presente et l e u r avenir, París. A, Lohure, SORELA, L u i s 1893 E l comercio en e l África Occidental. Madrid. Imp, y L i t , de l o s Huérfanos, 1886 "Solucián d e l c o n f l i c t o Hispano-Alemán. Proposición hecha por Su S a n t i dad E l Papa León :.XIII como mediador en l a cuestión de l o s archipiélagos de Las Carolinas y Palaos pendiente entre España y Alemania". Boletín de l a Sociedad Geográfica de Madrid, t . XX, pp. 102-107, STOLCKE, Verena 1978 "Las mujeres y e l trabajo", Material e s , n» 12, pp. 45-63. STOLCKE, V. & HALL, M. .. _Ci "The Introduction of Fres Labour i n t o to Sao Paulo Coff ee Plantatiíaas" Paper preparad im advance f o r p a r t i c i pants i n Burg Wartenstein Sympositan, nS as. The Sex División of Labour, Development and Warnen^s Status.1980. aUNOIATA, I.K. 1974 "Prelutíe to Scandali L i b e r i a and Fernanda Po, 1880-1930". Journal of Af Idean History, XV, I , pp. 97^-112, TERAN, Manuel de 1980 Black Scandal. P i l a d e l f i a , I.S.H.I. 1962 Síntesis geográfica de Fernando Póo. Madrid. I.D.E.A. e I n s t i t u t o Juan Sebastián Elcano. 1909 Tercer Congreso A f r i c a n i s t a . Valenc i a . 1989. Centros comerciales H i s pano-MarroquÍBs. Barfielona, Imp, España en África» TESSMANN, Gunter isas " T e r r i t o r i o s a d q u i r i d o s para España p o r l a Sociedad Española de A f r i c a n i s t a s y C o l o n i s t a s en l a C o s t a O c c i d e n t a l de África". Boletín de l a Sociedad Geográfica de M a d r i d , t . X V I I I , pp. 35S-399. 1923 P i e B u b i a u f Fernando Poo. Berlín. Hagan. THOMPSON, E.P. 1979 Tradicián, r e v u e l t a y c o n c i e n c i a de c l a s e . B a r c e l o n a , G r i j a i b a . TODOROV, T z v e t a n 1932 L a conqu&te de l'Amérique. París. Seuil. s.f. • Una o b r a de colonizacián alemana en Fernando Pao. M a d r i d . B l a s s y C i a . Imp. • UNION DE AGFffCULTORES DE LA GUINEA ESPAÑOLA s.f. Memoria de l a Seccián de Ventas . de l a Unián de A g r t c u l t o r e s de l a Quinea Española.[Texto mecanografiad o ) . A r c h i v o - B i b l i o t e c a de l a C a s a de l a Guinea E c u a t o r i a l ( B a r c e l o n a ) . UNZUETA, Abelardo de 1947 H i s t o r i a Geográfica de l a i s l a de Fernanda Pao. Madrid. C.S.I.C.í e I.D.E.A. - USERA,Y ALAHCON, J . 13^' • ^stnoria de l a I s l a de F e m a n d o Páoi^ Madftid. Tomás Aguado. 1352 O b s e r v a c i o n e s a l llamado opúsculo s o b r e l a colonizacián de Fernando Peo p u b l i c a d o p o r D. A d o l f o G u i l l e mar de Aragón. M a d r i d . Imprenta, Fundición y Librería de O, Eusebia Aguado. 1949 B i b l i o t e c a Catálogo de M a t e r i a s . Madrdd. Imp. de Sucesotes da R i v a deneyra. VALDES CABANILLAS, L. 1928 P o s e s i o n e s Españolas d e l G o l f o de Guinea. Madrid. T a l l e r e s d e l Depós i t o de l a G u e r r a . VALOES INFANTE, E. 1898 Cubanos en Fernando Póo. Horrores de l a Dominación española. Habana, Imp. E l Fígaro, VALERO Y BELENGUEñ, J . 1891 "La Guinea Española". Boletín de l a Sociedad Geográfica de Madrid,' t . XXXI, pp, 209-234. VEGIANA, Antonio de 1957 "La e s t r u c t u r a sociológica d e l mos a i c o é t M c o de l a C o s t a de Guinea (Guinea española)*. A r o h i v o s d e l I n s t i t u t o de E s t u d i o s A f r i c a n o s , nS 40, pp. 43-48. VILA VALENTI, J . 1977 "Origen y S i g n i f i c a d o de l a S o c i e dad Geográfica de M a d r i d " , R e v i s t a de Geografiía. v o l . X I , nS 1 y 2, pp. 5-23 VAL, Asuncién d e l VIZCONDE DE T r e s años en Fernando P ó o . Via.je a África. M a d r i d . Urbano M a n i n i Ed. SAN JAVIER V vyOLPE, Harold s.f. 1972 " C a p i t a l i s r o & Cheap Labour Power i n South África: F r o n S e g r e g a t i o n t o Apartheid".' Economy and S o c i e t y , val. I , 4, pp. 425-455. REVISTAS África CSaroelona) África y América (Barcelona) Ager (Santa I s a b e l de Fernando Pao) A r c h i v o s d e l I n s t i t u t o de E s t u d i o s A f r i c a n o s (Madrid) Santa ( S a n t a I s a b e l de Fernanda Pao) Boletín de l a C&nara Agrícola O f i c i a l de Fernando P6o • (Santa I s a b e l de Fernando Pdo) Boletín d e l Comité de Befensa Agrícola de Fernando Póo (BaitíBlona) Boletín de l a Sociedad Beográfica de B a r c e l o n a (Barcelona) Boletín de l a Sociedad Geográfica de Madrid (Madrid)- • • Soietín de l a Real Sociedad Geogfáfica "' •(Madrid) , , . V,, E l Defensor de Bidnea ( S a n t a I s a b e l de Fernando Póo) E l Eco de Femando Póo £Santa I s a b e l de Fernando P ó o ) España en África (Madarid, M e l i l l a , Barcelona) ' •'; Femando Póo (Santa Isabel de Femando Póo) La Guinea Española (Santa Isabel de Femando Póo) La Voz de Femando Póo (Barcelona) Revista de Geografía Comercial (Madrid) Revista de Geoorafía Colonial y Mercantil (Madrid)