ALVARADO Vocabulario 1593

Anuncio
[folio i r]
V O C A B V L A R I O
EN LENGVA MISTECA, HECHO
por los Padres dela Orden de
Predicadores, que residen enella, y vltimamente recopilado, y acabado por el
Padre Fray Francisco de Aluarado, Vicario de Tamaçulapa, de la misma
Orden.
EN MEXICO
Con Licencia . En casa de Pedro Balli
1593
[folio ii r]
EL DEAN Y CABILDO DE LA
Sancta Yglesia Metropolitana, y Arcobispado
de Mexico, sede vacante, &c. Por quanto por parte de fray Francisco de Aluarado, de la orden de
los Predicadores, nos fue hecha relacion que el
susodicho auia compuesto vn vocabulario en lengua Misteca, el qual estaua visto y examinado por fray Antonio
de los Reyes, y fray Pablo Rodriguez, y religiosos de la dicha Orden, los mas peritos y prouectos en la dicha lengua, que se sabe en este Reyno, y assi mismo ser el dicho Vocabulario muy vtil
y nescessario para los ministros que predican el Sancto Euangelio, y doctrina Christiana, a la nacion Misteca . Y el dicho fray
Francisco de Aluarado, atento a lo suso dicho, nos pidio le diesemos licencia para poder imprimir el dicho Vocabulario. E por
nos visto, ser para seruicio de Dios nuestro Señor, y bien publico en Orden de la conuersion, de los dichos naturales. Por la presente damos licencia para que qualquiera de los impressores que
ay en esta ciudad pueda imprimir, e imprima el dicho Vocabulario, compuesto por el dicho fray Francisco de Aluarado, en la
dicha lengua Misteca, quan bastante de derecho podemos . Dada en Mexico, a veynte dias del mes de Octubre, de mil y quinientos y nouenta y dos años.
M. Don Ioan Alonso Lopez El Racionero El Racionero
de Seruantes. de Cardenas. Penas.
Pedro Osorio.
Por mandado del Dean, y Cabildo. Sede uacante.
Seruan Ribero.
Secretario.
[folio ii v]
YO FRAY Gabriel de Sancto Ioseph, Prior
Prouincial desta Prouincia de Sanctiago de la
Nueua España Ordinis Predicatorum. Auiendo visto el examen, y aprouacion del Vocabulario Misteco, hecho por los Padres de aquella nacion, aquienes por
mi fue cometido . Y siendo vtil y prouechoso como consta por la dicha aprouacion, por la presente doy licencia
al Padre Fray Francisco de Aluarado, Vicario de Tamaçulapa : para que pueda imprimir el dicho Vocabulario:
con las censuras y notas de los dichos examinadores, juntamente con el Arte que de la dicha lengua Misteca compuso el Padre Fray Antonio de los Reyes , Vicario de Tepusculula . En fee de lo qual di las presentes letras firmadas de mi nombre, y selladas con el sello menor de mi
officio.
Fray Gabrlel de S.
Ioseph Prouincial.
[folio iii r]
DON LVYS DE VELASCO
Cauallero de la Orden de Sanctiago, Virrey
lugar teniente del Rey nuestro Señor, Gouernador, y Capitan General en esta Nueua
España, y Presidente de la Audiencia, y Chancilleria Real que en ella reside, &c. Por quanto fray Francisco de Aluarado, de la Orden de Sancto Domingo, de la Prouincia de Sanctiago, desta nueua España,
Vicario del Conuento del pueblo de Tamaçulapa, de la
Misteca alta, me ha hecho relacion, que con industria y
trabajo, y animo de seruir a Dios nuestro Señor, y aprouechar a los naturales de los pueblos de la Misteca alta y baja,
y para que sus ministros puedan mejor doctrinarlos, y encaminarlos a su saluacion, ha compuesto, y ordenado vn
Vocabulario de la lengua Misteca, de cuya emprenta, y uso
se coseguira mucha vtilidad general, y particular ha aquellas Prouincias, y ministros del Euangelio della, pidiendo
que atento a que por el consta estar corregido, y aprobado, le mandase dar licencia para imprimirlo, y lo presento
ante mi, escripto de mano. Por tanto teniendo consideracion a lo referido, por la presente doy licencia a qualquier
impressor, que el dicho fray Francisco Aluarado señalare, para que libremente pueda imprimir el dicho Vocabulario de lengua Misteca, que esta rubricado del Secretario infra escripto, y esto con permisso del Ordinario
Y con que antes de venderlo se corrija con el original, y
ninguna persona lo venda, ni contrate, sin que este firmado del dicho fray Francisco de Aluarado.
∏2
pre-
[folio iii v]
precio que por el se quiere de dar, sopena de quinientos
pesos para la Camara de su Magestad, y con esto mando que no lo impida Iusticia, ni persona alguna . Fecho
en Mexico a ocho dias del mes de Octubre, de mil y quinientos, y nouenta y dos años.
Don Luys de Velasco
Por mandado del Vi rrey
Martin Lopez de Gauna
[folio iv r]
A NVESTRO PADRE
Fray Gabriel de Sancto Ioseph
Prior Prouincial desta Prouincia de Sanctiago, de la Orden de Predicadores, su
humilde hijo, y subdito, fray
Francisco de Aluarado.
NO me atreuiera yo a emprender cosa tangraue, asi por su difficultad, como por su nouedad , si el mandato riguroso de V. R. no
me diera el seguro que basta para deshazer
la nota del atreuimiento . Religiosos muy
graues, y enuejecidos en su prouechosissimo estudio de la
lengua Misteca escriuieron acerca della varios quadernos,
porque no se perdiese la noticia que les auia costado grande trabajo : y auia de ser para los vendideros de mucho prouecho . Algunos destos padres viuen oy, y pudiera qualquiera dellos (como maestro) acudir a esto mejor que yo
que soy discipulo, pero quiso la prudencia de V. R. que
me occupase yo en recoger sus trabajos : y sacarlos a luz,
para que la tengan, como dessean los ministros del Sancto Euangelio que acuden a la Prouincia Misteca, como
vno de los que en ella estan, diera yo a V. R. las gracias
por este beneficio, sino paresciera que hablaua en causa
propria: con todo esso no puedo dexar de conoscer que
las deuo, porque mandando V. R. imprimir este libro,
se logran tan costosos trabajos, como los de los Padres
que
[folio iv v]
que han doctrinado la Misteca. Mi diligencia tan poco
puedo dexar de offrescer, que ha sido tanta, que me deue
muchas horas de las muy deuidas al sueño: pero mas es
lo que yo deuo a la obediencia, y al bien de mis proximos, en cuya vtilidad se que ha de redundar este trabajo:
para que nuestro Señor sea seruido. Quisiero yo ser algo
para seruir a V. R. con otra obra, que meresciesse su protection y amparo, no puedo mas, y offresco lo que puedo, suplicando a V. R. se sirua de mi buen desseo,
y piadoso zelo, que yo se que deste bocado
gusta V. R. como verdadero religioso, a quien nuestro
Señor nos guarde.
[folio v r]
NOS LOS INFRA ESCRIPTOS
auiendo visto el mandato de nuestro Padre
Prouincial Fray Gabriel de S. loseph, acerca
del Vocabulario Misteco, hecho y acabado
en esta nacion Misteca, por el Padre Fray Francisco de Aluarado , Vicario de Tamaçulapa,
con el fauor y ayuda de todos los padres desta
nacion, peritos en esta lengua. Y visto por nos el dicho Vocabulario, y examinado con diligencia, y consultada la significacion de los Vocablos con los Indios naturales, mas abiles,
y expertos en la dicha lengua, nos paresce a entrambos vnanimes y conformes, que el dicho Vocabulario puede y deue ser
impresso, lo vno por estar muy conforme al lenguaje natural de
los Indios, sin siniestra ni mala significacion, y lo otro porque
sera de mucho prouecho para los ministros Euangelicos, desta
nacion Misteca, y para los que comiencan a deprender la lengua facil remedio, y no tan difficultoso como hasta aqui. En fee
de lo qual lo firmamos de nuestros nombres.
Fray Antonio
de los Reyes.
Fray Pablo
Rodrigues.
[folio v v]
YO FRAY Gabriel de Sancto Ioseph, Prior
Prouincial, desta Prouincia de Sanctiago de
la Nueua España, Ordinis Predicatorum,
mando al Padre Fray Antonio delos Reyes,
Vicario de Tepusculula, y al Padre Fray Pablo Rodrigues,
ambos lenguas de la nacion Misteca, que vean, y con cuydado examinen el Vocabulario Misteco: en el qual por
mi mandado, ha puesto la vltima mano el Padre Fray
Francisco de Aluarado, Vicario de Tamaçulapa: para
que con su parescer, estando para ello el dicho Vocabulario, se pueda imprimir, para vtilidad y prouecho de los naturales . En fee de lo qual firme estas presentes letras.
Fray Gabriel de S.
Ioseph Prouincial.
[folio vi r]
Prologo al Lector.
QVISIERA YO SABER
dezir algo de lo que siento, y sentir todo lo que deuo, acerca del
marauilloso cuidado , que los
ministros del Sancto Euangelio han tenido en este nueuo orbe, auque basta para quien lo
quiere aduertir , entender que
conquistaron la ydolatria, que
tantos años auia reynado. Y se pusieron a estudiar lenguas
peregrinas, y barbaras cuya difficultad rindiera los mayores brios de naturaleza , si no vuiera socorro con los de la diuina gracia. Otros diran de otras lenguas, pero puedo yo
dezir dela Misteca: que demas de sus varias equiuocaciones tiene circunstancias de tanto cuidado y estudio, que
haze muy digno de estimar el trabajo de los predicadores,
y ministros, que han podido subjetarla. En el acento varian
muchas palabras la significacion, y algunas no solamente
en tener o perder vna tilde pero aun en pronunciar el punto con blandura o con la boz llena, llega a tanto esta lengua: que no se contenta con la que nos dio naturaleza para
pronunciar sino que sube a las narizes: y dellas se vale en
algunas pronunciaciones, que sin este socorro quedan
faltas, grandissimo trabajo pasaron los Sanctos conquistadores de almas, que nuestra provincia embio a la nacion
Misteca. Y este trabajoso apostolado se a ydo continuando
entre
[folio vi v]
entre nuestros Religiosos, por no averlos de otra Orden
en aquella Prouincia. Mas facilidad ha ydo dando el discurso del tiempo, los padres viejos escriuian cosas de esta lengua, y algunos de los que hoy viuen son los que mas claridad
han dado, recogiendo vocabulos en forma de dictionario.
Todos estos preciosos trabajos me mando nuestro padre
Prouincial fray Gabriel de S. Ioseph, que yo recogiese, para que se imprimiesen. Y aunque lo principal se deue a los
Padres desta nacion: fue menester mi cuydado por entero
en muchas cosas, y en mucha parte del Vocabulario, de tal
suerte que los mismos Indios que son los mejores maestros
que para esto eran, y an sido los autores . La luz de todas
estas diligencias, y la publicacion desta obra, se deue a nuestro padre Prouincial, que como deseosso del augmento
de la Prouincia, y bien de las almas, me mando imprimir este
libro. Las gracias de todo lo bueno se rindan a Dios, como
primer autor. Y si en lo que en este libro fuere mio se hallaren faltas: no seran en mi cosa nueua, ni puedo dezir que
no las tengo; sino en solo el deseo, que me paresce que esta
sin ellas, por ser de seruir a nuestro buen Dios, y a mis proximos, aquien pido le resciban en cuenta, acordandose de
la que todos auemos de dar a Dios de los talentos, y
apiadandose del mio (como de pobre) nuestro
Señor nos enrriquezca con su gracia, que
es la que importa para que le
gozemos en la Gloria.
folio 1r column 1
folio 1r column 2
PRIMERA letra del a. b. c.
A. preposicion por
cerca, apud. nuu
como nuuyahui.
A. preposicion por
hazia. nuu quaha
dzuhua.
A. aduerbio de llamar. dzi.
A. aduerbio para llamar quando se
me ha oluidado algo. dzi. vt. nahadzi. nahacadzi
A. interiectio. del que se quexa de
alguna enfermedad. Hmii.
A. interiectio desiderantis. ha.
A. interiectio ridentis. ha ha ha.
A. interiectio admirantis. a a. a.
hi. hi. hi.
A. del que halla a otro en maleficio. a. a.
A alguna parte o en alguna parte.
aduerbio. huadza, huadzaca.
Abad. Prelado. dzutu. yodadzi siña
ñuhu, dzutu ñoho siña ñuhu, dzutu yocuvui dzini, yocuvui nuu.
Abad ser. yondadzindi siñañuhu, f.
cond. ñohondi siñañuhu. f. coho. yocuvuidzinindi. yocuvui
nuundi.
Abadia dignidad. sasindadzi siñañuhu, sasiñoho siñañuhu, sasicuvuinuu.
Abadesa, prelada de monjas. ñaha
yondacañaha yuq dzehe. ñaha
yocuvuidzini.
Abadejo escarauajo. tenuyuq.
Abahar algo con el huelgo. yochidzo yoco yuhundi yotaa yoco yuhundi.
Abahar asi cosa honda. yotniño yoco yuhundi.
Abahada cosa afi. sasi cohondaa yoco. sasinucoho yoco yuhu sanisa
codzo yoco yuhu.
Abahar algo poniendolo al baho que
sale de la olla. yodzaqnindi. yodzacuidzindi yoco.
Abahar algo dentro de alguna olla
para que se conserue con el baho
y no se pudra. yodzacaanuuyocondi.
Abahar sopas. yodzachitundi yoco yotniño yocondi. yodzacutu
yocondi.
Abahadas sopas. dzita ninucoho
yoco.
Abahar por hechar el huelgo de la
boca. yodzacaindiyoco. yodza
canandiyoco, yodzaqhundi yoco.
Abahar aposento. yodzacuidzindi
huahi. yotniño yocondi. yondadzacuidzindi. yondadzainindi.
Abahado aposento. huahi ninucuiñe huidzi. huahi ninucoho yoco.
huahi ninacuidzi. huahi ninduvui ini.
Abalançarse, hechandose por los
suelos. yocoo cavuandayendi, yosacavuandayendi. f qcavua.
Abalançarse de arriba abaxo. yondiyoninondi.
Abalançarse metiendose entre otros. yosanudzavuandi. f. qnanu. yosananudzavuandi f. qnanu, yosivui cuinomañundi, yocai nanu
dzavuandi. f. quivui. yosivuinduutnahandi.
Aballar mouer con difficultad, duz
A
h
folio 1v column 1
folio 1v column 2
dzohuihini yodzacuchindi dzohuihini yodzacanda, dzohuihini
yodzacuicondi. yondoyonahindi. yodzacaanditandi.
Abarcar, abraçar entre los baços.
yonumindi.
Abarcar debaxo del braço. yonumindaa chisidzahindi.
Abarcar debaxo del braço cosa grande. yosaanahindi chisidzahi. fu.
caa
Abarcar debaxo del braço cosa larga como espada . yosaininidzahindi. f. quay.
Abarraganado, casado con casada.
tay yosaqyaa. yonducuquachi
yaa. yyocututa sihiña
Abarranganado estar asi. yosicandi
sihiña yondacatnanindi siña. yondacatnahandi. yondacacutundi
f. cand.
Abarrancarse. yositacanundi yende, yosita ninondi yocai canundi yende. yocai cavuandi yendde. dzahua.
Abarrancadero. yende. cavua. dzahua.
Abarrancarse ganado. baxar con mucha priesa. yyonihi yehesacu quacaindodzo tecachi yyo yehe nihi sasitanuu quahate.
Abarrajar al suelo. yodzucuninondi nuu ñuhu. yodzacuitandi nuu
ñuhu.
Abarrar dando con el lodo en la pared, o con otra cosa. yosasandaandi dayu, nama, f. casa, yocoyondaandi yodzaqcoyondaandi. estos dos postreros son para co-
cosas liquidas.
Abarrisco. neccutu, nindehe nituhu
Abarrisco lleuar el ladron todo quanto ay, nindehe nituhunidzuhuta,
nicuvuidziyo nicuvuinani nisidzota. f. cuidzo. dehenitasindahata, ña nicacu, ñanindoo, nitasidziyonitasinanindahanidzuhuta.
Abarrisico destruirse los sembrados
por el granizo. nindehe nituhu,
nitevui, nitadzi, nicachi, nicoyo.
Abasta aduerbio. dzavuani, nacoodzavuani, nacooni sahuaha, sahuahani sacuvui, nacooni, dzavuani.
Abastar. abasto auer. yyocahi yyo.
yyo quahayyo quaha yyo.
Abastarme algo. yoquahasindi dzodzevuica nicuvuisindi, dzodzevuica niquahasindi.
Abastar algo para todos como en
combite. dzodzevuicanicaisyo.
dzodzevuica ni saacuvui, dzodzevuica nisinotuhua, nisinocuhua, nisatnaha, f. qtnah. nicacundita, nicacucavua nicaisiyo.
Abasto o abastança. saniquaha, sasinotuhua, sanicaisiyo.
Abatirse humillarse el hombre delante de Dios con arrepentimiento de sus culpas. yocoo cavuandayendi. yocoo cuisindi yosacuisindayendi. f. q. cuita. yocôo cuitandayendi. yocoo coodaye coo
tetendi. yonaquaiquacandi. yonacaha quacandi. yonacaha ñuhundi, yonatuvuindahuisindi nana stohon Dios.
Abatir a otro menospreciandole.
yodza
folio 2r column 1
folio 2r column 2
yodzanoo cuvui ñahandi, yodza
noo cavuañahandi . yodzanoo
cuisiñahandi. yodzacoocuvuiñahandi, yondadzandihininoñahandi.
Abatido assi. tay ninoocuvui, tayninoocavua, tay ninoocuisi, tay niyevui, tay ninani.
Abatir el ser y fama de otro. yodzandaidzicoñahandi, yodzanuunaha
ñahandi tnuhuta. con los demas
de abatir.
Abatirse el aue bolando. yocoondita quete , yocoocuicodihite,
yocoocuicote, yocoondita dihite, yocoosinondihite.
Abatirse el aue para hazer presa.
yocoo tneete. yocoo cahite, yocoocuicdzote.
Abaxar por descendir. yocoondi.
yonoondi
Abaxar a lugar proprio. yonoondi
Abaxar a lugar ageno. yocoondi.
Abaxar a lugar profundo. yocaindodzondi. yondaindi.
Abaxar cuesta abaxo. yocaindodzondi, yondaindodzondi.
Abaxar como la alua al sacerdote.
yodzanoocuicondi. yodzanoondi. yodzanoocacandi.
Abaxar algo de arriba abaxo. yodzanoondi.
Abaxar algo sin que llegue al suelo yodzanoondahandi. yodzacoondi. yodzacoocata, yodzacoo
cuitandi.
Abaxar algo hasta el suelo. yodza
noo sino. yodzacoondaha.
Abaxar alguna cosa desuiandola pa-
para abaxarla. yodzanoondiyondi.
yodzacoondiyondi.
Abaxar como fructa de los arboles
despegandola. yodzanoondaandi yodzacoondaandi. yodzandaa. yocahindaa.
Abaxar las naguas la muger teniendolas muy altas. yodzacooña
dzama, yodzacoondahaña dzama, yodzacoocuicoñadzama
yodzanooñadzama.
Abaxarlas hasta el suelo que arrastren. yodzacoocacaña dzama
Abaxarlas hasta el garganta del
yodzacoocuicoña yodzacoo
noña dzuq sahaña.
Abaxar la cabeça para mirar algo
profundo. yodzasihi dzuqndi
dzasihinuundi. yodzaqndita
qndi. yosaandita dznqndi. f.
and. yodzacainuundi. l. dzua
yonditonuundi.
Abaxarse inclinandose. yocoo
tandayendi, yocoocuisindi.
Abaxar la cabeça haziendo reuerencia. yocoonainuundi.
Abaxar la cabeça otorgando. yocoonainuundi. yosay yuhundi.
f. quai.
Abaxar los ojos mortificandose.
yonacotoninondi yonacotonuundi. yonoocotoninondi nuu
ñuhu.
Abaxar la rama, del arbol doblegandola. yosaacuitandi dahayutnu
f. caa, yodzacayendi yodzanoondayendi.
Abaxar la pared achicandola . yonadzitandodzondi. yonaquain
A z
dod-
folio 2v column 1
folio 2v, column 2
ndodzondi, yondadztcuitendi, yoquidzandihindi. yonacanindodzondi. yondadzandihindi.
Abaxarse postema, o hinchazon. yonoocuiño. yonduvuidzii. yonduvuiñama. yonduvuitadzi. yocoondaa.
Abaxar lleuando consigo de arriba. yocainahindita.
Abaxar el precio. yonoocuvuiyahui. yonoondaayahui.
Abaxo. aduerbio. nino.
Abaxo. id est al pie. sahasi.
Abaxo. por lo baxo de la casa. saha
huahi.
Abeja de miel. ñuñu.
Abeja montesa. tequeenduu.
Abeja otra. yoco . yocoquaa, yocotnoo.
Abeja que cria debaxo de tierra.
tendaca.
Abeja grande que orada los arboles. temii.
Abertura delo cerrado, si es puerta o caxa. sasi nnna.
Abertura de la boca. sasindecayuhu.
Abertura de lo que se hiende. sasisañu.
sasicohocuiñe sasinitniño cuiñe.
Abertura de caja. sasitahuichíyo,
sasitahuinino chiyo.
Abertura de llaga. sasicaa taha. sasisatendacua, sasicaa yuhutaha.
sasinocaataha.
Abertura de encordio. sasiindii yavuidzimi.
Abertura de los ojos despertando
de sueño. sasinatáhuinuu.
Abertura delos ojos estando despierto. sasindecanuu.
Abertura delos ojos, quando con violencia se abren. sasinadzihinuu.
Abertura de ojos prestando atencion
y cuydado en algun negocio. sasinacaa nuu.
Abertura de la mano. sasindecandaha
Abierto estar. vide abrir.
Abeterno. dacaa naa nuhu ca ñuu.
huadza nisiyo saha. huadza niquevui, niquitu.
Abeto arbol. yutnudzañu.
Abezar a otro. haziendole a mis mañas. yodzacuicoiniñahandi yodzacuicondi inita. yodzatneeyaa
ñahandi sita. yodzacaandi inita.
yodzacusa ninondi inita.
Abezarme. yotnee inindi, yosico
inindi. f. cuico.
Abezar poner costumbre. vide abituarse.
Abierto. vide abrir.
Abil persona. tay casi ini tay tuhua
ini, taindichi ini. tainindehuidichi ini.
Abilitar a otro hazerle abil. yotniño tacundi inita, yodzatuhuañahandi. yoquidzacasi, iniñahandi.
todzatuvuindaa iniñahãdi. yodzaqni ini ñahandi. yodzacuisindaa ini ñahandi.
Abilitado assi. tay nindehuinindichi ini. tai nicuisindaa ini. tay nituvuindaaini.
Abilmente. tnuhu tuhuaini tnuhu
dichi.
Abilitar al suspenso. yonatniño si
ñandi ta.
Abilitado estar assi. yonuquehedaindi, ninucoho siñandi.
Abismo
folio 3r column 1
folio 3r column 2
Abismo. a nuhu.
Abisimo cosa profunda. sa cono, sa
dzohuihi yotuvuinino , dzohuii
samaã, sanayosinosaha, sin suelo.
Abispa. Tetacui.
Abispa picar. Yotuvuiñahate, yoqninahate.
Abitacion morada de vno. Sa yyota.
Abitacion morada de muchos . Sa
ysisiyota.
Abitar vno. Yyondi, f. coo.
Abitar muchos. y sisiyota, f. coocuisi
Abito vestidura. Sandisi.
Abito costumbre. Sasicaa, sasicaani
noini .
Abituarme. Yocaaninoinindi, yosisanino inindi, f. cusa, yosicoinindi, f. cuico, yotneeinindi.
Abituar a otro. Yodzacaaninoini
ñahandi, yodzacusainiñahandi,
yodzatneeyaainiñahandi, yodza
cuicoiniñahandi.
Abituado, Taynicaaninoini.
Abituarse. Yonduvui tacuiinindi,
yonduvuitúhuandi.
Abiuar a otro. vide abilitar.
Abiuado assi. Tai nisacoho tacuini
tay nisaqni tnuni ini, tay nituvuindaaini.
Abiuarse despues de algun lucido
interualo o borrachera. Yonde
tuvui inindi, yondetnoo, yonde
tacuinindi.
Ablandar cera o cosa assi. Yoquidza
huita, f. cadza, yondadza huitandi.
Ablandada assi. Sanicuvui huita, saninduvui huita.
Ablandar algo al fuego. Yodzacuidzindi, yondadza huidzindi, yon
yondadza huitandi, yonadzacuitandi, yodzanunindi.
Ablandada assi. Sanicuidzi, sanicuita. saninacuita, saninduvui huita.
Ablandar fruta entre los dedos. Yoquitudahandi, yosadzindi, f. quadzi, yoquidzatadzindi, f. cadza.
Ablandar medicina en las manos
Yosaaainondahandi, f. quu.
Ablandarse la fruta por estar junta
y dañarse. Yotadzi cuihi, yotnani, yocuvuihuita , yotniñotnay,
yotniñoyoco
Ablandarse el coraçon. Yonduvui
huita ini, yonduvuiquai ini, yosa
cacainindi, yotadzi yotuvuiini,
yonduvuiquai inindi, yotnama
inindi, yotnuna inindi.
Ablandar a otro el coraçon. Yodzayaa, yodzacuitandi inita yondadza huitandi inita , yondadza
quaindi inita.
Ablandar el tiempo rezio de frios.
Yonduvuihuidzi, quanoocani,
quanoo cadzi, yonoocadzi, yonduvui ini.
A bocados aduerbio, como quando
juega el perro que haze que muerde. Tnuhu sicahu ñaha, tnuhucasi yehenaha.
A bocados comer alguna cosa. Yosasindaandi, yosasindodzondi f.
casi, yocahundaandi, yocahundodzondi.
A bocanadas hechar el agua. Yotevuindiduta, yondaicatendiduta,
yuhundi.
A bocanadas ser hechada el agua.
Yocainduta yuhu.
A3
Abo
folio 3v column 1
folio 3v column 2
Abochornarse las miesses. Yosihi
cani huiyu, f. cuvui, yonduvuiñumi, yofacodzocani, f. quodzo, yofacodzoñumi, yochidzocani, yochidzoñumi, yondiindodzo. estos tres verbos no quieren dezir
abochonarse, sino abochornar
las miesses, que significan por modo actiuo.
Abochornada mies . Sanisihicáni,
saninduvuitnami
Abochornada quedar sin prouecho.
Saniduvui ñumi, saniyechiñumi.
Abofetear, generalmente. Yocatu
ninondi.
Abofetear de vn lado y de otro. Yodzanuhu yodzanuhu yodzandesidahandi yocatundi, nuuta.
Abofetear por modo de burla dando como dizen chipichapes hinchando el paciente, yosaiyadzindi nuuta, f. quay.
Abofetado . Taydzinuu nicatuninota.
Abogar por otro. Yocahandodzo
ñahandi, yocahandaandodzoñahandi sahata, yocahaninondi sahata, yochihindaandodzoña.
Abogado. Taycahandaandodzoñaha, tay cahanino.
Abollar hazia dentro. Yodzacaitnemandi, yodzaquevuicohondi, yodzaicohondi, yoquidzayendedi,
yodzacaindidzondi.
Abollada cosa. Sanicaitnéma, sanisivuicoho.
Abollar ojo. Yodzacaichindondi,
Abollado rostro por cuchillada. tay
nicuvuinaha nicuvuiyutnunua.
Abollado de rostro por llaga . Tay
nicuvuitedzohonuu, tai nicuvui
yanda nuu.
Abolorio, linaje. Tuhuyaa, tnuhu
sayehendico tnuhu sichi yuq.
Abolorio de los ascendientes. Yaa
tnuhuquasaa.
Abominar a otro. Yosinidzoondita, yosininenindi, yosinidzaandita, yosinicanãdita , yosiniyechindi, yosiniquadzundita, yosiniyevuindita, yosininahandita, f. qni.
Abonar a otro en la hazienda fiandole. vide fiar.
Abonar a otro pagando por el. Yosinindodzondi quachita, f. qnind.
Yotavuindi, sahata, f. cuidzo.
Abonar a otro en la fama. Yocachi
huahandi sita, yochidzohuidzo
huahandi, yocacunahi huahandi
yochidozoninondi, yochihidzicondita, yochihinduzundita.
Abonado assi. Tay yosacodzohuidzohuaha, tay yosaquehedzico,
tay yosaquehendudzu tay yosa
codzonino.
Abonar el tiempo despues de grande agua. Yosina f. qna. yonayahi
nini, yonacuisi nini, yonatuvui
andevui.
Abonar el tiempo quedando el cielo raso. Yonatehui andevui.
Aborrecer a otro. Yosinivhuindita. f. qni, yosinidzaandita yosini
dzoondita, f. qni. ñahuaha ñahuatu, yosini.
Aborrecer a otro quitandole la habla, yosinidzoondi, yodzodzini
yodzodzama yosinindita, ñoho
yodzo
folio 4r column 1
folio 4r column 2
yodzoyosinindita, f. cohocodzo,
yyoñehe, yyodzohodi sihita, ña
ñuhu ña yoco yosinindita.
Aborrecer el enfermo el manjar.
ñayonoodzita, ñayonoonduta
sindi ña huaha, ñahuatu yosinindi, f, qni ñayosahadzico sindi sa
yosasindi, con los demas verbos
que significan tener asco. vide ibi.
Aborrecerse assi mismo. Yonaqni
cuiyandi maindl yonaqniyecandi maindi, yonaqni ñenandi maindi.
Abortar la criatura mal parir. Yodzacooñadzaya.
(ya.
Abortarse la criatura. Yocoodzaya
Abortarse la criatura nasciendo sin
tiempo. Yocacuiyuta.
abortarse la criatura, nasciendo muerta. Yocacuquehui.
Abortado como siete mesino. Dzaya nicacuyuta.
Abotonar los arboles. Yonatusindeye, yonatusinuma yonãdedzi,
yutnu.
Abotonar la flor enlos arboles. Yonacodzo detu.
Abotonado arbol. Yutnu ninatusindeye, ninatusinuma.
Abotonarse la flor. Yonandetuyta
yonaquevui ita, yosacoonahaita
f. qcoo, yosaqueheita, f. qquehe.
Abotonar vestidura . Yochihitinduu.
Abouarse mirando a vna parte y a
otra. Yositoñuu, yositonaandi,
yocananuundi.
Abouado assi. Tai sitoñuu, naa, tay
yocana nuu.
Abraçar. Yonumindi.
Abraçarse dos. Yonumitnahandi.
A braços pelear. Yonuquaa tnahandi, yotneetnahandi, yosaacuita
tnahandi, f. caacuita.
Abrasada tierra con calor. ñuhu
nidzaa , ñuhu nisisi; ñuhunicana
quesi.
Abrasarse la tierra con gran calor
yodzaañuhu, yosisiñuhu, f. coco.
yocanacatne ñuhu, yocanaquesi
ñuhu, yosasacani, f casa.
Abrasarse del sol. yosihicanindi
cuvui, yosinoca nindi, f. sino, yocuvui inindi.
Abrasarse del sol estando desnudo.
yocuvuichichiñeendi.
Abrasar el sol. yochidzocani, yocoocani, yosasa cani, yondiindodzo.
Abrasarse de fuego. yosisi, f. coco,
yocayu.
Abrasarse con fuego, como cosa de
carne. yondeyendi.
Abrasarse la boca con chile. yosatu
yuhundi, yocuvuichichiyuhundi yocahu yuhundi , yondecuyuhundi.
Abrego viento. vide viento.
Abreuiar lo que se haze. yodzaqndehendi, yodzaqnaha yodzaqndehequeyendi.
Abreuiar acortando razones o platicas, yosandaninondi, f. canda,
yosandandodzondi , yodzatuhuninondi, yodzaquehuininondi.
Abreuiada cosa. Sanicuvuinaha.
Abreuiada cosa. Saniquehuinino.
A 4
Abre-
folio 4v column 1
folio 4v coulmn 2
Abreuiar las partes. Yotaahuisindi
Abreuiatura de parte . Sanicuvui
huisi, sayondaahuisi.
Abrigado lugar. Saiñe dzadzi, sa
iñehuidzi, saiñe yoco, sa iñe ini.
Abrigarse con ropa. Yonatniñodzucundi dzoo. Yodzucuninondidzoo, yonadzucucutundidzoo, yonadzucuhuahandi dzoo.
Abrigar como el braço. Yotniño
tuvuindi, dzoo.
Abrigado estar . ñohotuvuidzoo
fu. coho
Abrigarse, arroparse estando acostado, yonatavuindidzoo, yona
cotondi dzoo.
Abrigado estar assi. ñohotavuindi
dzoo. f. coho.
Abrigar a otro assi. Yodzatavuindi dzoota. yodzacotondi dzoo.
Abrigarse con tres o quatro mantas por auer mucho frio. Yona
coto coyondi, dzoo.
Abrigar a otro assi. Yonadzacoto
ñahandi.
Abrigar algo del viento. Yosadzi
ninondi, f. cadzi yosatandi yundi nuu tachi, f. cata, yosadzininondi, sa yoquesitachi.
Abrir puerta. Yonaqnandi.
Abierta estar. Yonuna. f. co.
Abrirse Yonanuna.
Abrir sello. Yonaquaindaandi, sacando el sello.
Abrirlo sellado. Yonandasindi. sa
yondaandusa.
Abrir carta. Yonandasindi, tutu.
Abrir libro. Yonandecandi tacu.
Abrir la boca. Yonandecãdi yuhu.
Abrir la mano. Yonãdecandi daha.
Abrir los ojos dexando de dormir.
Yonatahuinuundi.
Abrir los ojos estando despierto.
Yonandecanuundi.
Abrir los ojos quando se pone o pide atencion metaphorice, yona
caanuundi, yonacoto huahandi.
Abrir los ojos al ciego con violencia, yonadzihinuundi.
Abrir los ojos boluiendolos parpados. Yosicotahuinuudi, f. cuico.
Abrir y cerrar los ojos. Yonaquanindi, yonoodzucuandi.
Abrir lo embarrado. Yonacaandi
sanitaata ndayu.
Abrir camino apartando la gente.
Yosinandi ichi f. qna yosicocanindi, yosicotehuindita, f. cuico, yodza qhundahandi, yodza qndiyondi
Abrir camino apartandome yo. Yosicocuiñendi, f. co.
Abrir por oradar pared. Yocaandi. yocaaninindi, yocaandi yavui.
Abrir çanja para cimiento. Yotahuindi ñuhu, yosatandi, f. cata,
yosataninondi, yosatandichiyo,
yosatandisichi, yocahindisichi,
yosataninoconondi, yotahuindi
chiyo.
Abrir çanja sacando la tierra. Yocanandidzondi ñuhu, chiyo.
Abrir çanja para traer agua. Yotahuindi sichi, yosatandi sichi, f. cata
yocahindisichi.
Abrir el maguei para que distile la
miel. Yotahuindi yavui.
Abrir la hera para regarla. Yonaqnandi doho.
Abrir
folio 5r column 1
folio 5r column 2
Abrir tierra de nueuo para labrarla. Yosaniconondi, f. cani.
Abrir tierra de nueuo siendo erial,
para que se cultiue. Yositundasindi, f. cutu.
Abrir animal praa sacarle las tripas.
Yodzeedzavuandi.
Abrirse la pared, hendiendose. Yondata nama, yosacoho cuiñe nama, f. qcoho, yodzeenino nama.
Abrirse la tabla, henderse. Yosañu
yutnu yonacoho cuiñe yutnu.
Abrirse la tierra. Yondatañuhu, yosañu ñuhu.
Abrirse el cielo. Yonanuna andevui.
Abrirse el cielo esclareciendo quitandose el agua. Yosina, f. qna.
Abrirse el entendimiento. Yonde
tnooninoinindi, yondetuvuininoinindi.
Abrirsie el entendimiento al niño
quando empieça el vso de la razon. Yocacuini, yoquevuiini, qua
tuvuindaa, quacuisindaa, quacuvuindichi.
Abrirse el nacido o postema. Yosinocaa, yocande, yositandacua,
f. cuta.
Abrir los oydos. l. oyr. Yonacaandidzohondi, yonaqnadzohondi.
Abrir o brotar la maçorca del mayz. Yotahui idza, yosaaidza.
Abrirse como la granada. Yonduvua, yondeca.
Abrir al pie del arbol para regarlo.
Yoquidzayendendi, f. cad.
Abrochar vestidura. Yochihindi,
tinduuu.
Abrochada cosa. Sanisaquehetinduu.
Abrochado estar . Yehetinduu, f
quehe.
Abrojo. Yucuiño.
Abroquelarse con escudo. Yonadzahuindi, yusa, yonaquetendi yusa, yonatetendi yusa, yonachidzodiyusa.
Abroquelarse con la mano. Yonadzadzahuindahandi; yonaquete
ndahandi.
Absorto estar Yosahainindi, f. qh.
yonaainindi, yocanandehui inindi, yodzahuiinindi.
Absorto hombre. Tay yonaaini, tay
yodzahui ini.
Abstenerse yendose a la mano. Yosaha inindi, f. cuhua, yosandainindi
f. canda, yodzaquehuininondi, yosanunino inindi, f. canu.
Abstenerse dexar de peccar. Yosandaninondi quachi, yosandacuii
inindi, quachi, yodzaña cuii inindi quachi.
Abstenerse en la comida. Yosaidzohondi, f. quai, yotasi inindidzita,
yotasidzohondi sidzita, yonu
cooiindi.
Abuelo. Siindi.
Abuela. Sitnandi.
A buen tiempo o a buena hora. Dzo
dzevuica dzohuatuca dzohuahaca, dzomihini, dzocuiteni mihini, ñaniquai ña ninumi.
Abuhado o abuhetado. Yocuisiyandi yosinocuisinuundi, yosinodzi yahinuundi, yosinoquaanuundi, yosino cuiinuundi.
Abultado en la persona. Tay canudzetne, tay ninañu, tay nitniño
tachi
folio 5v column 1
folio 5v column 2
tachi tainisicochisi, tay nicuvui
tiyha yuhu.
Abulto hazer algo siguiendo la multitud, yochihindicotnahandi, yochihitnahandi, yosivuitnahandi,
f. quevui, yosaquehetnahandi, f.
qquehe, yositandicondi, f. cuita
Abundar en riquezas. yocuvuicahi
sindi, yonihiinindi yocayasindi,
yyoyahuicatasindi, yocuvui ña
cuihisindi, yocuvuiñamanisindi,
yocuiñacutundi, yosaitandi, yosaiquahandi, f. quai.
Abundancia auer de algo. yotuvui
cahi, yocuicahi, yoquahanino,
yosinacahi, f. qna.
Abundar el año. yocuvuisacasi, yocuvuisasa, yocuvui quahanino
sacasi, yocuvuiñacuihi sacasi, ña
mani ñatesi.
Abundoso en combite . Cahi saca
si, cahinuu sacasi.
Abundancia auer de señores, y gente noble. yyotuvuiyya yyotuvui
toho, yyocahi, yyoneñeta.
Abundar gente como quiera. yyo
tuvuitetneta.
Abusion. Saqnindisa ñena, sasinondisiaini ñena.
Abusionero. Tay cahandisa ñena,
tay yodzaqhundisainineña tay
yosinindi sainiñena.
yoquehui.
Acabar sentencia diffinitiua. yodza
sinocoondi.
Acabarse cosas discretas. yondehe
yosandehe, f. qnd.
Acabarse cosa continua. yonee.
Acabarse cosa liquida. yondoco.
Acabarse la vida. yosinocoo sindi,
yosanaandi, yosandehendi, sayosicandi, yosatuhu , yosinocavua
sasicandi, f. caca, y por metaphora, yosandeheichi yaya, yosandehe yuchituqndi , yonucoho cuhuatnuni, nitaañahastohondios,
llegose el termino puntual que
Dios puso.
Acabarse la enfermedad. yoquehui
quahi, en general.
Acabarse la enfermedad en particular. yocaindaaquahi, yocainini
quahi, yocoocuisi sayocuhuita,
yocooquehui, yondainini quahi, yondaidzico quahi.
Acabarse la enfermedad del todo.
yosisiquaa quahi, yoquiquihui
quahi, yoquiquihui naaini sayocuhuita.
Acabarse la enfermedad de vna casa y pasar a otra, yo caisiyo yositasiyo, f. cuita.
Acabar casa. yodzasinocavuandi, yodzasinoditandi, yodzasinoneendi
huahi.
Acabarse la tela. yondai idza.
Acabarla. yodzandaindiidza.
Acabar o cerrar boueda. yonadza
tnahandi huahi.
Acabar platica. yodzaquehuindi, yodzandehendi, yodzasinocavuandi.
Aca
A. A N T E C.
Aca. Yya. yaha.
Acabar obra. yodzasinocavuandi, yodzaqndehendi.
Acabarse obra. yosinocavua, yosinondita, yondehe, yotuhu, yo-
folio 6r column 1
folio 6r column 2
Acabarsela fuerça de la flecha tirada. yosacuiñenduvuanindai, f. qcuiñe, ñanisasaanduvua nindai.
A cabo de tanto tiempo no as venido.
Saneendu saquacai ñaninusaando.
A cabo de tres años, sanisisicavua sanisitasiyo, sanicaisiyo vnicuiya.
A cada barrio. Ee siqui ee siqui.
A cada collacion, Ee siña ee siña,
eedzini eedzini
A cada linaje. Ee ee yaatnuhu, ee
ee sichiyuq.
A cada persona. Ee ee tai ee ñaha,
ce ñahata.
A cada paso. Dehedzee canandita
saha, dehedzeecahi saha, dehedzee cananahi saha.
A cada qual, o a cada vno de por si.
Dzeedzeeta, tnaha nuuta.
Acaecer. yocuvui.
Acaecida cosa. Sanicuvui.
Acaecimiento subito. Sanicuvui
queyeca.
Acaecer en mi tiempo. yyondi nicuvui, sayyondinicuvuidzavua.
Acaecerme algo. Nañaha sacuvui
sindi.
Acanalar piedra o madera. yosata
sichi, f. cata. yocahisichi.
Acanalado assi. Sanisacuinosichi.
Acarrear algo. yosicondidzondi, f.
cuico.
Acarrear agua. yosacuidzondi duta, f. qcuidzo.
Acarrear algo, y meterlo en algun
aposento. yosivuindidzondi. f. qvui
Acarrear lo que se auia lleuado. yonucuicondidzondi .
A caso y sin pensar succeder algo.
Dzonaayni yyondi, dzonicuvui
naainica, ñayonahandi, ña ñoho
inindi, dzonaadzoñuucayyoinindi.
Acatar o reuerenciar. yochihiñuhundita, yosai ñuhundi sita, f. quai
yoquidzacanundi, yocoocotondi, yotasi ñuhu cooñahãdi yosai
ñuhu cooñahandi.
Acatar como el reo al juez. yosito
yyondi, yocoocotondi.
Acaudalar hazienda. yotasicayandi, yotasitnahandi yahuicata, yotniñocaya, yodzacayandi.
Acaudillar en la guerra. yocana yosisanditnañuyecu, f. cusa. yodza
numindi tnañuyecu
Acaudillada gente. Tay ninataca.
Açacan aguador. Tay yodzico duta, tay yoquidzadahuiduta, tay
yoquidzayahui duta.
Açada, o açadon. Caa nuu siyo caa.
situ itu, caadzita ñuhu.
Açada, o coa de hierro. yata caa situ nono.
Açafran. yahayata, yahaquaa.
Açafranado liquor . Duta nitoo
Ninduvui quaa.
Acicalar. yodzacuiindi. yodzadzu tandi, yoquidzadeendi, f. cadza.
Acechar. yositoninindi, yositoyuhundi, yositohuisindi, yosacoho
nuundi, yocacunahinuundi, yositondi, f. coto. yonanindi.
Aceiba arbol. yutnunuu.
Acelerarse, vide enojarse. yocuvui
dzichiqueyeinindi.
Acelerarse , darse priesa . Yonumindi, yonumi yonahandi, dzoinotachidzitnindi.
Ace-
folio 6v column 1
folio 6v column 2
Acelerar a otro, darle priesa. Yodzanumindi, yodzandacundi.
Acelga. Yuvuataca.
Acemita, pan de afrechos. Dzita sañe, dzitadzayu.
Acentuar. Yocachimihindi dudzu.
Acepillar. Yoñahindi.
Acepilladuras. Tesahiyutnu.
Aceptar peticion. Yosaininondi, f.
quai, yosai yuhundi, yosaindatundi, yonatacucasindi, yonadzavuidzondi.
Aceptar persona. Yodzacainuundi
yositoninondita, f. coto , yotniño nuundita, yonaquai nuundita,
yonaquaicahandisita.
Acequia. Sichinduta.
Acerca, preposicion. ad. nuu.
Acerca, preposicion. Yatni.
Acerca de aquel negocio. Dzavua
sahatniño.
Acercarse llegarse cerca de otro.
Yosacuiñendahãdi nuuta, yosandahandi, yosandiyondi, yosancuiñe yatnindi, yosacuiñendiyondi
nuuta yosatnahandaandita.
Acercarse a la pared. Yosacutandi
ditanama. f. qcuta, yosatnahandi
dita nama, f. qtnaha.
Acercarse el tiempo quando esta ya
fieri. Yocuvuiyatni.
Acercarse el tiempo quando esta ya
determinado, y que se llego. Yosa
tnaha, f; qtnaha, yosaatnaha.
Acercarse estar ya muy cerca . Sa
yatni huiini, dzonahanooni, dzo
huitnica.
Acertar en lo que auia dicho. Yosatnahahuatu sanicachindi, f. qtna yo
yosinocavuasindi, nisacohohuatu.
Acertar tener ventura, en lo que procura. Yocacuyoquevui inindi,
yyondatundi, yyondatusindi, yyo
nuhusindi.
Acertar a lo que se tira. Yodzaqhu
mihindi daa cuite, yosico cuitendi, f, cuico, yotaamihindi.
Acertar en los negocios. Yoquidza
mihindi, yoquidzacasi, yoquidzacuitendi, f. cadza.
Acertar, como quando se busca vna
autoridad, hallarla. Yonanihindi, yonatnahandi.
Acertado negocio a proposito. Yosatnaha.
Acetre de agua bendita. Sahacaa,
ñohondutayy.
Aceuadarse la bestia. Yosasinana
yyoidzu, quahanuninisasite yosasicahite.
Acezar. Yodzondudzundi, f. codzo
yosacodzodudzundi, f. qcodzo,
yodzotachindi, yosinocasandudzu, yosinocodzondudzundi.
Achacar algo. Yotaaquachinaandi
yodzatavuiquachinaañahandi,
yonducuyetendi, yodzatavuiyetendi.
Achaques poner excusandose. Yonducuyuhundi, yoquahandaandi,
yocahandaandi.
Achacoso assi. Tay yocahandaa.
Achacoso, delicado, que todo le haze mal. Tay yy, tai quahitai taha.
Achicar algo. Yoquidzadzuchindi
f. cadz, yodzahadzuchindi, yodzanoocuvuindi, yodzanuundi, yodzanuucavua, yodzanoondaandi.
Achi
folio 7r column 1
folio 7r column 2
Achicar lo largo. yoquidzacuitendi. yosándacuitendi f. canda. yondadzacuitendi.
Aceuilarse apocarse. yonduvui dahindi. yonduvui ñuundi. yonduvui ñuundahindi. yonduvuidzuchi dzañandi. yonduvui yeqquachindi.
Aceuilado. tai ninduvui ñuundahi.
Accidental cosa, sanaaini.
Accidentalmente. tnuhu naaini.
Accidente de enfermedad, sasinahaquahi.
Açofar. caa quaa.
Açomar perro . yodzacahandite.
yosiitnundinindite.
Açoluarse agujero. yosatnee f. qtnee, yavui, yosacutu. yosatuvui.
Açoluarse algun lugar por la auenida del rio. yosacuiñendoyo f. qcuiñe, yosacoo tehui, f. qcoo. yosacuiñeyucu dzusa.
Açoluado assi. sanisacohotehui.
Açoluar agurejero cerrandolo. yodzacutundi, yodzachitundi. yotniño chitundi yavui, yodzandutundi.
Açorarse enojarse, yosidzo yoqueteinindi, f cuidzo yosasinino inindi. yodzicoinindi. yosatuini. yocahuini. yodzicoyodzaaini.
Açorarse vno contra otro. yosacoho dzooinitnahandi, f. qcoho. yosacoho. quachiinitnahandi.
Açor. Sasa.
Aclarar el tiempo. yosina. f. qna. yondachi huico. yoyahi. yonatehui.
Aclararse algun negocio entricado. yonatuvuindaacasi.
Aclarar razones escuras, como de
escriptura. yonandasi ninondi.
yodzatuvuindaandi. yocachindaandi.
Aclararse qualquier licor. yonduvuicuii. yonanundodzonunsi, yonoocuiñe dzehuisahasi.
Aclararlo. yondadzacuiindi. yona
dzanañundi.
Aclarar el alua. yosinocuisi sahaandevui, yoquevui yoquitu. yocanacuisi yocanayahi. yotuvui yotuvi yaa, yotuvuicasi.
Acoçear. yosañuninoñahaadi. f.
quañu.
Acoçear el cauallo. yosañu. yodza
caisahate.
Acodar arboles. yochihinaindi yutnu. yochihituvuindi, yochihi
tneendi.
Acodar arboles endereçandolos.
yosanindaandi. f. cani, yonacanindaandi, yosanindaatuvuindi.
Acodar arboles encoruandolos. yotniñondeyendiyutnu yotniñoteyendi.
Acoger huesped. yonacandita. f.
quaca. yosacanahandita.
Acogerse a guarida. yotavuiinindi
yocacuninondi yosino yocacundi,
Acometer a otro sin razon. dzohuisica yodzacaisahandi. dzohuisica yochihisanandi. yonducusahandi.
Acometer varonilmente a los enemigos. yosatuhuañahandi f. qtuhua. yosatnahadita. yotniñoyee
inindi. yotnitño sahainindi. yoquidzadaiinindi. yodzacaisahandi yecu
cu.
folio 7v column 1
folio 7v column 2
cu. yodzacaisaha tnañu. tnuhu
yee ini yosatuhuañahandi.
Acometido vencido. yocuvuidzaha, yocuvuinduqta.
Acometer a otro darle occasion.
yodzacaisaha. yotasisahandi. yonducu sahandi.
Acompañar a otro en lugar donde
esta de assiento. yyondi sihita. f.
coo. dzohoo yyondi sihita.
Acompañar a otro andando con el.
yondacandita. f. cand. yondicondita. f. cand. yosandicondita.
Acompañar a otro hasta su casa.
yonundacandi ta.
Acompañar a otro desde su casa,
yendo por el. yosaquacandita.
f. qquaca.
Acompañar al mayor. yositandicondita, f. cacuita. dehendiyosicasihita.
Acompañar a los señores. yondehe
ñuhundi. f. condehe yosandehe
ñuhundi.
Acompañar al nouio a la nouia
trayendolo de vn pueblo a otro
donde de se ha de sacar. yosandacanditnono, f. qndaca, yosandacandi sanu, si es muger, yosandacandi cadza, si es varon.
Acompañadores assi. tay yosandacatnono.
Acompañar siguiendo como el perro que va tras alguno. ytandicote, f. cuita. yosandiconditandi.
Acompañar a otro adonde quiera que
va. yositandicondi, f. cuita.
Acompañar con buenas obras la fee.
yochihitnahandi yosandiconinon-
di tniño huaha, dzavuatnaha yocachi S. fee. yosacoondaa ñeendi
tniño yocachi sasinindisa fee, yosacoondaa tnenindi tniñohuaha
tniñodzico yodzaquahañahafee
Acompañar el pan con viandas. yosasitnahandi.
Aconsejar a otro lo que le conuiene. yodzatuhua ñahandi, yodza
cuisindaainiñahandi, yonahatuvui ñahãdisita. yotniuotacuinindita. yotniñotacundiinita. yonahacuitendi sita, f. conaha yodzatacundi inita. yodzatuvuindaandi
inita. yoyuhuinahandi, y por metaphora. yoquidzindi tatnuta. yochihi yuhuquevui. yuhucuiyasita. yocaha yosaqinindisita.
Aconsejarse con otro. yosatuhuidzondi sita, f. quatu yosatuninondi sita. yosicatnuhuñahandi sita.
Aconsejarse consigo mismo, mirar
y considerar bien algun negocio. yonanachihitnuni inindi, yonanacaniinindi, yonadzandai, yonadzananainindi, yonacanindichi inindi.
Acaecer. vide supra.
Acordarseme algo, yonacahandi,
yondacundita inindi.
Acordarse trayendo a la memoria
lo pasado, yondenoo dendodzo
inindi.
Acordarse de algo que me traen a
la memoria , yo nucuinoinindi,
yonuqniinindi, yondeqniinindi.
Acordar a otro alguna cosa. yodzandacundi, yodzandacuninondi.
Acordar a otro lo que tenia muy oluidado.
folio 8r column 1
folio 8r column 2
oluidado. yodzanucuino iniñahãdi,
yodzanutuvui iniñahandi, yodzanuqni iniñaahandite.
Acordar por deliberar. yocachicuiteinindi, yotadzindaainindi.
Acordar en consejo algo, comunicandolo, yona tnaytnuni, yonatnaitaca
Acordar con otro, yonatnai tnunindisihita.
Acorrucarse, yonucooteyendi, yonateyendi, yonucoonunindi, yonucoo tinduundi, nucootetundi.
Acortar achicar, yoquidzadzuchindi, yodzanuucuvuindi, yondadza
dzuchindi, yoquidzacuitendi.
Acortar estrechar aposento , yondadzadzuchindi yondadzatnañundi, yondadzatuundi.
Acortado aposento o casa assi, huahininduvuitnañu , huahi ninduvuituu.
Acortar estribo de silla, yoquidza
cuitendi.
Acortar razones, yosandaninondi
dudzu yosandandodzondi, f. canda.
Acortarse assi, yoquevuininondudzu, yosandehe, f. qndeh, yosatuhu, yosinocavua yosinocuisi.
Acorralar ganado, yodzandevuindite, yonachihindite.
Acorrer socorrer, yochihindaiñahandi, yosinindahuiñahandi.
Acosar a alguno, yodzandeheninondi yodzandehenino iniñahandi,
yodzanee yodzacuta iniñahandi,
yodzandehui yodzatneeini ñahandi yodzanehe yodzandayu
iniñahandi.
Acosado assi, tay yotnee yondehui ini.
Acosar animales, yodzadzaa, yodzadzicoiniñahandi.
Acostarse en cama, yocoocavuandi
nuusito.
Acostar a otro, yocoocaqndita.
Acostado estar, caandi, caandodzondi caatuvuindi, f. cavua, caandiindi, caandihindi.
Acostarse en el regaço como el niño en el regaço de su madre. yocoo cavuandodzodayendi. site.
Acostarse por inclinarse a la parte
o fauor de alguno, yocuvuisihindita, yocuvuindi sihita, yñesihindita, f. cuiñe, yñendi sihita.
Acostarse la pared, que promete
ruina , yoquindita nama yocaye nama, huasindita nama, huasi
casa nino nama, quandita nama,
qua casa nino nama.
Acostada pared assi, nama niquindita, nicaye.
Acostarse de pechos, yocoocavuandodzondi.
Acostarse de pechos sobre la mesa
poniendo los codos yosanindodzondi sitedahandi. f. ca.
Acostar la cabeça sobre la almohada , yosaqndodzondi, dzinindi, tayu, yosaquehe tayu dzinindi, f. qqueh. yochidzodzinindi tayu.
Acostarse la carga de la bestia a vn
lado, yosiñedziñedzidzo, f. cuiñe, yosinodziñe.
Acostar la assi de proposito, yosaqndaa dziñendi, f. caq.
Acostum
folio 8v column 1
folio 8v column 2
Acostumbrarse vide abituarse.
Acostumbrarse por vsarse. dzavua
yocuvui dzavuayusacuvui. dzavuayuyyo .
Acouardarse. yoyuhuindi, yosaiy
yondi. f. quai. yosito yyondi. f.
coto.
Acouardar a otro. yodzayuhuindita.
Açofar. caa quaa.
Açor. sasa.
Açorarse enojarse. supra.
Açotarse. yocaniyohondi yodzu
cuyohondi.
Açotado ser. yoñaniyohondi.
Açotado. tay niñaniyoho.
Açote de cordel. disciplina. yoho
ñuma, yohonisaañuma.
Açote crudo. yohondacui. ñeendacui.
Acrecentar dezir mas de lo que ay
como en nueuas. yosaachidzondi. f. caach. yocahandodzondi
tnuhu.
Acrescentar algo. yochidzondi.
Acrescentar la hazienda. yotasicayandi. yodzacayandi. yodzacayaninondi, yochidzondi. yotasitnahandi. yoquichidzondi, yotasidzahandi. yodzaqnunaninondi.
Acrescentarse hazienda. yocaya.
yoquicodzo.
Acrescentarseme la hazienda. yoquicodzo sindi, yondaicatasindi.
yoquindodzosindi. yondecodzo
sindi. yosinaninosindi. f. qna.
Acrescentarseme la enfermedad.
yoquicodzoca sayocuhuindi. yocuvuiquahicandi, yocuvui yycan-
candi. yonduvuicahuindi. yyocana
yocuhuindi. dzodzuhua. yonduvuicahuindi.
Acreditado hombre en la hazienda. tay yo cuvuicanuini yotnai
taca. ysinahataca, canuinita.
Acreditado en fama y honrra. idem.
Acrehedor. taidzi yahui, taidzi yahuiyehe taydzi yahuiyonaita.
Acucharrarse. yocuvuitecadzi, yocuvuicui yoyosacuinosichi. f. qcuino. yonacuiyo.
Acuchillarse. tatnucaa yocanitnahandi.
Acuchillar a otro. tatnuca yocaniñahandi.
Acuchillar çapatos o ropa. yodzeeninondi yodzeeyuchindi.
Acuchillar cortar por pieças. yosatadzee ñahandi. f. cata.
Acudir a cierto lugar. yosatuhuandi. f. qtuh. yosatuhuacuitendi. yosatuhuandaandi. yoquituhuandi.
Acudir a cierta persona para que le
ayude. yosatuhuandaandita.
Acudir a los parientes para que le
prouean de lo nescessario yonutuhuandi.
Acudir con la renta o tributo. yodzaqnuundi daha. yodzaquinuundi daha. yosanaindi daha f. quay.
Acudir la semilla, s. a tanto por hanega. yonduvui, yosaa. f. nasaa. nisaacodzo. niquicodzo.
Acuerdo de consejo. determinacion entre muchos saninatnaytuuni. saninatasitnaha dudzu. ninucoonunindudzu. sanicuvui
eendudzu, ninduvuicanududzu,
nicu
folio 9r column 1
nicuvui tacandudzu.
Acuerdo con si mismo vide aconsejarse
Acuerdo con otro, sanina tnai tnunitasihita
Aculla, Yuqua. yca.
Aculla no ay donde le pones. dzuhua
Acumular a otro sus faltas, o proçessos Yochidzotnahandi, yonadza
tacandiquachita. yonadzacaya
ninodi. yonatasitnahandiquachita. yonanducudziyondiquachita
Acuñar yosadzindusadi. f. quadzi
yodza nanandidusa.
Acuñado. saninanandusa.
Acusar en juizio. yosanininoñahandi. f. cani. yocachininondi. yo sinocaniñahandi. yosinonahiñahandi. yosinocaqñahandi. yosatehui
ñahandi.
Acusar falsamente. yocahayetend i
sita. yodzatavuiñahandi quachi.
yocahatnuhundi . yotaandiquachinaa
Acusarme en la confession. Yonaquai
yuhundi . yoquidzandaandi. f. cadza.
Acusarme en la confession de lo que
no hize. Yocachi nahondi. yocachiqueyendi. yocanacahaqueyendi.
Açucar. ñeehuidzi.
Açucar molido. yuchiñeehuidzi ñeehuidzinindico.
Açucena. Ytandequecuisi. ytandaca
cuisi yta santa Maria
Açuela, caacodzo
Açutea oçotea dzinihuahi
folio 9r column 2
A. A N T E D.
Adalid. Capitan Vide Capitan.
Adalid espia. taiyocuvuindoto taindoto. taisacotoyuhu.
taysanani, tay yonani. taysaqnisacaayecu.
Adarga yusa.
Adargarse. Vide abroquelarse,
Adelante o mas alla. Yuquanica. ycanica. yuquaca. day canica
Adelante andando el tiempo ñuu
quasaa. ñuuquaha ñuucacoocuiñe
huasi. ñuucaqtnaha. sahuasindidzohuasitavui. nuucaanunqhu
dzoicacoocuine. ñuucaquitnaha
Adelantarse en hablar . yosaanduundi. f caa.
Adelantar o ante venir a otro en honrra. dzinacandiyndodzonuundi
sita. f. cuindodzo
Adelante yr dentro . yndodzonuundi. f. cuind. yodzo nuundi. f. codzo
Adelantarse en camino, dzinacayosahandi, f. qh. yosicandi dzinaca yocaindi.
Adelantarse pasando a otro en el camino. yosaanduundi. yosaandahandi. yosaandi yondi
Adelantar el relox que anda trasero .
yodzacaandi yondi. yodzacaandahandi.
Adelgazarse el cuerpo enflaqueçer yotavuindi. yocuvuiyequendi yocuvuicuiyandi yotavuiyoyequendi
yondahuandaacoñondi.
Adelgazar piedra o tabla. Yoquidzayadzindi. f. cadza
Adelgazar hilo. Yoquidzacuiñendi
B
f. cod.
folio 9v column 1
folio 9v column 2
f. cod. Yoquidzatuehindi.
Adelgazar Voz cantando. Yoquidzacuiñendi dudzuyositacuiñendi. f. cata.
Adentellar sin sacar bocado. Yosasi
yehendi. f. casi yosani nohondi. f.
cani.
Adentellar la caña para chupar elçumo sin mondala yondahuandi.
Adentellar sacando bocado. Yosasindaandi. f. casi.
Adentelladas tnuhusasiyehesasindaa
Adereçar algo. Yoquidzacutundi. yotniñosahandi. yodzacutnudi f. cadza.
Adereçarse. Yonduvuicutundi. yonanducuday. yonaquayndi. yosaindaindi. f. quai.
Adereço. o traje. day .
Adereçar algo honrrosamente. Yoquidzahuiindi. Yoquidzahuatundi. f. cadza
Adereçarme componiendome yonduvuindandundi. Yonduvuihuiindi.
yosicahuayundi yonduvuihuicondi, Yosicohuatandi. f. caca.
Adereçar a otro. Yondadzahuiindi.
yondadzahuicondi.
Adereçar algo adobarlo. Yondadzahuasandi. yondadzacutundi.
Adereçar lo que esta mal puesto. Yondaqhuahandi.
Adereços para baylar dai yaa
Adereços para baylar los yndios a su
modo. daydzavuidayyaa.
Adereços para guerra, day yecudai
tnañu ñonoyecu.
Adereçado galanamente segun su estado. Yondisihuatundi.
A derechas. tnhundaaa tnuhucuite
tnuhu mihi tnuhumihindaa
A derechas andar. Yosica cuitendi.
yosicadaa. cuite. yosicamihi. f.
caca.
A deseo. tnhucatneini. tnuhundatni
ini tnuhundiyoini.
Adeudarse tomando prestado. Yosai
yecandi. yodzacaiyecandi.
Adeudado estar sin pagar lo que deue
yondidzoyecanditandaindaa catanitavui yondidzoyecandi. yotavuiyecandi. f. candid.
Adiestrar alçiego. Yondacanditay
quaa. f. cand.
Adiuet. ehuahuñaña.
Adiuinar por prophetizar. yocachituvuiudi, f. yotuvuitnuni inindi. yosaaqni inindi. f. caaqni. dzoicacuvui. dzoicahuasi.
Adiuino asi. tayyocachituvui.
Adiuinar por agueros. yosinitnunindiñena. f. qni.
Adiuino tal tay yosaquaiyuhuñeña
Adiuinar por suertes yotasindinoño
Adeuino tal tay yotosinoño. dzutu
noño
Adiuinar por señales yosininditnuni
futuro qni
Adiuinar por sueños. yonatniñoyuhusani.
Administrar algo. yoquidzanditniño. yosinoquachindi. f. cono.
Administrar sacros. yodzasanditahui
stohonDios.
Admirarse. ysaitnuhundi. f. quai. yonaaininidi
Admirable cosa. sacanda. sahuii.
sadzacu
Admitir a alguno. yosay yuhundi. f.
quay
folio 10 a column 1
folio 10r column 2
quay. yocuvui inindi.
Admitir lo que se dize o haze. yotacu
huahasindi yosinihuatundi. f. qni
yotuvuihuatusindi, yotuvuihuahasindi. yodzahuidzondi.
Admitir a alguno en el pueblo, Yodzitandidudzuta yocahindidunzuta. yodzitayuhundudzuta.
Adobar algo. yodadzahuahandi. yondadzacutundi.
Adobarse algo . yonduvuihuahayonduvuicutu.
Adobar lo que esta mal hecho vide
adereçar.
Adobar ropa vieja. yondicocaqndi. yondicondidzondi yondicondaqndayendi. yondicocavuandayendi.
Adobar cueros yodzacuitandi ñee yonahindi ñee.
Adobado cuero. ñeenicuita.
Adobe. doho
Adobes hazer yodzacaindidoho. yoquidzahuahandi doho. f. cadza.
Adolecer. videenfermar.
Adonde preguntando. mandaamanandaa. nandaa.
Adonde estuuiere mandaaca yyota
Adonde quiera. dzohuadzaamandaaca. mandaanica. dzohuadzanica.
Adoptar. yonaquaindidzaya. yoqui dzadzayandi, f. ca. yosacadzayandi
. f. quaca.
Adoptiuo hijo. tayninduvuidzayata
tayninduvuinaadzinañundi.
Adoquiera que. tahuadzaca.
Adorar a Dios yoquidzañuhundiya
yoquidzayyandi. f. cadza. yonaquatundiya.
Adorar reuerenciando. yoquidzaca-
canundi f. ca. yochihiñuhundi.
Adormeçerse estando en pie. yoquidzindichindi. f. cudzu .
Adormezerse como quiera. yo quesiñumananuundi. yocuvuiyehua
nuundi.
Adormecer el niño. yodzacudzundi
yodzacuicondi yodzandahandi.
Adormecer a alguno con engaño, o
encantamento. yodzacudzuhuisindita. yodzacudzuhuicondita yodzacudzuñenandita
Adormeserse el pie o la mano. yosisi
daha sahandi.
Adornar, yodzatuvui huahandi. yodzatuvuicandandi. yodzatuvuihuatundi.
Adquirir con trabajo la vida. cana
yonihindi sacuvuisindi. ñacaha
ñadzico. yocacunditasindi, yodoyo yondusindidzayonihindi
Adrede. o de industria. dzo inica. dzo
cataini.
Adufe o atabal ñuu. ñee.
Adufe o atabal tañer. yocatu ndiñuu
ñee.
Aduenedizo tay ñuusica tay huasi
ñuusica tayyondaya tayyondaya
nino. tay yondayañuu tayñutucu
Aduenedizo. y avezindado ya tay nisaiñuu. taynisaisañu. f. quai. taynitacanino.
Aduersidad . savhuindahui. sandoho
nani. saquañe sacahui.
Aduertir a oto para que ande sobre
auiso. yodzatuhuainiñahandi. yodzandichi iniñahandi. yodzacoto
iniñahandi.
Aduertir caer en algo. yanacotoinindi
B2
di
folio 10v column 1
folio 10 b column 2
di, yonaqniinindi.
Aduertir en lo que me dezian. ynocaya yonuqni inindi. yonaqniinindi. yonasinonindi yondenooyonde
cuinoini.
Aduertir por considerar. yonacani
inindi. yochihitnuni inindi. yona
tadziinindi.
Aduertir rrecatarse, y yotuhuandi.
yotuvuitnunisindi.
Adular. lisonjear. yocachininondisita. yocahahuatandi, yocahatachindi. yecahahuidzindi yocahahuicondi.
Adulterar. yoquidzayaandi nuuta
yosaq yaandinuuta. f. cadza. f. caq
yotniñoyaadinuuta
Adulterino. dzayadzaca.
Adultero. tay yosaq yaa.
Adulto tay sasanu. tay sasanumañu
taicahadzee. taycahahuatu
Afable ser. yocuvuindahuiinindi.
Afama hazer algo. tnhucandatnuhu
si. yoquidzandi . f, cadza.
Afamarse. Yosaquehedudzundi. yosaquehedzico yyondi. yosa queheñuhundi. f, qquehe, yondaañuhundudzundi.
Afamar a otro. yodzaq que hendudzundita. yodzaq quehedzicondita. yochidzoninondita. yochihindudzundita.
Afear o estragar lo hermoso. yodza
tevuindi. yoquidzacuiyandi. yoquidzatnahandi . yoquidzañuman. f. ca.
Afeado. sanitevui. sanicuvuicuiya.
sanicuvuitnaha
Afeitarse la muger al modo antiguo.
yocahanditata. yosaanuunditata.
f. caanuu. yondanuunditata yona
chidzondi tata. l. ñoho.
Afeite tal ñoho.
Afeitarse como la muger de castilla.
yondaanuundi. yochidzondi ñuhu quaha.
Afeytarlos hombres al modo antiguo a los
que eran esclauos. yotaandi
dzehui.
Afeitarse los hombres señaladose al
modo antiguo los señores. yodzahandidzehui.
Afeitar por tresquilar . yodzatandi
idzi.
Afeitar apanderetes. yodzatandi ticahu.
Afeitar bien y parejo . yodzatananindi.
Afeitar con nauaja. yodzatandeendi.
afemi
A ANTE E
A ello. animandose. nahandavui
nahanaha
A empuxones. tnuhutaandaha
tnuhuchihindaha
A esicondidas. dzoyuhunidzoyuhuni
A es otra parte. saycasasiyo.
A esta hora dzavuahuitna dzavuatnahahuitna.
A este tiempo. dzohnitnandu.
Aesta luna. yoo nindotohuitna, yoo
ninayodzohuitna.
A. A N T E F.
Afable persona taidahuiini. taidzee ini tayhuaha ini. tayhuatuini
folio 11r column 1
folio 11r column 2
Afeminado hombre. tay caadzehe. ña
yeeini. tai noho inidzehe.
Afeminarse tractando mugerilmente. yonduvui nahandi.
Aferrar vna casa con otra. yotnee
tnaha. yotneendaa.
Aferrar el aue derrapiña yotnecutute, yochihitiitne.
Aficionarse a algo. yocainuundi. yositoninondi. f. coto. yosiconuundi
Aficionados estar dos. yosicoinitnahandi. f. cuico yocaainitnahandi
Aficionarse o aplicarse a algo. yosico
inindi. f cuico. yosinoinidi. yocaa
inindi yoquitnindiyotusi inidi
Aficionar a otro con dadiuas yodza
caaininahadi. yodzatneeininahandi yotavuandi inita yocana nahindunita. yodzacuicoininahandi
Aficionado o aplicado naturalmente ser a vna cosa mas que a otra dzavua quahainindi. dzavua yotusi
inindi dzavua yosicoinindi. dzavua yoqni inind. dzavua nicoo
cooinindi. dzavuanisatnahainindi dzavua nicaainindi.
Aficionado a mugeres, taysinimani
ñahadzehe tai sasicasihiñahadze he taydzonanicayosinimanitañahadzehe. dzonani dzodziyo sini
manitañahadzehe
Afilar cuchillo. yondaqndi. yosihindi
. yondadza saandi yosihindodzondi nuuyuu
Afilar mucho, yondaqdzaandi. yondadzadzaandi.
Afilada cosa. sanindaq dzaa. yuchi
caadzaa yuchicaanuudzaa,
Afilar alguna cosa sacando la punta
yonachidzondiiñosi. yonachidzondi
di nuusi. yondadzandicondi
Afiladera. yuu daq yuchi.
Afinar algo yondadzandaindi. yondadzandoondi yondadzaninandi
Afines parientes tnahacuicondi
Afirmar alguna cosa çertificandola
yodzandisandi yodzacuitendi daadi.
Afirmar por fiando. yoquidzandaindudzu. yocahasaandi, yocachiñeendi, yocahanihindi
Afixar algo en el coraçon daamaainindiyotniñocutundi
Afixar concierto yoquidzacutundi . f.
Afligido estar con alguna pesadumbre
yosacuiñeinindi. f. qcuiñe.
Afligirse por angustiarse de tristeza
yondehui inindi yosandehuiinindi. yochitnañu inind
Afligido estar sin tener descanso ni
lugar para ello. ñahoo yonondaa
inindi. ña eequevui yonaquaiini. yoyaaninoinindi.
Afligir fatigar a otro. yodzanee yodzacutandi inita yodzandehuindiinita yodzandeheninoiniñahadi
Afligido e inquieto andar el enfermo por algun dolor yosinecatandi. f. cuiñe. yosanicatandi. f, cani.
yosiñecatasinendiye. yondoyonditandi. yondoyocuisindiyotnono
Afligir a otro con trabajos. yodzando hoñahandi yodzananinahan di. yodzananindahuiñahandi, yodzacuhuiñahand. yosanidahuiñahadi f.
Afligirse de calor. yosini inindi. f q.
yosihicanindi.
Afligidos maltratados de otros tay
yodohoyonani taiyocavuidahui
Afigir el coraçon con penitencias. yodzadahuandi coñodi yodzadonondi
B 3
di
folio 11v column 1
folio 11v column 2
di coñondi.
(yaãdi.
Afloxar algo. yodzatayandi. yodzayaandi
Afloxarse. yoyaa. yotaya .
Afloxarse la enfermedad. yoyaaninoquahi. yocoondaaquahi. yocoo
cuisi. quahi. & vide supra.
Afloxar emperezando. yodzataya
inindi. yonacuitainindi yonoocuvuiinindi. yoquidzahuasiinindi
yosacodzo inindi. f. qcodzo.
Aforrar algo. yosaqtnahavvuindi. yosaqninindidzoo yodza caaninindi
Aforrada cosa. dzoo sanisiaqtnaha
vvui.
Afrecho. dzoo yuchi. sañe nuni castilla. sahinuni castilla.
Afrentar generalmente. yodzacahandi nuuta. yodza caha ninondisita.
yoquidzacahandi nuuta. yodzayevuindita. yodza quadzu ñahadi.
Afrentar en cantilenas. yochidzo yaandi
yosaqndi yaa. f. caq.
Afrentado asi. tay nisacodzo yaa.
Afrentar a otro diziendole sus faltas
y defectos yochidzo yuhundi quachita. yonachidzonuundi yonacuvuicuitendita. yosii dehenuu ñahandi, f. cuvui yonatniñondi nuuta quachi ninducuta.
Afrentar a otro diziendole sus faltas
naturales. yonanidita. yosaa quehendita. f. caaquehe.
A ANTE G
Agaçaparse. yonateyendi.
Agaçaparse escondiendose. yosiyodzahindi. f coo yodzahindi. yosiaquehe dzahindi. yosiaquehendoyondi.
f. qquehe. yosaquehe yuhundi.
Agallas de arbol. cuindu yutnu. doco yutnu dayayutnu, (tedzehe
Agallas enfermedad caaninindudzu tedzehe
Agallas tales quebrar. yosauninidahandicaaniniududzu .
Ageno no mio. situcu tay. (ma.
Agil ligero. tay saa. tayyachi tai cama
Agonia. sadzandehe iniñaha. sadzatneeiniñaha.
Agonizar el enfermo yosinocoondi.
yosacoho canadzuqndi. quandaa
nini nuundi. nisacodzoñuyaca
nuundi, ninadzahiyyanuundi,
Agora tiempo presente. huitna.
Agora poco a huitnani.
Agora luego dzohuitnadahuitnani
dahuitnañuhuni
Agora nueuamente. dzondaahuitnani
dzocuvui huitna.
Agora es tiempo oportuno. huitna
huaha, sacuvui huitna sa huaha
huitna. huaha huitnanica.
Agora poco a. dzoica nooni, huitna
ñuhuni, tanahanica. dzoicanoo
huihini. tanaha huihinica.
Agora de aqui a vn poco . noonica,
noo ñuhunica huitninoonica, nahuitnica, noohuihinica.
Agora vn año. saeecuiya nisino ee
cuiya. sandusi.
Agora dos años. savvuicuiya, &sic
de singulis.
Agora en este punto. huitna, huitnani.
Agorar tomar aguero. yocuvuiñenasindi. yotnahandiñena, yosinindi ñena. f. qni.
Agorero que los declara. tay yona
tniño ñena. tay yodzandaanena.
tay yodzandacunena.
Agostarse algo. yosisa. f. cusayoquaa
niyechi ninduvui ñami.
Agosto mes. yoo cuvi vnaee cuiya.
ago
folio 12r column 1
folio 12r column 2
Agotar el agua. yodzayechindinduta
Agra cosa. yya. sayya.
(cuiya.
Agro hazerse. yocuvuiyya yosiya. f.
cuiya
Agro hazer. yoquidzayyandi f. cadza.
Agras dayayohosehe dayayohoyya
Agradarme algo. yotuvuihuatusindi.
yosinihuatundi, yosinidzeendi. yotuvuidzee sindi. yosini huaha yotuvui huaha sindi.
Agradar a otro. yoquidza huatundi
inita. yondadza huatundi inita. yodzadzeeiniñahandisita.
Agradecer. yonaquaitnuhundi yona
tuvui huatuinindi. yocuvuicuihi
maniinindi. yonacahamanindi.
yosatnahainindi.
Agradecer a otro lo que a hecho por mi.
yonatuvuidahuisindinuuta. yona
cahandahuindi. yona caadzicondi
yonacahamanindi. yonacahacui hindi, yosatnahadahui inindi.
Agradecer en el coraçon. yyomaniyonacahamaainindi yonutadzimaa
inindi.
Agradecer con palabras solamente. huii
yocaha yuhundi yocaha yuhundi
datucu ñoho maa inindi.
Agrauiar a otro. yoquidza nahondi
nuuta yoquidzahuadzevuindinuuta
Agua. duta.
(ta.
Agua clara duta cuii.
Agua para beuer. duta quaha.
Agua bendita. duta yy.
(za.
Agua bendezir. yoquidzayyndif. cadza
Agua fria. dutahuisi.
Agua caliente dutaini.
Agua caliente al sol. dutanitniñocani. duta nindiinino.
Agua caliente al fuego. dutahuidzi.
duta ini, dutanicuidzi. dutanisiñi.
Agua calentar al fuego. yodzacuidzindiduta yoquidza inidi duta.
f. cadza yodzadzaandi duta yodza huidzindi duta.
Agua rosada. dutaita.
(yuhu
Aguamanos. dutanandaha dutanichiyuhu
Agua de pies. duta doosaha. dutananaqni saha.
Agua de poço. duta ñoho numa duta ñohoyende.
Agua de fuente. dutadzoco. dutayehedzoco dutaquaha.
Agua cozida. dutanichiyo. duta ninduhua. dutaniquete, duta nisini.
duta nidzuni,
Agua donde se bañan. duta yosichita, dutasicuchita.
(sichi.
Agua de caño. duta sichi. dutahuasi sichi
Agua honda y profunda. dutacono. dutacaamini.
Agua miel. duta yehe dudzi. dutanicainduududzi, dutanicainiindudzi, duta huidzi.
Agua de salitre. duta ñuhu ñee, dutaadza, duta vhua duta ñee.
Agua salada. idem.
Agua que va sosegada y mansa. duta yosahaquai yosahadzadzi.
Agua embalsada o encharcada. duta caadzadzi. duta caanino. duta
ninoocavua.
Agua que sale de la erida. duta dzaha.
Aguaducho. dutasichi. duta ñuhu.
Agua llouediza. dutadzavui.
Agua manar. yoca nanduta.
Agua manar a borbollones. yocana
coyonduta, yocainduta, yosiñe siquenduta. f. cuiñe.
Agua hechar de cantaro en escudilla.
yosaconduta. f. coco.
B 4
agua
folio 12v column 1
folio 12v column 2
Agua hechar en tinaja. yoconondiduta. yotninondiduta yodzacaidi.
Agua caer gota a gota. ynditacandenduta f cuindita
Aguar vino. yodza cainduundiduta
yodzacai nini
Aguar el vino con poca agua yochihihisiyondiduta
Aguado vino sanicainduunduta sa
nicaininiduta
Aguado que no veue vino tayñasihin
Aguazero grande. dzavuicãmadzavui yehenehe, yehecatne,
Aguazero mayor que viene con tempestad dzavui yehecayu, dzavui yehecayu dzavui ye he catne, dzavuiña tacu caha. dzavuiñuhu,
Aguaçero de agua menuda dzavui
quachi dzavuitiyaa dzavuiyahua
Agua congelada dutanicoocoho
yuhua
Agua tibia duta huihininicuidzi
Agua turbia duta ñuhu.
Agua lleuar por çanja a huerta yondaqndinduta yodza quesiudinduta
Agua lleuar a çequia o caño yodza
quesindinduta yosacandiduta f. qua.
Aguardar por esperar. yondatundi
, f. cond. yosatundi, f. quatu
Aguardando estar lo que me an de mandar yosatundisaqnitniño.
Aguda cosa de punta yño ñuu diconusi
Agudo de ingenio taitacutnuni ini
taicasiini taindichi taituhuaini tai
sinitnuni taiñoho tacuini.
Agudo diligente tay queyeini taidzaa
ini taytneni ini. tay ñuhuini tay
cuyuini
Agudo ser en maliçia tay queyeini
tnuhudzana.
Agudamente ver con viueza. yositodziñe
Aguero ñena
(todziñe
Aguja yequeticu. yeque quicu
Agujero donde guardan agujas sa
cohoyeque. sa cuinoyequeticu.
Agujero. yavui.
Agujero de bolcan, tnuchi.
Agujero o cosa agujereada, Sanicaa
yavui, sa yndiiyavui.
Agujerear. yosatandi yavui, f. cata
yocaandiyavui.
Aguijar a otro. yodzanumindi yodzanumininondi
Aguijon de hierro caatuvuiñaha caa
qniñaha.
Aguijonear. yoquiñahandi. yotuvuiñahandi,
Aguijon de abeja iño dzuma iñotemii
Aguijonear la abeja. yoquite yotuvuite
Aguila yaha
(uite
Aguila negra yahatnoo.
Aguila blanca yahacuisi
Aguila de cabeça bermeja teyoco
sii siicoco.
Aguilucho, yahayeq,
Aguinaldo. tahuihuico pascua tahuiyosinahuico pascua,
Aguinaldo dar. yodzasanditahuihuicopascua tahuiyosinahuico pascua
Aguzar vide afilar.
(cua
Aguzadera yuundaq yuchicaa
A. A N T E H.
Aha o para llamar dzi doho dzi.
Aechar yodza caininindi. yodzasisindi.
Ahechada cosa. sanindoo sanicainini.
Ahechaduras. sanicaicoo, sanicaiqueti
Aheruorado hombre. tay tneni ini,
tay cuyuini
aherro
folio 13r column 1
folio 13r column 2
Aherrojar yotniñocaandi sahata.
Aherrojado. ñohocaa sáhata.
Ahijar ganado. yodza cadzindite.
Ahincar ymportunando. yocachi
ñeendi. yotaa yecandi. dzonene
dzo yecayocachindi. dzo ñee dzo
tuchiyocachindi, nicuvui ñee nicuvuituchi inindinuuta.
Ahitarse. yosasinanandi. yosasicahindi
yondahayeeinindi.
Ahitar a otro yodzaca sinanañahandi. yodza nana ñahandi.
Ahocinarse el Rio. yocuvui tuu yuta ininonihinduta.
Ahocinado Rio. yuta nicuvuituu,
duta quahanihi.
Ahogarse en agua. yotnanindi. yocaindusinduta yosihininondi duta
f. cuvui
Ahogar a otro con violencia. yodza
quana ñahandi.
Ahogarse assi. yosanandi. f. quana.
Ahogarse con bocado o espina. dzita
nisiñendaa dzuqndi yñoyondiyudzuqndi yequenisinondaadzuqndi.
yocahandi. yocahandaandi.
Ahogarse de asma. yosihi ñacanuña
cuvui dzita tachi. l. dudzu.
Ahogarse de cansancio. yosinocasa
dudzundi. yosino codzo tachindi.
Ahogarse el maiz por mucha agua. yosihinduta huiyu.
Ahoyar. vide agujerar.
Ahorcarse. yosanandi, f. quána. yosa
cuita caandi f. qcuita.
Ahorcarse. yosanandi, f. quana. yosa
cuitacaandi, f,
Ahorcado, tainisa cuitacaa. tainicoo cuitacaa.
Ahorrar el esclauo. yodzandaindidaha
ha sahandi. yondadzañuu ñahandi
yotavui ñahandi.
Ahorrarse. yoca cuninondi. yonda
indi, yonduvuiñuundi.
Ahorrado. ñayahuiñohocandi. f. coho. nisinonicacundi.
Ahuyentar hazer huir a otro. yodza
cono ñahandi.
Ahuyentar ganado esparziendolo.
yosata dzeendi ticachi. yosataninondi tecachi.
Ahuyentado ganado assi. quete yositadzee f. cuta queteyosinodzee. f. cono.
Ahumarse algo. yotnani ñuma, yodzucuñuma yodzucu yaha.
Ahumar algo yodzatnanindiñuma,
yotniñondiñuma, yosanindiñuma
itu. f. cani.
Ahumada cosa. sanitnaniñuma, sa
nidzucu ñuma.
(ma.
Ahumar hechar humo. yocana ñuma
Ahumar hecharlo a otro. yotniñondi ñuma yochihi ñumandi.
Ahumarse o çahumarse. yotnanindi
Ahumarse la comida. yosaha ñuma.
Ahurtadillas dzoyuhunidzondoyoni
Ahusar algo. yoquidza cuyñendi
nuusi. f. cadz.
Ahusadacosa. sanicuvuicuiñenuusi,
sanicuvuindico.
A ANTE Y.
Ay donde tu estas. ycadzevuisa sayyondo.
Ay ay quexandose. hmii hmii.
Ay quexandose la muger. ahua
Ay de vide guay
Ay juntico. ycani
Aya que cria señores. dzeheyya.
Ayotaydza quanu ñaha
Ayer
folio 13v column 1
folio 13v column 2
Ayer a esta hora. ycu dzavuahuitna
Ayna por presto. queyeni. danahani
yachiyachinisaasaani,
Aynas por casi. dzodzuchinica. dzo
dzuchidzuhua dzo dzuchi dzuhua. dzohuitnica dzohuitniñuhu
Ayrarse. yocuvuidzaa inindi. yosatuinindi. yodzicoinindi yocuvui
dzichi inindi. yocahuyodzicoini
Ayrar a otro yodzadzichi iniñahandiyodza dzaainiñahandi. yodza
satuiniñahandi yodzadzicoiniñahandi.
Ayrado tay dzaaini. cum çeteris
Ayre correr yocanatachi. yosino tachi. yndodzotaachi. f. cuindodzo
yñe tachi. f. cuiñe.
Ayre. tachi
Ayslarse yondíyuninonduta sindi.
yondadzininodutasindi .
Ayslado tay yosadzininonduta
Ayuda melezina. yucu caandodzo
yucusaandodzó
Ayuda tal hechar yodzacandodzon
diyucu.
Ayudar generalmente yochihinda
ynahandi.
Ayudar teniendo que no caiga. yotu
vuindita yo tneendita.
Ayudarse por esforçarse. yonducundayndi. yonaquai inindi
Ayudado ser. yosaquehendaindi. f.
qque. yonuquehendaindi.
Ayudado ser el enfermo. yehetuvuindi. yehetneendi. f. quehe
Ayudar a misa, yochihindayndi missa. yo dzavuidzo dinuudzutu
Ayudarse forcejando. yotnoñondi
yocaandi.
Ayudar a la comunidad para algun
gasto comun, trabajando. yotni
ñondi cata. yositucatandi,
Ayuda tal la obra cata coho
Ayudarse ad inuicem, que en lo que ayudo me ayudaran yositudzahandi. f.
cutu yocuvuidzahandi. yosaqdzahandi. f. caq,
Ayudar a labrar milpa con orden que
acabando todos junctos vna milpa labren otra, yositudzahatiñeendi
Ayudar al señor con algunas obras
personales dzehedzocondi yonunayndi nuu yya. yocañuudzehe
dzocondi.
Ayudar a pagar el tributo. yochihindaindi. tay yonducutnino yotniñondidahata.
Ayudar con gente para la guerra. yotasindi. l. yosahandita. sa quehendodzo yehecuiñendi. yotasindi
duvua cusi yusa yochihindainditatnañu.
Ayudar a lleuar la carga yosidzonuudidzidzota. f, cuidzo.
Ayudar a otro. haziendose de su parte. iñesihinditai f. cuiñe, yocuvui sihindita. yocuvuindisihita.
Ayunar. yonucoo iindi. yondaandi
. f. condaa yonucoonditandi yonucohodzumandi yonucohoiindi
yonucohodzohondi. quañecahui
yonucohondi. yotasidzohondi
dzita. yotasiiindidzita.
Ayunar absteniendose. yosaidzohondi. f, quai yyoiindi. f. coo
Ayuno. dia de ayuno. quevui yy quevuidzoho huicodzoho huicoii
Ayuno que no sea desyunado. tay
dzanditaca tay dzodzuma.
ayun
folio 14r column 1
folio 14r column 2
Ayuntar generalmente, yodzatacandi. yonatasitnahadi
Ayuntarse. yonataca. yosacootnaha. f, qco
Ayuntar hazienda vide. supra
Ayuntar en vno muchas cosas. yotniñocanundi. yodzandaicanundi
yotasitetundi.
Ayuntarse asi. yonucoocanu.
Ayuntar partes. yonachihitnahandi
letras.
Ayuntarse carnalmente, yosatuhua
tnahandi, f. qtuh. yotnahatnahanndi. yodzasaatnahandi
Ayuntar vna cosa con otra. yodzatnahandi. yodzatnahatnahandi
Ayuntar por llegar asi la madre al hijo. yondadindaandi, yosadzi ndaandidzaya, yonumindaandi.
Ayuntarse por llegarse mucho acompañando yosacooyatnidi, yosacooyatnitnahandi.
Ayuntarse la gente sentandose. yocoocuisita. yocoo cooyuqta.
Ayuntarse los rios. yonutnahayuta, yonatnahayuta yonduvui canunduta, yonduvui eenduta.
Ayuntarse naçiones en vn pueblo yotacataydzaha, yondayanino tay
dzaha.
(ñuunindayanino
Ayuntando pueblo de aduenedizos
Ayuntar mantas coziendolas vnas
con otras. yodzatnahandaandi.
yosaqtnahandaandi yoquicundaa
tnahandi yosaqndaa tnahandi.
Ayuntarse o apretarse. yotavuitnahata, yotavuinino tnahata, yo
tavuitnahata yosatavuitnahata
Ajo. tenaqmi. satu.
A A N T E L.
Ala para bolar. disi
Al de texado. dzucua huahi.
Alabar a otro yocacunahi huahandita. yocachihuahandisita, yochidzohuidzondita. yochidzoninondita yoquidzaninondita. yoquidza dzuqndita. yochihinuhu nãhandisita.
Alabarse jactandose yocacunahindimaindi. yocuvuihuatandi. yocahahuatandi yocahatachindi yocachihuatandi yocuvuitachiinindi.
yocachihuicondi. yonachihidzicondi. yochihindudzundi. yona
tniñosiñandimaindi, yocuvui doondi, yocuvuindocondi.
Alabado ser. yosacodzohuidzadi. f,
qcodzo.
A la bentura, dzondatuca. dzoqhutnunica
Alalarga. sacani,
(nica.
Alabastro, yuucuisiyuucuisicasi.
Alacena, dzocoñumana,
Alacran, tedzuma,
A la clara, satuvuindaa. satuvui canda
satuvuindisi,
A la postre, o al fin dzondehe, dzonduvui
Alambre, yohocaaquaa
vui,
A la mano yzquierda dahaitnidzatni
A la mememoria traer vi. acordarse
Alamo blanco yutnuyaa yutnusaha
Alambique o alquitara caayotoonduta caayodzanuni ita.
A la orilla, yuhu,
a la tarde sañeni. sacoocuitandicandii coocodzondicandii, huata caandiiquaacandicandii
Aahora luego. huitnahuitnani,
A la memoria ofrecerse algo, yoqui
cuinoinindi, yocacuyoqvuiinidi
yo a
folio 14v column 1
folio 14v column 2
yosaa tadzi inindi. f. caa yosaatuvuiinindi. f. caa.
A la redonda andar. yosicocutandi
. f. cuico.
A la oreja dezir algo tutnuta yocahaninondi. dzo cayani yocahaninonditutnuta.
A la postrera celda. huahi dzondehe
huahi caa dzondehe. huahicaa
dzonduvui.
A la ligera yr dzohuichiyaayosahandi
A la muerte estar. cana yocuhui. cahui yocuhui, quahatachita.
Alançar por hechar de si algo. yotaandahandi. yochichindahadi. yodzaquaindi.
Alançear yoqni ñahandi. yotuvui
ñahanditatnucani.
Alarde hazer. yonanahandi sahayecu. yoquidzatnunindiyecu. yonaquahandi yecu. yonacotondaandi day yecu.
Alargar algo yoquidzacanindi.
yodzacaacanidi. yodzacaicanindi
Alargarse yocuvuicaninicaica.
Alargar al que tengo para que sevaya yodzanandi.
Alargar el coraçon darle larga para los viçios, yadzasaa inindi saha
quachi. yodzayaa inindi yodzandecainindisahaquachi.
Alargar el tiempo yosa cuitaquevui,
f. qcuita. yosaandaha yosaandiyo quevui. f, caa yocuvuicani yo
cuvuisica yocuvui yaa yosa cuita
nino. f. qcuita yocuvuinaha
Alargar el tiempo dilatarlo. yosatatacanindiquevui f. cata yodza caandahandiquevui. yodzacaandiyoquevui. yodzaqndacasicandi que vui
yodzaqndiyondi quevui. yosacata
yaandiquevui. f. qcata yoqui dza
yaandiquevui. f. cadza. yoquidzacanindi yoquidzasicandi. (indi
Alargarse el coraçon yosaayondasi inindi
Alargar sala o aposento. yodzasica
huahi. yodzaqndahandi huahi
A la sombra sa yehecate sayehequandahui.
Alaridos dar de, yocatuñeeyuhundi yocanasaandi en guerra yocanatnañu.
Alaridos dar tristeza . yondayundi.
yondayu huayndi. yocanasiindi
yondayu yehendi.
Albaçea de testamento tayninduvui
naadeye tay nisinitniño. naquai
tnunisasindeye.
Albaçea hazer o poner yocoo tasindi tayduvuinaandi yocoo canindi tay naquaitnuni sasimaindi
Albañar. sichinduta . sichiyuhu sichi
caaniniyuhu.
(chico
Albanir tay yodzama. taiyodzacuiichico
Albarda tayu idzu.
Albarrada yuhua.
Albertar ta yyoquidzatatnacauallo
taidzandahacauallo.
Alberca de agua. sayosacutunduta
yendeyosacutunduta. dutasiña
dutacaayende
Albondiguillas. coñotinduuticañe
Alborbolaenelagua. taqueye.
Alborbolas hazer. yocanitaqueye
nuunduta yositatequeye f cuta
yosino tequeye. yosinocuine tiqueye
Alborbolas deshazerse. yondahua
tiqueye. yonatehuitiqueye
Alborbolas que haze el agua que hierue o la olla. yosidzonduta, f. cuidzo. yocana cuidzo nduta.
alboro
folio 15r column 1
folio 15r column 2
Alborotar gente. yodzadzooñahandita. yodza dzooninondita.
Alborotarse gente, yodzooninota
Alborotarse alguno . yocanacono
inindi. yo canandavuainindi. yodzooninoinindi.
Alcabo vide a la postre.
Alcabo de la calle. sayosandeheyaya
Alcaduçe de anoria. tindoho. sacai
nduta. tindohosatavuandu.
Alcahuete. tay ñahuidzo
Alcaide de la carçel tay yandaa,
huahicaa.
Alcayde de fortaleza . tay yondaa
huahisiñayuc tay yyonunñahu.
Alcalde. tatnucuvui nuu.
Alcançar al que camina. yosatnahandita f.
qtn, yonutnahandita. yonanihindi,
Alcançar con la mano, yosinondi, yosinodahandi. yosasaandahan. f. qsa.
Alcançar lo que esta desuiado; yo saanihindi yosanditadahandi. f. qs.
Alcançar alguna cosa tendiendo el cuerpo, yosanditacaadiquaindi f. qnd
Alcançar lo deseado. yocaindatundi,
yo caindahuindatundi. yocaitahuindi. yonihitahuindi. yosatnahayonihitahuindi
Alcançar lo alto como la escalera para subir al açotea. yosinonani.
Alcançar de cuenta a otro entendiendole. yosaqnindiinita. yosinitnuinindi inita. yosatuvui tnuinindi
sahamai. yonihitnahandi.
Alcançar vna razon escura entenderla. yonuqnitnuni inindi. yonutnaha inindi
Alcachofar. docoyño,
Alcauala. yahu. cata yocaindaandaha
hacuia.
Alcauala pagar, yonatniñondidaha
cuica.
Alcaualero. tay yosaindodzodaha
cuica tay yosicadahacuica. yahui
cata caindaa tay dzataca daha
cuica
Alçaralgo. yosaanaindi. f. caanai. imper. quasaa.
Alçar algo del suelo. yosaannohindi. f. caa.
Alçar vestidura, o petate hazia arriba. yodzandaadahandi. yodzandaandi yondi.
Alçar en alto la mano. yodzacaanditadahandi.
Alçarse por leuantarse en alto la culebra. yondoyo naynuute. l. dzinite. yondoyocuiñete. yondoyo
cuiñendichite. yondoyocuinote
Alçarse el agua, por leuantarse en alto, yondoyoduta yosaanditadu ta. yocananduta.
Alçar antepuerta. yosiconahindi
dzoo. yosaanaindidzoo, f. ca.
Alçarse el miembro al hombre. yona
caainidzoho yondoto coñondi.
yonacaanihi inidzoho. yonacaa
tnuuinidzoho.
Alçar el rrostro. yondoyonainuundi. l. dzinindi. yosaanaidzinindi. f.
caa. yondoyonaininodzaandi. l,
yuhundi.
Alçar la voz cantando. yosaanaindi
dudzuyaa f. caa yositandaindi f. ca
Alçar la voz hablando . yocachisaha yocachinihi
Alçar de obra los obreros. yosinocavuatniñota yoquehuitniñota,
alçar
folio 15v column 1
folio 15v column 2
Alçarse las aguas. yondaanditadzavui, quasaandita yonumadzavui
yoquehuidzavui.
Alçarse la costumbre a la muger. yoquehui neñeña. quaha tnuniña
Alçar las faldas la muger. yodzandaa
dahadzamaña, yodzacaatehui,
yodzandaa chidzoninoña.
Alçar y abaxar la cabeça a menudo.
yondaanai yonuunai nuundi.
Alçar la cabeça el cauallo dando de
cabeçadas. yosasatnaate. f. casa.
Alçarse con algun señorio. yocahindadzindi. yosacoondadzindi . f.
qcoo. yocahindi. yosacoondi. yosadzindi. f. cadzi. yocahiqueyendi.
Alçar la lengua de la campana. yodzandaa chihindiini campana.
yodzita nihindi yoho yodzacaandahandi ini campana. yodzandaa
quehendi.
Alçarse con algo. dzohuisicayocahindi. yocahi huisiinindi.
Alçar en la missa el sanctissimo sacramento. yosaanaindi sanctisimo
sacramento yondoyo naindi S.
sacramento. f. caanai.
Alçar absolute v. g. ya alçan. yosaandita S. sacramento.
Aldaua de puerta para llamar. caa
sidzaca sasata yuhuyahi.
Aldauada dar. yodza casandicaayuhuyahi.
Aldaua para cerrar. caayonandiyu
ini huahi.
Aldea. daha ñuu. ñuu ñayuq.
Aldeano. tayndahañuu, tayñayuq.
Aldeas estar alrededor de la cabecera. neendu caasico daha ñuu.
Alear el aue quando quiere bolar.
yondo yondavuate. yoquidzindi
site yosanindisite. f. cani.
Alegrarse quando se dize de vno
solo. yocu vui dzceinindi. yocu
vuihuatu inindi.
Alegrarse quando se dize de muchos
yodzadzeeinita.
Alegrar a otro. yodzadzee iniñahandi yondadza huatundi inita.
Alegrarse dexando alguna gran tristeza como de muerte de padre
yondai nuuinindi.
Alegrar como el marido a la muger para aficionarla, yodzacaa
ini ñahandi siña.
Alegrarme del mal de otro. yodzandaha iniñahandi yodza nunaini
ñahandi.
Alegrarme del bien de otro. dzoyocuvui dzeeca inidi sita.
Alegre. taidzee ini.
Alegrarse o aliuiarse el enfermo.
yonduvui huatu inindi.
Alegre pueblo. ñuucaadzeeini, ñuu
caa duvui huatuini
Alentarse tomar aliento. yonanihi
tachindi yonaquai inindi, yonadzita tachindidudzundi yonucoho
inindi. yonaquaitachindi.
Alentarse vn poco el que esta al cabo.
yonanditadudzundi. yoninihi huihitachindi.
Aleue o aleuoso traidor. taihuisiini
tay yocahandaanica, tay vvuiyuhu tayvvuiyoovvuindatu, tainiini.
Alexarse de algun lugar. yodzasiyondi. sicayo sahandi.
Alfiler. yequetende, yehe saha. tinduu.
algi
folio 16r column 1
folio 16r column 2
Aljibe. yende. numaduta.
Algodon. limpiar yondadzahuiindi,
yosaindaamihi yehe. l. dzitnicachitindeye. f. quai.
Algodon. cachi,
Alguazil, tay yonaytatnu,
Alguna cosa, ñaha,
Alguna vez, mandaacaque vui manquevui, mandaaca amaniquevui, dzoamani dzoninoni
dzoama dzoninoni
Algun tanto de tiempo, nooñuhuninaha noonihuihini, dzonahanooni,
Algun tanto dzuchini, l, dzuhuan. ee
dzuchihuaanidzuchidzii
Algun tanto mas dzuchicadzuchinica
Alguno, o alguna, yootayooñaha
Algunos tnono. tnononita, dzotnononita, dzoyyonita, dzocaanino
cata. dzodzahuanita. dzodzahanita.
Algunas vezes. yyoniquevui, caani
nonicaquevui. dzahani quevui
cuihiniquevui. dzocuihini, dzo
ñohoniquevui, dzocaanica quevui
Algunos dias interpolados en medio
nohonaho quevuicaaninoquevui.
Algunas cosas leer y otras dexar dzo
nino dzonino. yocachindi. dzo
quaha, dzoqha. dzoicadzoicani
Alhajas de casa saitniñondi huahi.
sasiniñuhuhuahi.
Alholi. otroxe. yaca. ñohonuni.
Alhondiga. sahayaca. huahi yonatacacanununi,
Aliarse en amistad. yoquedzatnaha
quachindi yoquidzatnahadzeendi. f. cadza,
Aliento, anhelitu . yocoyuhu.
Aliento tener para algo. yondatnu
inindi. yyo yeeinindi. yyocasiinidi. yyondai inindi.
Alijar, Nauio, yosataninondi. f. cata. yodzacuitacanundi. yoquidza
camanditnundoo. yodzacuitaninondi
Alimentar vide mantener. (di
Alimpiar. yonacuhuandi,
Alimpiar trigo. yocasindi. yoquidza
huiindi, f. cadza. yoquidzandoondi
Alimpiar cacao quitandole la corteza yodzacuiindi. yocachiñeendidzehua.
Alimpiar ropa con escobilla yonacuhuandidzooyoco
Alimpiar el poluo de los libros o otra
cosa asi. yonadza quachindi ñuyaca. yocanindodzondi ñuyaca yodzandachindiñuyaca. yocatundi.
Alimpiar las narizes vide sonarse.
Alindar vna heredad con otra. yotnahadzañundiitundisihita. caatnaha
itundisihita.
Aliñar. yoquidzacutund. f. cadza yotniñosahandi.
Alisar madera, yodzutandi. yodza
cuiindi. yoquidzandeendi. f. cadza. de otras cosas se diz.
Aliuiar generalmente yodzanuucuvuindi. yoquidzacamandi. yodza
coocuvui. yasaindodzo. f. quai.
yondadzacamandi. yondadzadzuchindi. yondadzacuitendi
Aliuiar quitando del tributo. yodza
noondaahahandi. yodzanoocu
vuindidaha. yodzacuitandaadaha
Aljaua. itnenduvua. itneiniñoduvua
Aljofar. sii.
Alla. yca. yuqua.
allanar
folio 16v column 1
folio 16v column 2
Allanar cerro hechandolo por el suelo. yodzaqhcasaninondi yodzandacadahandi . yodzandacandaandi. yodzanoocuisininondi yosanindi. f. cani. yucu.
Allanado assi. yucunindacandaha,
ninoocuisinino. nindacandaani
ninoocavuanani.
Allanar hoyas hinchiendolas de tierra. yodzandutundiyavui. yodzandaindiñuhuyavui, yodzachitundi
ñuhuyavui.
Allanada hoya assi. yavuinindutu.
yavuinindiyuñuhu. yavuinichitu
ñuhu.
Allegar al lugar proprio yendo. yonusaandi yonasaandi. y viniendo.
yondesaandi.
Allegar a pueblo ageno. yosasaandi,
yoquisaandi.
Allegar vna cosa a otra . yodzatnahatnahandi. yodzatnahandaandi.
yodzaqtnahatnahandi. yodzaqtnahandaandi.
Allegar estera a la pared. yodzacutandi. yodzaqhndahandi.
Allegada estera assi. yuvuinisacuta,
yosacutandaa.
Allegar hazienda. vide. supra.
Allegar al coraçon . yosinoinindi.
yotusiinindi.
Allegar al coraçon escoziendo. yotusicacainindi. yyo nicacainindi.
Allegar en vn monton lo que estaua
esparzido . yodzandaa canundi,
yonacanicuitendi yonacaniyucun
di yodzatacandi yodzatacacanundi
Allegarse a lo bueno. yosatuhuandi
, sahuaha. f. qtuhua.
Allegar piedra para edificar. yotasiyucundiyuu yosaniyucundi yuu
f. cani. yodzacayandi yuu.
Allegarse a otro . yosatnahandaandita. f, qtn.
Allegarse hazia alla, o hazia aca apartandose de donde esta. yosico
cuiñendi yondicocuiñendiyondi. yondicocuiñendahandi yondendahandi, yondendiyondi, yonundiyo, yondendi. yondiyosacuiñendiyondi, yosacuinendahandi yosandiyondi, f, qdiyo
Allegarse al pareçer, de otro, yotuhuandi dudzuta yotnahainindidudzuta,
Allegar abaxo como la fonda yosino,
Allegar la piedra abaxo, yocoosino
Allegarse estando sentado, yosacoondahandi, yosacoondiyondi f. qcoo
Allegarse estando acostado, yondendahandi, yondendiyond,
Allegarme el gasto a tanto, yehesin
di, , f, quehe y preguntando a quanto te llego, nadzahaninutnahayehesindo, nadzaha ninasaaquaha
sindo,
Allegar a tiempo, yosatnahaninondi,
f, qtnah, dzohuatucasatnaha,
dzodzehuica.
Allegarse a Dios con el coraçon, yosicoinindi, f. cuico yosatuhuandi
f. qtuh, yocuvuicanuinindisinDios yocuvuinditandi siya. yocuvui
yatnindisiya, yonuquehetnahandisiya yonaquatundi,
Allegarse el tiempo de hazer algo,
nisatnaha, nisatnahaquevui, nisa
tnahacuhua, ninasaa cuhua tnuni
ni
folio 17r column 1
folio 17r column 2
ni, ninucoho cuhua tnuni.
Allegarse yrse allegando. quacuvui
yatni.
Allegarse mi vez para trauajar. yosatnaha f. qtnaha. nindetnahatniñondi.
Allegar como fruta yendola cogiendo
del suelo. yonatasi tetundi. yona
tasi yucundi.
Allegados familiares. tay yosinoquachi. tay yyonuundi. taiyyoyatnidi
Allegar corriendo a vn puesto. yosatnahadi yosatnahandi cuhuatnuni.
Allegar vno solo a la cumbre del cerro. yosinocuinendi. yosinocavuandi yosinonditandi.
Allegar muchos a la cumbre. yosino
coyota.
Allende el Rio. siyo yuta.
Allende de la sierra. satayucu.
Alli. yca. yuqua.
Alma vide. anima.
Alma que parece de noche. deye ninanahañuu .
Almaçigo de ortaliza. yavua yuvua
Almaçigo poner. yosaqndi yavua
f caq.
(caa.
Almadana cataahuiyuu. yuundahacaa
Almagrar, yodzacaanuudi nu hu
quaha. yodza caandichindi
Almagrada cosa. sanisaanuuñuhu
quaha sanicatusanisaandichi
Almagre. ñuhuquaha.
Almagre fino, nuhuquahanina, ñuhuquahadoo
Almagre baxo, dayuquaha
Almaiçar dzoo yadzi, yondisindodzo. dzoocani.
Almario, dzoconumana.
Almeja. tiyoo.
Almires caasadzi yaha.
Almires la mano. daha sadzi yaha.
Almena. huico. saindodzo dau.
Almenar. yosanindihuico, f. cani
Almendra. dzehuacastilla.
Almizque, yucuhuidzi. ynocooyechi.
Almohaça. caanacuhuaidzucaa. na
ñahiidzu.
Almohaçar. yonacuhuandiidzu. yonañahindiidzu.
Almohada tayudzoo. i. dzama. tayu
saquehedzini.
Almohada henchir yotnaandiidzi.
yodzacaindiidzi, yotniñondiidzi
Almohada vaziar. yodzandaindiidzi
yodzananandiidzi.
Almoneda hazer. yonadzicondi sa
sindeye.
Almorranas. tener. yocaiyaha dzi
yundi. yocai sitidziyundi. yocai
cuitayaha dziyundi.
Almorranas enfermedad. quahicui
tayahadziyu.
Almorçar. yosadziinindi. f. cadzi yoqniidzondi
Almud tnundoo quachi. (yo
A lo mas mas. tanaquicodzotayyoyyo
A los lados. siyosiyo. dziñesi, f. dzine
dzine
A los pies. sahata.
Al principio. dasahadanino
Al principio del mundo. dasahadaninonisiyosahañuuñayevui daquevui
niquivui niquituñuunayevui.
Al presente huitnahuitnani.
Alquilarse. yoducuctniñondi yona
dzicodzehe dzocond. yocanu
dzehedzoco dahasahandidzehe
dzoi
folio 17v column 1
folio 17v column 2
dzocondi. yocañu yotatundi. yocañunditnaitatundi,
Alquilar mis criados a otro yodzicondidzehedzocotay yyonuundi
Alquilar obreros. yotatuñahandi yosicanditai tatu. f. quaca,
Alquilar casa de otro. yodzata nuundihuahi. yosainunndihuahi. f. quai. . yo saindayundi huahi.
Alquilar mi casa a otro, yodziconuundihuahi, yodziconda yundihuahi
Alquilada pedir a otro casa. yosica
nuundihuahi, yosicandayundihuahi. f. caca.
Alquilada tener tierra. yositundayundi. f. cutu.
Alquilado hombre jornalero taytatu,
Alquilar bestias. yosacanuundi, f. quaca. yosainuundi. f, quai yosicanuundi, f. caca.
(hi. f. cuico
Al rrebes boluer la camisa. yosiconahi.
Al rrebes, entender lo que se dize. yotacudzohosindi yotacudzanasin.
yosinidzohondi, f. qni yotacunaho yoquidzanaho,
Alrrebes hazer lo que me dizen, yoquidzanahondidzo caanahoca yoquidzahuadzevuindi. f. cadza yoquidzaitni. l. dzatnidzocaaitnica
yoquidza
Altar. chiyo.
(dzana
Altar de demonios tayu quacu. tayu dzana
Alta cosa. adzuq,
Alterarse por algun negoçio yodzo
oninoinindi. yondeheninoinindi
Alterar el coraçon de alguno. yodzayuhuininoiniñahandi. yodzadzooninoiniñahandi,
Altercar bozeando yocanandaatnahandi
handi. yocahandaatnahandiyo
canandi, yocuvuihuaandi
Altiuo hombre, tayyocuvuininoin
Al tercero dia. nisaavniquevui quvuicuvui vni,
Alto de cuerpo taydzuq, taycani tay
huanda,
Altoçano, siqui
Alto la cumbre de la sierra, dziniyucu
Alto estar el sol o la luna. sasicandicandiisaquahandicandiisaquasaa,
Alto mucho. yyodzuq.
(yoo
Alto. l, en alto, nino,
Alto hazer algo subiendolo mas, yodzacaandahacaandiyondi, yoquidza
dzuqnd. yodzacaanditandi
Alumbrar con candela, yotaoondi
itenuuta,
Alumbrar a otro dandole claridad,
yonahandiitenuuta.
Alumbrar dar de si claridad, yotnoondi, yoyahindi,
Alumbrar a otro spirtualmente, yodzatnooyodzayahindiinita,
Alumbre ñuhuyya,
Alua de la mañana, saquacuisinini.
saquayahininisanisinocuisi,
Aluorear, yocuisinini, yoyahinini
yosinocuisi,
Alunado, taynicacunaha, tay ñaha
Alvanega de rred. dzoondeque,
Aluanega poner, yotniñondiñono
dequedzinindi,
Aluergar a otro. yosahanditahuahi
cavuata, f. cuhua, yonootasidita
yocootasindita, yosacandita , f.
quaca,
Aluergarse librarse del agua, yosino
dzavuindi. yotavuiinindi,
aluer
folio 18r column 1
folio 18r column 2
Aluergase en casa de otro . yosacavuanoondi huahita
Aluedrio. sacuvuiini.
Alua cosa blanca. cuisi
yodzandahainiñahandi sita, yondadzahuatuiniñahandi. yodzandate
iniñahandi.
Amansarse el airado yondicoinindi
yondaiinindi yondahainindi. yonduvuihuatuinindi yonduvuiquaiinindi yonduvuindahui inindi, yonduvuindaainindi yondicondahuiinindi
Amar como quiera. yosinimanindi.
f. qni
Amar preciando o estimando. yosinimanindi. yosini cuihindi. yonai
tesindi. f. conai. yosinidzahandi
f. qni.
Amar fuertemente. chidzumaniyosiniñahandi. yosinimanindaandi.
yosinicuitendi. cuitendaayosini
maniñahandi. f. qni.
Amarse a si misimo. yosinimanindi
mayndi. yonatuvuimanisindi maindi. yonaqni manindi maindi.
Amarga cosa. atu, huvua, aya
Amargo hazerse. yocuvuihuvua, yocuvuiatu yocuvuiaya.
Amargo hazer. yoquidzahuvuandi
f. cadza.
Amargarme la boca. inino huvuayuhundi . f. cuinino. yocuvuihuvua
yuhu. yocuvuitatna yuhundi.
Amargar demasiadamente yyohuvua. huvuani aya.
Amargarme algo . huvua yotuvui
sindi huvuayosinindi. f. qni.
Amargar lo guisado del humo. yosahañuma yosaha huvua.
Amarillo color, saquaa.
Amarillo vn poco. sahuihini quaa.
quaa cuihini . sahuisi ninicuvui
quaa sahuisiniquaa.
C 2
ama
A ANTE M
Ama de niño que cria. ñahadzacadzi
dzaya ñahayosadzoneñedzecui
Ama que tiene a cargo de enseñar algun niño. ñaha yodzaquanudzaya
Ama de sieruos. iiadzehe tohodzehe.
Amable cosa, sayonduvui mani. yonduvui cuihi
Amable hombre. tainduvuinditayonduvuiyatni.
Amagar yodza yuhuiñahandi, yodzacotoyyoñahandi.
Amamantar. yodzacadziñahandi.
Amamantar al niño lleuandolo de
casa en casa para que le den de
mamar.
yosadzaquatundisadzuchi.
Amancebarse. yonducutnanindi.
A mano derecha dahaquaha siyoquaha
A mano izquierda dahaitni dahadzatni
Amanecer yotuvuininiyosinocuisi
Amaneciendo yr. yocanaquevuinuu
yucu yocanacuisi. quatuvuinini.
quatuvuiyaa. quacanatuvui, qua
canaquevui.
Amanecer ya claro. yotuvuiyaa. yotuvuicasi.
Amañarse a hazer algo. yocuvuihuahasindi yocanusindi yocuvuisindi
Amansar animales, yoquidzaquaindite. f. cadza yodzacaandite.
Amansarse. yonduvuiquaite. yocaate
Amansar al ayrado. yodzandate iniñahandi. yodzandicoiniñahandi yo
folio 18v column 1
folio 18v column 2
Amarillecerse la hoja o la rosa. yocuvuiyaa. yosinyaa. yosinocuisi. yosino tisaha.
Amarillecerse el rrostro. ponerse descolorido, yosinocuisinuundi. yoyosinocuisinuudi. yosinodziyahi
yosino cuvui yosino quaa. yocuvuidzatenuundi, yosinodzate yocuisinuund, cuiicuvui,
Amarilleçerse la fruta que comiença
a madurar, qua quaacuihi, quacuvuiquaa.
Amarilleçerse mucho qualquier cosa yyo yyo yoquaa. ytayta
yoquaa, ytaytayosino,
Amarillo claro. quaacuisi.
Amarillo escuro. saquaaitaita
Amassar, yoqui tundi yusa. yoquituninondiyusa yosadzindi yusa . f.
quadzi.
Amasar tortillas de los Indios, yocatundi dzitayotaandidzita, yosaqndaandidzita, yosaqndodzodidzita. f. caq .
Ambar. yuundutañuhu.
Amasar tamales. yoquidza huahandi ticoo, yosaundi ticoo, f. quu
yotuvuinditicoo
Ambas a dos personas. duvuita. de
enduvoita.
Ambos a dos nosotros. duvuindi. dehenduvuindi.
Ambos animales. duvui quete
Ambas partes en vna hoja, duvuisiyo
Ambas a dos partes. vna de vna hoja
yotra de otra. siyo siyo.
Ambos a dos lados en vna superficie
duvui siyodziñesi dziñe dziñe
Ambiçioso tai yondiyoini saasiña
tay yosiconduutniño, tay yosica
initniño. f.
Amblar la muger, yocanachidzo cahaña. yocanacuitanuu yequeña,
yocananaiña.
A media noche. dzavuañuu.
A medio dia. ñucañu. nicañudicandii
sanicañucuite dicandii
A medias hazer algo, yonatniñodzavuandi. yosandadzavuanditniño
, f. canda, yosaindodzodzavuandi
Amedrentar. yodzayuhui ñahandi
yodzacotoyyoñahandi yodzaco toyuhuyyoñahandisita. yodza
nehe, yodzandayuiniñahandi.
Amenazar. yodza yuhuiyuhuñaha
yodzayuhuininoiniñahandi. yonahatuvuindi.
Amentar tirar con amento yodza
canandiduvuacusidzitni. yodza
qhundiduvuacusidzitni.
Amento tal. cusidzitni
(to
A menudo frequentemente. chito chito
A menudo hazer algo. dzonoo, dzo
noo yoquidzandi. chitochito yoquidza. satucusatucu yoquidza,
dzoñoho dzoñohocuvui dzocuvui,
A mi. sinduhu, simaindi,
Amigo. tnahaquachidi tnaniquachi
Amigo entrañable, tnahaquachinisatnahainisindinisicoinisindi, dzaee
quevuindisihita dzaeenicaacundisihi .
yehetnaha daasindi
Amigablemente. tnuhutnahaquachi
Amigo hazerse de otro. yoquidza
tnahaquachindita yocuvui tnahaquachindisihita
Amigablemente tractar con otro,
yo
folio 19r column 1
folio 19r column 2
yodzatnahadzeendita. yodzat
nahaquachindi sita.
Amigos hazerse reconciliandose . yonooquachdisihita yonacahasi tnahandiyonduvuieeinisitnahandi.
Amigos hazer a otros. vi. reconciliar.
A mi parccer. yotuvuisindi yocachiinindi
Amo de sieruos. stoho.
(inindi.
Amodorrido. yocuvuiyehuanuundi
yoquidzindayendi. yocuvuihuasi
nuundi. vide andar soñoliento.
Amoinar a alguno. yodzandeheini
ñahandi. yodzandehuiiniñahandi .
Amojonar yosanidzañundi f cani. yosaqdzañudi f caq yotniñodzanundi
Amollentar tierra para hortaliza. yodzatayandiñuhu yodzayaandiñuhu
yosaniconondi f. cani.
Amollentada tierra asi. nuhunitaya.
Amonestar auisar. yodzatuhuañahandi yotniñotacundiinita. yodzasinoiniñahaudi.
Amonestar auisar a los que son casados que viuan maridablemente.
yoyuhuindaañahandi.
Amonestar el marido a la muger para que mire como anda. yocachi
tuhuandi.
Amonestado. taydzi ininicuvuituhua. taidziininisacohotacu.
Amonestar a los que se an de casar.
yocahandodzondi yosanindodzo
ñahandi. yondoyocaniñahandi. f.
cani. yocahandodzonditniñotai
tnahandaha yodzatuvuindita.
Amonestado ser. yosacuiñendodzondi. f. qcuiñe.
Amonestar a los que estan ausentes
yocahandodzodi yodzatuvuindi
yosaacachindi. f. caa.
Amontonar. vide ayuntar.
A montones poner algo. saniyucu
dzeendi, f. cani.
Amontonado estar. nicoocuiñeyucu. ninucootetu.
Amontonar hazienda vi. acrecentar.
Amor. sasinimaniñaha.
Amor proprio. sasnimani may.
Amoroso. taidahuiini taisinimani.
Amordazar a otro con palabras yocahavhuindi sisi vhui yocahandi
yocahavhuiñuhusitnahandi.
Amordazar. vide mordaza.
Amortajar. yotniñodzucundideye
dzoo . yodzacutundideye. yondadzacutundi deye.
Amortajado. deyenicuvuicutu. deyeninucohodzucu.
Amortecer. yonaainindi. yocoonaandiyosihi, yonaainindi. yonadzahuiinindi. yonaayodzahuiinindi.
Amosquear. yotasinditiyuq. yodza
cuicondihuichi.
Amosqueador el que trae la mosqueador
taytasitiyuq tay dzacuicohuichi.
Amosqueador. o moscador. huichi.
Amotinar pueblo o real. yosanuninondiñuuyodzatuhunditniño. yocatuyonahindiñuu. l. yuvuitayu. yotniñodeqquachiniñandahin yosaqndayundiñuu. l. yuvuitayu. yo
dzacanininoñahãdiyod zacahãdi
Amotinado pueblo. sayositadzeeyonduvuidzee. yonduvuinina yonduvuiquaa.
Ampararse detras de algo. yosaquehe
dzahuindi. yosicocuinedzahuidi.
Amparar la gallina sus pollos de baxo
C 3
xo
folio 19v column 1
xo las alas, yonadzaquetendisite
dzayate. yonaquaininitedzayate
yonadzadzahuitedzayate,
Ampararse a la sombra. yosicocuiñendisacate. l. cate, sayehequandahu
Amparado estar a la sombra de la pared. dzonduudzonduuquandahui
yehedzahuindi,
Ampararse del sol con sombrero o pauellon yonaquetendicate, yochihindicate. yonadzahuindicate. yodzadzahuindicatedzinindi.
Ampararse, yotavuinuundi, yotavui
inindi, yosinoyocacundi, f. cono.
Amparar a otro, defendiendole yodza
dzahañahandi, sita, yochihidzahuindita. yochihindoyondita,
Ampolla o bexiga. chita. tiqueye.
Ampollas hazerse, yosita, chita. tiqueye. f cuta. yocanachita yosiñeyende, f. cuiñe, yocatneyende.
Ampolleta de hora cuhuayuchi,
Amusgar la bestia, yonacanututnute
yodzandaiduututnute.
folio 19v column 2
Ancha vestidura de rruedo, dzonocahi. dzonoinditasico. dzono. ñoho
sinonoo, dzonoyyotaya.
Ancha casa. sicamini huahi.
Ançiano hombre. tay quayee. tay
quaquanu. taynisanu
Ançiana cosa, sayyosanaha. yyosayata
Andamio. sitoyutnu.
(ta
Andar, yosicandi, f. caca,
Andar de noche, yosicañuu. yosicanaandi
Andar de dia claro. yosicandi duvui
yondii yotnoo yosicandi,
Andarse cayendo de vna parte a otra
nucasadecasa sasicandi. yonacaye
yonanduvuandiyosicand
Andar con ruido, yosicandatnendi sa
catnesacama. yosicandi. yosica
nihi. yosasasahandi yosicandi,
Andar a priesa. yosicaqueyendi, yosicasaa yosicayachindi,
Andar muy a priesa como dizen bolando
itasinosaa yosicandi. f. cuitacono.
Andar en publico, yosicatuvuindi yosicandisindi , yosicacandandi. f caca,
A A N T E N.
Andar como enfermo, yosicahuasindi. yosicaquai yosicayaandi. f. caca
Anade casera. dzatatata.
Andar sobre las puntillas de los pies
Anade de agua. dzatayuta,
yosinotedzadza, f. cono. yosicateAnadino, dzatayeq.
dzadzandi, yosicatedadzadi. f. caca
Anca. quadril donde juegan los huesos
Andar de espaçio yosicaquaindi.
nahoyequecacandi. sañohotnahayeque Andar. yendose deteniendo, de rrato
nahi
en rrato, sasiñesasiñe, yosicadidzo
Anca la nalga, caha,
(nahi
nahodzonahoyosicandi, dzoama
Ancha cosa como estera. cahi, cono
dzoama yosicandi,
Ancha cosa, como orejas, nono,
Andar con paso largo, dzoquahadzo
Ancha oreja y caida como de perro,
quaha yosanisahandi, dzosicadzo
huanda.
(no
sica yosanisahandi, yocananahi siAncha cosa como ventana. minicono
casahandi, nanunanusasicandi.
Ancho de qualquiera cosa. samini cono
andar
folio 20 a column 1
folio 20r column 2
Andar bolteando de aqui para alli
como la gallina quando la mata yosanicatandi. f. cani, yosiñendi ye
yosiñecatate, f. cuiñe
Andar de casa en casa como la justiçia
yosicaninindi, yosinoninindi. f. cono, sandai sandevuindihuahi,
Andar con presunçion, yosicahuicondi, yosicaninondi, yosicatohondi
yosicadzuqndiyoncatachindi yo
sicahuatandi, f. caca.
Andar saltando con solo vn pie, yondiyotedzadzandiyonacahidaandisaha
Andar meneando mucho la cabeça yodzacuicodzinidi, yosicandi, ñasayehecadzuqndicandi sacuvuindiñohosico ñohocandadzuqndicandi
yosicandi. f. caca,
Andar muy quedito, yosicacayandi
yosicadzadzindi yosicayaandi, yosicaquaindi. f. caca,
Andar como el niño que haze pinino
yosicanehesi,
Andar a gatas, yosicandayendi. f, caca
Andar de rrodillas, yosicasitendi,
Andar culebreando con el cuerpo, yonacayeyonanduvuandi sasicandi.
yonunditayondenditasasicandi.
Andar con auiso y cautela, yosicatuhuandi, yosicandatundi,
Andarse cayendo y levantando, yosa
cootuvuindi, sasicandi, f. qcoo. sa
sacasandi.
Andar en proçesion, yocainduundi,
ysiconuundi. f. cuico,
Andar enrederredor. yosicocutandi
yosiconduundi, f. cuico. nacañuna
dzucuyosiconduudi
Andar rodeando o cercando çiudad
los enemegos yosinonduundi, f,
cono. yonacanu, yonadzucuyonatnahandi,
Andar en peregrinaçion o desterrado
yosicandaa, yosicandodzondi, yonducundiñuu,
Andar vageando, dzohuisicayosicandi, yosicanuundi, yosicanahandi.
Andar los pies arrastrando, sasihisahandi, yosicandi, sañohosahandi
Andar rrastreando en busca de algo
yodzacacanuundi, yositonuundi
futuro. coto.
Andar en quatropies. yosicaquetendi
yosicandayendi.
Andar pompeando. yodzacuicondi candi, chiyodzuq yosicandi,
Andar de dos en dos como Frayles
vvuitayosica. tayutayuyosicandi.
Andar la culebra por el suelo, sacaate sasiyosasicate, sanacuiyo sana
caa sasicate.
Andar lista o braua la justiçia, yocuvui
saa yo cuivuinihi yocuvui yyo
justiçia. yocuvuinihuiusta, yoqui
dzasaa yoquidzanihi,
Andar de lado. yosica dziñendi, f,
caca
+ Alesna, yequecaa yequeqnindisa
yequequicundisa, yequecaadisa,
Alferez taysanaihuayuyecu. f, ca
Alfin vide a la postre.
Añejo de muchos años. saycandehe
cuiyayyo.
Año. cuiya.
Año nueuo. cuiyasaa.
Año pasado. cuiyaquacai.
Año que viene, cuiyahuasi, cuiya
C 4
yoqui
folio 20v column 1
folio 20v column 2
yoquidzasaa yoquidzanihi, yoquidzandai yoquidzañuhu f. cadza
Andar debaxo de algo yosicaninindi
Andar bagabundo, yosicanaha yosicanahondi, yosicadzusiandi, yosica
huadzevuindi, yosicadzicondi yosicacahandi
Andar esento, y sin mesura, yodzocuvui yodzosita nuudi, yosicandi, yodzonduvuanuundi yosicandi, yodzositadzinindi.
Andar en çancos de palo, yndodzondiyutnusasicandi. f. cuindodz. yosicasahandiyutnu.
Andar vagueando con el pensamiento
yocanaquete yocanacuidzoinindi
yocanandavua, yocanaconoinindi
canacuvuicanasaadehenuu inindi
Andar la rueda en algun offiçio, yosicondodzo tniño, f, cuico, yodzamanino tniño, yosinondodzotniño. yosinondodzo nani tniño,
Andar atentando con los pies o con las
manos como el ciego, yodzacaca
dahandi, l. sahandi.
Andar pulido, yosicandandundi, yosica
huiindi. yosicahuatandi, yosica
huayundi,
Andar soñoliento, yocuvui yehua
nuundi, yocuvuihuasinuundi. yonatnahadzucuandiñayondaandi
tadzucuanuundi ñayonatahui
nuundi, ñayondecanuundi.
Andar coxeando, yosicayaquandi, sa
cootniñosahandi, sasicandi,
Andar el cielo. yosiconuu, f. cuico.
Andar el pulso. quando esta sano, yocandatuchiita candatuchi, yehecahituchi,
Andar alterado el pulso por enfermedad intitandavua tuchi ita quedze
yondoyotuchi.
Andar el pulso desbaratado, con intercadençias dzohuihiniyoyusituehi
Andar desmayado, sacuitainindisa
sicandi, yosicahuasindi, yosica
tnanandi,
Andar el relox yosiocaacuhua. yosiconuu, f. cuico,
Andar saltando otro tando, yondoyonditandi sasicandi. yondoyocavuandisasicandi.
Andar amançebado, sasicadzanan di, sanducutnanindi.
Andar enamorado, yocadzeyonda vuainindi
Andar haziatras, reculando yosica
dzumandi yondico cavuadzumandi, yonuhudzumandi, yosahadzu
Andar cayendo y leuantando como
el que tiene entumeçido el pie, yosicanaha yosicayaquandi yondoyocavuandisasicandiyosaninahasahan.
Andar con las manos arastrando como el lisiado de los pies. yosicandahandi sasiyondahandi. f, cacoo, yosicasitendi, sasiyondiyondi,
sasicandi.
Andar carleando de cansado, dzoyondecacayuhusasicandisacanacodzondudzundi, yosicandi yodzondudzundisasicandi,
Andar los viçios a vanderas desplegadas, yocuvuisaasadzana ñuu, nee
caa yocuvuinihi, sacahasadzana.
Andarbramando, yocanasiindi yosicandi, yondayuyehendi, yosicandi,
Andar en vn año que se hizo tal cosa cuiya huitna qtnahaeecuiya quacu
vui
folio 21r column 1
folio 21r column 2
cuvuiyatnisinoeecuiyasayatnisino
eecuiya, l, cuvuieecuiya
Andar a pie, sasicasahandi
Andar a cauallo, yodzondisatacaballo, sasicandi,
Andar rrostituerto, con alguno yodzoondisihita, ñohodzoondisita, f.
coho, yosiconainuundisita yosica
dzoondisitacaandaacaaniniñahandi, nenendidzo yyondisihita dzumadzeque yyondisihita
Andar la boca abierta, yondecayuhundi yosicandi, inditandecayuhundi sasicandi,
Andar negoçiado sainuhusandesindi
sandaisandevuindi yosicandi, nu
conodecono yocuvuindinunuundenuundi yosicandi
Andar angustiado, yondeheyotnee
inindi.
Andar ocupado cahitniñoyotavuininoinindi sasiyondi, yotavuindodzo
Andar cabisbajo, sandayesasicand
Andar con pompa, yosandicoñaha
tasasicandi yondacañahata, sandacañahata sasicandi
Andar culebreando torçiendo el ca
camino nucanusiicanunsandicandiyonucuicodecuicosasicandi
Andar por plaças yosicandiyahui yosicanuundiyahui. yosicandodzondi
nuuyahui,
(tuhuãdi
Andar con tiento yosicaquaindi
yosicatuhuandi
Andar por diuersas tierras. dzonee
caacayosicandi,
Andar con muleta yehetuvuiyutnudzahindisasicandi. yonducunday,
Andar yendo y viniendo, sanuhusandesindi. yosahayondesindi,
Andar açechando. sasitoyuhundisasi
Andar huido, sasinondi sadzahinuundisasicandi.
Andar comiendo de casa en casa, nucasidecasicuvuindi. satucusatucu
yosasindi sasicandi
Andar persiguiendo a muger donde
quiera que la vea sandicosatneendiña
. f. qnd, sandiyosacatneinindi sasica yosandicoñahandiña
Andadura de vn dia sasicaeequevuieenduvuieeneequevui.
Anda, mandando que ande siñu, casiñu,
Andas. sito,
Andas de muertos sitodeye.
Andas de viuuos, sitoquahayutnu
Anegarse el maiz con la mucha agua
yotavuindodzohuiyu. yosihindutahuiyu
Angarilla, yutnudzidzo
Angel, idem, yyañayequeñacoño, ytacandaayondeheñuhustohondios
Angel de mi guarda angel yondacañaha. angelnicoocoodaan ditaña.
Angeo, dzamandaa,
Angosta cosa como camisa. casa. tuu
nihi, ñacahi, ñataya, ñañoho sino
noo, f. cono. ñañohotaya
Angosto camino ychicuiñe ychituu
Angostar. yoquidzacuiñendi. yoquidzatuundi,
Anguillas tiyacaticoo.
Angustiarse. yondeheinindi, yondeheninoinindi. yondehuiinindi, yosacuiñeinindi f. qcuiñe,
Angustiar a otro, yodzaqcuiñe ini
ñahandi, yodzandeheiniñahandi,
Anhelar mucho por vna cosa. yoca
tniinindi, yyo yocatniyocayu
inin
folio 21v column 1
folio 21v column 2
inindi. yosaundahandi. f. quu. yococo
yoyechindi, estos dos son metaph.
Anidar las aues, hazer nido. yotnino
tacate. yodzahatacate.
Anillo. dzahi.
Anillo con sello. para sellar. dzahi
dusasadzitutu.
Anillo poner en el dedo. yodzaque vuinuundidzahidahandi. yodza
cainuundi.
(tacuñaha.
Anima. sadzatacuñaha yniyodza tacuñaha
Anima racional yniyonahatnuni yni
yosinitnuniyosaaqniyosaatuvui.
Animal irracional. quete. queteña
ini. queteñasinitnuni. (daye,
Animal de quatro pies. quetesasicandaye
Animal volatil. quetendavua.
Animal terrestre. queteyosicañuhu.
Animal de agua. queteñohouduta.
Animar dar Dios vida al hombre.
yotniñoyasaconditocotacu. yodzacaiyasaconditocotacu.
Animar a otro darle esfuerço. yoquidzayeendiinita yoquidzandaini
nahandisita yoquidzasaainiñahandisita, yoquidzacanuiniñahandi.
Animarse. yonducundaindi. yoquidzayeeinindi, yoquidzasaainindi
yoquidzandai. yoquidzadatnundi
Animoso hombre esforçado, taindai
ini, tayyeeini taisaaini, taicanuini
taisaha ini. tainihiini.
Añir color. yucuquehui. itaquehui
quehuiyaha, quehuicuii .
Anochecerme saquaasañuusasicandi
Anoche. qni nuuqni.
Anochecer. yoquaa. yondoyonuuñaha. quacootiquaa. quacuvuique hui, quacuvuindeq.
Anona fruta. docotiñoo.
Anoria para sacar agua. catasatavui
duta catayocainduta.
Ansar. dzatananu. dzataaduta.
Ansias tener. yocuvuineniinindi. yocuvuitnañuinindi. yochitutnañu
inindi, yocuvuidzuchiinindi.
Antaño. saeecuyya. cuiyaquacai, sa
ninutnahaeecuiya. sandusi.
Ante de ayer. ycuñuu. savniquevui
Ante alguna persona. nuu ta.
Anteceder por guiar. yosahandidzinaindodzonuudisita f. cuindodzo
Anteceder asi siempre. yosiñendodzonuundi f. cuine.
Antecessor mio. taynisiñendodzo
nuusindi.
Antecessores en linage. vt mis antecessores antepasados. taynisiyo
nuu sindi. taynisiyosahanuu.
Antenado. dzayanindendodzondi
Antenados dize el varon a sus entenados. dzaya ninataayahañeendi.
dzayayahañeendi dzayaninataa
yudzi taandi, dzayacaindi.
Antenados dize la muger a ellos. dzayayucuyuvuandi.
(ñuu
Ante noche. ñuuycutnaa. ñuuycuñuu
Ante pecho deaçotea. namadzavui
dzinihuahi.
Ante pecho de madera. como en el
coro. dauyutnu.
Ante ponerse a otro en su estima. yodzocandi. yocachiinindi. hoocandihuihicandi. dzinacandi. yosaanditacandi. yosaacodzocayyondi.
Ante poner o preferir a otro. yotasi
nuuñahandi. yocootasinuunahandi. yochidzonuuñahandiyosiainu
undi
folio 22r column 1
folio 22r column 2
nuundita f. quai. yoquidzanisanuñahandi. yoquidzanuudzinañahandi. f. cadza.
(dzinahuii.
Antes o primeramente. dzinañuhu
Antes no. ñaha. ñahayu.
Antes de agora. saninoca. daninoca.
Antes que amanesca. ñuucanaaca.
deqcahuihica tecuiñecatenanica
Antes que oviese mundo. dacaañaa
nuhucañuu. huataquevuihuata
quitucañuuñayevui, huatatuvuicañuuñayevui.
Antes de la fiesta como la vigilia.
chisiquevui.
Antes de la fiesta algunos dias. yaha
nicaquevui.
Antes que. quevuihuatañahaca quevuitañahaca.
Antes no dudando si lo hizo. cuvui ñaha. huahañaha.
Antes si. cuvuidzavua.
Anticiparse. vide. adelantarse.
Anticipar fiesta. yodzacoondahandi
quevui. yodza coondiyondiquevui
yodza coonahandiquevui,
Antiyer. ycuñuu.
Antiguamente. sanaha sayata. sandaa
saicandaa, sahuaa, sanino. saycandehequevui. saycandehehuico.
Antiguamente sin memoria de los
presentes. sanisiyosahuaasayoo
yonaha. sayoosinica. sayooyonahaca. dzocoyonucodzoyuhudzo
nucodzohuidzo. yonananahiyonanacachi.
Antiguo en edad. tainisanu. tainiyee
taynicuvuiyata.
Antiguo en oficio tayyoquidzatniño
sañaha.
Antiguo lugar. chiyoyata,
Antojarseme algo yocatniinindi, yondiyoinindi,
Antojarseme cosa de comer, yocuvuitendendi, yocuvuitoondi
Antojadizo asi, taindatneini, tay, yon
diyoini, tayyocatneini. tayyuhu
adzi, tayyuhuaque tay tende taytoo.
Antojos para ver, yuutatasacohonuu
yuutatasitonini,
Antojos ponerse. yotniñondi yuuta
tanuundi,
Antruejo, o carnestollendas, quevuinduvuiijcoño l. quete. quevuicoocuiñe quevuiyy quevuisandehesacasicoño quevuinaacoño quevui yonacasindayu
Anzuelo, yequetavua teyaca. caatavuatiyaca caanuutecuiye,
Anzuelo hechar en el agua. yodzaqnditandicaayuta, yodzacaindiyeque.
Añadir algo. yochidzondi, yaquichidzondi.
Añadir a lo que falta, yodzasinotuhuandi yodzasinondi, yochidzotnahacandi , yochidzocandi.
Añadar palabras, yosaachidzondidudzu, f. caa,
Añadidas palabras. dudzuniquicodzo, dudzunisaacodzo dudzu nisaa quevui, futuro. caa.
Añadir en el precio a lo que se vende.
yosaachidzocandi.
Añadirse peccados a peccados. yosinaninoquachi. f. qna. yocayanino
quachi. yosacodzotnahaquachi.
Añejar guardar mucho tiempo. yonainahandi. f. conay saycandaandi
yonaindi.
Añejarse. sanahayyo. saycandaayyo.
yocu
folio 22v column 1
folio 22v column 2
yocuvui tnama.
Añublado estar el cielo . yñehuico.
yonduvuihuico, yondutuhuico.
inditahuico.
Añublarse el el cielo. yonanahuico.
yonatusihuico.
Añublado trigo o maiz. nunitedzo.
Añublarse asi. yocuvuitedzo.
Añublarse la fructa. yodzii. yoyechi
yondoco yoyechitnamicuihi.
Añublada fructa cuihinidoconidzii
Añudar algo. yochihicatnundi. yotaacatnundi yotasicatnundi
(di.
Añudar haziendo ñudos en red iocatnundi
Añudado. sayehecatnu. sanisaquehecatnu.
Anunciacion como el angel a nuestra
señora. nicoonayyanicoocachiya nicainahayadzahandios nuu
nanayyadzehe S. Maria.
Aparecer el muerto. yonanahanuundeye.
Aparecer en figura de alguna cosa. dzo
nuuyosai. yonatuvui, vt. dzonuu
queteyosay.
Aparecer el sol despues de nublado.
yonatuvuinuundicandii. yonandii.
Aparejar algo. yoquidzacutundi. vi.
adereçar, yotniñosaha yotniño
siñandi. para fiesta.
Aparejador tal . tainohosahatniño
tayyodzanumi.
Aparejada cosa asi sanisacohosaha.
Aparejado estar para algo. yondatu
tuhuandi.
Aparejarme para confessar yonacanindichiini yonachihindahuiinindiquachi, yonachihitotoinindi
yonachihitnuniinindi, yonanducudziyondi. yonacasininondi. yonanooyonadecayonacasindi.
Aparejarme para bien morir. yocuvuindatu. yocuvuituhuandi, yona
tasiinindi. yoduvui tuhuandi.
Apartar algo generalmente, yodza
qndiyondi, yodzaquedahandi, yotasindahandi, yotasindiyondi,
Apartarse el marido de la muger haziendo diuorçio, yodaindaandi,
yonandasidahandi,
Apartarlos asi. yodzadadaibdaañahand.
Apartar gente, yosicotehuindi
Apartar ganado, yosandandi, f. cand
yotasiquaandi. yosataninandi
Apartarse de algun lugar para ir a otro, yodzasiyond. yosadzahindi,
Apartar algo de comida para otro yosandandi. f, cand, sahata yondaitasindisita. yosandadzavuandisita
diichi
A. A N T E. P.
Apaçentar ganado. yodzacasiyucundite yodzacasitandite.
Apagar fuego. yodzandavuandiñuhu
Apagarse el fuego. yondavuañuhu.
Apalancar . yosaachihindiyutnu, f.
caa yochihindidzondiyutnusaandidzondiyutnu yosaachihindi
dzondi yutnu, f. caa.
Apalear a alguno . yocanindiyutnu
yocaniyutnundita.
Aparar las manos para coger algo
en ellas. yondecandahandi. yosatandahandi, f. cata.
Aparear. vide ygualar.
A pares de dos en dos, vvuitnaha.
Aparecer angel o demonio yonaha
nuuya. l. si. yonahatuvuiya. l. fi.
folio 23r column 1
folio 23r column 2
diichi. yotucuichindi,
Apartado estar mucho vno de otro
sicañohonaho yyondisihita, quaha ñoho naho yyondisihita sica
ñohatandayyondisihita,
Apartarse o diuidirse caminos, yotucuichi. yositaichi. f. cuta,
Apartarse de la compañia, yoquevuiñahandita
Apartar vnos de otros, quaaquaa
yotasindita ninanina yotasindita
dzoquaha dzoquaha yotasindi
dzee dzee.
Apartarme de entre otros. yondaindi, yondainduundi yondaininindi
Apartar algo de mi, yodzaqndiyondi
Apartar la rres de la manada. yodzandaindite,
Apartar pie o mano de donde la tengo. yodzitandahandi yodzitandiyo
Apartar vnas cosas de otras. yotasi
ninandi, yotasidzee
Apartadas estar asi, sanicuvuinina.
sanicuvuidzee.
Aparte, nina, quaa dzee
Aparte o a solas dezir algo, sayuhu sa
siyo, dzoyuhudzondoyo
Aparte o a solas no poder hablar a alguna persona, ñanicuvuisiyo
Apasionarse rrecibiendo pena. yocuvicacainindi. yosaiquacainindi
Apaziguar rrenzillas vide aplacar,
Apaziguar a otro, ibidem,
Apearse de cauallo, yonoondi,
Apechugar con otro, yosacoondihi
ñahandi. f. qcoo, yodzitañahandi,
yosaacuitañahandi. f. caa
A pedaços comer algo, eedzitne. ee
yuhu, ee tahuiyo sasindi
A pedaços partir el pan, yocachiqua
chindi, yotahuiquachindi
A pedaços sacar la criatura muerta del vientre, yocahininindi, ñañu
dzaya yodzitaninindi,
Apedrear a otro, yosicoyuuñahandi. f. cuico yotaayuuñahandi
Apedreado, taynitusi yuu. taynisa
quaayuu
Apedrear granizar, yocoo ñeñe, yocooyuu
Apelar, yodzacaanditayuhundi. yodzacaandiyondi
Apellidar para la guerra, yocanayecundi yocanatnañuyecundi.
Apellido de nombre particular. dzevuitayonaqnita. sanacahadzevuita, sanacana dzevui, sanaqniñaha, sasinacanañohonuu, est postrero es llamando en particular a vno
A penas o con dificultad. canayocuvui
nenitadzi. dzocananidzondatuni
Apercebido estar, yondatutuhuãdi
Apercebir a otro, yodzatuhuañahandi, yosanindatuñahandi.
Apercebido estar con armas contra
el enemigo, yyodzaandi, yonucoodzaandi,
Apercebirse o aparejarse para la guerra. yonduvuicutundi. yonaquai
ndai, yecundi, yonaquaindaindi
ñonoyecu, yonduvuicutudai yecu
Apercebir para la guerra, yosiinahã
ditniño yecu. f. cuvuiyocachindi
tniñoytecuyotaanditatniñoyecu
Apercebir para el tributo, yocachditniñondaha yodzanuminditniñondaha,
Apesgar la carga yocuvui huay dzidzo
dzo
folio 23v column 1
folio 23v column 2
Apeteçer algo yocatniinindi, yocatni yondavua inindi, yocatniyocayuinindi, yosiconduundi. yosicondaandi, f. cuico
Apetito tener el enfermo. que antes no
podia comer, quanoniniyocodzta. l. yoconduta, sitay quahi, qua
naqnitadzicoadzi
Apetitoso ser algo al gusto sasiniadzi
sasahadzicoadzi, satvuiadzisaa
adzi, satuvuihuidzi.
Apiadarse de alguno, yocuvuindahuiinindisita,
Apitonarse enojarse, yodzicoini.
yocuvuidzaainindi.
Aplacar alguno, yodzandicondiini
yodzandaindiinita, yondadzahuatundi inita.
Aplacarse yondicoinindi. yondaiini
yondahainindi yonduvuihuatuinindi
Aplacar o apaziguar a los enemistados yodzandaiyodzandicoiniñahandi, yodzandateiniñahandi yodzanooquachindita
Aplazer a otro yodzadzeeiniñahandi
yodzatuvuihuatuiniñahandi, sita
yodzahuatuiniñahandi.
Apazible cosa sadzadzeeini. sadzacanaini.
(dzacanaini
Apaziblemente. tnuhudzeeini.
tnuhudzacanaini
Aplicar algo. dedicarlo a otro, yosaitnunindisitayotasindi. yosahandita, yodzasandi,
Aplicarse a algo vide aficionarse.
Apocarse. yonduvuiyeqquachindi
yonoocuvuindi ninocohondisiñañuundahi.
Apocar a otro yondadzadzuchindi ta, yodzanoocuvuiñahandita,
Apodar a otro, yonanidita, yosaaquehendita. f. caa
Apoyar la casa vide apuntalar,
Apolillarse la rropa. dzoo nisasitecasi, yocuvuitecasi,
Aporcar cubrir de tierra alguna legumbre yodzadzahuindiñuhu yodzacaandiñuhu yochidzondiñuhu
A porfia hazer algo, yosaanduutnahandi, f. caa yodzacaandu utnahandi, yodzacaiquevuitnahandi yotasiquadzu tnahandi,
Aporrear a alguno, yocanindita,
Aposentarse. yoquidzahuahindi, f.
cadza yosaynuundihuahi.
Aposentar a otro . yosahahuahindita
yodzasanuundihuahi coota yosahanuunditahuahi.
(cavuata.
Aposento. huahisacudzuta,
huahisacavuata
Apostar. yotnaidzuhuandi, yotnaindidzuhua.
Apostatar yosicocavuainindi. yona
tevuiinindi yonatuhuinindi.
Apostemarse llaga, yosichindacua. f.
cuchi.
(sayehendacua,
Apostemada llaga sanisichindacua saApostema de llaga, dacua dacuaneñe neñetnani.
Apreçiar yocachiyahuindi, yosani
yahuindi. f. cani, yocanayahuindi
yocachicuiteyahuindi.
Apreciada cosa. sanisacuiñeyahui
Aprehender vna cosa, yotneecutu
inindi. yehendicoinindi. f. quehe
Aprestar poner a punto, yocootasindidehesanisacoho saqhu, yocoo
tasindi dehenisacoonunisaqhu
ichi yotasindidehesaqniñuhuichi
qhu yocuvui ichiqhu.
yoca
folio 24r column 1
folio24r column 2
yocachi queye yonumiyo nahandi yocuvuiqueyendi yocuvuinahandi
Apresurar a otro. yodzanuminahandi yocachinaha yocachiqueyendi.
Apretar algo con la mano. vide
aprensar.
Apretar algo torciendo la lia. yocoyoninindi.
Apretar algo atando. yosaninihin
f. qni yosanicutundi.
Apretar la gente alguno . yotnahandaandita, yosaquaatnahandita,
f. qquaa. yonuquaatnahandi. yosaquehetnahandi yotavuininondita
Apretarse atropellandose. yotavui
nino tnahandi, yosacoondihitnahandi, nutehuidetehui yocuvuindi. yoquidzatnañutnahandi. yotavuindodzotnahandi. yondihi
tnahandi. yosaquaatnahandi.
Apretar con tenazas. yotayundi. yotneecutundi. yosadzicutundi. f.
quadzi. yotayucutundi.
Apretar los dientes con enojo. yonacasinohondi. yonacasinañenohondi
Apretar algo en el puño. yotneendi.
yotneecutundi, yotneenihindi.
Apretar alguna cosa en el puño como masa. yoquitundahandi.
Apretada entrar vna casa en otra.
nihitnoo yosivuinuu.
Apriesa. queyeni, daqueyeni, yachiyachini, eetnanini davui.
Aprisco de ganado huahiticachi.
sañohoticachi, namasacuñoho
tecachi.
A proposito suceder. dzohuatuca
nisatnaha . dzo ñuhucanicuvui.
dzohuisiñuhucanicuvui dzohuii
dzohuisicanicuvui, dzoñuhucaninuucuino,
(manidi.
Apropriar hazer prio. yoquidzasasi maindi
Apropiar por semejar. yosaquanindi
yosaqdzavuandi. f. caq, yodzaqtnahadzavuandi. yotasidzavuandi.
yodzadzavuandi.
Apropiado para alguna cosa; yosatnahasita. nisacuvuisita.
Aprouar lo bueno por tal. yocaha
yosaqinindi. f. caq yosinihuatundi, f. qni, yonatuvuihuatusindi.
Aprouar lo malo por bueno. yona
quaiinindisita. yosinihuatundi.
Aprouechar la medicina yocuvui
tatnayucu yocuvuindatuyucu yotnumayucu. yotuvuiyucu. yosatnaha yucu f. qtnah.
Aprouecharse de alguno para algun
oficio. yosai sii yosaitniñoñahandi. f. quai,
Aprouecharse mal de algun beneficio o ocasion yosanundatundi. f.
canu. yosaiñuhucahandi.
Aprouecharme la comida o beuida.
yosanini. f. qnini yositaninisindi.
f. cuta. yocuvuihuatusindi.
Aprouecharme de lo ageno. yosaidzatnundi. yosaindaadzatnundi.
yonihidzatnundi.
Aprouechar en algo ayudando sin ser
llamado yotuvuindandi yocaiinindi
Aprouecharse de algo. yondaicata
sindi. yoquicodzosindi
Aprouecharse del buen exemplo de
otro. vide exemplo tomar.
Aprouechar en la virtud. yocaindaa
inindi. yositainindi f. cuta. yoqui
codzoinindi. Sahuahadzicoyo
folio 24v column 1
folio 24v column 2
Apuesta. dzuhua. satnaidzuhua
Apuesta de Sol dzoyondiiquaaca.
caandiiquaaca.
Apuñearse con otro, yosicosiquitnahandi. f. cuico yotaasiquitnahandi, yochihisiquitnahandi yosanisiquitnahandi. f. can
Apuñear a otro yosicosiquindita. yotaasiquindi, yochihisiquindita.
Apuntalar algo, yochihituvuindi yochihinaindi. yosaninindiyutnu. f.
cani. yochihitneendi.
Apuntalada cosa. sanisaquehetuvui
Apuntar el que tira. yositoninindaandi f. coto, yosatacuitendi. f. cata.
Apuntarse dos en renzillas. yosacohodzoo sitnahata.
Aquel mismo. sadzevuin duicatai.
Aquel relatiuo. yca tay.
Aquello. sadzevuiyca.
Aquende prepocicion. yahanica.
Aquende mas cerca. dayahayuca .
Aqueso mismo. sadzevuinduica. sadzevuindu.
Aquesto señalando. saha.
Aqueste. tay yaha.
Aquesto mismo. sadzevuindusaha.
Aquexar la enfermedad. yosaniñahaquahi. f. cani.
A que te sabe la palabra de Dios? na
dzicoyosaindo sasistohondios sa
ha huidzo dzahaya? nayotuvuindidzasindo. nayosinindidzando .
Aqui. yya. yaha.
Aqui cerca. saneeyahani ninoyahani
sayatnini sayatnihuiini yiahuiini.
A quien. yoondu, yoona.
A ANTE Q
A qualquiera parte dzohuadzaca
A qual parte o qual parte mandaayu, mandaa. mihiyuhuadza.
A qualquiera que topares. mandaa
nicatanatnahando ichi. mandaa
nicata cacunditando.
A qual de dos o de todos. natay.
A que hora. nadzavua. nadzavuaca.
A que o para que. nasaha, nacuvui.
A que vienes? natniño huasindo. ña
nana tniño huasicadzando.
A que tiempo . nasadzavua, nadzavuaca.
Aquedar al que anda. yocoocanindita. yocoo tasindita.
Aquedar el ganado. yosadzindinuute. yosadzininondinuute. f. cadzi
yosacadzininondinuute f. qcadzi.
Aquel. tay yuqua. ycata.
A A N T E. R.
Ara. idem, l. yuutayu ii.
Arado. yutnusitu ydzundeque
yutnuyata ydzundeque.
Arar los bueyes. yosituydzundeque
f. cutu.
Arar la tierra. yositundi. f. cutu.
Arar de primera rreja ñohonanoyositu
Arar cruzando caandisi yositute (tu
Arar altraues yehedziñeyositute yonadzacañuhu yositute,
Arador el que ara tay situ.
Arador del cuerpo. cata,
Arar lo sembrado la primera vez yositunonondi.
Arambre, caaquaa.
Araña generalmente. tindoo
araña
folio25r column 1
folio 25r column 2
Araña çancuda. teyudza, quetendahataa, quetendahacani.
Arañagrande ponçoñosa. tidootnano.
Araña negra ponçoñosa. teñoho.
Araña otra. tecacaini. tecaha.
Araña picar. yoquite. yotehuite, yotuvuiiñoñahate.
Araña texer. yotniñotedzinduhua.
Arañarse. yoñahindi.
Arañuelo para aues. yohoquaye.
Arbitrar, jusgar entre partes. yotniñosahundi sita. yotniñomañundi
dudzu yotniñodzavuandidudzu
yoniñomañusahundi. yotasitnunimañundisita, yodzaquehuindi.
yodzandaiyodzandicondita.
Arbitro juez. tai tniñosahu. taytniñomañu.
Arbol. yutnu.
Arbol de fructa. yutnucuihi. yutnu
tata, yutnuyocoocuihi.
Arbol verde. yutnucuii.
Arbol que no lleua mas que hojas por tener mucho vicio. yutnuninanoho
yuvuaca yutnuninacocoyuvuaca
Arbol desmochado, yutnuteyuhu
yutnutecundu.
Arbol que crece derecho y bien. yutnunisanundoonisanuhuii.
Arbol ahijado. yutnuyocuvuitaa,
yocuvuitaca.
Arbol copado. yutnunisicõdaha. yutnunisinocasadaha yutnunisino
cavuadzini. l. dzeque.
Arboleda. saysiyutnu
Arboleda arcabuco. ducunaa, ducu
yavui.
Arca. satnuyutnu
Arcabuz. tnusiicaa, yutnutehuii
Arcabuz cargar. yodzacaindiñuhu
tnisiicaa.
Arcabuz tirar. yodzacandendaandi
tnusiicaa. yotevuindi tnusiicaa.
Arcadas dar como para bomitar.
yosaanditandicandi, f. caa, yondusavhuindi. yondusayechindi.
Arcaduz. chita
Arco para tirar. cusi.
Arco tirar. yodzandaindiduvua, yodzitandiyohocusi.
Arco del cielo. ticooyandi.
Arco de edificio. yahicuta, sayona
cayeyuu.
(yahicuta.
Arco de fiesta o recibimiento. yutnu
yahicuta
Arco de pipa. caanidzucuyutnuñuu
Arder algo. yosisi. f. coco, yocayu. yocatne. yondeye.
Arder la candela. yocatneite. yocatneñuhu. yotnooite. yotnooñuhu
Arder el fuego leuantando llamas.
yocatnetniiñuhu. yosaandahayaa
ñuhu. f. caa. yocanañuhu. yocana
catneñuhu. yosaanditaninoyaa
ñuhu. f. caa.
Arder la tierra de calor. yosisiñuhu.
yodzaañuhu, yosiniñuhu. yosasa
caninuuñuhu yocootineheyodzaayosiniñhu.
Arder la cabeça de dolor . yodzaa
dzinindi, yodzaayosini.
Ardor tener por el sol. yosihicanindi, yocuvuiinindi. yocanacani. yodzaandi.
Ardor tener por calentura. yodzaandi, yodzaayosinindi, yocanaquesi
ñeendi, yocanacanindi yocana
ñuhundi. yosatuñeendi, yosaandecuñeendi,
D
ardid
folio 25v Column1
folio 25v column 2
Ardid de guerra. yecutuhua, yecu
yuhu, yecu huisi
Arena gorda, yuucuchi.
Arena menuda ñuhuñute
Arenal. saisiñuhuñute,
Arenal de arena gorda saisiyuucuchinaña.
Arena para labrar piedra de marmol
yuunuhu
Arena para alisar piedras, yuutnumi
Arenisca tierra, ñuhu tequesi,
Argamasa, dayucaca,
Argolla para el pie, o garganta, caacutasacohodzuqsaha
Arguir o argumentar, yotnaindichindi, yonacuhuandudzundichi
tnahandi,
(andi
Argumento soltar, yodzatuvuindaandi
Arguir de peccado como hara Dios, el dia del juizio, yonachidzo
nuundi yecaquachita yonachidzo
yuhundi, yonadzaquiñahandi. yonadzacuidzo, yonadzatavuiñahandi, yonadzatacuñahandi,
Argulloso hombre, tay yocacucana
ini, tay yyoñuhuini.
Arisco hombre, tayyyini, taidzonahaca, tay dzoii nahaca.
Arista vide espiga.
Armarse para la guerra, yonaquai
didaiyecu, yondevuinuundiday
yecu:
Armar cauallero, yoquidzatohoñahandi, yoquidzayuhunuuñahandi
Armar lazos a paxaros, yosanindi
yuutavuiquete. f. cani, yosatandi
yuutavuiquete
Armar lazos a venados, yochihindi
yoho, yochihindiquaye. yosanindi
diquaye, f. cani.
Armar lazos a aues, yosanidiquaye
cuicoquete, yochihindiyohoqcohote. yotaandidzucua, tneendiquete
Armar horno de cal, yotnaandiyuu
sitnucaca yotniñondi yodzachitundiyuusitnucacu,
Armarse aguazero, yonduvuinaayonduvuinuhu huico coonahadzavui : l. nahacoo dzavui, yondutu
huico coodzavui, yonatnahahuicocoodzavui,
Armar traicion a otro, yosanihuisi
ñahandi, f. cani, yocahahuisindisita
Armas de la guerra, dai yecu, tatnu
yusa, duvuacusi sasaitniñondodzo
Armas pintadas, dzononuuyecu dzono yecunuu,
Armas de ciudades. tnunitayu. dzavuiyucunduta, dzavuitnuniyuvui
tayu.
Armas de linaje tnunitoho, tnuhutoniñe, dzavuitoho
Armas de luz, daitnoo, daiyahi
Armella, caaindiiyavui,
Arrabal siqui niqui tnahandaa
nuuñuu sina, niquitnahandaanuuñuu
Arraigarse el arbol, yocaiyoho yutnu, yocaininiyohoyutnu, yondai
yoho, yonacuico yutnu
Arrancar algo, yotnohondi, yocana
nahindi, yotavuandi.
Arrancar lo que esta hincado, yona
tnohoninondi.
Arrancar del pecho, gargajos, yodza
canacavuandi, yodzacananditandidzeedzitni, l. dzayu,
Arras presentes, que se dan en los casa
folio 26r column 1
26r column 2
casamientos entre señores, ynodzehua
Arras presentes que se dan entre maceguales dzinoñuhu.
Arras las que se dan por mano del sacerdote. dziñuhu, yocaindaha
Arras estas dar, dziñuhuyotasindi.
Arrasar medida, yotniñochitundi
caandaani, yotevuindodzondi.
Arrasada medida, cuhuacaandaa, chitundaa, si es de cosa liquida. chitu
caasate. chitucaanda, l. nani,
Arrastrar algo por el suelo, yoñohondi
Arrastrando yr la soga del cauallo, inditandicoyoho, ytandicoyohote
yosañohoteyoho,
Arrastar los pies, vide andar,
A rratos lleuar la carga, yosidzoñuundi. f. cuidzo
A rratos hablar, dzonino, dzonino
yocaha, dzoicadzoicani
Arrebañar, yonanumi, yonacaindi,
Arrebatar generalmente, yosaiqueyendi, f. quay.
Arrebatar tres o quatro o mas juntos, yotateninota.
Arebatar algo, E yr huyendo con ello, yosinonaindi, f. cono,
Arrebatar muchos, yocateninota,
yotateninota.
Arrbatiña hechar algo, yosataninondi, f. cata, yodzaqcoyondi
Arrebatarse como en contemplacion. yosaanditaninoinindi, yosahainindi, f, caa f. qhu.
Arrebujar algo, yonadzateyendi.
Arreboçarse, yodzadzahuindinuu
yodzahindinuu.
Arrechar vide, alçarse
Arredrar, yodzaqndiyondi. yodza
qndahandi, yosicotasindi, yosico
canindi, f. cuico,
Arremangarse. yondaachihindaha
dzono. yodzandaanuundi, yodzandaatehuindi yodzacaanuundi.
Arregaçarse el hombre. yodzandaa
chihindidzono, yondaatehuindi
dzono
Arregaçarse la muger, yondaachidzoninondi. et Vi. alçarse las faldas
Arregaçar a otro. yodzacaatehuindi.
Arregaçada estar, yosaatehuidzama. yadaa quehe dzama. yondaa
codzo dzama, yosaandaha, yodaa
tehuidzama,
Arremeter de presto corriendo, ita
sinoyachindi, itasinosaandi, f. cuita
Arremeter contra otro, yosandavuadi. yosaacuitañahandi. f. qcui.
Arremeter para rreñir, yodzatnahañahandi
Arremeter a otro a pechugando con
el, yosacoondihiñahandi, f. qcoo.
yosacoondadziñahandi, yodzita
ñahandi
Arrendar. vide. alquilar tierras.
Arrendador que las arrienda tayyodzasandayu.
Arrendador que las toma, tai situndayu, taindayu, taisitunuu, ñacadzañuhu es metaphora.
Arrendar a otro contrahaziendole
yodzandahandi yuhuta,
Arreo, aduerbio, itananiquaha, dzo
eenuuquaha, dzoeenaniquaha,
dzoeenducaaquaha
Arreo dai.
Arrepentirse teniendo dolor de lo que
D 2
hizo
folio 26v column 1
folio 26v column 2
hizo. yonacuhuiinindi, yonacaca
inindi, yonaneeyonaquañeinindi
yonacutainindi, yonatuvuivhui
inindi. yonduvuicacainindi. yocuvuicoyoinindi, yocuvuidzindaini
yosacuinindi , f. quacu, yondayu
inindi.
Arrepentirse mudando parecer. yonatuhuinindi. yondicocavuainindi
Arreziar la enfermedad. huasicodzoquahi.
Arreziar el viento. huasicodzoyocananihitachi.
Arreziar de la enfermedad conualeciendo. yonduvuidatnundi. yona
cacandi. yonanihidaindi. yonduvuidaindi.
Arriba. nino.
Arriba o encima. preposicion. yodzo
f. codzo.
Arriba en lo alto. dzini.
Arriba en caminos, o tierras. huadzo
y rrespecto desto. para abaxo dizen
huaa.
Arribar los nauios boluer al puerto.
yondicotnundoo nindetnahatnundooñuhuyechi.
Arribar librandose de naufragio. yocaisiyondi, yosasaandi, yocacundi.
Arribar el nauio por llegar. yosasaa
yosatnaha. f. qtnaha.
Arrimar la mano a otra cosa. yosadzindaandi, yondadzindaandi.
Arrimar tierra a los arboles. yodzandaandiñuhu.
Arrimar a la pared cosas largas, yosanindaandi. yosanindaatuvuindi
f. cani.
Arrimarse a la pared estando en pie.
yosacuiñendaatuvuindi nama, f.
qcuiñe, yosacuindaatuvuindinama, f. qcuindaa.
Arrimado estar asi. indaatuvuindi
f. cuindaa.
Arrimarse a la pared estando sentado
yosacoondatuvuindi f. qcoo.
Arrimado estar asi. yondaatuvuindi
sahanama. f. coo.
Arrimar algo a otra cosa, yosanindaatuvuindi. f. cani. yotaatuvuindi.
Arrimarse a otro recostandose sobre el
yosacoondatuvuinahandi. f. qcoo.
Arrimado estar. yndaatuvuiñahandi
Arrimado estar algo. yehe tuvui.
Arrimarse al espaldar de la silla estando sentado. yonduvuandaandi. yonduvuaninondi. f. condu.
Arrimado estar asi. idem.
Arriscado hombre, tayyuchidzaa
ini, taidzichidzaaini.
Arroba peso. cuhuacanu.
Arrodelarse. vide adargarse.
Arrodillarse estando en pie. yocoo
cuiñesitendi.
Arrodillarse estando sentado yondoyocuiñesitendi.
Arrodillarse vide. reuerencia hazer.
Arrogante. vide. alabarse.
Arrojar con el pie. vide puntillazo.
Arrojar algo como quiera. yodzacuitandi, yodzaquaindi, yodzacanandi
Arrojar algo a otro en los ojos. yodza
cananinondinuuta. yosicondinuuta. f. cuico.
Arrojar algo a la pared. yosasandaandinuunama. f. casa. yosicondi. f. cuico. yodzucundaandi.
Arrojar algo dando con ello en el suelo
yodzu
folio 27r column 1
folio 27r column 2
yodzucundinuuñuhu, yosasandi
nuuñuhu. f. casa.
Arrojar en alto. yodzacaanditandi
yodzacaacavuandi.
Arrojar con menosprecio. yodza
cuitandi. yodzacanandi.
Arrojar algo de aqui para alli. nucavuadecavuayoquidzandi. f. cadza.
Arrojarse vno de arriba abajo. vide.
abalançarse.
Arrojarse por el suelo. vi.. rebolcarse
Arroyo. yuta, sayosahanduta.
Arrollar manta. yonatuvuindidzoo.
Arrollar al niño. yosaqcudzusi. f. caq
Arrollar la manga o el çaraguel. yona
tuvuindaandi
Arroparse. vide abrigarse.
Arrostrar a hazer algo. yosacohonuundisacadzandi. f. qcoho.
Arros. nunicuisicastilla.
Arrugarse vno por vejes o otro accidente. yocoodziindi, yocootadzinuundi, yocuvuidziinuundi,
Arrugar algo. yodzateyendi. yoquidzadziindi.
Arrugada cosa. sanidzii. saniteye.
Arrugas de barriga de bieja . quato
ñeechisi. ticoochisi,
Arrugar la boca frúziendola mofando, yoquidzandicoyuhundi. f. cadza
Arrullar la paloma. yondayute. yondayudzuqchitu dzata
Arte para deprender. tacuyondaandudzundichi, tacuyocachitnunidudzuhuisi. tacusaquicasita.
Arte oficio. huisi.
Artero engañador . taihuisiini. taisininahañaha taisinisisisiniyechi. tai
caasisi, taydzandahuiñaha. tayyo
yocuvuidzequeñaha taysadzuhuañaha
Artejo. huau. daha. l. saha
Artesa. yutnundoo.
Articulo de fee. sasinindisa.
Articulo o parte. eesichi.
Artificioso hombre V. ingenioso.
Artificiosa cosa. sanicuvuihuisi. sanicuvuitnaniini. saninihiini.
Artilleria. tnusiicaa nanu
Artilleria soltar. yotevuinditnusiicaa
yodzacandenditnusiicaa.
Artilleria. taitevuitnusiicaa.
Arueja. duchitinduu.
A. A N T E S.
Asa de olla. tutnuquedze.
Asa de jarro. doho.
A sabiendas o adrede. o de proposito hazer algo. tnuhucataini. dzo
inicandi yniyundi. yoquidzaninoinindi.
Asco tener. yocuvuindiiinindi. yocuvuiqueneinindi. yocuvuicuiyainindi. yosiniqueneinindi. yosinindiindi. yosinicuiyandi , f. qni. yosicondodzoinindi. f. cuico.
Asco poner a otro yoquidzacuiyaini
ñahandi. yoquidzaqueneiniñahandi. yodzandiiiniñahandi.
Ascua. ñuhucayu.
Asadura. vide higado.
(haca.
Assaz. dzohuatucanicuvui. dzohuahaca
Asir tener suerte. yotneecutundi.
Asirse de algo. yosaacuitandi. f. caa.
yondaacuitandi. yotneendi
Asido estar a algo. yehendico. f. quehe
yondaandico. f. condaa.
Asir o atar vno con otro. yochihindico
D 3 co
folio 27v column 1
folio 27v column 2
cotnahandi, yotaandicotnahandi.
Asir con tenazas. yotayundi yotneeninondi.
(handi.
Asir por prender a otro. yotneeñahandi
Asir a la muger para peccar con ella
yosaacuitaqueyenahandiña f. caa
Asirse en palabras. yonadzadzavuandudzutnahandiyonaandi, yodza
tnahatnahandi.
Asma. quahi ñananihindudzu quahi
ñananihitachi. quahiyosandehe
tachi. quahitnoho.
Asma tener. yosahatachindi . f. qhu
ñananihidudzundi. ñananihitachindi. yondehetachindi, ñacuvuiña
canucanadzitatachindi. yondiyuyondadzituchihuasiyoco huasitachi.
Asmatico. tayyosandehetachi.
Asiento. sasacodzo. l. tayu.
Asiento de yndios. tayu. tayundihi.
Asiento hazer en alguna parte. yocoocoocutundi. yocoocoocuiindi. yosaisañundi f. quai. yoquidza
ñuundi. f. cad.
Asno. idem. l. idzoidzitaa.
Aspar a alguno. yodzanduvuandaa
ñahandi sita yodzandecandaañahadahata sahata.
(dza.
Aspa para deuanar. duyu. duyudiiidza
Aspera cosa. sandacui, sandaye.
Aspera. vestidura. vide. cilicio. (hu.
Aspera pared no alisada. satequeque
satecahu
Aspero suelo. saquañe.
Asperas manos por el trauajo. sandaye. sadzitni. sayata
Aspero camino. ichitadzi. ichicana.
ichineni
Aspera sierra, derecha. sandichi. saindaatuvui.
Aspero al gusto. tatna, atu, aya.
Asqueroso. vide ascotener.
Assar alguna cosa. yotavuindi.
Assador. caatavuiquete.
Assaetear. yoqninduvuañahandi.
Assechanças. poner. yotaatniñondi
tayqcotondoto.
Assechar vide. acechar.
Assechar escuchando. yoniniyuhundi. f. conini.
Assegurar a otro con engaño. yocachihuisindi, yodzatneeyaahuisi
iniñahandi. yodzandaicohohuisi
iniñahandi.
Assegurarse de algun temor passado
yondaiinindi, yondaicohoinindi
yonucohodzadziinindi, quandai
nooinindi. quandaicohoinindi.
Assegurar a otro yodzandaicoho
iniñahandi. yotniñodzadzindiinita. yotniñoquaiiniñahandi.
Assentarse. yocoo coondi. f. qcoo
Assentado estar. yyondi. f. coondi.
Assentarse muchos. yocoocuisita
Assentados estar. yosiyota. futuro
cuisicoota.
Assentar a otro. yocootasindi.
Assentarse las hezes. yonoocuiñe
dzehuisahasi,
Assentarse el asiento. yocoocuiñe
savvuasahasi.
Assentar el real. yocoocaqndiyecu
yosaqnindiyecu. f. caq.
Assentarse el real. yocoocavuayecu.
Assentarse en cuclillas. yonucooteyendi. yonucoonunindi. yonucoodayendi.
Assentarse en cabecera de mesa. yocooconondidziimesa yocoocoo dzinandi
Assen
folio 28r column 1
folio 28r column 2
Assentado estar de coclillas. yyoteyendi. yyotetundi yyonunindi f. coo.
Assentarse por orden, yonucooyuqndi,
yosacooyuqndi, f. qcoo. yocoocooyuqndi. f. qcoo.
Assentar a otros por orden . yocoo
caniyuqndita, yotasiyuqndita.
yosaqyuqndita. f. caq. yochihi
yuqndi.
Assentadero de olla, sasaquehesaha
quedze, sasacuiñendodzoquedze
yuvuitecuta .
Assentadero de tres piedras en el fogon, yuuyeye
Asserrar madera. yosandandiyutnu
f. canda, caayoho, yodzeendiyutnu.
Assencios, yucudzayu
Asserrar los dientes. yosahuninondi
ñoho. f. quhu, yosandaninondi. f,
canda. yoquidzatequeque. nohondi.
Asserrarse asi. yotandanino nohondi. yocuvuitequequenohondi.
Asserrar tablas, supra.
Asserradas tablas. yutnunindata.
yutnunitahui.
Assestar tiro, yositocuitendi. yosito
mihindi, yositoninindaandi, f. coto.
Assesor, tayyocuvuisihita,
Assesor ser, yocuvuisihindita:
Assi, aduerbio, dzavua.
Assi. ama. dzii:
Assi como, dzavuatnaha,
Assi hombres como mugeres, dzavuatayee dzavuañahadzehe,
Assi tambien, sadzevuindudzavua,
sadzevuidzavuandu,
Assi, assi de enojo, dzavuadzuhua
amaama,
Assi assi sonrriendose, aadzuhuahuii
Assi admirandose de pesadumbre yyo
Assi se dize o se entiende, dzavuayocachitadzavua yosinita, dzavuayonahata. dzavuayotacusita.
Assi es el mundo. dzavuacaañuu
ñayevui.
Assi se vsa, dzavuayuyyo, dzavua
quahandudzu,
Assiento de pueblo. sacaañuu.
Assiento de casa. sanitahuichiyo. sa
nicuvuichiyo. sanisay chiyota, sa
caahuahi.
Assiento de espaldar. tayutehe,
Assiento proprio. siñandi, tayundi,
Assiento hazer el edificio. yocoocoho, yocaicutu yocootnahacutu.
Assistente. tayyocuvuinuutayñoho
siña yya tayyocuvuinaayya.
Assistir en tal oficio. yocuvuinuundi
ñohosiñandi yya. f, coho. yocuvui
naandiyya.
Assolar pueblo, yodzanaandiñuu.
yodzandutandiñuu, yosaninaandiñuu, f. cani. yodzandaca dahandi ñuu.
Assolo pueblo. ñuuninaadaninduta
tayunindacandaha,
Assolarse pueblo, yonaañuu yondutañuu, yositadzee ñuu, f, cuta yotnaniyondutañuu,
Assolearse algo, yondiindodzo, yochidzocani, yocoocani yoyechi
cani, yosinocani,
Assolear algo, yodzahuidzindi, yondadzahuidzindi, yonadzaquindi
cani, yonadzatatandi,
Assomar la cabeça yocacunahinuu
yocacucotondi. yocacunahidzini
Assombrar vide atemorizar y amedrentar
D
4
folio 28v column 1
Asosegarse el aire o tempestad, yoquevuitachi. yocuvuidzadzi.
Assosegarse. vide assegurarse,
Assosegar a otro. vide, ibidem.
Asta de lança. tatnucani, tatnuyoco
duvuayoco.
Asitillas que faltan de la madera, yutnu
nindoyondaa. yutnunindoyondita, yutnunindoyondodzo. tesahi.
Astil asta pequeña. tatnudzuchi,
Astillejo costelaçion. ydzu.
Astrologo, tay sinitnuniteñooandevui. tayyonacahacasisayondaa andevui.
Astrosa cosa. sañahuaha. sanitevui.
Astuto. taituhua, tayñohotacuini,
astuto ser. yocuvuituhuandi. ñoho
tacunindi
folio 28v column 2
Atar fuertemente, yosaninihindi, cutundi,
Atar hombres. yotaanunindi. yotaandicondi,
Atar animales. idem.
Atar floxamente, yochihicatnutaya
yochihicatnuhuihindi
Atados estar hombres, yondaanuni
Atados estar animales yondicote,
Atado estar algo, yehecatnu. f. quehe.
Atar como quiera, yochihicatnudi
Atar vna cosa con otra, yonachihi
catnutnahandi, yochidzotnahandi.
Atar ligando como venda en la pierna,
yotniñodzucundi.
Atajar a otro en el camino, yosadzininondi, f. cadzi. yosadiyunino nuuta, yosadzindiyundita. (cate.
Atajo de ganado, eesichitecachi, eetacate
A A N T E T,
Atajar razones. yosandaninondi.
f. cand, tnuhu, l. dudzu. yosanuniAtabal. ñuu.
(u.
nondidudzu. f. canu, yosandiyu
Atabalero que lo tañe. taycatuñuu
ninondidudzuta. f. qdiyu.
Atabalero el mastro, ñandaa. taindaa Atajado que no acierta a hablar, por
Atabales tañer. yocatundiñuu (daa
ser conuencido. tayñatuvuicasacaAtabal de palo teponastle. qhu.
chi. tainindadzidudzu, tay quanAtabal este tañer, yocaniqhu.
daindudzu, tayquahatachi. taiña
Atacar calças. o çaragueles, yonachinihindudzuca, tayninandadziyuhicatnundi. yodzacaanuundi çahu, tay ñasaacaadudzu. taynaye ragueles.
hecandudzu.
Atado hombre en hablar. tayñasacoo
Atajar camino cerrandolo, yosadzinhuatu yuhu tayñacuvuicaha. tay
diichi. f. cadzi.
ñatuhuacaha.
Atajar camino por que no hierre el
Atado que no sabe hazer nada, ni se amacaminante, yosadzinditnuniichi
ña. tayñatnuniini. tayñanihiini,
futuro. cadzi.
dzavuacoo dzavuacadzata. tay
Atajar. yr por camino mas breue. yoñatnuni ñadzevuiini, taiñatnuni
sahandaandiichi, yosahacuitendi.
ñahuiiini ñahuaaini
f. qhu, yosandisicuitendi, yosacanAtar algo, yosanindi. f. qni.
dandiichi yehendisicuiteichi, yo
sahan
folio 33r [=29r] column 1
folio 33r [=29r] column 2
yosahandi, yosandisidaaichi. f. qndis,
Atajar enfermedad. yosadzininondi, quahi,
yodzatuhuninondi
Atajar el rrio, yasadzindiyuta, yotniñonditeyahua yotniñochitundi, yotniñondiyundi,
Atajar pleitos, yosandaninondi, f. canda, yodzaquehuininondi, yodza
tuhunino
Atajo de camino, ychicuiñe.
Atalaya lugar alto donde miran. sa
sinditoichi,
Atalaya espia. vide. adalid,
Atalayar, yositondotondi, f. coto, yonanindi, yositondiichi, yonditondi
ichi
Atambor vide. atabal.
(ichi.
Atanquia de seda. yuhuacoco. yuhua
nindai, yuhuatichihi.
Atapador. vide cubierta.
Atapar. vide. cubrir.
Atapar el huelgo a otro, yosadzindi
yuhuta, yodzandehenditachita
Atapado de narizes que habla por
las narizes, taycahadzitni. tai cahaninidzitni, taycaha ñama, tay
cahachitu, taydzitnichitu. tay
dzitniñama.
Ataparse las narizes con rreumas, yocahadzitnindi.
Atapar agujero. yotaandayun di, yonatniño dayundi, yodzandutuninondi. yodzandutundi.
Ataparse en soluarse algun caño. yosacoondiyusichi, f, qcoho, yondiyunino, yondadzinino. f, con,
Atapado estar algun caño, no a soluado, yondutunino.
Atar plumas rricas haziendo plumaje.
yodziñandi sahayodzo, yodzuhuandi
huandi yodzo, yosanidindaa sahayodzo. f. qni.
Atar el hilo que se quebro texiendo
la tela, o devanando, yonataacatnundi, yonacatnundi, yonachihi
catnundi.
Atar la muger los cabellos componiendolos, yonaquiñandahaidzidzini.
yonadzucuñadahaidizdzini,
Atauiarse componerse, yonduvuihuiindi, yocuvuihuicondi, yondaandesihuiindi, yonduvuidandundi.
yoduvuitaquendi.
Atauiarse la muger yonacamahuiiñadziyo, yodevuinuuhuiiiñadzico, con los demas,
Atemorizar. vide. amedrentar.
Atenazear yotayuninoñahandi, caa
ini, yotneeninoñahandi, caadzinda, yotavuaninoñahandi,
Atençion tener a lo que se haze o dize. yoninicuitendi,. f. conini, yoniniñuhuinindi, y por metaphora,
yosaqtutnudziñendi, f. caq, yoninidzadzindi,
Atençion tener a lo que se rreza. yonditoñuhuinindi. f. condito. yona
cahañuhuinindi,
Atenerse asu parecer o al ageno, yotuvuihuatusindi, yotacuhuatusindi
Atentar algo con los pies o con las manos buscandolo yodzacacasahandi
dahandi,
Atentar el pulso. yosadzindodzondi
tuchi. f. quadzi. yotneetnunindi
tuchita.
Aterecerse o teritar de frio. yoteyendi,
yocuvuihuisindi. yosihicasindi
Ateriçiado enfermo de tiricia, tay
yocu
folio 29v column 1
folio 29v column 2
yocuhui, quahiquaa, tay dzachii
quaa, tai yocuvui yainuuta, tay
yocuvuidziyahinuuta.
Atesorar vide acaudalar.
Atestar rrecalcando, yodzachitundi
yodzacutundi, yodzachitunihindi.
yosadzininonihindi, f, quadzi.
Atestiguar confirmando el dicho de
alguno, yodzadisandudzu sita yodzandaandu dzundi. yodzacuitendi
Atestiguar todos, yodzandisatacata,
Ati, sindoho. absoluto, sindo en composiçion simaindo,
A tiempo vide a buen tiempo.
A tiempo y sazon, ibidem,
A tiento hazer algo, dzohuisidzotnunica yoquidzandi, ñatnuniñamihiyoquidzandi, f. cadza (tar.
Atinar, yocuvuitnunisindi. Vi, acertar
Atizar los tizones, yochihindahandi
tutnu, yochihindiyondi, yodza
qndiyondiyutnu, l. tutnu yodzaquevuindiyondi,
Atizar el fuego meneando las brasas
yotevuininidiñuhu. yoñooninondi
Atizar la lampara, yodzitaninidiyuhua, yocananahindiyuhua.
Atochado o atronado. tayininodee
taiininodziñunuu, tainuundeenuu
naha.
Atollar, yocaindusindidayu. yocani
inditandidayu yosivuicuinondidayu. f. quevni.
(yo.
Atolladero. sacaandayu, sacaandoyo
Atollar a otro, yodzacaindusiñahandi dayu, yodzacainditañahandi
dayu, yodzaquevuindusiñahandi
yodzaquevuicuinonditadayu.
Atole. tuta, duta saha. dutayusa.
Atomos del sol, eemihi, deqdziini, tiyachidzuchini. eeidzini. ñuyacadeq, sayosanaduvuadicandii
Atordido estar, yosiconuundi: f. cuico, yonaanuundi, yocoonaanuundi
yonaainindi, yocoonaandi. yocoo
teyevuindaanuundi.
Atordir a otro. yodzacoonaandi:yodzanaandiinita, yodzacoondi teyevuindaanuuta.
Atormentar. yodzandohoñahandisita. yodzananiñahandita, yodzadohovhuindahuiñahandi.
Atormentando molido de algun trabajo. nitnaniconondi, nitasanini
coñondi, nitasaniniyequendi.
Atrasmano, apartado, sica. daasica.
Atraer por alagos, o por dadiuas,
yodzatneeyaañahandi, yodzacaa
iniñahandi, yodzacuicoiniñahandi
Atraer por rrazones, yodzacuvuiini
ñahandi, yodzacaacuvuiiniñahandi
Atraillar perros. yotaandicotnahanditeina, yochihindicotnahandite
Atraillados, asi, yódaandjcotnahate
Atrancar puerta, yochihituvuindi,
yochihitneendi, yotaatneendi.
yutnu. saha yutnu.
Atrancada estar asi, yehetuvuiyutnu
yehetneeyutnu. f. quehe
Atras, satasi.
Atrasen tiempo pasado. ñuucaasanaha, sandaa. sahuaasanino, ñuuqua
cay, saquacaysayata.
Atrauesar delante de alguno, yosa
nuuta. f. caq. yosaqsiyondinuuta.
yosanuucandandinuuta. f. qnuu.
Atrauesar algo con saeta pasando desotra parte yodzacuitasiyondi
ye,
folio 30r column 1
folio 30r column 2
yehesiyo, yodzacuitandi, yodzacacunditandinicaysiyoniquindi
Atrauesado asi ser. yositasiyo. f. cuita
yosiyoyosiyo.
Atrauesado estar. solo pareciendose
a flecha sin pasar de la otra parte yocacundita. yocacutuvui,
Atrauesar algo poniendolo de traues
yosaqndisindi, yosaqninondisindi.
Atrauesado estar algo asi. caandisi.
caaninondisi. f. cavua.
Atrauesar o cruzar las manos o pies
yotniñodzamandi,
Atrauesarse en palabras. yodzadzichiinitnahandi, yodzadzicoinitnahandi. yodzasatuinitnahandi.
Atrauesarse el bocado. yosacoho
naidzita dzuqndi, yosatneedzita
dzuqndi. yosacohondiyu dzita
dzuqndi
Atrauesado llevar algo en la boca
caaniñodisi yuhundi, yeheyuhund,
Atrauesar por algun camino, yosandandiichi, f. canda.
Atreguado. taidzanaini, taiyehequehi,
tayyyoini.
Atreuerse osar, yocuvuiyeeinindi.
yocuvuisaainindi, yocuvuindai
inindi. yocuvuisahainindi yocuvui
yacuindi
Atreuido asi, tay yeeini. taisahaini
tay yacuiini. tayndaiini.
Atreuerse desuergonçadamente. ña
yochihiinindi ñavhuiinindi. ñayosihicahandi. ñayocuvuicahanuundi
Atreuido en hablar. taiñandatuini,
taiñayochihiinicahata.
Atribularse vide afligirse.
Atrochemoche hazer algo. vi. atino
Atroce cosa desaforada. cana. neni,
Atrozmente. tnuhucananeni. vhui.
Atronar o tronar, yonehe yocatni,
yocanda yocasa. yocaa ñuhu. yocanadzavui.
Atronarse delsonido. yondoyocavuandi. yocanacuinodzohondi. yondoyonditandi. yocanaconondi, yocanandavuandi
Atronado asi, tainindiyudzoho. tay
nindoyocavua. tainindoyondita
Atronado bozinglero, taicanasaa. tay
yocanandasa.
Atronara otro con algun ruido. yodzacanacuinonditutnuta.
Atronar a otro con vozes. yocananinondi. dzoquadzohota
Atronarse los oydos. yocanacuino
tutnundi
A tuertas, tnuhuñacuiteñamihi dzo
yaqua ni. ñandaa. tnuhuyoo. tnuhuyaqua,
(tnunica.
Atuertas aderechas, dzohuisicadzo tnunica
Atropellar vide apretar.
A, A N T E V.
Avdiençia, huahisinitniño, huahi
sinocavuatniño, huahiyosiyo
tnunitniño. huahitasitnunitniño
Avdiençia hazer. yocahanditniño, yotasinditniño, yosinotasinditniño
yotasitnuninditniño
Avditorio el lugar para oyr, huahi
sinitniño. huahiyonatnaitniño,
Aventajar vide sobrepujar.
Aver dexado dechado de penitençia
los sanctos, nicotasiyataniño penitençia.
Avllar. yocanasiindi. yondayundi yondayuyehendi.
aun
folio 30v column 1
folio 30v column 2
Aun no a vn año. tasinocacuiya. taq
tnahacacuiya. tanandusica.
Aumentar vide. acrecentar
A vna parte y a otra. V. ambas partes
A vna hazerse todos. dzohootaca. cachitaca. dzoeecanucacahata. dzo
hoonicaacanucahata.
Avn soy pequeño . tatnunicanuucoondi. tadzahaca nuucoondi, ta
tnunicañuundi,
Aun todavia, vide. aun.
Aun que no aya nada. taquadzuñatuvuisayyo.
Aun tengo tiempo para hazer algo.
dzodzevuicacadzacandi.
Aunque. taquadzu.
Ausentarse. yodzasiyondi. yosiyosiyondi. yodzahindi. yosiyodzahindi. yosiyoyuhundi.
Ausente estar. yoondiyyo f. yoodicoo
Ausente estar tercera persona. yoo
tuvui yooyyota. yoota. yootayyo
Ausente andar escondido. sasiyosiyota. sadzahisasiyoyuhuta. sasiyoyuhuta. sasiyodzahita.
Austero para con otro. yyoini. yyo
dzaaini. yyota.
Austero para consigo. yosaidzohondi. tayyonacaniini. tay yosaiii, tai
yonucooii.
Auto. vide. comedia.
Autor tainidzaha. tayniquidza. tai
niquidzahuaha.
Autor Dios criador de todas las cosas. yyanisaindiyaandevui ñuuñayevui. yyayosaindiyañaha yyadzi
dzahaniquevui niquituandevui
ñuuñayevui. yyanisaninitasiñaha
sindo yyañuhutnanihuisiñuhunin
ninduyunidze huaniquahaya yyanidzacutunidzandisadehe.
Autoridad tener de persiona. yeheñuhundi. yehedzicondi. yehendudzundi. f, quehe, sasiña.
Autoridad de oficio tener para hazer
algo, tniñoyundi. yonainditniño.
futuro, conai.
Autorizar escriptura el escriuano.
yodzahandisadidudzu . yoquidzandisandidudzu. yoquidzandisan di,
yoquidzandaandi. f. cadza.
Auariento ser. yocuvuidzahainindi.
yocuvuicuiyandi . yocuvuindiindi. yocuvuidziiinindi.
Auariento, taindii, taiquacu . taidzii
ini. tayquene. taicuiya. taidzaha
ini. tayñaitaini.
Auasallar. vide sujetar
Aue por gallina. tiñoo.
Aue. quetendavua.
Aue de rapiña. quetendevui.
Aue agorera. queteñena,
Aue llana. chinducastilla.
Auenado loco, taiñatnuniini, taiñohodzanaini. taydzanaini,
Avenir el rrio, yositandodzoyuta
, f. cuita, yosidzocavuanduta yuhu
yuta, f. cuico dutayocaicanu.
Avenirse los discordes yonooquachi
ta, yondahayondicota, yonduvui
dahuiinisitnahata, yondateyondico inistnahata,
Aventar haziendo ayre a otro, yodzacoonditachi, yodzacuicondi
huichi, yoquidzindihuichi, yodza
quesinditachi, yosasandi huichi f, casa
Aventar trigo, yodzaquachindinuni, yoquidzahuiindinuni, yoqui
yo
folio 31r column 1
folio 31r column 2
yodzandavuandi. yodzandachindi
Aventador, vide amosqueador,
Aventarse el ganado, yositadzee, f.
cuta, yosinodzee, f. cono.
Aventar el ganado, yosatadzeendi f.
cata. yodzaconodzeendite
Aventajarse en algo, yotasisiyondi
hoocandi, yochihiyahandita, huihicandi, yochidzondisicandita,
Aventajadadamente, tnuhutasisiyoca. tnuhuchihiyaha
Aventurarse, yoquidzacanuinindi.
yoquidzasaainindi. yoquidzandai
inindi, yoquidzayeeinindi, f. cadza
yotniñoyeeinindi, yotniñocanu
inidi
Aver abundancia. vide Abundar.
Aver lastima o piedad de alguno, yositondahuindita. f. coto, yocuvuindahui inindisita, yonatuvuindahuiinindisita.
Aver algo yyo. caa, ysi yehe.
Aver lugar de hazer algo. yosinaninosindi. f. qna. caasinasindi
Aver comida bastante para todos los
conbidados, yocañudzitasindehe
taca. vide abastar.
Avergonçarme tener verguença, yocuvuicahanuundi, yonacuchinuundi, yonacuchiquahanuundi.
Avergonçar a otro, yodzacahandi
nuuta yodzacuchindinuuta, yodzanañundinuuta. yoquidzacahandinuuta. f. cadza.
Avergonçar a otro dandole en rrostro con sus defectos, yodzacahaninondisita. yosatanditecahata. f.
cata, yonatniñondinuuta, yonacuvuicuitendita, yonanahandinuuta
ta, yonucohoyuhundinuuta.
Averiguar vna cosa yonatasitnahandi, yonadzatnahandi,
Averiguar alguna cosa entre dos
acareandolos, yonacuhuandudzu
tnahandi, yonatniñotnahadudzu
Auer hambre generalmente, yyotnama, yyotnamayocuvui,
Aver hambre grande, tnamañuhu.
tnama, yyotnamandahui,
Aver tener hambre. yococondi, yosihidzocondi. f. cuvui
Aver sed. yoyechindiduta, yosihindi
dzoconduta, f. cuvui. yoyechiyoyaandiduta
A vezes dezir o hazer algo, yodzama
nino. yoquidzandiyondasindodzotniño yoquidzandi yosicondodzo tniño. f. cuico. yosinondodzotniñoyoquidza,
Aver menester. yosiniñuhusindi.
futuro. qni.
Aver en mi alguna cosa de virtud vide darse a la virtud.
Aver en mi alguna cosa de vicio. vide darse a vicios.
Avezindarse en algun pueblo. yosai
sañundi. yosaiñuundi. yoquidza
ñuundi. yoquidzasañuudi f. quay
f. cadza.
(yonduvuiyya.
Avinagrarse algo. yosiya. f. cuiya. yó
Avillanado. tayyucu. tay dzocaayucuca.
Auisar aotro. haziendole avisado.
yodzatuhuañahandita. yodzatacundiinita, yotniñotacundiinita
yodzatuvuindaandiinita. yodza
cuisidaandiinita.
Avisar aconsejar a otro que haga alguna
folio 31v column 1
folio 31v column 2
alguna cosa. yodzacahandita. yochihiyuundita yosahanditadudzucachita
Auisar y aduertir al amigo de lo que
le conuene, yoyuhuiñahandi, yoquidzinditutnuta, yochihindiyuhuquevuiyuhucuiya sita, yocaha
yosaqinindisita, f, caq. es por metaphora,
Avisada y cuerda persona, taindichi
taytuhua ini, taitacuini, taisini
tnuni taiñohotacuini.
A vna o de vna vez, dzoeecaa, dzo
hoonanicaa. dzohoonducuvuitniño
Aura, teyocoñuhu,
(ño.
A A N T E X.
Axedrez, yutnucatne,
Axi pimienta de la tierra, yaha,
Axi verde, yahacuii, yahañuma
Axi seco, yahayechi.
Axi, vnguento amarillo, yucudzacaa
Axo, tenaqmisatu.
Axorcas, dzequetaandaha, dze que
condaadaha,
Axuar de casa. daiñahadzehe,
A. A N T E Z.
Azabache. yuuñama.
Azahar. yta, yutnutequaa,
Azahar agua, dutaitatequaa.
Azagaya o ascona. tatnudzuchi,
Azeda cosa, yya
Azedarse vide avinagrarse
Azedarse el estomago. yosiyandodzo
dutadicandi, yosiyandodzoduta
inindi, yosiyandodzonuuinindi,
f. cuiya.
Azedar alguna cosa. yoquidzayya.
f. cadza. yodzacuiya.
Azedarse los dientes con dentera. yocuvuicacanohondi: yocacanohondi, yo
yosasinininohondi, f. casi, yotahuiyequenohondi.
Azedera, yerua, tindusa,
Azeite, idem. l. dzaha.
Azeite de chia, dzahaquende,
Azeitunas, tecahuacastilla
Azeite de higuerilla, dzahaduchitenama. dzahaduchiniqui
Azeitosa cosa. sayehedzaha
Azeitera, tindohosacohoazeite
Azero, caacasi.
Azial de cauallo, yutnucoyodzitni
cauallo, yutnu coyo nini yuhu
Azial poner, yotniñondi, yutnucoyodzitnite, yocoyoninindite.
Azije para tinta, ñuhu huayo, vhua
Azogue. dutadziñuhuyocanda,
Azul. sandaa. ñuhundaa.
Azul escuro. ñuhundaatnoo. nuhundaaquehui.
B. A N T E A.
Bacilar. dudando de alguna cosa. yochihindatucainindi, yehendatuca
inindi. f. quehe. ñayotuvuitnuni
casiinindi.
Bacin de baruero. sahacaa quaa, saha
cohondutadzata.
Bacin de seruiçio. quedzeyehui quedze
dzachiinino quedze yosiyonino
quedzesatenino.
Baço. tnaha.
Baço tener enfermedad. neñetnaha
yocoocoho, yocooninitnaha.
Baço cosa fusca. vn poco negra, tnoo
cuinda, tnoohuisi. tnoocuisi. tnaha
cudzi. cuinda
Baçucar la vasija, neutro. yocamanino. yocamañohocande, yocandenino
Baçucar la. actiuo. yodzacamanino
badid
folio 32r column 1
folio 32r column 2
Badil de hierro . caayocaiñuhu, caa
dzitañuhu.
Bagre pescado. tiyacadziyu,
Bagre otro grande. tiyacañami.
Bahear hechar de si baho. yocanayoco,
yocaiyoco indodzoyoco . yonanayoco. f. cuindodzo.
Baho. yoco.
Baho que sale del agua. yocoyocananduta yoco indodzoduta yocoyosinonuunduta.
Bailar dancar. yositasahandi. f, cata.
Baibenes dar alguna cosa. yonucayendicaye, nunditadendita. nucasadecasa
Bailar çapateando . yoquidzatadzi
sahandi. yonacatusahand.i. yoquidzahuisisahandi. f. cadza.
Bailar saltando. yosaanditaninondi
f. caa. yosaandavuandi. yosaandavuaninondi. f. caa.
Baile o danca. yaasitasaha
Baile antiguo yaa. yatayaasanaha
Bajo del vientre. tocochisi. nuuchisi
Baladron fanfarron. taicahatachi. tay
cahanino, taicahahuata, taicaha
dzico taicahahuidzi.
Baladrear, o baladronar. yocahatachi. con los demas.
Bala pelota . ñuhusiicaa. dzehui
ñuhutnusiicaatinduu.
Balance hazer para ver la hazienda
que tiene . yonachihindahuindi.
yonacahuindi. yonanducundi. yotasitnahandi.
Balar la oueja. yondayute.
Balança para pesar. cohocuhua. cohochihicuhua.
Baldia tierra. ñuhuninduvuicuhu. ninduvuiyucu. ñuhudzocaahooca.
ñuhuyooyocachindodo ca, ñuhunindusi, ñuhucaandusi
Baldado. sacaha, sadzicoca.
Baldonar vno a otro. yocanandaatnahandi. yonanitnuhutnahandi. yosii
vhuitnahandi. yonanitnahandi, yodzayevuitnahandi. yondaaquehetnaha. yosaaquehetnahandi. yocachiyechitnahandi, yocachisisitnahandi.
Baldres. ñeenicuita, ñeedzacuita.
Balido de ganado. sasindayutecachi
Balsa para. pasar Rio.
sitosisiyuta.yahasito
Balsamo. ytadzusayaha. (hasito
Bambalearse algo. yosico f. cuico. yocanda, yosichi, f. cuchi. yonucasade
casa, yonunditadendita.
Bambalear algo actiuo. yodzacuicondi, yodzacuchi. yodzacandandi, yodzanucasandi yodzanunditandi. yodzandenditandi.
Ballesta. cusi caa.
Ballestero, taysanaicusi caa, tayqni
ñahacusicaa.
Ballestero que las haze, tayyoquidza
huahacusicaa.
Ballesta tirar, yodzaqhundiduvua.
yodzandaindiduvuacusicaa.
Bañas hazer. vide. amonestar.
Bañarse. yosichindi. f. cuchi.
Bañarse en publico. yosichituvuindi yosichicandandi. yosichindisindi. f.
cuchi.
Bañarse en temascalt. yosaandiñehe
f. caa, yocaandiñehe. yosivuindi
ñehe. f. quevui.
Baño, temascalt. ñehe.
Bañar a otro. yodzacuchiñahandi.
Bañar a otro en temascalt, yodz aca
añahandiñehe. yocaniñahandiñehe
Banco. vide asiento.
barata
folio 32v column 1
folio 32v column 2
Barata cosa sañamani. sañacuihi. sañasicayondaa, sañasica cata. ñasicayahuisi. ñayahuiyondaa. ñayondaayahui.
Baratear, vender barato. yonadzico
cahandi. yonatasidzicondi.
Barata hazer. yadzacuitandi. sayodzodzini. yodzacaindiyahui. yodzanoondaandiyahui. yodzacuitandaandi.
Barato dar en el juego. yosahanditahuicatne.
(ta.
Barbaro. tayñatacutnunisayocachita
Barbo pescado. teyacadziyu. teya cañami.
Barca. tnundoo.
Barca depasaje. tnundoo. sicatniño.
Barca de pescador. tnundoo siñoho
tay dudzutiyaca.
Barniz con que dan lustre. dzahaquendedaha.
Barniz dar, yodzandaandidzahaquende. yodzacaanuundi.
Barnizada cosa. sanicuvuindaha. sa
nisaanuudzahaquende.
Barniz amarillo para xicaras. dzacaa
Barniz blanco. yuuñuhucachi,
Barniz mas baxo y blanco. ñuhucachi
Barniz blanco sobre que pintan. ñuhucuisi. yuucaca.
Barniz como margajita. ñuhudziñu.
Barra de hierro. yataticoo. yatacaa
ticoo.
Barranca dzahua.
Barranca alta. yuvuicono, yuvuicana. yuvuinini.
Barrancoso lugar. saisiyuvui, saysi
dzahua. saysiyende sayndaayende.
Barranca de Rio. sacaadzahua.
Barañon o Barreñon lebrillo. sahacanu
Barreduras, o basura. mihi.
Barrenar. yodzacuiyoninondi. yocaa
coyondiyutnu. caanuucuiyo. yocaandi. yodzacuicondi.
Barrena. caanuucuiyo. caacoyo
Barreno el agujero, yavuisaindii.
Barrer como quiera. yotehuindi,
yonatehuindi. yodzitandimihi. yondaqndidacu.
Barrer como huerta. yonayasindi.
Barrer bien . yosaqnihindiita. l. dacu
yodzitanihindi.
Barrer mansamente. quaiyodzitandimihi, quaiyosaqndiita. dihiyosaqndiita.
Barrer el horno. yodzitaninindiñuhu. yodzandaindiñuhu. yonatehuidisitno. yondaindidzondiñuhu. yondaicoyodiñuhu. yonadzitaninindiñuhu yaa.
Barredero de horno. itayonadzitandiyaasitnu.
Barrero donde sacan barro. sayocanandayu, sayosatanandayu. saysaitandayu.
Barreña. cohocanu. cohocahi.
Barrial lugar de barro. sacaandayu.
Barrial camino resbaloso . ychindehui. ychicane.
Barriga. chisi.
Barriga del ombligo abaxo. nuuchisi
nuudzadza.
Barrigudo . taychisicanu. taichisinicaicuico taichisiyusa. taichisiini.
taichisinichitutachi. taychisitedzihi, taichisitindusi. tay chisinicai.
Barril. yutnuñuu.
Barrial, vide. Barriçal.
barri
folio 33r column 1
folio 33r column 2
Barrio de pueblo, siqui,
Barro, dayu,
Barro hazer, yoñoondidayu, yoquitundidayu. yodzachiindidayu
Barro negro para teñir. dayucayu.
Barro de la cara. tesisa
Barroso que los tiene. taynuutesisa
Barros tener asi. yocuvuitesisanuundi.
Barruntar. yotadzininoinindi, yocachiinindi yotuvuitnunisindi
Barva sin pelos, dzaa.
Barva los pelos. idziyuhu.
Barva los pelos de la barva. ydzidzaa
Barvar començar a salir la barva, yocaiidzi yuhu. yocanaidziyuhu.
huasicay, huasicanaidzi yuhu.
Barvado que tiene barvas. tayyuhu
idzi. taiinditaidziyuhu,
Barvi poniente, tayquacanaidzi. tai
quacaiidziyuhu,
(yu.
Baruinegro. tayyuhuidzitnoo, l. dayu
Barvirrojo. taiyuhuydziyaha.
Barvas de cabra. dziyudidziyu
Barva cana. huidziyuhu, ydziyuhu
cuisi, ydziyuhundaa,
Barva de planta. yohoyutnu,
Baruada planta. yutnuyeheyoho.
Baruacana de fortaleza, ñumayecu
caadzina.
Baruechar la eredad. yosituconondi
yositucocondi. f. cutu. yochihicocondiitu.
Baruero. taidzata
Barueria, sayodzatata.
Basa de coluna. chiyondaca, saháda
ca, yuúicoocuiñédaca, yuunicoo
cuiñendodzosahadaca.
Basta. vide. abasta.
Basta cosa. coco. dzayu.
Basta lana. ydzindacui. ydzindoco, ydzindaye.
Bastar. dzodzevuicayocuvui, dzo
dzevuicayoquaha.
Bastarme algo. sacuvuisindi. dzodzevuinicasimaindi. sacuvuidzevuinisindi, dzodzevuicacuvuisindi
dzodzevuicaquahasindi
Basto hombre. tayñahuii taytinaha
taynaha, tayñahuiiini, tayñahuihiñatnuni,
Basta satisfaciendose. nacuvuidzavua, nacoodzavua .
Bastardo hijo dzayadzaca. dzayani sanudodzoñama.
Bastardo hijo de señor y de muger
baja. dzayaninihidzaca dzayandaa
Bastardo hijo de señor y de principala. dzayadzeedzitni
Bastecerse alguno mantenerse recibiendo porcion de alguna comunidad. yotaainindisacasihuahitniño
Bastecer la familia o el pueblo. yonducuinindisacasitayu. yotniño
siñandi yotniñosahandi sacuvuindutacoho, yonducuinindisacaicohocaiyasi,
Bastimento tal. sacasi sacuvuinduta
coho, sacaicohocaiyasi,
Bastimento dar para el camino yosahañahandiyuchituq. f. cuhua,
Bastimento tal. yuchituq.
Batalla guerra. tnañuyecu dutandecu duvuañuhu.
Batallar pelear. yoquidzatnañundi
yoquidzayecudi. f. cad yocachindiduvuañuhu. yocahandiduvua
ñuhu yondoyosahayecu. yosacavua
tatnuyusa yochihiduvuañuhu.
E
bata
folio 33v column 1
folio 33v column 2
batallar fuertemente. yonaquahandi sahayecu. dainihi yodzatnaha
tnaha. yoquidzandinihitnañu. futuro, cadza,
batata. ñami.
batea sahayutnu.
batel o canoa. tnundoodzuchi.
bate o juego de pelota, el lugar que
solian tener los yndios. yuhuasi
cotota.
(yahi
batiente de puerta . yutnuindaayuhuyahi
batir metal, yodzacaindicaa: yochidzondicaa yoquidzayadzindi, f.
cadz, yocanindicaa.
batido. caanicuvuiyadzi. caanicai,
batihoja. ñahuisidziñuhuyadzi.
batir huebos yoñoondiyonooninondi
batir papel . yocaninditutu. yoquidzandeendi yoquidzayadzindi.
futuro. cadza.
baua. dutayuhu, dzee, dutadzee,
dzeecani, dzeeinditayuhu.
bauoso tayyotoondutayuhu taiinditandutayuhu. tayyuhunduta.
bauear hechar bauas, yotoonduta
yuhundi. yocaindutayuhundi yocoondutayuhundi. indutacoyondutayuhundi. inditatadzeeyuhundi
bauadero. dzoonacuhuayuhu.
bausan. tayyocananuu
bautismo o baptismo. sasadzonduta
sanihinduta.
bautizar yosadzondutañahandi. futuro codzo.
bautizado. taininihinduta.
baxa cosa como pared. dihicuite.
baxa cosa de cuerpo. cuitedequetendedihi.
baxar. vide. abaxar.
baxar los ojos. yocoonainuundi. yositonuunuu nuhu, f. coto.
baxar la voz hablando. quayyaayocahandi. yaaniyocahandi quaini
yocahandi. cayaniyocahandi.
baxar la voz cantando. yodzanuundi
dudzuyaa yositandi.
baxo de alguna cosa, chisisi. sahasi.
baxo aduerbio. nino. sahasi.
baxos de casa. sahahuahi.
baxo hombre de linaje. nandahi, taindahi cuite. taiñuucuite.
baxo hombre en sus cosas taiñoho
inindahi, iniñuuyu.
B. A N T E E.
Beca, huatu.
Beço, o labio ñeeyuhu,
Beçote que ponian los yndios.
vide, despojos,
beço oradado. yavuiindi, dzaa.
beço grande. yuhucoco. yuhucuita.
baço pequeño. yuhuyadzi, yuhuhuisi.
beço torcido. yuhuyaqua, nicuvui
yaqua. nicuvuiyoho.
beçudo de grandes beços. tayyuhu
coco yuhudzahua, yuhusihi.
beçudos de grandes beços no caidos sino como de perro. tayyuhu
cani. tayyuhudico tayyuhutinduu
bella cosa. sahuii. sadzacu.
bellota. chindutnundii.
beleño piciete. yno. yucuino.
bendezir algo. yoquidzayyndi. futuro. cadza.
bendita cosa sanicuvuiyy,
bendezir a otro. vide. alabar a otro,
bendezir lo que comian los yndios
antigua
folio 34r column 1
folio 34r column 2
antiguamente. yodzocondinuu
ñuhu, yoquidzayyndi, yoquidza
dzohondi. f. cadza.
beneficiar plantas. yotaainindi, yositondaandi, f. coto.
beneficio hazer merced yosinindahuindita. f. qni. yocuvnindahuiinindisita.
beneficio tal recebir. yonihitahuindi, yocaitahuindi, yocaindatundi,
benigno hombre, taindahuiini. tai
quaiini, tayñoho yocoini, taiñohodzadziini,
beodo vide borracho,
berça, yuvua,
bermeja cosa, sayaha,
bermeja persona, taiydzi, yaha,
bermejecerse el rostro de afrentado
o enojado, yonacuchinunndi, yonananundi, tendaha, tendaha
yonacuchinuundi, yonadziconuundi. yositosatundi, yositodzicondi, f, coto,
bermellon, ñuhuquaha. ñuquaha,
berraco, quenequeteyee, quenecuvuitata,
berros, yuvuasiteyahua,
berrugas, ticai,
berrugas otras nuquete, tenuuquete,
berrugoso, taynicanzticai, taynisinaticai,
besar, yotaatuvuiyuhundi, yotaayuhundi,
besarse juntando las bocas. yodza
tnahayuhutnahandi, yosasinino
yuhutnahandi, f, f, casi, yosadzininoyuhutnahandi,
bestia de quatro pies, queteyosicandaye. quetesicandaha, quetesica
ñuhu.
bestia fiera, quetedzaa.
bestia de carga, quete yosidzo
dzidzo,
bestia lerda que no siente la espuela quetenayosini yyo quete
navhuinee,
bestia que no sabe de freno, quete
nasiniyyoyuhufreno, quete navhuiyuhu,
bestial hombre, tainaha taiñatnuni
ini tayninduvuidzavuatnahaquete, tainañohoini, nayevui,
betum generalmente, sadzatneeta daca, sacaqtadaca,
betun, vide. engrudo,
bever, yosihindi, f, coho,
beuer mucho, yosihquaha, yosihi
yyondi, yosihinanandi, yosihi
chitundi.
beuer toda el agua o el vino, yosihindoco, yondoyonaindocondi.
beuer como en el maguei . yosihininonditnuqhu.
beuer convenencia. yosihinditnuquu.
beuer con la mano arrojando el
agua en la boca, yodzacaacavua
yuhundiduta, yodzacaacoyondi
dutayuhundi, yodzacaanditandi
dutayuhundi.
beuer de bruças, yocootniñoyuhundiduta yocoocavuandayendi dutayosihindi.
beuer purga, yosihindiyucucaisiyo,
beuer ponçona, yucusatuyosihindi
yucusihinahayosihindi, futuro
cohondi,
E2
beuer
folio 34v column 1
folio 34v column 2
Beuer en muchas tauernas, yosadza
siindi sasitotechi, yosadzasiindi,
Beuida de cacao. duta dzehua, duta
dzehua nina duta dzehuañuhu,
dzehuaticoo, dzehuaninandico.
Beuida de maiz morado, duta caya
tuta caya.
Beuediços, Veneno. yucusatu, yucu
saninahayucusidzu.
Bevedizos dar para matar. yodzacohoñahandi yucusacuvuinahata yodzacohoñahandiyucusatu,
Bexiga. de animal. dzadzate.
Bexiga de la orina. sañoho. dzadza.
ñonodzadza.
Bexiguita por auerse quemado. tequeye, siñeyende.
Bexiguitas tales salir. yositatiqueye, futuro. cuta,
Bexigas que se hazen del trabajo, chita,
Bexigas tales salir. yositachita,
Bexiguitas que se hazen con el jabon
iñonamateiño.
Bexiguitas que se hazen alrrededor
de alguna llaga. teyavua.
Bexiguitas tales salir, yositandaa, tiyavua, f, cuta, yocuhuiteyavua.
Bezerro, ydzundequeyeq, ydzundequachi.
dzohuahacanicuvui.
Bien esta, nacoodzavua. nacuvuidzavuahuaha, dzavua, nacoodzavuani. huii. ama.
Bien esta, que dize el menor al mayor
dzevuito
Bienauenturadamente. tnuhusicaindatu, tnuhusicaihuidzondatu. tnuhusicaindahuindatu,
Bienaventurado, tainicaindatu, tai
nicaivuidzodatu tainicaindahui datu,
tainicai tahui.
Bienauenturança la gloria, sacoo
candata neccaaqhu, l. neendu
caaqhu sacoocandacuiita, saco
caindatucuiita .
Bien criado y doctrinado. tainisanundichi tay nisanutuhua. taynisanu
casi. f. quanu,
Bien criado cortesano. taycahahuii
tai cahatoho. tay cahatuhua. yondayendudzu. yocahata.
Bienes de fortuna, yahui catandi
sasimaindi, sayyosindi.
Bien esta basta, dzavuani, nacoodzavuani, nacooni,
Bienes del cuerpo. sandai sandatnu
dzehedzoco. sasicaahuii. sasicaa
huayu.
Bien estar o quadrar algo. yosatnaha. f. qtnaha yonatuvuihuaha, yonatnaha, yonutnaha, yonatavui.
Bien esta otorgando. nacuvuidzavua
huaha, dzavua, ama, huii a centro
agudo.
Bien esta otorgando que dizen las
mugeres, huii, acento graue.
Bien hazer a alguno. vide. beneficio
Bien querer. vide amar.
bien
B. A N T E I.
Biuora, coocaa cootayu. cuchicaa
coocaaquaa, coocaacuisi,
Bien nombre. huaha, dzicohuatu
Bien aduerbio. cuvui, nicuvui verbi
gracia, cuvuicachidi. bien lo pue
do, dezir
Bien se hizo. dzohuatucanicuvui,
folio 35r column 1
folio 35r column 2
Bien quisto. taiquaiini. taiñohondaye ñohoteteini. tai yocachihuahata. taisinihuahata & vide acreditado.
Bigotes, idzinduvua. idzindico. idzi
yondainani.
Bilma poner, yodzacaanuuñahandi
tnumieachi. yosaqndi tnumicachi. saqndidzusa futuro, caq.
Bisaguelo. siisanino.
Bisaguela. sitnasanino.
Bisnieto. dzayadzucua.
Bisoño en la guerra, nouicio en ella.
taidzoicaee sahayecu, tay ee sahayecu. taidzoicahooquahaiecu
Biua cosa, sasindito sasitacu.
Biua cosa como hombre diligente,
sañohotacuini, sa ñoho cuvuiini
Buar de conejos. yavuiidzo, yavui
yondevuiidzo.
Biuir, yonditondi, f. condi, yyondi.
futuro, co,
Biuienda por vida o modo de viuir
tracto. tniñota. huisita. dahuita
Biuir para siempre. yyocuiindi. f. coo
yondito. yotacucuiindi
Biuir por morar, yyondi, f coo. yosicandi. f. caca,
Biuir pobre. yyonda huindi. yosicandahuindi. y por metaphora. dzo
yecadzocuvuini. dzoneña yoquitu yotuvui yyondi. ñatuvuinini
dzavuayucua yyondi, ñatuvuisa
yonai sayehendahandi, ñatuvuisa
yeheyuhundahandi, ñacuvuiña
canuyyondi ña nihica, qquai
qcoondaha, dzocuvuituvui dzo
cuvuiquitu yyondi,
Biuir en peccados, yondihindi yona
yonañundi quachi ydzimihi. yodzaca
ninondi ñuhuhuisi, yodzacaninondi ñuhu ñuyaca teyachi. yodzacaninondi. yosicandi, todo es por
metaphora. yosicadzanandi f. caca
Biudo. taininduvui cai. tainindai caca
taininduvuicoyo cai. taininduvuiquaa. taininduvuiee. taininduvuindahui, taicai
Biuda. ídem. añidiendole ñaha
Biudo o biuda hazer a otro. yondadzacaiñahandi. yondadzacoyocai
ñahandi. yondadza quaañahandi
Biuir con dolores o enfermedades
ininoquahiyocuvuindi.
Biuir virtuosamente, yosicañuhu
yosicadzadzi yosicaiindi, yosica
quaindi. f. caca,
Biuora. supra.
Biuora muy ponçoñosa coocata,
Biuora que atrae los animales con
el rresuello. coo catacaasiña,
Biuoreznos. coodau. cooyeq.
B A N T E L,
Blanca cosa. sacuisi.
Blanco mucho, yyoqueye, yyo
yaa. yyocuisi.
Blanca cosa en gran manera. queye
cuisidzami, dzavuatnaha yuvui
cachi. dzavuatnaha tiyee yavui l.
tecooyeeyavui.
Blanco ser. yocuvuicuisi. yocuvui
yaa. yocuvuiqueye. yocuisi.
Blanco hazer. blanquear. yoquidza
cuisindi, yoquidzaqueyendi.
Blanca persona, de su naturaleza. tai
ydazi.
E3
blan
folio 35v column 1
folio 35v column 2
Blanquezino por enfermedad, vide
amarillecerse.
Blanco de los ojos. taytenuucuisi,
Blanda cosa. sahuita.
Blando de carona, queteñadziiñee.
Blanda fructa de muy madura, cuihininacuhua,
Blando de coraçon. taihuitaini. tay
yaainitaycoyoini. taydzindaini.
blandamente o con tiento. tnuhu
quaini, yyni. yaani.
blandear condescendiendo con otro
yoyaandi yoyaandaayuhundi. yoyaandaadudzundi. yoyaayocuitandi . yocuitandaandudzu . yoquiquaindi,
blando blandeado asi, tayyodzayaandudzu. tayyodzayaaini.
blandear la lança. neutro. ininosico
tatnu. f. cuinosico.
blandear la lança vibrarla actiuo. yodzandayundi. yodzacuicondi,
yodzacandandi, yodzanditendi.
este postrero es endereçandola
blandear la espada como el que combida para guerra yodzacuicondi
yodzacatanditatnu.
blanquear de lexos como edificio
tuvuindaatuvuiyaa. yotuvuicuisi
blanquear las mieses. V. amarillecer
blanquear la pared enxalueguarla.
yodzacaandidayucaca, yodzadaandindayucaca. yodzandaanuundi
dayucaca.
blanqueada pared. namanindaanuu
dayucaca,
blanquear dar lustre blanco. yondadzacuisindi. yodadzayaandi.
blasphemar. yocasindisisanctos. yo
yocachiquadzundi. yocachiyechindi yocachinahandi. yocachisisi
blasonar jactandose de su linaje . vide. alabarse.
B. A N T E O.
Bobo. tayñatnuniini. tayyosito
nuunano, tayyositonano. tay
yositonano , tayyositonuundehui, taynuundehui taynuuyee.
bouear. dezir bouerias, yocahanahandi, yocahanahondi,
boca. yuhu.
boca de estomago, nuuini.
boca seca tener de sed . yoyechiyo
yaayuhundi, yoyechiyocaya
yuhundi. yoyechindodzoñeeyuhundi.
bocado de vianda. eeyuhu. eetahui.
eedzitne.
bocado sacar mordiendo, yosasindaandi. f. casi. yocahundaandi,
bocados dar mordiendo a otro. yocahundaañahandi yosasindaañahandi, f. casi,
bocal o brocal de pozo. yuhunumanduta. yuhuyende.
boca arriba estar. yodzonduvuanuundi. f. codzo.
boca abaxo, yondayendi, f. con,
boca arriba estar hechado, caanduvuandi, f, cavua,
boca abaxo estar hechado, caandayendi, f, cavua,
boca abaxo poner vaso, yosanindayendi, f. cani.
boquiroto parlero . tayyuhudata,
tayyuhucahi yuhundasa tayyuhu
tnuhu.
folio 36r column 1
folio 36r column 2
tnuhu.
boquihediondo. tayyosahainiyuhu
boquihundido. tayyuhucondo . yuhutnema. yuhuyende.
boquifrunzido, taynidziiyuhu.
bocacho o bocon . tayyuhuquaha.
tayyuhucocoyuhucanu,
bochorno, cani. ini. quesi.
bochorno hazer. yocoocani. yochidzocani, yocooquesi, yyoini, yñe
yoco.
boçal hombre. taydzaha.
boceçar o bostezar, yodzayehuandi.
yodzayehuacanindi, yodzacaa
yehuandi.
boço de barba. ydziyuhunino.
bodas. sasidzatnahandaha,
bodas lugar de combite. huahinina
tacataynatnahadaha, huahiinduvuitnonota, f. cuinduvui,
bodega. huahiiñequedze vino. huahi sañohoyutnuñuu.
bodoque, ñuhusii,
bodoques tirar con zebratana yosasinditnusii, futuro cusi, yotevuindiñuhusii,
bofes, inidzee,
bofeton, sacatunuu.
bofeton dar. vide abofetonar,
bogar remar, yodzacacanditnundoo.
boyada manada de bueyes, ydzundequeyonataca. eetacaydzundeque, ydzundequecahi.
boyerizo. tayyondacaydzundeque
bola de madera, yutnutinduu,
bolar, yondavuate, yosicote, futuro cuico,
bolar o bolear la manta con el aire
como las velas. yondavuadzoo,
yondachidzoo, inditasico, f. cui.
inditandachi . f. cuita,
bola para jugar a la pelota, ñama.
bolar reboleando, yosanindisite, yosasandisite, f. casa . yocanindisite
yoquidzidisite.
bolar cogiendo carrera yondavua
sahatedzina,
bolar remolinando . sasicocuiyeyondavuate nucanu decanuyondavuate. nucuicodecuicoyondavuate.
bolar haziarriba . caacaayondavuate. quandaacaacaa.
bolar haziabaxo, caacaasandavuate
yocoo.
bolar alrededor, yosicocuta, yondavuate, f. cuico,
bolar hazer a otra cosa . yodzandavuandite,
bolar alto el paxaro parandose en
el aire. yondaacuitaninote, nuu
tachi, yondaacuiconinotenuu
tachi.
bolar tan alto que apenas se vee
dzohuihininituvuinuu inditate,
dzohuiidzosaniyotuvuiinditate,
bolar por arte en bolador, yosicoyahandi, futuro cuico
bolador tal para bolar, yutnusico
yaha,
bolos jugar. vide jugar a los bolos.
bolos, yutnutneenduu,
bolo mayor hacho. yutnuindodzo nuu.
yutnuyocuvuindoto
bolquear vide buelcos dar.
bolsa. ytne.
boltear. yosiñeticoochindindi.
E 4 futu,
36v column 1
folio 36v column 2
f. cuiñeyosaniticoochindindi . futuro. cani.
Boltear de aqui para alli dando bueltas por el suelo. yosicotuvuindi.
yosicondiindi. f, cuico.
Boltear el palo con los pies. yoquidzasiyoyutnundi. f. cadza. yodza
cuicondiyutnu.
Boltear los muchachos dos junctos
por el suelo asidos en vna manta
yosidzoquedzetahuindi yosidzonduvuatnahandi . f. cuidzo. yosaa
duvuasatatnahandi . f. caan. yosidzoquedzetahuitnahaadi . f. cuidzo yosaniquedzetahuitnahandi,
futuro cani.
Boltear de otra manera, poniendo
la cabeça en el Suelo. yosaniticoo
chindindi. f. cani,
Boltear de otra manera. yosaniticooyandendi. f. cani. yondoyondidzosahandi, yanacayendi.
Boltear dos o quatro en vn palo como cruz, yosicondavuandi . futuro cuico.
Boluer lo prestado en especie. yona
cuhuandita, yonatasindi. yosico
tniñonaandi, f. cuico, yotniñondicondi. yondicotniñonaandi.
Boluerse lo prestado. yondicocoho
yonduvuinaa.
Boluer a los peccados dexados. yonanducunahatniñondiyecaquachi.
yonachihinahatniñondi yecaquachi dahasahandi.
Boluer lo de dentro afuera como
vestidura, yosicocoyondi yosicondidzondi. yosicocaqndi yosiconahindi. f. cuico, yondicocaq.
Boluersele los ojos al que muere. yosicocohoyyanuundi yondaanini
yyanuu, yonadzahiyyanuundi.
Boluer en si el desmayado. yoondetuvuiinindi. yondetnooinindi, yondeyahiinindi, yonatacuinindi,
Boluer atras el agua que corre. yonanandodzoduta yondicocavuata
yondaandodzota.
Boluer el rostro enojado, yosiconahidzinindi.
Boluer a mirar. yondicocotondi yosico
cotondi. f cuico yosiconainuundi,
Boluerse del camino. yondicocavuandiichi.
Boluerse de donde auia ydo. yondicondi. yondicocavuandi.
Boluer a alguno del camino. yodzandicocavuandisita yodzandicondisita
Boluer el pensamiento diuirtiendolo a otra cosa. yonatuhuiinindi. yosicocavuainindi,
Boluer lo de arriba abaxo yosicoca
nindayendi . f. cuico . yonacanindayendi . yosatacaandayendi.
Boluer algo bocabaxo. yosanindayendi. f. cani, yotasindayendi. yocoo
canindayendi.
Boluer lo de abaxo arriba, yosicocaqnduvuandi, yondicocaqnduvuandi
Boluer las espaldas a otro, yosiconai
dzequendinuuta yosicocatadzequendinuuta dzosatayosiconahindinuuta
Boluer la cabeça mirando de proposito yositodziñendi, yosicocoto
yaquandi yosicocotodziñendi. yosicotninonuundi. yosicochihinuundi
Boluer a mirar haziarriba, yondoyo
folio 37r column 1
folio 37r column 2
cotoquehendi.
Boluer lo de atras adelante como vestido, yosicocatadzoondi. yosico
tniñodzoondi.
boluerse a vn lado de enojado. yodza
cuitanuudi. yosicocatanuundi.
bouer la cara por no ver a otro. dzo
dzuhua yosiconainuundi. dzotucusiconainuundi.
boluer la enfermedad, rrecaer. yonacuhuindi. yonacandaquahindi
yondicocavuaquahindi. yonacononuuquahi, yondaisahatucuquahi.
boluerse de otro parecer vide arrepentirse.
boluer a otro de otro parecer. yonadzandicocavuainiñahandi. yonadzatuhuiniñahandi, yosicocaqini
ñahandi. f. caq.
boluerse del vando contrario. yosicocuiñendi, yondicocuiñendi. yosicocoondi. yondicocoondi,
boluerse los filos al cuchillo. yocai
cohonuusi yosacoondadzinuusi f.
qcoo. yosivuicoho. f. quevui. yosiyondiyenuusi yocuvuinduhunuusi, yocuvuidenuinuusi. yocuvui
dzitninuusi.
boluerse en nada. anihilarse. yondoyoñuhundi,
boluer la honrra rrestituirla. yondadzahuahanditnuhuta. yondadza
huisanditnuhuta. yonadzahuatunditnuhuta,
boluer algo en otro lenguaje yodzandicocavuandi. yosiconaindudzu
boluer rrespuesta darla. yodzandicocavuandindudzu. yonadzahuidzondi
boluer rrespuesta traerla yondenaindi, dudzu quandinaindidudzu.
boluer el coraçon a Dios. yondico
cavuainindinanastohonDios
Bollicio o alboroto. saicuvuihuaa,
sasicatni.
Bollo cozido en las brasas, dzitaticooniyatnanuuñuhucayu.
Bollos que hazian en las fiestas de
los demonios. dzitacoho;
Bomba, yutnusanatavuatanduta. yutnudzananatanduta, yutnusasatenduta,
Bonança en la mar, sacaandadzeduta,
bondad. sahuaha. sadzico, sasicuvui
huahadzico.
boñiga, yehuiydzundeque,
boqueada, sasinandecayuhuhooni.
boquear, yonandecayuhundi.
boquituerto. tayyuhuyaqua, tayyuhuninacuiyo tayyuhuyoho.
borbujear el agua. vide, alborbolas
bordar o braslar. yoquicuhuisindi.
yoquicutadzidi yoquidzahuisindi
bordada cosa. saniquicuhuisi. sayondecuhuisaniquicutadzi.
bordador. tay yoquicuhuisi. tay yoquicutadzi
borde yuhusi. siquisi.
bordon. tatnu.
bordon con rregaton, tatnuyehe
borla. teyata,
(caasahasi,
borra de paño, idzisahidzoo. idzina
dzatadzoo.
borra de tinta dzehui,
borrachear medio modo yodzasiindi, yosinindi.
borracho este tal, taidzasii. taisini.
borracho vn poco. tainiquinininde
borra
folio 37v column 1
folio 37v column 2
Borracho no estar sino en su juizio quandiyendi.
Borraja, idem, l. yucundavua.
borrarse escriptura, yodzandoondi
tutu. l. tacu,
borrar algo a otro como su nombre
yodzanaandisita,
borrar o quitar alguna señal. yodzandoondi, sayondaatnuni, yodzandoonditnunidusa,
borrego, tecachidzuchi, tecachihuatu
borzegui, ñeesacuinosaha. (tu
borron que cae en la escriptura, tnoonicoocavuandodzo nuututu tnoo
nisatindodzo,
borron grande, tnoonicoocodzo
yucu nuututu,
borron que cae en diuersas partes
tnoosanicono,
bosque, yucuysiyutnucahi, yucuisi
naayutnu. l. caanaayutnu.
bosque muy espeso, yucuñuhu, yucunaa, ducunaa, ducuyavui,
bossar. vide bomitar,
bostezar, vide, boçeçar
bota para vino, ñeesacoho vino
bota, calçado, ñeesacuino saha
botana de cuero. yutnucuta, sinucohoñee,
bota hinchada. ñeenisacohotachi.
ñeenisacututachi, ñee nisacuiñe
tachi, ñeenisachitutachi.
botar pelota. yodzandayundiñama
yosasandiñama yosanindiñama,
bota cosa como cuchillo. sanduhu,
sandehui, vide boluerse los filos.
bote de conserua. quedzedzuchi. cohosahuidzi,
botica. huahitatna, huahiyucutatna
boticario que las haze. tai yoquidza
huahayucutatna.
boto de ingenio, tayñacasiini, taitequequeini tainduhuini.
boton o botadura de arboles. deye
yutnu. numayutnu
boton de rropa, tinduu . saquehedzono
botones poner en la vestidura. yotaandicondi, yochihindicondi, yochihinditinduu.
boton de fuego, caatinduu. sayotaa
tacaaini sayotuvuitacaaini, sayotavuitacaaini
bouerias las que se dizen. dudzunaha
naha dudzunaho.
bouo. vide bobo.
boueda de lglesia. huahininacaye
yuu. huahininatnahayuu, huahi
ninañuyuu.
boueda hazer, yonadzacayendiyuu
yonadzatnahandiyuu, yonañundi
bouo hazer o tornar a otro, yoquidzanahañahandi, f, cadz,
box. arbol. yutnuyocoquaa
boz por fama, tnuhuyositanino, dudzuyositanino.
boz, del que bozea, dudzuta. sacanata,
sasicanata,
boz, de campana dudzu campana.
boz de tronpeta, ide,
boz rrezia para cantar, dudzundai
dudzusaa. dudzunihi,
bozear. yocanandi, yocanayyondi,
yocanasaandi. yocananihindi,
bozes dar a otro. yocanandisita,
bozear a la luna los yndios a la luna
en su gentilidad, yocahuitatnuhucani.
boz rronca, dudzundasa,
bozes
folio 38r column 1
folio 38r column 2
bozes rroncas dar, yocanacadzidzuqndi. yocanatnuyoondi. yondayutnuyoondi. ñacanucadzuqndi
yocanandi, yondayundadzindi.
bozinglero. tay yocana saaca, canandasa yocanandai:
bozear mucho contra otro aclamando. yocanasiindi. yocatudzitandi
nuuta. yocatundahandi.
bozina de caracol grande. yee.
bozinero el que la tañe. taiyotevuiyee
braça medida eedaha. eecuhuadaha
braçada del pecho a la mano. cuhua
tandadzavua, eendaha. cuhua siyodzoco.
braçada de leña o yerua, ee numi ita
l. tutnu
braçalete para bailar, dzavuitniño
dzachiyoquivua. dzavuiquivua. dzavuisacohochiyo quivuayodzocuii
braçalete de oro dziñuhusacohochiio
braçear meneando el braço. yondoyonaidahandi. yodzacuicondahandi
braçear tirando, yodzacanasaandi, yodzacananihindi. yodzaqhu
saandi, yodzaqhunihindi.
braço daha.
braço del ombro al codo. chiyo.
braço del codo a la mano, daha,
bragas, satu. sainino saha,
bramar. yocanasiindi. yondayuyehendi,
bramar el animal, yondayute
brasa. ñuhucayu.
brasero. nuhunuhu
brasero pequeño, cuu,
brasil arbol yutnuñahu
braua cosa. dzaa,
brauear. yoquidzadzaandi. yocuvui
dzaandi.
brauo ombre, tay yyoini. taidzico
ini. taidzichiini tay dzaaini.
breña o mata grande yutnundii. dii
nuhu.
breton de versa. dzitu yetuyuvua,
breuaje. duta. anidiendo lo que es.
breue cosa, sañacani. sacuite,
breue sermon. catnunicadudzu. dzahayuhuni. yninoichinidudzu.
breuedad de vida. o tiempo, ñuunuu
ñuundisiñayevui.
brio tener, yyoqueyeininti. ñuhuinindi. tneniinindi.
brio con que se haze algo, ñuhutneniini sayoquidza,
brisna de algo. sahi, añadiendo de que
sahidzitanisivuicohosahanoho.
brocado, dzoodziñuhu, dzooniconodziñuhu. dzoonisacuvuadziñuhu. dzoonicuvuidziñuhu,
bronca cosa. ñahuii
broquel. yusa caa,
broslar vide bordar,
brotar los arboles, vide abotonar
brotar o abrirse las rrosas. yosaaita
yondeca, yondasi yocana,
brotar o apuntar la maçorca del maiz, yotahuiidza yosaaidza
brotar la yerua del campo, vide, uerdeguear,
bruñir, vide alisar.
bruñir el suelo, yodzacusandichico
con los demas.
bruñido asi el suelo. sanisisa, con los
demas,
bruñidor instumento, yuudzacuii
dzadzata
bruñidor, Oficial tay yodzacuii,
bru.
folio 38v column 1
folio 38v column 2
Bruto o bestial hombre. tay ñacaha
tnuni. tayñayonahatnuni. taidzo
caayucuca tayñandiiini taiñacuiyaini.
Bruxa o bruxo. tay yuhutadzi. taindicatadzi. taitadzi. taindicatidzichi
bruxo que engaña en dezir que se buelue leon. taysanduvui. tai ñahaquete tai sandacu.
bruxula o puente de arcabuz. dzitni
tnusii. sasitocuitenuutnusii sayodzonuusii
bruxula tal poner, yochidzondidzitnitnusii
buxula estar puesta. yodzo tnusii,
futuro codzo.
dzevuini. huatuhuatuni, mañumañuni. dzevuidzevuininicuvuidzuchihuaha.
bueno estar de salud. yyosaandi, yyo
daindi . yyohuahandi .
bueno estar algo como lo queria dzo
huatucanicuvui.
buena voluntad tener a otro. yocuvuihuatuinindisita . vide, amar.
buen tiempo hazer iñehuatu. iñe
huaha, f. cuine.
buen lugar. sacaahuatu. sacaahuaha
buetago. inidzee
bufar el gato. yosiñate.
buharro. tadzu .
buhiyo, huahiita. huahitiyahua. huahidziñe huaytiyee, huahitodzo.
buho. tenumi, simaa
(todzoyai,
bulliçio o rrumor de gente. sasicaa
huaa. sasicuvuihuaa.
bulliçio o alboroto de gente. sasi
dzoonino.
builliçioso hombre sin rreposo. taiña
coocoodzadzi, tay dzohuisica sasica, taisahateñoo, taynucahi. tai
nucotode coto.
bullirse algo. yosichi, f, cuc, yocanda.
bullirse algo temblando. yoneheyondayu. con los demas.
bullir los gusanos, yocanaquetetindacu.
bullir la arena yocanaquete ñute,
yocanacoyoñute, l. ñuhucuchi.
bullir gente en el mercado. yonataca
tayahui. yocuvuitniitayocuvuindatneta.
burbuja de agua vide alborbola.
burbujear el agua, yoquetenduta.
yosidzonduta, f. cuidzo. yocana
ñaha
B A N T E V,
Buche. sitecanu.
Buey, ydzundeque. quetesitu.
buelcos dar yosicocavuandi. yosicocuisindi. nundiidendiindi. yosicotuvuindi. yosicondiindi
nutuvuidetuvuindi,
bueltas dar enrededor estando en
pie, yosicocutandi. f. cuico.
buelta cosa como pan. sanisicocaqta
buelta cosa debaxo arriba. sasindicotasinduvua sasindicotasinuu
buelta dar. yendo rrodeando alguna parte. yosicocutandi. f. cuico
yosinonduundi
buelta la rropa lo dentro a fuera. sa
nindicocaqnuusi, sanisicocavua
buelta de dançante. sasiconuu §nuusi
buena cosa, sahuaha, sadzico.
buena cosa. mucho, yyohuaha. yyo
dzico, yyocanda, yyodzacu.
buenamente. tnuhuquaini, dzevui
folio 39r column 1
folio 39r column 2
ñahasanuu, ñahasasini, huahiñaha
sadzicocoño
Burad lana . idzindacui, ydzidzaa,
idzindaye, idzindoco.
Buburla burlando pararse peor algo
dzequedze quenisiyosaha . quai
quainicuvuicahui, yaayaanicaisaha, nicuvuicahui .
Burlando hazer o dezir algo, dzeque
dzequeyocachidi, tnuhudzeque ca
yocachindi, yonducudzequendi,
yocahadzequendi,
Burlar a alguno no dandole lo que
le deuian. yosanindahuiñahandi.
yocuvuidzequendi yodzandahuiñahandi,
burlar de alguno riyendose del. yosacundaañahandi. f quacu, yosini
yechindi, yosinisisindi. f. qni,
burlar engañando a otro, yocuvui
dzequeñahandi, yodzandahuiñahandi,
burlar de palabras, yochihidzequetnahandi,
yocuvuidzequetnahandi.
burlar de manos yodzadzequetnahandi.
burlar los de otro dandose del codo.
yochihindahatnahandisita. yotaandahatnahandisita, yodzacandatnahata.
burlando dezir algo como en desprecio, yocachidzequeyocachisisindi.
burlar de otro quitandole la silla para que cayga, yocootasiyyuñahandi.
burlar de otro yendole a dar algo y esconder la mano. yodzasiyoñahadi
burlado asi ser. yosiyondi.
burlar de otro diziendole malicias
solapadas, yocanayocoñahuaha.
yuhundisitayocachiyechindisita
burlon jugueton. taydzeque, taydzo
caadzequeca,
buscar generalmente yonducundi.
buscar por todas partes. yonducu
dziyondi, yonanducudziyondi,
yonanducunanidi .
buscar haziendo yuquisicion. yonducunanindidudzu, yonducudziyondidudzu,
buscar procurando con diligencia.
yodzatnaniinindi, yonducunee
caacandi. yonducutnaniinindi.
buscar mirando, alrededor, yodza
cacanuundi, yositoneecaacandi
f. coto yodzacononuundi, yotasi
nuundi, yotñinonuundi,
buscar de raiz la verdad. yonanducundi, dayohodasahasi,
buscar y hallar asi la verdad, yosatnahandiyohosi. yosatnahandi, sayehesahasi, f. qtnaha.
buscar por rastro. yonanducundi
sahata, yonandunuhuquetendi
sahata. yonaducundisahatañoho
ichi yonaquaitnunindisahata, yonaquaicuhuandisahata, yodzanu
cuvuindicuhuasahata. yodzanu
tnahandicuhuasahata. todo es
por metaphora.
buscar en todas partes y lugares. yonacañundi, yocacucavuandi. yonducuñahandi, yocaisiyondi. yonanducuñahandi, neecaaneeisi yonducundi nacañunadzucuyonducundi. yocacunditayocacucavua.
buscar algo con mucha diligencia
yonanducuñohocoondi. yonanducuñuhuiniyundi, yotaainindi.
yodzatnaniindi. yoducuinindi
yonan
folio 39v column 1
folio 39v column 2
yonanducudziyondi, yonanducunanindi.
Buscar piojos vide espulgearse.
Buscar escaruando como la gallina
yoñooninondi, yonducundi.
Buba dzichi, deye, deyedzichi deyendusi, quahiñuhundii. deyeyende
deyesatu,
(dzichi
Buboso. tayeanadzichi. tay ñoho dzichi
Buzano que anda debaxo del agua
tay sivuinduta. taisivuidusiininduta, tay yosinoniniduta.
Buzano entrar en el agua, yosivuinduta sivuindusindiduta, f. quevui, ininduta.
undi, yosasanuundi. yosasatnaandi. f, casa, yocoonaitnaandi.
Cabecear llamando a otro, yoquidzinuundi,
Cabeçear de sueño, yocoonaitnaandi, yosanai yosanditandi. f. can
yoquidzidayendi. quidzidichindi
Cabeçear con presunçion. yodzacuicodzinindi. yochidzonduvuanuu
Cabeçear haziendo señal que otro se
vaya, yosaanainuundi. f. caanay
yondoyonainuundi.
Cabeçear haziendo señas que otro
no diga nada. yonaquanindi nuuta, yonaquani qua chindinuuta.
yosani quachindinuuta. f. quani.
yodzacuiconuundi.
Cabeça de clauo, dzinisi, tendesi.
Cabeçada dar en la pared, yosasadaa
dzinindi. futuro. casa,
Cabeçadas dar a otro. yosasandaa
dahandi dzinita.
Cabecera de mesa. dzini mesa.
Cabeçera de cama, dzinisito, saquehe
dzini, sacavuadzini. sayosahadzini
Cabecera que ponen. en lugar de almohada. dzamayotuvui saquehedzini
Cabeçon de camisa. dzuq dzono sa
caandaadzuqdzono.
Cabeçudo por hado. tay dzinidatni
dzininama tay ñayosainino, tay
yodzatuhunino , taydzonenica.
tainayosaindatu
(canu
Cabeçudo de gran cabeça. taidzincanu
Cabeçudo de cabeça larga, taydzinicani
taidzinindico. taisdziniyee
Cabeçudo de cabeça hancha. taidzinicono. taidzinidzanda . taidzini
tnama.
cabe
C. A N T E A,
Cabal, lo que viene justo. dehe
dehedzavua. ninasino
Cabal lo que viene justo, como
tapadera, dzodzevuicanisaquaa
cuhua, nisatnahacuhua.
Cabal venir la quenta, yonutnaha,
yonasinotuhua. yonasino
Cabal persona, taihuahaini, taidzondehecacuvuihuaha. tay dehe sa
cuvuihuahasita, taidzondehecasini
Cabaña. huahisacoondaaitu, todzo
teyee. huahiyondaaitu.
Cabeça. dzini. dzeque
Cabeça cortar, yosandandidzini, f,
canda. yodzaqcavuandidzinita,
Cabeça cortada, dzininisaacavua.
dzininicoocavua, dzuqnitanda.
Cabeça abaxo estar, inditandayendi, futuro cuindita.
Cabeça abaxo estar y pies arriba, inditacaadayendi.
Cabeçar otorgando, yocoonainuundi
folio 40r column 1
folio 40r column 2
Cabeçera de pueblo. dziniñuu, ñuu
nine, sacaatayu.
Cabeça baxa colgar algo, yosata
caandayendi, f. cata.
Cabia caido estar. yocoocuitacaa
dzini. yondayendi. f. coo. (ni.
Cabellera. yooquehui dzini. quehuidzini
Cabello largo. de las çienes de las
muchachas, yootutnu,
Cabellos. copetillo de las muhachas
en la frente. yootnaa. tetnaa
Cabello de la cabeça. idzidzini.
Cabello rezio idzindacuiidzidzaa
Cabello que dexan en el cogote. idzi
dzuma. yoodzumayoondoho. os
Cabellos de los papas de los yndios
yootendichi. yootecondo ticondo.
Cabellos los viejos que llaman, idzi
tnumidzini. ydziyata, ydzihuita,
Cabellos componerse la muger vide
peinar,
Cabellos caidos en los pechos de las
mugeres por galania idzinicoocuitadicaña
Cabellos dexar caer la muger tendidos. yonaquete idizdziña, yonacatandodzo. idzidziniña.
Cabellos rebueltos en la cabeça estando trençados idzininacuiya
Cabellos componer transados en la
cabeça a modo de corona yona
cuiyayoondi, yosiyandi yoo f, cuiya yondiyandiyoo
Cabellos trançar la muger. yonaquiñadahaidzidziniña, yonadzucuna
Cabellos rrebueltos no peinados
idzitichihi. idzidzinininacana ydzidzinidzandu. idzidzinitaa idzi
dzinitetaca.
Cabellos partidos en la cabeça de la
muger sichidziniñahadzehe.
Caber en lugar. yoquahandi.
Caber dzodzevuicandi.
Caberme buena suerte. huahayocuvuisindi.
Caber como çapatos en los pies. yoquaha, yosanahacuhuasahandi,
Cabresto. yoho, yoho yondicoidzu,
Cabrestero que los haze, tay yosihi
yoho. taycavuayoho.
Cabresto en el ganado. queteindodzonuu, quetesiniichi.
Cabildo el lugar donde se juntan. huahitniño, huahinatnaytniño.
Cabildo los mismos. que se juntan. taina
tnaytniño tai yonatnaitnunitniño
Cabildo hazer los tales. yotnaitnunitaca. yotnaitaca.
Cabo o fin. sayosandehe. sayosinocavua, sadzondehe dzini, (dziya
Cabo o fin de vna edad, sayosatnahadziya
Cabo de cuchillo. sahasi, yutnuyehe
sahasisasitneetasahayuchi, yutnu
inini yuchicaa yutnuininoyucha
caa, yutnuindaaquehesahasi,
Cabo de cordel. nuuyoho.
Cabo de candela sahaite, ite ñañu
Cabra. didziyu . tecachidziyu.
Cabrero, tay yondacadedziyu
Cabrillas constelaçion. yuqh,
Cacao, dzehua.
Cacao grande, dzehua nano, dzehuandoo.
(ñaña.
Cacao hancho. y blanco. dzehuañaña
Cacao beuida duta dzehua.
Cacao tostar. yodza yatnandi, yodzacayendi,
Cacao mondar, yodzacuiindi.
caca
folio 40v column 1
folio 40v column 2
Cacarear la gallina. yosacuyondayu
dzichite yondayu. yosacutnañute, yondayutnañute yondayundasate
Cacarear quando quiere poner los
hueuos, yondayundevuite.
Caçar. yoquidzatnaandi. f. cadz. yosicanditnaa,
Caça presa, queteninihita, dzahata
tnaa nicahita quetenitneeta quetenicuvuidzahata.
Caçador, taindudzu tayquidzatnaa
ñandudzu.
Caçar con rredes yosatandi yuhua.
f. cata yosaqndiyuhua. f. caq.
yosanindiyuhua. f. cani. yodzaquete
yuhuandi. yodzaquevuiyuhuandite.
Caçar con lazos, vide. armar lazos.
Caçar fieras, yosatanduhutavui quete, yosatandisito, f. cata
Caçar con liga. yotniñondiina, yotaandiina. yochidzondiina,
Caço de hierro. cohocaa.
Caçontollo. tiyacandaye, tiyacañeendaye,
Caçorro, avaro, tay yocuvuidzaha
ini, taindiiini, taiquacu,
Cada año. eecuiyaeecuiya. tnaha
cuiya. tnaha tnahacuiya, cuiya
cuiya. dehetnahacuiya,
Cada vez. dehetnaha, ee quevui ee
quevui. eesichi, eesichi.
Cada dia. devuindevui. duvuinduvui
yutnaa yutnaa, eequevui eequevui, dehetnahaquevui.
Cada dos dias, Vvui vvui quevui. vvui duvuiquevui,
Cada mes, eeyoo. ee yoo, tnahayoo
Cada vno, dzeedzeeta, dzeedzeeta
Cada qual. eeñaha. eeñahata.
Cada vno de dos. ee ee.
Cada vno dos. vvuivvuiee eeta.
Cada momento. dzonoo dzonooni
dzoñohodzoñoho.
Cachonda hembra de los brutos,
quete yonanducudzaya quete
yondesitnuni.
Cachonda andar la muger. yosica
quadza. yosicacoco. yosicadzana
futuro caca.
Cadahalso. sitoyutnu.
Cadena de oro. dzeque yoho dziñuhuquaa.
Cadena de hierro, yohocaa.
Cadera o quadril. vide anca.
Cadillos que se pegan a la rropa, yucu
yehedeque yucuyehe,
Caducar, ñayonahatnunicandi. yodzanainindi. yodzananinoinindi.
Caer de alto. yocoocavuandi. yositandi. yositacanundi, f. cuita.
Caer en alguna fosa, yodzucuninondi
Caer de cansado . yosacavuandi. f.
quecavua,
(ta.
Caer en hoyo. yositaninondi. f, cuita
Caer el sol. yosinodziñedicandii. yosiñedziñendicandii f. cuiñe. yocoo
dicandii
Caer sobre alguna cosa, yosacasandodzondi, f. qcasa.
Caerse pared. yotnani nama. yosa
casa nama. yodacandahanama. yocoocasa.
Caer poco a poco. o yrse cayendo.
quacasanama. quaditanama. qua
tnani, quandata.
Caer gota a gota el agua, ynditacandeduta, f, cuindi.
Caer agua sobre alguna piedra. yo
coo
folio 41r column 1
folio 41r column 2
yocoocoyondodzondutanuuyuu,
Caerse de su estado. yosacasandi, futuro qcasa.
Caer tropeçando. yosiñecasandi. f,
cuiñe. yosasandi. f. casa. yosaaque
hesahandi . f. caaquehe. yosacuiñe
casandi. f. qcuiñe.
Caer fiesta. yocooquevui. yosinahuico. f. qna, ñohoquevui. f. coho.
Caerse la flor del arbol, o la oja. yocooita l. huisi, yocaindaa, yocoo
coyo .
Caer arremetiendo con otro. yosa
coondihitnahandi. f. qco.
Caer en el que antes conoscia. yona
quiinindi. yonatuvuiinindi yonu
cuino inindi. yosaaqniinindi f. caa
yosatuviinindi.
Caer en lo que se dize no atinando
antes. yonucuinoinindi. yonuqui
ynindi. yonucuidzoinindi, yona
tuvuiinindi, yosatusiinindi,
Caer tierra de arriba. inditacoyo
ñuhu. f. cuindita. inditasitañuhu
itasita. itacoyo. dando de golpes
Caer hazer la tierra. yodzacoocoyondiñuhu,
Caer tierra como quiera . yocoyo
ñuhu. yocoocoyoñuhu,
Caer en gran peccado. yositandicavuacana. yositadzanandi. f. cuita
yosatavuindodzoquachi. yocaandaainindi quachi. yosihidzanandi. yocahayotnanindi . yocaayonatucundi.
Caer resbalando, yocaandi yocaaninindi, yocaandehuindi. yocaandaandi.
Caerse a vna parte y a otra, yonacaye
yonanduvuandi. yonunditayondenditandi,
Caerseme algo de la mano, yocaicavua, yocoocavua yondaidahandi.
Caerse algo dexandolo caer. yodza
coocavuandi. yodzacaicavuandi,
Caerse algo como cosas menudas.
yosita, f, cuita.
Caerse sierra o barranca. yotnani,
yocaa, yocoo.
Caerse muerto. dayosihinindi, daita
siyosihindi . yosihiqueyendi, yonihidzananditanditaniyosihi
Caerse las plumas a las aues . yocoyotnumite.
Caerse la caspa. yondoyonditañeendi. tisahandi . yonduchi yondoyo
dita tiyechindi. de herida
Caer nieue. yocooiño.
Caer granizo. yocooñeñe,
Caer hielo, vide elar,
Caerse y leuantarse. yosacootuvuindi. yondoyotasindahandi. yondoyocuiñendi. yosacasaninondi.
Caer de improuisso y hundirse la casa, yocootnaa. yocaindita.
Caer de su estima, yonoonahandi,
yondaidzicondi.
Caerme aquestas la pena . quando
no me enmiendo yotavuindiquachi. yotnahandiquachi, yosidzondi. q. f. cuidzo,
Caer paratras, yosacasanduvuandi.
f. qcas. yonduvuaninondi.
Caer boca arriba. idem
Caer boca abaxo. yosacasandayendi.
futuro, qca.
Caer boca abaxo en hoyo. yosinondayende.
F
caer
folio 41v column 1
folio 41v column 2
Caer en alguna pena puesta. yosidzo
cavuandi sanisaqueyy yya. yosaanduundi. yosaandisindi, f. caa.
caerme en gracia alguna persona .
yocuvuihuatuinindi yotuvuihuatusindisahata.
cagar. yocaindi. yocaindiichi. yoquidzacuiyandi, f. cadz. yosatendi, yocoocoondiichi, yosiyondi, yosiyoichindi.
cagada cosa . sanisatendaata, sanisatendodzota.
cagarse. de miedo. yosatesiñandi.
cagar ruta de oueja. yehuiticachi.
cayado. yutnutiquaye.
cayrel. sasitnaa. yuhuatna.
cal. caca.
cal quemar. yosamindi, caca, f. cami
cal por cernir. cacadzayu, cacandaye, cacadzonee.
cal cernida, cacandihi. cacayuchi,
cal viua apagar, yodzandavuandi. caca
calabaça yeque.
(co.
calabaça medio seca al sol, yequenindoco
calabaça larga lisa. yequetenuu.
calabaça de castilla. tiyaha.
calabaça blanca y redonda. tinduyu
calabaça grande amarilla. yequeñami.
calabaçadas dar a otro en la pared.
yosasandaandidzinita. ditanama.
yodzucundaandidzinitanuunama
calaboço vide carcel.
calambre, sasicuatnondaha.
calambre tener. yocuvuitnu dahandi
sahandi.
calamidad, sasinandahuiñaha, sadzandohodzanani
calar vna razon vide alançarla.
calar melon. yosasitnunindi, f casi.
calauerna. yequedzini,
calcanar, dzeye.
calçar los pies. yochihindisasahandi.
calçada persona. tayyehendisasahata
calçar calças. yondevuinuundi calças. yonucuinondi calças,
calçado con calças. taiininocalças
taynindenuucalças.
calçarse çaragueles. idem.
calçada, ychiininocanu. ichicaandodzonino. ichiyodzonino. ychinisaacodzo.
calçada hazer. yochidzonanundiichi.
yosaquendodzoninondiichinanu. f.
caque. yoquidzandi ichiininocanu.
calçado. disa.
caldera, sahacaa,
caldo de qualquier potaje. dayu.
calendario. tutuyehendahuiquevui.
tutuyondaaquevui tutuyondaa
sayehendahuiquevui. tutuyondaa
quevui cuiya, ñeeñuhuduyudusa
calentarse al fuego. yotnunindi. yonduvuihuidzidi.
calentarse al sol. yotatandi.
calentar algo con el huelgo . yodza
quiyocoyuhundi, yodzacuidzindiyocoyuhundi, yotaandiyoco
yuhundi,
calentar las vasijas nueuas para que se
fortifiquen. yodzunindi quedze.
calentar algo al sol. yodzatatandi.
calentar generalmente, yodzacuidzindi. yodzahuidzindi, yodza
dzaandi. yondadzahuidzindi.
calentar temascal. yochihindiñehe.
yosamindiñehe. f. cami,
calentar orno. yosamindisitno. f. cami. yodzadzaandisitno.
calen
folio 42r column 1
folio 42r column 2
calentarse algo al fuego. yosiñindi.
f, queni. yodzaandi.
calentura enfermedad, dzinuhu.
quahidzinuhu,
calentura tener . yocuvuindiquahi
dzinuhu.
calentura con frio quahitotocasi.
calentura grande tener. yodzaandi.
yocanacanindi. yonanacanindi,
yocanaquesiñeendi.
calentura cotidiana. quahidzinuhu.
sayehetnaha,
calentura sin frio. quahiyodzaayosini,
calera horno de cal, sitnocaca,
caliente cosa, saini. saidzaa.
caliente abahando o baheando. inindeye iniyoco.
caliente con el huelgo. sanisini yoco, sanicuvuiini.
caliente pueblo. ñuuini.
callar, yodzaquehuindi,
callado estar. yoquehuindi,
callado hombre que guarda secreto,
tayyuhuini. taycutuyuhu, tayñacahanaha, tayñacahaqueye. tay
ñohomaaini. tayyuhundoyo, tay
ñohondoyoini tayyosadzininoini,
tayyuhundoyoini,
callada cosa que nose divulga . sanicuvuiyuhu sanicuvuindoyo.
callar hazer a otro concluyendole,
yodzaquehuiñahandi. yodzataandita. yodzacoocuisindita,
callar hazer a otro como quiera. yodzaquehuiñahandisita,
callar encubriendo secreto. yosadzi
ninoinitni. f. quadzi.
calle. ychi, ychiyaya, yayacaayuq
huahi, ychicaayuqhuahi.
callos de la mano. tidzitnidaha.
callos tener asi en las manos . yocuvuidzitnidahandi. yocuvuiyata
dahandi.
callos que suelen tener las yndias
en los pies por estar sentadas mo
liendo en metate, sanicuvitedzitni, sanicuvuitenuusahaña.
calma en la mar, saninoocavuadzadzinduta, sacaadzadzidutañuhu,
calma del sol, sasasacani, sacoocani,
sacootinehe, saindiichichi, indiisatu. quesicadzi yocoo . canichihi.
canisatuyocoo,
calmado de sol. taynichidzocani, tay
nitaacani, taynitniñocani.
calmarse como cauallo. decansancio
yosihyavuindi, f. cuvui, yosihitatundi.
(saquesi.
calor generalmente. saini, sacani. saquesi
calor natural, neñeiniñayevui, ini
huatu, inihuita, inidzevuindi,
calor tener generalmente. yocuvui inindi
calor del sol. caniquesi
(inindi.
calor hazer. yyoni,
calor grande tener, yocuvuichichi
ñeendi. yocuvuiquedzeñeendi. yosinocatnindi, yosinocatniñeedi,
yocanacatneñeendi,
calosfrios tener. yondaandodzo satandi, quahiquaayehendi, yonandequendi,
caluminiar a alguno, yonducuyetendisita, yotaaquachindi. yocahayetendi, yocahatnuhuyuhundisita,
yocahayeteyuhundisita,
caluniado ser, yotavuiquachindi, yotavuiyetendi,
calua dziniyanda, dzinindee,
F
2 caluo
folio 42v column 1
folio 42v column 2
Caluo hazerse. yocuvuiyanda, dzinuni. nicoyoidzi.
Caluo asi, taydziniyanda taydzinindee
Calua entradas de las sienes. dzini
quasaaninitnaa. yandatnaatasi,
Caluo hazerse desta manera, yocuvuitnaatasindi. yocuvuitnaayandandi.
Cama la ropa. dzoosacavuandi. dzoo
sacavuandisi.
Cama la madera, sitosacavua. yutnu
sito.
Camaleon, tiyahuanoño,
Camara vide aposento,
Camarero, tayyonahatnuni saquidziyya.
Camara hazer. vide cagar.
Camaras enfermedad, sasiconuu
chisi. sasicaachisi sacoochisi.
Camaras tener. yocoochisindi . yocaachisindi, yosiconuuchisi f. cuico
Camaras de sangre. quahidzasineñe. sacooneñe.
Camaras de sangre tener. yocooneñechisindi. yosiyondineñe. f. coo.
yocuvindiquahidzasineñe.
Camaron, ticanduta.
Camaron grande. ticandoco.
Camaron pequeñuelo. tiyuqnduta.
Cambiar vide trocar.
Cambio acto, sasidzama sasinadzama.
Cambio el lugar. huahisidzama.
Camellon . ticooñuhu.
Camellon de piedra. cooyuhua.
Camellon hazer, yoquidzandi. ticoo
ñuhu. f. cadza. yosanindi, ticooñuhu, f, cani. yodzacaanditicooñuhu
Caminar, yosicandi, f. caca,
Caminante taysicaichi. taysasica
nuuichi.
Caminar a pie, yosicasahandi. f, caca,
Camino hazer, yosanindiichi. f. cani
yotehuindiichi yosaqndiichi f, caq
Camino vide calle.
Camino ancho, ichicahi. ychiyondecasica.
Camino angosto. ichicuiñe. ychituu
Camino Real. ychi yayacahi
Camino que va por medio de heredades. ichiininoitu.
Camino que va alguna casa. ychiyondevuihuahi. ychiyosahahuaui,
Camino aspero y pedregoso. ichitadzi. ichicana ichineni ichitate, ychiquañe.
Camino llano. ychindaa. ichihuaha
ichiyodzo.
Camino de ormigas. sichitiyoco.
Camino de sanctiago. sichiñuu.
Camino torcido. ychiyoiscotnanu,
Caminar a cauallo. yodzondisata
idzu. f. codzoyondidzoñahaidzu
Caminar con peligro o temor. yosicayyondi, yosica ñahondi . sayuhuindi. sasicandi
Caminar rodeando. yosacuicondi,
f. qcuico. saquaandi yosicondi yosicatnanindi. yosicatadzindi. f. caca.
estos dos postreros denotan a mal fin
Caminar a las ancas del cauallo. yodzondicahacauallo.
Camisa. dzono.
Camissa que vsan las yndias que llaman huipil. dzico.
Camisa de maçorca de maiz . tesiqui, dedzi, ñamasiqui doco ñama,
Camissa por costumbre tener la muger. yocuvuineñeña yondesitnu
niña
folio 43r column 1
folio 43r column 2
tnuniña, yonacahiyooña, yosateneñeña, yocoyoneñeña .
Campana. caayocanda.
Campanario. sainditacaa, sayodza
candatacaa.
Campanero que las haze, taytevui
caacampana, tayhuisi.
Campanero que las tañe. tayyodzacandacaa, taytaacaa.
Campanilla de la garganta. datu.
Campanilla de çarcillo. o joya, tende sainditadzeque dadzi dzeque
inditatende, dzequeinditandadzi.
Campesina cosa. sayyo yucu.
Campesino hombre. tayyucu, taiñuuyucu.
Campo tierra llana. yodzo, yodzosica, yodzoyyo.
Campo donde pascen las bestias. yucucaaita, itacuhu, ñuhucuhu, ñuhu caandusi.
Can de madera. yutnu noho toto, yutnucahu, huahi . yutnunohohuahi
Canal, o caño. chita.
Canal de madera para traer agua.
yutnusichinduta, yutnuyosadodzoduta, yutnuyosahaduta, chitayutnu yosahaduta.
Canas de la cabeça. huidzidzini, huidzindaa, idzindaa.
Canas tener. yocañahuidzi dzinindi.
Cano hombre. taidzinihuidzi, taidzinindaa, taiquetendaa tainiquetehuidzi.
Canas de la barba idem.
Canasta. tesite, tesiyo.
Canasto grande de canas. tesitesaha.
Canasto otro grande de otate. yecatnunee.
Cancelar scriptura . yodzacuitandidudzu.
Cancer. quañuhu tnoo.
Cancion o canto. yaa.
Cancionero. tutuyondaayaa.
Candado. caayondiyu, caayondadzi.
Candela de cera. yteñuma.
Candela de sebo itedzaha.
Candelas tener en las manos. yonaindi ite, f. cona, yotneendi ite, yninondahandi ite, f. cuinino, yonucuiñenino itedahandi.
Candelaria, fiesta de nuestra Señora. quevuiyocuvui yyite ñuma.
Candela poner a otro en la mano
yosanundi dahata ite, f. canu, yosanininondi ite dahata f. cani.
Candelero que haze candelas. tay
yoquidzahuaha ite.
Candelero que las vende. taidzicoite.
Candelero cirial. yntnu. l. caa tnooite ñuma yutnu cuindodzo
ite ñuma, yutnu sacuindodzoite.
Candelero en que se pone la candela. caacuiñendodzoite, sacotnooñuhu, sacocatniñuhu, detnoo.
Candil. sacotnoo ñuhu, caa catnoo
ñuhu.
Canela. yaha yaqua, yahahuidzi.
Canglion. tindoho nano, sacaitanduta, sadzananataduta.
Cangrejo. tiyoodziñe.
Cañada. duhua sica duhua indaa.
Canonizar sanctos. yochihitnahandi sanctos, yochihindico tnahandi sanctos.
Canonizado ser assi. taynicuvuitnaha sanctos, taynisaquehetnaha sihi sanctos, taynisaquehendico tnaha
F 3
ha
folio 43v column 1
folio 43v column 2
ha sihi sanctos.
cansarse. yocuvuitatundi, yosihitatundi, f. cuvui, yodehuitatusindi.
cansar a otro . yosanitatuñahandi,
f. cani, yoquidzatatuñahandi, yodzanihitatuñahandi, yodzandehuitatuñahandi.
cansarse de hablar. yocuvuitatuyuhundi, yondehuitatuyuhundi, yosinitatu yuhundi, f. cuvui.
cansarse de mirar. yondehuitatunuundi, yocuvuidzusanuundi, yondehuinuundi.
cansarse el lado o el pie por estar sobre el. yosihitatundi, f. cuvui.
cantar. yositandi, f. catandi.
cantar las aues. yocanate.
cantar baxo. yositandadzendi, yositandatendi.
cantar mas baxo. huihinino, huihidatne yositandi.
cantar tiple. yositacuiñendi, yositandandindi.
cantar alto. saayositandi.
cantar mas alto . huii saayositandi,
yosaanaindi dudzuyaa, f. caanay.
cantar suauemente. yositahuayu, yositahuii yositahuita, yositahuahandi
cantar cantares en menosprecio. yositandaa ñahandi, yocachiyechi
yocachiquadzu, yochdzoyaañahandi.
cantar en alabança de otro. yochidzoyaañahandi, yocachihuahandi,
yochidzoyaandita tnuhuhuaha.
cantar el gallo. yocana tiñoo.
cantar el buho, yodayute, yocahate
cantaro. yoonduta.
cantarera donde ponen los cantaros.
saiñeyoo, f. cuiñe, siñayoonduta.
cantera de donde sacan piedra. sayo
tahuitaayuu, sayosatatayuu.
cantero el oficial. taihuisiyuu, taysasiyuu.
canto leuantar o cancion. yotavuandi yaa, yocanacatadzinandi yaa,
yocanacachindi yaa.
canto entonar dando las bozes a cada vno de los, que cantan, yocana
naindidudzuyaa.
canto componer sobre lo acontecido. yochidzo yaandi yosaqndi
yaa. f. caq.
canto llano. yaandaa, yaaquahandaa.
canto de organo. yaaqmi.
canto piedra. yuu.
canto de canto o piedra. siqui.
canton de esquina, yuusiqui huahi.
cantor maestro. ñandaa, taindaa, taisita
caña hueca. yoo tnuyoo, tnuyooiyu
caña maciça otate. tnuñee
caña en su lugar.
caña de comer. doo.
(hu
caña sin maçorca. doo cusa, doo tuhu
caña de mayz elada. dootnami.
caña de mayz seca. ñama.
cañamaço. dzamádaa, dzamaticandu, dzamacoco.
caña de poquiete. dzanuyoo, yooino, yoodzano.
caña negra, vide junco.
caña dulce. doohuidzi.
cañaueral. saisiyoo, saisitnuyoo.
canilla del braço. yequedzuchi yotnahadzichindaha.
canilla de pierna. idem.
cañon para escreuir. yequetaatutu.
caño de agua. sichinduta.
cañu-
folio 44r column 1
folio 44r column 2
cañuto de caña. huau.
caño de fuente. tnuquu, sacainduta
cañutillo, vide junquillo.
capaçete de hierro. caasacohodzini cohodzini.
capa. idem.
capa de agua, de ojas de palmas.
dzoocaha, dzooticu,
capar a alguno. yodzacaindiyuuta.
capado. tay nicaiyuu.
capado inhabil para engendrar. tai
ñama, v impotente.
capar carneros, o chibatos. yodzandaininindi yuute.
caparrosa. ñuhuayo ñuhu uhua.
capaz. tay yosatnahasi.
capilla de yglesia. inihuahiñuhumaa
capilla de capa. sainditadodzo dzuque
dzoo capa.
capitan. taindodzo nuutnañu, tay
sacuvui nuu tnañu tay sacuvuidziniyecu, dzutuyecu, taisandaca
yecu, tay yodzacaiyecu.
capitanear. yocanayosisatnañuyecundi, yodacandiyecu.
capitan de gente de paz. taidzini, tai
yonahatniño, taycahatniño, tay
yondacañaha, taindodzonuu tay
saquiñahi.
capitel de coluna . yuudzinindaca,
yuucoocodzondaca.
capitulo de libro. dudzu yocachitnuni, dudzuyochihitnuni dudzu
satandanino, sacachitnuni, sacuvuidzeendudzu.
capitulo lugar de consejo. huahi sa
yonatnaitnuni, huahi yosiyotnunitniño.
capon. tiñoo nicay yuu.
capon que se da en la cabeça. tindan
di, sayosicosiquidzini. sataasiquidzini, sataatendandi dzini.
capullo de seda. ñama.
capullo del miembro del hombre.
ñeedzini inidzoho.
capullo de algodon. cachiticaha.
capullo de gusano que cria en los arboles. ñama, teñama.
cara. nuu.
cara con dos hazes. tay vvui ini, vvui
yuhu, dzocahandaanicata, taydzo
caandodzonica yocaha, tay vvi
datu, tay vvuiyuhu, tai vvuidzaa
tai vvuiyoo, tai cahavvui.
cara alegre del que esta regozijado,
taisitodzee, taisito huii.
cara a cara dezir algo. yocachi ñoho nuundisita yocachicuitendi,
yosasadahandi, f, casa este es hablar dando de manos.
cara sin verguença . tay nuudzana
tay nuundee, tai ñohonuu ñaña
tay sanai nuu ina, tai nuu dzacata, tai nuu naha, nuundeye.
cara hoyosa. tai nuutiquedze, tai nuu
tequeque tai nuu ñuñu, tai nuucoto tai nuundeye.
cara arrugada. tai nidzii nuu, taynuudzii, tai nuutadzi tai nuucondo
cara enjuta seca. nuundahua, nuu
yeque, nuutuchi.
cara cosa en precio. samani sasicayondaa, sicacatasi, sicayahuisi,
caracol. yee.
caracol de escalera. huahiyee. diyo
yosiconuu, diyo huahiyee
carbon. ñuñuhu.
carcax de saetas.
itneduvua.
F4
sai
folio 44v column 1
folio 44v column 2
saininonduvua
Carcaxadas dar de rrisa yosacundasandi, f. quacu. yosacundavuandi.
yosacusacundi. yosacucuinendi.
Carcaua. yavuinisa tatañuhu, ñuhu
nisatatayavui.
carcoma de madera el gusano, teyocoyutnu tequedzeyutnu. tecoco
yutnu.
Carcoma los poluos, yuchiyutnu.
Carcomida madera. yutnunisivuiticoo yutnunicuvuitequedze yutnunisasiticoco.
Carcel. huahicaa, huahiyutnu huahinaa, huisi, huahidzoco, huahicasi, yacañaha, huahindahui.
Carcelero. tayyondaahuahicaa
Cardo. duvuaiño
Cardar o carmenar lana. yocanandiidzi,
Cardas. caacanaidzi.
Cardenal de golpe. sanisinotnani, sa
nisacohoneñetnani, sanisinocavuatecuiño, sanicanandusa.
Cardenales tener asi, yosinotnanindi, yosinondaandi, yocuvuitnani
ñeendi, yotnaniñeendi, yosinocavuacuinoñeendi, yocanadusa,
Cardenales hazer a otro, yodzasino
tnanindi . yodzasinondaandi, yodzasinocavuatecuiñoñahandi, yodzacanandusandi.
Cardenales tener con hinchazon de
açotes. yocaacuitandusañeendi, yotnani, yochituñeendi. yocanandusañeendi, yocanatecuiño
ñeendi, yochituneñetnaniñeendi .
Cardenales hazer aotro con açote.
yodzacanacuitadusañeeñahandi,
yodzatnanichituñeeñahandi. yodzacanandusañeeñahandi,
Cardeno o carne lastimada, ticuiño
sanitnani,
Cardeno. sandaa,
Cardenillo. ñuhundaa.
Cardon con que cardan. docoduvua
iño.
Carearse para aueriguar algo. yona
cuhuadudzutnahandi. yonacusi
dudzutnahandi. yonacuhuayuhu
tnahandi,
Carecer de lo necessario o estar pobre. yocuvuindahuindi. yyocai
yyondahui yyondi. yosihindahuindi. yyocanundahuiyyondi .
Careza. sayocuvuimanisamani, sa
yondaasica, saysindaasica,
Carestia auer de mantenimientos.
yocuvuitnamandahui. yocuvuindahui, yocuvuitnama yondiiyosañuñuuyosinoñumi quesiñuu. yondii yosayañuu. es auer gran sequedad.
Carestia auer de lo necessario, sasi
cuvuimani yocuvuitesi
Cargarse. yosidzondidzidzo. f. cuidzo
yosaaquehendidzidzo, f. caa.
Cargado estar. yondidzondidzidzo
Carga. dzidzo.
Cargarse hecharse sobre alguno yosatavuindodzoñahandi. yosandadzindodzoñaha, yosacoondihi
ñahandi
Cargar arcabuz. yotniñondi ñuhu
candi, yotniñondiñuhutnusiicaa,
yodzacaindinuhu.
cargado arcabuz . tnusiicaanisacoho
ñuhusiicaa, tnusiicaasanohoñuhu
siicaa
folio 45r column 1
folio 45r column 2
siicaa, l. ñuhucande.
Cargo tener de algo. yonañuyondadzindi yotneeyodadzidi. nohosiñandi. nohosahatniño.
Cargarme algo al cuello o a los ombros, yochidzodzocondi, yosaquendodzondi dzuqndi . f. caq. yosaa
chihindi dzuqndi.
Cargado estar asi, yodzodzocondi.
f. codzo. caandodzo.
Cargo de consciencia tener. yona
cuidzoyonatavuindi. yonuquehe
dzeque. yonuquehetnahandi, yondaayondacuyecaquachindi, yonucohoyuhunuundi.
Cariaguileño. tayiñendaa, iñehuii,
nicacunuu.
Cariredondo. tainuuticuta.
Cari triste, tay nuucoyo,
Caridad vide amor,
Carlear vide aceçar.
Carmenar vide cardar.
Carmesi. saquahaquahaneñeneñe.
Carnal tiempo de carne. quevuiyosasicoño, yosasi quete.
Carnal hombre vicioso. tayquadza,
taydzoeenisacuvui sicoñota yotadziinita, taisanducuquachicaa
ñuuñayevui . tayyosinihuatusandiisaquene,
Carne. coño.
Carnero, ticachi.
Carnero huesa de muertos. huahiyequendeye, sayonacusitandeye. l.
yequedeye.
Carne cozida, coñonichiyo.
Carne cruda, coñoyehe.
Carne cozida sin sal. coñocate.
Carnestollendas. vide antruejo.
carnicero que la vende . taydzicocoño
Carneceria. sayodzicotacono, huahiyocuvuiyahuicoño.
carneceria matança. sasihicahita, sa
sicuvuicahita.
carnudo hombre de muchas carnes
tayyondaacoño, taycanu taysandidzocoño. tayyodzaquanucoño
taycaacanutayyocahacoño, tay
cahatahuataicahacodzo. este postrero es de grandes nalgas.
carpintero. tayhuisiyutnu, tayyosasiyutnu.
carraspera tener. yosatuyocahudzu quedi. yonatnahadzuquedi.
carpintear. yosasindiyutnu, f. cuifi,
carrasco arbol. diinuhu. tnudiinuhu.
carruscal saisiyutnundii . yucuisiyutnundii.
carrera donde corren. sasinosaa
carrera de cauallo . sasidzaconota
cauallo.
carreta. cata.
carreta la rueda, yutnucata l. cuta,
carretero que la guia. taysandacayutnucata, taydzacaayutnucata.
carrillo o polea. cata dzacaayuu.
carrillo de la cara. dzitne
carrilludo hombre. de grandes carrillos. taynacuvuiquededzetne,
taydzetnequende tay canudzetne
carrizo, yooquachi . yooniñe.
carrizal. saisiyooquachi,
carro. vide carreta.
carta tutucarta.
cartero. tayyosanaitutu, f. cana,
cartabon. yutnusiqui,
cartapacio. tutuyondecu,
casa. huahi,
casa
folio 45v column 1
folio 45v column 2
Casa de paja vide buhiyo.
Casa de muchas bueltas. huahinisicotnanu, huahinisiconuu, huahi
nisicocoho. huahinisiconini.
Casa que no se mora. huahiyyu, hua
hiyooyyo. huahiyooyehe.
Casa bazia desechada. huahinaa.
Casa de Dios. vide yglesia.
Casa de diablos. huahiyuqdiablos.
Casa de açotea. huahinehe.
Casar donde auia casas. chiyosanisiyohuahi, sanicaahuahi,
Casa vieja, huahituhu, huahitnani,
huahiyata,
Casa mudar. vide mudar.
Cassarse. yotnahandahandi, yocoo
cooñahadzehe. l. yee, yocuvuitayu, yonihiyee, yonihiñahadzehe,
yocuvuinduvui.
Cassarse el señor. yotnahandahaya,
yocuvuihuicoyya.
Casamentero, tayyosinonoo, taysa
sicandahui, tayyosaqndahui, tay
ñohosahandahui.
Cassado hombre. tayyyoñahadzehe,
Cassada muger. ñahayyoyee.
Cassmentero mio. tayñohosahandahuisindi.
Cassar la hija. yocuvuicadzandita,
yocuvuidzayacadzandita.
Cassar el hijo. yocuvuisanundiña. yocuvuidzayasanundiña.
Cassarse. clandestinamente, yotnahandahayuhundi, dzoyuhuniyotnahandahandi.
Cassar el sacerdote a los desposados
yodzatnahandahañahandisita.
Cassadero. sacuvuitnahandaha, sacuvuicooyee, . l. cooñahadzehe.
Caxcaxo piedra menuda. yunnindoyondaa, yuunicaindaa, yuunitahuindaa.
Caxcaxo otro del agua. ñutecuchi,
cuchinaña,
Caxcal asi. saisicuchinaña.
Casi vide supra.
Casicasi o por poco. dacuvuidacuvi, dzodzuhua, ñuhunica, dzohuitnica, sacuvuisacuvui, dzodzuhuani dzohuitni dzohuiini, dzonoo
ñuhunoohuani,
Casiasicomo, dzuchidzuhua, huihi
dzuhuadzachi, dzavua.
Caso vi. acaecimiento, l. acontecer.
Caso no hazer de alguna cosa como
de injuria. ñayocoocotondi, ñayocahatnunindi. ñayocahahuitindi,
ñayodzanoondi,
Caso desastrado. iyondahuinicuvui.
Caso hazer de alguno. yocoocotondita. yocahatnunidita cunceteris
Caspa de la cabeça, tisahadzini.
Casposo el que tiene caspa. taydzini
tisaha. tay dziniyaque, taydziniyaa
Caspa limpiaa . yodzacoocoyondi,
yonacuhuandi. yonañahindi, tisahadzinindi.
Casta linaje. tnuhu, yaatnuhu, sayehendico tnuhu, sichiyuq.
Castamente biuir V. biuir
Sanctamente
Casta muger. ñahayosaidzoho, yosaiii yosahaini,
Castañetas dar, yodzacandenditetayutecuyu.
Castañetas dar a otro haziendo burla del. yodzacandeninindiyuhuta
yosahatnahandititayutecuyundi,
Castiça que mucho pare, ñahayosina
casti-
folio 46r column 1
folio 46r column 2
castigar de obra. yodzandohoñahan di, yodzananiñahandi, yocaniñahandi, yodzatacuñahandi.
castigar crudamente sin piedad ñadzuchi ñadzaña yocanindita, yocanidzaandita, yocanivhuindita
castigar braua y cruelmente. ñayosico quaidahandi, yocanidzii ñahandi, yocaninihindi, yocaninama.
castigar por metaphora, yocahindiducuyaha ducusatu tniinducu sahasiqui, yondoyoyucuyaha
yondoyoyucusatu sahasiqui, yotaañahandi yosahañahandi.
castigar justamente y con razon.
yyotnuni yyosaha yyotnunisaha
mihi saha mihi quachi yodzandohoñahandi.
castigar a otro con mucho enojo.
yosatuyocahuinindi, yodzandohondita, yocayuinindi yocanindita.
castilla. idem . l. ñuusatanduta, siyonduta
castrar vide capar.
castrar colmenas. yodzacaindidudziñuñu.
cataratas tener en los ojos. yoquesi
ñee nuundi.
catedra o pulpito . yutnu cuininotay yodzaquahañaha.
catedratico. taindichi yodzaquaha
dichiñaha.
catorze, vide en la quenta.
caudal. yahuicata, sahayahuita, saninihindaata, sanicaindaa.
caudillo, vide capitan.
caudal tener. yyosasimayndi, yyo
yahuicatasindi, yonihi inindi.
causa y el por que se haze. sahaycasaha
causa occasion dar de algun mal.
yotasisahandi, yochihisahandi, duhu nisacuinota sanene cana.
causa ser de la sanidad de otro. yodzacoocuisindi sayocuhuita.
causa ser de la enfermedad de alguno. duhuniquidza yotnahaquahi
causa pedir. yosicandi ñanasaha.
causa dare de lo que se haze.
yotasisahandi
cautelosamente, tnuhu tuhuaini, tnuhucasi ini.
cautelosamente en mal. tnuhu huisi ini, tnuhu ñenaini, tnuhudzandahuiñaha .
cauteloso y auisado ser. yotuhuainindi, yocasi inindi, dichi inindi.
cautela prudente satuhua.
cautela maliciosa. sasinihuisiñaha,
sañena ini.
cautiuo. tai ninihita, taynicuvuidzaha, tay nicoo yucu cavua, tay nicuvuinduq.
cautiuar en guerra. yonihiñahandi
yonihidzahandita, yocahidzahandi, yotneedzahandita.
cautiuos sacrificados ante los ydolos . dzini, dziniñaha dzini yecu
nicuvuita.
cautiuar. l. captiuar el entendimiento a la fee, yosaindatundi. f. quaind. yosaquehecutu inindi sahatniño sinindisa, nisatneecutuinindi
tniño sinindisa, nitnee nisicoinindi
cauada tierra. ñuhu nisitu.
cauador. taysitu.
cauar labrando yositundi, f, cutu.
cauar tierra. yosatandi yavui, f. cata,
yosataninondi
cauar el agua la piedra. yosataninonduta nuuyuu,
cauar
folio 46v column 1
folio 46v column 2
Cauar la tierra, escaruandola con
el pie, yosihindodzosahandi nuu
ñuhu , f. quhu.
Caualgar a cauallo. yosaacodzondi
f. caadodzo.
Cauallero. taytoho.
Caualleriza o establo . huahi idzu,
huahi iñe idzu.
Cauallerizo. taiyondacaidzu, tay yondaaidzu.
Cauallo. idzu.
Cauallete de pared. namaninatuvuindodzo, namani sandehe ticoo,
namayosandehe cuiñe, doho ninatuvuindodzo.
Cauallete de xacal . tecaninundodzo, tecaninatnaha dziniteyahua.
Cauallete hazer. yonatuvuindodzondi nama, yonadzahuindodzondi, yodzaquendehecuiñendi nama.
Cauallillo entre surcos . ticoo ñuhu, ticoo.
Cauallillo tal hazer. yonacanindi
ticoo ñuhu.
Cauerna yavuicana, dzahua saindii
yavui dzahua cavua, yavuineni.
Caxon vide. arca.
Caxa de escriuanias sasacuino yequetaatutu, saininoyequetaatutu,
caxa de cuchilios. sasicuinoyuchicaa
Caxa o petaca de cañas. satnuyoo.
Caxo de caxa. satnu ñohotnahainisi.
Caxcajo, vide cascajo.
Caxcar algo. yotahuindi.
Caxcara de huebo, o fructa. dzoo.
Caxcauel. chinducaa.
Caxcauel de arbol . chinduyutnu,
teneñe.
Caxcauel de plata. tendedziñuhu.
Caxcauel de culebra. dziyocoo.
Caxco de cabeça. yequedzini.
Caxco de hierro . caasacohodzini,
caayadzi ñohotnaha, sombrero,
caasacuinodzini.
Caxco de vasija. techiyo.
Caxco de xicara. titáya.
Caxquillo de saeta. caasacuiñendozoduvua, caasacodzonuunduvua,
caaindodzonuunduvua.
Caxcos de cauallo. tniiidzu.
C. A N T E L.
Clamar dar vozes. yocanandi,
yocanasaandi.
Clamor alarido de guerra. sasicanayecu. sasicanatnaayecu.
Clara de huebo . dutandevui cuisi,
dutahuisidevui.
clara cosa no turbia. sadoo, yaa, cuii
clara cosa trasparente. sayondiinini,sayotasanini, sayotuvuinini, sayoyahinini, sayocuisinini.
claramete parecer de lexos. sicayotuvui, yotuvuindaa yotuvuiyaa.
claridad tener el aposento. yñendaahuahi.
claramente por publicamente. yotuvuicanda, yotuvuindisi.
claridad luz. sayotnoo, sayoyahi, sayondii.
clara cosa de entender. satacucasi,
satacuhuaha satacucuite, satacu
daa, sacuvuitacusita.
clarificar algo. yoquidzavuiindi, yoquidzandoondi, yoquidzayaadi,
yoquidzaqueyendi. f cadza.
Clarificarse asi. yonduvuindoo,
yon-
folio 47r column 1
folio 47r column 2
yonduvuihuii, yonduvui yaa, yonduvuiqueye.
Clara voz del que canta. saandadzi
saandudzundi.
Claro sonido. saandadzisaandudzu
si. saadzii. saandasa. saandanda saa
yocanda. sayocasa.
Claro estar algun negocio. yotuvuindaa. yotuvuicasi.
Claro en fama, tayyeheñuhu. tayyehedzico tay yehendudzu taiinditadzico. taitacuninoyyota.
Clauar algo. yodzacainiduyucaa.
yosasinondiduyucaa, f. casi.
Clauar clauo en la pared. yochihindi
Clauo. duyucaa.
(duyucaa.
Clauo de especias. yahanduyu,
Clauellina. yten duyucaa,
Clemencia tener V. apiadarse.
Clemente. tay yocuvuindahuiini.
taindahuiini.
Clerigo. dzutu clerigo,
Cloquear la gallina de castilla yondayuyequete. yosacunañate, f. quacu, yosacuquahite yosacudzichite
Clueca gallina, teñoo yondayuyeq
tiñooyosacunaña,
Clueca gallina questa sobre los huebos, tinooyodzondevui. tiñoocadzondevui. teñoo caandadzidevui. teñoocaandodzotaca teñoo
ninucavuasi ñ
Coa otra para sembrar yatatasitata
yatadasi. yatasaquetata
Coa de hierro. yatacaa
(hui
Cobarde persona tayyyo. taysayuhui
cobarde ser yyondi. yoyuhuindi.
cobdiciar algo generalmente. yondiyoinindi. yocatniinidi. yosatendi. f. quate. yodzandiyoinindi,
yosicondaayosiconduundi. f. cuico. yosihindaandi. f, cuvui
Cobdiciar persona. yodzandiyoini
ñahandi. yocatneinindi.
Cobdiciar honrra. yondiyoinindiqueheñuhundi quehedzicondi. quehendudzucoondi siñacohondi. &vi.
ambicion.
Cobdiciar ser mas auentajado que
otro. yondiyoinindisacuvuihuihica. cuvuininocandi. yondiyo
inindi tasi siyoñahandichihiyahacandi, chidzondisicandi, cuvui
dzuqcuvuicanuandi.
Cobertor de algo. sadzatete, sadza
quete sacotete sacodzahui.
Cobertor de libro, sacohodzucututu, satniñodzucu.
Cobijar algo Vi. cubrir. yodzaquetendi. yodzatetendi.
Cobijada cosa sayotete sayodzahui
Cobrar la hazienda yendo a cobrarla yonatniñosahandi. yosandiconinonditniñondi yonatniñosinandi,
yodzandacuninondi . yonandacandisasimaindi yonudiconinondi
Cobrar fuerças el en sermon vi, areziar.
Cobrar lo perdido, yonanihindi, yonaquaindi. yonacahindi.
Cobre. caaquaa,
Cocar la mona yosiñatecodzo
cocar
C. A N T E, O
Coa o pala para cauar. yata.
Coa otra grande en que ahirman para cauar yata sañu yata
dzehe.
folio 47v column 1
folio 47v column 2
Cocar a alguno yodzayuhuidzeque
ñahandisita.
cocos hazer por detras. yonahandehe nuundi dzequeta. l, satata, yoquidzandehenuundisatata. f cadza
coce herida con el calcañal sachihi
dzeyeñaha.
coçes tirar asi, yochihidzeyeñahandi
coçes tirar. vide acocear.
cocear hablando, yosihindodzosahandi. f. quhu.
cocear rrecalcando vno sobre otro
yosasaninosahandi yosasandodzo
sahandi. f. casa.
cocear tirando coçes hazia atras
dzodzuma yodzacaisahandi yosañundi, f, quañu.
codo del braço sitendahandi.
codo medida del codo hasta la mano, eeyeque,
codorniz. caañuhu, quetequaha queteñama.
cofiade, muger ñono sacohodzeque
l, dzini, sacodzucu dziniña, dza
maininodzini.
cofrade, tay yehendahuitnahacofradia tayyehetnahacofradia tay
yoquidzanani tnahasita yotnoo
ite S. Maria, taynaquatutnaha. S.
Maria.
cofradia. saquidzacanutayyadzehe .
S. Maria, satnootacata ite s. Maria,
sayehetnahacofradia sasiñaquatutaca sancta Maria.
cofre. satnu,
coger algo del suelo o en el suelo,
yonachiindi. yonaquaidi
coger flores. yodzondiita. f, cuidzo
yosandandi ita. f. canda, yosanundi ita. f. canu, yodzacoyondi ita,
yosaininindiita. f, qua, yotneendiita. yotneendiita
coger fructa de los arboles. yodza
coondicuichi. yonaquayndaandi
cuihi, yosaininidi, f. quai. yotneendiyodza coyondicuihi.
coger o recoger los tributos. yodza
tacandi daha.
coger rropa blanca, yonacanundi
dzoo yondaqtnanundi.
coger la muger los cabellos en la cabeça. yonadzitaidzinino & vide.
adercarlos.
coger las pesas del relox, yodzacuiconuundi yuuinditacuhua, yona
dzitandiyoho. yodzandaandiyuu
coger çacate. yocoyondidahayoho
yosidzondaandi. f. cuidzo
coger maiz la cosecha. yodzacaindi
vuiyu.
coger el trigo la cosecha, yosandandi f. canda yosanundi. f. canivuiyu,
coger chia yosanundi quende. f. canu
coger chile, yotneendiyaha, yodza
coyondiyaha.
coger frisoles. o hauas. yotnohondi
dichi yotneendaandi. yodzaacoyondi
coger cosas esparzidas. yonaquaindi. yonacahindi, yodzatacandi. yocain
coger el yndio la manta rreboluiendola en la cinta para trabajar. yondaachihindidzoo yosamandodzondi. dzoo, futuro, cama.
cogollo de verdura no esipigada. detuyuvua,
cogollo de verdura esipigada, dzitu
yuvua. yutauyuvuayetuyuvua
cogollo, renueuo dearbol, numa,
cogote, de la cabeça, yequedzeque.
teca
folio 48r column 1
folio 48r column 2
tecaha dzeque.
Cohechar al juez. yosadzindi. yuhuta, f, cadzi yochihidzinoñuhundi
yosahayahuiyuhundita , f. cuhua
yosahadzinoñuhundita.
Cohechos tomar, yosaiyahui yuhundi, f. quay, yosaidzinonuhundi
Coyunda. yohonee,
Coyunda poner a los bueyes. yona
chihindi yohoñeeidzundeque.
Coyuntura del cuerpo, sanohotnahayeque. sa yotnanuninoyeque nu
coondadzihuaudaha, l. saha sayotnanuninohuau. sanucoondeye huau
Cojon. yuu
(huau
Cojudo por capar. queteyeheyuu
quete inditayuu,
Cola de animal. dzuma.
Cola para pegar. dacañee tindacañee
Colacion. sahuidzi,
Colar paños yonacata yaandi. yonacatandi dutayaa. yodzacasiyaandi
Colar algo. en lienço. yodzacaininindi dzoo,
Colar algo en xicara horadada. yodzasisindi. yodzacaininindi.
Colcha de cama, dzooniquicucoco
dzooñuu. dzoondusa dzoo coco
colchon dzoo sacavuandihi. dzoo
huitasacavuandihi,
Colear el animal. yodzacuico dzumate. yodzacuitadzumate.
Collegir algo de alguna cosa. yonu
cuinoinindi yonuquiinindi.
Colera quahidzayucuii duta quahi
ñuhu dutaquaadutacane
Colera negra. dzayutnoo.
Colerico ayrado, taidzichiini. tay
dzaaini. taydzicoini. tayyyoini,
Colerico de humores. tay yocuhui
quahidzayuquaa.
Coleta de cabellos ydzidzininina
tandanini, yootendusata,
Colgado estar de alto. ynditacaandi
Colegio ayuntamento, huahi yona
tacataydzaquaha.
Colegial. tayyyohuahidzaquaha;
Colgajo de vbas, eetetu, eetendate.
Colgar algo. yosatacaandi, f. cata,
Colgar algo como quentas al cuello
yonaquacundi yotniñodzuqndidzeque
Colgado. traer algo al cuello como
el rrosario. yondacundi, yosacundi.
Colgar como tapiceria yosatandi.
Colgarse algo quedando preso de alguna cosa. yocoocuitacaandi. yosa
cohonaindi. yosacohodzucundi
Colgada estar fruta del arbol. indita, futuro cuindi.
Colica passion tener. yondiyuchisindi. yoyechininosacuiyachisinayocaisiyondi. yondadzichisindi.
Collacion vide barrio.
Collar de vestidura. dzuq.
Collar de oro. dzequedziñuhuquaa
sanduvuinohototo.
Collar de perro. ñeesacoho dzuqina
Collar que vsa el diacono en el altar
sasacohodzuq.
Collera, caasacollodzuq
Collera poner. yotniñondicaadzuq
Colmar la medida. yotniñochituyeendi, nisaacuiñeyee. nitniñondi
Colmada cosa en medida. sanichitu
yee. sanisaacuiñe yee.
Colmada cosa que rebosa , saita
coyo sayosino casa. sayosatindaa
. saitasita sainditasita sacaasate
col
folio 48v column 1
folio 48v column 2
Colmena, yutnuñohondudziñuñu
yutnuyotniñodudzi quete.
Colmillo. nohosiqui; nohodzaa.
Colodrillo de la cabeça. yequedzeque, dzeque
Color generalmente. sanoonoo,
Color colorado saquaha.
Colorado sino, ñuquaha, ñoho.
Color azul, sandaa. ñuhundaa.
Color verde, sayadza. sacuii, yadza
cuii yadzavuisi .
Color amarillo. saquaa.
Color morado, duqndehehuisi.
Color naranjado. saquaa.
Color encarnado. duqhuisi,
Color encarnado para barniz de rostros de ymagines nuuñohocoño.
Color pardo, noo tecanduyehehuisi .
Color negro. sandayu satnoo. tnoo
naa.
Color verde escuro. yadzatnoo.
Color rosado. duqhuisi,
Color bermejo, sayaha.
Colores poner el pintor. yosaconoondi. f. coco.
Color muerta. nicuvuinaaca, nicuvuiquehuinuu .
Color leonado, itacayu.
Colorado tener el rastro de verguença vide auergonçado.
Coluna. daca.
Coluna quadrada. dacasiqui.
Coluna redonda, dacaticoo.
Coluna de ventana. dacainini. daca
cuiñeini dacamañu, dacainini sa
yondiiventana. dacaininomañu
ventana .
Columpio yoho qndita yohocuinditadzuma yohoyosanditañucuyu
Columpiarse, ynditadzumandi. nu
cuicodecuicoyonduvuindi, nacuitadecuitayocuvuindi, qndita
denditayocuvuindi. yosandita
ñucuyundi,
Comadre ñahanisaydzaya . ñahani
numidzaya. ñahanisacadzaya
quevuininihindutadzehesahuñuhu. dzehehuahiñuhu.
Comadreja animal. teñee, ñuñee.
Comal. siyo.
Comarca de pueblo. nuuñuu.
Comarcano pueblo. ñuucaatnaha
ñuucaayatninuuñuu.
Combatir pelear. yoquidzatnañundi. f. cadza. yochihinduvuañuhundi. yodzatnahatnahandiyucu, l.
yodzo. yosamindiñuu, f. cami. yoquidzayecundi yocahandi duvua
ñuhu ñonoyusa
Combatir con artilleria. yotevuindi tnusiicaa,
Combatir vientos como vracan.
yosicotachinohonanotachi. yonatusinahatachi. yonuquaatnahatachi, yosiconuutachi, yosico
yuvuitachi, f. cuico,
combatida cosa, sanisaquehendu vuañuhu, sanisisi.
combado estar algo, yocuvuiyaqua
yonacaye,
combidarse o comedirse a hazer algo. yocuvuiinimayndicadzamayndi yocuvuiñeecadzandi.
combidar a alguno para fiesta, yosisandi, f, cusasita, yocahandi . yodzatacañahandi, yonaquacatnahandi,
combidado, tayquandetuhuahuico
combi
folio 49r column 1
folio 49r column 2
Combidar a señores para fiesta, yodzacuchiñuhudiya yosadzacu chiñuhundiya, yonutniñondidzahaya, yonucusañahandiya,
Combidado señor para fiesta. yya
quandecohovuico, quandecuino
vuico.
Combidados poner a la mesa. yona
tasisiñandita, yochihindasivuiindita.
Comblesa. dzocondi.
Comedirse a hazer algo. vide combidarse.
Comedido hombre . tainisacohotacuini, yeheñuhuinita.
Comedirse con otro por buena criança. yoduvuituhuandi. yosacoho
tacuinindi.
Comedera cosa sasasi, sacuvuicasi.
Comedor. taysasiyyo, taisasicahi, taindasa taycavuiyo.
Començar algo generalmente. yodzacaisahandi, yochihisahandi.
yotasisahandi.
Començar algo. neutro. yocaisaha,
yosiyosaha. f. coo.
Començar el mundo. yoquituyoquevuiñuuñayevui.
Començar a andar partirse para su
pueblo. yondacandi, yondaindi,
yonucusindichidi, yonduvuiichindi
Comedia representacion de diuersas cosas. yaa, yaadzeque, yaahuaha. yaayodzohuidzoyya. yyanindacu, yyonicahanduvuañuhu,
Comedia representar alegrando a
los oyentes. yodzandesiiniñahandi. yodzandenoo yodzandisindodzoiniñahandi, yonanahandi, yon
yonducudzequendi. yoquidzandidzeque. f. cadza.
Comer. yosasindi. f. casi.
Comer el señor, yodzasaacohoya,
yodzasaayequetiyooyaha yodzasaayequeya, yocuvuicohoya.
Comer por los rincones . yosasiyuhundi. yosasininindi, yosasisiyondi. f. casi,
Comer cosa hurtada, yosasicuinandi,
Comer a priesa sin maxcar la comida
yosasiqueyeyosasinahandi, yosasi
huitni, huitnahuitnayosasindi, yosasindavuindi, yonumiyonahayosasindi, dzoneeneeyosasindi, yococondi.
Comer de espacio. quaiquai, yosasindi, nahanahayosasindi.
Comer sin sal. yosasicate yosasihuisi.
comer demasiado. yosasiyyondi. yosasicahindi, yosasindehuindi, yosasicahuindi, yosasiquahandi, yosasinanandi.
comer a escondidas lo hurtado . yosasiquayendi yosasicuinandi
comer recostado. dzocaatuvuicandi yosasindi, dzocaacandiyosasindi
comer a menudo muchasvezes, dzo
noodzonooyosasindi, satucusa
tucuyosasidi, chitochitoyosasindi
comer muchas vezes en diuersas partes y casas. nucasidecasindi, quahadzuhuaquahadzuhuayosasindi,
comer delicada mente. yosasiadzindi, yosasihuidzindi.
comer de espacio saboreandose en
la comida. yosasiquai, yosasihuatundi,
comer desmesuradamente. yocu
G
vu
folio 49v column 1
folio 49v column 2
yocuvuiyuhu yocuvuinuu yosasindi,
yocuvuindavuinahayosasindi,
Comer templadamente. yehetnuni
yehecuhuayosasindi.
Comer dexando, algo para otro. yocaitasindi yosasindi, yodzandoondi yosasindi,
Comer regañando como gato, yosiniyoondi yosasindi ñohocahacahandudzuyosasindi, yosasindiiyo
sasiquacundi,
Comer con pena por estar enojado
yosasiquañendi, yosasivhuindi.
Cometa encendida, , teñooyocanañuma, teñooyosisi, tiñooyocatni.
Cometa erratica pequeña que parece caer. dzehuiyoo,
Cometa erratica que corre. yahuinduvua.
cometer peccado vide peccar.
cometer adulterio. vide adulterar.
começon tener. yocatandi, yocata
ñeendi, yocuvuicatandi,
comida, sacasi sasa.
conmigo. sihindi.
conmigo mismo. sihimaindi.
comilon vide comedor.
como preguntando. nayyondidza,
nacuvuindidza,
como comparatiue. dzavuatnaha.
como hasta tal parte. daquahanani,
dadzavuatnahaica.
como quiera. dzavuatnayyoni.
como es posible? nacuvuindidzayu,
como qualquiera. sadzevuindudzavuatucu,
como qualquiera cosa. sadzevuindu
dzavua, dzodzavuandu. sadzevuindudzavuatnaha.
compadecerme de alguno. yocuvindahuiinindisita, yondeheinindisahata. yocuvuiquacainidisahata.
compadecerse como dizen bien se
compadece. cuvui. f. qcuvui
compadre. taynicuvuidzutudzayanisadzonduta. l. nisacuvuatnuni, tay
nisaydzaya. tayninumidzaya. vide comadre.
compañero. taysacuvuinduvuindi,
taysacuvuisihindi. taysihindi,
compañero que va conmigo. tayquahasihindi, taysasicasihindi,
compañon. yuu.
compañia hazer. yotnaitnahaquachindi, yocuvuitnahaquachindi,
sacuvuinduvuindi,
comparar vna cosa con otra. yotasi
dzavuandi, yodzadzevuindi, yodzatnahatnahandi, yodzadzavuandi. yotasitnahandi, yodzaquaha
tnunindi.
comparacion exemplo. taniño dudzuduvuidzavua. l. nutnaha dudzutaniño,
compas de hierro caatniño cuhua.
caachihicuhua, caanuuvvuichihi
cuhua.
compassar. yotniñocuhuandi, yochihicuhuandi, yodzacuicocuhuandi.
compassion tener vi. compadecerme
competir con otro o contender. yonadzatnahañahandisita, yodzataa
tnahandisita,
compeler a alguno forçarse. yotaa
nenindi, yotaayecandi, yotaatuvuindi. yocachiñeendi . yotaanihindi
hindi
folio 50r column 1
folio 50r column 2
hindi, yotaandusandi, yotaañeendita,
complacer a alguno. vide agradar.
componer algo de nuebo. yosaiinindi. f quai yodzacacuinindi, yodza
quevuiinindi, yosaqinindi. f. caq.
componer canto. yosaq yaandi. yocahandiyaa yosaiinindiyaa. futuro quai.
componedor de canto. taytuhua caqyaa,
cahayaa dzacacuyaa.
componer rosas. yotaandiita, yodzucundiita, yoquidzahuahandiita.
componer la cuerda en el arco para
tirar. yonacanindaanihindi yohocusi, yonacanindaandiyohocusi,
componer medicinas. yoquidzahuahandiyucu. f. cadza. yodzacandehenuuyucu, yodzacainduundidehenuundiyucu yodzacaininidehe
nuuyucu.
componer leña o platos que esten
vnos sobre otros. yonacanitoto.
yonacaniyucuhuii, yonatasitoto
huii, yonacaniyucutoto.
componerse vide adereçarse. yondaandesidzoo.
compuesto hombre mortificado.
tayyocoonainuu; taysandasatete
tay sicanuni, tayyondayesasica, tai
sasicaquai.
comprar algo. yodzatandi, yosaindi
f. quai.
comprar por juncto la mercaderia.
yodzatacanudi. yotniñoyahuicanundi.
comprarlo todo como carga, yodzata
taneendi yosaineendi.
comprar a luego pagar, yosinocavuayahuiyodzatandi, yotandaninoyahuiyodzatandi.
comprar al fiado. yosataninondi yahuiyodzatandi.
comprehender lo que se dize entenderlo bien. yotacundehesindi, yotacutnunisindi, yotacucasisindi,
yotacundaasindi, yotacuhuaha
sindi, dzo hoo dehenduyotacu
sindi.
comprehenderse vna cosa en otra.
yocuvuieecanu, nohotnaha, yonucohocanu.
comprometer en alguno. yosatasinditniñonuuta, yonatasinditniño
nuuta, yochihindi tniñoyuhudahata.
comulgar, yonihitahuindi, yocaitahuindi, yosaitahuindi sanctisimo
sacramento.
comun cosa de todos. sayyocanu,
sasindehetaca sasitacata.
comunidad la casa. huahicaacanu,
sasindehetaca huahiyyocanu, huahiiñecanu.
comunidad donde se reparte la comida para todos. siñacoho.
comunicar tractar dos entre si. yonatnaitñinondi. yondaanuutnuhundi. yonacanitnuhundi, yocahatnuhundi, yocahatnuhusitnahandi,
comunmente se dize . dzuhuayocachita, dzavuayyondudzuitnaita,
dzavuayosiitnahata dzondehe
dzavua yocahata,
G 2
conpo
folio 50v column 1
folio 50v column 2
Con poco mas llegara a diez, dzuchicasinotuhuavsi, dzuchiicaqtnaha
vsi, dzodzuchinicasinotuhuavsi.
Concauidad entre viga y viga, yyu
sinahosi. nahondavua.
Con prepocion, sihi.
Con dificultad. dzocanani. dzo yecani, dzucuvuidzocuvuidzoneni.
Concebir la muger. yosacohodzayaña. f. qcoho yonihidzaya.
Concebir la primeriza. yotusiyuyu
casiña.
Concebir la señora. yosidzoñeniya.
yonatusidetu numaya. f. cuidzo,
Concebir la embra entre los brutos.
yosidzodzayate,
Concebir hazer. vide empreñar.
Concebir peccado. yosacohoquachi
inindi, yosacohodeqquachiinindi. f. qcoho.
Concebir en la mente pensando. yosaatadziinindi, yosaatuvuiinindi,
f, caa. yotadziinindi, yosatuvuitnuniinindi. f. qtuvui.
Concepto bueno tener de alguno,
yotadzi huahainidi sita. yocachi
huahandisita.
Conceder con otro. yosaiyuhundi,
yosaidzevuindi. f. quai, yodzavui
dzondinuuta. yodzandisandi,
Consejo vide aconsejar.
Conmutar votos. yonadzamaninondi sanidzaquiñuhuta.
Concertar casamientos. yotnaindi
dahui, yosaqndidahui. f. caq.
Concertar lo desconcertado. yona
tasiyucuhuiindi, vide. compo.
Concertar huesos desconcertados. yonacanindaadiyeque yonacanicui
cuitendiyeque, yonacaniinihindi, yonatniñotnahandi yeque.
Concertarse asi huesos. yonucuiñendaa, yonucodzocuite yeque.
Concertar procession. yosaniyuqndi. f. cani, yochihiyuqueñahandi.
Concertar a los desauenidos. vide
aplacarlos.
Concertarse vide reconciliarse.
Concertarse en el precio. yotnaiyahuindi.
Concertarse los pleitantes, yonatnai
daandi, yonatnayhuiindi, yona
tnayquaindi, yonduvuindaasitnahandi.
Concertarse o conformarse en lo que
dizen. yonu tnahandudzundi, yonduvuieeyuhueendudzu.
Concertarse el hombre con la muger para peccar yodzatnuhundi
sihiña, yotnaitnuhundisihiña sahaquachi, yotniñoyuhundi.
Concertarse en qualquier manera
para alguna cosa. yotniñoyuhundi, yotniñocuhuandiquevui.
Concha de tortuga. tiyoo yeque
tiyoo.
Concha de donde sacan aljofar. tequevua,
Concha de lagarto. ñeecooyechi.
Concertar de dos en dos. yonatasi
tnahandi, yonatasitayundi. yonadzatnahatayundi,
Conciencia. sanucuinoini, sasiquitnuniinidi yecaquachindi, sanatuvui
tnuniini.
Concierto y orden poner en la republica. yochihitnunihuiindi yochihindasihuiindi
conci
folio 51r column 1
folio 51r column 2
Conciliar procurar amigos yoquidzañanitnahadi, yoquidzatnaha
quachindi, f. cadza.
Concluir algo. yodzasinocavuandi,
yodzasinocuisindi, yodzaquendehendi, yodzaquetuhundi.
Concluirse algo. yosinocavua, yosandehe, f. qndehe, yosinocoo, yosinocuisi, yosatuhu.
Concordar o concertar las vozes.
yonatzatnahandi dudzu yaa, yondadzaandi dudzu yaa.
Concordar el canto dzoeenunindudzu yaa quaha, dzoeenuuni
quahadudzuyaa, dzoeenuundudzuyaaquaha.
Concordar las cuerdas o templarlas. yodzatnahandi ñuuyoho, yonacanindaahuahandi tuchiñeeyoho,
Concordar vna cosa con otra yosatnaha, f. qtnaha yonutnaha.
Concuños casados con dos hermanas tnahacadzandi.
Concuñas casadas con dos hermanos. tnahasanundi.
Condenar por sentencia. yosinotasitnunindi tniñota, yodzasinocavuandi tniñota.
Condenar a muerte. yotasitnunindi sacuvuita
Condenar injustamente. tnuhuyeca
quachi, yosinotasidi, tnuhudzonahaca, tnuhudzanahaca.
Condicion natural de alguno. dzavuayu yyota, dzavuayu caata,
dzavua nicacu.
Condicion poner. yocootasindidudzu, yochihindatu yuhundi.
Condicional cosa. tandaaca. tacuiteca, tacuvuitnunica, tacuvuindaaca, dudzu dzoyehendatuca dudzu tandisaca, datuni.
Conejo. idzocusa, ydzondecusa.
Conejo grandezillo. ydzodzucu.
Conferir. yonatnai tnuhundi, yona
tnaytniño.
Confessar. yonanamandi, yonamandi, yoquidzandaa inindi, yondadza
daainindi, yoquidzacuiteinindi,
yonatasiquachindi, yonacachi
quachindi, yotasindaainindi.
Confessar a otro. yodzanamañahandi, yondadzandaainiñahandi
Confessarme entre año fuera de la
quaresma. yonanamaninondi, yocaicoho yonanamandii, yocoocoho yonanamandi,
Confessar en juyzio . yonaquaiyuhundi, yonaquaidzevuindi, yona
quaidisandi, yonaquaiquachindi
yonadzavuidzondi.
Confessor. dzutuyodzanamañaha,
dzutuyonaqniquachi.
Confessar la fee. yocahandi sandi sa
sinindisa yocahatnuni, yocahañuhundi, yodzandaa, yodzandisandi
Confessar a Dios por Dios. yocahandisandi, sandisañuhunDios, yosinindisandiya, yocuvuindisa inindisya, yocahañuhundi Dios.
Confessarse generalmente. yonatasicanudehenduquachi nicuvui, yonanamadziyo nanindi.
Confiar en alguno. yocuvuicanuinindi sita, yocuvuicutuinindi sita, yocuvuisaainindi sita.
Confiar en si mismo. yocuvuicanu
G3
inin-
folio 51v column 1
folio 51v column 2
inindi simaindi,
Confirmacion sacramento. sataatnuniyyaobispo sasiñuhu,
Confirmar el obispo, yotaatnuniñahayyaobisposasiñuhu, yoquidzandai iñahaya sasiñuhu.
Confirmarse recebir el sacramento
yosacuvuatnunindi, yonihitahuindi confirmacion, yonucoondaa
tnunindi, yosaitnunindi, f. quay.
Confirmado. taynisacuvuatnuni, tay
nisaacuvuatnuni, tay nisacoondaatnuni.
Confirmar lo hecho. yoquidzandisandi, yoquidzacutundi, yoquidzacuitendi, f. cadza.
Confirmar lo mandado. yondadzaandi, yondadza huisandi, yondadza huiindi, ninduvuicutu,
Confirmarse en el mal. yocaanino
inindi sadzana yosisaninoinindi
f, cusa. yosaisiñainindi, f. qua, tnuhudzana, yocootniñocutudi, tnuhudzanainidi yodzasaandisadzana
Confirmar Dios a vno en gracia. yoquidzandai cuiiñaha stohonDios sahagracia, yoquidzadatnucuii ñahaya, yoquidzacutucuiiini
ñahaya.
Confiscar los bienes de alguno. yosadzindehendi sita. f. quadzi, yosadzicutudehendi.
Confiscar los bienes de alguno. supra
Confites, sahuidzi, confites.
Confitero. tay yoquidza huahaconfites,
Conforme con la voluntad de Dios
yosaindatundi, yosatnahainindi
si stohondios, yosicoinindi, yocu
yocuvuinditandi si stohondios,
Conforme vna cofa con otra, yonu
tnaha, yonduvuidzavua.
conformar con otro en las obras.
idem. sita,
conformar en parecer. yotnahainindi sita:dzoeenindudzuyecuvui,
confundir a otro con razones. yodza
qhutachiñahandi, yodzacoocuisiñahandi, yodzataañahandi, yodzaquehuininondi dudzuta, yodzanoocuvui ñahandi yodzandaidudzu ñahandi,
confundirme. yosahatachindi, yocoocuisindi, yonoocuvuindi, yondaindudzundi.
confundir a otro offuscandole. yodzacaninondi inita, yodzadzana
nino ini ñahandi sita.
confundirse asi. yodzacaninoinindi,
yodzananinoinindi,
confusamente hablar. tnuhudzaca
ninoini yocahadi,
congelarse, vide elarse.
consolarse vide afligrsie.
congojar a otro. yoquidzatnañuini
ñahandi, & vide afligir.
congojado estar por muchas ocupaciones, yotavui tniñoinindi,
congojado estar el enfermo. vide
afligido de dolor.
coniecturar. yotadziinindi yonucuisiinindi, yonucuinoinindi, yonunutuvuiinindi, yochihitnuniinindi, yonacani inindi,
conjuncion de luna, saquevuiyoo. sa
nasinoyoo, sasihiyoo,
conjurar granizo. yosicocanindi ñeñe, f. cuico. l. dzavui
con-
folio 52r column 1
folio 52r column 2
conjurar demonios. yocachitnunindi nanasi, yotasindisi, yodzananandisi. yodzandaindi.
conjurar contra alguno, yotnaininondisita, yotnaitacandisita, yotnaitnunindi sita, sacuvui sita.
conocer generalmente. yosinindi. f.
qni, yonahandi. f. conaha, ñoho
nuundi, f. coho, yonaquindi,
conocer los pensamientos. yosini
tnunindi inita,
conoscer muger, yoyuhuindiña, yodzasaandi ña, yoquidzandisihiña
f. cadza, yocaandisihiña, f. cavua,
conocer la culpa. yonaquaindisandi.
yonaquay quachindi, yonaquay
yuhundi, yonadzavuidzondi, yoyonaquindisandi,
conocer o reconocer lo que antes auia
visto. yonaquindiyonucohonuundi
conquistar. yochihinduvuañuhuñahandi, yoquidzanduqñahandi yoquidzadzahañahandi. vi. combatir
conquistada cosa. sanisaquehenduvua ñuhu, sanicuvuinduq nicuvuidzaha
consagrar por bendezir, v. bendezir.
consagrar dedicando a Dios algo. yondadzañuhundisinDios, yonachihitnahandi sindios, yonatasitnaandi sindios, yonacuhuandiya.
con sazon y tiempo. sahuaha sacuvui,
mihini cuiteni.
conseguir lo deseado. yocaindatun
di. yocaindahuidacundi.
conseja de pasatiempo. chidzu, tnuhuchidzu.
consejas dezir. tnuhuchidzuyocachindi, yocahandi, tnuhuchidzu
yotnaindi.
consejar a otro vide aconsejar.
consejar mal a otro. yodzandahuiñahandi, yotniñodudzudzanainiñahandi, yodzacahañahandi saña
huaha, yosiitnuni ñaha.
consejo yr a tomar de otro. yosatuhuandita, yosatnahandita, yosaquatuvuidzondita, yosatnaindi
sihita, f. qtnah.
consejo tomar contra otro. yonaquay yuhutnahandi yotnaindehetacandi, yotnaitnuni tnahandi.
consejo tomar de otro. yosatuvuidzondi sita, yosatuninondi, f. quatu.
consejo real. sasinatnaitacatoniñe.
consentir con otro en su opinion. yotacuvuatusindi, yotuvuivuatusindi, yotacuhuahasindi.
consentir inclinando la cabeça. yoquidzinuundi yocachindi, yosasa
nuundi, f. casa, yocachindi hoo.
consentir defectos no castigarlos.
dzoyondayacandi dzoyonditocandi, dzoyosinicandi.
consentir con otro en algun peccado. yositondodzondi quachita,
dzoyocuvuidzevuicandisihita, ña
yodzayecandi, ñayodzadzichindi ñayodzaiindisita.
consentir en el peccado interiormente con el pensamiento. yonunainindi,
yonasaainindi quachi, yotuvuidzee sindiquachi, yotuvuihuatu.
conseruar amistad. yodzacaayodza
tnee iniñaha, yodzacuicoiniñaha
considerar algo v. coniecturar
considerar lo que se deue hazer. yona
canindichiinindi, yonanducuinindi, yonacahuiini, yonacaniini.
G4
cobdi-
folio 52v column 1
folio 52v column 2
yonacasininoinindi yochihitnuni
casi inindi, yonaquaiinindi, yotadzitadzi inindi,
Considerado hombre. tay yonducu
ini, tayyonacahui ini.
Consigo. sihi,
Consigo mismo. sihimaita.
Consolarme o esforçarme. yonduvuicamainindi, yondaicohoinindi, yonduvuivuatninindi yonduvuicanuinidi,
Consolar a otro, yodzandaiiniñahandi, yodzacanuiniñahandi,
Consonancia de musica. sasinutnaha
dudzuyaa, sasinutnahavuatududzuyaa.
Consonante estar asi. yonutnahadudzuyaa, yonutnaha vuatududzuyaa,
Constante persona, tay daiini, tay sahaini, taycutuini, taydzoeenindudzu tay yeeini.
Constante ser. yocuvuindaiinindi,
con los de mas.
Constituir persona en officio o dignidad. yosahatniño ñahandi, yocoo caniñahandita, yocoocanindita, yocootasindita yosahañoho
nuundita, yosacohonuundita, yoñohonunndita, yotaatniñoñahandita.
Constituido asi. taynisaitniño, taynicoocuiñe tay nicoocoo taynisini
tniño.
Constituir leyes. yocachitnunindi, yotasitnunindi, yosaqnhi vuidzosahu.
Constituidas leyes. sanitasitnuni. l. nicachitnuni vuidzosahunisacavua
Consuegro . tnaha nisanundi.
Consuegra. idem.
Consultar algo con otro. yotnaitnunindisihita, yonaquatu vuidzondi
sita, yonaquatuninondisita yona
quatuvuidzosahundisita.
Consumirse licor. yoyechinino.
Contar generalmente, yocahuindi.
yochihindahuindi,
Contado estar yehendahui, yehetoto. f. quehe. yondahui yototo.
Contado ser. yosaquehendahui yosaquehetoto, f. qquehe. yonuquehendahui.
Contar junctamente yocahuitnahandi, yochihindahuitnahandi yochihindahui canu,
Contar historias. yondaanuutnuhundi, yonandasininondi, yaatnuhu,
yonacanindi tnuhu, yonatnayndi tnuhu duvuayya ñaquete, yonacahuindi tnuhu.
Contarme entre otros. yosaquehendahuitnahandi, f. qquehe, yonu
quehendahuitnahadi,
Contar algo fielmente. yocahuicasindi, yocahuidaandi, yocahuicuitendi yondiyo vuidzo yondiyo
sahu, yonacahuindi.
Contar por orden lo que acontecio
yehetnaha vuii yonacahuindi, yehetotovuii yonacahuindi, yondasinitno vuiindi, yonacahuindi
yehendasi vuiiyonacahuindi,
Contar falso como dineros. yocahui
cuinandi yocahuiñenandi, yodza
qninindi.
Contar apartando algo del monton
yodzitandaandi, yocahuindi, yocahuindaandi.
conta
folio 53r column 1
folio 53r column 2
Contagiosa enfermedad. quahi sico
tnaha quahitusitnaha.
Contaminar o inficionar. yodzacuico quahitnahandi, yodzatusitnahandi quahi.
Contemplar. yosaanaaninoinindi, f.
cana, yodzacaninoinindi, yodzaqhuninoinindi yodzandesiini
yondenooinindi, yondaanooinindi, yonacaniinindi,
Contemporizar con otro. trayendole en palabras, yotniño yaa yuhundi yosataninoyaandi, yosatanino
canindi, f cata.
Contender vnos contra otros, yodzatnahatnahata yocuvuihuaata
yonaata.
Contenderse vide, abstenerse. & yodzaquehuindi.
Contentar a alguno. vide agradarle.
Contentarse asi. yocuvuihuatuinindi, yondainooinid.
Conterraneo de vna tierra, ñanitnahandi, dzaeeñuu,
Con tiento . iini, quaini. yaani.
Contigo. sihindo.
Continuada cosa, sayehendicotnaha,
Continuamente tnuhuyehendicotnaha
Continuamente siempre. dehetnahaquevui yutnaa yutnaa, devuindevui, dehetnahayuquevui.
Continuar algo. yehendico yoquidzahandi, yehetnaha yoquidzandi,
f. cadza.
Contra preposicion. si.
Contradezir a otra estoruandole no
diga lo que quiere. yodzatuhundi dudzuta, yonadzacandidudzuta, yosanuninondi dudzuta, f. canu
yodzatuhutninondi dudzuta, yosandaninondi dudzuta, f. canda.
Contradezir lo que otro dize. yodzanahandidudzuta, yocachinahandidudzuta, yodzadainahandidudzuta.
Contradezir desmintiendo. yondadzayetendi dudzuta, yoquidza
yetendi dudzuta, f, cadza.
Contraer parentesco . yocuvuitnahandita. yoquidzatnahandita, futuro cadza.
Contrahazer a otro representando,
sayoquidzata, yositodzavuandi,
f. coto, yosaitaniñondi ta, quai,
yonanahatnunindi, dzo dzavuatnahayoquidzata.
Contrahazer a otro en la habla. yonadzadzavuandidudzuta, yodzandahandi yuhuta.
Contrahazer letra. yonataandaandi,
yonatavuandi letra, yosaitaniñondiletrata, f. quai, caa dzavuayona
taandi, yodzananandi letra,
Contrahazer falsando escriptura,
yotaañenandi , yodzuhundiletra.
Contrahazer a la gallina. yodzaquacuyuhu tiñoondi yocanatiñoondi
yondayutiñoondi, yosacuteñoondi, f. quacu.
Contraminar. yosinocaandi ñuhu
saha huahi, yosataninindi f. cata.
Contrapesar yosicotniñondi caacuhua, yonadzadzamandi caacuhua.
Contrapeso. cuhuasiyo cuhuadzavua,
Contraponer, poner en frente. yotasindinucohocuhuadzavua, conditonuutnaha.
Contrariar a alguno. V. contradezir
Contrario en pleitos. tayyotnaisihindi
hindi,
folio 53v column 1
folio 53v column 2
hindi, tay yocaha quachi sihindi,
tay yotnaiquachisihindi.
Contrario en juego . tayyocatnisihindi, tayyodzatnahañaha.
Contrario enemigo. yecundi, tai ñohoquachisindi, ñahundi.
Contractar en poco. yoquidzandahuindi, yosacayosaquatundi.
Contractar en gruesso. yoquidzaya
huindi, yoquidzacuicandi, yosica
nuundi yahui.
Contrecho. tai nicuvuinaha, tainisisi, tai nicuitno, tai niteye, tai nicuvuiquehui, tai nicuvuitnuu, tai
nicuvuiyaqua.
Contribuir con tributo. yonducundahandi.
Contricion tener. yocuvuivhui inindi, yosacaini, f. quaca, yosaanuuinindi, f. caanuu, yosaiquacainindi, & vide arrepentirse.
Contumaz inobidiente. tay ñayosaindatu, taysiniñee, tay sinicani,
tay yodzacoo, tay yocuvuinihi
ini, tay cuvuindai, tayñayosainino
Conualecer de enfermedad. vide
arreziar.
Conuencer a otro, vide.
Conuenir o concertarse dos. yotnai
tnunihuahandi, yotasitnuni huahandi sihita.
Conuenir ser prouechoso. siniñuhu,
f. qniñuhu.
Conuenir o quadrar algo como ropa. yonatavui, yonatnaha sindi.
Conuenirme o estarme bien algo.
yonatavui, yonatnahasindi, yonu
tnahasindi, yonduvuidzavuasindi.
Conuenirme. siniñuhusindi. f. qni,
Conuersar con otro. yosicasihindita,
f. caca. yosaitayundi sihita, f. quai
yocahandavuisitnahandi, yoqudzadzeeinisitnahandi, yoquidza
ñanitnahandi, f. cadza, yotnaidzee
yotnaidahuindisihita.
Conuersable. tay cahandahui, taydzeeini, tay quidzañanitnaha, tai
tnaidahui, taytnaidzee.
Conuertirme. yondicocavuainindi
nanastoho Dios, yosandainindi
quachi, , f. canda. yosandaninoini,
yoquehuindi quachi, yodzañandi
quachi, yodzañacuii inindiquachi
conuertir a otro. yodzandicocavuandi inita, yosicocaqiniñahandi, yondicocaqiniñahandi, yosicocaqini
ñahandi, f cuico.
conuiene a saber. sadzevui sadzevuica, yca yca.
copa de vidrio. coho indii nini, yoyasinini, dzusa, yuu yuyu.
copero que da de beuer al señor . tay
yotniñodedzicohoyya, tay yosacondedzi, tai yosatu sahasi yya.
copero que da a beuer a muchos. tay
yodzacaandedzi.
copia o memorial. tutuyondaa sayyo, tutuyehendahui sayyo, tutuyondaatnunisayyo.
copia por abundancia, vide abundancia auer,
copa de arbol. dzini yutnu ninacuico, ninacayendodzo ninaqni.
copo de algodon si esta rebuelto en
la rueca, cachiyodzoyutnu, yohocachi.
copo hecho ouillo. yuvuicachi.
coraças. caasacuino, ñonoyecucaa,
caa
folio 54r column 1
folio 54r column 2
caayecusandevuinuuta, sanucuiñeninota, sanucuinota.
coraçon. yni.
coraçon del señor. diya
(vua.
coraçon empedernido. inicasi, inidavua
coraçon blando. inihuita.
coraçon de fructa, la pepita o hueso.
te. vt tetechi.
coraçon lo de dentro de la pepita.
initendaya, dzevuatendaya.
coraje tener. yodzoondi, yosatuinindi, yoquidzadzichiinindi, f. cadza,
yocahuinindi, yodzicoinindi,
coraje de niño. sayoquidzatnañusi,
sayoquidzaquahisi, sayocuvuidzichisi.
(mas.
corajudo hombre. taydzoo, con los demas
coral. chihi. chihiquaha.
corcoba. tehe.
corcobado. taitehe.
corcobos dar el cauallo. yondoyondidzocahate, yosaandidzocahate, yosaanditate, f. caa.
corço. venadillo pequeño, ñeni, ydzuñeni, dzayaidzu.
corcho. yutnucama yutnutedzahui
corchete. caandaachihi, caandevui
nuutnaha, caanantiñotnaha.
cordel. yoho.
cordel que vsan los indios para cargarse. yohoyetu, yohoyucu.
cordel tirante. yohoinditanihi.
cordel hazer torciendolo. yosihindiyoho, f. cuhu, yotnaadiyoho,
yodzandaanduundi yoho.
cordel hazer torciendolo con vso.
yocavuandiyoho.
cordel hazer en torno. yodzacuico
yohondi, yodzacuiyondi.
cordero. ticachiyeq.
cordon. yuhua nitnaa.
cordones de almaticas. doho, doho
indita sata. teyata, dohonitnaata
cordonero. tay yotnaayoho.
corma. yutnusa cohosaha.
cornada dar el toro. yochihindeque
ñahate, yochihidzini ñahate, yodzaq quehendeque ñahate, yosaachihindequeñahate, f. caa.
cornudo hombre. tai dzoho huita,
taidzocahacani tai nuuyaa, tay
dzohotnumi, tai indita tnumidzoho, tai saco, tai niñani, tai sañani, tai tutnuyadzi, tai niñanidzoho, tai tutnu huita, tai tutnu huisi
cornudo hazer a otro. yoquidza sacondita, yocanindi dzohota, yosatatnumindidzohota, yotniñondi yaanuuta, yoquidzavuitandi
dzohota, yocanindidzohota.
cornudo llamar a otro. dzisaco ye
saco. con los demas,
cornudo animal que tiene cuernos.
queteindodzondeq, queteindnaandeque.
coro de cantores. huahi saysitata
coroça. dzite.
corona . ita dzinitoniñe, itadzinidziñuhu dzite toniñe, itasiyadzi
ñuhu.
corona de rosas. itasiya, itadzini
corona de rosas hazer. yoquidzahuahandi itasiya, yosanindi itasiya
f. qni, yoquindi itasiya.
corona de rosas poner. yotniñondi
itadzinita , yosaachidzondi itadzinita, yochidzondi.
coronar a rey. yotniñoñahadisiñatoniñe, yodzandaandiyatayutoniñe.
yotni-
folio 54v column 1
folio 54v column 2
yotniñondi dziniyaitadziñuhu,
yoquidza yyandiya. f. cadza.
Coronacion de Rey. sasicoho siñaiya.
Corona de fraile. itadzini.
Corona de clerigo. dzini nidzataninota, sañuya.
Coronilla. sañundi, dzutandi.
Coronista. taytaatacutnuhuyaa,
taytaatutuquevuicuiya, taytaatnuni nandehe sanicuvui.
Corporal cosa. sasicoño, sasiyeque
coño.
Corral. nama sacu, namandau, dau
doho sacu.
Correa. yohoñee.
Corredor que corre . tai sino saa,
tay saa, tai yachi, tai catna.
Corredor de casa. huahituvui, huahi inditadzucua dzucua huahi.
Corredor de lonja. tai ñohoyahui,
tai yosinonuu yahui, tai indodzo
nuu yahui, tai yotnaiyahui, tai sanducu sacuvuiyahui.
Corregir, enmendar lo que otro haze, yondadzahuahandi, yonadzaha huahandi.
Corregidor. idem. l. tai yondaañuu.
Corregir al incorregible, riñiendole
yodzataañahandi, yotaanuu ñahandi, yosiivhuiñahandi, sita, f. cuvui.
Corregir de palabra. yoyuhuiñahandi, yonaandi, yonanindita, yodza
dzevuininondita, yosiindehe yosiindaandita, f, cuvui, yodzacoto
yyo yocahayyondisita.
Corregir escriptura. yonacotondichindi, yonacotohuiidi, yonacotocasi, yonacotondaandichindi.
Corregir asperamente. yodzacoto
yyoñahandi, yodzayuhuiñahandi, yonahandidudzuyyo.
Corregir con mansedumbre. yoyuhuinahandi, sita yotniñotacuiniñahandi.
correo. tay sicatniño saa, taysicatniñoqueye, tai sicatniño numinaha.
Correosa cosa. sacaisasihi, sasihinino, sacuvuicani, sayocaa. (no.
Correr yosinondi, yosino saandi, f. cono
Correr hazer a otro. yodzaconondi, yodzaconosaandita.
Correr a priesa. yosinosaandi, yosahadi, f. qhu.
Correr muy ligeramente. dzavuatnaha sadzavuandi, dzavua tachi
dzavua tnumiyosino saandi, sandachisandavuandi quahandi.
Correr sobre apuesta . yosinodzuhuandi.
Correr ayre, vide ayre.
Correr como agua de arroyo. yosahaquai duta, yninoquainduta.
Correr agua de alto abaxo . yocoyonduta, ynditacoyoduta, yosinondayenduta, yositanuunduta, f. cuta.
Correr agua de canal como quando
llueue. itacoyondutachita, yocaindutachita nuuñuhu, yocainduta
dutachita yocoocoyo dutachita
Caer arrayz de la pared el agua por
estar asoluada la canal. yocoonduunduta, yocainduunduta chita,
Correr mucho algun rio, lleuar gran
corriente. yosahanihinduta, ynino
nihinduta, f. qhu . f. cuinino.
Correr mucho el pescado en el agua
yocaaninisaaquete duta, yosinonini saa quetenduta.
Correr
folio 55r column 1
folio 55r column 2
Correr la enfermedad o dolor estendiendose. yosinonuuquahi.
Correr las parejas. yosinotayundi.
Correr hazia arriba. yondaandodzondi yosinondi, yosaandodzoconondi, itasinondi quasaandodzondi.
Correr hazia abaxo. yonuundodzo
yosinondi, yocaindodzodi yosinondi, yocoondodzondi yosinondi.
Correr al encuentro. yonuquehetnahayosinondi, yosaquehetnahandi yosinondi.
Correr yendo y viniendo. yonuconodeconondi.
Correrse vide auergonçarse.
Correr a otro yodzacahandi nuuta
yodzacahaninondisita, yodzacaha nuuñahandisita, yosininahañahandisita, yodzaquaicahañahandisita, yosiniyechiñahandisita.
Correr el perro ala carne. huasindicosaacoñote, huasituhuate.
Corrida, o carrera. eedzanasinosaa
eesinosaa, hoosinosaa, hoocoocuiñe.
Corretaje. yahuitay sinonuuyahui,
vide corredor.
Corriente de agua. sayositanuunduta, sayosinondayenduta.
Corriente de açotea. saininondaye
saita nuunduta.
Corriente estar la calle. yayayosita
nuu yayayositandodzonduta.
Corresponder a lo que hazen por mi.
vide agradecer.
Corresponder a quien es. yyoyonu
tnaha, yonutnaha sinduhu, sandundi siyyanisanundi.
Corrillo de gente saninatacata, sanisicocutata, ninatnahata.
Corro donde baylan. sasitasahata,
sayositasahata.
Corromper virgen. yodzatevuiñahandi.
Corrompida o corrupta. ñahanitevui, ñahanicaa, ñaha saindii.
Corromperse cosa de vianda. yotevuiyosiya, f. cuiya yosaha, yocuvui cane, yocuvuindehui.
Corrupcion de costumbres. sasitevuita, sasindaidzicota.
Corta cosa no larga sacuite, saquachi, sadzuchi, sañacani.
Cortar algo . yosandandi, f. cand. yodzaqcavuandi, yodzitendi.
Cortar menudo. yosandaquachindi, f. cand. yodzitequachi.
Cortar hendiendo. yodzeendi, yosahundi, yosaadzeendi. f. caa.
Cortar la palabra, o platica. yosandaninondi dudzuta, yosandandodzondi dudzuta, yodzatuhuninondi.
Cortar como espiga o cogollo. yosandadodzondi, f. cand. yosaindodzondi, f. quai totneendodzondi.
Cortar con hacha. yochihicaandi,
yotaandi.
Cortar leña. yosandandi, f. cand. yotahuindi tutnu.
Cortar como la oreja. yosaindaandi tutnu, yosandandaandi tutnu,
f. quai. f. canda.
Cortarse como la leche . yonduta,
yondutu,
Cortar las vñas. yosaindodzondi, f.
quai, yosandandodzondi, f. cand.
Corte
folio 55v column 1
folio 55v column 2
corte de Papa. siña ñuhu, sacaayuvuitayu.
corte de Rey. siña toniñe, siñatayu,
sacaayuvuitayu.
cortes y bien criado. taituhuacaha
taicaha toho, taicahatoñine.
cortesano tay yyoañine, toho yondiyunana yya.
cortesmente. tnuhutuhua, tnuhu
niñe, tnuhutayu tnuhutoho.
corto de razones. taycahadzoeeyuhuni, taiñacahindudzu, tai ñacaha cani.
corto hablar. catnuniyocahandi, yocachindi, dzahayuhuni yocahandi
corto de vista. tay ñatuvuicasinuu
tayyositotuu, tayyositotnehe,
tayñacuvicotosica, tayñatuvui
sicanuu, tayyositoquani.
corto miserable, mezquino. taindii
taindii ini, tay queneini, taycuiya
tayquacu taydzahaini, taindasa
dzahaini, taydzii ini, tayñaitaini.
corua de la pierna . catnusite, sayotnanusite.
cosa. sichi nuu.
coruejon, aue del agua. dzatacudzi.
cosa vieja. sayyosanaha, sayata, satuhu, sanicuvuituhu, nicuvuiyata.
cosa valadi. sanaha, dzonaha.
cosa nueua. sasaa, sasaañuhuni, sadzoicanindai.
cosa de gran verguença. canusacahayyo, canu sacahañoho.
cosa suzia. satata, sacudzi, satnaha
saquene, sacuiya, sayaqua, sañuma.
cosa limpia. sandoosanina, saqueye
sacuihi.
cosa grade y ancha . vt. dzita nahi.
cosa de poco precio no estimada, sin
prouecho. naha.
cosa comun. sayyocanu sasiñuu, sa
sitacata.
cosa sin tasa y sin medida, sañayehetnuni, sanayehecuhua, ñañohocuhua.
cosa espantosa. saiñendadzi, sayyo
sandadzi.
cosa que da tristeza, y pone compassion. saquidzacoyo iniñaha, saquidzaquaca iniñaha.
cosa que ensuzia. saquidzatnaha, saquidzatata,
cosa que quema mucho la boca. satuñuhu, satucayu, satudzaa, satuchichi.
cosa que duele mucho como açote
vhui savhui.
cosa que no se puede tocar como
consagrada. sayy, sadzoho.
cosa quebradiza. dadzu, sandadzu.
cosa que se dobla como plomo sasacoondiye sadzii.
cosa que se quiebra como vidrio.
dadzu .
cosa de muchas colores. sasicuvui
cahinuu sanicuvuidehenuu.
cosecha de pan. sanidzacaita.
coser. yoquicundi, yochihitecundi,
para cuero.
coser vna cosa con otra. yoquicutnahandi, yoquicundaatnahandi
yoquitnahandi, yosaqtnahandi
tecu, f. caq.
cossario . taysaniñahatadutacanu,
dutaichitnundoo tai saniyuhuñahata, taydzuhu, tay namañahaduta.
cosso
folio 56r column 1
folio 56r column 2
cosso donde corren los toros. sasiquinduvuata ydzundeque, sasidzadzequetaydzundeque.
costa de mar. yuhunduta, yuhunduta ñuhu, dutacana
costa del mar del sur en esta tierra
ñuundevui, ñuundaa.
costa hazer. yodzaquiñuhundi, yodzandeheninondi, yoquidzaquachindi, f. cadz.
costado. dziñendica, dziñechisi.
costar por precio. yehe, f, quehe, yondaa, cata, yosita yosaha, quaha.
costear andar por la costa. yosaanduundi, yuhuduta, f. caa.
costarme a mi por precio. yotaandi,
yotaayahuindi, yosahayahuindi.
costear hazienda. yoquidzaquachindi, f. cadz.
costilla. yequendica, yequetiyoondica.
costilla del señor. yequendiyaya.
costosa cosa. sasicayoondaa, sasicayahui sasicayehe.
costra de sarna. saninduchi, sanindoyondita, saninduchindaa.
constreñir, vide forçar.
costumbre de pueblo . dzavuacaañuu, dzavuacaatayu, dzavuaquidzata sanaha, dzavuayocuvui
ñuusanaha, dzavuayuyyo sanaha
costumbre de vida, sacaa, sacaanino
ini, satneeini.
costumbre tener vide abituarse.
costumbre tener la muger, v. camisa
costura hazer. yoquicundi, yosaqticundi, yochihiticundi, yodzatavuinditecu.
costura. tecu, sayondecu tecudzoo
costurera, ñahaquicu.
cota de malla. ñonoyecucaa, dzonoyecucaa.
cotonia manta. dzoo dusa.
cotexar, vide comparar.
couarde. tayyoyuhui, tay yyo, tayñayeeini, tayñasahaini.
couarde ser. yoyuhuindi, yosaiyyondi, f. quai, yositoyyondi, f. coto.
couarde hazer a otro, v. acouardar.
couarde hazease, v. ibid.
coxcorron dar. yocanindi yutnudzinita, yodzacana ticuiñodzinita.
coxear. yosicayaquandi, f. caca, yocootniñondi, yondoyocavuandi.
coxin, tayudzama.
coxo. tay sahayaqua, tayyaqua, tay
sacootniño.
coxo de pierna quebrada. taynitnanudzichi, l. caca.
coxo de espinilla quebrada taynicachi quachidzequedzichi, tay
nitnanuquachi yequedzichi
coxo que anda arrastrando, que es
tullido. taysasicatiyahua, taysasiyondihi, taysasiyondiyo, taynindacunaha, taysanahatiyahua.
coxo que anda de puntillas, taysahadzadza, taysahatedzadza.
coxquillas hazer. yodzaquichiñahandi, yodzaqueyeñahandi, yoquidzandadziñahandi, f. cadza.
coxquillas tener. yosinindadzendi,
f. cuvui, yocuvuindadzendi yocadzendi, yondadzendi yodzeendi.
coxquilloso. tayndadzi, tai cadzi,
taiqueye.
cozer algo. yodzachiyondi, yodzaduhuandi. yochihindi.
cozerse. yochiyo, yonduhua.
cozer
folio 56v column 1
folio 56v column 2
Cozer mayz con gallina . yodzadoyo nuni dusatiñoo.
Cozida galllna assi. dusatiñoo.
Cozido mayz assi. nunindoyo.
Cozer algo con sola agua. yochiyo
cate, yondoyocate.
Cozer maiz con cal par a hazer tortillas yodzaquetendi dacu, yotnaandi dacucaca, yotniñondi dacucaca.
Cozerlo con ceniza . yotnaandi dacu yaa, yochidzondi dacuyaa.
Cozer maiz con sola agua . yodzaquetendi dacuyuu, dacuyehe.
Cozina el caldo. duta coño, dayu.
Cozina lugar donde guisan . huahi
yocuvuihuahasacasi, siña coho.
cozinero. tay yoquidzahuahasacasi
crecer la enfermedad . vuasicodzo
quahi, yocuhuicahuiyocuvui.
crecer el agua hazerse mas. yocuvuiquahaduta, yocuvuicanuta,
yocaicanuta, yositandodzo duta
f. cuta, yondayanduta, yosidzocavuata yuhuyuta, yosinocasata.
crecer la mar. yondoyonduta canu
yonananduta canu, yonachitunduta canu.
crecer en bien o en mal. yoquicodzosindi yocayasindi yocuvuicahi, savuihica quacuvui, sayodzoca quacuvui, da hoo, da hoocaquacuvui, sayodzocaquacayanino.
crecer augmentarse alguna cosa.
yosina, f. qna, yocaya, yocuvuicahi, yocuvui nene yocuvui nduchi
crecer el sembrado . yosanuvuiyu,
f. quanu yodzandachi vuiyu.
crecer el maiz quando tiene hojas
grandes. quaquanuvuiyu, quacuicondahavuiyu, quacanandita.
crecer quando sale la espiga . quasaayoco, quacanayoco, vuiyu.
crecer la yerua. yonanaita, yocanacuhu.
(ita.
crecer mas la yerua. yonduvuinaaita
crecer el cabello de la cabeça. yonduuuinaaidzi, yonduvuinani idzi
crecer la barba. yondai idzi yuhu.
crecer nuebo el cabello de la barua
o de la cabeça. yonootaaidzidzini, yondaitaa idzi yuhu.
crecer las vñas yondaitneendi yondainanitneendi.
creer generalmente. yosinindisandi. f. qni, yocahandisandi, yocuvuin-
C. A N T E R.
Crecer el hombre, yosanundi,
f. quanundi, yocuvuidzee, yocuvuituhua.
Crecer el señor. yoyusiya.
Crecido hombre. tay quaquanu, tay
nicuvuidzee nicuvuituhua.
Crecido señor yyaniyusi nisanu.
Crecer el niño. yocuvuituhuasi, yocuvuiquahasi.
Crecer el arbol hechando ramas.
yosicoyutnu yosicodahayutnu,
f. cuico. yocanaditadaha yutnu,
yosanuyutnu. f. quanu, yositandahayutnu.
Crecer la luna . yocuvuiquahayoo
yonduvuiquahayoo yonayodzo
yoo, yonatuvuiyoo yonaquevuiyoo.
folio 57r column 1
folio 57r column 2
yocuvuindisainindi, yosaindisandi,
f. quay, yosinondisainindi,
creer firmemente, yosinindisadaa
inindi, cuite, casi, f. qni.
creer o tener por cierto, dzavuayu
ñohoinindi, dzavuayuyyo inindi
dzavuayu yosinoinindi.
creer en sueños. yosinindisandi sani
yoyusiinindi sayocachisani yocahandisandi sani.
crencha de la cabeça de la muger.
sichiidzisañuña, sanitandadzavua
idzi dziniña,
crencha tal partir, yosicotehuiñaidzidzini.
crespo cosa. teye deye.
crespo. tayteye, taidzini deye, dzini
teye.
cresta de gallo de castilla, ñeedzini
tiñoo, ñeeindodzo sañute, tnumi
indodzo dzinite, yooyacatiñoo
cresta que traian los capitanes de
los yndios a modo de plumaje. yndodzo yooyaca.
cresta de paxaro la pluma. yooyacate, tnumiindodzo sañute,
criado. tay sinoquachi, taytatu, tay
yoquidza tniño,
criado mio. tay yondacandi. tay yotaa tniñondi tay yyonuundi, tay
yosinoquachi nuundi.
criado desde niño en casa, dzayadzanandi ñani tnahandi,
criar baço. yocootnahandi candi,
yocoonintnahadicandi, yocoo
cuita tnahandicandi,
criar la ama al niño. yodzaquanuñahaña, yodzaquanutuhuañaha.
criar la muger al niño dandole el pecho
pecho. yosadzoneñedzecuiña, f. codzo, yodzacadziña.
Criarme en pobreça. yosanundahuindi, yosanu caindi,
Criar a alguno en buenas costumbres. yodzaquanutuhuañahandi,
yodzatuvuinuuñahandi, yodza
quanucasiñahandi, yodzaquanu
tacu ñahandi,
Criarse en buenas costumbres, yosanutuhuandi, yosanucasi, yosanu
tacundi, f. quanu, yosanudichindi
yosinitnunindi, f, qni, yotuvui nuundi, yocuvuituhuandi.
criar delicada mente a alguno. yodzaquanutohoñahandi, yodza
quanuyyañahandi,
Criar barriga. yonañu chisindi, yocaicoo chisindi, yosihichisindi, f.
sihi, yocoocuicoñeedziyuchisi,
Criança o cortesia, sahuiiini, sañoho
huiini,
Criar Dios de nueuo. yosaindiyaya
f. quay, yozaquevui. yodzaquitu, yoquahaya yonduyuya yodzehuaya.
Criatura, sanisayndiya mayndios.
Criador del cielo y de la tierra. yya
nisaindiya andevuiñuuñayevui.
yyadzidzahaniquevuiniquitu andevuiñuuñayevui.
Criar Dios al hombre. nisani nitasi
ñahaya, nidzaque vui yata, nidza
cacuñahaya,
Crimen peccado graue. quachicanu
quachi yooquidza, quachicahui,
quachi nene, quachicana, quachi
yoonduvuidzavua,
Criminoso, tayninducuquachicanu
H
crines
folio 57v column 1
folio 57v column 2
crines de cauallo. ydzinuudzuq cauallo. yoocauallo, idziyoo,
crisma idem. l. sa taatnuniñaha.
crismar, yotaatnuniñahandi.
Crismado. tayusacuvuatnuni, tayninaquaytnuni, taynisacoondaa
tnini .
crisol nuhu sadzandutadziñuhu. toniño, satevui dzeque, nuhuñuhu,
sadzandutadziñuhu,
cristal. yuuyuyu.
cristalina cosa trasparente. saindiinini, sayotuvuinini, sayoyahinini.
cristiano, idem. l. tayyehetnahasi cristiano tay yocuvuisi cristo.
cristiano verdadero. taindisa cristiano
criuo harnero. tesite daacainini nuni. tisitetiyehui.
criuar. yodzacaiainindi. yoquidzi
nini
crucificado estar. yondecandaadahandi, yonduvuandaandicruz, yonduvuandaadahandi cruz.
crucificar a otro. yodzandecandaa
daha ñahandi, yodzanduvuandaandahañahandi, yodzanduvuandodzoñahandi.
crucifixo. idem.
cruda cosa. yehe sayehe. dzoyehe
dzodzii.
cruel persona . tay yyoini, taidzaa
ini, taisatuñuhuini tay dzichi, tay
dzicoini,
cruelmente. tnuhu dzaaini.
cruxir los dientes. yonacasinohondi yonacasi nañenohondi.
cruxir algo entre los dientes yocañenohondi, yocuvuinañenohondi
Cruxir los dientes de frio. yonacasi
yonacayunohondi.
cruxir los dedos estirandolos. yocandedaha yehecande dahandi.
cruxir los huesos andando. yocandesite yocandeyeque yocandetiyahuasitendi.
cruxir o rechinar algo como tablas
mal puestas yocañeyutnu.
cruxir o rugir las tripas. yosacucoo
chisindi, yosicocoyochisindi, yosiñetitodzo chisindi, yoquetenino
chisindi.
cruz, idem. l. yutnu ñohotnaha, yutnuñohodzama yutnuñohotnahacaandisi,
cruzada o encrusijada de quatro caminos, ichi caaduq, yotandaqmi
ichi, ichi nohodzamaqmisichi,
cruzero. sanucollotnahahuahi ñuhu saninucohonaho huahiñuhu.
cruzar los pies o manos. yonatniño
dzamandidaha, saha,
cruzados asi, saninucohodzama daha. l. saha.
C. A N T E V.
Cuaderno. eetnaaututu, eetecu
tutu.
cuadernar o encuadernar . yosaqtnahanditutu yodzatnahatnahanditutu
cuadrada cosa. sacaanduq, sacaasiqui
cuadrar. yoquidza huahandisiqui
f. cadza,
cua-
folio 58r column 1
folio 58r column 2
cuadrar poner en quadra. yotasiduqndi, yosaqduq, f. caq,
cuadrar o benir bien algo. yosatnaha, yonduvuidzevui, yonduvui
huatu, yonatavuihuatu, yonatnaha, dzodzevuicayoquaha.
cuadrarme bien la razon, yotacuhuahasindi, yotacuhuatusindi,
cuadra de aposento dentro de casa.
huahiyosicotnanu, huahi yona
tnanunini.
cuadra de casas solar. huahiyehetnaha.
cuadrilla de gente. eenaho saninataca eesiña eesichi, sayonduvuitaca.
cuadrilla de gente venir. huasicoyo
ta, taininduvuitaca,
cuadrilla de gente officiales, eetaca
eesiña
cuajarse la miel. yocucududzi.
cuajada de leche . dzecuinicuvivhua dzecuinicuvui yuu, dzecui
nicuhua, dzecuinicucu, nicuvui
tecucu.
cuajar algo espesandolo. yoquidza
vhuandi. yodzacuhuandi.
cuajarse algo. yocuvuivhua, yocuhua yocucu yocuvuiyuu.
cuajo davuindidziyo.
cuajarse las salinas yocucuñee, yonduvuiyuchiñee.
cual o quien preguntando. yoondu
yoona.
cual de las cosas inanimadas. na,
ñana.
cualquiera. mandaanicata, mandaa
cata,
cuando : aduerbio interrogatiuo.
amana,
cuando haziendo relacion. quevui
cuando en que tiempo? mandaaca,
amanaca. nadzavuaca.
cuando a que ora? nadzauua?
cuando quiera. mandaaca quevui
cuando quiera a qualquiera hora
mandaacadzavua, mandaacadzavua qcoho. qtnaha.
cuan grande es preguntando . nadzavua canu. nadzavuaquaha.
cuando a vno tenia muger. quevui
tayoocañahadzehendi, quevui
tacuvuitnunicañahadzehendi,
cuando tenia marido. quevuisayyo
yeendi. quevuiyyocayeendi.
cuanto vale. nadzahayondaa. nadzaha cata. nadzahaquaha.
cuantas cosas. nadzahasichi, nadzahanuu.
cuantas vezes? nadzaha sichi? nadza
dzaquevui?
cuanto ay de aqui a tal parte? nadzaha dzana ñoho nahosica. 1. ñoho
tanda, nadzavua ñohotanda? nadzavuacaanaho?
cuanto ay de pascua a corpus christi
nadzahaquevui caanino, nadzahaquevuicanu, nadzahaquevuiñoho nadzahaquevuiñohonaho
caiquevui pascua saqtnaha. l. qtnaha corpus christi, nadzavuaca
qtnaha quevui corpus christi ta
nacaiquevui pascua.
cuartana enfermedad. quahinatuvui qmiqmiquevui,
cuarto de carnero. eesichi sanitandaqmi, sanitandaqmi ñañu tecachi,
H2
cuar-
folio 58v column 1
folio 58v column 2
Cuarto delantero. chiyo,
Cuarto trasero. dzandate, cacate,
Cuarto de casa. eenduq huahi, eesichi huahi,
Cuarto de pan, eeñañusanitádaduq
eeñañudzitasanitandaqmi.
Cubrir algo generalmente. yodzadzahuindi, yosadzindi, f. cadzi, yodzatetendi, yochihi tetendi, yochihidzahuindi,
Cubierto estar. yodzahui, yotete, yehedzahui, f quehe.
Cubierto estar de poluo. yoquete
ñuyaca, yoquete teyachi, yocoo
teyachi, yocoocuisitiyachi. yocoocodzoñuyaca,
Cubrir el fuego. yochihindicondi
ñuhu. yochihitneendi ñuhu, yodzandaandi yaañuhu. yodzaquetendi ñuhu; yodzandaandi yaa
ñuhu, yodzaquetendiñuhu, yona
caniyucundi ñuhu, dzadzahuindi ñuhu.
Cubierto fuego debaxo de la ceniza
ñuhunichihindico, ñuhuyehedzahi, yehedzahui,
Cubrir la casa de bigas. yotniñondi
davua, yosaqndidavua. f. caq.
Cubrir la casa con paja. yosatanditeyahua dzinihuahi, f. cata, yondoyo canindodzonditeyahua, dzini huahi, yochidzondi teyahua.
Cubrir la cabeça con paño. yodza
tetendi.
Cubrir haziendo sombra a otro. yosatandicate nuuta, yochihindi
cate, yochihindidate, yosatandi
quandahui, f. cata,
Cubrir la boca con la manta, yona-
tniño yuhundi dzoo, yodzadzahuindidzoo yuhundi yosadzindi
dzooyuhu. f, cadzi.
Cuaresma. huico ii, huico dzoho,
quevui ii coño, quevuidzohocoño.
Cubrir con el rescoldo membrillo o otra cosa. yochihindusi yaañuhundi,
yochihindi yaañuhu, yosaqninindi yaañuhu , f. caq, yochihindusi
yaañuhu nuhudeq,
Cubrir al que esta durmieudo. yochidzondi dzoo.
Cubrir la boca debaxo de la manta
yodzucundi dzooyuhundi, yosadzindidzoo yuhundi, f. cadzi.
Cuchara. ticadzi.
Cucharada. ee sicoticadzi, ee yuhu
tecadzi
Cuchilladas vide acuchillar.
Cuchillo. yuchicaa.
Cuchillo de dos filos. yuchicaa duvuisiyo, dzaa duvuisiyo yuhu duvuisiyo,
Cuchillo despuntado. yuchicaanicuvui tecundu, yuchicaa nitnanundodzo yuchinuucono, yuchicaanisaanditanuu.
Cudiciar vide desear.
Cudiciar cosas temporales, yodzandiyoinindi saiñuuñayevui.
Cuello, dzuq.
Cuenca de ojo, cohonuu.
Cuenta de contar. sasicahui, sacahui
Cuenta lo contado, sanicahuita, sa
yehendahui.
Cuenta dar a otro. yonacachindaandi sita, yonacahuindinuuta, yona
chihindahuindinuuta, yondaq
dzeendinuuta,
cuenta
folio 59r column 1
folio 59r column 2
Cuenta tomar a otro . yonatniño
nuundisita, yondacatnuhundisita,
yonanducundisita,
Cuenta para rezar. dzequenacahui
dzeque naquatu.
(di.
Cuenta tener. ñohonuundi, cohonuundi
Cuento dezir. yonacachinditnuhu,
yonacaninditnuhu.
Cuento conseja. tnuhuñadisa, tnuhuchidzu, dzotnuhunica sacahui
tnuhu.
Cuerda. yoho.
Cuerda de vihuela. yohoñuuyoho,
yohoindaañuuyoho yohotuchi.
Cuerdas nervios, tuchi.
Cuerdo hombre. vide abil.
Cuerno de animal. deque.
Cuernos poner, vi. cornudo hazer.
Cuero. ñee.
Cuero curtido. ñee nicuita, ñee nidzacuita.
Cuero de vino. ñee canu sacoho vino
cuero por curtir. ñeeyehe, ñeeyechi
Cuero o pellejo de hombre. ñee ñuma
ñeeyadzi, ñee caandodzonino.
Cuero de animal sin pelos. ñeedzundu
Cuerpo humano. yequecoño ñayevui
Cuerpo de la cintura para arriba.
nuuyeque yotnanudzavua, neecutuquasaa.
Cuerpo de la cintura abaxo. nuuyeque neecutu quacaisaha.
Cueruo. ticaca, teqvuaco.
Cuesta arriba. sacaata, sayosaandodzo saindaatuvui, sayondoyocodzo saindaadichi, indaatuvui, saquasaacuchi saquasaacuite.
Cuesta el mismo lugar cuchi, cuite,
siqui.
Cuesta arriba yr. yosaandi, f. caand.
yosaandichi, yosaandodzo, yondaandi, yondaandodzondi.
Cuesta no aspera. dzondodzoni, ytnu
quaha caadodzoni ytnuquaha,
caacaa ytnuquaha siquindaaquahaichi cuitendaa.
Cuesta que va cruzando el camino.
nunduudenduu ychiquaha yosicondaaichi yosicotnanoichi yosacuicoichi.
Cuesta yr rodeando. yosiconduundi satayucu , f. cuico, yotaanduundi yosicondaandi satayucu.
Cueua, yavui cahua.
Cuesco de fructa. inisite.
Cuesco que esta dentro de algodon.
tindeye.
Cuyo es preguntando . yoondusi,
yoondudzi yoonadzi.
Cuyo es esso? yoondusi saha
Cuyo hijo es este. yoondudzi dzaya
tay yaha.
Cuidado tener. mirando por alguno. yonditondaadita, yotaainindita, yonditocutundi, yondicocutundita, yondacañuu coondita,
yondito ñohoinindita.
Cuidado tener de si mismo. yositondaandi maiudi.
Cuidado tener de algo yodzanumindi, yoquidzañeendi, f. cadza,
yotniño siñandi tniñoyondaandi,
yodzañeendi, yotniño sahandi.
Cuidado tener de alguno en particular proueyendole de lo necessario. yondacañuhu ñaha coondi,
yositondaa ñuucoondi, yositondaa
ñuhuquetendita, yondacañuhu
H3
Cui-
folio 59v column 1
folio 59v column 2
quetendi sita.
Cuidadoso estar por algun negocio
dzoyocoocainindi.
Cuidadoso estar en lo que ha de hazer. yondaayuinindi sacadzandi
ñohocaha ñohocachiininditniño
cadzandi.
Cuitado miserable. taindahui, taindahuicai nuu ita nuucuhu, dahui
quicahata.
Cuitado o desdichado. tay ña sacanu ñasacuvuisita.
Culantrillo de pozo. yucudzucuadzavui,
Culantro verde. yuvuayavua.
Culebra. coo.
Culebra de dos cabeças. cooyuhu
vvui, coodzini vvui.
Culebra grande. coo yuhuaidzu.
Culebra muy pequeña. coonuu.
Culebra otra poçoñosa. coo cata.
Culebra otra. coo saha.
Culebra que buela. coonduvua, coondavua.
Culpa. quachi, dzicaquachi, yecaquachi.
Culpa propria mia. quachi mayndi,
quachimaiñuhundi.
Culpa no tener. ñaquachi, ñasaha,
ñadzicandi.
Culpa hechar a otro. yotaañahandi,
yosicotaanahandi, f. cuico.
Culpa hechar el vno al otro. yonataatnahandi, nutaadetaatnahandi quachi.
Culpa mia hechar a otro. yodzacuicondaañahandi quachi, yodzatavuiñahandi quachi, yodzataanaa
ñahandi quachi.
Culpar a otro falsamente. dzoquachinaaca, yodzatavuiñahandita,
yotaaquachiñahandita, y por metaphora, yodzaquaindaañahandi, cooquehui, teyechiquehui.
Cultiuar. vide labrar.
Culto diuino sasiñuhu.
Cumbre de sierra. dzini yucu.
Cumbrar o llegar a la cumbre de la
sierra, yosinocavuandi , dzini yucu, yosinonditandi, dziniyucu.
Cumplir o conuenir algo. siniñuhu
dzavua, siniñuhu.
Cumplir lo falto. yodzasinondi, yodzasinotuhuandi, yoquidzaneendi. f. cadza, yodzasinocavuandi,
yodzasinondehendi, yodzasinocuhuandi, yodzasinonee.
Cumplir el voto prometido. yodza
dzevuindi sanidzaquiñuhundi,
yodzaqcuvuindi, yodzaqndehendi sanitniño naha ñuhundi, yondasindiyeca.
Cumplir con mi consciencia yodza
daandi tniñomaindi yodzadzevuindi, yodzaqcuvuindi tniño maindi, yodzasinocavuandi tniño
maindi, yonatucuyonasiyondi, yondaininindi, yocacundaa yocacusiyondi, ña sahañaquachindi.
Cumplir de palabra . dzocaandodzonica yocachindi, dzonicachicandi, dzondudzuni yocachindi.
Cumplirse lo que dize. yocuvuisanicachindi, yosacuvui. yosacoho,
sanicachindi , f. qcoho. sandudzu
nicachindi yocuvui.
Cumplirse el tiempo o plazo puesto.
yosinocoo, yosinocavua, yosandehe
folio 60r column 1
folio 60r column 2
yosandehe quevui, yosatnahaquevui,
f. qndehe, f. quaha, yosatnahaqueuui ñohocua.
Cumplida persona . tay dehecuvui
ñohoini, tay ñohocuhuaini, tay
yehetnuni ini.
Cumplir la penitencia. yosinocavuandi penitencia.
Cumplirse años: yosinocavuacuiya
yosinocuiya, yosandehecuyya. f.
qndehe.
Cuna de niños. dzoco.
Cundir la mancha estendiendose.
yosandoho, f. qndoho, yosinondoho, yosanini, f. qnini, yosinonini.
Cundir la mancha de vna parte a otra, por estar junta la ropa. yosinochihitnaha, yosinondohotnaha, yosinohuidzatnaha, yosanini
tnaha, f. quini.
Cuña de palo. duyu, yutnuyeque,
yequeyutnu.
Cuña de hierro. caayeque, yequecaa.
Cuñado hermano de mi muger. dzidzondi.
(dzandi
Cuñado marido de mi hermana, cadzandi
Cuñada muger de mi hermano. sanundi.
Cuño de moneda. tañino, sadzacanandusa tomines.
Cura de yglesia. dzutudzasa sasiñuhu
Curar enfermedad. yoquidzatatnandi, f. cadz. yositondaanditayquahi,
f. coto, yodzandahañahandi,
Curador de menores . taydzaquanu ñaha tay cai, tay yondaca tai
cai, tay yonahatnuni sitay cai,
Curioso hombre. tay huii ini, tay cuihini, tay huayuini, tay quidzahuii
tai yonducuninosahuii, tayquidza
nani, tay yoquidzahuii, sahuii sa
nani, tayyonducunino yaaquai.
curioso en vestir. tai sandesihuii.
curioso en saber. taydzitnitnuhu.
curtir cueros. yodzacuitandi, yoqui
dzahuitandiñee.
cutaras. disa.
cutaras sin carcañal. disaticundu, disa ñandaha.
cutir vn huebo con otro, yotahuitnahandevui, yotahuindaatnahandevui, yosaquehetnaha, f. qque yosa
tusitnahadevui, f. qtusi.
cutir vn huebo con otro actiuo. yosasandaatnahandidevui . f. casa,
yonataatnahandi devui.
cutir vn touillo con otro, andando.
yondaandutnaha saha, yondaa
quehetnaha saha.
ç. A N T E A.
Çabullirse. yocaindusindi, yosivuindusindi, f. quevui.
çabullir a otro. yodzaquevuindusiñahandi, yodzacaindusiñaha
yodzaquevuiñahandiduta.
çabullirse a menudo. dzonoodzonoo yosivuindusindiduta, yocaindusi.
çasio en la lengua. dzoyo ñuuninocayuhuta.
çaherir a otro lo hecho por el. yonachidzo yuhundinuuta, yonachihitotondi, yonachihindahuindi, yonatniñondi nuuta, yondacunahindi nuuta saniquidzandi.
çahones o çaragueles. satu caha, sasicuino saha.
H
çaho-
folio 60v column 1
folio 60v column 2
çahones calçarse. yodzacaanuundi
satu, yondevuinuundi.
çahurda. huahi quene, sañohoquene,
çamarro. dzono ñee.
çamarrear a otro. yosanidzii ñahandi. f, cani.
çamarrear a otro de palabra, yocanidziiñahandi sahatachidudzu.
çampuçarse vide çabullirse.
çanahoria. ñami quaacastilla.
çanca. dzichi cuine.
çancadilla dar a otro. yotniñonano
saha ñahandi yodzucunino saha
ñahandi, yodzacui yonino saha
ñahandi yocainahisahañahandi.
çancos de palo sobre que andan yutnusacuiñendodzo saha,
çanesa vide. orla.
çanja para cimiento. chiyo nisatani
nota, chiyo huahi,
çanja hazer. yosataninondichiyo, f.
cata, yotahuininondichiyo, yotahui chiyondi.
çanquear andar de aca para aculla.
nee caa neeisi yosicandi yosahandi, f. caca, f. qhu.
çapatero. tay quidzahuahandisa tay
quicundisa, tayhuisidisa,
çapato. disa, ñee,
çapato con orejas. disayehetutnu,
çapatos calçar yochihndisandi, yodzaquevuinnundisa.
çapatear bailando . yoquidzatadzi
sahandi, yonacatusandi, yoquidza
huisisahandi. f cadza yocatundaa
sahandi.
çapatos hazer. yoquidzahuahandi
disa, f. cadza, yoqnindidisa, yoquicundidisa.
çapaton hombre pequeño, taindeque, taycuite, taidihi,
çapote fructa. doco, cuisi blanco.
tnoo negro,
çapote colorado mamey. dicasaha.
çapote chico dulce. dica ñuñu,
çarahueles. vide çahones.
çaranda, vide criua.
çaratan enfermedad. quahi ñuhu,
sacanandodzo ñahadzehe.
çarça. yñocoo, yñotete,
çarçaparrilla. yohoyucu.
çarcillo para las orejas, sacuitatutnu, sacuitadzoho tende sacuita
tutnu.
çarço. sito, sitoyoo, nidziña.
çarços hazer. yodziñandisito,
çatico de pan. dzitanicachi, dzitañañu, dzita nitahai, dzita sahi.
C. A N T E E.
Cebolla tenaqmi.
çebollino. vide almacigo.
çebollino trasponer. yosicocanindiyavua, f. cuico, yotavuandi
yavua, yodzandaindi yavua.
çeçear. yocahadzeyendi, yocahatendisindi.
çeçeoso, taycaha dzeye, tay yuhu
dzéye, tay yaa tendisi.
çedaço. tesite, sacainini yuchi.
çedro. tnutni, tnutni cuisi.
çeçina. coño yehe ñee, coño adza,
coño nisivui ñee.
çediço cosa lacia, sa nidzii.
çedula, tutudzuchi.
çegar de los ojos. yoquaandi, yoquaa nuuudi,
çega-
folio 61r column 1
folio 61r column 2
çegajoso. tai nuucaca, tay nuutequani, nuuquani taynuutuu, taynuu
tnehe.
çegar a otro con tierra. yotnaandi
ñuhu nuuta, yocoyoninindiñuhu
nuuta, yocoyoninondi nuuta, yoconondi.
çegar generalmente a otro. yodza
quaandinuuta.
çegarse el entendimiento o andar
ciego. yosicadzoho yosicaquaandi
f. caca, nicuvui naa, nicuvui quandahui inindi.
çegarse con la claridad, yonaanuundi quandii nisa coho nuundi, yocuvuicaca nuundi, cani nisacoho
nuundi.
çeiua. yutnu nuu.
çeja de los ojos los pelos. ydzi dzucua, dzucuanino.
çeja la carne. ñee dzucua.
çeja el hueso yeque dzucua,
çejo poner. yosito yyondi, yosito
dzaandi, yosito satundi. yosito
idzindi nuuta. f. coto,
çejunto. tay natnaha idzidzucua.
çelada encubierta. sasasiyecu, sasani
huisiyecu,
çelada o emboscada poner encubierta. yosasindi yecu, f. cusi, yosaqhisindi yecu, yosaq yuhundi
yecu. f. caq, yosani huisindi yecu.
f. cani.
çelada armadura de la cabeça. caa
cohodzini.
çelar tener çelos. yotadzicuiñoinindi, yoquidzacuiñoini, f. cadz. yocuvui cuiñoinindi, yocahacuiñondi, yotaa cuiñondi.
çelar encubrir. yochihindoyondi,
yochihiyuhundi, yochihidzahindi
çelda vide aposento.
çelebrar el sacerdote. yocachindi
misa, yoquidzandi missa,
çelebrar fiesta, yodza coondi quevui. l. huico, yodzaquandi huico,
yocahandi huico, yoquidzacanundi quevui. f. cadza.
çelebrarse fiesta. yosina huico, f. qna
yocooquevui,
çelebrar fiesta fuera de su proprio
dia. yonoo tniñondi quevui, yodzanoonaandi quevui . yonutniñonaandi quevui.
çelebrar fiesta antes del tiempo. yodzacoonahandi quevui, yodza
coondahandi quevui.
çelebro. caha dzeque.
celemin. tnundoo quachi.
celestial cosa. sasindevui sacaaandevui, sayyoiniandevui, sayehetnahaandevui.
(ño.
çelos satadzicuiñoini, saquidzacuiño
çeloso tai cuiñoini,
çelos pedir. yocaha cuiñondi.
çementar hazer cimientos. yodzahuandichiyo. yotniño sitendi chiyo. yodzacaindi yuusaha. yotniñochitundi chiyo. yosaqnanindi
chiyo. futuro. caq.
çementerio, cahi, sayondusindeye,
çena. sasasidzini.
çenar. yosasidzinini f. casi,
çenadar a otro. yodzacasidzinindi.
yosahanditasacasidzini.
çenadero. lugar donde cenan. huahi
sacasidzini.
çendrada plata. dziñuhucuisi nitevuita
vui
folio 61v column 1
folio 61v column 2
vuita.
çençeño pan. dzita ñayeheyusayya,
dzita ñayusaiya, ñatuvui yusaiya
çençeño hombre enjuto. taycuiñe,
tayndaa, tayyeque.
çeniza. yaa.
çeniziento que tiene çeniza. sayondaayaa, sayeheyaa.
çeniziento palomo o toro . quetecuinda.
çenogil. huatu, huatuyonunidzanda, yodzucuninodzanda.
çensura ecclesiastica. sayotasitnuni
sancta yglesia, sayosaq yy. sayotniño naho, sayosaq dzoho sancta yglesia, saninandiyu, ninandadzi, ninduvui ii, ninduvuidzoho,
sasiñuhu.
censura o aprobacion de examen.
saninatuvuindaa, ninatuvuicuite
sanicuvuindisa.
centella de fuego. ñuhundeq nuhundeq, yondachi, yondavua.
centellear el fuego. yondavua ñuhundeq, yositacoyo ñuhundeq,
f. cuita, yondachi ñuhundeq, yocandeñuhundeq.
centella muerta. yaañuhu, yaahuidzi
centro de la tierra . anuhu, damaa,
iniñuhu, iniñuhumaa.
ceñirse pretina. yosanindiñee nuu
yequendi, f. qni, yodzucundi
ñee nuuyequendi, yosamandodzondi ñee nuuyequendi, f cama, yosaqninindi nuuyeque. f. caq. yondaqninindi ñee nuuyequendi, yonaquindodzondi ñee nuuyeque.
ceñir a otro, yonaqnindiñee nuuyequeta, yodzacamandodzodzo
ñee nuuyeque.
ceñirse la muger las naguas . yosamañadzamadziyo. f. cama, yosaniña yohodziyo, f. qni. yonadzucuña yohodziyo nuuyeque.
ceñida estar asi . yonamañadzama.
yonuni nuuyeque, yodzucu nuu
yequeña.
cenirse la manta el varon para trabajar. yondaa chihindidzoo yondadzacutundidzoo, yonacamandodzondidzoo.
ceñirse el mastil el indio. yonamandodzota satu.
ceñudo estar o mohino. ñohodzoo
inindi, f. coho.
çepa vid. tende dayayoho, duhudayayoho, sandudayayoho.
çepa de leña. duhuyutnu, tendeyutnu.
çepa o tronco de linaje. tnuhu, sandu, duhu.
çepillo. caañahindodzo nuuyutnu
caañahi yutnu, caadadzahuii
yutnu.
çepo o prision . yutnu sacoho saha,
yutnu cavuadzuq.
çepo de animales. sito tavuiquete,
duhutavuiquete.
cera. ñuma.
cera de los oydos. ñumadzoho.
cerca preposicion. yatni, yatniñuhuni, yatnini, yatni huiini.
cerca de algo penes. nuu, yatni.
cerca es señalando. yahahuiini, yahani, yatni huiini.
cerca de huerta. dau, namandau.
cerca o muro de ciudad namasacu,
yondiyuñuu nama dau nuu ñuu,
na
folio 62r column 1
folio 62r column 2
namandau, namayondadzi ñuu,
nama sacu, yondadzi neendu ñuu.
cercar alguna huerta. yodzacuicondi dau nama, yosanundiyundinama, yosanundadzi namandau,
f. canu.
cercada ciudad . ñuucaadiyu sacu,
ñuu yondiyunama sacu.
cercada estar la huerta. itunisicondaa, nama sacu.
cercar alguna cosa. yonacañu yona
dzucundi.
cercar los enemigos. yonatniño cutañahandi yecu, yonadzacañun di yecu, yonatniño mañundi yecu, yosinonduundi, yonadzucundaandiyecu, yonacañundiyucu,
yonatniño mañuñahayecundi.
cercados enemigos. tay yonucoho
mañu, tay yodzoyucu, tay caacono, tay ñohocono.
cerca de cañas. sacu.
cercar de cañas. yochihindisacu.
cercar la eredad de espinos . yosanindi yutnu iño, f. cani, yochihindisacu, iño, yosatandodzo ita nuu
iño, f. cata.
cerca asi. sacu yehe iño. sayehesacu iño.
cercar de valladar. yochidzondi ita
nuunama, yosaqdi ita nuu nama,
yoquidzavuiindi nuunama.
cerca de medio dia . sayatni cañundicandii sanisaa nisinoquehendicandii, dzovuitnica cañundicandii.
cerco o cosa redonda. cuta sacuta,
satecuta.
cecrar la heredad de estacas o de rramas
derramas, yosaqsacundi itu, f. caq, yochihisacundi.
cercar ganado. yotniñocutandi yosinonduundi.
cerco que haze el sol . ñohodzoco
dicandii.
çerco que haze la luna. ñohodzocoyoo
çerçenar. yosandandaadi yuu si, f.
canda.
çerçenar, cortar al rededor. yosandacutandi.
çerçenada asi. sanitanda cuta.
çerçenaduras. sanitanda, sanicaindaa
çerdas de cauallo. idzi.
çereza. daya.
çereza grande. daya tecaha.
çerezo el arbol. tnundaya.
çernejas, vide crines.
cerimonia. sasichihiñuhu.
cernada. dutayaa.
cernir. yodzacaininindi.
cernirse. yocainini,
cernida cosa. sanicainini.
cernicalo, tedzaha.
çerote de çapatero. ñumayosaanuuyoho.
çerraja, yerua. yucutiñoo, yucuyaa.
cerrar generalmente. yosadzindi. f.
cadzi, yonacadzi.
cerrado estar. yondiyu yondadzi.
cerradura. caayondiyu satnu.
cerradura de palo. yutnuyondiyu
yuhuyahi, yonandadzi yuhuyahi, yutnutehe yutnuyondaa yuhuyahi.
cerrar el camino para que nadie vaya por el. yosadzindi ichi, f. cadzi
yosaqninotnunindi ichi, yosandadi ichi. f. canda.
cerrar
folio 62v column 1
folio 62v column 2
Cerrarse la erida. yonatnahañee,
yonana nohoñee, yondutuninocoño, yondenoho ñee.
Cerrada estar qualquiera cosa. yondiyudzau yódadzi.
Cerrar a piedra lodo. yonataandidayu, yonatniñondidayu, yotnaandidayu.
Cerrar con llaue. yonacadzicutundi, yonacadzindicaa.
Cerrar hechar solo el cerrajo. yodzacononinindi.
Cerrar la bolsa. yonadzitaninindiyohoitni.
Cerradero de bolsa. yohoyonandiyuitni, yonacononiniyuhuitni, yoho
caanini yuhuitni, yohoyonadza
tacayuhu itne, yoho yonuninino
Cerrar los ojos. yosanindi, f. quani,
yonacadzinunndi, yonadzatnaha nuundi.
Cerrar los ojos de quando en quando pestañeando. yosaniquachindi, f. quani.
Cerrar los ojos a regañadientes por
algun dolor. yonaquanicutundi
yonacasindodzohohondi, yosaninuundi,
Cerrados tener los ojos, yonanindi, yondiyununndi.
Cerrar puerta con llaue de palo. yonacadzidahayutnu yodzandevuidahayutnu.
Cerrar la mano. yonaquitutneendi
yonatnee tneendi.
Cerrar la boca. yonacadzi yuhundi.
Cerrarse el cielo con ñublados. yonatnahavuico yonduyuicutuvuico, yondutuvuico.
Cerrar el coraçon no descubrir lo
que tengo en el. yosadzininoinindi, f. cadzi.
Cerrar dos o tres que estan en pie por
que no pase otro. yonacadzindi nuuta, yosadzininondi nuuta, f. cadzi
Cerro. yucu.
Cerriones de hielo . yuhuanicucu,
yuhuanicoocoho.
Cerro de pelos ydzisatate.
Cerrojo. caanacononini yuhuyahi,
caanacononini sayondi yu sacondadzi.
Certero que tira derecho. tay tuhuandaha, tay cuitendaha, taymihindaha, taindaadaha, tay taamihi,
tay caacuiteudaha.
certero tirar. yosicocuitendi, f. cuico, yosicondaandi, yotaacuitendi,
yotaandaandi yuu. l. yutnu.
Certificar a otro. yodzacuitendi ini
ta, yoquidzandaandi inita. f. cadza
yodzandaandi inita, yodzandi sandi inita.
Certificada o aueriguada cosa, cuiteyyodaayyo.
Certificado estar, por cierto tener.
dzavuayyo inindi, dzavuayucoo
inindi, dzavuayu, yotuvuisindi,
dzavuayu yonahandi.
Certificarse de algo. yonducucuitendudzu inindi.
Certisimamente. disayu, tnuhucuitendisa.
Ceruatillo. ñeni.
Ceruiz. yequenuudzuq.
Cesped. tehui, tehuindayu, tehuindasi
Cespedes sacar, cauando. yotavuandi tehui, yotahuindi tehui.
Cessar
folio 63r column 1
folio 63r column 2
cessar de hazer algo. yodzaquehuindi, yodzaqhninondi,
cessar de llouer. yonumadzavui, yosaanditadzavui, f. caand. yoquehui
dzavui.
cessar de parir la muger. yonoocuiñeña.
cesta. tesite, tesiyo teyacu.
cesta con asa arqueada. tesite indodzo
doho tesite indodzo tnutodzo.
cestero que las haze. tay dzahatesite, tay tnaatesite.
cetro Real. tatnuyya, tatnutoniñe.
ceuon. queteyodzananuta, queteyodzaquanuta, queteyosidzodza
ha, queteyodzacuidzotadzaha.
ceuar. yodzanañundi te, yodzaquanundite
ceuar arcabuz. yotniñondi ñuhu
siicaa.
(ho,
ceuada. nunindoco nunivuiyu tedzoho
ceuadilla. yucudiq.
ceuar aues para caçarlas yotasivuisindisasate, yocootasindi sasate.
ceuil persona . taynaha, taynicacu
naha, tay ninuunaha.
Cielo de la cama. dzoonisatandisita
dzoo nisatandiyu, dzoo caandisi
dziuicama.
Cieno dayu duta dayu.
Ciento pies, gusano. coo ocondaha.
Ciento pies otro. ticooyusa.
Cierço viento. tachiyuhua.
Cierta cosa. sandisa, sacuite, sandisa
cuite, mihindaa.
Ciertamente, mihini, mihinindaa,
cuiteyu, disadisayu.
Cierto estar. yosinicasindi, f qni. yonahacasindi, yotuvuindisasindi,
yotuvuindaasindi, yotadziyuinindi, yotuvuiyusindi.
Cierto verdadero. tay cahacuite,
taycahandaa, tay disandudzu, tai
cahandisa, tay cahatnuhundisa,
tay cachindisa l. daa.
Cieruo animal. yudzu, ydzuyucu.
Cierua ydzu sitna.
Cifra. sataa huisitacu, sayondaahuisitacu.
Cifrado. sanisacoondaahuisitacu, sanisacuvua huisitacu.
Cigarra. tidzi.
Cigarra cantar. yosacu, f. quacu, yondayutedzi.
Cigueña. dzamitnoo.
Cilicio. dzonondacui, dzono idzidzaa, dzonoidzi iño, dzonodaye.
Cillero donde algo se guarda. huahimaa, huahicaanini, yuhu huahi
ñohotnaha, huahiyaca.
Cimenterio. cahi huahi ñuhu, saisindusideye, sayondusideye, saisi ñaña, saysiyavui ñaña dusideye.
Cimarron que se huye. taysasino sino, tay nuconodecono.
Cimien-
C. A N T E I.
Ciclones. dzinuhu, quahidzinuhu, quahinatuvui,
Ciego. tayquaa, tay niquaa.
Ciego de nuues. tay nisacodzovuiconuu. tay niquisi vuico nuu.
Ciego ser. yoquaandi.
Ciego los ojos secos. tay nicaicoho nuu, tay niyechininonuu.
Cielo. andevui.
(ñoo.
Cielo estrellado. andevui ysindaa tiñoo
folio 63v column 1
folio 63v column 2
Cimiento o çanja: sanitahuininota
chiyohuahi, sichinitahuininota
sacaichiyo huahi, sanisataninota
chiyohuahi.
Cimiento abrir . yotahuindichiyo,
yotahuininondi chiyo, yosataninondichiyo, f. cata.
Cimiento hecho. yuunitniñosite, sa
nitniñosite, sanisinocutu, sanitnaasite, nama nitniñosite.
Cimiento hazer . yotniñositendi chiyohuahi, yosaqndaandi, chiyohuahi. l. inihuahi, f. caq. yotnasitendi
chiyohuahi.
Cimiento. chiyo huahi.
Cimiento ygualar. yoquidzandaandi, f. cadza. yosaqdaandi, f. caq.
Cimbria. yutnu saquehetaniño.
Cincha. huatu sanduvuicutu dicaidzu, huatu sinoninindicaidzu, huatucavuanini chisi idzu, huatuyehendicotayu.
Cinchar el cauallo. yosanindi huatu dicate, f. qni, yosaqninindi huatundicate chisite, f. caq. yondadza
cutundi huatuchisi.
Cinise, moxquito çancudo. tiquañe
Cinta para ceñirse. ñee sanamandodzo nuuyeque sacoonuni nuuchisi nuuyeque.
Cinta o cincho que se ponen las indias recien paridas tnani.
Cinta tal poner . yochihinditnani,
yosaninditnani, f. qni.
Cintas con que las indias se trançan
los cabellos. daha.
Cinta tal poner. yodzucundi daha,
yonaqnindidaha.
Cintura. nuuyeque.
Cipres arbol. tnuyuq castilla.
Circulo. sacuta.
Circuncidar. yosandandaandi ñeedzini inidzoho, yosaindaandi. f.
quai.
Circunspecto hombre . tay yonacani
maayni, tai yonatadzi maayni.
Circunstancia que agraua el peccado. sayosacodzodzini quachi, sa
yosaquehetnahaquachi, sayonañu
quachi, sayocuvuiquahaquachi.
Cirial. yutnu indodzoñuhu, indodzoite.
Cirio. ite ñuma nano.
Ciruelo. tnuticavua.
Ciruela la fructa ticavua.
Cìsco. yaañuhu, yodzaca.
Cisterna algibe. yende, sacavuanduta, sacohonduta, dau sacohonduta, cavuanduta
Citar a juyzio. yosacachindisita, yosadzaqnindita.
Citado llamado a juyzio, tay nisaqnitniño.
Ciudad tayucanu, ñuu canu yucunduta, tayutoniñe, tayu nanu, yuvui tayu
Ciudad poblada de estrangeros, vi.
auezindarse.
Ciudadano. tay ñuu canu, taytayucanu, taytayutoniñe.
C. A N T E O.
Congotear la vasija que no esta
llena. yocamaninoñohocama, yocandenino, yosinonoo
çoyacal capa de agua. dzoocaha,
dzooticu.
çopo
folio 64r column 1
folio 64r column 2
copo de la mano o del pie. tayndaha. l. sahatecundu, tiquitni,
Chapatear o patalear en el agua. yotahui yequendiduta.
Chapines. disacoco ñahadzehe, disaticoo.
Chapitel de casa pajiza. huahitiyee.
Chayote, fruta. naña.
Charco de agua . yendeduta, duta
caasiña, dutacaandadzi.
Charlar o chocarrear. yocahanaha
yocahadzequendi, yonducudzequendi, yonducudzequendi, yodza
quacuñahandi, yotnaidzeque.
Chica cosa, saquachi, sadzuchi.
Chibo o cabron dedziyu.
Chibato capado. dedziyu nindaa niniyuute.
Chicharra. tidzi.
Chicharron. ticayequene.
Chiflar con los dedos. yodzocaadzuvuindi, yotevuindidzuvui, yodza
quacundidzuvui.
Chiflar con la boca. yodzatutundi,
yotutundi, yotutuyuhundi, yocanatutundi, yotutudzuvuindi.
Chillar como los paxaros . yondayucuiñete.
Chimenea . nama huahiñuma, nama yosaanini ñuma.
Chimenea lo alto. dzini.
Chimenea humear. yocanañuma,
yosaaniniñuma, f. caa. (te.
china piedrezita. yuucuchi, cuchiñute
chinchon. teyee teyeenicacuiñe.
chinchones hazer a otro. yodzacacuiñendi tatiyee.
chinehe. tiñee dzii.
chinche grande y negra. tesihi neñe.
chirimia. cutuyutnu.
chirrion. cata yutnucata.
chi-
C. A NT E V.
Cuecos. disaticoo dixadzuq, disaindodzoninoñahadzehe.
çumirse algo. yocaindusi, yocaindita, yocaicuino.
çumo de qualquiera cosa. dutasi.
çumoso sayehendutasi.
çumo sacar exprimiendo, yosanindi. f. qni, yodzatoondi.
çumo sacar retorziendo paño. yodzacuiyondi, yocoyondi, yonaquenindi.
çurrar cueros. yoñahindi ñee, yodzacuitandi ñee.
çirujano. tay tatnaquahitnani, tay
quidzatatna saninihiquahi.
çurzir vestido. yosadzindodzondi
tecu, f cadz . yodza nuhundi tecu
nani, yonadzatavuinditecu.
C. A N T E H.
Chamisa. tnutavui.
Chamuscar algo. yodzeyendi,
yoqniñuhundi, yosaqndecundi, f. caq. yochihindecundi, yodza
caandecundi.
Chamuscada cosa. sanindeye, sanisaquehendecu, sanisinindecu.
Chamusquina hedor. yosahañuma.
Chapa de metal. caayadzi.
Chapear la erradura. yocasandisacaa yehecanda ininocandandisa
caa, yocavua yocasa disacaa sacasa sacavua.
folio 64v column 1
folio 64v column 2
Chirriar las aues. yondayute, yocuvui vuaate.
Chismear. yocahavvuiyuhu, vvuidudzu vvuidatu, vvuiyoondi, yo
nucachi yondecachindi, yocaha
vvuiyoo vvuindatundi, duvuisiyo yyondi, duvui siyo iñendi.
Chismero. tay vvuindatu, con los
demas.
Choça, todzo, huahiyai, huahitiyee
huahitiyahua .
Chocarrero . tay cahadzeque, tay
dzeque, tay yonducudzeque, tay
dzaqua ñahacu.
Chocarrear. yonducudzequendi yodzaquacuñahandi.
Chocolate beuida de cacao. duta
dzehua ñuhu.
Chorro de agua. sainditanduta.
Chorrear el agua. yositanduta, f.
cuita.
Choqueçuela de la muñeca. yeque
tinduu, yodzodzuqdahandi.
Chueca donde juegan los huesos.
sañohotnahayeque, sañohotnanuyeque.
Chueca de la rodilla. yequetinduu,
yodzositendi, tetacasitendi.
Chuflar, vide chocarrear.
Chufletas. dudzudzeque, tnuhudzeque.
Chupar. yosichindi, f. cuchi.
Chupar la caña con cascara, martajandola. yondavuandi.
Chupar el humo de los poquietes.
yotaandi dzanu, yodzitandi dzanu, yosamindi dzanu. f. cami.
Chuparse los dedos lamiendo. yonayuvuindaandi.
Chuparse el niño los dedos . yosadzindahasi, f. cadzi, yonatehuisi.
Chupar alguna cosa sin maxcarla.
yotehuindi.
Chupar el echizero o embaidor al
enfermo. yotehuindi, yodzandaindi, yodzacanandi quetequahi
quetequañuhu, yondainaindi.
Chupada persona por flaca. tai nindahua, niyechi, tay yeque, tai cuiñe, taindaa, taynicoondaacoño,
tay ninoondaacoño.
Chupado hombre consumido, con
solo el cuero. tay nisinocuiñeyeque, taydzonuuyeque, dzotuchi,
tay ñanee ñacoño
Chupado consumido. nicuvui ñama, nicuviyeque, nicuvuiyechindi, nisaqñama, nisaqyechiñaha
stohon Dios.
D. A N T E A.
Dadiua don. tahui.
Dadiuoso. taydzaitaini, taydzasa, tayyosahañaha.
Dador de los bienes de gracia Dios.
yyayodzasatahui sahuahasadzico sadzee, yya ñandii ñaquacu,
yyayodzaitadiyaya.
Dados. yequecatne.
Dados jugar. yocatnindi yeque.
Dado a mugeres. taysanoo tayquadza, tay yonoo yosini, siñahadzehe, tay yosicaquadza.
Darse a mugeres. yosicaquadzandi
f. cadza. lo propio se dize de las
mugeres para con los hombres
Daga. caa tuvuiñaha, caaqniñaha.
Dama.
folio 65r column 1
folio 65r column 2
Dama. tohodzeheyya, ñahatoho
dicoyya.
Dama gentil hermosa . tohodzehe
caahuii, caahuayu.
Dançar. yositasahandi, f cata.
Dançar de las manos asidos. yocahindahatnahandi, yotneendahatnahandi yositasahandi, yonacahindahatnahandi yositasahandi.
Dançar asidos de los ombros. yonumidzuqtnahandi yositasahandi,
ñohodzeque tnaha , yositasahandi.
Dañar hazer mal. yodzatevuininodi nuuta, yoquidzanahondisita,
f. cadza.
Dañar a otro en la hazienda. yodza
tevuindi yahuicatata.
Dañarse algo. yotevuii.
Dañarse la carne, o fructa. yotayu,
yotevui.
Dañosa cosa que haze daño. sayosahaquahiñaha.
Dañar a otro en las costumbres. yodzacuico iniñahandisita, yodzatneeyaainiñahandi sita, yodzacaandi inita.
Dado caso. ta, taquadzu, taquadzu
dzavua.
Dar algo a alguno. yosahandi, f. cuhua, yotasindi.
Dar en retorno. yonacuhuañahandi, yonacuhuanaandita, yonatniñodzavuandi, yodzandicocavuandi.
Dar vozes, vide bozear.
Dar debalde. yosahadzicondi cahandi, f. cuhua.
Dar algo para que no me lo bueluan
mas. yotasicuiindi, yosahacuiindi, f. cuhua.
Dar a conoscer a otro . yonahañahandisita.
Dar puntillazo. yochihisahandi, yodzaqcoondiyodi, yodzaqndiyo
yodzaqdahandita.
Dar a otro como estocadas con la
mano. yoquindahandi, yochihisiquindita, yoquisiquindita.
Dar del codo a otro. yochihisitendahandi, yosicochihi sitedahandita.
Dar papirotes. yochihitindandi, yochihitecandi yotaatecandi.
Dar alegria a otro. yodzadzee iniñahandi, yodzahuatuiniñaha.
Dar en rostro a alguno con sus defectos . yochidzoninondi nuuta
quachita, yonachidzondi nuuta,
yonatniñondi nuuta, yonanahandi nuuta, yonacuvuiñohonuundita,
yonachidzo yuhundi, yosii ñohonuundita.
Darme en rostro alguna cosa. yosa
codzoqueneinindi, f. qcodzo, yoquindehui inidi sisacasi, yondehuisindi, yondehuindaa sindi.
Dar en rostro el manjar al enfermo
no le poder comer. yocuvuicuiyaindi, yocuvuindii ini yocuvui
queneinidi.
Dar de beuer a otro. yodzacohondita.
Dar de beuer a otros, brindar. yodzacaandi cohota, yodzaqndodzondi cohota.
Dar de comer. yodzacasiñahandi.
Dar de comer al que no lo puede
I
tomar
folio 65v column 1
folio 65v column 2
tomar con las manos. yochindisacasi yuhuta
Dar de beuer al que no puede beuer
con sus manos, yotaandi yuhuta.
Dar bocados, o comer a bocados.
yosasindodzondi, yosasindaandi,
f. casi. yocahundi, yocahundodzo
yocahundaandi.
Dar buen orden. yochihitnuni huiindi, yotasitnunihuiindi.
Dar lazada. yochihicatnundehendi,
yochihidehendi, vi. lazada.
Dar ñudos. yochihicatnu cutundi,
yotasicatnundi.
Dar señas a otro para hallar algo.
yonahatnunindisita, yosiitnunindita. f. cuvui.
Dar bueltas al rededor . yosicocutandi, f. cuico.
Dar consejo. vi. aconsejar.
Dar credito. yocahandisandi, yosinondisainindi, yocuvuindisainindi sayocachita.
Dar de moxicones, vi. apuñearse.
Dar con algo en tierra, haziendo golpe. yodzacasandi, yodzacatnendi,
yodzacandendi.
Dar el pie a otro para que suba. yosaanaindi sahata, f. caanai. yosaa
nahindi, yosaachihindi. f. caa. yochinindahandi sahata.
Dar bueltas de vna parte a otra , por
no llegar donde yo estoy. yosino
huisita, yosinotnanita, f. cono.
Dar de mano a alguno para que se
libre, yodzacaiyuhuñahandi, yodzandaiyuhu ñahandi, yodzanday siyo dzoyuhuni, yodzandaiñaha.
dar en el blanco, tirando. yodzaqhcuitendi mihi daandi .
dar latidos el coraçon. yocatneinindi, yocandaini, yoneheini. (so.
dar latidos el pulso, v. alterarse el pulso
dar latidos, postema o encordio. yondavuanini, yosasinini
dar larga o libertad. yosatainindi
nuuta, yodzasainindi nuuta.
dar de cabeçadas. v. calabaçadas.
dar en los ojos a otro con lo que tengo en las manos. yodzaqcavuandi nuuta.
dar licencia, no lo ay, o si lo ay es.
yocachindi sita, yosai yuhundi, f.
quai, yodzañandi, yodzañayuhundi.
dar palabra prometiendo. yocootasindi dudzu, yotasindi dudzu, yotniño yuhundi.
dar lugar al que viene para que se
asiente, yosicocoondahandi, yosinandi siña, f. qna.
darle lugar señalandole donde se asiente. yosahasiñandita, yocootasi siñandita.
dar gracias a Dios por los beneficios recebidos. yonatuvuindahui sindi nuuya yonacahandahuindi nuuya, yocahamanindiya, yocahadzicondi nanaya.
dar buen exemplo. yonahatnunindi sita sahuaha taniño huaha,
yonahandi nuuta, yodzacotodzavuañahandita taniño yocootasindi.
dar mal exemplo. yonahatnunindi
sita sañahuahataniño, taniñoyodzaquindita.
dar
folio 66r column 1
folio 66 column 2
dar en cara con algun peccado.
yotaanuuñahandi quachisita,
yonatniño nuundi quachisita,
yonatniño tnuhuñahandi quachita.
dar nombre a otro. yosahandi sananita, yosahandi quevuita, yosahandidzevuita, f. cuhua.
dar cuenta y razon de algo . yonacaninditnuhu yonatnaindi tnuhu, yonacahnindi nuuta, yonadzahuatu iniñahandi.
dar a mamar . yodzacadziñahandi, yosadzoneñedzecuiñaha. f.
codzo.
dar cuchillada. yosanda ñahandi. f.
canda, yodzanihiquahiñahandi,
yotahui yocaañahandi, yocanitatnucaañahandi.
dar de llano con la espada . caacono
yocanindi, caaduvuatatnu yocanindi.
dar de agudo. caadziñe yocanindi.
dar con el pomo de la espada . tendesi yosicondita, f. cuico, tendendi,
yochidzondi sahasi yosanindi,
f. cani
dar de mano con desden . yodzaqhundahandisita, yochihindahandita.
dar de palos. yocaniyutnundi, yodzucundi yutnu.
darse en la cabeça golpe topando.
nama yosaquehetnaandi, nama
yosachihitnaandi dzini, f. qquehe
dar golpes. yodzacatnindi, yodzanehendi, yodzacamandi.
dar palmadas. yocatundahandi.
dar encomiendas de otro. yonadzacanuiniñahandi, yodzayuhui ñahandi.
dar a entender algo . yodzaqniñahandi, yonacachitnuhundi sita.
dar de cabeça no consintiendo. yodzacuicodzinindi
dar de si el cuero o cordel. yocai,
yosihi. yonacaa.
dar priesa. yodzanumindi tniño, yocachiqueye.
darse priesa. yonumi yonahandi,
yoquidzaqueye huitnini, yocuvui inindi.
dar fee como escriuano. yodzandisandi, yonacachindisa nisinindi.
dar occasion. yochihisahandi, yodzacuvuiiniñahandi.
dar oficio o cargo al indigno. dzohuisica yoquidza nisanuñahandi, f. canu, yosahandi yotasindi
tniño sitay ñayosatnaha sita, ñayosatnaha sita tniño yotasindi,
yotasinditniño sitay huadzevui,
yotasindi tniño sitay ña yocuvuicadza.
dar pena. yodzandehe, yodzacuta
iniñahandi, yodzandehui ini ñahandi, yodzacacaini ñahandi,
yodzasatuiniñahandi, yodzacahuiniñahandi, yodzadzicoiniñahandi, yodzacuhui iniñahandi, yodzaqcuiñe iniñahandi.
dar poquita cosa. dzuchihuaani yosahandi, f. cuhua, dzuchini, eesacudziini, eesacuñuhuni.
darse de cabeçadas vno con otro. yo
I2
dza-
folio 66v column 1
folio 66v column 2
yodzaqcasandaa dzinitnahandi, yosasandaadzinitnahandi, f. casa, yodzaq quaadzinitnahandi, yodzaq
quehe dzinitnahandi.
Dar latidos la llaga inditacañe ita
cahi yosaandiq.
Dar higas. yochihinditecuyu. l. titayu yuhuta.
Dar castañetas. yodzacandendititayu
Dar con maça golpeando. yosasandi , f, casa, yochidzondi.
Dar la buelta el tequio o la vez, yosicondodzo, f. cuico yosinondodzo, yonadzamatniño.
Darse las manos los que se desposan.
yotnahandahandi, yodzatnahandahandi.
Darse las manos asiendose vno de otro.
yotneedahatnahandi.
Dar muestra o dechado. yosahandi
taniño, yonahanditaniño nuuta
natavuata.
Dar lugar en el coraçon a las palabras que se oyen, yotniño siñainindi, yotniñondicandi, yonumiyodzusindi.
Darse los cercados. yocachindahuita, yocanuta yotasidzinota.
Dar oficio a alguno. yosahanditatniño cadzata, yotaatniño ñahandi,
yotaandita tniño.
Dar señas a otro de la persona para
que la conozcan. yonahatnunindi, yosiitnunindi, f. cuvui, yocachi tnuhundi.
Dar rempujones. yochihindahandi
yotaandahandi.
Dar rempujones con los ombros.
yodzaqquaadzocondta, yosihin
ndaadzocondita, yodzaqquehe
dzocondita.
Dar humo narizes. yochihindi ñumadzitnita, yodzacaaninindi ñumadzitnita, yotevui nini ñumadzitnita, yodzaquevuindi ñuma
dzitnita.
Dar relacion. yonatniño nahañaha
yosatniño nahañahadisita, yonu
tniño nahañahandi.
Dar buelta el sol para ponerse. yocoocuitandicandii.
Dar el relox. yocandacaa cuhua, yosacoondaacaacuhua.
Dar algunas cosas como raciones
de refectorio en la comida, yosai
tnunindi, f quai, yondasininondi
yochihindasindi, yochihitnunindi sacasi.
Dar señal el que compra. yosahandaandita yahui, yosahañahandi
tnuni, f. cuhua.
Dar tenazadas con los dientes de
frio. yondayu nohondi, yonacasi
nañe nohondi.
Dar tras de alguno persiguiendole.
yosiconduundita, yochidzondicondita.
Dar a logro. v. tomar a logro.
Dar encima de lo que trueco algo. yosaqndodzondi, f. caq yochidzondi.
Darse golpes en los pechos. yotniñosiquidicandi.
Dar cohecho o soborno. yotasidzino
ñuhundi.
Darme a todo plazer. yodzadzeeneecani ini, yosaicatainineecani ini
yodzahuatu nee cani inindi.
Darse a la virtud . yotneecutundi
saii,
folio 67r column 1
folio 67r column 2
saii, yonihindi saquai, sadzadzi
darse a vicios. yotneendi sadzana,
yosaainindi sadzana.
dar mal por mal. yondadzadzavuandi, yondadzanaandista sañahuaha, yotniñodzavuandisita yonatniñonaandi sañahuaha.
dar bien por mal. yonadzamandi
sahuahasita, yosahandi saquai sa
dzadzi.
dardo tatnuyoco, tuvuiñaha.
datiles. ticaha.
de aqui adelante, neecaa neeqhu,
huitna nuuqhu nuuqhu, neechihitaaqhu, nuuqhu huitna.
desde agora para siempre jamas,
neendu chihitaaqhu ca toto cadziya catniño, candacaqhu.
de alto abaxo, como el velo del templo. nicoondata daanisino nindatadzavua da nisino.
de balde en precio. dzodzico caha.
de balde. dzotnunicadzohuisica.
debaxo de algo. chisi vt mesa.
debaxo al pie. vt del monte. sahayucu
debaxo de algo en composicion.
nini.
debatir. vide, contender . yodzandaidzicotnahandi, yodzanoocuvuitnahandi, yonanitnahandi.
debuxar algo. yocaidzicundi.
debil. tay yeque, tay cuiya, tay nitavui, tay ninoondaandai, taytaha.
debilitado. yocuvui huasindi, yocuitadzocondi, yonoondaandi yotavuindi.
de cada parte. l. de todas partes,
neecandu. nee caa, nee cutucaa,
neenducaa, neecaa neeisi.
de cada lado, v. ambas partes.
descender. yonoondi yocoondi.
descender algo actiuo. yodzanoondi, yodzacoondi.
descender cuesta abaxo, yocaindi,
yondaindi, yocaindodzondi, yondaidodzondi.
de cerca . yatni, yataini, yatnihuii,
yatniñuhuni.
dechado. taniño, taniñondusa, taniñotacu,
I3
deci-
D. A N T E E.
De. si,
de. notando lugar dzuhua,
vt vengo de Mexico, ñuu
coyodzuhua huasindi.
de alguna parte. huadza dzohuadzaca.
deabaxo nino, nino dzuhua.
de ay. dzevuisa, yca.
de alli. dayucua, daica.
de ambas partes. v, ambas partes.
de alli a pocos dias . dzodzahanica
quevui, ñacahica quehui.
de alli a quatro dias . daqminicaqueuui, dzoqminicaquevui.
de aqui a vn rato. noonica, huitninoonica, nahuitnica dzonoonica, dzonahanoonica,
de aqui a vn poquito aora luego.
sahuitnandu sahuitnani, sayatni
huiini.
de aqui señalando lugar. yahani, yaha, yyahuiini yyani.
de antes. daadzavua, daaninoca, sadzinaca, dasaha.
folio 67v column 1
folio 67v column 2
Decima parte. sayosinovsi. sayosinotuhuavsi. sacuvui vsi.
Decimo en orden, tay cuvui vsi.
Declarar, pronunciar. yocachindaandi, cuite casindi.
Declarar lo escuro. yondasininondi,
yodzatuvuindaandi, yodzacuisindaandi, yocachindaandi.
Declarar, e interpretar en otra
lengua. yocahadzahandi, yosicocaqndi dudza, yosiconay yuhundi.
Declarar el euangelio, y escriptura
yodzandiyondaandi dudzu euan
euangelio. yodzatnahandi dudzu
euangelio, yondasi ninondi.
De coraçon y voluntad hazer algo.
neeyu inindi, yyondaa inindi, yyo
cuite inindi, neendaa inindi, neecutu ini.
Decontino, vide siempre.
Decorar, tomar de memoria, yodzacai inindi, yodzaquahadzinindi, l. dzequendi, yodzacaicasi inindi, yotniño inindi.
Decoro dezir algo. yocachi yuhundi, yocachi hoonicandi, yocachi
dzequendi.
Decoro saber algo. yonaha hoonicandi, yonahadzequendi, yonahadzinindi
De qual parte del rio. nasiyo yuta.
De quando en quando, amani, mandaanicaquevui, qcohoquevui, cohonahonicaquevui, cavuaninocaquevui, dzoamani, dzoninoni,
dzoyyo dzoyyoniquevui dzoñohoniquehui, dzoicadzoicanique vui dzonino dzonino.
Dedal. dzahiquicuta, caaquicuta.
De dentro. damaa, inisi, chisisi.
De dia. duvui.
De dia claro. sanituvui, saindii satuvui sandii.
De dia entre dos luzes. quacuisi sayocanacuisi.
De dia ser. yotuvui, yoyahi, yotuvui
yaa, yotuvuicasi.
De dia en dia. yutnaa yutnaa, eequevui eequevui, devuindevui, duvui duvui.
De dia y de noche. l. siempre. danduvui dañuu, duvui duvui niñu
niñu.
Dedicar algo a Dios. yondadzandi
sinDios. yochihitnahandi sindios
yodzocotnahandi sinDios. yona
cahuitnahandi sinDios.
dedicar yglesia yodzocondi huahiñuhu, yodzunindi huahi ñuhu, yocoocanindi naa sanctos, yosahadzevuindi huahi ñuhu,
Dedicada yglesia. huahi ñuhu nidzunni, huahi ñuhu nisaidzevui, nisaidzeque.
Dedo de la mano. nuundaha
Dedo del pie. nuusaha
Dedo pulgar. nuundahacanu, daha
canu.
Dedo index. nuundahayonahatnuni, nuundaha cuvui vvui.
Dedo del medio. nuundaha mañu,
daha ini nomañu.
Dedo del coraçon. dahacuvui qmi
Dedo meñique. dahatutnu.
De donde. mandaa nandaa
De donde quiera. mandaanica, mandaaca, nandaaca.
Do
folio 68r column 1
folio 68r column 2
De dos en dos. vvui vvui, duvuinduvui, eetayu eetayu.
de dos en dos yr. vvui vvui yosaha,
yotnahatayundi yosahandi, yosai tayundi, f. quay, yosahandi. f.
qhu.
defenderse generalmente de otro
que le quiere hazer mal, yotnoñondi, yodzadzahandi, yonducundaindi, yotavuindi maindi.
defender a otro . yotavuiñahandi,
yodzacacuñahandi.
defender a otro amparandole consigo. yodzadzahañahandi.
defenderse la muger del hombre.
yodzacooñuhuña, yoquidzacata ini ña, futu. cadza, yodzayahuiña, yotnoñoña, yosanicataña, f.
cani.
defender la muger su cuerpo, vide
negar el debito.
defecto. quachi, yecaquachi, dzicaquachi.
defectuoso. tayducuquachi, tay
dzatevui .
de fuera de casa. cahi huahi, yahi
huahi nuucahi.
de fuera o por encima. nuu.
defuncto. deye tai nisihi, ninaa.
defrente. yonditonuu.
degenerar. yondacudzana, yondai
ndaa, yodzañandi tnuhu, yehendicondi, ñayonaquaindi tnuhundi.
degollar a otro, v. cabeça cortar.
degollado, vide. ibi.
dehesa. sayosacasi idzuita, cuhusica,
ita sica.
de improuiso. dzohoondutuvui.
de industria. v. adrede.
de la misma medida. dzevuidzavuacuhua, dzoeenducuhua.
dela misma manera, dzodzavuandu sadzevuindudzavua, sadzevuidzavua, dzodzevuindudzavua.
delante de alguno. nuuta.
de la otra parte del rio. siyo yuta,
satayuta.
de la otra parte del mar. satanduta
cano, duta nicoocavua.
delegar, poner en su lugar . yocoo
caninaandi, yocoocani yuhu nuu
ndita, yocoocani siñandita. yotniño naandita.
delegado asi . naata, tai ñohosiña,
tayyocuvui naata, tay ninduvui
yuhu nuuta.
deleitarse. yocuvuidzee inindi,
yodzadaee inindi, yodzacana
inindi.
deleitar a otro. yodzadzee iniñahandi, yodzacana iniñahandi.
deleitarse en cosas suzias. yodzadzeedzana inindi, yocuvuiñena
inindi, yondenoo ñena inindi, yodzadzee ñena inindi.
deleitoso lugar . sacaadzee, saisidzee sayyodzee, sayyohuatu.
deletrear. yocahuidzeenditutu, yo
cachidzeenditutu.
de lexos, sica, sicaca, ñayatni,
sica.
de lexos, quando no se deuisa bien
la cosa . ñatuvui casi, dzohuihinituvuinuu, dzoyotuvuinaaca dzotuvuitequani, ñayotuvuindaaca.
I4
delez-
folio 68v column 1
folio 68v column 2
deleznable persona flaca . tay ñacanuini, tay ñandaiini, tay ñacana
ñañene, yodzatevui, tay ñacutu
ini tay dzo vuihini, yosaa yosico ini.
deleznable cosa como jabon. dehui,
cane.
deleznarse asi. yocuvuindehui, yocuvuicane.
deleznarse el pescado de entre las
manos. yocaa ninitedahandi, yondaininite dahandi, yondaicavua
dehui dahandi.
delgadez. sayadzi huisi.
delgadez de cosas largas. sacuiñe,
saniñe, sandaa,
delgada hazerse alguna cosa. yocuvui yadzi.
delgada hazerse vna cosa por yrse
gastando, yocuvuiyadzi, yonee,
yoyucu.
delgado hombre, taicuiñe, taindaa
caindavui,
delgado animal. quete caa yoho,
quete yohoni, quete cuine.
deliberar de hazer algo. yotasicanu
inindi yotniñocanuinindi. yotniño yee inindi, yotasindai inindi,
yotniño saha inindi, yotniño nihiinindi.
delicado hombre. tayyy, taidzoho
delicado que luego se siente o se enoja. tai dehui ini, tay dzichi iiini.
delicado como vidrio. yy, dadzu,
de lo alto. dzinisi, dzequesi,
del todo. nee, neeyu.
demandar o pedir mercedes yosatu tahuindi. f. quatu, yosicatahuindi. f. caca.
Demandar algo generalmente. yosicandi f. caca.
demandar con importunidad. yosica ñee, yosica nihi, yosicatninindi, yosicandehuindi. f caca.
Demandar lo que es mio. yondacandi.
Demandar de puerta en puerta como hazen los pobres. sasiyondatundi sasicandi, yosatandahandi
f. cata, yosatayuhundi yosatuñuhundi, f. quatu, yodzacatandahandi.
Demandar consejo . yosatu ninondi yosatuhuidzondi, f. quatu, yonaquatundi tachindudzu yona
quatundi huidzo sahu.
De mañana. dzatnaa, dzatnaa ñuhuni, dzatnaanidzotuvuini, nituvuinuuni. nituvuininidzatnaa
ñuhuni, dzatnaa huaa nica.
Demanera que. aa,
Demasiada cosa, sañasiniñuhuca, sa
ñasacuvuica, sanisaa quevui, sa
caandodzoca, sanisaandodzo sanisitasiyo.
Demasiado dar mas de lo que se
deuia yochidzondi sita, yosaa
chidzondi. f. caa, yosaachidzocahindi, yosaqndodzondi, f. caq.
Demasiadamente comer. yosasina
nandi, sasiyyo sasicahi, sasindehui
ini, f. casi.
Demasiadamente beuer. yosihiquaha, yosihi nana, yosihindehuiini,
yosihindehuindi chitu, f. coho
Demediar. yosandadzavuandi, yosanda mañundi. l. cahi, dzavuandi
demediarse. yocuvuidzavua, yocu-
folio 69r column 1
folio 69r column 2
yocuvui mañu, yotanda dzavua,
tanda mañu,
De medio a baxo. damañu quacai.
De medio arriba. da mañu quasaa,
De mi. sindi.
De mi voluntad yocana inindi, yotavua inindi yocananditainindi.
De mi voluntad querer. yocuvuindaainindi, yocuvuiinindi, dzoyocuvuicainindi .
De miedo. yyo nicachi yyondi, dixelo de miedo. dzo nisay yyocandi, nicachindi, yoyuhui yyocandi
Demonio, teñunmiñaha. ñuhucuina
Demonio tener, ñoho teñumiñaha ynita. yodzandoho ñahasi,
Demostrar. yonahandi. sita.
Demostrar con el dedo. yonahandi sita, yodzaqnditadahandi,
Demudarse el color. yocui sindi,
yocuvui tucunuundi. yosicosiyondi, yotevui nuundi, yosino quaa
nuundi. & vide amarillecerse.
Demudado hombre. taynicuisi, tay
nicuvui tucu nuu.
De muchas maneras. cahisichi nuu
De noche. ñuu, niñu, saquaa.
Denantes. da huahi.
De ninguna parte. vuadzaca.
Denodado hombre determinado.
tay queye ini, tay ñuhuini, tayñoho cuvui ini. tay naha ini, tay saa
ini, tay ñoho cachi ini.
Denotar vide, afrentar.
Denostar significar. yodzatuvuitnuni, yocachitnunindi.
Dentera tener. yosisi nohondi. yocaca noho, yotahuiyeque nohondi.
Dentecer nacer los dientes. yocananohondi, yonananohondi.
Dentro. ynisi, daa maa inisi.
Dentudo tay nohondavua. tay no
ho nani.
Dentudo que tiene vn diente sobre
otro. tay noho tecuidzo.
Denuedo, sasicuvui queyeini, sasico
ho cuvui ini, sasicuvui saaini.
De nueuo. dzoica nuu, dzoicadzina
huitna dzoica nuu huitna, dzocuvui huitna dzoicandu huitna dzo
cuvuinduhuitna.
Denunciar algo a alguno. yodzasisi
tnuhundi, yodza cuisi tnuhnndi,
yocachi tnuhundi, yocana cachindi.
Denunciar de alguno delante de la
justicia. yodzandacuninondi sita
yosandacandinuu justicia. futuro
qndaca.
De otra manera. tucu sichi.
De pies a cabeça nee cutu yequesaha yequendaha, neecutu sahandi
dzinindi, nee cutu nisino nee cutu nisino, nee nisino nee nisino.
De pies estar colgado. inditadayendi, inditacaadayendi, f. cuindita.
De pies estar sobre algo . iñendodzondi, futuro cuiñe, indodzondichindi, f. cuindodzo, yonañundodzondi
Deponer a otro de su officio. yosico
tasi ñahandi, huacohocatasiña, f.
cuico, yondai tehuiñahandi siña
yya, yosico caniñahandi sita siña
cuvui nuu.
Depositar el que pide justicia y le
mandan deposite para el salario.
yona-
folio 69v column 2
folio 69v column 2
yonatniño siñandi, yonatniño cutundi,
Depositar algo como quiera. yotniño nuundi, yotasisiñandi,
Depositario general. tay yonaha
tnuni siña tomines, tay yonaihuaha tomines, tay yocuvuidzutu
tay cuica.
Deprender. yodza quahandi, yodza
caicasindi, yodza quaandi.
Deprender de otro bueno o malo. yotnee yaa inindi, yosico
inindi.
De prestado estar. yyo nuundi, yyondayundi. f. coo.
De proposito vide adrede.
De punta. nuusi, dicosi, dzinisi.
De quando en quando. dzoamani,
mandaanica quevui, dzoyyo dzo
yyoni quevui, dzoñohoniquevui
dzoica dzoicaniquevui, dzonino
dzonino amani.
De qualquiera manera que lo hagas
dzavua tnaha sinindo,
de que materia se tracta? nasayo cachindo ? nandudzu itnaindo ? na
quahandidza sayo cachindo?
de que tan lexos vienes? manadzavuasica huasindo?
de que pueblo eres? nandaa huasindo, nandaa ñuundo? na ñuu yehe
tnahando ? nasiña yehe tnahando.
de Raiz. dandu sahasi, dandu yohosi
dandu sandusi dandu duhusi.
derecho, sandaa mihi, cuite.
derecha mano. daha quaha.
derecho de ambas manos. taytuhua
duhuisiyo daha tay duvui siyo
daha.
derecho tener o action a algo. yyosaha yehe saha sindi.
derogar priuilegio. yonaquaidudzu
cuiindi, yonadzatevuindudzundi, yonacanendudzu yonatasi saha nuu.
derrabar aues . yotnohondi dzumate,
derrabar animales. yosandandi dzumate, yodzaqcavuandiyodzacaanditandi dzumate.
derrabado animal. quete nitandadzuma, quete nisacavuadzuma,
quete dzumatecundu, dzuma
yuhu.
derrama hechar en el pueblo. yosicaninondi, f. caca, yocoocohoyosicandi, yocoo tniño yosicandi,
yosicandodzondi,
derramar agua o cosas liquidas yosatendi dutaa, f cate, yodzaqcoyondi duta.
derramarse. yosate, futuro. cate, yocoyo.
derramarse la sangre por todo el
cuerpo . yosino nini neñe, yondaandodzo neñe, yonacono nuu
neñe.
derramar cosa de granos. yosatandi, f, cata, yodzaqcoyondi,
derramarse asi. yosita, f. cuta, yocoo
coyo.
derramarse el agua por todas partes por estar llena la vasija. yocanacoyo, yocoo coyondaanduta,
itacoyo duta, indita sate. f. cuindita, yositandodzo.
derramarse la sangre de Christo en
la Cruz, indaa cayundaa neñemani
ni
folio 70r column 1
folio 70r column 2
nistohondo Iesu Christo.
derramar nueuas. yosatandi tnuhu,
yosotaninondi tnuhu. f. cata.
derramarse nueuas . yosita tnuhu,
yositanino tnuhu, f. cuta.
derramar o esparzir gente para alguna cosa yosaadzee ñahandi, f.
cata. yosanidzee ñahandi, f. ca, yo
dza qhudzee ñahandi.
derramarse gente asi. yositadzee, f.
cuta.
de repente. dzohoondu tuvui, dzotuvuica, dzotuvuinica, tnuhu ña
ñoho ini. tnuhudzo nindacudzanaca, tnuhu nicadunditadzana.
de rondon entrar. yosivui queyendi, f. quevui.
de rondon entrar muchos, yosivui
coyota, f. quevui.
derrecudida resurtir. tnuhandavuandaa mai, tnuhu nucavua maisi,
yondendavuandaa mai.
derrengarse. yotnanucahandi, yotnanunuu yoquendi.
derrengar a otro. yosanundicahata
f. canu,
derrengado. tai nitnanu caha.
derretir, yodzandutandi, yodzandutundi.
derrestirse. yonduta yondutu.
derribar a otro en tierra. yodzucu
nino ñahandi, yodza cuitacanu
ñahandi, yodzacuita nino ñahandi, yosadzinino ñahandinuuñuhu
f. quadzi, yodza qcavua, nino ñahandi nuu ñuhu, yodzaquainino
ñahandi, yodzucu ñahandi nuu
ñuhu.
derribarse algo. yocoo cavua, yocai
cavua, yocoo nini, yosita. futuro
cuita.
derribar el cauallo al cauallero. yodzacai cavua ñahate yodzacuita
ñahate.
derribar pared. yonacanindi, yona
chihi yata, yona dzatevuindi, yosanendi, yonacanendi,
derrocar pared o casa. yodzatnanindi yonacanendi,
derrocada pared o casa. huahinitnani, huahi nicoo, nama nisacasa. f.
qcasa, nama ninoo.
desabollar. yonadzahandi, yondadza huahandi . yondadzaandaandi.
desabotonar. yodzandaindi, yondai
nahindi, yonacanindi, yonaquaindaandi,
desabrigarse quitarse la ropa estando en la cama. yosiyo huichindi.
f. coo, yonucoo huichindi, yonu
coo yucudzoo,
desabrigar a otro. yocahindaandidzoo, yotasihuichindi, yocoocaui yucundidzoo.
desabrido manjar . dzocatecasacasi.
desabrigado lugar. saiñe huisi, saiñe
casi, saiñe tachi.
desabrocharse. yonandasindi, sayehecatnu.
descatar a otro. yosininahandita.
ñayoyuhuindita, nayocootondita, ñayochihindudzu dzicondi, ñayosai ñuhundita, ñayocahatnunindi sita ñayochihi inindi
sita.
desacompañado. tay yoo sandicoca,
tay
folio 70v column 1
folio 70v column 2
quaa, tay nindaicuiñe quaa, tay
nindai caniquaa.
Desacompañado andar. yosicaquaandi, yosicaee, yosicamaindi
Desacordado, desmemoriado, tay
quehui ini, tay ñanacahaca, tay
ñadacundita ini, tay yonaandodzoini, tay nitavui huisi, nitavui
quayo ini, tay dzitnuini.
Desacordado estar . yocuvui quehui ini, yodzavuindodzoini, ñayonacahandi, ñayondacunditainindi.
Desafiar a otro. yodzacuchindi, yodzacandandi, yodzatnahandita.
Desaficionar a otro de algo. yodza tevui
iniñahandi, yodzandehui
iniñahandi, yotniño cacainiñahandi, yodzacaca ini ñahandi,
yotniño quachi iniñahandi, yotniñodeq quachi ini ñahandi, yo
tniño quañe ini ñahandi, yoquedza
sisi ini ñahandi, yodzacasi nini
ini ñahandi, yodzaquahi ini ñahandi.
Desagradar a otro . ñayoquidzahuatundi inita, ñayodzatuvui
huatuini ñahandi.
Desagradarme algo . ñayodzasaaini ñaha, ñayodzadzee iniñaha,
ñatuvui huatusindi
Desagradecer . ñayotuvui huatu sita, ñayonatuvuindahui sita, saniquidzandi.
Desagradecido. tay ñacachi sanicachindahui ini, tay ñayonatuvui
huatu dahui sita, tay ñasatnaha
ini, tay ñacahanda hui ñaha.
Desamayarse por el mucho coitu. yo
yocaindaindi, yoyechinini neñendi
yosihiquadzandi.
Desauziar al enfermo. yosinocachindi, sacuvuita, yocachi cuitendi sacuvuita, yotniño yuhundi
sacuvuita.
Desalados yr a vna cosa. yoquicuinoqueye inindi, yoquicuvuiqueyeinindi, yondoyoconondi qhu.
Desalada yr la gallina a fauorecer
a sus hijos. yondavuanino queye
huasite,
Desaliñado. tay cundu, tay cudzi,
tay ñanduvui cutu, tay ñanduvui huji.
Desaliñado, floxo. taydzusa tay huasi ini, tay quehuiini.
Desalmado ser. vide desacordado.
ñacahatnunindi, dzocaaquehuicandi.
Desamparar. yoquevuiñahandi, yoquevuicuiindi.
Desamparar casa yoquehuindi huahi, yocaynaindi, yocaindidzondidehe.
Desanimar a otro . yodzatuhundi
inita, yodzatevuindi inita.
Desañudar . yonandasindi catnu.
Desapassionar. yodzanooquachindi inita, yodzandai, yodzandicondi inita, yodzandate ini ñahandi.
Desapassionado asi. tay ninooquachi ini, tay nindico ini, tay nindai ini.
Desapassionado, sin passion ni afection. tay daa ini, tay dzicoini, tai
ña vhui, ña chitnu ini, tay ña tuvui savhui saquañeñoho ini.
Desa-
folio 71r column 1
folio 71r column 2
Desaparecer. ninaa, nindoyoñuhu.
Desaparecer a otro, yodzanaa ñahandi, yodzandoyo ñuhuñaha.
Desapercebido estar, dzo naadzo
ñuuca yyoinindi, yyonaaini, yyo
ñuunaa inindi, ñayo naha tnunindi.
Desaprouechada cosa que no es para nada. dzonahaca, dzoyyonica
Desaprouechado. tay sasicacaha,
tay sasicadzico dzodzevui, dzananica sasica, dzonahaca yosica.
Desarmar. yonananahindi, day yecu yonandasindi day yecu yodzananaduundi. dayyecu. yodzanda inuundi yecu, yonacahindaandi dzono caa.
Desarmar ballesta. yodzayaandicusi, yodzatayandiicusi, yonadza
cono nuundi, yoho cusi.
Desarmarse vno. yonana nahindi,
day yecu ini nondi.
Desarraigar. vide derraiz.
Desarrugar lo arrogado yondaqndaandi yonadzacaandi yonandeca, yonatniñondahandi.
Dasasosegar a otro . yotniño dehe
iniñahandi, yodzatnee iniñahandi, yodzachitu tnañuini ñahandi
yodza numiyodzanaha iniñahandi, yodza qcuiñe iniñahandi.
Desasosegado estar. ñohondeheinindi, yotneeinindi yocuvui tnañu
inidi, yonumi yonahainindi, ñoho
caca, noho tedzehe inindi, ñoho
quachi inindi, ñohotadziinindi
yondeheninoinindi, yotneenino
inidi, ñohocuvui. ñoho sitainindi
Desasosegado andar . ñoho cuvui
inindi, ñoho cahainidi, ñoho tadzi inindi.
Desasosegado, tay ñasiyo ñuhuini,
tay ñayocoocooñuhuini, tay ña
siyodzadzi, tay ñacoocoodzadziini.
Desasosegado estar por algun dolor corporal. yosiñe catandi, yosiñendiyendi. f. cuiñe, yosanicatandi, f cani, yosico cavuandi, yosico cuisindi, nundii, dendiindi,
nutuvuindetuvui, nucavuadecavuandi, yondoyo yondusindi, yotnoño yocaandi.
Desasosegar a otro alborotandolo.
yotniño cuvui, yotniño sitaini
ñahandi.
Desastrado estar, tay satnahanino
saneni sacana satadzi.
Desasirse. yondaycavuandi.
Desatacar. yonandasindi.
Desatapar algo yonaqnandi, yona
cachindi sayondiyu, yodzatuvuindi.
Desataparse o abrirse . yonanuna,
yonandeca.
Desatapada o abierta estar. yonuna
yondeca.
Desatar algo. yondasindi, yonandasindi.
Desatinar. yodzana ninoinindi, yodzacaninoinindi, yodzana inindi
Desatinar a otro. yodzadzananino
iniñahandi.
Desatinadamente hablar. tnuhu
dzanayocahandi, tnuhuyehequahi tnuhundii.
Desatinar el enfermo. yocaha dzana, yosita dzana
Desba
folio 71v column 1
folio 71v column 2
desbaratar gente. yosatadzeendi,
f. catadzee, yodzacono dzeeñahandi, yoquidza dzee ñahandi.
desbaratada gente. tay nisita dzee,
nisinodzee tay nicuvuidzee
desbaratar algo. yonacanindi yosanendi, f. cane.
desbocado hombre en hablar. tay
yocahadzana, tay yocaha tate,
tay yocahandidzo, tay yocahadzavua, tay ñoho sita ñoho cuvuiini yocaha, tay yocadziyondavuaini yocahata.
desbocado cauallo. queteyyoini
quete nihi ini, quete nihi yuhu,
queteña sainino, quetedaiyuhu,
quetenday ini.
descabeçar vide cabeça cortar.
descabeçado. dzuq tecundu, dzuqteyuhu.
descabullirse de entre las manos. yondaicavua, yuhundahandi.
descabullirse de entre los otros. yo
cainduundi, yocaininindi yondainduundi, yondainini.
descaecerse de hambre. yosihidzocondi, f. cuvui, yocanitetandi, yocuitadzocondi, yocuita inindi,
yocuitandi, yocootiyehuindaa
nuundi, yocuvuihuasindi.
descalabaçado hombre desatinado
tay dzo huisica dzotnunica yocahayyo tayñatuvuisahañatuvuiquachi cahayyo, ñasayehendico yocaha.
descalabrar. yodzatavuindiyuudzinita, yosicoyuu, f. cuico, yotaa
yuu, yochidzoyuu, yotahuindi,
dzinita, yocaandidzinita.
descalçar las calças. yodzandatnuundi calças, yondainahindi.
descalçar çapatos. yondai nahindidisa, yodzandaidisa.
descalçar calças al rodopelo . yosiconahindicalças, yosicondidzondicalças, yodzandainuu.
descalço. tai huichi saha.
descaminar a otro burlando del. yodzatucuichi ñahandi, yodzadzanaichi ñahandi.
descaminado . tay nidzanaichi tai
nitucuichi.
descansar. yondaitatundi, yodzasisi
ninindi tatu, yosisi ninitatusindi,
yosaidzanandi. f. quai, yondaha
catendi, yondaitnaindi, yonaquaindudzundi, yondaha tatundi,
yocoo coondi dzana.
descansar de trecho a trecho. yosai
dzanandi
descargar. yodzanoondi, yonacahindodzondi, yonacahindaandi
dzidzo.
descargaa al que viene cargado. yocahindaandidzidzo yonumindaandi.
descargarse de algun negocio, yodzacuitandi, yodzañandi, yoquevuindi,
descargarse de carga. yocoocanindi, yocoocaquendidzidzo.
descargarse satisfaziendo a otros.
yocachindaandi yonacachicasindi nuuta, yonadzatuvuindi nuuta, yondaqndaayuhundinuuta,
yo-
folio 72r column 1
folio 72r column 2
yodzandicocavuandi inita.
descargar mi consciencia con otro
yonaquai inindi sita, yodzasisinini inindi sita, yodzasisicavua inindi sita, yondadzacama inidisita, yonduvuicamainindi sita, yonaquaitatundisita.
descargar mi consciencia satisfaziendo. yonucanindi sayotavuindi, yoquidzandaa inindi, f.
cadz. vide cumplir con mi consciencia.
descarriar a otro. yotasiquaandita,
yodzacocodzanadita.
descarrillar. yondatadaandi yeque
dzitneta.
descarrillado. taycuvuiñañuyuhu,
tay nindatandaadzitneta.
descasar, vide apartar.
descaxcar quitar el caxco como de
granada, yocachiñeendi yodzacuiindi, yotahuindi.
desceñir. yonandasindi.
descercar los enemigos desbaratandolos. yosatadzeeñahandi, yodzacuidzo yucu yecuñahandi.
descercar los enemigos alçar el cerco para retirarse . yondaindi cono , yoquivuindi cono, yonundaqndi cono.
descercar, destruir la cerca . yodza
caandi yuhuayecu, yonacanindi yuhuayecu, yosanendi yuhua
yecu, f. cane. yodzatnanindi, yuhuayecu.
desçerrajar. yonatavuandi caa sayondiyu, yonaquaindaandi sayondi yu.
desceruigado. tai satacodzo, tai sa
satatehe, taydzuq yaqua, tay dzuq
tehe.
desceruigar a alguno . yoquidzasatacodzondi, yoquidzasatatehe.
desceruigarse. yocuvuisatacodzondi con los demas
descobijar a otro . yosaqhuichiñahandi yotasihuichiñahandi.
descolorido, vi. amarillo.
descolorida estar la muger por estar preñada . yocuvuisahanuuña, yositondayenuuña, yocuvui yaquenuuña, yocuvui yai
nuu.
descoyuntar. yodzayahandodzondi
yequeta, yosico cuiñe yequeta
yoquidzandi, yoquidzayaquayeta, yodzaña tnahayeque.
descoyuntado tay nidzañatnahayeque, yoyahayeque.
descolgar. yodzanoondi
descompadrar los amigos . nisacoho dzoo sitnahata, nisacoho
quachi sitnahata, nisacoho naho
sihitnahata, dzoñehe dzodzoho yyositnahata, nisacohoquachita, nisacohotanda ini sitnahata.
descomulgar. yotaañahandi excomunion.
descomulgado . tay yosacoondaa
excomunion.
descomunion. idem.
desconcertarse, o descomponerse
el haz de leña. yoquicoyo, yositadzee, f. cuta.
desconcertar lo compuesto, yonadzacandi, yonacatadzeendi.
descon-
folio 72v column 1
folio 72v column 2
Desconcertarse el concierto hecho
yondico cavuainindi, yonatuhu
inindi.
Desconcertar a otros enemistandolos. yotniño deqquachi initnahata, yosatadzeeñahandi, yodzanaa
ñahandi, yoquidza huaa ñahandi yondadza dzeendita.
Desconcertarse las vozes en el canto. yonadzacandudzuña satnahadudzu.
Desconsertarse sos huesos. yosico
cuiñe yequendi, yoyahandodzo
yequendi.
Desconsertado hombre. tay ñayonaha tnuni, tay ñayonaha huii,
tayhuadzevuiñayevui.
Desconsertadamente hazer algo.
tnuhu ñayehe tnuni, tnuhuñayehendasi yoquidzandi.
Desconfiar de alguno. ñayocuvuicutu inindi sita ñayocuvuicanu
inindi sita,
Desconfiar el que a estado esperando algo. ñayocaha candi, ñayotadzicainindi, ñañoho dzavuaca
inidi, yotandandodzo inindi, yotandanindi inindi,
Desconocer a otro. ñayo naqni ñahandi, ñañohonuucandi, ñayonu
coho nuu ñaha candi sita,
Desconocer el bien recebido. vide
desagradecer. & ñayonaquay
tnuhundi,
Descontar de la deuda al acreedor
yodzanoondaandisita yonacuhuandaañahandi, yodza caindisita,
yodzanoocuvuindi sita.
Descontada ser parte de la deuda.
yonoocavuandaa yahui, yondaindaa dzavua yahui
Descontar dar algo en parte de pago de lo que se deue. yonachihi
tnahandi, yonachihidzavuandi.
Descontentarse de algo. ñayotuvui huatusindi, ñayocuvui huatu inindi. ñayona saa inindi,
Descontentar a otro. ñayodzatuvui huatu inindi sita, ñayodzacuvui huatundi inita, ñayodadza
huatundi inita.
Descontento estar. ñayonduvuihuatu inindi, yonatevuiinindi.
Descorasnado, tay ñatuvuiini, tay
ñaini, tay ñatdnni ini.
Descortes. tay cahandai, tay ñasai
dzaha, tay ñacahadaye, tay ñayocaha huii, tay ñayocoocoto huii tayñayocaha tnuni, tay cahanda cuii, tay caha nihi, tay dzocaha hooca,
descortezar algo. vide supra.
descortezado, sanicachi ñee.
descoser. yonandasindi yonandatandi
descoserse algo. yondataticu, yonandasiticu,
descubrir algo como secreto. yodzatuvuindi, yosinocahindi, yodza sinotuvuindi, yocachitnuhundi, yodzandai tuvuindi, yonanaha candandi, yodzasinotuvui
candandi.
descubrirse algo. yosinotuvui, yosino cuisi, yondaituuui.
descubrir algo como quiera. yodza
tuvuindi, yonaha candandi, yodzatuvuindisindi.
descubrirse al amigo. yotniñonaha
ñahan
folio 73r column 1
folio 73r column 2
ñahandisita, yodzatuvuindi nuu
ta, yonanahandi nuuta, yonacachindehendi nuuta, yonacuvui
tnuhundita.
descubrir culpa agena, por descuido. yodzatuvuinaainindi, yosino
cachi dzanandi, yodzatuvui ñuu
naacandi yocanacachidzanandi,
dzonicuvuidzanacani dzatuvuindi, yosinocachinaa inindi.
descubrir a alguno para que sea castigado. yonanahandi, yondaicanindita.
descubrir el rostro a otro. yodzatuvuindi nuundisita, yonaqnandi
nuundi sita.
descubrirse lo que estaua secreto.
yosinotuvui, yosinocuta, yondaituvui.
descubiertamente hazer algo. yoquidzatuvui yoquidzadisindi.
descrecer el hombre por vejez. yonoondayendi, yonaquayendi, yonacayendi yonduvuidzuchindi.
descrecer el rio despues de la auenida. yondaidodzonduta, yonoocuvuiduta, yondai yechi, yondai
cohota, yondainduta.
descuidado hombre. tayñatnuni ini,
tay dzahui ini, tay naa ini, tay nindoyo ini, tay ñañohocaini, tay ña
cahatnunica ini, tay ñuunaa ini.
descuidado ser. yodzahui inindi, yonaainindi, yondoyo inindi.
desdeñar o menospreciar. yosininahañandi, yosini yechiñahandi,
vi. apocar.
desdeñarse de hazer algo. yotuvui
naha, yotuvui yechisindi, yona-
tuvui yevui, yonatuvui quadzusindi.
desde ayer. daycu:
desde antiyer. daycu ñuu,
desde entonces aca. dayca, neendu
vuasi canavuasi.
desde entonces. daayca, daquevui
dzavua, dadzavua.
desde el principio hasta aora. daasaha daanino, neenduvuasi canavuasi dandu vuitna.
desde que el mundo es mundo, dandu nisacohosaha nuuñayevui daandu nisiyosaha ñuu ñayevui,
daaduniquevui niquitu daandu
nicacu nicuvui ñuu ñayevui, neendu nicana niquesi, neenduvuasi canavuasi, neendu sacana saquesi,
neendu sacanatoto saquesi.
desde aora para siempre jamas. daanduvuitna neenducaaqhu neendu
chihitaaqhu catoto cadziyaqhu
desde ay adelante, vide andando el
tiempo.
desde aqui hasta aqui señalando.
daayaha naniyaha.
desdentado sin dientes. tay yuhundahua, tay nicai noho, tay yuhudanda, tay yuhucondo tay yuhu
tnima.
desdezirse negando auerlo dicho.
yonadzatevuiyuhudi. l. dudzundi,
yonadzahindidudzundi, yonadza
naandi dudzu yodzanaa ninondi
dudzu yochihidzahindi dudzu,
yodzadzahuindodzondi dudzu yonadzamandi dudzu. l. yuhu.
desdezirsie, diziendo auer dicho mal.
yonacachindaadi yondadzandaandi
K
ndi
folio 73v column 1
folio 73v column 2
ndi dudzu yonacahandaandi sanisacoo dzana
Desdezir el color. yonduvui yaa, yonduvui tesaha, yonduvuicuisi, yonduvuiyata, yonduvuiquehui.
Desdezir el color natural. yocuvui
teyavua nuundi, yocuvui tesaha
nuundi, yocuvui tecuhu, yocuvuiteyechi.
Desdichado ser. yotnanundatundi,
ñandatuyocaindi, ñadatundi, ña
indaandatundi, ñacaindatundi , ñandatuyehendi, ñahuidzo, ñandatundi, ñayocaihuidzondatundi, ña
yndaa ñuhundi.
Desdichado. taynitnanundatu.
Desdichado de mi. heu me, dahuindi
Desdicha fue. dahui nicuvui, dahui
nisino.
Desechar. yonatasiñahandi. yondai
tehuiñahandi.
Desechar algo del pensamiento. yodzañaninondi, yodzadzahuindodzondi, yosañuninondi, yodzaquehuininondi, yodzandoyoñuhundi.
Desechar los peccados. yodzañacuiindiquachi, yosandacuii quachi, f. canda. yosandanino inindi,
yosanda inindi quachi, y por metaphora, yonatehuindi quachi,
yonayasindi quachi, yonacusindi
quachi, yonaquañundi quachi,
yonacusi conondiquachi, yodza
tnanindi, yodzandavua, yodzandachindi quachi.
Desdoblar, vi. desemboluer.
Desembaraçar como casa. yosaniyyundi, f. cani, yotasiyyundi, yocahindidzondi sayyo ini huahi, yo
yoquidzayyundi, f. cadza. yodzacaindi sayyoini huahi.
Desembaraçarse asi. yocuvuiyyu,
yosacuiñeyyu, f. qcuiñe.
Desembaraçada estar. yñe yyucaa
sina, yosina, f. qna.
Desembaraçar algo, poniendo por
orden lo que auia. yosina. f. qna,
yosicotasindi.
Desembarcar. yonanandi tnundoo
yondaindi tnundoo.
Desembarcadero. sayonanata tnundoo.
Desemboluer. yonandasi, yondecandi
Desemboluerse alguno. yocuvuiqueyendi, yocandandahandi.
Desemboscarse. yondaituvuindi, yondainaha nuundi, yondai cuiñendisindi.
Desembrauecerse. yondico inindi,
yondai inindi, yonduvuiquai inindi
Desembriagarse. yondetuvui inindi. yondai dedzi, yonatacuinindi,
yonduvui quandiyendi.
Desemparejar cosas . yoquidzayohondi, yoquidzayaquandi.
Desempedrar. yonananahindi yuu,
yonatavuandi yuu, yondoyonahindi yuu, yonanacaqndi yuu, yocananahindi yuu.
Desempedrarse o deshazerse lo empedrado. yonduchindodzo yuu,
yondoyondodzo yuu, yonacanda yuu, yonduchi yuu, yondoyonditayuu, yonanacavua yuu.
Desempegar. yodzandaidaa. yoquaindaa, yonatneendaa, yonadzitandaandi.
Desempegarse. yondaidaa.
Desem-
folio 74r column 1
folio 74r column 2
Desempeñar algo. yonadzandaindi,
yonaquaindi,
Desencabestrar. yonandasindi yoho
ñoho saha cau.
Desencapotarse, desenojarse. yondico inindi, yonduvuidzee inindi, yondaha inindi, yondahanino
inindi, yondai inindi, yonandate
inindi, yonacotodzeendi, yonacoto huahandi. l. huatundi.
Desencadenar. yonandasi yohocaa,
yodzanana caandi, yonacahindi
yohocaa.
Desencasarse los huesos. yoyahaninoyeque, yosicocodzo yosinondodzo yeque, yosicocavuandodzoyeque, yosicocuiñeyeque, yoyahandodzoyeque.
desencasar los huesos. yodzayahaninondiyeque, yosicocanindiyeque.
desencaxarse algo. yondaidaatnaha
yonduvuidzee yosicocavuadzee,
yonadzañatnaha.
desenconarse lo hinchado. yonoocuiño, yondaacuiño, yondaicuiño, yondoyo ñuhucuiño, yondachicuiño, yondahuacuiño.
desenconar lo hinchado. yodzanoo
cuiñondi, yodzandahuandi cuiño.
desenfrenar cauallo. yondainahindicaa yeheyuhu cauallo, yodzandaindi caa ñoho yuhu cauallo.
desengañar a otro, yodzatuvuitnunindi sita. yodzatuvuindisa. l. cuitendi sita.
desenhadarse. yosisinini inindi, yondevuicama inindi, yúduvuidzee
inindi, caa sina inindi, yonduvui
canu inindi, yosinaninoinindi.
desenhadar a otro. yodzadzee iniñahandi, yodzasisinini ini ñahandi
yodzahuatuiniñahandi, yoquidza
cama ini ñahandi.
desenetrar como los cabellos. yona
tneedzitandi, yonatasitetundi.
desenmarañar. yonandasininondi, yondadzahuahandi, yonatneedzitadi.
desenmarañarse. yonduvuihuaha.
desenojarse. yodicoinindi, yonduvui
quaindi, yonduvuindahui inindi,
yondahuainindi, yondahainindi, yondai inindi, yonduvuiñuhuyocoinindi, yondate inindi, vi. aplacarse.
desenojar a otro, v. aplacar.
desenseñar lo enseñado. yonadzatevuindisita, yonadzadzamandisita.
desensillar bestia, yocahindodzoditayu, yonandasindi tayu, yodzanoonditayu, yonaquaindodzotayu
desenterrar muertos, yonacatandi
yequendeye, yonananahindi yeque
ndeye, yonanandidzondi yequendeye, yonatavuandi yequendeye.
desentonar el canto. yodzatevuindi
yaa. l. dudzu yaa, yodzacaninondudzu yaa, yodzayaandi dudzuyaa
desentonado en cantar. tay ñayosa
tnahandudzu, tay dzoninaca quahandudzu.
desentonadas estar las vozes. yotevuindudzuyaa, yocuvui huaandudzuyaa, yocuvui nahandudzuyaa,
yonadzacandudzuyaa.
desentonadas asi. dudzuyaa nitevui
nicuvuihuaa, nicuvui naha.
desenuainar espada. yondainahi tatnucaa, yocai nahidi, yodzanana
nuundi yuchicaa, tatnucaa.
K2
dese-
folio 74v column 1
folio 74v column 2
Deseredar al hijo. yonaquaidehendi sita, yotasi huichi sahañahandi, yosanihuichindita, f. cani, yonacani huichiquaandita, yonatniño ñaha cuchicusandi.
deseredado. tay ninduvui huichi saha, tay ni nocoho cuchicusa.
deseruar. yotnohondi cuhu, yonadzitandi cuhu, yonaquaindi yehecuhu.
Desesperar de la misericordia de
Dios. yodzasino inindi, yotniño
dehe numainindi, yosanda inindi
f. canda, yosanuinindi, f. canu. yodzasinondehenuma inindi, yosandacuii yaainindi sistohonDios.
desesperar de los hombres, vide desconfiar.
desfallecer desmayandose. yocoonaandi, yosihiyavuindi, f. cuvui,
yocuitandi, yocuvui huasindi, yocaindaindi, yocoondaadaindi, qua
cuitandahasahandi, quacuita nini
coñondi, quandocondaa coñondi,
quadzii nini coñondi.
desfigurado estar. ñadzavuacasitondi, ñadzavua cacandi, nicuvuitucu nuundi, yosicosiyo nuundi.
desflorar virgen, v, corromper.
desganar a otro quitandole la voluntad o gana . yosandanino ini ñahandi, f. canda. yodzanduta iniñahandi. v. desanimar.
desgajar arbol. yosanundodzo yutnu dzeheyutnu. f. canu, daha yutnu yondatadaandi dzeheyutnu,
yodzacaanditandi dahayutnu, yocachindaandi yutnudzehe, yodzitandaandi.
desgajarse el arbol. yódatadzehe yutnu, yosaanditandahayutnu, f. caa
yotnanundodzondaha yutnu.
desgouernar hueso yodzamaninondi yequeta, v. desconcertar.
desgracia acontecer. vhuindahui nicuvui, y por metaphora, ñuhuñaha nidzoo sindi.
desgraciado, vi. desdichado.
desgranar maiz. yodzacoyondi nuni
yodzacoyondaandi, yodzacoondi.
desgranar trigo, garuanços, frisoles
yocanindi, yodzaquachindi, yoquidza huiindi.
desgranar semillas pequeñas entre
las manos, yosaundi, yosauninondaha, f. cuu.
desgreñado en el cabello . taydzequetichihi, dzequetaca, dzequetaa.
deshazer el concierto. yonacanendi
dudzu, yonadzacandindudzu, yonacanendi sinatnaytnuni , yonadzatevuindidudzu.
deshazer lo que otro haze o dize mofando dello. yocachi quadzundi,
yodzaquadzuninoñahandi, yocachiñahandi, yodzayevuininondi,
yodzanoocavuiñahandi.
deshazerse vna cosa por muy cozida. yondachi, yocachi.
deshazerse las nuues. yondachi huico, yonduta huico yositadzee huico, f. cuta.
deshazerse el tianguez acabarse. yondutayahui, yosinocavua yahui.
deshazerse terrones de tierra. yonduta, yotnani, yonoo, yonduvuiñuhu, yocachi yonduvuindihi tehui.
deshazer terrones . yotahuindi tehui
hui
folio 75r column 1
folio 75r column 2
hui, yocachindi.
Deshazerse la sal enel agua. yonduta, yonoocoyo ñee.
Desarrapado. tay yosicatanda, yosicataa, yosicahuichi.
Deserrar cauallo. yodzandaindi disa
cauallo. yondai nahindisate, yonatavuandi disate.
Deshilar lienço haziendo hilas, yonacanandi, yocahindaandi, yodzandai daandi yuhua. yonacatadzeendi yuhua, yondatandaadzama.
Deshilarse la ropa, por la orilla. yondaindaa yuhua yuhusi, yondaicoyo yuhuayuhusi, yotnanindaa
yuhuayuhusi.
Deshilado, labor de deshilado. huisi deque, huisi quicu.
Deshilada ropa de vieja, dzoonicuvuiñami, dzoonicachinini, dzoo
quatandanini, dzoo ñadziica.
Deshinchar bota yodzanananditachi, yonaquadzinditachi, yodza
ndainditachi.
Deshincharse lo hinchado, vi. desenconarse.
Deshojar quitar la hoja del arbol.
yodzacoondi huisi, yodzacoyondi,
yosidzondaandi huisi. f. cuidzo.
Deshojado arbol, yutnunicoo huisi
nicoyohuisi.
Deshollejar. yocachiñeendi, yodza
cuiindi yutnu, yocani yaquandi,
yodzacainoondi.
Deshollejarse el arbol. yosicocuitandodzo yutnu, yosicondita, f.
cuico, yocaindaandodzo.
Deshollinar. yodzacoyondi yaha, yonatehuindi yaha. yodzacoocoyondi
di yaha, yonatneendaandi yaha.
Deshonesto. l. desuergonçado. tay
sanduvuanuu sasica, tay ñacahanuu, tay ñanaha ini, tay ñacaca
ini, tay ñacahayuhu nuu dzavua
tnaha nuu ñana nuuta.
Deshonesto, que trata de carnalidades. tay sicadzana sicaquadza.
Deshonrrar a otro . yodzandaidzicoñahandi, yodzanoo ñahandi,
yodzanoonahañahandi, yondadzayeqquachiñahandi.
Deshonrrar el hijo al padre, con su
mala vida. yodzacahaninondi si
dzutundi, yoquidzacahandi sita,
yodzanoocuvuiñahandi, yonacanindaa dzeedzitni ñahandi sita,
dzoquaha yodzaquainuudi sita
Desierto. yucu ñuhu, yucu cuhu,
yucu yoosini naa ñuhuyucu, yucu yyo.
Desierta casa. huahi yyu, huahi naa
Desygual cosa. ñanutnaha, ña natavui, ña nasaa, ña yonduvuidzavua
ña yomaha ñayosatnaha.
Desygualarse en el precio. ñayodza
sino yahuindi sihita, ñayodzasaa
yahuindi, ñayotnai yahuindisihita, ñayosandayahui.
Deslauarse algo. yonduvui yaa nuu
si, yocuvuiquehui, yonatevui nuusi,
yóduvuitésaha, yóduvui naa, yonduvui sahanuusi, yonoocoyo nuu
si yonoocoyonuusi, yodicocavua
yondicocuisi nuusi, yonduchisi.
desleir algo, como medicina. yotnaandi, yosadzindi, fu. quadzi, yotnaaninondi.
Desleida cosa, sanitnaata.
K3
Deslin
folio 75v column 1
folio 75v column 2
Deslindar eredades. yonacanendi
dzanu, yonatehuidi dzañu.
Deslindarse eredades. yotnani dzañu, yotehuidzañu,
Deslizar o resbalar. yocaanini sahandi, yocaandaandi, yocaande huindi, yocaandodzondi.
Deslizarse algo de entre las manos.
yondaidehuidahandi, yondaicavuadehuidahandi.
Deslomarse. yotnanusatandi, yosaanditasatandi, f. caand, yosaacavua
satandi .
Deslomar a otro. yosanundi satata,
f canu, yodzacaanditandi satata.
Deslumbrar a otro. yodzanaandi
ñuhu nuuta.
Deslumbrarse la vista con la claridad.
yosito tuundi, yocuvuicacanuundi. yositonaandi, f. coto
Desluzir la pintura vide. desdezir.
Desmayarse. yocoonaandi, yonaa
inindi. yodzahuiindi, yocuvui
huasind, yocuitainindi, yocooyavuindi.
Desmayarse de temor. yosihiyavuin
di f. cuvui yonaayodzahui inindi.
Desmandarse o descomedirse en palabras. yocahanihi yuhundi nuuta, yodzadza vuandidudzuta, yocaha yechi, yocaha chitnundi, yocaha sisi, yocahayevui, yodzaquadzundita yodzayevuindi, yocahadzanandi, yocaheye hequahindi, yocahandavua, yocaha dasandi
yocahandidzondi, yocahadzavuandi. yocahayutnundi, yocahasatundi
Desmandarse en algo no teniendo
respecto al mayor. ñayochihindatu
tu inindi nuuta, ñayosito yyondi,
Desmarañar supra.
(f. coto
Desmedrar. yonoocoondi, yocuvui
casindi yocuvui casindaandi, yoduvuicuitendi, yonduvuidihindi, yonoocavuandi.
Desmedar la criatura por estar la
madre preñada. yocuvui cahuisi,
yocuvui casisi, yonoocoosi
Desmedrar en hazienda. yonoo cuvui. yosandehendodzoyahuindi.
f. qdehe, yondehendaa yahuindi,
yondehendodzo yahui, yonduvuidzuchi yahui, yonoondaa, yocuvuidzoco.
Desmembrar a otro. yosandaquachi
ñahandi canda, yondataquachi
ñahandi, yosandadzee ñahandi,
yosatadzeeñahandi. f. cata, yocachi quachindi,
Desmembrarse asi. yotandaquachi,
yositaquachi, f, cuta, yositadzee.
Desmemoriado. vide desacordado.
Desmenuzar como pan. yocachi quachindi, yotahuiquachi, yosanda
quachindi, f. canda.
Desmenuzar algo entre las manos
refregando. yosaundi, yosauninondindahandi, f. cuhu.
Desmentir a otro sin razon. yodzandai yete ñahandi, yoquidza yete
ñahandi, yoquidza yetendi dudzuta, f. cadza, yodzayetendi.
Desmentir a otro con verdad. yosa
nuundicondi yetesita, yosandico
ninondi yetesita.
Desmentirse el vno al otro. yonacusiyuhu tnahandi yete, yonatusi
nuutnahandi yete, yonatniño nuu
yete
folio 76r column 1
folio 76r column 2
yete sitnaha.
desmerecer. yotnanundatundi, yositandatundi, f. cuita,
desmesuarrse. yocuvuinuu deendi,
yocuvuinuu nahandi, ininocuvui
nuundi, ininosita nuundi. f. cuinino,
yodzacata nuundi, yodzacuico
nuundi.
(nuu naha.
desmesurada persona, tay nuundee
desmigajar pan. yocachindiinidzita
desminuir algo. yodzanoocuvuindi
yosaindodzondi, f. quai, yodzanoo
cavuandi.
(yonoo cavua.
desminuirse algo. yonoocuvui, yodesminuirseme la pena. yonoocuvui
sayondohondi, yonoondaa, yonoo
cavua, yositandaa. f. cuita.
desmochar arboles. yodzacoocoyondi daha yutnu. yosandandaha yutnu, yodzacoondaandi daha yutnu, yosandandaa daha yutnu. f.
cand, yodzandaa yutnu.
desmochar animales. yodzaqcavuandi dequete, yosanundidequete, f.
canu, yosandandidequete, f. canda.
desmochado animal. quetenicanacavuandeque quete nitnanudeque
quete nicoo cavuandequeue,
quetenindoyondodzodeque,
quetenicananditandeque.
desmontar. yodza qcoyondi yutnu.
yosandandi yutnu, f, cand.
desmontarse asi, yosacasa yutnu, f.
qcasa, yosacoyo, f. qcoyo.
desmoronarse pared. yocachindaa
nama, yonduchi nama, yotasanama, yocuvuiteyaatiyechiyondoyondaa nama yocachi nama, yocuvuiquaye namayocuvuiyy. yocuvuii quaye.
desmoronarse madera carcomida.
yocachindaa yutnu.
desmoronarse terrones de tierra,
yondachi. yondoyotehui.
desmotar algodon. yocanandicachi
yodzihindi cachi.
desnarigar a otro, yosaindodzondi
dzitnita, yodzacaa cavuandidzitnita, yosandandaandi dzitni, f.
cand, yosandandodzondi.
desnarigado . tay nisacavuadzitni,
taydzitni ñañu,
desnatar. yodzitandodzondi nuusi.
yocahindodzondi nuusi, yosaindzondi nuusi, tedziinuusi, f, quai,
desnaturalizarse de su tierra. cai cuiindi ñuundi, yoquevuindi ñunndi,
yocananditandi, yosaha cuiindi.
desnaturalizar a otro. yodzacananditañahandi, yodzacaicuiiñahandi
desnudar a otro. yotasi huichindi,
yodzacananoondidzonota, yoca
nana hindi dzonota.
desnudar asi. yonananahindi dzonondi, yonootasi yucundidzoo,
yodzanananoondi.
desnudo estar. yyo huichiyaandi yosiyo huichi yaandi.
desobedecer. ñayosaindatundi. ñayocahandisandidudzuta ñayonini sayocachiya.
desocupado lugar caasina. caandeca caanuna.
desocupar lugar. yosinandi f. qna, yosico tasindi, yonatehuindi, yosico
naindi.
desocupar lugar quitandome de donde estoy sentado. yosinandi, f. qna,
yosicocoondi, yosicocuiñendi,
K4
deso-
folio 76v column 1
folio 76v column 2
desocupado estar el lugar. yonuna
f. con. caa sina yosina.
desocupado estar sin negocios. yosina ninosindi, yosinasindi, caasina
sindi.
desocopada tierra uide yerma,
desollar yocachi ñeendi, yodzacoo
nuu ñeedi, yodza cootehuindi
ñee , yodzacoondacandi ñee.
desossar sacar huesos. yocainahindi
yeque, yodza caindi yeque.
desouar el pescado. yotahui teyaca
devuite.
despachar gente. yotaa tniño ñahandi
despachar gente con breuedad. yotaa queye ñahandi, yotaa ñahandi tniño queye.
despajar el trigo vide limpiar . l. aventar.
de espaldas estar hechado. caanduvuandi. f. cavua.
de espaldas estar arrimado. yondaa
tuvuisatandi, yondaanduvuandi
futuro con.
desparramar vide derramar gente.
desparramarse vide ibi.
desparramado estar, caadzee, caa
yadzi nuni,
despartir a los que riñen, yodzandaindaa ñahandi sita, yondadza dzeendita, yodzitandahandi, yosatadzeendi.
despartidos asi tay nindai daa, tay
ninduvuidzee.
desparzir vide derramar.
despauilar. yosandondodzondi nuu
ñuhu, futuro canda, yodza qcavuandi ite.
despearse. yocovui tatusahandi, yo-olob
4 N
yosiñendaasahandi. f. cuiñe, yondoyondaa sahandi, yoyucu inisahandi, yosatusahandi, yocuvui chichi
sahandi.
despeado. taynicuvui tatu saha, tay
nisiñendaa saha.
despeçonar fructa. yocainaindi tendesi, yocainaindi sandusi, yodza
caindi sandusi, tendesi,
despechar los vasallos. yodzanoocuvuindi dahata, yodza noondaandi daha, yodzacuitandaandidaha.
despechugarse descubrirse los pechos yodzatuvuidicandi.
despedaçar vide desmenuzar.
despedir al criado. yodzandai ñahandi, yonatasi ñahandi, yondai tehui ñahandi, yodzandaicuiindi.
despedirse para su casa, yondaindi
nuhu, yonduvuiichindi.
despedirse como el que se quiere
morir. yondaq dayundi, yotasindayundi, yotasiyuhundayundi,
yonacahandayundi.
desipedirse el señor. yotasindayuya.
despedirse la calentura, niquehui,
ninday dzinuhu.
despedir a otro hechandolo por fuerça de casa. yocaiñohondi, yodzitandita, yocainahindita, yosaq
yucuichi ñahandi.
despedirse de la amistad de alguno.
yosandacuiiinindi, yosanda yaa
inindi. f. canda.
despegar. yodzandaindaandi yondoyonahindi, yodzandoyondita
despegarse. yondoyondita yondaindaa
despeluzarse los cabellos, yonanañu
idzi, yonandequeidzi.
despe
folio 77r column 1
folio 77r column 2
despenar a otro vide alegrar,
despeñar a otro. yodzacuitacanuñahandi cavua, yende.
despeñarse. yosita canundi, yositandi cavua. f. cuita, yocaicavuandi
cavua yositaninondi, yocoocavuandi.
despeñarse el agua de alto. yosasaninonduta, f. casa, yocoo coyonduta, yocoo coyo ninonduta.
despeñadero vide abarrancadero.
despensa, idem. l. huahi sayyo sacasi,
despensero. tai yondaasacasi, tai yosaitnuni sacasi, tainisacoho saha
tniño sacasi tai ñoho siña. l. tai ñoho saha sacasi.
despender gastar, yodzandehendi,
yodzaquiñuhundi, yoquidzaquachindi. f. cadza.
desperdiciar algo. yodzandehe dzicondi, yodzandehe cahandi, yodzandoyo ñuhundi, yosatadzanandi, f. cata, yodza qhucaha.
desperdiciado que todo lo dexa perder. tai yosatanino, taydzoyonditanino casita, tay dzo yoyucu
casita, tay dzo ñoho yucu casita.
despertar al que duerme, yodzandotoñahandi, yosanundiñumanata
f. canu.
despertar a otro no le dexando dormir, yodzacudzu cana ñahandi,
yodza quidzi canandita.
despertar del sueño. yondotondi,
yonatahuinuundi, yonana ñumana nuundi, yondaandita dzucua,
yonandeca nuundi.
despierto hombre que no duerme.
tai yondito, ta ñayoquidzi, tay
ñanumana nuu, tayñayehuanuu,
despierto estar. yonditondi,
desperezarse. nayocaa, yonacuiyondi, yonacaa ñumanandi
despicar quitar el pico a aues, yosá
dandaandi, tayate yosandandodzotayatef. canda. yodzaqcavuan
di táyate, yodza quaindi tayate.
despicar maiz. yodzacaindi sahasi
tendesi, yosasindaandi sahasi, f. casi, yotahuindaandi sahasi, yocainahindi tendesi, yodza caindi tendesi.
despiojar quitar piojos. yotneenditiyucu, yonducunditiyucu.
desplacerme algo. ñatuvuidzee sindi. vide descontentarme.
desplegar. yondecandi, yonandecandi, yonadza caandi, yonandasindi.
desplumar vide. pelar.
desplumar como cañon. yosidzondaandi. f. cuidz, yodzitandaandi.
despoblarse el pueblo. yositañuu. f.
cuta, yotnani ñuu, yonduta ñuu,
yocuvuidzee ñuu.
despoblador de pueblo. tai yosata
ñuu, tay sane nuu, tai yodza qhu
ñuu, tai yodzanduta ñuu.
despoblarse pueblo por enfermedad
o guerra. yosiñe yyuñuu, f. cuiñe,
yonaa ñuu, yonduta ñuu.
despoblado pueblo. ñuu ninaa, ñuu
ninduta.
despoblar pueblo. yosanendi ñuu, f.
cane, yosatandi. f. cata.
despulgar. yodzacaca ninindahandi
yositonditiyucu. l. tiyoho, yodzandaa ninindahandiyotneetiyoho
. l. tiyucu.
despojar a otro, yonama ñahandi,
yosai
folio 77v column 1
folio 77v column 2
yosaiqueyeñahandi, f. quai.
Despojar muchos a vno. yotatendaa
ñaha. yotavuindaañahata. yocatendaañahata.
Despostillarse el jarro. yondatandaa
yocaindaa, yotahuindaa,
Desposarse, vi. casarse.
Desposado. taynitnahandaha, tay
dzoicanitnahadaha.
Despues. icadza.
Despues a la postre. dzonduvui, dzondehe, dzonduvuindu.
Despues a la tarde. huata, naquai.
Despues del baptismo. saninihinduta, sanisadzonduta.
Despues de missa. quevuituhumissa
Despues de comer. quituhucasidzitandi, tuhucasidzita.
Despues de qualquiera fiesta . dzequequevui, cuita siyoquevui, sisidavua, caiquevui pascua.
Despues de vn año, sanisinondodzo
eecuiya, saniyahandodzo eecuiya, sanisitasiyoeecuiya, sanisisicavua, sanicaieecuiya.
Despues de mi. yehetnaha, huasitasatandi, huahsitasatandi, sandicoñahata huasi.
Despues que. dzoquaha, dzoquandu
Despues que por desde que daandu,
vt. daandu quacuvuitacuinindi ñaniquidzandi dzavua. despues que tengo entendimiento no he hecho tal.
Despuntar algo. yosanundodzondi
nuusi, f. canu, yodzacaacavuandi
iñosi, yoquidzaticundundi. f. cadz.
yosandandodzondi, f. canda, yodza
qcavuandodzondi yuhundicosi.
Despuntada cosa. sanitnanundodzo
iñosi, sanisacuandicosi.
Desquartizar. yosatadzeendi, f. cata.
yosandaqmi dzee, f. canda
Desquartizado, sanitanda dzee.
Desquiçiar puerta. yondainahindi yutnu, yosiconuu, yonacanendi yutnu
Desquitarse en el juego. yodzandaindidzuhua
Desquixarar. vi. descarrillar.
Desabrir a otro. vi. desaficionar.
Desabrirse. yotevui inindi, yosandehui inindi, yondehuinindi.
Desabrida cosa al gusto. dzacatica, ña
adzi, ñadzicosi.
Desainarse. yocaindaindi.
Dessear algo. yondiyoinindi, yodzandiyo inindi, yocatni inindi, yosico
daa, yosiconduundi, yosatendi. f. quete.
Dessear cosa de comida. yocuvuitoo. yocuvuitendendi.
Dessear algo la muger preñada. yocuvuitendendi, yosiyondi.
Dessear honrra. yondiyoinindi quehe
ñuhu quehedzicondi, vi. ambicion.
Dessear ser obedecido y acatado.
yondiyoinindi cuindaa ñuhundudzundi, naquayndatuta nuundi.
Dessear ser visto. yondiyoinindi
qniñahatasindi.
Dessear ser codiciado. yodzacatne
iniñahandi, yodzacoto ñahandi,
yodzaquaitnuhuñahandi.
Desseoso que todo lo que vee lo desea y
apetece. tay dzuchi ini, taydatne
ini, tay tooini, tay sacatñe sacayu
ini, tay sandiyo, sacatneini.
Desemejar, no parecer a su padre.,
ñayonaquaineendi, ñayonanihi
neendi sidzutundi, ñayonanihindi
di
folio 78r column 1
folio 78r column 2
di sita, ñayondacuneendi sidzutu,
v. deshonrrar a su padre.
Dessollar vi. supra.
Dessollarse como la mano. yosicocuitañee. yosicondita ñee, f cuico
Dessollarse con golpe o herida, yonañendi, yosiconditañeendi, yosicocuitañeendi, yondoyonditañeendi, yosicoñeendi.
dessollar sacando el cuero entero. yodzacainuundiñee, yodzacootehuindi neete, yodzacoondacandi ñeete
Dessollarse la culebra, o el hombre por
enfermedad. yocai nuu ñee,
yondai nuu ñee, yonoocuiñe yucuñee, yonucuico ñee.
Dessollar viuo. dzoyonditocata yocachi ñeendi.
(vua.
Destechar casa. yonananahindidavua
destechada casa. huahi ninanandavua
Destemplado hazer el tiempo, y desabrido. yñe nene yñe dzusa, yñe
tucu nuu, yñe yy. yñe taha, iñe
huisi, iñe tecudzi.
Destemplarse en comer, ñayosasituhuandi, ñayotniño cuhua inindi
casindi, ñayosatu inindi, ñayochihitnuni inindi, yosasinana, yosasicavui yondi.
Destemplar cuchillo, yonadzadzaandi, yonacanindi, yonadzacocondi,
yonadzaqni ñuhundi, yuchicaa.
Destemplado cuchillo. yuchicaa
ninduvuicoco.
Desteñirse alguna color, v. desderir
Desterrar a otro. yotasiñahandi, yocai nahiñahandi, yodzacanacavua
ñahandi, yodzacananditañahandi,
yodzacacandaañahandi, yodzacacaniniñahandi, yodzacacandodzo
ñahandi, y por metaphora. yosaq yucuichiñahandi, yodzaquaiñahandi.
Desterrado tay nicai, tay nicanacavua, tay nicanandita, tai nitasita,
tay sicandaa sicanini, tay sicandodzo.
Desterrado andar. yosicandaa, yosicandodzondi, yosicaninindi, f. caca. yonducu ñuundi coondi.
Destetar al niño. yodzaquevuidzecui ñahandi.
Destetarse. yoquevuidzecuindi.
Destilar agua. yotoonduta, yocainduta.
Destilar, caer gota a gota. ynditacandanduta, indita coyo, f. cuindita.
Destorcer lo torcido. yonadzanduvuandi yoho.
Destral para cortar madera. caasandayutnu, tahuiyutnu.
Destraido con negocios. tay yodzacanino ini.
Destrocar. yonadzamandi.
Destroncar. yosandandi sahata, futu. cand.
Destruir algo. yodzanaandi, yodzandehendi, yodzatuhundi, yodzanaa
ninondi.
Destruir matando a todos. yodzanaañahandi.
Destruir el patrimonio. yodzandehe cahandi, yodzandehe nahandi
sasi may.
Destruir el pueblo con mal exemplo.
yodzanooñahandi yodzasiniñahandi, yoquidzadzana ñahandi, yoquidzayehequahiñahandi,
yodza
folio 78v column 1
folio 78v column 2
yodzacotoñahandi, sahaquachi,
yyoquahi yodzatandi, yosaqcahuindi ñuu, yodzandaya ñahandi.
Destruirse el pueblo con vicios. yosinaquachi, f. qna.
destruir los peccados del pueblo.
yodzanaandi, yodzaquehuindi,
quachi, yodzandoyo ñuhundi.
destruirlo todo el yelo o tempestad.
yondehe, yotuhu yocuvuidziyo,
yocuvuinani, yotevui.
destruir y asolar la pestilencia al pueblo . yodzanaadziyonani quetequahi ñuu, yodzanaananidziyoquetequahi ñuu.
desuainar, vi. deseauainar.
desuanecerse. yonaanuundi, yodzananuundi, yosiconuundi, f. cuico.
desvariar el enfermo, v. desatinar.
desvariar en lo que dize. quandai, qua
nana, yocahata.
desvelar a otro para que no duerma.
yodzacudzucana ñahandi.
desvelado. tay quidzicana, tay ña
ñumana, tay ñayehuanuu.
desvelarse. yoquidzicanandi. ña ñumana nuundi, dzonuundi tondi
nituvui, yocanandehui nuundi.
desventurado, vi. desdichado.
desvergonçarse. ña yonuu naha inindi, ñayocuvui caha nuundi, ña yocuvui nuunaha inindi, ña yosihi
cahandi.
desvergonçado. tay ña yonuunaha
ini, con los demas.
Desuiarse . yosicocuiñendi, yosicocoondi, yosacoondahandi,
yosacoondiyondi, yosacuiñendi yondi.
desuiar alguna cosa. yodzaqndiyondi, yodzaqndahandi, yodzitandiyondi.
desvirgar. vi, corromper.
de tal manera. ycadzuhua.
de tarde en tarde. l. raras vezes. dzo
yyoniquevui, cuihini, ñohonaho
quevui, dzoamadzoamani, dzoamadzoninoni, amani, dzocuihi.
detener a otro. yocoocaniñahandi
yocootasiñahandi, yodzaquai
ñahandi.
detenerse. yocoocuiñendi, yoquaindi.
detenerse el agua. vide, asoluarse
el caño.
determinarse de hazer algo . yotniño canu inindi, yocachinihi inindi, yocachisaa inindi, yochihi cuhua inindi, yotniño yee inindi,
yotasi ndaainidi, yocachindaa inindi
determinarse de dexar los peccados. yosandacui inindi, f. canda,
quachi yodzañacuii inindi, yodzacuitacuii inidi quachi.
determinar pleyto. yotasitnunindi
yodzasinocavuandi.
determinar alguna differencia entre
partes. yotniño mañundi, yotniño sahundi.
determinado hombre . tay tneni ini,
tay cuyuini.
detener el relox. yodzaquaindi, yodzayaandi, yodzacoondahandi,
yodzacoondiyondi caacuhua.
de todas partes. neecaandu, neendu
caa, needzavuandu, neecaa nee isi.
de todas partes venir el agua quando
llueue.
folio 79r column 1
folio 79r column 2
llueue. nacañu nadzucu huasidzavui.
De todo mi coraçon. neeinindi, nee
yuinindi, nee daainindi, neecutu
inindi, nee cuii yuinindi.
De todo en todo dehe cuii.
De todo punto. idem.
Detras de algo. sata,
De traues. disi caandisi.
De valde. dzodzicoca, dzo cahaca,
dzondahuica
Devanar con aspa. yondiindi.
Devanar hazer ouillo. yotuvuindi
yuhua, yonatuvuindi,
Devanear. yodzanaini, yodzananinoini, yodzaca ninoini, yocuvui
tucuini, yodzama inindi.
Deudas tener deuerlas. yotavui yecandi, yondidzoyecandi, yonai
nuundi. yonai yecandi yeheye candi, f. quehe.
Deudas pedir. yonundacandi sayonai yecata.
Deudo pariente, dzo eendutay yocuvui sihindi.
Deudor . tay dzi yahui yonai yecata
tay yonai yeca yahuindi.
Deuerseme en alguna parte dineros
ynditayahuisindi, f. cuindita, indita yeca yahuisindi.
Deudor ser por beneficios recebidos. yocaha, yosaq inindi sita futuro caq.
Deuieso. taha. quahi ñuhu canu,
tindoo.
Deuieso salir, yocana taha.
De villa en villa. dehendu ñuu, dehendu tayu.
Devisar algo. yosinituvuindi.
Devisarse. yotuvuiyaa.
De vna parte y otra. duvuisiyo duvui sichi.
De vna parte sola. siyoni . dzosiyo
dzo ee nisivo.
De vno. eenita, dzo eenita.
De vno mismo. sadzevuindu sadzevuindu saha.
Dejar generalmente. yoquehuindi
yodza ñandi, yoquehuicoyondi,
yodza cuitaandi.
Deuoto vide in deuoto.
Dexar soltando. yodzañandi.
Dexar de sampar a otro. yoquehuindita.
dexar por temor. yodzaña yyondi.
yodzañañahandi, yoquehuiyyondi
dexar memoria de si. yochihindi yuhu quevui yuhu cuiya nisito huahandi ñuucoo ñuucaca, yocoo
tasindi tnuni taniño, yocoo tasindi taniño, yocoo tasindi tnunicuhua, tatatoniño yocootasindi, dehe dzuhua sacacuvui nuucaanuu
qhu yocoo tasindi.
dexar de hazer algo por descuido,
nicuvuinaa inindi, nicuvuinaandi, nidzahuindodzo inindi.
dexar algo por uerguença. yoquevui cahandi.
dexar algo por pereza, yoquevuidzusandi.
dexar a otro con desden y enojo. yoquevuidzoo dzuchindi.
dexar pasar a alguno sin castigo.
dzo yondito candi, dzoyondaya
candi.
dexar de venir a misa. yocaindimisa
yodzacaindi misa.
dexar
folio 79v column 1
folio 79v column 2
Dexar de hazer algo por enojo. yocuvui
yecandi, yocuvuidzichiinindi, yocuvui yecainindi.
Dexar a otro durmiendo e yrse. yodza cudzundaa ñahandi.
Dexar la muger durmiendo al varon e yrse. yodzacudzu huisiñahañasi yeeña, yondyondaañahaña
quahaca.
Dexar algo de la comida para otro
yodzandoondi sita. yochihitnunindi sita, yocataasindi.
Dexar de enmendarse perseverando
en el peccado. yondihi yonañundi quachi, yondiyundodzondi
quachi yondidzoyotavuindiquachi. yotnee yonahindi quachi.
Dexar algunos dias de venir. caanino quevui yoque sita.
Dexar la puerta abierta. yonuna,
Dexar en el camino al que venia pasando adelante. yosahanduundi,
f, qhu niquevui ñahandi.
Dexalo mandado. nacoo, nacoo cadzavua, nacoonidzavua.
Dexo o fin de algo. sayosinocavua,
sayosandehe, sayosatuhu.
Dezir, yocachindi. yosiindi, f. cuvui.
Dezir el señor. yocanadzahaya. yosinodzahaya, yosichi dzahaya, f.
cuchi.
Dezir en comun. yocachicanundi.
Dezidor o hablador. tayyocahañee
yocaha cani, taydudzu cani.
Dezir vnas cosas dexando otras.
dzonino yocahandi.
Dezir algo concertadamente. yehe
toto huii yondasininondi nuuta,
yochihindasi huiindi nunata. yehe
dasi yehe totoyocahandi, yondahui yototo, yocahandi, yehendico huii, yehetnaha huii.
Dezir verdad, yocachindaandi. l. cuite. l. mihi, mihindaa yocachindi.
Dezir mal de otro en su ausencia,
yocachidzumadzequendi, sita,
yocachi nenindidzondi sita, yocasindi sita, yocasindaandi sita. yotnaisiyondi tnuhuta, yotnaiyuhundi.
Dezir bien de alguno. yocachi huahandi sita, yocachi huatundi sita,
yocachi huii, yocachi manindi,
yocacu nahi huahandi, yochidzo
huidzondita.
Dezidor suaue. tay caha huii, caha
huayu, tayndudzu huiidudzuhuayu,
Dezir presuntuosamente, yocaha
huicondi cahatachindi.
Dezir gracias o donaires. yonducu
dzequendi. yocachidzequendi,
yocachitnuhudzeque, yodzaquacu ñahandi, yochihidzequendi.
Dezir gracias no honestas. yocachi
dzequendahindi dzequeñahuaha
dzeque ñuu, dzequendii dzeque
cuiya, dzeque dzana dzeque
quadza.
Dezir algo auisadamente, yocachituhuandi, yocachi quaindi, yocachi huatundi, yocachindichindi.
Dezir algo de veras y no de burla,
ñadzeque ñadzeeyocachindi.
Dezir de esta manera que es buena.
y sabrosa cosa . ñanidzeque huaha
huidzi adzi ñadzequeñadzee huaha
Dezeno, sacuvui vsi,
Deze-
folio 80r column 1
folio 80r column 2
Dezena. ee sichi sa vsi.
Dezmar sacar el diezmo. yosaindodzondidiezmo. f. quai, yodzatacandi yodza cayandi diezmo, yodza
caindi diezmo.
Dezmar pagarlo. yosaha ñahandi sa
cuvui vsi, yodzocondi sayosinovsi.
Dias a. saycandaa, saycandehe quevui, saycandehe huico,
Dicha buena. sasi cuiñendaa ñuhu,
datu, tahui sasindaindatu, saisindaa ñuhu.
Dichoso ser. yndaañuhundi, f cuind
ñuhu sindi, yocaindatundi, datundi.
Dichoso hombre. tayndaa ñuhu, tai
indaandatu, tayyehendatu, tay
yocaindatu, tai yonihitahui, tay
yonihindatu tayyocaihuahandatu
Discernir. yonacani tnuniinindi, yonatnaitnunindi, yonatasi ninandi
yuhusahu, yonatasiquaandi, yotasi siñandi, yotasi sichindi.
Diciplinar doctrinar a otro. yoyuhui ñahandi, yodza cuisindaa iniñahandi, yodzatuhua ñahandi,
yotniño tacu, yodzaquaha ñahandi. yodzacoto ñahandi. .
diciplinado hombre virtuoso, tay
quaiini, tayndaa ini, tay ñoho tacuini
diciplinar. vide açcotar.
diciplina, yoho ñuma.
diciplina de cinco ramales. yohoñumaindita hoho yoho.
dicipulo. tay nidzaquahata, taynidzacaata,
diente noho.
dientes delanteros. noho yahi, noho inino mañu, noho mañu,
dientes andarse. yocandanoho, yonduchi, yosichi. f. cuchi. yocuvui
quayanoho, yocuvuiyy.
dientes doler. yocuhui noho, yosacuiñeii noho, f. qcuiñe.
dien-
D. A N T E I.
Dia quevui duvui, devui.
Dia de fiesta, quevuicanu, huico
canu, huico quevui, quevui
huico
Dia de trabajo de entre semana. quevuidzo ninocaquevui dzoninoca
quevuidzandehe, quevuidzanino
quevui dzohooca, quevuicuvui
tniño.
Dia de fiesta de guardar. quevui canu, quevuii, quevuiyoocadzatniño
Dia pequeño. duvuidzuchi, duvui
ñacani.
Dia y noche. ee quevuieeñuu, duvui
niñu, danduvui dañuu,
Dia del nacimiento del señor. quevui nituvuinanaya, quevui nisiñe
nanaya.
Dia y medio. eequevui yodzodzavua, ee nee ee ñahu quevui, nucañu quevui cuvui vvui.
Dia del juizio. quevui quitasi tnuniya tniño dehetaca ñayevui, quevui qndehe qnaa ñuu ñayevui.
Diablo vide demonio,
Diabolica cosa. sasi ñuhuu cuina.
Diamante. yuchicasi, yuchiyuu.
Dia entero . duvui yacaduvuiyaa,
quasaa qua cañundi candii
folio 80v column 1
folio 80v column 2
dientes comerse de neguijon. yotayunini saha noho, yosasinini saha noho.
dientes de peine. yño cucua.
diestra mano. dahaquaha.
diestra persona . tay tuhua taysini.
dieta en el comer tener . yodzaquehuininondi sacasi, yochihitnuni
inindi sacasi.
dieta asi. sayoquehuinino sacasi sasaquehetnuni ini sacasi.
dieta camino de vn dia. cuhuaichi,
yosica eequevui.
diezmo. sasinovsi sacuvui vsi.
differir, diferenciar vna cosa de otra.
ñayonduvui dzavua, ñayonutnaha, ñayosatnaha, ñanicuvui cuhua. ñaninu coho cuhua.
differir vna lengua de otra en algunas cosas, como la de tepozculula, y yanguitlan. dzuchini yodzama yuhuta, dzuchiniyondiyondaandudzuta, yondicocuisi yondicocavuandudzu.
differenciar o diferir como español
de yndios. nina sichi caata, ninasichi nicacu, ninasichi yyo.
differenciado en colores. ninasichi
caa noo.
differir en hechura, nina yyo, quaa
yyo, tucu yyo tucu sichi yyo.
diferir alguna cosa dilatarla como
el tiempo. yodza caandi yondi,
yodzacaandahasicandi yoquidza
yaandi quevui, f. cadza. yodzaqndacaninondi quevui, yosataninondi quevui, yosatacanindi, quevui, futu cata.
diferirse asi yosaacuita caniquevui
yosaacuitanino quevui, f. caa, yosaandahadiyoquevui, f. caa.
diferir o dilatar algo por pereza.
yocuvuicocoinindi. yoquidzacocoinindi, yosataninondi, f. cata,
yosaqninonahondi, f. caq.
diferentemente. tnuhuña yonutnaha, tnuhuñayonduvuidzevui
diferencias tener. yodzatnahatnahandi, yonaandisihita, yotnaindi
sihita, yocuvui huaandisihita.
dificil cosa . cana, tadzi, neni, tate
huisi.
dificultosa de entender. yyohuisi,
yyotadzi ini, yyo.
difficultosamente. tnuhucana, neni,
tadzi.
difinir, determinar. yotasitnunindi,
yosinotasindi.
digerir la comida . yosicosiyo sayosasindi, yondicosiyo, yosihinino,
f. cuvui, yosicocuisi, yosandoho,
yosanini sacasi chisindi, f. qnini,
yositanini chisindi, f. cuta.
digna persona taindatu, taindaa ñuhu, tay ñuhusita, tahuisita dzahua.
digna cosa. sayeheñuhu, sayehedzico.
dignidad o señorio. sasiyya, sasitoniñe.
digno ser de algo. datu yosatnahaninosindi, dahuitahui yotnahanino sindi.
digno de ser temido. tayyosatnaha
sitaha co yuhui ñahatucutay, tay
yosatnaha sita cotoyyotucutay
nuuta.
digno de ser creydo. tay yyosatnahasita
folio 81r column 1
folio 81r column 2
tnahasitasa coyuhuiñahatucutay,
tay yosatnaha sita cotoyyotucu
tay nuuta.
Digno de ser creydo. tay yosatnahasita sacahandisatucu tai dudzuta, tay yyosita satacundisa tucu
tay dudzuta qnindisata dudzuta.
Digno de honrra. tay yosatñaha sita saqquehendudzu.
Digno de ser respectado. tai yosatnahasita sacoocoto ñaha sacadzacanu, cadza nuu, ñahata, sacahatnuni sita.
Dilatar algo, vide diferir.
Diligente. tay cuyu, tay ñuhuini,
tay tneni ini, tay ñohocuvui ini,
tay ñohotneni ini.
Diligente ser. yocuvuicuyundi, yocuvuitnenindi, yosacoondaa nihinditniño, yosacoondaatnenindi, f. qcoo.
Diligentemente, tnuhucuyu, tnuhu
tneni.
Diligentemente se haga mandando,
davui natuvuindaa, davuinacuvuiqueye, nacuvui ñuhu nacuvui
tneni tniño taainindo cadzatniño, cuitandaye cuitandichindocadzando.
Diligentemente hazerse asi. davui yotuvuindaatniño, davui yocuvuiqueye, yocuvuiñuhu, yocuvuitneni.
Diligentissimo, presto en lo que haze.
dzoñena, dzondayuca tnenita,
dzoñena dzondayuca cuyuta, ña
naha ñanducu yocuvui tniñota.
Diluuio general. sanicoodzavui ñuhu, dzavui yyo nidzahui ñuu ñayevui, nidzahui yucu siqui ninaa
nindiyu, ninananduta canu, nindaanduta, ninucavuandaanduta,
nindacandaanduta.
Diluuio. sayonanadutacanu, soyocoocamadzavui.
Diluuio venir. yondesinduta, yonananduta, yocoocavuanduta.
Dinero. dziñuhu dusa.
Dios. ñuhu, ñuhu toniñe.
Dios omnipotente. ñuhundehehuaha dehecuvui, ñuhu tnani huisi,
ñuhutuhuandichi.
Diputar algo para alguno. yotaatnunindi, yocachitnunindi.
Diputar alguno para algun oficio.
idem.
Discordar en pareceres. ñayosatnahandudzu, ñayocuvui eendudzu
ñayocuvui eenuundudzuta, yocuvuidzeendudzuta.
Discordes enemistados. ñohodzoo
sitnahata, ñohoquachi sitnahata,
ñahuahañahuatu sinitnahata, ñandaa sinitnahata.
Discordias poner. yotniñodequequachi sitnahandi, yodzanaa ñahandi,
yotniño dzooñahandi, y por metaphora, iñondavua yosaqninondi
inita, f. caq. idzi mihi yosaquinondi inita, yecaquachi yotniñondi
inita.
Discreto hombre. taituhua, taisinitnuni, tay nituvui nuu, tay yotacututnu, tay yosaqtutnadziñe,
tay nicuvuituhua.
Discreto ser. yocuvuituhuandi, yocuidichindi, yocuvuicasi inindi,
yosinitnunindi, f. qni, yotuvui nuundi, yotacututnundi.
L
discre
folio 81v column 1
folio 81v column 2
Discrepar. ñayosatnaha,
Discurrir con el entendimiento. yondenoo, yondendodzo inindi, yonucuinoindi.
Discurrir por diuersas partes. vide
andar.
Disfamar, vi. deshonrrar.
Disfamado ser. yondaidzicondi. yonoonahandi, yondavui yeq quachindi.
Disfamado. tay nindaydzico, tay ninoonaha tay ninduvuinaha.
Disforme cosa, vi. cosa espantosa.
Disfraçarse. yosicosiyo nuundi yosicocavuandi, f. cuico, yodzacuico
siyo nuundi.
disfraçado. tay sicosiyonuu, tay nisico cavua, tay ninadzadzana nuu.
Dislate. dudzu dzana, dudzu naha.
Disminuir algo. yodzanoo cuvuindi, yodzacoocuvuindi, yodzacoo
cuisininondi, yodzadzuchindi, yondadzadzuchindi.
Disminuirse. yonoocuvui yocoocuvui, yocoocuisinino.
Disparar arcabuz. vi. arcabuz
Disparates dezir yocahadzanandi.
Dispensar en alguna cosa. yosay yuhundi, fu. quay, yotniño siñandi,
yondasi inondi.
Disponerse o parejarse para alguna cosa. yonucoosahandi, yonduvuicutundi, yonu coosiñandi.
Disponer o aparejar algo. yoquidzacutundi, fu. cadz. yotniño sahandi, yotniño siñandi, yodzacutundi.
Dispuesto gentil hombre. tay caa
toho, tay caa yuhu nuu, tay caa
huii tay caa canda, tay huii tay
caa huaha.
Disputar con otro. yodzandichi sitnahandi, yodzandichininondudzutnahandi, yodzaqquehendudzu tnahandi, yoquidzasisindudzu tnahandi.
Dissencion. sañandaa sinitnaha,
sa ñohodzoo sitaha, vide. discordia.
Dissimular, vi. fingir.
Dissimular que no vee. ñayosinindi
yocachi inindi.
Dissimular enfermedad. ñayodzatuvui sayocuhuindi, yodzahindi
sayocuhuindi, yodzananinondi
sayocuhuindi, yodzasisininondi
sayocuhuindi.
Dissimular las cosas pasando por
ellas. dzoyondayacandi. dzoyon di tocandi, yosinindi.
Dissipar hazienda. yosaiñuhucahandi, yodzasadzanandi, yodzandoyoñuhucahandi.
Dessoluta muger. ñaha ña ñohodzadzicaini. ñahaquacuvui dzana, ñahaquatadzi nee ca ini.
Distar vna cosa de otra. ñoho naho
f. coho, ñohotanda, ñohondii, ñohondadzi.
Distancia asi. nahosi, sañohonaho,
sa ñohotanda sañohondiyu.
Distar mucho vna cosa de otra. sica
. ñoho naho, ñohotanda.
Distantes apartados poner vnos de
otros. yotniño naho caa naho,
yosita naho, yosaqnaho.
Distar (estando en pie) vno de otro.
ñoho naho iñendi, fu. cuiñe, caa
naho
folio 82r column 1
folio 82r column 2
naho iñendi, si sentados. ñoho naho yyondi caa naho yyondi.
Distar vnas cosas de otras estando
enhiestas, sica isisiñe, futu. sica
cuisi cuiñe, dzoquahadzoquaha
isisiñe.
Distar estando tendidas. sica ysisiyo,
fu. sica cuisicoo, sica ñoho naho,
ysindaa, sica sicani ysindaa, dzo
quaha ysindaa, dzoyca dzoyca
ysisyo.
Distar en mejoria o perfection. ñayonduvuidzavua, ñasatnaha, ñacuvui yatni, huaqtnahandaa.
Distilar, vide. destilar.
Distinguir. yotasiquaaquaandi, yotasidzeedzeendindudzu. yotasininandi dudzu, yosanda ninondi dudzu, yotniño nahandi eendudzu.
Distraer el entendimiento. yosandanino inindi, futu. cand yotanda
ninoinindi.
Diuersa o differente cosa. ñasatnaha, ñadzavuayyo, nina caa, ñadzavuasito, ninayocuvui.
Diuersidad de cosas . dehendu dehendusi.
Diuina o esipiritual cosa, sa siñuhu,
si ñuhu.
Diuinamente. tnuhn siñuhu.
Diuina cosa, dedicada al culto diuino. sasiñuhu.
Diuidirse vna cosa como se diuidio
el mar bermejo en el transito de
los hijos de Israel . yosina, futu.
qna. yosicocoo yosicocuiñe, nisicotehuinduta canu, nisico casandaata, siyosiyo nisicocuisita, ninucutandaataa ninucoo tehuita,
ninucoyondaata, nitinda dzavuata.
Diuidir cosas liquidas. yosahunina
ninandi, f. qhu.
Diuidir algo, yotasidzee dzeendi,
yotasininaninandi, yotasiquaaquaandi.
Diuidirse asi. yosacoodzee dzee, yosacoonina nina, yotandadzeedzee
yotnuhunina nina.
Diuidir algo en muchas partes. yosandadzeedzeendi, f. canda.
Diuidirse los rios. yotucunduta, yocuvui vvuinduta, yotandadzavuanduta, yositanduta, f. cuta.
Diuision de rios. sayotucunduta, yocuvuivvuinduta.
Diuisa. day yecu, tnuni yecu, daindodzo.
Diuorsio. sandaindaa, sanandasindaha.
Diuorsio hazer. yonandasidahandi,
vi. apartarlos.
Diuorsio ser hecho. yondaidaa, yonandasidaha.
Diuulgar algo. yodzasinotuvuindi,
yosinocachindi, yocachitnuhundi, yosatanino tnuhundi, f cata.
Diuulgarse asi. yosinotuvui, yositanino, yosinocuta.
Diuulgar la palabra de Dios, como
hizieron los Apostoles. yodzasinondi diqtatandudzunDios, yosataninondi diqtata, f. cata.
Diuulgada ser la palabra de Dios.
nisitanino tnuhu nituvuiudisi
dudzu, nindaisiyodudzu quaha,
nitacunino neecutundu ñuu na
nidzi yota nitacu.
L2
D.
folio 82v column 1
D. A N T E O.
Doblar. yonacanundi, yosanundi, f. canu.
Doblado etsar. caatnanu.
Doblar manta. yonacanundi, yona
tasitnanundi, yodaqtnanundi, yosaqtnanundi.
Doblar la rodilla. yochihiteyesitendi, yochihindiyesitendi, yonachihindadzesitendi.
doblarse asi la rodilla. yonucooteyesite, yonucoondadze.
doblar la rodilla haziendo reuerencia. yocootniñositendi, yosanu
site, f. canu .
doblar hilo, o cordel. yosaqtnanundi, yodaqtnanundi, yonacanu.
doblar el cuerpo para alcançar algo.
yonucoote yesatandi, yonucoondiyesatandi, yonucootnanu satandi, yonoocohondiyesatandi.
doblar o aforrar. yosaqtnahandi, yosaqndodzo tnahandi, f caq.
doblar el trabajo dzavuaca yochidzondi sita, yondadzavvuindi sita, dzavuaca yosaachidzondi sita
yonachihivvuindita tniño.
doblar el precio dzavuayosahandita, yosahayahuindi, f. cuh.
doblar la pena y el castigo dzavuaca yodzandohondita, yondaacodzoca yodzandohondita, yonadzandohovvuiquevuindita.
doblado tay dzocaandodzonica sa
cahata, tay vvuindudzu, tay vvui
ini, tay vvui yuhu, tay ñandisandudzu, tay dzamandudzu, tay
vvui yoo, vvuindatu, tay ña mihi
folio 82v column 2
yuhu, tay cahavvui, tay cahadzuma dzeque tay ñoho huisi ini.
dobla hablar. tnuhu ñayyo eenuu
yocahandi, caa quaha caa huadza tnuhu yocaha, dzotucu dzo
tucu yocaha, nucahide cahi yocahandi.
doblar manta hazia dentro . yonacanundaye, caandaye yonacanundi.
doblada estar ygualmente. caatnanudzavuadzoo.
doblada estar desygual. caatnanundaa, caa tnanunañu
doblar el braço. yonacanundahandi, yochihiteyendahandi.
doblegar algo. yodzacayendi, yochihindi yendi, yotasindadzendi
yodzacuiyendi, yoquidzaticuiyendi.
doblegarse como vara. yocaye yosiye, f. cuiye, yocuvuitecuiye.
doblegarse la viga por mucho peso.
yocoocuisininondavua, yocayeninindavua.
docil. tay yosainino, tay yonini.
docil, o docible, tay yodzaquahacasi, tay quaquicasi, v. abil.
dolar madera. yosasindi, f cusi.
dolado yutnunisasita, yutnuunitusi.
dolencia. quetequahi.
doler la llaga. yosasinini, yosatu, yo
cahu, yocaca.
doler la llaga con começon . yocuhui
cata, yocata, yocadzenini.
doler la cabeça . yotahuininidzini
yocacaninidzini.
doler mucho la cabeça, yocuhuicuhuidzini, yonaanaa nuu, yosico
sico
folio 83r column 1
folio 83r column 2
sico nuundi, f. cuico.
Doler la frente del peso dela carga.
yosatutnaandi, yocaca tnaandi,
yodzo cuino tnaandi, yocotnee
hua idzidzo, yocootnahahuay.
Doler en alguna parte. yocuhui yosasi nini, yotahui nini, yocahu
yocoyo.
Doler el pecho por estar repleto.
yosatundicandi, yocuvuitnañudicandi, yocuvuinenendicandi, yochitutnañudicandi nisacoho dzehendi, yocana ñuhudzuqndi.
Doler el pecho cerrandose . yocanañuhudzuqndi, yocuvuidicandi,
inino quahindicandi, yosino ñuhu
dzico quahi dadzuqndi.
Doler los dientes. dzasinoho, yocuhui noho, yocuhuidzasinoho yuhundi.
Dolor de dientes. quahidzasinoho.
Doler las enzias. yoqueteñee saha
noho.
Doler el coraçon. yosatuinindi, yocahuinindi, yocacainindi.
Doler los riñones. yocuhui catnu
satandi.
Doler la hijada. yocananini inindi,
yosine nini inindi, futu. cuine, yosinocuini inindi.
Doler los oydos . yocanacuitno tutnundi, yocuhuidzohonodi, yocana
dzohondi, yocana nuu tutnundi.
Doler las tripas . yocuhuichisi, yotnee ninochisi, yocacachisi.
Doler el costado. yocanacuino dziñe dicandi, yocanandita, yocana
cuiñe dzine dicandi.
Dolerse de alguno. yocuvuicoyondi
sita, yocuvuiquacainindisita.
Dolerse de alguno sin poderlo remediar. yosihindahui inindi sita,
f. cuvui, yocuvui cacainindi sita,
ñahuisi cadzadisita.
Doliente estar. yocuhuindi.
Doliente estar de graue enfermedad, yocuhuicahuindi, yocuhui
nenindi, yocuhuii indi.
Doler el vientre a la muger, tener dolores de parto. yoquañe nuuchisi, yosatendutadzuta.
Dolorido. tay yecaini, tay yyini, tai
nicacuquahi, tay ñohoquahi ini,
tay dzusaini, taiyondaañee quahi
tay taha, tay ñayondai quahi.
Dolor. quahi, savhui, sacaca, sandahui, y por meraphora quetequahi, yuu yutnu.
Dolorosa cosa que pone tristeza, sa
dzandeheini ñaha, saquidzaquaca ini ñaha, saquidzandahui ini
ñaha, saquidzacoyo ini ñaha.
Dolor los latidos queda. sayocana qni,
sayosasinini.
Domar cosa fiera, y braua . yodzacaandite, yodzatneendiinite, yodza
catnindi inite, yoquidzaquaindite
Domar las passiones. yonacani inindi, yonadzitainindi yonatasicutundi satu.
Domestico animal criado en casa.
quete yocuvuidzanandi.
Domingo. quevui ñuhu, quevuivsa,
quevuidzutundios.
Don. pro nombre castellano. ya, yya.
Don. dadiua. omd. saninihi, saninihi
tahui, tahui.
Don preseas que suelen lleuar para los
L3
casa-
folio 83v column 1
folio 83v column 2
casamientos de los SS. inodzehua.
Don, preseas tales entre maçeguales. dzinoñuhu.
Donaire dezir. yonducudzequendi,
yocachidzequendi. yocootniño
dzequendi, yondacunahidzeque ndi, yotniño dzequendi, yodzaquacuñahandi.
Donar, dar gracioso. yosahadzicondita yosahacahandita, yotasindi.
Donar hazer mercedes el señor yodzasatahuiya, yodzaquai tahuiñahaya, yosahatahui ñahaya, f.
cuhua, yotasitahuiya.
Don recebir. yonihitahuindi, yosai
tahuindi. f. qua.
Donde preguntando. mandaa, nandaa.
Donde. sadzevuindu yuqua. l. yca.
Dondequiera, v. a dondequiera.
Donoso. tay dzeque, tay yonducudzeque, tay yocachidzeque, tay
yocootniñodzeque, tayyoquidzadzeque tay yonahadzeque,
tay yonaidzeque, yodzahadzeque.
Donzel, vino. vino huita vino huidzi
vino huii, vino ñayosihi yyo, dedzi sihihuii, sihihuita, sihiquai, sihi
huatu, sihi adzi l. huidzi.
Donzella virgen. ñaha ñuhu, ñaha
neeii ñahaii, ñaha yoco, ñaha nee
ñaha nee yoco, ñahadzoho, ñaha
taquiñuhu, ñahaquachi.
Donzel. tay ñuhu, tay taqui ñuhu,
tay quachi ñuhu.
Dorar algo. yotaandi dziñuhu, yochidzondidzi ñuhu, yotaandi duta
dziñuhu, yocoochidzondi dziñuhu, yodzacaandi dziñuhu.
Doradilla. dzucuadzavui, yucudzu-
cuadzavui.
Dormir. yoquidzindi, f. cudzu. yosaiñumanandi, yosai ñuu ñumanandi, f. qua.
Dormido. tay yoquidzi.
Dormir dia y noche . niñunduvui
yoquidzindi, danduvui dañuuyoquidzidzama, yoquidzi duvui.
dormir profundamente. yoquidzi yyo
yoquidzinaa, yoquidzidatnendi.
Dormecerse, caerse de sueño . yosihi ñumanandi, yoquesi ñumanandi, yocuvui yehua nuundi.
Dormir los ojos abiertos. yoquidzi
ydzondi, yoquidzi nuundeendi, yoquidzi nuu tuvuindi.
Dormirse en pie. yoquidzindichindi yoquidzinduvuandi.
Dormir la cabeça colgada. yocoocuitacaadzuqndi, yoquidzi yocoocuitandayedzuqndi, yoquidzindi yocoonaidzuqndi.
Dormir hazer a otro, yodzacudzu
ñahandi, yodzaquidzi ñahandi, yodzaquai ñumanañahandi.
Dormir mucho. yoquidzi yyo yoquidzi naandi yoquidzindeyendi,
dzohootnay yosaqndi yoquidzindi
Dormir mucho tiempo. yoquidzinahandi, yoquidzi cuiindi.
Dormilon. tay quidzi, tay quidzi quidzi, tay nuu cudzu.
Dormitar. yoquidzi quañendi, yoquidzicacandi.
(ta.
dormitorio lugar. huahi sayoquidzita
Dos vezes mas bueno, o malo. yodzocavvuisichi huaha. l. ñahuaha.
Dos dias y medio, vvuiquevui yodzodzavua.
Dos
folio 84r column 1
folio 84r column 2
Dos dias despues. savvuiquevui cuvui, vvuiquevui cadzaquitnaha.
Dos dias antes . vvuicaquevui cuvui,
vvui caquevui qtnaha.
Dos caminos do se parten. sayotucuichi, sayocuvui vvui ichi, sayodzamaichi, sayotandaichi.
Dotar hija, o otra persona. yodzatnunindi siña, yodzatnunindi sasi
mayndi, yotasitnunindi siña, yotasitnuni quaandi siña.
Dote. sanisiyotnuni siña, sanicuvui
tnuni siña, sanisacootnuni siña.
Dotado de gracias naturales. tai
ndatu.
Doto hombre, vi. abil.
Dotor que enseña . tay yodzaquahandichiñaha, tay yonahandichi
tay yodzacoto casiñaha, tay yodzaquaha ñaha, tay yonahacasi.
Doctrinar, vi. disciplinar.
Doctrinar con benignidad. yodzaquahaquayñaha, dzoyaadzohuii
dzonani yodzaquahañaha, yodzatacundaa ini ñahandi, yodza
tuvuindaa iniñahandi yodzacuisindaa ini ñahandi.
Doctrina dela yglesia. dudzuñuhu,
sancta yglesia, huidzo sahu sancta yglesia.
yocuvuindatu inindi, yotadzi
vvui inindi.
Duda ay. datuni, vt. datuniquesi
dzutu, duda ay si vendra el padre,
dzandatunica cacuta. duda ay si
escapara.
Duda asi. sandatuni, sadzovvuica
satandaaca.
Duelo tener de otro, v. compassion.
Duelos tener. yondehendi, yotnee
inidi, ñohodehe, ñohotnee inidi,
yondehui inidi, yocuvuidzuchi ini
Duende. dzndahui ñaha, ñuhu maa
ñuhundevui.
Dueña. toho dzehe.
Dueño de casa. tay dzihuahi, tai si
huahi.
Dueño de algo. tay dzi yahui, tay
si yahui.
Dulce cosa. huidzi, sahuidzi, saadzi.
Dulces palabras. dudzu huidzi, dudzuadzi, dudzuhuayu dudzu huii
dudzu huico dudzu huata.
Dulce y suaue canto. yaa huaha, yaa
huii, yaa huayu, yaadzacu.
Dulcedumbre, y gusto spiritual. satuvui huatu sasi ñuhu, satuvui
huatu ini sasiñuhu.
Dulcedumbre tal sentir. yotuvui huatu inindi si ñuhu, yonduvuiadzindi si ñuhu, yosini huidzindi, yosini adzindi tniño stohondios.
Dulce hazer algo. yoquidzahuidzindi, yoquidzaadzindi.
Dulçor. sahuidzi, saadzi.
Duo que se canta. yaavvui:
Duplicar carta. yoquidzavvuindi
tutu, yoquidzavvui sichinditutu
fu. cadza.
L4
Dura
D. A N T E V.
Duda. sasiyehendatu ini, sanatadzi vvui ini.
Dudar. yochihindatu inindi,
yehendatu inindi, f. quehe yyondatu inindi, yotadzi vvui inindi, yosaquehendatu inindi, f. qquehe,
folio 84v column 1
Dura cosa. casi, davua, danda.
Dura cosa difficil. sacana, satadzi
sahuisi.
Duro de coraçon. tay casi ini, tayndavuaini, tay danda ini, tay nihi ini
tay dai ini, tay dzana ini, tay yehe quahi ini.
Dura aue de comer, o carne por mal
cozida. dzii.
Dura aue por ser vieja. yyocasite,
dzii tuchinicuvuite, yyonisisate.
Dura cosa como barro . casi, yocuvui yuu.
Dura fructa. casi.
Dura fructa por estar ya seca. cuihi
niyechi nicuvui yuu.
Duro hombre de conuencer . tay
ñayosinoinindudzu tniño.
Durable cosa . sayyonaha, sacuvui
naha, sacoo ycandaa, sacuvuinduyu, sacuvuiyata.
Durar mucho tiempo . yyonahandi yocuvui nahandi, yocuvui yatandi.
Durar vn dia. sanduvui yyondi, sa
eequevuiyyondi duvui yyondi.
Durar vna noche. saniñundu yyondi, sa eeñuu yyondi.
Durar o perseuerar hasta el cabo.
dandu sinocavua yyondi. l. coondi, yoquidzandi neetniño, yodza
sinocavua huiindi.
Durar para siempre. dehetnahaquevui coondi dzavua, coocuiindi,
huaqnaa huaqndehe sacoondi,
neenduchihitaaqhuu coondidzavua.
Durazno. daya.
Durazno el arbol. yutnu daya.
folio 84v column 2
E.
Ea, para incitar o despertar. nahavuii nahaqueye, nahandavui, naha naha.
Ebano. arbol que llaman tlacuilolt
quavuitl, yutnuquaha tacu.
Ebano vn poco colorado . yutnuquaha tata tiñoho.
Ebano mas negro. yutnuquaandayu
Ebano negro y blanco. yutnuquaa yoho.
Exceder. subrepujar. yotasisiyondi,
yochihi yahandi, huihi sica yochidzondisita.
Exceder en cuerpo. yosaadzo ninondi, f. caa. yocana cuisi, yocananditaninondi, yocanacuinendi, yotasisiyo quasaacodzo, yosaacuvuindi nuuta.
Echar la culpa a otro. yosicotaañahandi quachi, f. cuco, yodzacudzuñahandi quachi, yodzatavui
ñahandi quachi, yocahandaaquachi ñahandi, y por metaphora, coo
quevui tiyechi quevui yodzaquaindaa ñahandi.
Echarse la culpa vno a otro. yosico
taa tnahandi quachi yodzaatavui
tnahandi quachi, yodzacuidzotnahandiquachi.
Echar la culpa el acusado al que lo
acuso, yonataandi quachi.
Echarse de pechos sobre algo. yocoocavuandodzondayendi, yodza
qquaandicandi nuu mesa.
Echado estar asi de pechos. caandodzondayendi nuu mesa, yosaqndodzondahandi nuu mesa.
Echar-
folio 85r column 1
folio 85r column 2
Echarse o postrarse en oracion, o para que le bendigan. yocoocuitandayendi, yocoocavuandayendi,
yocoonai nuundi.
Echado estar asi itandayendi. f cuita
Echar en verguença alguno, v. auergonçar. yodzacahandi nuuta yodzacuchindi nuuta, yodzananundi nuuta, yodzacuchiquahandi
nuuta, yodzandaa quahandi nuuta, yodzacatnaindi nuuta.
Echado estar. caatuvuindi, caandii,
caandaandi, caandihindi, sobre
petate.
Echarse sobre algo. yocoocavuandihindi, yocoocavuandi.
Echarse en la cama. yocoocavuandodzondi nuusito.
Echado estar asi caando dodzondi, f.
cavua. caandodzoninondi.
Echarse de espaldas. yocoocavuanduvuandi.
Echado estar asi. caanduvuandi, fu.
cavua.
Echarse de bruças . yocoo cavuandayendi,
Echado estar asi . caandayendi, fu.
cavua.
Echarse de lado . yocoocavuadziñendi.
Echado estar assi . caadziñendi, fu.
cavua.
Echarse con muger. yocoo cavuandisihiñahadzehe, yocaandi sihiña, yoyuhuindiña yodzacaandiña, yodzatnahandiña, yotuhuandiña, yotuhua tnahandi sihiña.
Echarse con la que esta durmiendo.
yodzuhundiña, yodzacoonuundi
di sihiña.
Echarse muchos con vna. yosaqdzahandiña, f. caq yocahitacandiña,
yocatetacandiña, yocatendaa tacandina, yoquidzaquadzundi siña, yocaha quadzundiña, yoquidzaituneñendiña, yoquidza ytu
tacandiña, yosai yuqndiña. fu.
quai.
Echado estar con otra abraçado.
caanumindi ñaa, caanumitnahandi sihiña.
Echar fama de lo que no es. dzo yosaicainindi tnuhuyocachi, dzoyocahatnuhucandi, dzo yosaachidzocandi tnuhu, dzoyocahacanddi tnuhu.
Echar los ojos en algo yocainuundi,
yodzacainuundi, yositoninondi,
Echar los ojos en mugeres con mala
intencion. yositonenandi, yosito
ninindi, yositoquehendiña, yonandoyo chihi nuundiña.
Echar algo fuera sacandolo. yodzacaindi, yocainaindi, yocaindidzondi
Echar cosas largas, sobre otra cosa.
yosaqndodzondi, fu. caq. yocoo
caqndodzondi.
Echar cosas liquidas sobre otra cosa. yosatendodzondi, f, cate. yodzacoocoyondodzondi.
Echar agua manos. yosadzondi duta, f. codzo.
Echar agua por todo el cuerpo. yodzacoocoyondaanduta neendu coñota, yodzaqcoyondaanduta nuu
Echar de si algo, v. arrojar.
Echar agua con la mano, regando.
yosaachihindahandiduta, fu caa
yo
folio 85v column 1
folio 85v column 2
yochihindahandi duta,
Echar con la mano agua para beuer.
yodzacaacoyondutayuhundi, yodzacaa cavuandi duta yuhundi,
yodzacaandita yuhundi duta.
Echar agua con ysopo. yoquidzindodzo ñahandi duta, yodzaquete ñahandi duta, yoquidzindodzo yavua
ñahandi duta, yosadzo yavuañahandi duta, satendodzo tecayañahandi duta, yodzandavuandodzo ñahandi duta yodzandavuandaa ñahandi duta.
Echada ser agua asi. yondavuandodzo dutadzinita, yondavuandaa
dutadzinita.
Echada ser agua en cantidad sobre
la cabeça. yosatendodzoduta dzinita, yocoyondo dzondutadzini,
yocoocoyondutadzinita.
Echar a otro de casa vide despedir.
Echar las carnes de fuera. yodzatuvuindi coñondi.
Echar agua en la tinaja. yodzacaindi duta, yoconondi duta, yocoyo
ninondiduta quedze, yodzacai
coyondi duta, yotniñondi duta.
Echar carne en la olla. yodzacaindi
coño, yotniñondi coño quedze.
Echar el bocado de la boca antes
que se trague. yondaicata, yondaitevui, yondaicoyo.
Echar algo en la boca como granos
de vbas. yodzaquevuicavuandi,
yodzacaacavuandi.
Echar algo del pensamiento. yodza
tuhundi, yodzaquehuindi yodza
dzananinondi, yodzacaninondi,
yodzanaa ninondi yodzandoyo
ñuhundi, yosanuninondi. f. canu,
yodzaqnditandi.
Echar agua de cantaro en otra cosa
yosacondi duta, f. coco.
Echar cosas liquidas de vna vasija
en otra. yosicoconondi, f. cuico.
yosicocoyondi, yosico tniñondi.
Echar agua con xicara. yotniñondi
yasi, yosacondiyasi,
Echar a mala parte las cosas, yotadzi tucu inindi. yotadziñena inindi, yosaqñenainidi, f. caq, yocahandehe nuundi, yodzaqhu ñenainindi sita.
Echar a buena parte lo que se dize
yotadzi huaha inindi, yotadzindaainindi, yotadzihoonicainindi
Echar en la carcel. yotasindi huahi caa,
yochihi ñahandi huahicaa
yocoo tasi ñahandi huahicaa.
Echar prisiones. yotniñondicaasaha
. l. daha yochihindi yoho caa.
Echar fama diuulgar. yosataninonditnuhu, f. cata yodzaconododzo
tnuhundi yosatandodzonditnuhu
Echar red en el agua para pescar. yosaqndi yuhua tnee tiyaca, yochihindi yuhua tnee tiyaca.
Echar al niño en la cuna. yonatniñondi sisadzuchi dzoco. yondaqninondi dzoco, yocoo caqndisidzoco
Echar arena en alguna cosa, yotniñondi ñute, yotnaandi ñute, yodzacandi cuchi, yodzacaninondi
Echar repulgo, yosanundaandi yuhu
dzoo, f. canu, yotuvuindaa yuhu
dzoo, yonatuvuindaa yuhu dzoo
Echar sal al guisado. yodzasahandi
ñee, yodzacaindi ñee.
Echar
folio 86r column 1
folio 86r column 2
Echar tierra a otro en la cara. yocoyonininondi, yocoyondaandi ñuhu nuuta, yotnaandi ñuhu nuuta,
yotniño yucundi ñuhu nuuta, yoconondi ñuhu nuuta, yodzacana
ndaandi ñuhu nuuta, yodzacaa
quete ñuhu nuundi, yodzacuitandaandi ñuhu nuuta, yosicondi ñuhu nuuta.
echar mordaza. vide amordazar
echar niuel. yositondaandi. f. coto.
echar flores los arboles. v. abotanar
echar fruta los arboles. yocoocuihi
yocai cuihi, yocoo cuita cuihi.
echar sartal de rosas al cuello. yotniñondidzuqta, yodzaquacundiita
dzuqta.
echar la muger las pares, yodzacooña ñee dzoco, yodzacooña dzoco, yodzacoyoña dzoco.
echar de si gran calor como fuego.
yocanaquesi inditaquesi, yocana
cani ñeendi, yodzaandi, yodzaa
ñeendi.
echar centellas el fuego. yositadzee
ñuhudeq. f. cuita, yondavua quachi ñuhundeq, itacoyo ñuhudeq.
f. cuita.
echar fuego actiuo. yosatadzeendi
ñuhudeq, yodzacuita dzee ñuhundeq, yodzandavua quachi ñuhu
deq, yodzacuitacoyondi ñuhudeq
echar a mal algo. yodzacuitandi, yodzaquaindi, yodzatevuindi.
echar especias en el guisado. yosadzondi yaha. f. codzo, yodzacaindi yaha.
echar faxa o ribete. yodzacaanduundi huatu yoquicundaandi.
echar hojas el arbol. yonanoho yutnu, yonandusa yutnu, yonacoco
yutnu.
echarse el aue sobre sus huebos. yondadzitendevui, cadzotedevui, caandodzotedevui yonucavuandodzodevui, yonaquaitendevui.
echar suertes supersticiosas. yotasindi noño,
echar cacao de vna xicara en otra
para hazer espuma. yodzacaandi
dutadzehua, yodzacaindi dutadzehua.
echar de si algo sacudiendo. yoquidzindi yodzacuicondi.
echar demonios. yonananahindidemonios, yodzananandidemonios.
echar en el suelo algo vaziandolo de
alguna parte yocoyondi,
echarse pullas. yocuvuidzeque tnahandi. yochihidzeque tnahandi
echarse el niño en el suelo rebolcan
dose de coraje. yoquidza quahisi, yoquidzadzichisi, yodzoosi, yondayu dzoosi, yosicondii yosicotuvuisi nuusi.
echar tributo. yosaha tniño ñahandi
yocachindi tniño daha, yotasindi
tniñondaha, yosicandidaha, f. caca
echar de beça a alguno. yodzacuitandayendita, yodzacuita ninondayendita, yosanundayendita, f. canu
echar algo en el Rio para que lo lleue la corriente. yodzatnanindi,
echar algo en remojo. yotniñondasindi, yotniñondoyondi yotniño
toondi. yodzandoyondi.
echado en remojo ñohondasi, ñohondoyo. f. coho.
echar
folio 86v column 1
folio 86v column 2
Echar derrama. yosicaninondi, yosicananondi yosicandodzondi, f. caca, yocoo cohoyosicandi, yocai
coho yosicandi, yocai tniño yosicandi tnuino, yocachidi tniño.
Echar las plantas vide retonecer.
Echar raizes el arbol. yosino niniyoho yutnu, yondai yoho, yositanini, f. cuta. yosanini yoho, f. qnini,
yocai yoho, yohoita, yositadzee
yoho.
Echarse sobre otro recostandose.
yonucodzo tavui ñahandi, yonu
codzodadzi ñahandi, yonucoondihi ñahandi yonucavuatavui ñahandi.
Echar ramas el arbol. yosicondaha
yutnu, yosiconani daha yutnu,
quandita canidaha, yositandaha
yutnu, futuro cuta, yocanandaha
yutnu.
Echar maiz a las gallinas, yodzaqcoyondi nuni, yosatandi, f. cata.
Echar naues al agua. yodzacaindi
tnundoo duta yosaquinonditnundoo duta, f. caq.
Echar del termino. yodzaqndiyondita nuu dzañu, yotasindita ñuu
dzañu, yosacanindita nuu dzañu.
Echar algo en el suelo. yodzacuitandodzondi nuu ñuhu yodzucuninondi nuu ñuhu,
Echar fiestas. yodzaqniñahandi sacoo quevui, yotniño nahañahandi
yonatasindi ino huico, yotasindi
yno huico.
Echar juizio . yochihi tnuni inindi,
yonacani inindi yodzaquaha inindi. yosani inindi, f. cani.
Echar rayos de si resplandesciendo
yocainduvuandi, yondii ninindi,
yotnoondi, yosaquehe yahindi,
yoyahindi.
Echar algo haziatras. yodzacuita satandi. l. dzumandi, yodzacanasatandi, yodza qhu dzumandi
Echar algo en oluido. dzosatandi
yodzacuidzonditandidzodzinidi
yodzacaandidzondi, yodzanaanino
cuiindi
Echar el pan a cozer en el horno, yodza quevuindidzitaini sitno, yochidzondidzita. yochihindi dzita
inisitno, yosivui chidzondidzita
inisitno, yocoo chidzondidzita.
Echar agua o vino en algun vaso. yotniñondi, yosacondi, f. coco.
Echar de vna parte a otra trasegando. yosicoconondi. yosico tniñondi
Echar ojas el arbol. yonduvuicuii
yutnu, yonandeca dahayutnu. yonanacocodaha yutnu, yonacoco
huisi yutnu, yonduvuinaa huisi
yutnu.
Echar como açucar espoluoreandolo en el manjar. yocoyondodzo
açucar, yochidzondi açucar, yoquicundodzo açucar.
Echar yerua al cauallo. yochidzondiita cauallo, yosaqndiitacauallo
yocoo chidzondiita, yocootasindiita.
Echar la silla al cauallo. yochidzonditayu, yosaachidzondi silla cauallo, f. caa.
Echar de aca para aculla a alguno
rempujandole, yodza qhundaandi
yonadzitandahandi, yotaandahandi.
yona-
folio 87r column 1
folio 87r column 2
yonataandahandi, yodzacuicondita.
Echar menos lo que me falta. yona
quindi sanindoyo.
Echarme a cuestas el peccado de
otro. yosidzoyotavuindi, fu. cuidzo. quachita.
Eclipsarse el sol o la luna. yosihiyoo
yosihindicandii, yosinocuvuiyoo
Eco. voz que resuena. dzandaha.
Eco sonar. yehedzandaha, f. quehe,
yosaquehedzandaha.
Edificador, oficial. tay huisi huahi
Edificador aficionado a edificar.
tay dzeeini tnuhu dzaha huahi,
tay cuyu dzaha huahi, tay sate
huahi.
Edificar dar buen exemplo. yonaha
tnunindi sita, yotniñondi taniño
huaha inita, yosahandi taniño, yodzaquaandi taniño huaha, yodza
cotondita taniño huaha.
Edificarme por alguna buena obra
que veo. yocahindi taniño huaha, yosainditanino huaha, f. quai,
yositodzavuandi, f. coto.
E. A N T E D.
Edad de los Indios de 52 años.
eedziya, eedzini, ee toto.
Edad tener mas de la dzyta indodzo dziya, f. cuindo.
Edad tener mucha . yyonahandi,
yyocahicuiyandi, yocuvui nahandi, yocuvuiyatandi, yocuvuidziindi, yocuvuinduyundi.
Edad antes del vso de la razon. sadzo
ñuu, dzonaaca yyosi.
Edad de discrecion. sacuvuitacu ini
sacuvuindichi ini, sacuvuituhua
ini, sacuvuiquahata, sacoho tacu ini.
Edad de discrecion tener. yocuvui
tacu inindi.
Edificar yodzahandi huahi, yodzamandi huahi, yosaqndi huahi, fu.
caq. yodzacaandi huahi, yosanindi huahi, f. cani.
Edificio. sanidzamata.
Edificar de bobeda. yodzatnahandi yuu, yodzacayendi.
Edificio tal. sanitnahayuu. sanicaye.
E. A NTE L.
El. ella. ello. dzevui, sadzevui,
ycatay.
El mismo. sadzevuindu, ycatay.
Elada, o yelo. yuhua,
Elar. yocoo yuhua, yocai yuhua,
yocoyo yuhua.
Elada cosa. sanisaha, sanisacoocoho
yuhua, sanicoo codzo yuhua.
Elarse el agua, duta nicoocoho yuhua, nicoocavua yuhua,
Elarse alguno de frio. yosihicasindi
yosivuidzicoyuhuandi. f. quevui,
yosivui ñahadzicoyuhua.
Elarse como manteca, o çera. yonduvuicasi, yonacucu.
El que. yoondu, yoona.
El que es desta manera o desta condicion. yoonduyyo dzavua, yoondudzavua yaha yyo.
Election hazer. yocasi ninondi, yonducuninoñahandi, yositonino ñahandi. f, coto, yocahininoñahandi
yoño
folio 87v column 1
folio 87v column 2
yoñoho nuu ñahandisita,
Eletor. tay casi ninoñaha, tay ducu nino.
Elegante persona en hablar. tai yocaha yehetoto huii tay caha nani
tay caha huayu, cahototo caha
huaha.
Elegantemente hablar. yocahayehe
toto huiindi. con los de mas
Elegante platica. dudzu huii. dudzu
huayu, dudzu toho.
Elegir vide election.
Elegido o electo. tay nicasi ninota,
tay ninducu ninota.
Elementos los quatro, qmisichi saniquevvi nisiyo saha dehendusacaa
saysi ñuu ñayevui.
Eleuarse mirando algo, dzoyonaacainindi, dzoyocana nuundi, yocanandehui nuundi, yocana casa
nuundi, yosaha inindi, f. qhu.
Eleuado estar encontemplacion vide estasi, l. contemplar,
El mismo lo dixo o hizo. mayta nicachi. icatay.
El mismo. slz, lo torno a dezir. sadzevuinduta, sadzevuindu ycatay.
Eloquente vide elegante.
El primero. tay iñe nuu, tay indodzo nuu, tai yodzonuu, tayiñedzina tay nicoo cuiñe dzina. tay
yyodzina, tai yyo nuusi.
El segundo. taysiñe cuvui vvui, tay
nicoocuiñe cuvui vvui, tai yyocuvvui.
El postrero. tay iñe dzondehe, tay
yyo dzonduvui, tai yyoniquindehe dzuma, tai yyondaadzumasi,
yehendico dzumasi, quando van
camino.
El que tiene estrecho gasnate. tay
quanatnaha dzuq, tay quandiyudzuq, tay quanatnaha yequedzuq, tay dzuq tuu, tai yoo tuu,
tay tuu nidzuq.
E. A N T E M.
Embaçar quedar atajado vide
supra
Embaçar. espantarse. yoneheinindi, yondoyo cavuandi, yonañundi yocadzendi, yonacandainindi
Embadurnarme. yosaa nuundi, futuro caa, yocatundi.
Embadurnarme las yndias las cabeças con lodo. yochihiñadayu, yochidzo ñadayudzinina.
Embaidor. tai yodzacuico siyo nuu,
tai yodzanda huiñaha.
Embaidor otro. ñahuico, tay sicocaqini ñaha, tay siyo yuu, tai yodza
quaa nuu ñaha.
Embaraçar a otro estoruarle. yodza
tuhu ninondi sita, yodzaque vui
ninonduta.
Embaraçada pieça. tnañu, yyo tnañu huahi, yyo neni huahi, nichitu
nitnañu huahi, nichitu nidzihi.
Embarbascar el pescado. yotniñondi yucu tiyaca, yotnaandi yucu
yiyaca.
Embarbascarse el pescado yosanicatate futuro cani, yosinocuitate
nuunduta, yosinocuisiteyosihite
Embarcarse. yocainditnundoo, yona cohondi tnundoo, yocoo coondi tnundoo, yocoocohondi
folio 88r column 1
folio 88r column 2
tnundoo.
Embarcar a otro. yodzacaiñahandi
initnundoo, yotniño ñahanditnundoo, yocootasiñahandi tnundoo
yocoo tniño ñahandi tnundoo.
Embarcadero. sasicoocaqta tnundoo, sasicaitatnundoo, sasicoo cohota tnundoo.
Embargar a otro la hazienda. yocoo tasi iindi. & vide aposesionarse.
Embarnizar, yodzacaa nuundi, yochidzondi, yodzandaa nuundi.
Embarrar. yodzandutundi, yondaqndaandi dayu, yondaqnanindi
dayu, yoquidzandaandidayu, futuro cadz. yodzandaandi dayu,
yotnaandi dayu, nama,
Embaucar a otro. yosicocaqiniñahandi, f. cuico, yodzandahuiñañandi, yoquidzasiyoyuundi, yonacachindi huico,
Embaucador. vide embaidor.
Embaxada. tnuhu, dudzu, dzaha.
Embaxador. tay sanai dudzu canu
dzahaya. tay nahandudzu, taiyosico naidudzu, tai ininosiña yya.
Embermejecerse. yondaa quahanuundi, yonacoto quahandi, yocuvuiquaha nuundi, yosichi quaha
nuundi, yonacuchindi, yonacuchi
quaha nuundi.
Embetunar. yodzacaa nuundi daca
yosaqndidaca, f. caq. yochidzondi daca, yotaandi daca.
Embeuerse el agua en la tierra. yosandoho, f. qndoho, yosaninanduta. futuro, qnini, ysayechininonduta.
Embeuer algo actiuo. yodzaqndohondi, yondaaqninindi.
Embeuer algo arrugandolo. yochihi teyendi,
Embeuecerse en algo . yosihindaanditniño, futuro cuvui, yondaa
ñeendi tniño. futuro. cond. yoquidzaqueyendi tniño, yoquidzatnenindi tniño, yondaanihindi tniño.
Embeuecido asi. tai yosihindaa tniño, tai yosacondaa ñee tniño.
Embiar mensajero. yotaa tniño ñahandi, yotaandita yotehui ninondita, yosanindita f. cani.
Embiar a alguno con cautela. yotaa
tniño huisindi. tnuhu huisi yotaandita.
embiar algo a otro. yotaandi taynu
nay, yotaa tniñondi tay sanai, tay
nunai.
embiar a llamar. yotaandi tay qcahasi Pedro.
embiar algo en retorno. yonatniño
dzavuandi sita, yodzandicocavuanaandi sita, yonadzadzama
naandi sita, yonatniñosiñandi. l.
naandi.
embiar a alguno por guarda de otro
yotaandita, coondaa ñahasita, condicoñaha sita.
embiar delante. sadzinacayotaandi
yotaadzina ñahandi, yotaa nuundi.
embiar otra vez. hooca yotaa tniñondi, yotaa tniño ñahatucundi
embidar. yochidzondi, yosaachidzocandi, futuro. caa, yochidzondi dzuhua.
embi-
folio 88v column 1
folio 88v column 2
Embidia tener. yocuvuiquadzuinindi sita, yocuvui yechi inidisita, yocuvui cuiño inindi sita, yosini quadzundita, yosinicuiño inindita,
futuro qni.
Embidioso tay quadzuini, tay cuiñoini.
Embiudar vide viudo.
Embijarse. yosaanuundi. f. caa.
Embismar. yodzacaa nuu ñahandi.
Emblanquecer algo. yodzacuisindi
yoquidzayaa yoquidzaqueyendi,
yoquidza cuisindi, f. cadza.
Emblanquecerse. yocuisindi, yocuvui cuisindi, yocuvui queyendi,
yocuvui yaandi.
Embocar. yodza quevuindi.
Emboltorio de manta, tnani, dzoo
nicuvni tnani, dzoonisaqtnani,
dzoo niquidza tnani.
Emboltorio hazer asi. yosaqtnani
dzoo yoquidza tnani.
Emboltorio de cartas . tutu ñoho
dzucu, tutuñoho dzaha tutu nisaqdzahata, tutunisacavuadzaha
Emboltorio tal hazer. yotniño dzucundi tutu, yotniñotuvuinditutu
yosaqdzahatutu, yotniñodzahandi tutu.
Emboluer algo con lo demas. yotni
ño tnanindi, yotniño tnahandi tnani, yotniño dzucutnahandi yona
dzucu tnahandi tnani, yotnaandi
tnani.
Emboluer algo como quiera. yotniño dzucundi, yodzucuninondi.
Emboluer ñino. yodzatuvuininondisi, yotniño dzucundisi, yodzucu
ninondisi.
Embuelta cosa. sañohodzucu, sanisa
coho dzucu,
Emboluer el demonio a algun hombre en peccados, yodzacuiyo nino ñahasisitai sadzatevui, yodzacuiyondaañahasi yotniño dzucu
ñahasitay sadzatevui.
Emborracharse. yodzahuiinindi yosinindi, yonaa inindi.
Emborracharse del todo hasta caer
yodzahui cuiiinindi, yodzahui
yaaini, nindoyoñuhuinidi. yosacavuandi, yosiniyaandi.
Emborrachar a otro. yodzasini ñahandi, yodzadzahui ini ñahandi.
Emboscarse. yosivuindi. yucuñuhu,
f. quevui, yosaandi yucuñuhu. f.
caa, yosahandi yucuñuhu, f. qhu,
yucu yyo.
Emboscado. tay nisivui yucuñuhu.
Embotar cuchillo. yoquidzadzitnindi, yoquidza tiquequendi nuuyuchicaa, yoquidzanduhundi. yoquidza quetnendi, yodzatevuindi, yodzacoo tehuindi nuuyuchicaa.
Embotado. yochicaa, nicaicohonuusi, yuchi nicuvui dzitni, nicuvui
duhu.
Embotar punta. yosanundodzondi,
vide despuntar.
Embotarse el juizio con vicios. nisa
coho naa ñuu ininindi.
Embouecerse o embobarse mirando algo. dzoyondecacayuhu, yonditondi, dzoyonaaca inindi, dzo
nicana canuundi, nicana nano nuundi yonditandi, dzo quahacainindi yonditondi, dzoyocoocainindi
Embra
folio 89r column 1
folio 89r column 2
Embraçar rodela. yonacahindi yusa, yodzandevui nuundahandi yusa, yonacahindaandi yusa, yodzandai nuundahandi yusa.
Embrauecerse. yocuvuidzaainindi,
yodzicoinindi, yocuvuidzichi
inindi.
Embrauecer a otro. yodzadzichi
ini ñahandi, yodzadzico ini ñahandi, yoquidzadzaa ini ñahandi, yodzasatu ini ñahandi, yodzacahu
ini ñahandi, yodzadzaa ini ñahandi
yoquidzadzichi ini ñahandi, futuro cadza.
Embriagarse, v. emborracharse.
Embrocar vaso. yosanindayendi, yosaqndayendi, f. cani. fu. caq. yotasindayendi.
Embrocar cosa enhiesta . yosanindayendi, yonacanindayendi, yotniñondayendi.
Embudo . caa tnuquu, caateyaha,
caa sahandico.
Embudar algo. yoconondi duta, tnuquu, yodzacaindi, yotniñondi, yosacondiduta, f. coco.
Embudar, poner el embudo. yotneendi quu, yodzacaindi quu, yosanundi quu.
Embuelto estar en peccados . yosiyoninondi, yohoquachi, yosiyondaandi yohotñumanaha, yodzucuninondi.
Embutir. yotniñocutundi. yotniño
nihindi, yodzacutundi, yosadzininondi, f. quadzi, yotniño tnanundi, yodzacainduundi, yodzacaininindi, yotniñochitundi, yotniño
dadzindi, yotniñondiyendi.
Embutido. sanisacohocutu, sanisacohonihi.
Enmaderar casa. yotniñondi davua
yodzacaindavua.
Enmaderada casa . huahi nicaindavua huahi nisacohodavua, huahi
ñohondavua.
Emmagrecerse. yocuvui cuiyandi,
yocuvui yequendi, yotavuindi,
yoyechindi, yocuvuindahui nuundi yocuvuindaandi, yondahuandi,
yocuvindavui nuundi.
Emmagrecer a otro . yoquidzacuiyandita, yodzatavuindita, yoquidzayequendita, f. cadza, yodzayechiñahandi, yoquidzandaañahandi
Emmagrecido . tay nicuvui cuiya,
tay nindahua.
Emmachitarse, v marchitarse.
Emmelar algo. yodzacaanuundi dudzi, yosadzondi dudzi, f. codzo.
Emmohecerse algo yocudzi yocanacudzi, yocuvui cudzi, yosinocachi, yocanadzitnu.
Emmudecerse. yocuhui ñehendi,
yondai dudzundi, yosahandudzundi, fu. qhu.
Emmudecer hazer a otro . yoquidzañehe ñahandi, f. cadza.
Empacho tener, vide auergonçado
estar.
Empachado. tay yosihicaha, tay yocuvui caha nuu.
Empacharse el estomago . yochitu
chisi, yocuvui tnanuchisi, yosiñe
yee chisindi, f. cuine, yocuvuiyee
chisndi, yocuvui nene chisindi,
yocuvuinihi, yondaha inindi, yosaa
cuhua inindi, yonaquaha inindi.
M
Em-
folio 89v column 1
folio 89v column 2
Empadronar. yotaandi tutu, sananita, yotaandidzevuita, yochidzoditutu sananita, yotaatacundidzevuita.
Empalagarse. yondehuisindi, yondehuindaasindi, yondehuindaa inindi, yosacodzo inindi, f. qcodzo.
Empalar a otros . yodzandaandita
yutnu.
Empanada de carne. ticoo noho,
coño, ticoo coño.
Empanada de pescado. ticoo tiyaca dzita site tiyaca.
Empaparse algo. yosino chii, yosino
huidza, yosinocoyo.
Emparamentar algun aposento. yosatandidzoo, yosatacaandidzoo
f. cata. yodzacoondidzoo.
Emparejar algo. yoquidzandaa, yoquidzananindi, f. cadza, yosaqnani, yosaqndaandi. f. caq.
Emparejarse algo. yocuvuindaa, yocuvuinani, yonduvuidaa,
emparejar algo, ygualarlo. yodzadzevuindi, yosaqtnahandi, f. caq.
yodzadzavuandi, yosaq dzavuandi, yosanidzavuandi, f. cani, yodzaquahandi, yonudzaquaatnahandi.
emparejarse el vno al otro. yonduvuidzavuandi yonutnahandita,
yonaquahandita.
emparejados andar. duvuindi quahatayu, yonuquaa tnahaduvuindi
yonaquahaeecuhua duvuindi.
emparentar con alguno. yonaquai
tnuhu tnahandi, yonacocotnuhu
tnahandi, yonadzitatnuhu tnahandi, yondecuico tnuhu tnahandi,
yocuvuitnahandita.
Empeçar algo, yodzacaisahandi, yochihisahandi, yosayundi, yosayusahandi, yotasi sahandi.
empeçarse algo. yocaisaha, yosiyosaha, f. coo, yosayu.
empeçar canto. yodzacaisahandi yaa,
yocananai dzinandi yaa, yocanaca dzinandi yaa.
(ñar.
empecer a otro. yodzatevuindi, v. dañar
empedernecerse el pan. yocuvui casi, yoyechicasi, yoyechiyoo, yocuvuiyuu, yocuvui casi danda, yocuvui casi toto.
empedernecerse la nieue. yonduvui yuu yocuvui yuu yocucu, yocuvuitecucu.
empedrar. yosaqnanindi yuu, f. caq.
yochihitnahandi, yonañundiyuu
empedrado como calle. yuu nichihitnahata ichi, yuu nitasitaichi.
empegar. yodzatneendi daca, yosaqndi daca, yodzacaanuundi ndaca
empegar bota o cuero . yodzacaanuundidzusa, yosaqndi dzusa ini
ñee, yotniñondi dzusa ini ñee, yochihindidzusa
empeine. yaa.
empeines tener. yocuhuindi yaa,
yocuvui yaandi yonduchi yaandi, yotusindi yaa, yositandaandi
yaa, f, cuta.
empeine pequeño . yaa tisaha, yaa
tnundoco, yaa techi.
empeine grande . yaatiyaque, yaa
quene, yaacuiya yaandii.
empeine del pie. yata saha.
empellon o empujon. sachihindaha
satquidzindaha sataandaha.
Empellones dar asi. yochihindaha
ña-
folio 90r column 1
folio 90 column 2
ñahandi, yotaandaha ñahandi, yoquidzindahañahandi.
empeñar. yotniñondi siñasi, yocootasindi siña si, yocootasindi naasi.
empeñada cosa . sanisacoho siñasi.
l. naasi.
empeñado tener algo. yonaindi sañohosiña sita ñoho naasita.
empeorar aotro. yoquidzanenindi
yoquidzatadzindi, yoquidzacanandi, yoquidzahuisindi, f. cadz.
empeorar al enfermo . yocuhuiindi, yocuhui ñenindi, yocahui cahuindi, huasicodzosayocuhuindi
huasi cuhuicahui.
empeorar cada dia mas en la vida.
dahoocayonduvui dzana, dahui
hica yonduvuidzanandi, dayodzocayonduvuidzanandi, dahuihida
huihicadzana yocuvui.
empeorarse, burla burlando la llaga.
quaini yocuvuicahui, dzequedzequeni nisiyosaha, yaa yaani qua
cuhui cahui dzo yaadzoyaa qua
cuhui cahui, dzeque dzequeni nisiyosaha, dzodzini sinicuhui cahui.
empeorar a otro queriendole corregir con alguna reprehension. da hoocayoquidza cahui, da hooca yoquidzacana, l. neni, da hooca cahui
yocuhui yoquidzandisita, f. cadza.
empeorado asi. yodzoca satnani
quahasi cananeni sacuvui sita.
Emperador. yyacanu, Emperador.
Emperatriz. yyadzehe, siyya Empe.
emperezar. yocuvuidzusandi, yocuvui cudzidi, yocuvui tecudzindi, yocuvui huasindi, yocuvui cundundi, yocuvui tayundi, yocuvui
yehuandi, yocuvuitendacundi.
emperezar de muy cansado. dzuchi
yoquindehui inindi, yosacuiñe
inindi, f. qcuine.
empero. dzoco, dzoco saha.
empicotar, poner a la verguença.
yocaicaniñahandi, yonaha ñahandi yodzacoto ñahandi, yodzacotondodzoñaha nuutaca.
empinar, o enestar alguna cosa. yondoyocanindi, yondoyocanindichindi, yosanindi. f. cani.
empinarse el cauallo. yondoyocuiñendichi, yondoyo cuiñendaate.
empinarse el hombre, poniendose
de puntillas yondoyo cuiñe tedzadzandi, yondoyocuiñedzini sahandi.
emplastar. yotaandiyucu, yodzacaa
nuundi yucu yodzacaandi yucu,
yodzacaandichindi yucu, yodza
cuchindi yucu.
emplasto. yucu, yucusa nicuhua, yucudzusa nicucu,
emplazar. yocahandisita, yosacahandisita, f. qcaha.
emplear en algo la hazienda. yochihindi, yoquidzaquachidi, f. cadz.
yodzadehendi, yotniñondi, yodzaquiñuhundi.
(sindi.
emplearse en algo. yonatuvuindaasindi
emplumar. yotaatnumindi, yodzacaatnumiñahandi, yodzacuchi
tnumi ñahandi.
emplumado. tay nisacuhua tnumi,
tay nisacoondatnumi, tay nisichi
tnumi, tay nisaanuu tnumi.
emplumecer el aue quando empieça
a hechar pluma, yocanatnumite,
quandusate, quacuvuiquendete.
M2
emplu-
folio 90v column 1
folio 90v column 2
Emplumecer el aue que ha sido pelada. qua nduvuicoco tnumi, qua
nandusate, quanduvuinaa tnumite, quanana tnumite.
Empobrecer. yonduvuidahuindi,
yonduvuidahui caindi.
Empobrecer a otro. yondadzandahui caiñahandi, yondadzandahui
ñahandi, yoquidzavhuindahui ñahandi, yotasi huichi sahandita, yotasindahuiñahandi.
Empoluorar. yodzaquete ñuyacandi, yodzaquete tiyachindi, yodza
quete mihi ñahandi.
Empoluorarse. yoqueteñuyacandi
yoquetetiyachindi, yosachindaandi, fu. quachi, yoquiquachindaa
mihi ñuyaca.
Empoluorear. yodzoconondi.
Empollarse el huebo. yosacohoquete. f. qcoho, yocuvuiquete, yocuvui huahaquete, yoquevui quete
Emponçoñar, vi. beuedizo dar.
Emponçoñar, mordiendo la viuora.
yosinu nuunduta yuhute, yosino
nininduta yuhute, f. cano yosanininduta yuhute, f. qnini, yosanoo
dzicote, yosinoninidzicote, yosa
ninidzicote.
Emponçoñarse de enojo . yodzico
inindi, yoquete inindi, yondavua
inindi.
Emprenta. caandusa tacu.
Emprentar, vi. imprimir.
Empreñarse la muger, vi. concebir.
Emprestar lo mismo que se buelue
en la misma especie. yosahanuundi, f, cuhua, yodzasanuundi, yotasi
nuundi, yosahandayundi.
Emprestado tomar asi. yosai nuundi, f. quai. yosayyecandi, yodzacai yecandi.
Emprestado pedir . yosicanuundi,
fu. caca.
Empeñar yotniñondi dzaya, yoquidzahuahandi dzaya yotniño dzayañahandi.
Empulgar arco. yonatniñondi yoho cusi, yonacanindaandi yoho
cusi, yondadzacutundi yohocusi
yonacanindaanihindi yohocusi.
Empulgueras de arco. dzinicusi.
Empuñar espada. yonatneetatnucaa, yonacahinditatnucaa.
Empuñar algo en el puño . yotneendi yonahindi.
Empujar, vi. empellones.
E. A N T E N.
En. preposicion. nuu, vt nuu yahui, en la plaça. sa, vt sayyo Pedro en casa de Pedro.
Enaguaçarse la tierra. yonandehuinduta ñuhu, yosivuinduta ñuhu,
f. quevui, yondehuinduta ñuhu,
yonananduta ñuhu, yosihinduta
vuiyu, f. cuvui.
Enaguaçada tierra. ñuhunicaindehuinduta, ñuhu ninananduta, ñuhunindehuinduta.
Enaguaçarse la fructa. yosichindehui cuihi, f. cuchi.
Enaguaçarse el estomago. yosacodzonduta nuu inindi, fu. qcodzo
yonachitunduta nuu ini, yosacoho cutunduta nuu ini, f. qcoho.
Enagenar vna coga. yosahandi sa
si
folio 91r column 1
folio 91r column 2
simaindi, f. cuhua.
Enalbardar, yochidzonditayuidzu,
yochidzondi dzahadzidzo idzu.
enalbardada bestia. quete nisacodzo tayu.
En alguna manera. huaha dzacuvui
En alguna parte. mandaaca, huadzaca cuvui, huadzaca.
En ninguna parte. huadza.
En algunas partes si, y en otras no.
dzoicadzoica, dzo ninodzonino,
dzoquaha dzoquaha.
En algun tiempo. yyocaquevui, caacaquevui, yyo cacuiya, amanaquevui, amana cuiya.
en algun lugar. huadzachiyo huadzanduvua huadzayodzo, huadza yavui, huadzasiqui. huadzaytnu.
Enamaneciendo. saquatuvuinini, natuvuinini dzatnaa ñuhuni, quatuvui casini.
Enamorarse. yocuvuiinindi, yocuvuihuatuinindi, yondiyoinidi, yosico inidi, f. cuico, yocoocuita inindi, yositainidi, f. cuita, yocatneinindi, yosihindaadi, yocuvuidatne
inindi,
Enamorar a otro. yodzacuvuiiniñahandi, yodzacuita iniñahandi, yodzacacuiiniñahandi. yoquidzadatne iniñahandi. f. cadza.
Enamorado. vi. andar enamorado.
Enano. taindeque, taindehe, taitende
En anocheciendo. dzoquaanooni,
dzoicani quaa nooni.
En bolandillas lleuar algo. yonaininondi, yocahi ninondi.
En bolandillas lleuar muchos vna
cosa. yonahi huadzuta, yocahihua
adzuta, yosaanai huadzata, f. caa.
En buen tiempo. quevui iñe huaha,
quevuiiñe huii, yñedzee, inetuia
tu yne dzadzi, f. cuiñe.
En mal tiempo. queuui iñecana iñe
tadzi iñe dzusa,
En buen tiempo y sazon y ocasion,
dzo huatuca, dzohuatuca nisaquaa. l. nisatnaa, dzodzevuicanicuvui, nicuvuidzevui.
Encabrestarse el cauallo. yonucoho
yoho daha cauallo yodzucunino
yohodaha. l. sahate, yonucoho nano yoho dahate.
Encadenar, yotniño yohocaa nahandi, yodzacaa yohocaa ñahandi.
Encadenado ser. yosacohoyohocaa
saha, yocaiyohocaa saha.
Encalar. yodzacuiindi dayucaca.
Encalarse algo. yocuvuicuii, yocuvuindaa.
Encalar el suelo. yotasindi chico,
Encalarse el suelo . yocuvui chico,
yosisa chico.
Encallar barco. yondecavua tnundoo, yocoo cavuatnundoo. yosiconini tnundoo, nuuñuhu. f. cuico:
yoteuuindodzo tnundoo nuucuchi ini yuta, yocootnahatnundoo
cuchiini yuta.
Encalmarse cauallo. yocoo yavuite
yosihi yavuite, f. cuvui, yucuitate
Encaluecer vide. caluo.
Encaminar a otro . yonahandi ichi
sita, yonahatnu nindiichi, yocachitnunindi sitaichi.
Encaminar a otro en algun negocio. yodzatuhuañahandi yodzacuisindaandi inita.
M 3 En-
folio 91v column 1
folio 91 column 2
Encanalar el agua. yocahindi sichi,
yosacandiduta. f. quaca.
encanalado hazer. yoquidzahuahandi sichi, f. cadza.
encanalado viento. tachi inino nihi.
encandilar a otro con la lumbre. yodzanaandi ñuhu nuuta, yonatniño ñuhundi nuuta.
encandilarse asi. yonaandi nuu ñuhu
ñoho ñuhu nuundi.
encanecer. yocanahuidizdzi nindi,
yocanandaa, yoquetendaa, yoquetehuidzi, yocanaidzi cuisi.
encañar agua. yodzaqhunduta ini
sichi yosaqnini yuhundi duta, yosaqnini yuhundi sichinduta, yochihi yuhundi sichinduta.
encañonar las aues. yocanatnumite yonanatnumite yonanandisite,
yonanayodzote.
encaparse, ponerse la capa. yodzanundodzondi dzoo capa, yondaandesindi capa, yonadzacuidzondi
dzoo yodzanundidzondi capa.
encapotarse de enojo . yonacotoyyondi, yonacoto satundi, yonacotodzaandi yondaachihi nuundi.
encaramarse. yosiñendodzosahandi,
f. cuiñe, yosacuiñnendodzondi, fu.
qcuiñe, yosandodzondi, f, qndodz.
encarcelar. v, carcel, echar en carcel.
encarcelar, dar la casa por carcel.
yochihiñahandi huahi.
encarecer algo en el precio. yoquidzamanindi, yoquidzatesi yahuindi, yoquidzacuihi yoquidza yahuindi, f. cadza.
encarecido asi. sayocuvuimani, sayocuvuitesi, sayocuvuicuihi, sayo-
cuvui yahui, sicacatasi, sicayondaasi, sanisacuiñecayahui, sanisaa
yahui.
encarecer alguna cosa con verdad.
yocachicooyocachi chidzundi.
encargar algo a otro. yosi itniño ñahandi, f. cuvui, yotaatniño ñahandi, yosahatniño ñahandi, f. cuhua
yocachitniño cadzata, yodzacuidzondi, yodzatavuindita tniño.
encargarse de algo. yotusitniñondi
yonihindi tnino, yosaindi tniñondi, quai, yocoo coondi tniño.
encargado, a cargo tener algo. yondaatniñondi, yyotniñondi
encargar a otro la consciencia. yodzacuidzondi, yodzatavuindi inita, yodzatuvuindi sahadzidzohuay sandidzota.
encargar su consciencia . yonacuidzoyonatavuidi yondai yuhunuundi, yonucoho tutnudziñendi, yonucuvuandi yonucuiñendi, yonu
coondaandi.
encarnar nuestro Redemptor Iesu
Christo. niquiquayya yeque coño
chisi yyadzehe sancta Maria.
encarniçarse en vn peccado. yosai
siña inídi, f qua, yosino siña inindi,
yosacoho siña inidi, fu. qcoho. yocaanino inindi, yosisaninoinidi, f.
cusa, yocoocoocutuinidi quachi
encarniçarse. ñohoyodzoyosinindita, f. cohocodzo, ña ñuhu ñayoco
ña sinindita.
encarniçarse el lagarto, o cayman,
tragando, yosidzo ñahate, yococoñahate, yosiadzite yuta. f. cadzi.
encartar a otro. yodzatuvuindi quachita
chita
folio 92r column 1
folio 92r column 2
chita, yocacu nahindita, yosino canindita, yocanacachindi quachita
Encartado. tay dziquachi nisinotuvui, tay nicacunahita.
encaxar vna cosa en otra. yonatniño tnahandi, yosanutnahandi, fu.
canu, yodzacaicuinotnahandi.
encaxarse asi. yocaicuino, yocainuu
yocaicuiñe.
encaxar vn negocio entre otros.
yoquidzatnahandi, f. cadz.
ençella. doho, tesite, tindusi.
ençenagar. yodzacaindusiñahandi
dayu, yocai canu ñahandi dayu
yodzaquevui cuinoñahandidayu,
yodzacaindita ñahandi dayu.
ençenagado. tay nicaindusindayu,
tay nisivui cuinodayu, tay nicainditandayu
ençenagarse. yocaindusindi dayu
yosivui cuinondi dayu. f. quevui.
ençender fuego. yotehuindi ñuhu,
yotniñondi ñuhu yodzacatnindi
ñuhu, yotehuindaandi ñuhu,
ençender carbones. yodzacayundi
nuu ñuhu, yotniño cayundi nuu
ñuhu, yosamindi nuu ñuhu, futu.
cami.
ençender, hazer arder la lumbre . yodzacana catne tneendi ñuhu, yodzacaandahandi ñuhu, yodzacatne tneendi ñuhu.
ençenderse la leña. yocanacatne,
yocatne tnii tutnu yocatne.
ençenderse mas el fuego, echandole
mas leña . yocanacatne nihi ñuhu, yosaandaha ñuhu, yosaandita
nino yaa ñuhu, f. caa.
encenderse mucha paja. yosaacatne
ñuhu yocatne tnii.
encenderse mucha paja junta, y arder con ruido. yehenehe yehecatne, yondoyondoyoquesi, tnii tnii
nicatni, sicasicaita quesi.
ençenderse leña o paja mucha en
cantidad que leuanta mucha llama. yocoocatne tnii yondoyo yaa
ñuhu sica inditaquesi, sicaindita
cani, yosico yaa ñuhu.
ençenderse en yra y enojo, yodzico
nuhu inindi, yocayu yocahu inindi, yocuvuidzichi yyoinindi, yodzico huaha inindi, yocuvuidzaa
huaha inindi.
encenderse el rostro de enojado.
yonacuchi nuudi, vide.
ençender copal. yosamindi cutu. futu. cami.
ençenizaralgo. yodzacaindi yaa, yodzacaninondi yaa yochihindiyaa.
ençensar, o inçensar. yodzaqnditandi cuu ñoho cutu yochihi ñumandi, yodzaqhu ñumandi, yotniño
ñuhundi. yoquidzindi cuu ñuhu.
ençensario. cuu, cuu samicutu, cuu
ñuhu.
encontar lo entero. yosaindodzondi
fu. quai, yosaidodzodzinandi, yosaindaadzinandi, yotahuindaa
dzinandi.
encerar. yodzacaandi ñuma, yodza
caandi chindi ñuma, yodzacaanuundi ñuma.
encerrar pan o otra cosa. yotniño
huahandi, yotasi huahandi, yochihi huahandi, yodzandevuindi yosadzindi sañoho, f. cadzi.
ençerrar trigo en troxe. yodzacaindi
M4
nuni
folio 92v column 1
folio 92v column 2
nuni yaca yotniñondi nuni yaca
yotasi yucundi nuni yaca yotnaandi nuni yaca.
Encerrar a alguno. yochihinditahuahi, yotasindita huahi, yodzaquevuindita huahi, yosadzindita, futuro cadzi.
Encerrarse asi mismo. yonacadzindi sayehendi, yonuquehendi huahindi.
Encerrarse muchas razones en vna
tnuhu ininoichi, dudzu ininoichi
yohosi sayosita, quahasiyo quaha siyo.
Encienso. cutu dzusa.
Encima de lo alto. dzinisi dzequesi.
Encima de algo. nuusi, y en compacion yodzo, f. codzo.
Enclauar. yochihindi duyucaa yosasindi duyu caa, f. casi, yodzacaindi duyucaa, yosanindodzondi duyucaa, f. caa.
Enclauado. sanidzacaita duyucaa,
sanisasininoduyucaa.
Encoger como costura. yodzateyendi, yodzandeyendi yochihi teyendi
Encogerse asi, yoteye yondeye.
Encogerse la erida. yonandeye tuchi
Encoger las espaldas al que açotan
yonacuiyosatandi yonadzitasatandi, yonateye, yonachihi yai satandi, yonacuiyo, yonacatandi.
Encogerse los neruios. yoteye, yosisi, yocuitno tuchi yocuvuinihi
tuchi.
Encogerse la ropa acortandose. yondaa deyedzoo yondeyedzoo, yonayechindadzudzoo, yonayechi
yyodzoo, yonacañadzoo. es quando
do la lauan y se encoje.
Encojida persona. tai yyo, tay ñacahi ini, tai yoyuhui, tai yochihiini
tay ñayee ini, tay ñañoho yeeini.
Encomendar a otro el officio que le
encomiendan. yosicocuvuindita
yosicotaañahandi, f. cuico.
Encomendar algo a otro. yotaa tniño ñahandi yosii tniño ñahandi.
Encomendar el officio a otro o otra
cosa pidiendolo con humildad.
yocachindahuindinuuta yonaquatundita. juntando el verbo de arriba.
Encomendar su officio a otro. yocoo
tasinaandi, yocoo tasi siñandita,
yotniño siña ñahandi.
Encomendar officios a otros. yosaha tniñondita, f. cuhua.
Encomendar sus necessidades al mayor. yosatuhuandita, f. qtuh.
Encomiendas dar para otro. sahandudzundi cadza canundota.
Encomiendas tales dar. yoyuhuiñahandi, yonacachindi sayocachita.
Enconarse la llaga . yocuhuicahui
yocuhui nene, yonasiño, yosihi
chisi, yondicocavua quañuhu. yondicosiyo quañuhu, yosiñechisi, f.
cuiñe.
Enconarse la herida. yonacuhui, yonacuico, yondaa quehe sanicaa,
yonduvui cahui.
Encontinente. davuitna davui tnani, danahani, daqueyeni, queye
queyeni eetnanini yachini, davuitna
ñuhuni, tanditani.
Encontrar a caso con otro. yonatnaha ñahandi yondacu tnahañahandi, yonatnaha tnahadi.
Encon
folio 93r column 1
folio 93r column 2
Encontrar como quiera. yonatnaha
tnahandi yonanihi tnahadi.
Encontrarse peleando. yodzatnahandi, yotniño dzavua tnahandi
yodzadzavuatnahandi, yonuquaa
tnahandi.
Encontrarse con enojo. yodzatnaha
dzoodzichi ñahandi yodzadzavuadzoo dzichi ñahadi.
Encontrado estar con otro, ñohodzoo inindi, sita.
Encorarse la herida. yonduvuiñee,
yonduvui yuta ñee, yonde noho
ñee, yondaa ñee.
Encorar algo. yotniño dzucundi
ñee, yotniñondi ñee.
Encordio. dzemi, sayocanatoco. l.
ytnudzehe.
Encordio grande. dzemi canu.
Encordio pequeño. dzemicoo taha
nuni.
Encorocar. yotniño ñahandi, dzete
tutu, yochidzondi dzete tutu,
dzinita.
Encorporar vna cosa con otra. yodzacandi, yodzacainduu tnahandi, yodzacainini tnahandi.
Encorporar en compañia. yochihi
tnahandita, yocahui tnahandi,
yosaqtnahandi, f. caq,
Encoruar algo. yodzacayendi, yoquidzayaquandi. f. cadza, yonachihindi yendi.
Encoruarse algo. yocaye, yocuvui
tecuiye yocuvui yaqua.
Encoruar el cuerpo inclinandose.
yonoocavuandayendi yondonai
nuundi, yonundayendi.
Encrespar algo. yoquidzateyendi,
yoquidzandeyendi, yodzateyendi. yodzandoyondi.
Encresparse el cabello. yoteyeidzi
yondeyeidzi.
Encrespada aue, quete indodzo tnumi sañu, quete indodzo yodzo sañu, quete indodzo yooyaca sañu, quete indodzo ñee dzini, quete nindoyo cuiñendodzosañu, quetenicana cuiñendodzo ñee, quete indodzo ñee sañu queteindodzo
tandata, quetedzeque ñee.
Encrestada aue como la gallina de
castilla. quetetindata.
Encruelecerse. yosidzo inindi, f. cuidzo, yoquete inindi, yocuvuiyy
inindi. yocuvuidzaa inindi, yocuvuidzichi inindi.
Encrucijada de caminos. sayo tucu
ichi, sañoho nano ichi, sanoho nani ichi, sañoho dzamaichi, ichiñoho nani ichi ñoho dzama.
Encuadernar libros. vi. cuadernar.
Encubrir algo, yodzahindi, yotasidzahindi, yochihi dzahindi, yodzadza huindi, yochihi yuhundi,
yochihindoyondi, yochihi huahandi, yodzahininidi.
Encubrirse. yodzahindi. yosaquehe
yuhundi, f. qquehe, yosaquevuidzahindi, f. qquevui, yosiyodzahindi. f. coo, yosiyoyuhundi.
Encubrir o disimular culpa de otro
yotniño inidi quachita yosasindi
quachita f. casi, yosañundi quachita, f. qua, yosadzinino inidi, f. quadz. yodzadzahuindi vuisi quayo
quachita.
Encubierto estar defecto de otro.
caa-
folio 93v column 1
folio 93v column 2
caa dzahui, caa tete caayuhu caa
siyo, caandiyu , quachita.
Encubrir algo debaxo de la manta. yochihidzoondi yonaquaininidzoondi
Encumbrar vide cumbrarse.
Encubrirse debaxo de la manta. yondevui quehe chisi dzoo, yonaquetendidzoo, yonucoo tetendidzoo
encumbrarse en honra. yocuvui canundi, yocuvui dzuq, yocuvuininondi
yocuvui candandi, yotacuninondi,
yosacodzo ninondi, f. qcodzo, yocuvuinuundi.
encumbrar a otro vide alabarle.
encuñar. yochihi tneendi duyu.
ende bien del que se goza del mal de
otro. casihuaha, huaha tnaha huii, huaha nicuvui, huaha nisino. para tercera persona. nacasihuahata
endemoniado, tay dzi ini nicai diablo, tay dziini nisivui cohodiablo
nicaicoho, tay dziininiñoho ñuhu cuina.
(haini.
endemoniado estar. ñohoteñumiñahaini
endereçar algo. yoquidzandaandi,
f. cadza, yodzandaandi, yondadzandaandi, yondaqndaandi.
enrededor aduerbial . satecuta, sanadzucu, sana cañu, sanacuicondau, sacaa cuta.
enrededor cortar. yosandacutandi
f. cand. yodzete cutandi.
enrededor poner algo, yonacañu
yocoo tasindi, sana cañu yocoo
tasindi,
en duda lleuar algo por si o por no.
yonaindatundi. sanai tuhuandi,
sanay datuudi.
endulçar algo. yoquidzahuidzindi,
adzindi, f. cadza
(huidzi
endulçarse. yocuvuihuidzi yonduvui
endureçerse algo. yocuvuiyuucasi
cucu, danda, davua.
endurecer algo. yoquidzacasi, con
los de mas. f. cadza. (cerse.
endurecerse el pan, vi. empedernecerse
endurecerse obstinarse. dzavuatna
tnaha yuu nicuvui ini, toto, casi,
yuu casi,
enebro arbol. yutnu ítni.
eneldo. yucutedzico.
ennegrecer. yoquidzatnoondi, f.
cadz, yoquidza quandahuindi,
yodzasino tnoondi.
ennegrecerse. yocuvuitnoo, yosino
tnoo, t. cono, yosaa nuu tnoo.
ennegrecido. tay nicuvui tnoo, nisino tnoo
enemigo. yecu, ñahu.
enemistarse con otro. ñoho quachi
inindi, yosini vhu indita, ñoho
dzoondi sihita, yodzoondisihita,
inindita quachindi sihita.
enerizarse de frio. yototo casindi, yonandequendi, yonandeyendi, yonanaidzi tnumi ñeendi, yodaandodzosatandi, yonandeye casindi.
enerizarse los cabellos de miedo. yonanañu idzindi, yonandequeidzindi
enerizarse el perro . yondoyondavua
idzite, yonandeque idzite. yonandavuaidzite, yonanañuidzite.
enero mes. idem. yooyondai sahadzina, yocai sahadzina.
enertarse los miembros. yocuitno
yonacaye, yonacuiyo, yocuvuitnuu, yonacaa.
enertado asi. sanicuitno saninacuiyo.
enfa-
folio 94r column 1
folio 94r column 2
enfadarme. yosacodzondii inindi,
f. codzo, yosacodzo quene inindi
f. idez, vide enhadarme.
enfermar. yocuhuindi. yotnaha quahindi, yotnahandi quete quahi,
y por metaphora queheyosacavuandi, f. qquehe, f. qcavua.
enfermo. tay quahi, tai yocuhui, tai
yotnaha quahi.
enfermar hazer a otro yosaha quahi ñahandi, yodzacuhui ñahandi
yodzanihi quahiñahandi, yosaha
ñahandiquetequahi, f. cuhua yuu
yutnu,
enfermeria. huahi quahi.
enfermero . tai yondaa tay quahi,
tai yondico tay quahi, tai yondaca tay quahi
enfermizo. tay dzocaacandaca, tay
caa huasi, tay caaquahi, tay caa
tnana, tay ñadatnu.
enfermar començar la enfermedad
yotuvuiquahi, yocai quahi, yosiyo saha. yocaisaha, yosayuquahi.
enfermedad dar nuestro señor. yocoo chidzoyayuu yutnudaha saha, dzuq dicando, yotasiya quete quahi, yotnahando, yondaa
yotusindo.
enfermo estar vide enfermar.
enfermedad de todo el cuerpo. quahi nee.
enfermo estar asi. dzo neecandi
yocuhui, dzoyocachi, yocoyondaha sahandi.
enfermedad etica. quahi yaa, quahi
tachi, quahi cuiño.
enfermedad de tiricia quahi quaa,
enfermo estar asi? yosino cuvui nuu
yosino quaa, yosinodzi yahi nuu,
yodzachii quaandi.
enfermedad de camaras de sangre.
quahi dzasi.
enfermedad comun de camaras. quahi caa chisi, quahi sico nuu chisi,
quahi coo chisi, quahi tadziini.
enfermedad de la hijada, quahi dziñe chisi.
enfermo estar asi. yocananini ini,
yosiñe niniini. f. cuiñe, dziñe chisi
yocananini yondoyo cuiñe nini
tuchi, yocana cuini dziñe chisi.
enfermar de la orina. quahiyondiyu
dzadza
(hi yehe.
enfermedad de gota coral. quahi sihi yehe
enfermedad de quebrantamiento.
quahi tahui yeque.
enfermedad de cadarro. quahi dzayu. quahi dzitni.
enfermedad de perlesia. quahi nehe
quahi coonduu ñuhu, quahicuitñondaha, quahi sisindaha saha.
enfermar por mucho beuer. yondehuindedzi ini, yotusindedzi inindi, yosaandedziinindi, yosacodzondedziinindi, f. codzo.
enfermedad contagiosa. quahiyosico tnaha.
enfermedad pegar a otro. yodzacuico tnahandi quahi.
en fin. dzondehe, dzonduvui.
en fin en conclusion. dzondaandu,
dzonduvui vui sayo sinocavua,
sayosinosayondehe, dzondaandu
huitna, qndehe qtuhu.
en fuzia de algo o de alguno hazer al
guna cosa yocuvui saa inindi,
yocu
folio 94v column 1
folio 94v column 2
yocuvui yee inindi cadzandi saha,
yocuvui sihindi.
enflaquecerse. yoyechi, yotahuindi, yoyequendi, yocuvuicuiyandi,
yocuvuiyequendi, yocuvuindaa,
yocuvuicuiñe, yoyequendaanda,
yoyequendahandi.
enflaquecer a otro. yodzayechindita, yoquidzayequendita, yoquidzacuiyañahandita, f. cadza.
enflaquecido. tay yocuvuicuiya nuu,
tay yeque taindaa.
enflaquecerse el cuerpo con abstinencias, yondahua coñondi, con
los demas.
enfrenar cauallo. yotniñondi freno
yochihindi freno.
enfrente. yonditonuu, yehendisi
cuite nuu, tuvuindaa cuite, yehe
nani cuite nuu, yehetuhua cuite
nuu, f. quehe.
enfriar alguna cosa. yodzandicondi,
yoquidzahuisindi, yoquidzacasindi, yoquidzacoyondi, f. cadza.
enfriarse. yondico, yocuvui huisi,
yocuvuicasi.
enfriarse mucho. yocuvui huisi
ñeñe.
engañar a otro. yodzandahui ñahandi, yocuvuidzeque ñahandi, yosini sisi ñahandi, yodzadzequeñahhandi, yosaidzuhuañahandi, f. quai,
yosini yechi ñahandi, f. qni.
engañarse. yoyusi inindi, yocuvui
quani inindi, yosanindi, f. quani,
yoquaa yonanindi, yocuvui dzequendi, yonduvui dzeque quanindi,
yonuquehe dzuhuandi.
engañar a otro con aparencia de bien
yocuvui quaniñahandi, yocahahuisindi sita, yosani huisindi, f. cani.
engañar a otro con palabras fingidas. yosininaha ñahandi, yosinisisiñahandi, yodzaquaañahandi, yosaidzuhuañahandi, yosaidzee ñahandi, yosidzonaha tniñondi sita
fu. cuidzo.
engañar a otro, dandole menos de
lo que meresce. yosanindahui ñahandi, f. cani, yosai dzuhuañahandi sita, f. quai, yodzaquaañahandi.
engarabatar. yodzacayendi.
engarrafar. yosaacuiañahandi, f. caa
yotnee ñahandi, yodzitanahandi.
engastar, o engastonar como en oro
yotniñondi dziñuhu, yotniñodzocondi, dziñuhu, yotniño tnahandi dziñuhu.
engastonado asi. sanisacohodzocodziñuhu.
engendrar. yoquidzahuahandi dzaya, yodzaqnandi, yotasindidzaya,
yosaqndidzaya, f. caq.
engendrador. tay yoquidzahuahadzaya, tay yosanidzaya, yodzaqnadzaya.
engendrado ser. yocuvuindeq tata,
yocuvuitnuhu yaa yosiñendodzo
yaatnuhu.
engolfarse. yosanuundi mañunduta
canu, f. qnuu. yosanuundi ininduta, yosanuu candandi mañunduta yocaindi ininduta.
engordar. yonañundi, yosacuhua
coñondi, f. qcuhua, yocuvuicanundi, yosanundi, f. quanu, yosidzo coñondi, f. cuidzo, yosanucanundi.
engordar a otro. ei. ceuar.
en
folio 95r column 1
folio 95r column 2
Engorrar vide tardarse.
Engrandecer a otro. yodzayuhu nuundita, yotasinuundita. vi. alabar
Engrandecerse vanamente yosaisanu inindi, yosai ñuhundi mayndi
f. quai, yonanduvua ninondi. vide
alabarse.
Engrassarse como en las minas. yosicondi dzico ayodziñuhu, dzico
ayoyosivuindi, dzico ana, yosico
yosivuindi, f. cuico, f. quevui.
Engrasado estar asi. quahi nacuiyo
sacuvuindi quahisisi sacuvuindi
quahi nacuitno sacuvuindi saha
dzico ayo dzi ñuhu nisicondi,
Engrifarse como el gato. yonandequete. yosiñate.
Engrosar yoquidzacocondi, yoquidzacanundi, yoquidzadzayundi,
f. cadza.
Engrudo tindaca.
Engrudar vide empengar.
Enhadarme o enfadarme alguna persona. yodzandehui ñaha tasindi,
yoquidzañaña ñahata, yodzadzichiiniñahandi, yodzaqcodzoquene ini ñahata. yodzaqcuiñeini ñaha yoquidzandii iniñahata, yodza
cuicondodzo iniñahata sindi.
Enhadarse por la tardança. yocuvui
dzuchi inindi, yondehui inindi,
yotnee inindi.
Enhadarme darme en rostro la comida. yosiconduta yuhundi, yosa
codzoqueneini, f. qcodzo, yosicondodzoini, f. cuico.
Enhadarme o enfadarme de tractar
algun negocio. yondehui inindi,
Enhestar leuantar en algo alguna
cosa. yondoyo canindi, yondoyo
canindichindi, yonacanindi.
Enhiesto estar. yñendi, f. cuiñe iñendichindi.
Enhetrar alguna cosa. yoquidzacanandi, yoquidzatetacandi, yoquidza techihindi, yoquidzatetaandi, f. cadza.
Enhilar aguja. yochihindi yuhua, yavuindii, yodzaquevuindi yuhua.
Enlabiar engañando. yocaha huisindi, yodzacai huisi ñahandi, yocahatachindi, yodzatnee yaañahandi, yocaha huatandi, yocaha huidzindi, , yocaha dzeendi, yocaha
quaindi, yocahahuiindi, yocaha
nanindi.
En la copa del arbol, vide arbol copado.
En la cumbre. dzini dzitu, dzeque.
En la gloria eterna. sacaicuiindatu
sacaindatu nee caa qhu, sanihiini
neenducaaqhu, saquai quaha nee
chihi qhu.
Enladrillar suelo. yochihi tnahandi
doho tavui, yonañundi dohotavui, yosaqtnahandi dohotavui
yosaquanindi doho tavui.
Enlazar. vide echar lazos.
Enlizar tela. yotnee quundiidza, yochidzondi quuidza
Enlizada tela. idzanitneequu, idzanisacodzo quu.
Enlodar arrojando el lodo con la
mano. yodzaquetendaandi dayu
yocoyondaandi dayu. yodzaqcoyondaandi, yodzandavuandaandi dayu, yosatendaandi dayu.
Enlodar algo poniendo el lodo con
la
folio 95v column 1
folio 95v column 2
la mano o con paleta. yodzacaandi dayu, yodzacaanuundi dayu
yosaqdi dayu, f. caq.
Enlodarse. yosaa nuundi dayu, f. caa
yoquetendi dayu yosaandichindi dayu, yocatundi dayu, yondavuandaandayu.
Enloquecer. yodzanainindi, yoquidzana inindi, yocuvuicanainindi,
yoquitevuiinindi.
enloquecer a otro. yodzadzana iniñahandi yoquidzadzana iniñahandi, f. cadza, yoquidza cana iniñahandi, f. cadza.
enlosar, yochihi tnahandi yuu, yonañundi yuu yosaqtnahandi yuu, futuro caq.
enlutarse ponerse luto. yosaidzohondi sindeye, yocaiiindisindeye. yotasi yyndisindeye, yondaandi sisindeye, yondisindi dayusahandeye.
enluzir dar lustre . yodzandaa nuu
ñuhu, yondadzayaa. yondadzasaandi, yonadza cuiindaandi, yondadzaqueyendi.
enmarañar. yoquidzate tacandi, yoquidzatechihindi,
enmarchitarse. yonadzii, yocuvuidzii.
en medio estar. inino mañudzavuandi, inino mañundi, f. cuinino.
enmedio estar echado. canu manundi, canudzavuandi,
en medio ponerse de los que riñen.
yotniñomañusahundi, yocasimañu dudzundi, yosacuino mañundi, f. qcuino, yosananundi. f. qnanu.
yosivui cuinondi. f. quevui. yotniño canu sahundi, yotniño canun-
ndudzu.
enmendarme de la vida mala, yosicocavuavuatuiuindi yosicocuisi
inindi, yondicocaq inindi, yodzaquehuindi dzica quachindi.
en muchas maneras. cahi sichi, cahi
nuu.
en muchas partes. quanduuquanini
quacai nini, cahi sichi, yodzonduvua, ytnu yuvui, quasaa quasivui
quacainini.
en mi tiempo. sayyondi, yyondiquevuidzavua, dehendi quevuidzavua
en mi niñez quevui quachindi, quevuidzo quachindi, quevuiyeqndi
quevuinisiyo yequendi, quevuiyeque
yuhuandi.
en mi lugar. siñandi say yondi.
en ninguna manera. huadza, huadzayu.
en negrecer. vide, supra.
en noblecer a alguno vide armar
cauallero.
ennoblecerse. yocuvui tohondi, yocuvui yuhunuundi,
en nombre de fulano. naa. (au si,
enñudecer la cana. yosacoonana huau si
enojarse. yocuvuidzichiinindi, yocuvuidzaa inindi.
enojarse con otro, yocuvuidzichi
inindisita, yocuvuidzaainindisita
enojarme mucho, yodzico inindi,
yosatu inindi, yocahu inindi.
enojar a otro. yoquidzadzichiiniñahandi, yodzadzichi iniñahadi, yodzasatu iniñahandi, yodzadzaa
iniñahandi.
enojado estar con otro. yodzoondi
ñoho quachindi, ñoho yodzoyo
sinin-
folio 96r column 1
folio 96v column 2
yosinindi, ta, f. coho.
enojado estar con otro con determinacion de nunca le hablar. yotniño dehe numa inindisita.
enojadizo que luego se enoja. tai yy
ini, tay dehuidzichiini tai yecaini
dzoyy dzoyecacaini, queyeni yocuvuidzichiini ñatuvui sacuvuidzevuisita.
enojarse sin razon. dzo huisica yocuvuidzichiini dzotnunica yocuvui
dzichiini, ñacuvui tnunisa cuvuidzichiini, ñatuvuisaha, ñacuvui
tnunisaha.
en otra manera. tucu sichi yyo, nina sichi yyo ninayyo, tucu yyo.
en otro tiempo pasado. sandaa saninoca. sadzinacasanahaca, saycandaaca, dadzavua.
en que manera preguntando. nayyondidza? nanicuvuindidza.
en que manera se hara. nacuvuindidza? nayyondidzacuvui?
en paciencia recebir algo . yosaha
inindi, f. cuhua, yosai canuinindi,
f. q, yocuvui canuinindi, dzoyosaindatucandi.
en pobreza viuir. vide viuir en pobreza.
en pobreza ser criado . yosanundahuindi, f. quan, yocanundahuindi
en poco tener a alguno yosini ñahandi, yosini yechindi, vi. despreciar.
en que tiempo amana. nasadzavua
huitna.
en que grado de parentesco estas? na
dzahadzininadzahadeyeqnindota
enrranziarse alguna cosa por gorda.
yocuvuicudzi, quaa cudzi quaha,
yocanasiye.
enrramar. yotaandi huisi cuii, yodzucuninondi huisicuii, yodzacaanuundi huisi cuii. yodzucundaandi huisi, yochihindiita.
enrramar haziendo arcos de rosas. yotaandiita yutnu, cuta, yodzandaindiita yaicuta, yosanindaandiyaicuta, f. cani.
enrredar algo. yochihindiyohoquaye, yuhua quaye,
enrredarse el halcon quedar colgado de
las pihuelas yosacoho nano ñee
ñoho sahate, yosacohodzucuñee
yosacoho nano tnaha ñee, yodzucunino tnaha ñeete, yosiyondaa
tnaha ñee, f. cuiyo, yondiyondaa
tnaha ñeete.
enredado echo como red. sanidzaha
ñono, sanidzucua, sanidzuhua, sanidzahandeque, sanicatnu ñono
nicatnundeque.
enrrexar cerrar con rrexas. yochihindi tnucucuacaa, yochihindi
caadeque yochihindi caatnucucua
enrrexar poner rexas depalo. yochihindi yutnundeque yosani ndiyu
tnundeque, f. cani.
enrriquecer en cosas temporales.
yonihi inindi, yocavui ñacutundi
yocayasindi, yoquaha nino huahindi, yonduvuihuaha dzico sindi.
enrriquecer a otro. yodzanihi iniñahandi. yoquidza huaha dzico ñahandi. f. cadz. yasaha quaha ñahandi f. cuhua,
enriscarse, yosahandi, yucu ñuhu, f.
qhu. yosivuindiyucuñuhu, yucu cana, yucu yoosica, yoosini f. quevui
en-
folio 96v column 1
folio 96v column 2
Enronquecerse. yocuvui nañadzuqndi, yocadzidzuq, yondiyo nino
dzuqndi, yosinoyacadzuqdi,
enrroscare la culebra yonucoototote, yototote, yonatotote, yona
cuiyote. yonucoo yucute, yonucooyucu totote, yonucoondoyote, yonucooteyete.
enrrubiarse los cabellos. yoquidza
huahaidzi dzinindi yoquidza quaa. yoquidzayahandiidzidzini, futuro cadza.
ensayarse para algo, yositotnunindi
f. coto.
ensayarse para la guerra. yodza quaha tnunindi, yonaquete yusandi
yodza quahandi coocuisindi.
ensalçar vide alabar.
ensalada . yuvuayodzaca cahi nuu,
yodzacanino.
ensanchar camino o ropa o otra cosa. yoquidzacahindi, yoquidzaconondi, yoquidzaquahandi, yoquidzasicandl, f. cadza, yodzandecaninondi.
ensancharse asi. yocuvuicono cahi
sica.
ensanchar agujero. yodzacuicondi,
yodzacono nuundi.
ensangostar algo. yoquidzatucundi
cuite tnañundi, f. cadz.
ensangostarse algo. yocuvui tuu. yocuvui tnañu.
ensangrentar algo. yodzacaa nuundi neñe, yodzandichindineñe, yodzaquetendineñe, yodzacatundi
neñe, yocoyondaandi neñe.
ensangrentarse. yosaanuundi neñe,
f. caa, yosaadichineñe, f. cai.
ensañarse uide enojarse.
ensartar como cuentas. yonachihindi dzeque, yonatniñondi yuhua
dzeque.
enseñar vide diciplinar. yodzatuhuanuu ñahandi. yodzaquaañahandi, yoyuhui ñahandi, yodzacoto
ñahandi, yodzaquahañahandi,
yodzatuhua ñahandi.
enseñarse asi. yodzaquaandi, yodza
quahandi, yondaanoondi, yocutuhuandi.
enseñar o descubrir alguna inuencion
yodzatuvuihuisindi, yonahandi
huisi, yonahatadzindi.
enseñarse el vno al otro lo que saben
yonadzamandihuisi sihita, yodza
quaha ñahandisita, yonadzaquaha ñahatasindi.
enseñorearse. yocvuiyyandi, yocuvui toniñondi, yocuvuinuundi,
yondacandi ñandahi, yodzondi
tayu. f. codzo, yondaanditayu, f.
condaa, ñohouditayu, f. coho.
enseñorearse tomando lo que no es
suyo, vide alçarse.
ensebar. yodzacaanuundi dzaha, yodaqndidzaha, f. caq.
ensebada cosa. sanisaa nuu dzaha sa
nicatudzaha,
ensilar pan o otra cosa. yotniñondi
nuni yavui yuhu, yodzacaindi nuni yavui yaca yuhu, yotnaandinuni yavui yuha.
ensilado pan. nuni sacoho yavuiyuhu. l. ñoho, nuninicai yavui yuhu
nuni nitnaa yavui yuhu,
ensillar cauallo. yochidzonditayu,
yosaqndodzondi tayu, f. caq.
ensi-
folio 97r column 1
folio 97r column 2
Ensillado cauallo. idzu yodzotayu,
sacodzo tayu.
Ensoberuecerse. yocuvui ninoinindi, yocuvui yyo inindi, yocuvuidzico inindi, yosaainindi, yosanu
inindi, f quanu. yocuvuidzini inindi
ensoberuecido. tay yosaaini, tay yosanu ini, tay yodzicoini.
ensordecer. yodzohondi, yocuvui
dzohondi, yocuvuidzoho tutnundi, yondiyudzohondi, yondadzitutnundi.
ensordecer a otro. yoquidzadzoho
ñahandita, fu. cadza, yodzadzoho ñahandi tutnuta, yosadzindi
yodzandiyundi tutnuta, f. cadzi.
ensuziar algo yoquidzatnahandi, yoquidzatatandi, yoquidzacudzindi, yoquidza ñumandi, yoquidza
yaquandi, f. cadz.
ensuziarse algo. yocuvui tnaha, yocuvuitata cudzi.
ensuziarse la criatura. yosiyo saquachi yeq, yosatesi.
en sueños. quevui yoquidzi.
entablar algo. yotninondi davuacono, yosaquedi davua, yotininondi
davuadzoco davuadziyo, yutnu
dziyo.
entablarse algo, yosacohondavua
yutnucono.
entablar como andamio. yosaqndodzondi yutnu cono, f. caq. yodza
cutundi yutnucono.
entallar. yotaandi dusa yutnu, yosatandi dasa yutnu, f. cata, yotavuandidusa yutnu, yodzacanadi dusa.
entallada cosa. yutnu nisatatandusa, nitaatandusa.
Entallecerse las versas yosaaita, yo
cana yetu, yocanayutu, yosaa yetu, yosaa yutnu.
en tanto, o en tanto que. neendudzavua, neendudzavuatnaha, neendu
yocuvui missa, en tanto que dizen
missa, dzavuatnaha yocuvui misa, nee yocuvui missa, dandu yocuvui missa.
en tanto en quanto. dehe dzavuani,
dzavuani.
entanto grado de parentesco. dehe
dzavuatnaha toto, dehedzavua
toto tnahandita, dehedzavua toto, yehendico tnahandi sihita.
en tanto quanto ha que llegue aqui
sa neenduniqui saandi yaha, dandu niqui saandi.
entenado, vi, antenado.
entender algo. yotacusindi, yosinindi, fu. qni, yosacoho dzohondi, fu.
qcoho.
entender clara y distinctamente algo. yotacucasindi, yotacutnunisindi, yosinicasindi, yosinitnunindi, f. qni, yotacundaa sindi, ñahuisi
ñatadziyotacusindi, yotacundehendi
entender los pensamientos de otro.
yosinitnunidi inita, yotadzi inindi,
yotuvui tnuni sindi sañoho inita
entender hazer a otro. yodzatacundita, yodzaqnindita.
entender algo por sospecha . yosanuu inindi f. qnuu, yosaatadzi inindi, yosaatuvui inindi, yosaacani
inindi, f. caa.
entender en vna sola cosa. dzoeeni
yosacoondaandi. f. qco. dzoeeni
yoquidzandi, f. cadz. dzoeeni yo
N
taa
folio 97v column 1
folio 97v column 2
yotaainindi, dzoeesichini yoquidzan
di. dzoeeni yotaanuundi, yondaa
nihindi.
entender yo solo en vna cosa. dzomainindi, dzoeenindi yoquidza,
f. cadz. dzomai ñuhunindi dzomai eenindi.
entender al reues lo que se dize. yotacudzoho sindi, yosinidohondi,
f qni, yotacudzanasindi, yotacu
itnisindi, dzotucucayosinindi, dzo
tucucayotacusindi.
entera cosa no partida. nee, neendu
neecutundu, neecaandu.
entera cosa sana, sin macula ni falta
saneenda tnu neendai, sanee huahaa nee huii, saneenisinonee nisino huii caa.
enternecerse algo. yocuita, yocoocuita, yocuvuihuita, yotnama,
yotadzi.
enternecer actiuo. yoquidzahuitandi, f. cad. yosadzindi, f. quadzi, yodzatnamandi, yodzaqcacandi.
enterrar muertos. yosasindideye, f.
cusi, yotasi yuhundi deye, yochihi yuhundi deye, yochihindoyondi, yodzahuindi deye.
enterrado, estar muerto. yondusindeye, f. con. nicuvui yuhu.
enterrarse muerto. yosacoondusi deye, f. qcoond.
enterrar alguna cosa. yosasindi, fu.
cusi, yonacusindi.
entibiar algo enfriandolo. yodzandicondi, yoquidzahuisi.
entibiar algo poniendolo al fuego.
yódadzahuidzi hui hindi, yodzacuidzi huii huihindi,
entibiarse asi. yonduhui huidzi huii.
entibiarse en el proposito. yotevui
inindi, yocuvuitucuinindi, yocuvuidzusainindi, yondehui inindi,
yondehui naha inindi.
entibiarse en el coraçon, mudando
parecer, o proposito. yonatuhuinindi, yosanda inindi, f canda, yondico cavuainindi, yotevui inindi,
yonoocuisi inindi. yonoocavua
inindi, yoquehui inindi.
en todas partes. neendu, neecaandu,
neecaa neeisi, neenduquasaa quasivui qua cainini, dacunduta dacu
neñe, neenduca, neendu isi.
en toda la redondez del mundo. nee
cutu sayosico ñuu ñayevui, dehe
dzavuatnaha caasico ñuu ñayevui, dehedzavuatnaha yosicoñuu
ñayevui.
entomecerse pie o mano yosisi daha saha, yocavuiquehui saha.
entorpecerse la lengua . yosisi yaa,
yocuvuidatni yaa, yocuvui quete
yaa, yocuvuicocoyaa.
entonar canto empeçandolo. yocanacatadiinandi, yochihi sahandi,
yotasisihandi, catandi yaa, yocana
cachidzinandi yaa, yodzacaisahandi.
entonar canto desentonado, yonadzatnahandi dudzu yaa, yonatasindaandi dudzu yaa, yondadzahuahandi dudzu yaa, yodzaqtnaha
huatundi, yodzandaindi dudzu yaa
entonada persona presuntuosa, tay
yosicandandu, tay yosica huico,
tay ña siconai nuu, tay ña yosandoyocoto nee caa, tay yonanduvua nino.
en-
folio 98r column 1
folio 98r column 2
Entonarse con presuncion. yosicandandundi, con los de mas.
Entonces adueruio. quevuidzavua,
dzoquevuidzavua.
entorpecerse. quanduvui naha, yonatevuiini, yocuvui naha, yonucuiñendaa dzeedzitnindi, yonduvuiyeq quachi.
entortar a alguno quebrandole ojo
yodzacandenuu ñahandi, yoquidzandaa nuu ñahandi, yoquidza
cohondi nuuta, yoquidzachindondi nuuta, f. cadza, yodzayechi ninondi nuuta, yodzacaidzohondi
nuuta, yodzaquevuindocondi nuuta, yodzaquevui tnimandi nuuta
entortado tuerto destamanera, tay
nicandenuu, tay nuundaa, tay niyechininonuu, taynuudzoho, tay
nuundoco tay nuu tnima.
entortarsa asi yocande nuundi. yocuvuindaa nuundi, yocaidzoho
nuundi, yosivuindoco nuundi, yosivui tnima nuundi, f. quevui.
entortarse tabla yosiyo yutnu, yonacuiyo yutnu.
entortar algo. yodzacayendi, yoquidzayaquandi, yoquidza yohondi,
f. cadz.
entrambas partes, vide ambas.
entrambos. duvuita, dehenduvuita te
entrañas. ñee ñoho naho nuu inindi
ñee dziyu, ñee yondadzi nuu ini,
ñeedziyu, ñohondadzi nuu ini.
entrañable amigo, tay sini daa maa
inindi vide amigo,
entranablemente. tnuhu nee yuini
entranas de la tierra. ini ñuhu.
entrar en mi casa. yondevuindi.
entrar en casa agena . yosivuindi, f.
quevui, yosanuundi huahita, futuro, qnuu.
entrar a escondidas. yosivui yuhundi, dzo yuhuni yosivui, futuro
quevui
entrar paso a paso. yosivuicayandi f.
dzocayani yosivui,
entrar apretado por la mucha gente, yosivui tnañundi, yosivui cuiñe tnañundi, yosivuicoo tnañundi, f. quevui.
entrar apretado. yosivui nihi neni
cutu tnañu, f. quevui.
entrar como perdidas las palabras
de vno. yosivuindoyondudzundi
inindo, yosivui naandudzundiinindo, l. no te aprouecha lo que yo
te digo. y quado dize que si aprouecha dize el que las oye. nisacoho inindi dudzundo.
entrar a jornal, yonadzicondi dzehedzocondi, yonacanindi dzehe
dzocondi, yonacanudzehedzocondi daha sahandi.
entrar frio en alguna parte del cuerpo. yosivui casi neendi, yosidzo
casi neendi, f. cuidzo.
entrar algo holgado, ñoho sino noondaa yosivui.
entrar en religion. yosaindi dai dzutu, futuro quai. yondevui nuundi dzonoii, yonduvuindi dzutu.
entrar en llano el que abaxo de
sierras. yosasaandi yodzo, ichindaa ninanihindi, yocoo sinondi
yodzo.
entrada de casa çaguan. yuhu yahi
nuu huahi huahiyocacunditadzina
N2
huahi
folio 98v column 1
folio 98v column 2
huahi ichi, huahiyosasaadzina.
Entrate aca. taquevuindo, dzoquevuindo, dzondevuindo.
Entradas de la frente. sasaaninitnaa,
sasaandodzotnaa, dziñetnaandi.
Entradas tener asi. yosaanini tnaandi, sasaandodzotnaa dziñetnaandi.
Entre algunos. nahota, yyota, tnañuta, dzavuata, nahota yyota.
Entre arboles naho yutnu, yyuyutnu, tnañu yutnu.
Entre el mismo arbol. ini yutnu, yyu
yutnu, daha yutnu, dzini yutnu.
Entre las mantas, o entre la ropa. ini
dzoo, mañu inidzoo, chisidzoo.
Entre sierras. naho yucu, dzoco yucu, yyuyucu.
Entre los dedos. dzehendaha, nahondaha.
Entre coyunturas. sañoho tnaha
yeque,
Entre cuero y carne chisi ñeehuisi,
chisi ñeeyadzi ñee huisi, naho
ñee sihi coño.
Entre la carga, y el sobornal. sacaa
nino mañu sataidzu dzidzo.
Entre doblezes. caa nini sayototo, yotavuidzoo, caa nini saninatnudzoo.
Entre dia. duvui sayondii.
Entredicho. sayondaadzuhu huahi
ñuhu, sayonucavuayy, sayonandiyuhuahi ñuhu.
Entredicho poner. yotaadzuhundi
huahiñuhu, yosaniiindi huahi
ñuhu, yosaqiindi, yosaqnahondi,
f. caq. yosanidzuhundi huahi ñuhu, f cani.
Entregar algo enlas manos de alguno
no. yochihindi dahata, yosahañahandi, f. cuhua, yotniñondi yuhundahata.
Entremeter algo entre otras cosas.
yodzaquevuindi nahosi, yosanundi
nahosi, f. canu, yochihindinahosi.
Entremeter platica diferente . yocootniñondi dudzu, yodzacainanondi dudzu, yodzacaicohondi
dudzu.
Entremererse asi platica. yosivui cohondudzu, yocainano, yocaicohondudzu.
Entremeterse entre otros yosivuindi, f. quevui yosivuinduu queyendi, yosaanduundi, f caa.
Entremeterse donde no le llaman.
yosivui cohondi, f quevui yocainanondi, yodzacatnahadi, yosaanduundi, yosaaninondi. f. caa,
Entremetido hombre, tay yosivui
cohotnaha, tay yosivuinduu, yosivui ninindi.
Entresacar algo, escogiendo. yocahininondi, yocasininondi, yocai
tasindi, yocananahindi.
Entresacar algo arrancandolo. yotnoho ninondi, yotnohoni ninindi, yocahinini yocahi ninondi, yodzitaninindi.
Entreranto. neeni, v. entanto.
Entretener a vno en palabras. yotniño yaayuhundi sita yosatanino
yaandisita, f. caca, yocoocani huisi
ñahandisita, yodzaquai ninondita.
Entretenimiento de conuersacion.
satnai tnuhu, sandaa nuu tnuhu,
sacahatnuhu.
Entretexer. yotnaandi
En-
folio 99r column 1
folio 99r column 2
yodziñandi sacu yotniñondisindi sacu.
Entreuenir poniendo paz. yodzanoo
quachindi, yotniño mañu sahundi
yotniñoquaindi, yotniñosahundi.
Entreuenir rogando. yocahandaandodzo ñahandi, yocahandodzo
ñahandi, yocahaninondi sahata,
yosiñendaandi, f. cuiñe.
Entreuerado. sayehedzaca.
Entreueradamente, de diferentes colores. dzotecuiñe, dzotnucucua.
Entricada cosa. sañohodzaca, sacaa
dzaca, sayehedzaca.
Entricar, vi. enmarañar.
Entristecerse. yocuvui coyo inindi,
yosaca inindi, fu quaca, yocuvui
quaca inindi, yocaca inindi, ñohondayu inindi, ñoho sacainindi, yosacu inindi, futu. quacu, yocuvui dzinda inindi, ñoho sacu
inindi.
Entristecido. tay yocuvuicoyo ini,
con los demas.
Entristecer a otro . yoquidzacoyo
iniñahandi, yoquidzaquacaini ñahandi, yoquidzadzinda ini ñahandi, yodzacoyo ini ñahandi.
Enturbiar algun licor. yoquidzañuhundi, f. cadz. yodzañuhundi, yodzacanino ñuhundi.
Entretexer juntando colores. yocono tecuiñendi.
Enturbiarse algun licor. yocuvui
ñuhu, yodzacanino.
Envasar. vi. embudar.
Envano o en valde. dzohuisicadzotnunica, dzodzicoca, dzocahaca,
dzodziconica, dzocaha nica,
Envano, hablar, y sin prouecho. dzoyodzaña cahacandi, dzoyondoyo
cahacandi dudzu, dzoyondoyo
dzicocandudzu, dzoyotevuicahacandudzu, dzo yositadzanacandudzu, f. cuita.
Envararse. yocuitnondi, yosisindi,
yocuvuitnuundi.
Envejecerse. yoyeendi, yosanundi,
f. quan. yocuvuidziindi, yocuvuitnanundi.
Envejecido. saniyee, sanisanu, sanitnanu.
Envejecerse la ropa. yocuvuituhu,
yocuvui yata, yocuvui ñami, yocuvuiyadzi, yotanda.
Envejecerla. yoquidzatuhundi, yoquidzayatandi, yoquidzañamindi, f. cadza.
Envejecerse en peccados. yosanuninondi sihi quachi, yosanu sihindi
quachi. f. quanu, nicaa ninoinindi
quachi, nisicoinindi quachi, f. cuico, nisisaninoinindi quachi. f. cusa.
Envejecerse arbol. yutnunisino, yosinocuvui yutnu quacuvui yata.
Envelesado estar. yocananuundi,
yositonanondi, fu. coto.
Envilecerse por vicios. yonoonahandi, yonduvui yeqquachindi, yondaidzicondi, y por metaphora,
yonucuiñendaa dzeedzitnindi,
yonacahiyuhu nuundi, yonatnee
dzaandatundi.
Enxabonar. yochinindinama, yodzaqhundi nama, yosadzondi
nama, fu. codzo, yosaundodzondi nama, f. quu, yosihindodzondi
nama, fu. quhu.
N3
En-
folio 99v column 1
folio 99v column 2
Enxabonar baldonar. yonaniñahandi, yosaquehe ñahandi, f. caa, yondaa quehe ñahandi yodzayevui
ñahandi.
Enxaguarse la boca. yonachiyundi
duta, yochihindi duta yuhundi,
yodzacononininduta yuhundi,
yodzacono nuunduta.
Enxaguar vasija. yodzacono nuundi, yodzacuico nuundi, yonaqnindi inisi, yodzacanacoyondi, yodzacama ninondi duta.
Enxaguar jarro teniendole de la asa
yoquidzi ninondi yodzacandani no tindoho.
Enxaluegar . yonacanindi dutacaca, yonacanindiñuhuyaa, yodzandaandi ñuhu yaa, yodzandaanduundi ñuhuyaa, yosanindayundi, f.
cani. yonacanindi dayu,
Enxambre de abejas . yoco queteycana, yoco cahiycana, yocoicana
cana saitate itate tneete, itatete.
En vn instante. dzohoondutuvui, hoo
naquanini, hoondoyo cotoni, hoo
nudzucuani, dzotuvuinica dzotuvuica.
En vn puncto idem.
En vno simul. dzooni, dzohoondu
dzohoonica dzohoo nanica.
En vno viuir dos. dzoeeyyondi, dzo
hoo yyondi sihita.
En vno viuir muchos. dzohoo ysisiyo tacata, dzoee yosiyo.
En vna parte y otra. duvuisiyo dehenduvuisiyo.
Enxerir arboles. yochidzo tnahandi, yodzacuico tnahandi yutnu,
yodzatnee tnahandi, yosanindo-
ndodzo tnahandi yutnu, f. cani.
Enxerto arbol. yutnu nitnee tnaha,
yutnu ninucodzo tnaha, yutnuni
sicotnaha, f. cuico, yutnuninucuiñendodzo tnaha.
Enxugar algo. yodzayechindi, yodza yaandi.
Enxugarse. yonayechi yonayaa.
enxugar algo al sol. yodzayechiquandii, yodzayechicani, yosaqndi sayondii, f. caq.
Enxugar al ayre. yodzadzucunditachi, yodzachihindi tachi.
Enxuta. saniyechi, saniyaa.
Enxuto hombre. tai yeque, tay cuiñe, tay daa tay ñacoñodaa.
Enxundia. dzaha.
Enzias. ñee saha noho.
Enzina. yutnundii, yutu yata.
Enzinal. saisi yutnundii, yutnu yata.
E. A N T E R.
Era donde trillan. sasicani nuni,
sasidzaquachi nuni, sasidza
caa nuni.
Era de verdura. doho.
Era con caualletes . doho ninu cavua ticoo, ninucuinoticoo,
Erbolario. tay sini yucu, tai yonaha
yuca, tay tuhua yucu, tay sitondehe nuu yucu.
Eredad. ita ñuhu.
Eredad fertil. ytu quaha, ñuhucoco
ñuhu caa, caha ñuhunduhua, ñuhu yodzo, itudzico ñute caa saa,
Eredad del comun, ytu niñe ytu
caa canu.
Eredad de patrimonio. ytu chiyondi,
Ere-
folio 100 column 1
folio 100r column 2
Eredar por testamento. yocoo tasitanduhu, yotasitnuni tasindi, yosaitnunita saquaindi sanihindi, futuro quay.
eredero dexar. yocoo tasindita, yotasitnunindi sita, yochidzondita
ytuchiyo.
eredero dexar el señor. yotniñonditañuu, yochihindi yuhundaha
dzayandi, yosahandidzayandi, futuro cuhua.
eredero ser. yonaindi sasimayta, fu.
conay, yehe yuhundahandi sasi
maita, ñohosiñandi. nohondisiña
ta ñohondi naata,
eredero vuiuersal. tay ninihidehendu, tay ninihi canu neecaa nee isi
tay conai condidzodehendu, tay
na nihindehe, tay nanihi nee.
ereje. tai yodzatevuindudzu ñuhu,
taiyondicocaqn dudzu ñuhu, tai
yochihi idzi mihi dudzu ñuhu,
tai yotniño tnahandudzu ña huaha, sindudzu huaha, tai yocai tniño dudzu dzana sindudzu ñuhu,
tai yona dzama dudzu ñuhu . tai
yonadzacandudzu ñahuaha.
ereje ser. yodzatevuitandudzu ñuhu
erguirse. vide ensoberuecerse. l. leuantarse.
eriazo que no se labra. cuhu.
erizarse el hombre . yonanañundi,
yonandeque idzindi, yocadzindi
erizo que llaman chayote, naña.
ermano ñani.
ermano mayor. ñani yevua, ñanidzina, ñani nuu.
ermano menor. ñaninduvui,
ermano el menor de todos. ñani-
dzatnu, ñanidzonduvui dzondehe.
ermano menor que yo, auiendo otros
despues. ñanitacundi,
ermano de muger. cuhua.
ermana de varon. cuhua.
ermana entre las mugeres. cuvui, y
para dezir mayor o menor. como
entre los varones se dize.
ermano de mi padre o madre. dzitondi.
ermana de mi padre o madre, dzidzindi.
ermano de mi abuelo. dzito saee toto saee dzini,
ermana de mi abuelo. dzidzi saee toto ee dzini.
ermanos mellizos. ñaninicacutetnehe, nani nicacunehe.
ermano de leche. tainisadzi eendododzo sihindi.
(chi.
ermita. huahi ñuhudzuchi yuqdzuchi
ermitaño. tay sicandatuyucu ñuhu,
tayna caha vhui yucu ñuhu.
errar el camino. yodzanandiichi, yotucundiichi, yodzamanidichi.
errar hazer a otro. el camino, vide,
descaminar.
errar otro el camino. ñaninihindita
ichi, ñanina tnahandi taichi, ñanina qnindi taichi.
errar hazer mal. yodzatevuindi,
yodzananino inindi.
errar en lo que dize o haze. yoquidzadzanandi.
errado estar vno o engañado. dzonaadzo nuuca yocuvuiinindi, yoyusuinindi, vide engañarse.
eruaçal yucu cuhu.
N 4
erua
folio 100v column 1
folio 100v column 2
eruaçal hazerse la milpa por crecer
la yerua. yondusi itu yonduvuicoco cuhu, yonduvui yeheitu, yonduvui cuhuitu, yondaa cuhuitu,
eruaje. ita cuhu.
vui huidzindi.
escalentarse al fuego. yotnunindi,
yotaacani, yotaaquesi,
escalentarse o sahonarse, yonahandi, f. saha, yosahandaandi, yosaha
cacandi. l. dzandandi,
escalentar horno o temascal. yochihindi ñehe, f. cami. l. sitno.
escalera. quayu diyo.
escalera de un palo solo. yutnu yosaa, yutnuyondaa.
escalera llana. diyocaa caayehendiyo
escalera agra. diyoindaandichi, indaa tuvui.
escalon. diyo.
escama de pescado. yaatiyaca, dzoo
teyaca. dzoo tayatiyaca.
escamar pescado. yodzaqcoyondi
yaa tiyaca, yozodzacuiindi dzootiyaca, yodzacoyondi yaa tiyaca,
yoñahindi yaa.
escampar la lluuia. vide dexar de
llouer.
escanciar. yosacondivino, f coco, yotniñondi vino, yodzacaindi.
escanciar. dara ueuer a muchos, yodzacaandi, yodzaqnduundivino.
escaño. tayu satnu, tayu yutnu.
escandalizar a otro siendo occasion
decaida, yodzadzana ninondiinita, yodzaqnuu ñena iniñahandi,
yodzatadzi ñena iniñahandi, yodzacaanduu, yodzacaañena, yodzacaa quehendita, yodzatevui
iniñahandi.
escandalizarse. yosanuu ñena inindi
f. qnuu, yodzana ninoinindi, yotadzi ñena inindi, yosaandnundi, f.
caan. yosaquehedi, yotevui inindi.
esca-
E. A N T E S.
Esaminar. yodzandichi ninondi
sita, yonanducundichinidisita
yonanducudziyondi dudzu,
yonanducu casindi dudzu, yosanoondicondi dudzu, yosandico
ninondi dudzu.
esaminar testigos. yodzacahandita, yodzandaindi dudzuta, yondaca tnuhu casindita.
esaminar prouar alguna cosa. yosito
tnunindi. f. coto.
esaminanda esperimentada. sanisito
tnuni. sanisaqtnuni . sanisiconay
nisicocaq, nisini tnunita.
esaminar la conciencia. yonacani
inindi. vide aparejarse para se confesar.
escabullirse. yondaicavuandi, yuhundahata, yondaicavuandindahata
yocacu yosinondi.
escala vide escalera,
escalar fortaleza. yosaandi nama futuro, caa.
escalentar algo. yodzacuidzindi, yodzahuidzindi. yodzadzaandi, yondadza huidzindi, yoquidzaynindi, f. cadz.
escalentarse algo. yocuidzi, yocuvui
ini, yonuni, yodzaa.
escalentarse al sol. yotatandi, yondiindaandi. yonacuidzindi, yonduvui
folio 101r column 1
folio 101r column 2
Escaparse de peligro. yocacundi, yosinondi, f. cono, yocai cuisindi, yocacu yuhundahandi, yocacu ñuhu quetendi.
Escaparse antes que le hechen mano. yocacuninondi, yondainditandi dahata, yondaininindi dahata.
Escaparse de entre las manos. yondaicavuandi dahata.
Escaramuzear peleando. yocauandi yecu, yodzasahandi, yecu.
Escaramuçear con los cauallos, en
paz, yosiconuundi, yodzaconondi idzu, yodzaconotnañundi cauallo, yodzaconocutandicauallo
Escarauajo. tedzitni yehui, tequetne yehui.
Escardar la tierra quitando la yerua . yonaquaindi cuhu yonatnohondi cuhu, yonadzitandi cuhu,
yosiaindodzondi cuhu, f. quai, yonaquaindi yehe cuhu.
escardar la tierra ablandandola. yonachihi cocondi, yonadzatayandi
ñuhu, yonadzayaandi ñuhu, yositandodzondi .
escarmenar lana. yocanandiidzi, yodzihindi idzi.
escarmentar. yosiniyotacundi, f. qni
yosanda ninoinindi, f. canda yoyuhuindiqtnahasavvui, yotuvuidaa
inindi, yondecoho inindi.
escarnecer de otro. yocuvuidzeque
ñahandi, yosacundaañahandi, yosininaha ñahandi, yosinisisiñahandi, yocahandaañahandi. yocahandaa sisi ñahandi, yodzadzequendaa ñahandi, yosini yechi ñahandi, yosini quadzu, f. qni.
escarnecer burlar de lo que otro dize. yocachi cahandi dudzuta yodzaquadzuninondi dudzuta, yodzaquaa caha ñahandi, yodzayevuindi dudzuta, yocachinahandi
dudzuta, yodzandainahandi dudzuta, yocachi yechindi.
escaruar tierra. yostandodzondi, f. cata, yoñahindodzondi, yocaindodzondi.
escaruar los dientes, yonacata ninindi nohondi, yonatavuandi yutnu
saha nohondi, yonacatanino yutnu saha nohondi, yondaa chihindi yutnu saha nohondi yondai nai
yutnu saha nohondi.
escaruar orejas. yonaquai ninondi
ñuma dzohondi, yodzacono nuu
yutnu dzohondi, yonanaindi ñuma dzohondi.
escaruar la tierra con los pies. yoñoo
niño sahandi ñuhu, yosaunino sahandi nuu ñuhu, yosihindodzo saha nuu ñuhu.
escaso . ta indiiini, tay quacu, tay quene ini tay dzaha ini, tay cuiyaini,
tay quene, tay cuiya, tay dziiini.
escaso ser. yocuvuindiindi, yocuvui
dzaha inindi. yocuvuidzahandi,
yocuvui cuiyandi, yocuvui quenendi yocuvui quacundi.
ecasa cosa en peso o medida. saña
nee cuhua, saña ñuni. saña sinotuhua, sañanisatnaha cuhua, saña
yocuvuicuhua, sañanisinocuhua.
escatimar. yocuvuidziiinindi, yochidzodzuchi dzuchindi, yodza qcavuandaa dzuchidzuchi yodzaqcavuandodzo dzuchi dzuchi
es-
folio 101v column 1
folio 101v column 2
Escaruar los arboles. yoquidzayendi sahayutnu yodzacai coho saha
yutnu, yosaqyendendi saha yutnu
fu. caq.
Esclarecerse o afamarse . yosaquehendudzundi, yosaquehedzicondi, yosaquehe ñuhundi, f. qquehe
yotacuninondi.
Esclarecer o afamar a otro. yochihindudzuñahandi, yochihidzico
ñahandi, yochihi ñuhuñahandi,
yodzatacuninoñahandi.
Esclarecer el dia. yoyahinini, yocuisinini, yotuvui, yosinocuisi, yocanandii.
Esclareciendo yr ya el dia. quayahi
nini quacuisinini.
Esclauina. dzoo sicaychi, dzooyodzonino, dzoocuite.
Esclauo vendido. dahasaha, tay ñoho yahui, tay nisihinino, dahasahayodzo yuhua yahui, tay nicuvui yahui.
Esclauo que se vendio en juego. daha saha yuhua tacu.
Esclauo auido en guerra. tay nicuvuinduq. tay nicuvuidzaha, tay
nicoo yucucavua, daha saha yucu cavua.
Esclauo, nacido en casa . dzayadzana.
Esclauo hazer a otro. yoquidzandaha saha ñahandi, f. cadza, yondadzandaha sahañahandi.
Escoba. itandacu.
Escobajo de vbas . yutnudaya yoho, tendedayayoho, sandu.
Escobilla para alimpiar ropa. yoco
ñuyoco.
Escoda para labrar. caa sasindaa
yuu, caa sasi yuu caa tusi yuu,
caanduvuisi yonuu, caa nuunduvuisiyo.
Escofina. caa daye, ñahi yutnu.
Escoger lo mejor. yocasininondi sa
huaha, yonducu ninondi sahuaha, yositoninondi sahuaha, fu. coto, yocahi ninondi sahuaha, yocananahindi sahuaha.
Escogido. sanicasininota.
Escolastico. yay yehetnaha sadzaquahata, tay yehendahui tnaha
sadzaquahata, tay yyotnaha, tay
caa tnaha sadzaquahata.
Esconderse. yodzahindi, yodzahi
nuundi, yosiyodzahindi, yosiyo
yuhundi, yosaquehe yuhundi, futu. qque.
Esconder algo. yotasidzahindi, yotasiyuhundi.
Escondidamente lleuar algo. yonai
ninindi, yonai yuhundi, yehedzoondi sanayndi, fu. quehe.
Escondidamente tomar algo. yosai
ninindi, fu. quai.
Escondidamente dar algo, yosaha
yuhu ñahandi, futuro. cuh. dzo
yuhuni yosahandi, dzondoyoni
yosahandita.
Esconderse entre matas, o arboles
para esipiar. yotetendi, ita yucu
yutnu, yoquetendi daha huisi, yosacohonditondi naho ita yucu
yosaquehendidzini yutnu, f. qcoh
fu. qquehe.
Esconderse de otro, yosiyodzahindi, fu. coo.
Esconderse detras de otro, yehe dza
hindi
folio 102r column 1
folio 102r column 2
dzahindi satata, yehetetendi, f. queh.
Escondido estar algo, debaxo de la
hoja caida. caa nini huisi, caa nini quayo, caa ninindoyo, caanini
yuhu.
Esconder algun peccado en la confession. yochihidzahindi yocaitasindi quachi, yosasininondi quachi, yosadzinino inindi quachi, futu. quadzi. l. cadzi, yotasi siyondi quachi.
Escondrijo. yavui yuhu yodzahita.
Escopir. yosatedzeendi, fu. cate, yotehui dzeendi, yodzaqcoyodzeendi, yodzaquaidzeendi.
Escopir con presucion . yosate yacadzeendi.
Escopir, hechando la saliua como
xeringa. yosatecuiñedzeendi.
escopirgargajo. yosatedzayudzeendi
Escopir con ruido. yodzacuitandatnedzeendi, yosatedatnendi.
Escopir a otro por menosprecio.
yotehuindaadzeendita
Escopitina. dutadzee, duta yuhu.
Escoplo. taca.
Escoplear. yocaanditacayutnu, yosatanditacayutnu, f. cata.
Escoria de metal. dzehui.
Escorpion. coo dedziyo dedziyo.
Escote en el comer . sayotniño yahuidzee sacasi.
Escotar asi. yotniño yahuidzeendi
sacasi, yonatniño yahui sayehe sa
nisasindi, yonachihi yahuindi sanisasindi.
Escozer algo. yosatu vhui, yocuhui
sindi, yocahu, yosasininisindi.
Escriño . tesite canu, tesite yutnu,
yecayutnu.
Escriuano. tay taatutu,
Escriuano publico, o principal. tay
yonaitniño taa tutu tay dzitniño taa tutu, tay yocuvui nuu taa
tutu.
Escriuania, el lugar. sasitaa tutu.
Escriuir . yotaandi tutu, yotaandi
tacu.
Escriuir matriculando. yotaatacu
ñahandi, yotaa ñahanditutu.
Escriuir firmando, yotaandi sananindi, yochidzondi dzequendi. l.
nanindi, yotaandidzevuindi.
Escriuir respondiendo a carta. yodzandico cavuandi dudzu, yondiconaindi dudzu, yonadzavuidzondi nuuta.
Esicriuirse como en cofradia. yosaquehendahuindi yuq. cofradia,
yosaquehetnunindi, f. qqueh, yosacodzondi tutu, yosacootnaha,
fu. qcoo.
Escriuir por minuta . yotaandidudzu nacaha.
Escripto estar algo. yondaa, f. con.
yondaatnuni, yodzo tutu, yodzo
tnunitutu, f. codzo. yondaatutu.
Escripto ser algo. yosacondaatutu,
yosacuvua tutu, yosacodzo tutu, yosacondaatnuni, yosacuvua
tnuni.
Escriptor que compone. tay yodza
cacundudzu, tay yodzaquevuindudzu, tay yodzatuvuindudzu,
Esicriptura. tacu.
Escriptura contra alguno. tacu
yondaadudzu sita, tacu yondaatniño sita.
Escri-
folio 102v column 1
folio 102v column 2
Escriptura de propria mano . mihi
yu tacundahamayndi, mihi casi
yu tacunitaa mayndi.
Escriptura verdadera. tacundudzundaa, l. disa.
Escriptura falsa. tacuyete, tacuñandisa.
Escrupulo tener. yoyuhuininoinindi, yosidzonino inindi futu. cuidzo, yonachihi inindi, yonateye
inindi.
Escrupuloso . tay yonayuhui nino
ini, tay nateye ini.
Escuadron de batalla. ee siña yecu,
eesichi, eeichi yecu.
Escuadra o cartabon . yutnu siqui,
yutnu sani siqui.
Escuchar, yoninindi, fu. conini, yosinindi, f. qni.
Escuchar de secreto. yonini yuhundi
yosiniyuhundi, f. qni yñe yuhundi.
Escuchas, espias de campo. tay yondaa yecu, tay yocuvui dotoyecu.
Escuchas, espias de ciudades. tay sivui yuhutnañu, tay yosacoto yuhu, tay yosivui nano tnaha tnañu
tai yosivui coho tnaha tnañu, tai
yosaquaitnuni ini.
Escudo. yusa.
Escudarse. vi. abroquelarse,
Escudero que haze escudos. tai yodziña yusa, tai yoquidzahuaha.
Escudero que acompaña. tay indodzo nuu, tay codzo nuu.
Escudilla. cohotutnu.
Escudilla sin orejas. coho tinduu.
Escudilla vidriada. cohondee, coho
nisadzodzevui ñuhu.
Escudilla que llaman molcaxetl. co
cohondedzi, coho yehe saha
escudriñar cosas arduas. yonuhuyondesi inindi, yonanducundi dudzu
yonanducudziyondidudzu huisi
yodzatnani inindi.
Ercudriñar lo que ay. con curiosidad
yodzacacanuundi. yonducucasindi, yodzacononini nuundi yodza
cacandahandi, yotasi nuundi, yosacoho nuundi, f. qcoho, yosaco
nuundi. f coo.
Escuela. huahi sadzaquaha.
Escuerço teyahuadzecui.
Esculpir. yosatandindusa, yosataconondi dusa, f. cara. yotavua huahandindusa, yodzacanaconondidusa.
Esculpida cosa en piedra o madera.
yuu, l. yutnu dusa yuu, l. yutnu nisatandusa, dusa yuu, l. yutnu.
Escura cosa. sanaa sañuu, sayavui.
Escura vn poco . huahi ninaa iñe,
huahi nicuinda iñe,
Escura cosa dificil. huisi tadzi, huisi ini.
Escurecerse algo. yocuvuinaa, yon
duvui naa, yosaquehequandahui,
yosaquehendoyo, f. qquehe.
Escurecerse como quando cierran
ventana. yonuquehe quandahui,
yonduvui naa.
Escurecerse el dia con nuues . yñe
huico, iñe naa, ita huico. fu. cuita.
yosaquehe quandahui, fu. qque,
yonandutu huico.
Escurecerse el sol, o la luna. yodzahui nuundicandii, 1. nuuyoo, yo
naa nuundicandii, yñe naandican
dii, l, yoo. f. cuiñe.
Escu
folio 103r column 1
folio 103 column 2
Escurecer a otra cosa. yoquidzanaandi, yoquidza ñuundi, yoquidza
cuiudandi, f. cadz, yochihidzahuindi, yochihi quandahuindi.
Escurecimiento. sayosaquehe naa.
Escurecer a otro con mayor luz. yodzandoyo ninindi, yodzadzahui
ninindi.
Escurecer vn poco como a la tarde
yocuvui quehui, yoquaandeq, yondoyo nuuñaha, yoquaa nuu ñaha
yoquaa yocuvuinaa.
Escurrir el agua con las manos en lo
mojado. yosanindi, f. qni. yonaquenindi.
Escusarse. yoquahadaandi, yocahandaandi, yonducu yuhundi.
Escusarse echando la culpa a otro.
yosicotaa ñahandi, yodzatavuindita quachi yotaandi taquachi
Escusada cosa no necessaria. sañasini ñuhu, sañasa cuvui.
Escusado por priuilegio. tay nindai
nini, tay nisi tatnino.
Esecutar. yonadza cuitendi. yodzandaandi, yodzaqcuvuindi, yoquidzandisandi, yoquidza cuiteniñonondi, yodzasinocavuandi, yodza
sinocoo sentencia.
Esento. vide escusado.
Esequias hazer, yonaquatundidatu
deye yosicandi datundeye.
Esforçarse para algo yoquidzandai
inindi, yoquidzayeeinindi, yoquidzasaainindi, yoquidzaca nu inindi, f. cadz, yotniñoyee inindi, yonducundaindi, yonacaha inindi.
Esforçar a otro. yoquidzandaiiniñahandi, yoquidzayee iniñahandi,
yoquidzayeendi inita, yoquidza
saa iniñahandi, yoquidzacanu
iniñahandi.
Esforçado vide animoso.
Esigremir. yonucuiñe tatnundi, yodza quaha tnunindi tatnucaa yonaquahatnuni dzavua canitnaha
yodzacaanduu tnahandi tatnucaa
Esgremidor. tai yonucuiñe tnuni tatnu caa.
Eslabon de Cadena. caa ñohotnaha
yoho caa,
Eslabon de pedernal. caadzacai ñuhu
Esmeralda. yuu yuchi yodzocuii.
Espacio de tiempo. sañohonaho, sacaa nino quevui, sacanu quevui.
Espacio de lugar o distancia, nahosi
noho naho, sacaa siña nino nahosisañohondihi sacaandecanahosi.
Espacio o interualo en el canto. sa
yoquevuinino, sayosacuitanino.
Espaciosa cosa como delugar ancho.
quahasica ñoho naho, sicacaatandanino, quahasica caa nuna.
Espaciosa cosa tardia. sacuvuiquay,
sacuvui naha, sacuvui quahanaha
Esipacioso hombre. tay quidza quai
tay quai, tai cundu tay dzusa, tai
yoquaininotniño, tai yoquidzini
notniño, tai yoquidzahuasitniño
tai huasi.
Espaciosamente hazer algo. yoquidzaquaindi, f. cadza.
Espaciarse por via de recreacion.
yodzacana inindi yodzasisi inindi, yodzanuna inindi.
Espada tatnucaa, yaquacaa.
Espada de dos filos. tatnucaanduvui
siyonuu.
Espa-
folio 103v column 1
folio 103v column 2
Espadar lino o algodon. yocanindi
cachi, yodzucundi cachi.
espadaña. cóyo.
espadaña esquinada . coyo siquidziñe.
espadaña con tallo, y bohordo, coyo
dzi yahi, coyo ticooyetu, coyo tinama, coyo nicanadzitu, l. yetu.
espalda. sata.
espaldar de asiento. tayutehe.
espantar, vi. atemorizar.
espantar a otro, estando descuydado
yodzayuhui naa ini nahandi, yodzayuhuiñuu naa ini ñahandi.
espantarse . yoyuhuindi, yoyuhuininondi, yonehe nino inindi, yonaainindi.
espantarse, admirandose. yosaitnuhundi, f. quai, yonaa inindi.
espantarse como de trueno. yondoyocavuandi.
espantar como de ver cosa muy honda. yotuvuinino yyosindi, yosito
nuu yyondi, f. coto, yondaandodzo satandi.
espantable cosa, que pone espanto.
yyondadze iñe, chidzu dadzeiñe
chidzu yyoyñe, dzoyyo yyo iñe,
dzo yyondehuica cadzi dzini yu.
espantadiza cosa . yyo, queteyyo,
queteyo yuhui.
espantajo, que ponen en las milpas.
teyucu, tanduvua tecuvua, tanduvua nicuvui, huaha tecuvua.
esparto. yetu, yetusata.
espartero. que lo labra. tay yotnaa
yetu ita.
esparteñas, calçado de esto. disayetu, disa ñuu.
esparzir. yosatadzeendi. yosata yavuandi, futu. cata, yondatadzeendi , yosaqdzeendi, yosaqneñe
yosaqee .
esparzirse el color . yosicanano nee
caa, f. cuico, inditadzico, f. cuind.
sicaita dzicosi, sicayosiconano
sayosaha neecaa nee isi yosaha
quai quai indita saha nee caa,
nee isi, yosiconanodzico yocananditadzico.
esparzir o derramir flores. yosatandi, f cata. yodzaqcoyondi, yoquicundiita, yoquicundodzondi ita
esparzidas, ser asi flores . yosita ita,
f cuta, yosacoyoo ita, f. qcoyo, yocoo coyo ita.
esparzirse las ramas del arbol. yosicondaha yutnu, yositandaha yutnu, f, cuico, fu. cuta, yococondaha yutnu, yonduvuinaa daha
yutnu.
esparzirse la fama . yotacuninotnuhu neecaa, yosinondodzotnuhu,
yosinonotnuhu, yosita ninotnuhu, yositandodzo tnuhu, fu. cuta,
yosaandodzotnuhu, f. caa.
especular o contemplar . yonanducuinindi, yonachihitnuni inindi,
yosaa cani inindi, fu. caa, yosaha
nee caa nee isi ynindi, f. qhu, yonuhuyondesi inindi, yosanainino
inindi, f can.
especies, o diferencias de cosas. sayonduvuidzee dzee dzee nuusi,
saninanina nuusi.
especies o diferencias muchas de cosas. cahisichi nuu, vt muchas diferencias de fructas, o peccados ay,
cahi
folio 104r column 1
folio 104r column 2
cahi sichi nuu cuihi, cahi sichi
nuu quachi, cahi sichi yehendahui
nuu quachi.
especia de comer. yaha castilla.
espender, gastar. yoquidzaquachindi, fu. cadz. yodzasandi, yosahañahandi yahui, f. cuhua.
espejo. yuu tata.
espejo otro. teino, yuu caatnoo.
espejo limpio. yuundoo, yuunina ña
tuvui cuiñe yehe, ñatvui sanisañu
nini, ñatuvui sayondaha.
espejo sucio y manchado. yuutata
nicuvui cuinda, nicuvui naa, nicoocodzo nuu yaca.
espejuelos, vi. antojos.
espeluzarse los cabellos. v, erizarse.
espeluzarse el aue. yonandequete, yonana
ñute, yondavua. 1. yonandavua tnumite, yodzocavua
tnumite.
esperança tener. yondatu huahandi
sistohondios, futu. cond. yosatu
huahandi, yosatuninondi, yosatu
sahandi, fu. quatu yocuvui cutu
inindi sindios.
esperar algun bien. yondatu tuhuandi, yondatundi sahuaha.
esperar con cuidado. yondatutuhuandi
esperar generalmente. yondatundi,
f. cond. yosatundi, f. quatu.
esperar animosamente al enemigo.
yosatu yee inindi, f. quatu yondatuyee inindi.
esperar en Dios. yosatusahandi, fu.
quatu, yondatundi nana stohondios, yotasicanu inindi, yotasindaa inindi, yotasiee inindi.
esperezarse. yonacaa. yonacuiyon-
di, yodzayehuandi.
esperimentar. yositotnu nindi, f. coto, yosatnahaninondi, f. qtnaha,
yosatnahandi sahuaha sadzico.
l. sacanasavhui.
esperimentar, haziendo todo lo que
se puede hazer para ver si se podia alcançar. dehenuu dehendusi niquidzandi nidzatnaniinindi,
ninducu inindi, ninducutnani inindi, nindehenituhu niquidzandi, nicacundita nicacucavua niquidzandi, sacaa sayyoniquidzandi, dzocaa dzo yyoniquidzandi.
espesa cosa de potaje . vhua, sanicuhua.
espesarse asi. yocavui vhuandayu,
yocuhuandayu, yocucundayu.
espessar algo. yoquidzavhuandi, futu. cadz.
espesar rexa, o otra cosa, juntandola. yotnaha yutnu, yotnahayotnee yutnu, ysinaa yutnu ita tavuicaa isi yutnu.
espessar algo como de seto. yodza
tnahandi, yodziñandi, yoquidzanaandi, f. cadz. yodziñacutundi, yodzatnaha cutundi, yonañucutundi
yutnu, yochihi naandi, yotnaacutundi, yocootasicutundi.
espessarse asi. yotnahacutu yodziña
cutu, yonañucutu yosaquaatnahacutu yutnu, yotavuitnahacutu
espessa o tupida tela o manta. dzoo
caacutu, ñee ñee, caa nuudzoo,
yyonitusidzoo, dzoo caa ñee nuu
esphera, o espherica cosa. satinduu.
espiar, vi. açechar.
espia. vide. adalid.
espia
folio 104v column 1
folio 104v column 1
Espia de guerra. tai yondaa nuu tnañu, tai yyo nuu yecu, tai yodzonuu tnañu, tai yyo nuu yecu tay
noho nuu yecu, tai yondaa nuu
ñahu, tai yondiyu yondadze nuu
ñahu.
Espiga de trigo. neñe nuni castilla.
Espiga de trigo mocha, dzañee nuni
castilla dzañee nicaicoo,
Espigar el trigo o maiz. yocanadzini, yosinondehe dzinineñe, yocana yoco
Esipina. iño, iñodzaa.
Espinoso arbol. yutnu iño, ducuiño
yutnuita temii, yutnu yeque.
Espinosa cosa. sandaha iño, sanicanaiño.
Espinas de visnagas. yño quaha, iño
tetaha, teñodzini.
Espina de pescado. iño teyaca.
Espinar punçar. yotuvui iño ñahandi, yoquiñoñahandi, yodzacuidzo iño ñahandi.
Espinazo, yeque noho tnaha sata. yeque sata.
Espinilla de la pierna. dzichi, dzeque
dzichi.
Espirar hechar el huelgo. yotniño
yocondi, yodzacai yocondi.
Espirar por rezollar. yocai yoco yuhundi, yocana tachi yuhundi.
Espiradero o respiradero. sayocana
tachi, sacai tachi.
Espirar. yosihindi. f. cuvui, yondehendi. yonaandi.
Espiradero de troxe. sayndii sahayacacoo, dzoho yacacoo.
Espiritu o soplo. sasitehuitachi, sasitehuindodzo tachi ñaha.
Espiritu lo que da vida. ini.
Espiritual cosa, sasi ñuhu.
Esipiritualmente. tnuhu siñuhu.
Espital vide enfermeria.
Espital de pobres. huahi tayndahui,
huahi taycai,
Espoladas dar al cauallo. yochihindiiñocaa, yotuvuindite, yosaachihindicate, dziñete.
Espolon de gallo. dziñete, yeque indaa sahate.
Esponja de la mar . yuu ñuñu duta
ñuhu.
Esponja de piedra. yuu ñuñu saindii
yavui, sandaye satequeque.
esponjarcon esponja. yosihindaandi
f. cuvui yosaundaandi, f quu, yosihindaandi nuu yuu ñuñu,
esportilla. doho ñuu, doho tindusi.
esposo. tay nitnahandaha, tay nicuvuitayu sihi ñahadzehe.
esposa, idem.
esposas prision. caa sacohondaha, caa
saco nunidaha l. dzuqndaha.
espuela. caa saquehe dzeve. f. saha.
esprimir sacar çumo. yosanidi, f. qni
yonaquenindi, yodzatoondi.
esiprimida cosa asi . sanitoo sanicai
nini.
esprimir retorciendo paño. yonaqnindi, yocoyondi, yodzacuiyondi,
esprimida cosa las orruras que quedan. tetu sanisanisa niqueni.
espuerta. doho.
espulgar, yonducundi tiyoho. l. tiyucu. yotneendite yodzaconondi tiyucu.
espuma. teiño, itanduta. de agua cruda, tequeyenduta.
espu-
folio 105r column 1
folio 105r column 2
Espuma de cacao. teiñodzehua, ita
dzehua.
Espumosa cosa. sacana teiño, sayeheteiño, sayyo teiño.
Espumar, hazer espuma . yocuvuiteiño, yocanateiño, yosidzoteiño, f. cuidzo.
Espumar, quitar la espuma. yosaindodzondeteiño, fu. qua, yocahindodzondi, yodzitandodzondi, yoqhundodzondi teiño.
Espumarajos hechar. yocananduta
dzee yuhu, yosidzondutadzee yuhundi, f. cuidz. yosiconduta yuhu. yonanandutadzee, yosatendutadzee yuhu, f. cate. yoquesindutadzee, yuhundi.
Esquero, bolsa. ytne quachi,
Esquilmada tierra, ñuhu nicuvui
ñumi, ñuhu ninduvui ñama, ñuhuninasino ñuhu ñasacuvui huahaca, ñuhu tesii, ñuhu tesaha ñuhunicuvuitiyaa.
Esquilmo de ganado. sayondaicatate sayoquicodzote, sayotuvuite.
Esquilon. caa campanadzuchi.
Esquilonada campana. caa campana yñe yoo, caa campana iñe cani.
Esquina. siqui.
Esquinada cosa. sayyosiqui, sayñe
siqui.
Esquinancia, enfermedad. quahi ñuhudzuq, quahi yondiyudzuq, quahi ñuhu nisacoho dzuq, quahi nisacoho yacadzuq. l. nisino yaca.
Esquinancia tener , yocanadzuquedi,
yondiyudzuquedi, nisacoho quahi
ñuhudzuquedi , ñoho yacadzuquendi,
nisinoyacadzuquendi.
Esquiua, o arisca persona, tay quaa
ini, taynina ini, tay ñatneeini, tay
tucuini, tay ñoho tucuini.
Esiquiuarse. yocuvui quaa inindi, yocuvuininainindi, yotnee inindi,
yocuvui tucuinindi, ñoho tucuinindi, yotniño ninainindi, ñayosicoinindi sita, ñayocaandi sita.
Esquadra de cantero. yutnusiqui.
Esquadron de guerra . eesichi yecu,
eeichi yecu.
Ese, essa, eso . sadzevuita, ycatay,
dzevui sa sadzevui yca sa yca.
Ese mismo. sadzevninduicatay, sadzevuindutay.
Esencia del hombre. sacaatnuni ñayevui
Essencia de cosa. sacaatnuni.
Este es. sahayocuvui.
Esta es mi suerte. dzavuandatundi,
dzavuacaa sindi, dzavuacaayundatusindi, dzahua ñuhusindi, dzavua ñuhu indaandi.
Estable cosa. sayyocutu, sayyodehe
tnahaquevui, f. coo, sañayotevui
sañayotnani, sayyo sañu, sayyodziya, sayyo naha sayyo yata.
Establecer. yocachitnunindi, yotasitnunindi.
Esta bien. nacuvuidzavua, nacoodzavua, huahadzavua, huatudzavua.
Establo. vi. caualleriza,
Estaca para cauallos. yutnu sacondaandico, sacondaanunite.
Estaca para plantar. yutnutata.
Estacas tales plantar. yodzandaindi yutnu, yonacanindi yonacusindi.
O
Esta-
folio 105v column 1
folio 105v column 2
Estacada de plantas. yutnu nina cusita, ytu quandai, yutnu cuihi.
Estacada de cimiento . duyu nisani
saha huahi, duyu nisanuta huahi.
Estaca de pared. yutnunduyu.
Estacada lugar donde corren cauallos. sacaandaa dzaconota cauallo, sacaandaa cono saa dzuhua,
Estadal medida de estatura de hombre, cuhua nee siñendaa, siñendichi.
Estado la altura de cada vno. cuhuandoyo cuiñendaa, cuhua qcuiñendaa, cuhua siñendaa.
Estado o grado en que esta vno. sasi
coota, sayyota, siñata.
Estado grande. sasicoo candadzico,
sisicoo huahadzico.
Estado mediano. sasicoo mañuni, sa
sicoomañu mañuni, sasi coodzavuadzavuani, sasicoo dzavuani.
Estado de cada cosa. dzavuayyo dzavuatnaha yyo.
Estambre de lana. yuhuatinduu, yuhua cuiñe, yuhua niñe, delgado.
Estampas o figuras. naanisadzita
tnoo, nisadzitadusacaa, naayondaa tutundusa.
Estampida dar el ganado. yositadzee
ydzundeque.
Estampida o entrallido dar el fuego
yocande ñuhu, yositadzee ñuhu,
f. cuta, yondavua ñuhu.
Estancar parandose. yocoo cuiñendi chindi, yosatundi.
Estancarse el agua. yoquehuinduta,
yoquidziyu duta, yondoconduta, yoquindadzenduta, yoquiquainduta.
Estança de veladores en la guerra.
sasacoota nuu ñuhu sasacoonditota yecu, sasacondito yeheyecu
Estança donde esta alguno. chiyota,
sayyota, sañuta, sanohota.
Estancia de ganado. sayyo ticachi.
Estancia aldea. daha ñuu ñayuq.
Estandarte, huayu, huayudzoo.
estangurria. quahi dzadza.
estangurria tener. yodzachii cacandi, yodzachii vhuindi, yodzachii
quaindi, dzonoodzonoo, yodza
chiindi.
estaño para dorar. dzoodziñuhu, dutadziñuhu dzehui ñuhu cuisi.
estanque de agua. yende duta, sahanduta, sacaanduta, daucaanduta, da u ñohonduta.
estar como quiera. yyondi, f. coo.
estar sentado idem.
estar en silla, ñohondi tayu, f. coho.
estar sentado en escaño . yodzondi
tayu, f. codzo. yondihindi tayu.
estar ssentados muchos . ysisiyota,
f. cuisi coo,
estar en pie. yñendi. f. cuiñe.
estar muchos en pie. ysisiñeta, f. cuisi cuiñe.
estar de codos sobre la mesa. indodzo sitendahandi nuu mesa, f. cuindodzo, yosanindodzondisitendahandi, ñuu mesa, f. cani.
estar de pechos sobre la mesa. caandodzo dayendi, f. cavua.
estar prostado. itadayendi, f. cuita.
estar cerca. yyo yatnindi, yatnini yyondi, ñasica yyondi, ñasicañoho
naho yyondi,
estar dentro de casa yehendi, futuro, queh,
estar
folio 106r column 1
folio 106r column 2
Estar dentro de algun pozo. ñohondi, f. coho, ñohondacu ñohondito
estar de prestado. yyo nuundi, dzo
yyo nuucandi.
estar todo lleno y ocupado que no
cabe otra cosa. huadza yosinanino, huadza yonunanino, ña caa
sinanino, huadzacaa sina.
estar por orden algunas cosas, vna
sobre otra. yehe toto huii, futu. quehe.
estar manchado. yocatu, yondaa,
yondichi, yondaha.
estar bueno. yyodatnundi, yyondaindi, yyosaandi, yyohuahandi,
dzohuahacayyondi.
estar muchas cosas juntas. yyotnaha, yehetnaha caatnaha, fu. coo,
fu, quehe, fu. cavua.
estar encima de algo, si es en pie.
yñendodzondi, indodzondi, futuro. cuiñe, y si es sentado . yodzondi, futu. codzo, si hechado.
caandodzo, fu. cavua.
estar debaxo de alguna cosa . nino
yyondi chisi yyondi, sahasi yyondi, chisi yyondi, yeheinisi yyondi
yehendi chisisi.
estar en alto para caer, yosanditandi. fu. qndita, nuundita dendita sa
cuvuindi.
estar entre algo. tnañu si ñoho, naho si yyondi.
estar muerto de hambre . yosihidzocondi, fu. cuvui yocuitadzocondi,
yococondi, huasi cocondi.
estar boquiseco. yoyechi yoyaandi
yocayayuhundi, yoyechindodzo
nee yuhundi.
Estar Dios lexos del peccador. sica
yodzicastohonDios sitay sadza
tevui, sicayoquehuiñahahastohonDios sitay yodzatevui, yocuvui
sicastohonDios saha quachi, yosacoho naho stohonDios, sita saha quachi.
estar metido en algun lugar hondo.
caaninoyavui yende, fut. cavua,
caa nino cono.
estarse secando la ropa colgada. indita caa yechidzoo ynditayechi,
y si esta tendida. caa yechi, futuro, cavu.
estar de cuesta con otro. caandaa,
caaninindita dzuma dzeque yyondisihita.
estar ocioso o valdio . dzoydo hoonicandi, dzoyyocahacandi.
estar firme. yñecutundi, yñedzadzindi, futu. cuiñe, ñayosanditandi,
ñayosichi ñayonehe.
estar claro y manifiesto algun negocio. yotuvuidaa, yotuvuindisi,
ñayuhu ñasiyo nicuvuindudzu.
estar algo correoso como cuero .
yocuita, yocuvui ñami.
estar mohino. yosandehui inindi, f.
qdeh. yosacuiñe inindi, f. quiñe.
estar claro y resplandesciente . yotnoondaa, yotnoondodzo yotnoonino.
estar clara la casa. yocuisinini yoyahi nini, yotnoo nini, yñeyaa huahi, yñecuisi huahi, f, cuiñe.
estar amarrado. yondaanuni, yonuni, yondaandico, yondaatneendi.
estar atado de pies y manos, como rebuelto en cordeles. yosiyoninondi
O 2
yo
folio 106v column 1
folio 106v column 2
yosiyondaandi, f. cuiyo, yodzucu
ninondi yoho.
Estar sobre las puntillas de los pies.
yñetedzadzandi, yñe nuu sahandi.
Estar algunos mirando con grande
atencion. yndaya daata, ytatendaata, ytacandaata, itatavuindaata.
Estar recostado arrimado. yondaa
tuvuindi, f. con.
estar las milpas llenas de yerua. caandusi itu, nindusi itu, ninduvui yehe itu, yondaacuhu, ninanacuhu.
estar echando de si calor el agua.
yocanaquesiduta, yosinodzaanduta, yosinoyoconduta.
estar en la carcel. yehendi huahicaa,
f. queh. yyondi huahi caa, f. coo.
estar sin sentido . yoquinaainindi,
yoquidzahui inindi yoquicuvui
tucu inindi.
estar los peccados contra mi amenazandome. quachi yodzahui ñahasindi, yodzacuicoñaha quachi,
yodzacoto yyoñaquachi, yodza
neheñahasindi.
estar siempre en peccados. yondihindi, yonañundi quachi, f. cond. yondidzo yotavuindi quachi, f. cadi.
fu. catav.
estar en el campo. yyondi yucu, f. coo,
yehendi yucu, f. quehe.
estar al rededor sentados. yyocuta,
ysi siyota, yosicocuta, yotnaha,
nañuyyo, nacañu yyota, nitnaha
ninañu ysisiyota.
estar sentado, arrimado. yondaatuvuindi, indaatuvuindi, en pie.
estar sobre auiso. yyotuhuandi, yon
yondatu tuhuandi.
estar entre otros. ininotnahandi, f.
cuinino, yñe tnahandi sihita, fu.
cuiñe.
estar algo rebuelto. yodzacanino.
estar apartado o lexos, sica ñoho naho, vi. supra.
estatua de bulto yuu. l. yutnu naa,
yuu, sanduvuinaa.
estatura vi. estado de hombre,
este, esta, esto. tay, yaha, saha.
estenderme a la larga. yocaandaandi. f. cavua, yocoo cavuandaandi.
estenderse el olor. vi. esparzirse.
estenderse la enfermedad . yosino
nuuquahi, yosinonini, yosaninidzico quahi, yochihi huidzo quahi, caa ninindudzuquahi.
estender todo el cuerpo. yosaanditacaa quai, f. caa, yosaanditaquai,
yosandita yaaquaindi, fu. qu. y
mandando dizen . tanditacaa quai
dzitando, dzondita caaquay.
estender la mano o braço . yodzaqnditadahandi, yodzaqcaandahandi.
estender alguna cosa. yodzacaandi,
yodzaqndacandi.
estendido estar. sanisacaa, sanisacaca
estender las ramas el arbol. yosicondaha yutnu, yositandaha yutnu,
futu. cuta, yosacandaha yutnu
fu. qcaca.
estenderse el sembrado , multiplicarse la semilla. yositata, f. cuta,
yositacama tata, yositandaa, yococondaa, yonohondaa.
estenderse por la tierra, como hojas
de calabaça. yosinondodzo yoco
con-
folio 107r column 1
folio 107r column 2
yococondodzo, yocuvuicahi yonohondaa yondidzindaa.
Estenderse el azeite en la mancha.
yosinonoo, yosinonini, yosanini,
f. qnini, yosandoho. futu, qnd,
yosinondoho;
Estenderse la culebra. yosacaate, f.
qcaa, yocaate.
Estender el cuello alçando la cabeça la culebra. yosaandita, f. caa,
yodzacaandita dzuqte.
Estera yuvui.
Estera labrada. yuvui tacu.
Estercolar el campo. yosaqndimihi
f. caq, yoquidza quahandi ñuhu,
yodzaquetendiñuhu mihi, yosasindi mihi, f. cusi, yochihi sahandi
mihi, yosatandi saha. f. cata, yodza caindi saha, yosaqndi saha,
fu. caq.
Estercolar al pie del chile. yotaandi saha yucu yaha, yotniñondi saha yucu yaha.
Esteril hombre o muger. tay. l. ñaha numa.
Esteriles marido y muger. tay nicuvuindehe numa.
Esteril hazerse. yonduvui numa, yonduvui quaa.
Esteril arbol sin fructo. yutnu tnema, yutnu naha.
Esteriormente. satuvuindaandisi
satuvuindaa canda, satuvuindisi,
satuvuindodzotnuhudza cotoñaha, tnuhu saqndodzonica, tnuhu
dzo saqndodzonica, tnuhudzo
caandodzonica.
Estero de mar, dahanduta, sanitucu
nduta ñuhu sanisacutandutañuhu
Esteuado de piernas taiyosicatnehe site, tay dzichi quaye, tay site
cadzo, tay site yaqua.
Estiercol. yehui.
Estiercol vasura. mihi.
Estilo de ablar. dzavuayu yocahata
dzavuayu, dudzu yocahata.
Estilo o costumbre de la tierra. dzavvayuyyo, dzavuacaa.
Estimar por tasar. yocachi yahuindi, yotnai yahuindi, yosandayahuindi. f. canda.
Estimado o apreciado desta manera. sanisa cuiñe yahui, sanisanita
yahui. sanicachitayahui.
Estima de estado. satoho sayya, sacanu tnuhu yya tnuhu toniñe.
Estimable cosa en precio. sayondaa
yáhui, samani, sayondaa, sacatasi
sasica yondaa, sayehe yahui, sañoho yahui.
Estimable cosa, sacuihi, satesi samani, sayocuvui mani.
Estimarse en mucho. yocuvuidzuquedi yocuvuicanundi, yocuvui
nino dzuquedi, yocuvui cuihindi,
yoquidza cuihi maindi, yoquidzadzaha maindi, f. cadz, yonaquai cuihi mayndi, yonaquai manindi maindi, yocuvuidzahandi,
yonaquaidzahandimaindi.
Eftimarse en poco. yonoo cuvuindi, yonduvuidahandi, yonduvui ninondi, yonduvui dihindi,
yonduvui dzuchidzañandi, yocuvui ñadzahandi, yonduvui
dzuchi.
Estimar vna cosa en mucho. yosini
cuihindi, yosinidzahandi fu, qni.
O3
yonai
folio 107v column 1
folio 107v column 2
yonaicuihindi, yonaitesindi.
Estimar en poco o nada. ñayocaha
tnunindi, ñayocoo cotondi, ñayo cuvuidzaha inindi, ñayocuvui cuihi inindi.
Estimado ser de otro. yosaquehendudzu, yosaquehedzico yyondi, yyoindaa ñuhundudzu, fu.
cuindaa.
Estimar mas vna cosa que otra. yodzoca yoquidza manindi hooca
yoquidzamanindi, futuro, cadz,
huihica yosini manindi cuihicayosini manindi, hoocayosinimanindi, yotasisiyoca yosini manindi, f. qni.
Estimulo de la carne. sayondenooñena ini, sacuvui ñenaini, sayocatne ini.
Estio. huico ñumi, huicondii.
Estirar. yodzitandi.
Estirar mucho yodzitanihindi, yodzitasaandi.
Estirar la balsa en el agua, yotehuindi sito, yodzacacandisito, nuunduta.
Estirpe de linaje. duhu, sandu, tnuhu, duhu sandu tnuhu yaa.
Estitica cosa. saatu. sacaya, sayoquidzatatna.
Esto. saha .
Estiual cosa. sahuico ñumi. sayotnaha huico ñumi.
Esto no mas preguntando. saee tnuhu yca.
Estocadas dar. yotuvui ñahandi tatnucaa, yotuvui nuu ñahandi.
Estola . idez . l. sayonucoho nano
dzuq.
Estola ponerse el sacerdote cruzada yotniño nano dicandi
Estola ponerse como el obispo tendida. yotniñodacustola dzuqndi
yodzanoondudzocuitendistola. yodzanoo cuitandaandi stola dzuquendi
Estola ponerse el diacono. yotniño
nano dziñendi.
Estola estar puesta. ñoho nano dicandi. l. dziñendi,
Estomago. nuu ini.
Estopa. cachi, tetaca, techihi,
Estoque. tatnucaa nuucuiñe, nuundico
Estornija de carro. duyucuvuicutu,
yutnu cata.
Estornudar. yocadzandi.
Estoruar. yodzatuhundi yodzaque huindi, yodzaquehuininondi.
Estoruar al que habla. yosandandi dudzuta, yodzaquevui ninondi dudzuta yosanuninondindudzuta, f. canu yodzacai ninondi dudzuta.
Estoruar o detener al que camina.
yocoo caniñahandi, yodzaquai
ñahandi.
Estado. tayu toho, tayu yya siña, yyasiñatoniñe, siñanuu, siña mañu
siñadzavua siña yya cuvuinuu.
Estrado poner. yosaqnditayu, f. caq
Estragar. yodzatevuindi yodzatevui cahandi, yodzatevui ñahadi.
Estrago de muertos. ñayatni tay nisihi, ñayatni deye.
Estraño o estrangero . tay ñuu
tucu, tay ñuu sica, tay sica nuu
tay dzaha.
Estraña cosa. sahuasi ñuu sica, ñuu
tucu.
Estrañarse. yocuvui nina inindi sita
yocu
folio 108r column 1
folio 108r column 2
yocuvui quaa inindi, yocuvuisicainindi, yocuvui tucu inindisita
Estrañara otro. yoquidzaquaa ñahandi sita, yoquidzanina ñahandi, f. cadz, yoquidzatucu iniñahandi. yosaniquaa ñahandi, f. cani, yocai cani quaa ñahandi.
estranarse en tierra agena. idem. l.
ñayocaa huahandi.
estrecha cosa tuu, tnañu, cuite, ñacahi, tnehe yyo tnaha.
estrecha cosa como agujero. yavui
indii tuu, yavui cuine.
estrechar algo . yondadza tuundi,
yondadzadzu chindi, yonacadzi
ninondi, yonadza tnahandi, yoquidza tuundi, f. cadz.
estrecha mar. sayonduvui cuiñe
duta ñuhu, duta canu, saninoondaanduta canu, saninduvui tuu.
estrecha cama. cuiñe cuite, ñacono
ñaquaha mini.
estrella. tiñoo dzini
estrellado cielo. andevui ysindaa
tiñoo.
estrellera yerua. yucu tehui,
estrellados huebos. devuiyochiyo
tniñonee.
estremada cosa. yyo canda, yyodzico, yyodzacu, yyohuii, yyo sai
nuhu,
estremecerse el cuerpo. yonehe yondayu, yototocasi, yondoyo casi, por frio,
estremecerse por algun miedo. yondoyo cavuandi, yonadzitandudzundi.
estremecer hazer a otro yodzanehe, yodzandayundi, yodzayusi ña-
ñahandi, yodzacandandi,
estremidad. dzinisi, sahasi.
estrenar vasija. yodzunindi.
estrenar vestidura. yosaandesindi,
yodzocondi dzoo, yondisindi
sa saa.
estrenar casa . yodzacaiñuhundi
huahi,
estribo de silla. caa inditadziñe idzu
caayonañundaata dziñe, caa sa
nañundaata, caayonañundodzotadziñe, caayonañuninota.
estribo de edificio. dai huahi, namandai huahi, namayehe tuvui
huahi, yehenai huahi, yehetnee
huahi.
estribar en algo. yosañundodzo, yosañundaandi, fu. quañu, yosacuiñendodzo, f. qcuiñe.
estribar haziendo fuerça con las manos. yondaa cuitandi, yosaacuitandi, fu. caa, yosicotneendi, yosicodzitandi, yosico cahindi, f, cuico
yondico tneendi.
estropeçar. yosaaquehe sahandi, f.
caa, yosaquehe sahandi, f qquehe, yosacoo tuvuindi, f. qcotuvui
yocaandaa.
estropajo tetaca, dzamandaa, techihi tetaa.
estruendo hazer en el agua nadando. yodzacamandiduta, yodza
cono noosahandinduta.
estruendo o ruido hazer andando.
yosicacatne yosicanihindi, yosicadatnendi. f. caca.
estruendo hazer lo que se quiebra.
yocasa. yocanda yocuuuindanda
yocuvindasa.
O4
estru-
folio 108v column 1
folio 108v column 2
Estrujar fructa yosanindi, futu, qni.
yoquitundi, yodzacainditandi,
yodzacai tnimandi.
Estuche de curujano, o barbero.
sa ñoho caa, sa isi nino caa tay tatna quahitnani, huahi yuchi.
Estudiante. tay yodzaquaha.
Estudiar. yodzaquahandi, yodzaquaandi.
Estudiar, preuenir lo que se ha de
hazer o dezir. yositotnunindi, futu. coto, yodzaquahandihindi,
yodzaquahatnunindi, yondaa
nuundi.
Estudiar, tomar de coro . yodzacai
casi inindi, yotniñocasi inindi.
Estudio, diligencia poner en algo.
yosacoondaa mihi yosacoondaa
tneninditniño, futu. qcoo. yosacoondaa ñeendi.
Estufa. huahi ini, huahi huidzi, huahi iñeyoco.
Esica enfermedad. quahi yaa, quahi quaa.
Eterna cosa. sahuaqndehe, huaquaa.
yodzaconondite.
Exemplo tomar de otro. yositodzavuandi, futu. coto, yosaitaniñondi, yosaidzavuandi sita, f. quai.
Exemplo dar a otro. yosahanditaniño, fut. cuhua, yonahandi sita
taniño.
Exemplo, dechado. taniño, taniñondusa.
Exemplificar. yocootasinditaniño,
yocootasindi tnuni taniño, yocachinditaniño, yodzadzevuindi
taniño.
Exercicio de obra . sayoquidzataniño.
Exercicio tener asi . yoquidzandi,
fu. cadza.
Exercitarse en negocios. ñoho saha
nihindi tniño, yoquidza ñeendi,
yoquidzanihindi tniño.
Exercitado en negocios . tay dehe
canu sita tay niquidzañee tniño,
tay dehecuvui sita, tay dehesini
tnuni.
Exercitar a otro. yonahatnunindi
sita, yoquaha tnunindi sita.
Exercitarme en armas . yosacuiñe
tnunindi yondaa nuu tnunindi,
yosaanuu tnunindi tniño, yodza
quahatnunindi, yonaquahandi,
yonaquahatnunindi.
Exercicio tal. sayondaa nuu tnuni,
dzavuacuvui yecu.
Exercito. saninatacacanu taycadza tnañu , saitavuitnaha saha
cadzatayecu.
Experto. vi. esperimentado.
Exteriormente. vi. esterior.
Exortar. vi. auisar.
E. A N T E X.
Exalacion, vapor. yoco, yocana
ñuhu. l. duta.
Exceder. yotasisiyondi, yochihi yahandi, yocanacuisindi yocananditandi, yocana cuiñendi, yosacodzo ninondi. f. qcodzo.
Excellente. Vi. Illustre.
Exe de carro. ini yutnu cata, ini yutnu caa nini cata yutnucaa nini cata.
Exear al perro. yotasindi teina, yo
folio 109r column 1
folio 109r columm 2
Expeler, vi. desterrar.
Explorador. tay qqninacaandidza ñuu.
Expeditamente hablar. yocahacasindi, yocahadandandi ñayehe ña
yuhua yocahandi, ñayosaquehendudzu, l. saquendudzu, futuro,
qquehe.
Expuesto ser . sanisacoho saha sinandi.
Exponer, vi. autoridad dar. & licencia & facultad.
Extasis. sacoo ñuu ini.
Extasi, tener, o estar en extasi. yocoo ñuu inindi, yosaha inindi, fu.
qhu . yosaandita inindi, fu. caa,
Falso esicriptor . tay dzocahacataa
tutu, taa yetetutu, tay ñadaa taa
tutu, tay dzoyosaicaini yotaa
tutu.
Falso hombre que engaña. tay yodzandahui ñaha tay yoquidzasisi
ñaha, tay yosinisisi ñaha, tay yosicocaqni ñaha.
Falsa medida. cuhua ñandaa, cuhua
ñacuite.
Falso testimonio dudzu yete. quachi naa.
Falta por culpa. quachi, sayotevui,
sayotevuinino.
Falta cosa que no esta entera. ña nee.
ñandaa, ña needzavua, ñandehe.
Falta por mengua. ñatuvui, ñatuvuica, naquaha ñacahi.
Faltar de missa yocaindimissa. yodzacaindi missa.
Faltar de misa, passando adelante.
yosaanduundi misa, f. caa, yosaqsiyondi misa, yosaqndisindi misa
f. caq yotasisiyondi.
Faltar el que auia de venir. yoo, yocai, yocai nuu yondoyondi.
Faltar no estar en casa. yoondiyyo,
f. coo, yoondi, yondoyo ñuhundi.
Faltar de lo contado. yondoyo nini,
yosanini, fu. qnini.
Faltarme algo de lo que auia menester. ñaquaha cuvuisindi, ñayosaacuvui sindi.
Faltar las fuerças . yosacuiñe huasindi, f. qcuine, yocuvui huasindi,
yocuita dzocondi. yosica huasindi, futuro. caca, yñe huasindi, yyo
huasindi.
Fama de nueuas. satacunino tnuhu.
sa-
F. A N T E A.
Fabrica, hazer por artificio. yosai inindi, f. quai, yoquaha inindi, yonducutnani inindi, yodza
cacu inindi, yonducu inindi, yodzatnani inindi.
Facultad. sacuvui sindi, sacuvui huaha sindi,
Facultad tener. sanindayududzu cuvui cadzandi.
Facil cosa. ña cana, ña neni, ña tadzi, ña ta te, ña taa, ñandavua.
Faisan, tiñoo dasa.
Faja. huatu.
Falsar . yonadzamandi , yosicocaqndi , yodzandico cuisindi, yodzandicocavuandi, yodzacuico
siyondi.
Falso testimonio dezir. yonducuyetendi, yotaandi quachi yodzatavuindi quachi.
folio 109v column 1
folio 109v column 2
sacutanino tnuhu.
Fama, honrra. sasitacunino yyo sa
yosaquehendudzu, sayositanino
yyo, sayosaquehedzicoya saquehe yyondudzu.
Famoso en honrra. tay tacuninoyyo
tay yehedzico yehendudzu.
Famosamente desta manera. tnuhu
yehedzico, yehendudzu.
Fama mala. tnuhu ñahuaha, sandai
dzico sa nuu naha, sa nuucuvui,
sayoo yocachi huaha sita, sa sitacunino tnuhu ña huaha.
Fama mala tener. yondaidzicondi,
yonunaha isi nahata sa ña huaha
yoo yacachi huaha.
Familia, gente de mi casa. eedahindi, eehuahindi, eetnuhundi, eeyaandi. eeduhu sandundi.
Familiar cosa. tay caaini, tay tnee
ini, tay cuicoini.
Familiarmente tractar. yodzatnahadzeendi, yotnaidzeendi sihita,
yoquidza ñanitnahandi, yoquidza
tnaha quachindi.
Familiarmente como quiera. tnuhu
caa ini ñaha tnuhu tnee ini ñaha,
tnuhu sicoini ñaha.
Fanfarron, vi. valadron.
Fantasma. ñuhundevui, ñuhumaa,
dzandahui ñaha.
Fantasia tener. yosica huatandi, yosicandandundi , futu, caca, yonanduvua ninondi.
Faraute. tay cahadz aha. v. interprete.
Farsa, vi. comedía.
Fatiga, o congoja. sasi yuhuininoini
sanehe sacatne ini sasi cuiñe ini,
sa nee ini, sandehenino ini.
Fatiga tener asi. yondehe nino inindi, yonehe ini yocatne inindi, yonee yoyucu ini, yosacuiñe inindi
yondehui nino inindi.
Fatiga del cuerpo. sasi cuvuitatu, sasihi tatu, sandehuitatu.
Fatigado estar el enfermo, con algun dolor. yondoyo yondusindi,
vi. desasosegado.
Fatigado estar con negocios . vide
afligido.
Fausto. sasicayya. sasicatoho, saisiindicoñaha, sadzo yuhu nuu
Fauorecer a otro con gritos. yocanandisita, yocuvui huaandi sita, yocana huaandi sita, yocanasiindisita.
Fauorecer a otro con voto. yocahui
tnahandita, yonacani inindi sita.
yochi hitnuni inindi sita, yonaquai inindi sita.
Fauorecer a otro, socorriendole en
algun peligro. yotavuindita, yocuvuindi sihita, yocuvui sihindita, yñe sihindita, yochihindayndita.
fauorecer como quiera. yochihinday
ñahandi.
fauorecido ser pueblo. yosaquehendai yuvui tayu yonuquehenday
yuvui tayu, yocuvuinday.
fauorecido ser qualquiera. yosaquehendayndi, fu. qquehe, yonuquehendayndi.
faxa. huatu, sa namandodzo.
faxa de muger. huatu, yohodziyo.
faxarse la muger. yosamandodzondi
f. cama, yodzucuninondi.
faxada estar. yonamandodzondi,
yonunindi.
faxar
folio 110r column 1
folio 110r column 2
Faxar al niño. yodzacamandodzondi, yotniñodzucundi, yodzatuvuininondi.
quevui ñoho yahui, duvui quevui
yahui.
feria, el lugar. yahui sayocuvuiyahui, sa caa yahui, sa nacaca yahui
sa yoquidzata yahui.
feria de cinco a cinco dias . yahui
noho.
feria de a siete a siete dias . yahui
huita.
feria, acabarse, yrse la gente. yonduta yahui.
feria, yr a ven por recreacio. yosandayandi, fut. qda. yosadzacanandi yahui, yosacacandodzondi yahui, fu. caca.
feriar vna cosa por otra . yonadzamandi.
feroz hombre. taydzaa, tay tnañu,
tay yyo yy. tay sito yyo . tay sito
dzaa.
feroz ser. yonduvuidzaandi, yyodzaandi, yocuvuidzaandi yosito yyondi, yositodzaandi, f. coto.
festejar fiesta. yodzasaaninondi huicoquevui.
fertil tierra. ñuhu quaha, ñuhu cuvui huiyu ñuhucoco, ñuhucaacaha, ñute caa saa, ñuhuquidzi ñuhu tnoo
F. A N T E E.
Fea cosa. sa ña huii, saña caa huii,
sandii sacuiya, sa caandii, sacaa
cuiya, sa caa ñahuaha sasito
yyo, sasitondadze.
Feo hombre. tay dzocaandiica, tay
dzocaa ninica, tay dzocaatnooca, tay dzocaa cuiyaca, tay ñana
tavuicaa tay ñacaa yuhu nuu, tai
yondaa nani, tay yondaa naha.
fecunda muger. vi. supra.
fementido, sin ley . tay sa saandidzondudzu, tay ñandisandudzu,
taysasanududzu, tay dzo sacachi
hoonica.
fee sasinindisa.
fee firme. sasinindi sandaa. l. cuite.
fenecer, acabarse algo, yondehe, yotuhu, yosandehe, f. qn.
fenecerse alguna obra. yosinocavua.
fenecerla, acabarla. vi. acabar.
fenecer, acabar el que muere. yosihindi, fu, cuvui, yonaandi, yosino
coo siitniñondi, yondehendi, yosanaa, tu. qnaa, yosatuhundi, y por
metaphora. yosande heichi, yosandehe yaya, yosicandi, yonucoho tnuni, yonucoho cuhua dzuq
yucu quandaa tachi dudzundi,
cono mini, quandai tachi, yosaha
huidzo yosaha sahu.
feno. cuhu.
feria, mercado . yahui, quevui yahui, quevui yocuvui yahui, que-
F. A N T E I.
Fiador poner. yochihindi yoho,
yotniñondi yoho.
Fiar a alguna persona. yosiñendaa ñahandi. f. cuine, yocuvui sihindita, yonduvuindi naata, yocahi
yodzitandi yuhundahata, yocuvuindidzututa.
fiador
folio 110v column 1
folio 110v column 2
Fiador. taysiñendaañaha taycahidzitayuhundahata taycuvuidzututa.
Fiar el precio de lo que se vende. yocoo tasindi yahui, yocoo chihindi yahui, yocoo catandi yahui.
Fiar dineros prestandolos. yosatandi yahui, yocoo catandiyahui, yocoo catayecandi yahui, yosatayecandi yahui, f. cata.
Fiados estar tomines . ynditayecadziñuhu, indita yeca yahui, futuro cuindi,
Fiarse de otro. yocuvui cutuinindi
yocuvui canuinindi sita.
Fiel hombre. tay yoquidza cuitetniño, tay cuite ini, tayndaa ini, tay
ñayosaconuu, tay ñayotniñonuu
tay ñadzadzuchi ini, tay ñayosai,
tay ñacaa cañandahata tay ñacaa cuina.
Fiebre calentura. dzinuhu, quahidzaa, quahi cani, quahi natuvui,
quahi quesi.
Fiel de balança. saininoinicaacuhua
caa cuiñe inino mañu caa cuhua,
sayocuvuindaa caa cuhua.
Fiel que cree en la fee. tai yosinindisa
Fiel almotacen tai yosini yahui, tay
yondaa yahui, tatnu yahui.
Fiera bestia. quetedzaa,
Fiesta deguardar. quevuitasiyy, quevui tasidzoho, quevui huacuvui
cuvui tniño, quevui sayy, quevui
yy tniño.
Fiesta solene. quevuicanu, huico
canu.
Figura de traças. taniño tacu, tacu
taniño.
Figura triangular, taniño inisiqui,
taniño yñe dzidzi.
Figura quatriangulada. taniño qmi
siqui, taniño caanduq.
Figura espherica . ticuta, taniño
caa ticuta, taniño caa tinduu.
Figurar. yotaandi taniño, yodzanahandi taniño, yotasinahandi taniño, yosaqndi taniño, f. caq.
Figuratiuamente hablar. yocahandi tnuhu taniño, yodzadzevuindi tnuhu taniño, yotasidzavuandi tnuhu taniño, yodza qtnahandi taniño.
Figura o parabola. dudzu taniño.
Figura de hombre tomar el demonio. yosaisi nuu ñayevui, ninduvuisi nuu dzadzavua nuu ñayevui.
Filo de cuchillo. nuu yuchicaa, sandico nuu yuchica.
Filos tener el cuchillo. dzaa yuchicaa.
Filosomia de rostro. nuu.
Fin de cada cosa. sasandehe, sasinocavua.
Final cosa. sayondehe, sayosinocavua sasandehe sayodzondehe,
sasinocavua.
Finalmente dzonduvui dzondehe.
Fin o intencion en lo que se haze.
sayocuvui inindi, sayo tadzi inindi.
Fina cosa como grana . sanee huaha. sanee nina, sanee huisa.
saneendoo, sanee queye, saneecuii.
Fino algodon. cachindoo, cachi yaa,
cachi queye, cachi cuisi.
Finar-
folio 111r column 1
folio 111r column 2
Finarse de risa. yosacusacundi, yosacundi, yosinainindi, yosacundi
nicundii nuutuvui sihi sihindi yosacundi dzohoodzohoo yosacundi nisacoo, nisandehui inindi nisacundi.
Finado. deye.
Finarse. vi. fenecer.
Fingir. yocahatnuhundi, yocahayaandi, yocahadzaundi yocaha huisindi, dzoyocahacandi, yocahadzumandi, yocahadzequendi, yocahandidzondi, yocahaninindi, yosadzininodzaundi, yosadzindodzondidudzu, yodzo huidzonica
caandodzonica, caandidzonica
yocahandi.
Fingir que duerme. yoquidzidzequendi, yonaquanidzequendi, yoquidzidzaundi, yoquidzi ñenandi, yoquidzi huisindi.
Fingir que muerde como el perro.
yosasidzaundi, futu. casi. yocahudzaundi.
Fingir que esta muerto. yosihi ñenandi, yosihi huisi yosihidzaundi.
Fingir que sabe qualquiera cosa. dehe yosinindi yocahadzaundi
Fingir que es bueno, dzo yocahacandi sahuahandi, yonahatuvuidzequendi sahuahandi, dzoyodzaco
coto ñahanicandi, dzoyosaqndodzonicandi, yocachindi sahuahandi
Fingir que no conosce a vno . dzo
yocachicandi ñasinindita, yocachidzaundi, ñasinindita, ña ñoho
nuu ñahandi yocachidzaundi.
Firme cosa, fixa. sandai sanihi sacutu
tu, sandatnu,
Firme estar en vna cosa. yocuvuindai inindi, yo cuvui cutundi, yocutuninindi, yocuvui nihi inindi.
Firmar escriptura. yochidzondi, firma sananindi, yotaandi tutu sananindi, dzevuindi yotaadzequendi.
Firmada escriptura. tutuyondaa sa
nanindi tutu ni sacondaa dzevuindi, tutu nisacuvuadzequendi.
Firmar fortificar. yoquidzandaindi
yoquidzacutundi.
Firma de esicriptura. tnuni sananindi, dzevuindi, quevuindi dzequendi.
Fiscal del Rey . tay ñoho tniño yya
Rey. taysino nuutniñoyya, tai yodzatnumi tniño yya. tayñoho sahatniño, tay ñoho siñatniño Rey
Fiscal de la yglesia . tay ñoho tniño
huahi ñuhu, con los de mas.
Fisga. duvua quitiyaca, duvuadaha
quite, duvua yodzocaa, yoco quitiyaca.
Fisgar. yocaha sisindi, vide burlar.
Fixar algo en el coraçon. vide afixar
Fixa cosa, vide firme.
F. A N T E L.
Flaca cosa . yeque, cuiñe, daa,
ñacoño, yequendaa, yequendasa.
Flaco hombre, doliente. tai yy,
tay quahi, tay quaya, tay ñacaa
yee ini,
Flaco estar asi. yocuvui yyndi, yocuvui quahindi, yocuvui quayandi.
Flaco-
folio 111v column 1
folio 111v column 2
Flaco hombre de su natural . tay
yeque, tai cuiñe, tayndaa, tay
cuiya.
Flaco estar asi . yocuvui yequendi, yocuvui yequendi yotavuindi, yoyechi nini neñe, yocuvui
cuiya.
Flaca cosa, no rezia. ñacutu, ña casi,
ñadzii.
Flaco, fragil. ña yeeta, ña saata, ña
camata, ñadatnuta, ña sahata,
ñandayta.
Flaco que no se puede tener, tay
dzonehe dzondayucasasicata, tay
ñacaye nanduvua sasicata.
Flaco en los huesos. tay nisinocuiñe
yeque, tay dzoyeque, dzotuchica, taydzavuatnaha deye, tay ña
ñee, ñacoño, tay nicuvui yanda nicuvui yechi, tay nitavui niyeque.
Flacamente resistir alguna cosa.
dzohuihininidzaquehu inidi, ña
tnuhu nihi day nidzaquehu indi.
Flauta. cutu.
Flauta de los bailes de yndios. cutu
ñaña, cutu yeque.
Flauta tañer. yotevuindi.
Flecha. duvua. duvua yoco. sin caxquillo, duvua yuchi cone.
Flechar. yoquiñahandi duvua, yodzacuidzo ñahandi duvua.
Flechero. tay quinduvua.
Flema. sandehui, dehui, dutandehui
duta cane.
Flemas. duta cane, duta dehui.
Fletar nao. yodzatanuundi tnundoo, yosai nuundi tnundoo, f, quai
yotniño yahuindi.
Flete que paga el pasajero. yahuitnundoo catasi.
Flocadura o flueco texido, que ponen la manta huatu, huatu tutnu
dzundu, huatunduchi, huatu indaadzoo, dudzi, huatundico, huatu ñoho tnumi
Flocadura tener la manta. yndaa huatudzoo, caandaa huatu
dzoo.
Flocadura poner. yodzacaanduundi huatu, yosanindaandi.
Flor generalmente. ita.
Florecer. yosaaita, yondasi ita, indita saaita.
Flor de calabaça . tivuaya, ita
vuaya
Flor de vino, la lapa . dzii nuu
vino.
Floresta. saisi yutnuita, saisi ita, sacaaita.
Flores poner, enrosar algo . yotaandi ita.
Florida cosa. sayehe ita, sayosaaita,
sayodzoita.
Flora de naos que nauegan . tnundoo huasitaca.
Floxo en el cuerpo. tay ñanday, ñadatnu, tay nisanu dzusa, tay nisanu yuta, tay nisanudatni tay ni sanu ynu nisanudatne.
Floxo en el animo . tay ñandai ini,
tay ñayee ini, tay nasaha ini, tay
ña nihi ini, tay huasi ini.
Floxo por negligencia . tay dzusa,
tay cundu, tay cudzi, tay yevua,
tay taya.
Floxo ser en el animo . yocuvui yadzi inindi, yo yucu inindi, yocuvui
vui
folio 112r column 1
folio 112r column 2
vui huasi inindi, yocuvui cama
inindi, quanee quayucu inindi.
Floxo hombre para nada . tay huita, tay nicuita.
Floxa cosa, no apretada . sa ñoho
taya, sa ñoho canda sañoho sico,
sa ñoho sino nuu, sa ña cutu, sa
taya.
Floxo, como seda floxa . yuhua
huita.
Flueco. dudzi.
Flueco de borla. tnumicachi, tnumidzoo.
Fluxo de sangre. sayocoyoneñe, sa
yosateneñe.
ñahandi, yotevuindaa ñahandi,
yotaa nuu ñahandi.
Forçar a muger . yosaacuita queyeñahandi, futuro. caa, yodzita
queye ñahandi, yosidzoqueye
ñahandi, fut. cuidzo, yocahi queye ñahandi.
Forcejar la muger para librarse. vi.
defenderse.
Forcejar para salir de algun peligro. yotnoñondi, yonducundaindi, yonducuinindi, yosaa cuita
inindi, futuro, caa, yosacuhua
tnee nihindi.
Forçosa cosa . yu, ayuntandolo con
lo que se dize. vg. cuvui yu, fut.
qcuvui yu.
Forçosamente, se ha de hazer.
cuvui yu.
Forma o manera. dzavua yyo, dzuhuayyo.
Formar. yosai inindi, f. quai, yodza
cacu yodzaquevuindi, yoquidzasaandi.
Forma de materia . taniño dzavua
tnahayyo.
Forma de letra . dzavuatnahayyo,
sayonaha sayonduvui letra.
Formada cosa en dos maneras vvui
nuu yyo, saquidzahuaha vvui
nuu yonaha.
Formadar. yonahatnunindi, dzavuatnaha yyo.
Forma de çapatos. cuhuandisa.
Fornido vi. robusto.
Fornicar. yoducutnanindi.
Fortaleza . sasicuvuindai, sasicuvuindatnu, sasicuvui yee, sasicuvui saha.
For-
F. A N T E O.
Fosa cosa, como tierra. ñuhu ti
saha, ñuhu tiyaa, ñuhudzi yahi, ñuhundachi.
Fofa cosa, como fructa, o madera. sayocuvui huita, sayocuvuitaha.
Fogon . sayosisi ñuhu, ñuhu yende
nuhu.
Follar con fuelles. yotehuindi, yodzacainditachi ñee.
Fontanal, lugar de fuentes. sayocananduta, sayoquivuinduta, sayosinonduta, sayocainduta,
Forastero. vi. estrangero.
Forçar. yocachi ñeendi, yosacoondaa nihi ñahandi, yotaa neni ñahandi, yotaa yecañahandi, yotaa yecandusa ñahandi, yotaa
tuvui ñahandi, yotaa nenindusa
folio 112v column 1
folio 112v column 2
Fortaleza de edificios para defensa
de ciudades . huahi yecu, huahi
tnañu.
Fortalecer. yoquidzandaindi, yoquidza cutundi, datnundi, f. ca.
Fortaleçerse. yocuvuindaindi, yona
caha inindi, yonduvuindaindi
Fortaleçerse en el animo animarse
consolandose, yodzandenoo inindi, yodzandesi inindi, yoquidza
tnana inindi, yoquidzacanu inindi, yoquidzayee inindi, f. cadz, yotniño canu inindi.
Fortuna buena. datu tahui.
Fortuna buena tener. yosaha ñuhu
ñaha, yocaitahuindi.
Fortuna mala. vide desdichado.
sanicuvuidzayu.
Franja. huatu.
Fregar. yonaqnindi. yosaundi, futuro quu,
Fregar entre las manos. yosauninondahandi, f, quu, yosihindahandi
yosihi nini, yosihi ninondahandi
futuro. quhu
Fregar vna cosa con otra. yosaundaa
tnahandi, yonaquundaa tnahandi. yosihindaa tnahandi.
Fregar mucho. yosaunihindi yosau
saundi.
Fregarse. yosaundaandi, yonaquudaandi, yosihindaandi.
Fregarse los dientes. yonacuhuandi
nohondi.
Fregarse el rostro con las manos.
yosaundahandi nuu.
Freir. yodzachiyondi dzaha, yodza
quevuindi dzaha, yodzacaindidzaha, yochihindidzaha.
Freirse asi. yochiyodzaha.
Frente. tnaa.
Frente ancha. tnaacono, tnaa sica.
Frente pequeña . tnaa cuite, tnaa
dzuchi.
Frequentemente hazer algo. chito
ñuhu, dzonuu dzonuuchito chito
satucusatucu, chitoeechito nuhu
Freno para cauallo. caa saqueheyu
huidzu, caa sacoho yuhute.
Fresco, sasaa, sañuhuni, dzosaa ñuhuni.
Fresco pescado. tiyacandedzi, tiyaca yehe.
Fresco por frio, huisi casi, huisi ñeñe
Fresco hazer asi. huisihuisi iñe, yñe
huisi, huisi.
Fres-
F. A N T E R.
Fragosa cosa . yyoyu yyo toto,
yyocana.
Fragoso camino. vide camino.
Fraile. dzutu sandidzo ñuhu. dzutu
yy. dzutu yuq sancto Domingo,
san francisco.
Fraile lego, dzutudzoondayu, dzutu
dzeque tinduu
Franco liberal. taydzaitaini. tay dza
saa ini, tay dzandasi ini, tay yocanaini, tay yodzasa cahi, tayñadzaha ini, tay ñacuiya, tay ñandii, tai
ñaquacu, tai yosinindahui ñaha.
Francamente . tnuhu dzacuta ini,
tnuhudzasaa ini.
Franco priuilegiado. vide esento.
Frangollar. yoquidzadzayundi, yoquidzandayendi.
Frangollado asi. sanidzayu, sanicu-
folio 113r column 1
folio 113r column 2
Fresco ayre. tachi cuiñe, tachi yoho
Fresco lugar de verdura. sa caa cuii,
saninduvui cuii.
Fria cosa. sa huisi.
Fria despues de caliente. sahuisi sa
nindico.
Frio. huisi casi, huisi ñeñe coyo.
Frio hazer. yyo huisi, iñe huisi, fut.
cuiñe, yocoocasi yocuvui huisi.
Frio mucho hazer. yyohuisi yocuvui yyohuisi huisi casi casi, ñeñe
ñeñe.
Frio tener. yocuvui huisindi, yocuvui casindi, yosihi casindi, futuro, cuvui.
Frio tener antes de la calentura. yo
toto casi. yosini huisindi, yondoyo casindi. yonandequendi, yondaandodzosatandi.
Frio salir de alguna parte . yondai
casi ñee, yondai casi nisinonini
naha sindi casi.
Frisar como paño . yodzananandi
tnumidzoo, yodzananandi nuu
dzoo.
Frisado. sanidzanana tnumi nuu
dzoo.
Frisoles duchi.
Frisoles quando empieçan a salir.
sichi, yucusichi.
Frisoles crecer. yococo. yonoho,
yocuvui quaha.
Frisoles hechar flores. yosaa yeye,
yosaaita.
Frisoles con vaina. dichi.
Frisoles grandes. duchi ñuhu duchi
nanu.
]
Frisoles colorados. duchi tidzavui.
Frisoles sembrar. yochidzondi duchi
Frita cosa, vi. freir.
Frontal. dzoo sacuita chiyo altar.
Frontalera mayor. dzoo sacuita
tnaa chiyo.
Frontaleras. dzoo sacuita dziñechiyo, dzoo coocuitadziñe chiyo,
dzoo yo sacuita dziñe chiyo, futu, qcuita.
(hi.
Frontera, o delantera de casa. tnaa huahi
Frontaro, vi. defrente.
Fructa generalmente. cuihi, sahuidzi cuihi.
Fructa tardia. cuihi yotuvui quai,
yocooquai, yocoo dzonduvui.
Fructa temprana. cuihi yocoonaha
yocoodzina.
Fructa de sarten. dzita huidzi nichiyodzaha, sa huidzi ñuñu, sahuidzi
nisivui ñuñu,
Fructa de corteza. cuihi yocachiñee
cuihi sadzacuii dzoo.
Fructa montes, que no es de comer
cuihidzonahaca cuihi yoo sasi,
cuihi huacai nuu.
Fructa vana, que no tiene nada. cuihidzo yyuca.
Fructa verde, aun no de sazon. cuihi
sadza ñumaca
Fructa verde, aun no madura. cuihi
ta cuchica.
Fructa seca como higos pasados .
cuihi saniyechi, cuihi tnami, cuihi niyechi tnami.
Fructa dar el arbol. yocoo cuihi yutnu, yocoo cuita yocoo quehe, yocoo sa huidzi.
Fructa mucha dar el arbol. yocoo
yoquete sahuidzi yocatu, yocai
sa huidzi sacuihi.
P
Fru-
folio 113v column 1
folio 113v column 2
Fructa madurar . yosichi, fu. cuchi,
yoquaa.
Fructas de todo genero. dehenuu
cuihi cuihi dehe nuu dehendusi.
Fructuoso arbol. yyo yocoo cuihi,
yutnu yocoo.
sandatnu, dzehedzoco.
Fuerças. sandai sandatnu.
Fuerte ser . yyondatnundi, yyondaindi.
(dzo.
Fuerte ser. sandai sandatnu sandodzo
Fuerte hombre. tay yee, dodzo, datnuyee ini, saha ini.
Fuerte hombre, que no le duele el
açote. tay ñee dzitni, ñee daye
ñeendacui.
Fuerte para soldados . huahi yecu,
numayecu, yuhua yecu.
Fuero, por el lugar de la Iusticia. sa
sitasitnunita, sacoo tnuni tniño,
sa sinocavua tniño, sa siyotnuni
tniño.
Funda de caliz. doho, tesitendaa,
dziyundaa.
Funda de alguna cosa . itne sacoho
dzucu.
Fundar, poner fundamento. yodzahandi chiyo yodzamandi chiyondi, yotniño sitendi, yotnaandi site, yodzacaindi site, yodzacaindi
yuu saha,
Fundar, principiar alguna cosa. yochihi sahandi, yotasi sahandi, yodzacai sahandi.
Fundar el sermon sobre alguna autoridad . yo tasi sahandi sahasi,
yuhusi.
Fundador, como nuestro P. S. Domingo. yya nisai, nisaq ini yuq
S. Domingo, yyanicoo cani yuq
S. Domingo.
Fundir metales. yodzandutandi, yotevuindi caa yodzanoondi caa.
Furia, o furor. sadzaa ini, sasicuvuidzaa ini.
Fu
F. A N T E V.
Fuego. ñuhu.
Fuego arder. vide, arder.
Fuego pegar . yotaa ñuhundi,
yochihindi ñuhu, yochidzondi
ñuhu, yo qnindi ñuhundi.
Fuego pegarse. yosicotnaha ñuhu,
yosicoñuhu, fu cuico, yondavuandaa ñuhu.
Fuelles para soplar. ñee tehui tachi
ñee tachi ñee sadzita tachi, ñee
tehui ñuhu.
Fuelles tirar. vi. follar.
Fuente de agua. sayocananduta.
Fuente pequeña, dzoco.
Fuente de la palma de la mano. inin
daha, yende inindaha.
Fuente, plato grande, cohodzita canu, coho saha, coho cahi.
Fuera de lugar. saquaha, yahi ychi,
saquaha nuu cahi.
Fuera en el campo. cuhu sacaa sico
nuu ñuu, nitniño quaha siyo quaha siyo.
Fuera de aposento. satanama huahi
Fuera en poblado, cerca de casa.
nuu cahi, saisi huahi.
Fuerça hazer a otro, y violencia. yosacoondaa nihi ñahandi, fu. qcoo
vi. forçar.
Fuerça dehombre valiente. sandai
folio 114r column 1
folio 114r column 2
Furias del infierno. sasindoho andaya sa sinanindahui andaya, sandoho sanani cuii.
Furioso de enojado. tay dzaa ini, tay
dzichi ini, tay yyo ini.
Furioso de locura. vi. loco.
Fusta, specie de naue. tnundoo, sicayecu.
Futuro. sadzoicacuvui, sadzoicaqui
tnaha sahuasi tnaha, sahuasindidzo, sahuasi tavui, sadzoica
huasi.
ta, yonatniño dzavundi sita, yonatniño siñandi sita.
Galardonar la buena obra. yosinindahuiñahandi, fu. qni, yosahañahandi, futuro. cuhua, yotniño yahuindi.
Galapago. teyoo.
Galera. tnundoo sica yecu.
Galgo. teinandudzu, teinatnee idzo
teinayachi, teina saa.
Gallina. teñoo.
Gallina, paua. tiñoo ñehe tiñoo ina.
Gallo. tiñoo, queteyee.
Gallina de castilla. tiñoo yusi.
Gallo de la tierra. tiñoo tnanu.
Gallina ponedera. tiñoo yosaqndevui.
Gallinaza, estiercol de gallina. yehui tiñoo.
Gallinero. huahi tiñoo.
Gallinero que las guarda. tay yonda catiñoo tay yondaa tiñoo, fu.
cond. tay yondito tiñoo.
Gallillo, o campanilla. datu,
Gana, vi. antojarse.
Ganado menor. ticachi, tecachi
dziyu.
Ganancia en el juego. dzuhua.
Ganancia en el tracto . saquicodzo
sandai cata, sa caindaa.
Ganancioso ser en tracto. yoquicodzo
sindi, yondai catasindi, yoquindodzosindi, yosaa codzo sindi, fu, caa. yocayasindi.
Ganapan , jornalero . tay situtatu,
tai tatu, tay sanducutniño, tay
saitniño, tay canundaha saha.
Ganar en juego. yosaidzuhuandi,
fu. quai, yodzayusindi.
P2
Ga-
G. A N T E A.
Gaçapo. idzo yeq.
Gafo . tay yocuvui quahi cuitno, tay cuitno, tay ni cuitno
daha.
Gaita. cutu ñee.
Gaita, tañer. yotevuindicutu.
Gajo de vbas. ee tetu daya yoho, ee
huatu, ee tende, eedzitni daya
yoho.
Gajo de naranja. ee sañohotnaha.
Gajo que sale de algo. sanicaindaa, sayondicotnaha, sayotnahandaa.
Gajes. yahui sitay yoquidzatnañu.
Gala, o galania. sasituvui huatu, sasi
tuvui huaha satuvui huico.
Galan. tay tuvui huatu, tay tuvui
huaha, tay tuvuindandu, tay tuvui huii.
Galana cosa, bien hecha. sanidzaha
huiita, sanidzaha huayuta, sanicuvui huii, sahuii sa huayu.
Galardonar el seruicio . yonaquai
inindi sita, yosinindahuiñahandita
folio 114v column 1
folio 114v column 2
Ganar el vno va vez y el otro otra.
yodzayusitnaha, yosaidzuhuatnahandi.
Ganar conquistando. yosamindi ñuu
futu. cami. yochihinduvua ñuhu,
yodzacuidzondi yucu.
Ganar sueldo. yonihi yahuindi, yosai yahuindi, f. quay.
Ganar por la mano. dzinacayosahandi, yosahanuundi. f. qhu.
Ganar indulgencia, datu yocaindi,
dahuindatu yosaindi, f. quai, yonihinditahuindatu, yodzasayya.
Papa.
Gangoso. tay cahadzitni, tay caha
ñama, tay cahachitu.
Gangoso hablar. yocahadzitnindi,
yocaha ñamandi, yocaha chitundi.
Gancho de pastor. tatnudzini ticuiye.
Ganso. dzata nano, tiñoonduta,
Gañan que ara. tay situ itu.
Ganzua. caa ñena, caacuina, caa huisi, caa dzuhu.
Gañir el perro. yondayute.
Gañir como el niño que se le va la
madre, yondayundaa ñahasi, yosacundaañahasi, f. quacu.
Garañon cauallo. ydzu ysacuiñe, futuro, qcuiñe, quetedzutu quete
yocuvuitata, queteyodzahatata,
quete yondacatata, queteyodzaquadzaya, queteyodzacacatata.
Garañon hechar . yodzaqcuiñendi
idzu.
Garabato . dzeñe, dzeñe caa, caa
tecuiye.
Garça blanca. dzami.
Garça parda. dzamicuinda
Garços ojos. tenuu yaca, tenuu
dziñu.
Garço de ojos . tay nuu yaca, tay
nuu dziñu.
Garçota. tnumidzami, tnumi yodzo, yodzodzami.
Garfio . caa nnu yaqua, caa nuu ticuiye dzeñe nuu yaqua, caa tecuiye.
Garfio hechar o meter. yochihindi
caa yaqua.
Garfio tirar del. yodzitandi caa
yaqua.
Gargajear . yocanadzuqndi, yonaqnadzuqndi, yocadadzayudzuqndi.
Gargajo. dzayu, dzee, sacanadzuq.
Garganta. dzuq.
Gargarismo. yucu naqni yuhu, yucunachi yuyucunachihi yuhu.
Gargarismo hazer . yonachihi yuhundi, yonaquindi yucu yuhundi,
yonachiyundi yucudzuqndi, yonatniñondiduta dzuqndi, yodza
queteninondiduta dzuqndi, yodzacai nuundidutadzuqndi.
Garguero. tiqyoo, sanatnanu nino
teq yoo.
Garrapata. tiyucu ydzu.
Garrocha. duvua qni idzundeque,
duvuayodzacai idzu.
Garroba, o algarroba. dichindaya.
Garrote. yutnu ticoo.
Garuanço. duchi, duchi tinduu.
Gastar la hazienda bien . yodzandehe ninondi, yodzaqui ñuhundi, yosaindaandi, futuro, quai, yoquidzaquachindi, futu. cadz. yosaininondi.
Gastar
folio 115r column 1
folio 115r column 2
Gastar mal la hazienda . yodzandehe cahandi, yodzandehe dzanandi, yoquidzaquachi nahandi, yodzandehedzicondi.
Gastar como quiera, yodzandehendi, yodzaqndehendi, yodzaqniñuhundi, yoquidzaquachindi, futu, cadz.
Gastarse algo, como de cosas discretas, yondehe, yosandehe, futuro,
quedeh.
Gastarse cosa continua, yonee.
Gastarse como la reja de arar, yoyucuyonee,
Gastarse dinero, empleandose, yocuvui quachi, yosita, fu, cuita, yosiniñuhu, fu. qni.
Gastar demasiado, yodzasadzanandi, yosahadzanandi, fu. cuhua, yodzandehenahandi
Gastarse la pintura cayendose, yonduchi nuusi, yana ñañe nuusi, yondoyondita nuusi.
Gato. ñaña, quetecau, misto.
Gato montes. ñaña ydzo,
Gato, otro monteso ñuu cuii,
Gatear, yosaandi nama. fu, caandi,
yosaandi yutnu.
Gatear, andar agatas, yosicandayendi, l, dahandi,
Gauilan, dziña,
Gauilla, vide, manojo.
huisindi
gemir al gemido de otro. yotnahandi sihita, yotnana tnahandi, yotnana sihindita, dasihindi yotnana, dandehendi yotnana yondayu
genealogia o generacion. sasicacu
dzini toto deye, saha toto huasi
sayocacu sayoquevui
generacion linage. yaa tnuhu, duhu
sandu.
generacion venidera. sadzoica cacu, sadzoicahuasi.
general. nee caandu, nee caa nee isi
neenducaa.
generalmente todos hazen esto.
nee caandu yoquidzatadzavua.
generoso de buen linaje. toho, tohondaa, dzaya yya
genero de qualquier cosa o especie. sanina nina nicacu, sinina nina tata, sanicacu nina nina saquaa quaanicacu, sadzeedzee
nicacu.
gente o gentio. tay ñuu, tayndahi,
ñandahi.
gente rrecogida de diuersas partes. tay nituhua ñuu, tay niquidza ñuu, tay huasi quevui ñuu.
gente de mi casa y familia. tay sica
nuundi, tay sica huahindi, tai yehetnahahuahindi, tai yoditohuahindi, tay sinoquachi huahindi,
gentil cosa de gentiles. sanicaa ñuu
sanaha, saniquidzata ñuu sanaha
saniquidza tay ñanisinindisa dudzundios.
gentil hombre, o hermosa muger.
cay caa huii. caa huayu, caatoho
caa huatu, caa yuhu nuu, nee
P3
nisino
G. A N T E E.
Geminos hermanos. ñani tetnehe.
Gemir. yotnanandi, yondayundi, ñoho siña dzuqndi, yotnana
folio 115v column 1
folio 115v column 2
nisino nee nisino huii caa, tay
huii.
Gesto. nuu.
Gentilmente. tnuhu huii, tnuhundaa huii, tnuhundaa huayu tnuhudaatoho, tnuhu isindaa yuhu
nuu.
Gestos hazer. yoquidzandico yuhundi, yocoyo yuhundi yonadzihi yuhundi dzitnindi, yodzadaanduu
yuhundi dehe nuu dehendusi, yoquidza nuundi dehe nuu yoquidza yuhundi.
sahuaha sadzico,
Gloria vana. sacuvuitachi, sacuvui
huata, sadzohuisica yocuvuidzico ini, sadzotnunica cuvuidzee ini.
gloriarse de algun bien. yonacachi
ñuhundi, yonacachi huicondi, yonacachicoondi, yonasaainid.
gloriarse vanamente, vi. alabarse.
glorificar, dar la gloria a otro. yoquidza canu ñahandi, fu. cadz. yochihindudzudzicoñahandi, yochidzo huidzo ñahandi, yochidzonino ñahandi, yoquidzuq ñahandi. futu. cadz.
glossar alguna cosa declarandola.
yocachindaandi, yocachicasindi,
yocachi mihindi, yocachi tnuhu
daandi.
glossa de obra. sacachindaa sacachi
casi sacachi cuite.
gloton. vi. comedor.
glotonear. yosasicahindi, yocuvuindasandi, yocuvui cavuiyo.
G A N T E I.
Gigante. tay dzuq, tay cani, tay
huanda, tay canda.
Ginete. tay tuhua codzoidzu,
tay tuhuadza conoidzu, tay sini
dzacaca cauallo.
Girifalte. dziña coco, sasa, disi
yuchi.
Giron de vestidura. dzooninucuini
dzoo nindaa nuu dzoo nindaa nini, dzoo nisaa nuu, dzoo nisacoo
tnaha.
Giron poner. yochihindidzoo, yonacani ninindi dzoo yodzandaa
nuundidzoo.
G. A N T E L.
Gloria de los Sanctos. sacuvuidzee ini sacuvui huatu ini, sacanda sadzee sadzico sani nucoo yucu sani nucoo tetu, sani
nucoo nuni, dehe sa huaha andevui nuu nisandehe nisatuhu sa-
G. A N T E O.
Golfo de mar. duta ñasino saha
duta cono.
Golondrina, tedzico.
Goloso. tay tende, tay too, tay datni ini, tay dzo nanica sasi.
goloso que todo le sabe bien. tay yuhuaque, tay yuhu too, tay yuhu
adzi tay yuhucuihi tayyuhuana.
golosinear, andar comiendo a escondidas, yocuvui quayendi, yosasi
yuhundi, yosasiquayendi.
golpes dar en los pechos, como quando
do
folio 116r column 1
folio 116r column 2
do dizen Sanctos. yotniño siquindi dica.
Golpear con el puño cerrado. yochidzo siquindi, yosasasiquindi, yodzacatnendi, fu. casa.
golpes dar con los pies haziendo ruido. yosasa sahandi, yodzacatnendi
golpes dar como quiera. yodzaca tnendi.
golpe asi, sayocatne, sayonehe.
golpear dando en tabla . yodzacasandi, yodzacasandodzondi, yodzacandandi.
golpe darse en la cabeça topando en
algo. yosaaquehedzinindi, yosaa
chihidzinindi, fut. caa, yosaquaa
dzinindi, fu. qquaa.
goma de arboles. dzusa dzee yutnu
goma negra que maxcan las Indias
que llaman chapopotle, tatayuchi, dzusa yehui.
gomitar, vi. vomitar.
gomito, lo que se hecha. sa nindusa
dzusa.
gorda cosa. sacanu.
gordura. dzaha.
gorgear las aues . yocahate, yocuvui huaa te, yondayu yosacute,
fu. quacu.
gorgear vno de muy contento. yosaa yondasindi, sanduvui huatu
inindi.
gorgojo. tiquedze.
gorgoritas hazer la vasija quando sa
can agua, yocandenino, yocandanino, yocanaquete, yocaiquete.
gorrion. tidzihi
gota. yuyu.
gotas caer de texado, quando se
llueue la casa. ynditacandeduta,
f. cundita, ynditasihinduta, yocoo
cavuanduta, yocoyonduta.
gotas pequeñas caer quando quiere
llouar. yoquindavuadzavui.
gotas grandes caer quando llueue.
yoquicasa dzavui, yosasadzavui,
futu. casa.
gota a gota destilar. yotoonduta, yocoyonduta, ee yuyu vvui yuyu.
gota coral . quahi sihi yehe, quahi
naa ini, quahidzahui ini.
gota artetica . quahi tahui yeque,
quahi ñuhu ñoho maa yeque quahi ñuhu, ñoho yuhu, l. yeheyuhu.
gotoso de pies . tay ñoho quahi ñuhu saha, l. yondaa saha.
gotera. sasihi huahi,
gotear. yosihi huahi.
gouernar como Rey. yocuvui nuundi, yotnee yondadziñahandi, yonduvui yondecañahandi, yodzaque te yodzadzahui ñahandi, yocuvui
dzinindi, yocuvui dzitundi, ñohondi ñuu, yondadzindi tayu.
gouernar como gouernador. yotasindi tniño, yosinotasindi tniño.
gouernador . tay yocuvui nuu, tay
yotasi tniño, tay yondadzi tayu.
gouernalle de nauio . yutnu saqhu
huatu tnundoo.
gozarse de algo. yonduvuihuatu
inindi, yonasaa inindi, yonaquai
inindi.
gozar de cosas delicadas. yosai catandi, yosai quahandi, fu. quai, yodzandesi inindi yotuvuininondi
quaha.
(dos.
gozar de Dios como ser bienauenturados
P4
yo-
folio 116v column 1
folio 116v column 2
yonacotondi nanandios . yocuvuinditandi sindios.
Gozarse como quiera. yocuvuidzee inindi, yocuvui huatu inindi.
Gozarse mucho por cobrar lo perdido. yonacoosindi, yonduvui
huatuinindi.
Goznes. caayonucoho tnaha, caa
yehendicotnaha.
Gozque, perrillo. ynaquachi.
Graduado tay nisacoho siñandichi
tay nisaa siñadichi.
Grado de parentesco. ee toto eedzini
Graja. ticaca.
Grama yerua . ita datnu, ita ñee,
yta yuu.
Grana. duq.
Grana color afinada. ñoho.
Grano de semilla. diq.
Granada. didzi.
Granado arbol. yutnudedzi.
Granças de trigo. nuni idzaca mihi
nuni yehe mihi nuni nicaicoo mihi nuni castilla.
Grande cosa. sacanu sananu, saquaha
Grande en edad. sanaha yyota, sanaha ñuu saqua quanu yatata.
Grandes muchachos . tay quaha,
tay saquaha.
Grande en palabras . tay canindudzu, tay caha cani, tay caha ñee
Grande en hecho . tay quidzacahi,
tay quidza yyocahi, taychidzu
cahi sani quidzata, yyocanu saniquedzata.
Grande de coraçon . tay canuini,
tay cutuini, tay saha ini, tay huay
ini, tay yee ini.
Grande de cuerpo. tay dzuq.
Grande hazerse. yocuvuidzuqdi, yocuvui canundi.
Grande pena tener. yosacuiñe inindi, yositaini, f. cuta.
Granillo de vbas. inindaya deqdaya.
Granizo mediano. ñeñe.
Granizo menudo yusi.
Granizo grande. yuu.
Granizar. yocoo ñeñe, yuu, yusi yocoodzavui ñeñe.
Gra-
G. A N T E R.
Gracia o hermosura . sacuvui
huii satuvui huii, satuvui huayu, satuvui huaha, satuvuiqueye, satuvuindoo.
Gracia tener asi. yyohuiindi, yyoninandi, yotuvui huiidi, yyohuayundi.
Graciosamente. tnuhu huii, tnuhundoo tnuhu nina.
Gracioso asi. tay huii, tay caa huii,
tay caa huayu.
Graciosamente hablar. yocahadzicondi, yocaha huiindi, ñayehe ña
yuhua yocahandi, ñayosaquendudzundi.
Gracias dar. yoncachindahuindi,
yocachi huahandi yonacahandahuindi, yocahamanindi yocahadudzundi, yonatuvui huatusindi nuuta, yonatuvuindahuisindi
nuuta.
Gracia o merced. tahui. sacaitahui,
sanihitahui.
Grada. diyo.
Grada agrada. eendiyo eendiyo.
Graduar. yotnino ñahandi siñadichi
folio 117r column 1
folio 117r column 2
Grano. deye.
Grano de sal. ñee tecuvua.
Grano de maiz. eedoco, eenuni.
Grano de algun razimo. ee daya yoho, eedzeeni, eetinduu, daya yoho, ee ñuhunidaya.
grano de oro. ñuhundocodziñuhuquaa.
grassa por grossura. dzaha.
granjero . tuhua saquidzandahui,
tay sinitnuhuquidzandahui.
granjear, yoquidzanda huindi, futu. cadz.
grasiento, lleno de grassa. tay yondichidzaha, yondaha dzaha, nisaa nuudzaha, tay yocatudzaha.
grassa tener el caldo . ñoho tnahadzaha, nicai tnahadzaha,
gratificar. yonaquai inindi sita, yocaha manindi
graue cosa pesada. huay.
graue persona de autoridad. tay yehe ñuhu, tay yehedzico, yehendudzu. tay yyo.
grasnar el anfar. yondayudzata
nanu.
greda. ñuhu nama, ñuhuquedze,
grieta delos pies. sayosañu saha, sa
tahui saha sacuvui tetahui saha,
sayondata saha.
grillo. ticodzo.
grillos, prision. caa sacoho saha, caa
ñoho saha.
grillos tener. ñoho caa saha.
grillos poner . yotniñondi caa
saha.
gritar . yocanasiindi, yocanasaandi.
gritar con gemido yondayusaandi
di, yondayuyehendi, yondayu
huayndi.
grosura. dzaha.
grorura, la comida de sabado. site.
gruesa cosa. coco.
grulla. dzutu yuta.
gruñir el puerco. yondayute. yondayudzitnite.
gruñir el hombre. yocahasaandi,
yocana yocasindi.
G. A N T E V.
Guacamaya tehuaco.
guacamaya verde. tevuasa.
guardasiones, vi. esposas.
guay, interiection. dahui nicuvui,
dahui nisino, vhui nicuvui.
guayas, canto de dolor. yaasacu,
yaadzinda, yaadayu yaacoyo.
guayar, dezir guayas . yosai ñuhu,
yosai quacandi, fut. quay yocachi ñuhu, yocachi quacandi.
guarda, la persona que guarda.
tay yondaa tay yondito, tay
ñoho.
guayacan. yutnui tandaha.
guante. ñee sacuinondaha, ñee sicuinondaha.
guardar generalmente, yonai huahandi, fu, conai.
guardar en lugar. yotasi huahandi,
yotniño huahandi, yochihi huahandi, yosani huahandi, futuro.
cani.
guardar fiesta. yosaidzohondi, yosai yyndi, futu. quay, yondaandi
quevui, fu, cond.
guardar hazienda, mirando no la
hur-
folio 117v column 1
folio 117v column 2
hurten. yotniño nuundi, ñoho
nuundi.
Guardar ganado. yondacandi ticachi, yonditondi. yondaandite, f.
candaca, f. condit, f. condaa.
guarda o guardador de ganado. tai
yondaca ticachi. con los demas.
guardar casa o heredad. yondaandi
ñohondi, yonditondi itu huahi.
guardarse recatarse. yosica tuhuandi, f. caca, yonditotuhuandi, fu.
condit, yyo tuhuandi, f. coo.
guardar secreto. yosadzi nino inindi, f. quadz, ñoho ini, f. coho.
guardador de secreto. tai yosadzinino ini, tai yehe catnu yuhu, tai
yondiyu yuhu, tay cutu ini, cutu yuhu.
guardar la honra a otro . yondaca
ñuhu coondita, yondaca huiindita.
guardar algo a otro para quando
venga, como cosa de comer. yondaitasindi sita, yodzandoondi sita, yocaitasindi.
guardar algo a otro . yondaandi sita, yotasi huahandi sita, yonachihi huahandi sita.
guardara alguno mirando siempre
por el, no le perdiendo de vista.
yondi tondi, yonanindita, ñoho
cutu ñohodzuhua nuundita, ñoho nuundita.
guardar mandamientos . yonai huahandi, f, conay, yosaindaandi.
guardar en el coraçon las palabras.
yotniño siña inindi, yotniñondi candi.
guardar la vista. yocoonai nuundi,
yotavuindi nuundi.
guarecerse del aguacero. yosinondi dazvui, f. cono, yotavui inindi
yocacundi dzavui.
guarecerse en guarida. yotavui
inindi nisino nicacundi.
guarnecer. yoquidza huiindi, yoquidza huatundi, f. cadza, yondadza cutundi, yonadzacutundi,
yondadza huatundi.
guarnicion de gente. ee sichi yecu,
ee ichi yecu.
guarnecer fortaleza en edificio. yondadza huahandi, huahiyecu, yondadza cutundi, yonacanindi huahi yecu.
guarnecer de gente para la guerra.
yosaqndiyecu, f. caq, yotasindi
tniño yecu.
guarnecer fortaleza proueyendo
de bastimentos. yotasi yuhundi,
yotasisiyondi yuchi tuq yahanduta.
guarnicion de cauallo. sasinduvui
cutuidzu
guedija o vedija de cabellos . idzi
tendichi, idzi tequi, idzitecondo
ydzi techihi.
guedija rebuelta enmarañada. idzi
tetaca.
guero huebo. devui nitevui, nitayu
devui nisaha, devui nicuvuinduta.
guerra. yecu tnañu.
guerra hazer vide batalla.
guardoso que mira que nada se pierda. tay tniño nuu, tay ñoho
tai yodzacai nuu.
guia. tai yndodzo nuu, taiyodzo
nuu,
folio 118r column 1
folio 118r column 2
nuu. tay quaha nuu.
Guiar a otro. yndodzo nuundi sita
f. cuindod, yodzo nuundi, f. codzo
yochidzo nuundi, quaha nuundi
guijarro. yuu ñoho yuta, toto ñoho yutu.
guindar. yosatacaa ñahandi, f. cata.
guindarse yocoo cuita caandi.
guirnalda de flores. ytadzini,
ita siya.
guirnalda poner en la cabeça. yotniñondi itadzini, yodza cuiyandi ita, yochidzondiita, yodzacaandi ita siyadzini.
guirnalda para el cuello . itacondacu, yta quacu.
guirnalda larga puesta de lado como la estola del diacono. itacoho nano, itatniño nano.
guindo. tnundaya.
guinda la fructa. daya.
guiñar del ojo. yoquidzi nuundi, sicotniñondi nuuta. yosani nuundi, f. quani. yonaquani quachindi
guisar de comer. yoquidza huahandi sacasi, f. cadz, yondadza huahandi sacasi, yochihindidayu, yodzanda huahandi dayu.
guisada comida. dayu nicuvui huaha, dayunichiyo nindahu.
gula. sacasi yyo, sacasindehui, sacasi
nana, sacasi cahi.
gusano. tindacu.
gusano de madera. ticoo yutnu.
gusano poçoñoso. tedzina.
gustar cosas de comer. yosito tnunindi, f. coto. yonayuhuitnunindi,
yochihi yuhundi, yosasitnunindi, f. casi.
gusto. sasito tnuni, sayuhuitnuni sa
chihi yuhu.
gustosa cosa. saadzi, sasaha dzico,
sahuidzi,
gustar de lo que se come. dzico yosaindi, f. quai, yosaindidzico.
H. A N T E A.
Hablar, yocahandi.
Hablar respondiendo a otro,
yocana cachindi.
Hablar rezio. yocana tachindi, yocana cahandi.
Hablar roncamente yocaha naña
yocahandadzindi, yocuvuindadzi dzuqndi, yocadzi dzuqndi
yocahandi.
Hablar baxo yocahandatnendi,
yocaha ninondi, yocahadatne
tneendi
Hablar baxo como entre dientes.
yocaha cayandi, yocahayaa yaa
yaa yocahandi, yocaha quaindi.
Hablar con rreuerencia. yosaidzahandi, yocaha quaindi, yocaha
yehe ñuhu huiindi.
Hablar a la oreja. yocaha ninondi
tutnuta.
Hablar al coraçon persuadiendo
algo. yodza cahandi inita, yodza
cuvuindi inita, yodza canacuvuindi inita.
Hablar de gracia componiendo de
su cabeça. yocaha tnuhundi, dzo
yosaica inindi yocahandi, yocahadzahandi, yocaha yaandi,
Hablar entre otros. yocaha ninondi sihita, yocaha ninotnahandi,
sihi-
folio 118v column 1
folio 118v column 2
sihita, yotniño tnahandudzudi
sihita.
Hablar con enojo. yocaha satundi
yocaha dzichindi, yocaha saandi
yocaha quete, yocahayyo yocahadzaa yocahanihindi.
Hablar con prudencia. yocaha tuhuandi, yocahandichindi, yocaha yehe tnuni inindi.
Hablar pausadamente, dzoquaha
dzoquaha yocahandi, dzo nano
dzonano yocahandi, yta itani yocahandi, huasi huasini yocahandi, quai quai yocahandi
Hablar desatinadamente que no se
perciue lo que se dize. yoñoo nino yuhundi, yocahadzanandi ña
cuvui tnuni yocahandi ñasacoo
casi yocahandi.
Hablar con otro. yocahandi sihita.
Hablar vno por todos. yocachi, canundi, sahata.
Hablar elegantemente. yocahatoho, yocaha huiindi huayu.
Hablarse al oydo el vno al otro. yocaha nino dzoho tnahata.
Hablar vanamente. dzohuisicadzo
tnunica, yocahandi yocaha numi yocaha nahandi.
Hablar cosas altas. yocahandichi,
yocaha casindi, dasininondichindi. yocahuindichindi.
hablar burlando. dzeque yocahandi. yocaha dzequendi, yocaha sisindi, yocahayechindi, yocahacahuindi, yodzaca ninodzequendi,
yotniño tnahadzequendi.
Hablar llanamente sin mezcla. yodzaqtnaha huatundi. yehe tna-
tnaha huii, yocahandi, yehe tnaha
yehe toto yocahandi yehendasi
yehendahui yocahandi, caanduvui caatnaha yocahandi, caa toto yocahandi.
Hablar con soberuia. yocaha ninondi, yocaha tachindi, yocahadzinindi, yocaha dzicondi.
Hablar torpezas. yocaha caha nicandi, yocaha quadzandi, yocaha taquedzindi, yocahatecatandi.
Hablar por cumplimienco. yocaha
huiindi, yocaha huitandi, yocaha
huidzindi, ñoho maa ynindi dayocaha hoo candi.
Hablar adulando. yocahahuidzindi, yocaha huatandi yocaha tachindi.
Hablar fuera de proposito . yocaha nahondi, yocaha huadzevuindi.
Hablar despidiendose para nunca
mas verse. yocahandayundi, yondaqndayunti nuuta, yocahandayundi yonayuhuidayundi.
Hablar a otro. yocahandi sita.
Hablar mucho. yocaha ñee, yocaha
cani, yehendico yocahandi, yyo
yosaquehendico yocahandi, yosandiconino yocahandi.
Hablar por otro. vide enteruenir.
Hablar mal de otros. yocachindi sa
ña huahasita.
Hablar con otro palabras afrentosas:yodzayevuitnahandi, yodzaquadzu tnahandi, yocaha yechi sitnahandi.
Hablar consejas. yocachindi tnuhu
chidzu, yocanindi tnuhuchidzu,
yotna
folio 119r column 1
folio 119r column 2
yotnaindi tnuhuchidzu.
Hablar contra otro. yocachindisita
yocachindi tnuhuta.
Hablar malcriado. yocahayucundi, yocahandidzondi, yocahayuhundi, yocahayuhu nuundi, yocahanihindi.
Hablar de papo. yocaha dzuqchitundi, yocaha yuhu chitundi
Hablar atreuidamente. yocahayevuindi, yocahaquadzundi, yocahandaa.
Hablar alto. yocaha saandi, yocahandai, yocaha dasandi.
Hablar congruo. yocaha huii yocaha nanindi.
Hablar sin orden ni concierto. yocaha nahandi, yocahavuadzevuindi yocahandehuindi.
Hablar en otro lenguaje. tucudzaha yocahandi, dzotucucadudzu
yocahandi.
Hablar cortamente atajandose. dzo
nicanacanucainindisayocahandi,
dzo yoquindi yucandudzu.
Hablar adonde no me llaman. huasi
caha nino inindi.
Hablar desatinos. yocaha nahandi,
yocaha nahondi.
Haca, cauallo. huatu, cuite.
Haz. nuu.
Haz, o haze. eenuni ee numi, eetnee
Hazina de gauillas, o leña . eenuni
ee numi tnundaya yoho, l. tutnu ni sanihuiita, nicoto huiita,
ni sacoo huii.
Hacha para cortar lena . caa tahui
yutnu, caa sanda yutnu.
Hacha, antorcha. ite ñuma canu,
ytenuma yondiyodaa tnaha, ite
ñuma niuduvui yoho, yte ñumayondiyo ite ñuma yosiyondaa
tnaha.
Hado o ventura. datu ñuhu sindi,
datundi, tahuindatundi.
Halagar. yonacahandahuindi, yonacahaquaidi, yonayuhuindahuindi, yonacoyondidzinita.
Halagar al niño trayendole la mano
en la cabeca. yoyocondi dzinita,
yotneendidzinita.
Halagando atraer. yodzaquay yuhu ñahandi, yodzacuvui iniñahandi, yodzacahainiñahandi, yodza
quaa iniñahandi, yodzatnee iniñahandi, yodzacuico iniñahandi
yodzasaa yodzandeca iniñahandi
Halcon. sasa.
Halconero. tai yodza quanu sasa.
Haldas de vestidura. dzoo nitanda
cuta, yuhudzono.
Haldas que arrastran . dzono cahi
yocoo cuico, dzoo cahi sasicañuhu, dzoo cahi.
Haldas de cierra. saha yucu sayehe
nahitnaha yucu, sayehendicotnaha yucu.
Hallar algo de presto. daitani yona
quindi, daytanininatuvui. daqueyenidanditaninina quindi, yona
nihindi, yonaquaindi.
Hallarse bien en alguna parte. yocaandi.
Hallarse bien vbique; neenducaa yotuvui huatuini nee caandu yocaandi.
Hallarse atajado y sin remedio en
alguna aflicion . ñahuisi cuvui
du-
folio 119v column 1
folio 119v column 2
ducutnani inindi, ñani huisidzavuacuvui, ñacuvuitnuni sacadzandi, huadzacuvui tnuni qhu, huanihiini dzavua cadzandi, ñatuvui
dzavua cadzandi.
Hallarse bien con alguno. yocaandi sihita, yosico inindita. futuro.
cuico.
Hallarse burlado. yosiyondi.
Hallar lo perdido. yonanihindi,
yonacahindi, yondacundita sindi, yonacuvui yonaquindi.
Hallarse burlado. yocuvuidzeque
quanindi.
Hallar lo que buscaua para comprarlo. yonanihindi, yocacundita sindi.
Hallarse bien dispuesto. yotuvui
huatusindi, yotuvui huaha sindi.
Hambre auer. yosañu nuu yuq, yosinoñumi, yosino quesi ñuu yuq, yosino caniquandii. vi. auer hambre.
Hambre asi. tnamandahui.
Hambre vide auer hambre.
Hambrear sin poderse hartar . ña
yondate, ñayondico ini yococo
ñuhundi yococondaa yococo satu yococo yoyechi yococo vhui
ñuhundi.
Hambre tener de alguna cosa. yococoyo yechindi, yocanacatne
tnee yuinindi, yocatneyocayu
inindi.
Hanega. tnundoo cuhua.
Hao. dzi.
Haragan. tay cudzi, tay cundu, vide floxo.
Harda o hardilla, quaño.
Harina. yuchi.
Harina la flor . yuchindoo, yuchi nina.
Harina muy molida. yuchindihi.
yuchinicuvuindihi.
Harina frangollada . yuchidzayu
yuchindoco, yochisañe, yuchidzo neeca.
Harnero . tesite teyehui yodzacai nuni.
Harona bestia. quete huasi, quetedzusa, quetecudzi, quete tnana
ini, quete huai . lo mesmo para
hombres.
harrear cauallos. yodzacande yuhundi, yodzacacandite, yodzacahandite.
Harriero . tai yondaca idzu cuica,
tai yonadza cutu ydzucuica.
Harpa. ñuu yoho.
Harpa tañer. yosadzindi, yodzaquacundi ñuu yoho.
Harpar cortar por muchas partes.
yodzee quachi yosanda quachi,
f. canda, yotniñoyuchi quachidi
Harpon. duvuacaa dzeñe, duvuandiye, duvua, duvua yondecohotnee, duvua decoho nai.
Hartarse. yondahainindi, yonduvuihuatu inindi.
Hartar a otro . yodzandaha iniñahandi, yondadza huatu iniñahandi.
Hartarse mas de lo necessario. yondaha yee inindi, yondaha nana
inindi, yochituyee chisindi, chitudzehechisi yonanacasadzuqdi.
Hartarse con hastio. yondehui inindi sacasi, yoquidehui inidi sacasi
yondehuindaa inindi sacasi, yocuvui quene inindi sacasi, yosacodzo
folio 120r column 1
folio 120r column 2
codzo inindi sacasi.
Hartar como Dios en el cielo a los
bienauenturados. yodzaquahaya yodzachituya animas nee cutusa huaha sadzico.
Hasta, prepocicion. dandu dzoquaha, needzavua, dandudzavua,
dadzavua quanda.
Hasta tantos seran. respondiendo.
quandadzavua nasino canu, dzo
quaha dadzavua nasaa canu.
Hasta dentro en el coraçon. damaa
inindi.
Hasta donde preguntando . mandaa nani, nandaa mihi, nanani
nandaa nandaa cuite.
Hasta quando. nadzavuaca nanidzaha quevui, nananica.
Hasta quando as de andar en peccados. nanidzaha quevui condihi
conañundo quachi, nadzavuacando candainindo quachi, nanidzaha quevui cadzando quachi, mandaa naniqsaa sayodzatevuindo
nadzavuaca.
Hasta aqui señalando. nani yaha, nani yya, dayaha.
Hasta aculla, dayuqua.
Hasta agora señalando tiempo passado. saneendu huitna, saneendu
huasi neendu huasi cana huasi,
dandu huitna, neendusacana toto
quevui cuiya neendu niquisindo
saneendu niquisindo, sayehetnaha huisi, saneendu quacai neendu sacana saquesi.
Hasta alli pudo llegar, encareciendo
alguna cosa, sadzevuindudzavuanisino cavua, nisinondita nisinocuisi.
hasta alli llego e hizo puncto. status
supositionis, sadzevuindudzavua nitacusita nisinita.
hasta el cielo. danduandevui.
hasta ay, a donde tu estas . nani sayyondo, nani yyondo.
hasta alli no mas. nee dzavuanica,
nanidzavua nica nanidzavua yuqua.
hasta mañana. dayutnaa, danduyutnaa.
hastio tener. vi. asco
hataca para mecer . ticadze yutnu
tecadzi canu.
hato de ouejas. ee sichi, ee tacaticachi, ee cahite.
haua. duchi, nanu, duchi nono.
hauar. itunduchi.
haua de bestias que sale en la boca.
tenduchi danda ydzu yocanayuhute, tendichi yocana yuhute,
haz. nuu.
haz, por batalla ordenada . ee sito
nuu yecu, eesichi nuu yecu.
hazalejas, paño de manos. dzoo na
cuhuandaha.
hazaña. sa cáda, sa saitnuhu, sanaai
ni sachidzu sa yyo.
hazañoso. tay quidzasacánda, con
los demas.
hazaña de varon esforçado. sasitay
yee ini, sasitaindodzo,
hazer algo. yoquidzandi, yoquidza
huahandi, f. cadz. yodzahandi.
hazer algo de proposito. yoquidza
cata inindi, fu, cadz. dzo yoquidzacataini, dzo inicandi, yoquidzandi, yotniño inicandi, dzo ñoho
inindi yoquidzandi.
hazer
folio 120v column 1
folio 120v column 2
Hazer burla de otro. yosini yechindi, yosinisisi ñahandi. f. qni, yodza
dzeque ñahandi, yosaa quehendita, f. caa,
Hazer obra hasta el cabo . vide
acabar.
Hazerse algo. yocuvui.
Hazerse de rogar. yodzacoondi, yodzacoo ñuhundi, yosinicanundi
yoquidza yahuindi, yoquidza quete inindi, f. cadza. yoquidza cuihi.
Hazer pedaços algo. yoquidza quachindi, f. cadz, yotahuiquachindi
Hazer creer algo. yodzaqnindisaini ñahandi, yoquidzandisa ini
ñahandi, yodzasino iniñahandi.
yodza sinondisa iniñahandi, yonahandi sandi nuuta.
Hazer tortillas. yotaandidzita, yocatundidzita.
Hazer reyr a otros. yodzaquacuñahandi, yonducudzequendi, yocachinditnuhudzeque, yodzadzee
iniñahandi.
Hazer reuerencia. yocootniño sitendi, yosanusitendi, f. canu, yochihi
teye sahandi.
Hazerse avn cabo apartandose. yosico cuiñendi, yoscuiñendahandi, f. qcuin.
Hazer dos partes el sermon. yosanudzavuandi, yosandadzavua
yosanda ninondi, f. canda.
Hazerse amigos los discordes. yonaquai inisitnaha v. reconciliarse.
Hazerlo posible en algun negocio.
nindehe nituhu nicacundita nicacucavua niqiuidzand, dehenuu
dehendusi nidzatnani inindi.
Hazerse de la parcialidad de otro.
yosaquehe tnahandi sihita yosacoo tnahandi, f. qcoo.
Hazer mentiroso al que dize la verdad. yoquidzayetendi dudzuta,
yodzayetendi, dudzuta, yodza
nuu cuvuindi dudzuta.
Hazer saber algo a alguno dandole
auiso. yodzaqnindi yodzaqni
tnuhundi, yotniñonaha ñahandi
yodza tacutnuhundi.
Hazerse hombre en prudencia. yocuvui nisanu inindi, yocuvui tacu inindi.
Hazer pucheritos el niño para llorar. yonacoyo yuhusi, yondaanduu yuhusi, yoquidzadzinda
yuhusi.
Hazer algo dentro de si como pensar y tractar . ñohocuvuiinindi,
ñoho tadziinindi, ñohocaha inindi, f. coho.
Hazer ramilletes de rosas. yosanindi ita, yotaandiita.
Hazer vna cosa mas rezia. yoquidzandai candi, yoquidza cutucandi, f. cadz.
Hazer ruido la muger con las naguas quando anda: yocande yocamadzamaña.
Hazer malo a otro. yoquidzadzana
ñahandi, yoquidza yehe quahi
ñahandi, yoquidzatateñahandi,
yoquidza neni ñahandi, f. cadz.
Hazer esquinas. yoquidzandidzindi, yoquidzadzidzindi.
Hazer tolondrones a otro, yodzacanatecuiño ñahandi, yodzacaa
cuiñondisita yodzacana teyeendi.
sita,
folio 121r column 1
folio 121r column 2
sita, yodzacanatedzehendi, yodzasinondita.
Hazer que lleue alguno a otro consigo. yodzacuitandicoñahandi.
Hazerse bestia. yonduvuindi quete.
Hazer mal al cauallo gineteando.
yodzadzequendi, yodzaconosaandi, yodzaconondi cauallo.
Hazer salir la piedra fuera de la pared. yocaicatandi yuu, yodzacai
cuitandi yuu yocai canindi yuu,
yodzacai cuiñendi yuu.
Hazerse pedaços algo. yotahui
quachi.
Hazer ruido la llama. yocande yaa
ñuhu, yocatne, yonehe yonsisa ñuhu, fu. casa.
Hazer heruir lo que se cueze. yodza
quete, yodzacuidzondi.
Hazer algo con discrecion. yoquidzatuhuandi, yoquidza sinitnunindi, yoquidzatacu inindi, yoquidza huiindi, yoquidza nanindi, fu, cadz.
Hazer algo al reues. yoquidzanahondi, yoquidza huadzevuindi, yondico caqdzamandi, yoquidzandi, futuro. cadz, yodzandicodzamandi.
Hazer algo de mala gana. ña yyondaa ini, ña nee ini, dzoñanuni
ini, yotuvuiña ñasindi yoquidzandi, fu. cad.
Hazer buen tiempo. iñe huatu, iñe
huaha, iñedzadzi, iñe huii, futuro, cuiñe.
Hazer lumbre. yotnaandi ñuhu, yotniñondi ñuhu, yotevuindi ñuhu
yodzacatnendi ñuhu.
Hazer quenta que es pascua . dzavuatnaha quevui Pascua yoquidzandi, yocuvui inindi, yotuvuisindi.
Hazer algo en vano. yoquidzacahandi, yoquidzadzicondi.
Hazer plazer a otro. yodzandesi ini
ñahandi, vi. agradar.
Hazer pesar a otro. yodzandehe ini
ñahandi, yodzatneeiniñahandi,
yodzacuta ini ñahandi, yoquidzacata ini ñahandi, yodzanee ini
ñahandi.
Hazer lugar vna cosa con otra. yonadza tnaha tnahandi, yotasitnahandi, yodzaqtnahandaandi.
Hazer incapie, vi. estriuar.
Hazer luna o sol. yondii yoo, yondii
dicandii.
Hazer mercedes el señor. yodzasa
tahuiya, yosinindahui ñahaya,
yodzasaya, yosahatahui ñahaya, futuro, cuhua, yodzasayadzico quaha.
Hazer espuma. neutro, yocanateiño,
Hazer mayoral. yocasi ninondi tay
cuindodzo nuu yocahi ninondi,
yoquidza nuu ñahandi.
Hazer copa el arbol. yositandaha
yutnu, futuro, cuta, yosicondaha
yutnu, futuro, cuico, yosacasandaha yutnu, futuro, qcasa, yococondaha yutnu, yosanditandaha yutnu, futuro, qnd. yonaqni
yutnu.
Hazer misericordia . yosinindahui
ñahandi, fu. qni.
Hazer escuro. neutro. yñe naa, yñe
O
ya
folio 121v column 1
folio 121v column 2
yavui, futuro, cuiñe, yocuvuinaa,
yocuvui yavui.
Hazer acatamiento a otro. yocoo
cotondi, yoquidzacanundi, futuro, cadz.
Hazerse del vando contrario. yondicocuiñedzamandi sa yyota. yosaquehetnahandi sihita. f. qqueh.
yocuvuindi sihita.
Hazer a otro que quiera algo. yodza
cuvuiiniñahandi yodzacanacuvui
ini ñahandi.
Hazer la cama. yosaqndidzoo. f. caq
Hazer esclauo a otro yoquidzandi
daha saha. futuro. cadz. yosai tniño ñahandi. futuro. quay, yoquidza ñadzaya ñahandi.
hazerme yo esclauo. yonduvuindi
daha saha, yondadzatniñondi,
yonucoho yahuindi, yocuvui ña
dzayandi.
hazer testamento. yoquidzandi testamento, yocoo tasindi dudzu
yotaandi dudzu dayundi, yoquidzahuahandi dudzundayu.
hazer detener el relox que anda delantero. yonadzacuico nuundi
natnahacuhua, yondetasindahandi cuhua, yodzaquaininondi sacandaca caa cuhua yodzande dahandi cuhua.
hazer ruido las cañas o esteras . yo
caña, yocañe, yocadze yocanda.
hazer justica. yosinotasindi tniñota
yotasi tnunindi tniñota.
hazer a su ymagen y semejança.
yonadzahandi naandi, yoquidzahuahandi naandi, yonootasindi naandi, yodzandacundi
naandi, yodzananandi taniño
maindi.
Hazer como que no le conozco.
yodzasiyo nuu ñahandi, yodza
dzahui nuu ñahandi, yosicocaq
nuu ñahandi ña sinitandi, yocuvui inindi, yocachindi yosai dzuhua nuu ñahandi, futuro, quai.
hazer como que no le veo. yotniño
inindi ña yositondi.
hazerse tarde . yoñeni, saquañeni.
hazerse vna misma cosa con otro.
dzo ee sichi yonduvui duvui.
hazerse moço. yonduvuitaquindi,
quachindi, yonduvui quachitucundi.
hazerseme la boca agua . yotoondutadzee yuhundi, yonacocodatnedzeendi, yoquesinduta yuhundi.
hazer sombra . yondadzacatendi
nuuta, yodzandatendi nuuta, yochihindatendi sita, yochihicatendi, yosatacatendi, futuro,
cata.
hazerse de la parte de los enemigos.
yondicocuiñendi, yocananditandi, yosivuindi ñahu.
hazer bolsas la ropa mal cortada.
yoteyendaadzoo, yondaandeye
dzoo, yonandeye dzoo.
hazer presa el animal. yosacoondihi ñahate . futu. qcoo, yosandadziñahate, yosandihi ñahate, futuro, qd.
hazer pella . yoquitundi tetu, yonaqnindi tetu.
hazerse grietas en los pies . yosañu
sa-
folio 122r column 1
folio 122r column 2
sahandi, yotahui sahandi, yondatasahandi.
Hazer mal a otro hiriendole . yodza nihi quahi ñahandi, yotniño
quahi dzuq dica ñahandi.
hazer caua. o fosa. yotahui nino conondi, yosata nino conondi, futuro, cata.
hazer algo fuera de proposito. yoquidza nahondi, yoquidzahuadzevuindi, fu. cadz.
hazer pauonada el gallo de la tierra,
yositasahate, yonatniño ñuute,
yona ñoho disite, yondadzacata dzumate, yondoyondavua yodzote tnumite, yonaandecadzumate, yonandequete.
hazer a otro participante de sus
bienes. yocaha yosaq inindi sita,
futuro. caq. yoquidzadzayadzanandita.
hazer calor. yyo ini, yyochichi indii. yyocani, yocuvui ini, yocoo cani, yoco yoco yondii, yocoo quesi yocoo ñumi.
hazer claro y sereno dia. yosina,
yoyahi.
hazerse eruaçal la milpa. yondusi
itu, yonduvui cuhu, yonduvui
yehe ñuhu, yonduvui cutu.
hazerse pella de muchos granos.
yonduvui ee, yonduvui canu yonucoo yucu, yonucoo yucundoyo, yonucoo taca.
hazerse cobdiciar la muger. yodzacatni ini ñaha, yodzacuvui
ini ñaha, yodzandiyo ini ñahandi.
hazer algo con negligencia . yoquidzandi dzonani dzonaha.
Hazerlo el hombre a la muger, vide
allegar a muger.
hazerlo vn hombre a otro. yoquidzadzinda sihita, yoquidza nahandi sihita, fu. cadz.
hazerlo vna muger a otra . yodzatnaha tiyahua tnahaña, yodzatnahatnaha ini dzohonduvui tnahaña, yonataa tiyahua tnahaña,
yocaa coño tnahaña.
hazerlo el niño a la niña. yoquidzatiyaasi, fu. cadz.
hazer traycion el marido a la muger. yosini quadzu ñahandi, futuro. qni, yodzacaha nuu ñahandi . yoquidza yaandi. futu, cadz.
yosaq yaandi, futuro, caq. yotniño yaandi.
hazer algo de barro . yodzahandi
dayu. yoquidza huahandi dayu,
yodzatnahandidayu, yoquitundindayu.
hazer algo de nueuo. dzonisay yyo
candi.
hazerse ouillo acorrucandose . yonatniño nani dzehendi, yonatniño nano dzehendi, yocoocooconondi, yocoocoondihindi.
hazer sonido la muger con las naguas andando . yonatniño sahañadziyoña, yonatniño dande sahaña dziyona.
hazerse del vando contrario, fauoreciendole con palabras .
yocaha ninondi, yocuvui sihindita.
Q 2
ba-
folio 122v column 1
folio 122v column 2
Hazerse mal. yonihi quahindi.
Hazer gracias, vi. agradecer.
Hazer noche el caminante. yocaandi, fu. cavua.
Hazerse vno de linaje no lo siendo.
yocuvui toho inindi.
Hazer alguna cosa a tiempos o quando
se me antoja . yoquidzacaa quaha nicandi, yoquidza caa huadzandi, yoquidzanano yoquidzaninondi, futuro, cadz. yocai
coho yoquidzandi, yocai nano yoquidzandi, yoquidzaquahandi.
Haz, batalla ordenada. sanisaquehendasi yecu, sanisaquehetnuni
yecu, sanisacuiñe yuq yecu, sanisacavua yuq yecu.
Haz, o batalla ordenar . yochihindasindi yecu, yosaq yuqndi yecu,
futuro, caq. yosani yuqndi yecu,
futu. cani.
Hazia, preposicion. v. a preposicion.
Hazia donde esta Mexico? mandaa
quahandidza ñuu coyo, quasaa
nini, quacai nini.
Hazia aca. yahadzuhua.
Hazia culla. yucua dzuhua.
Hazia arriba. huadzo quasaa nuu
nino quasaandodzo.
Hazia abaxo. huaa quacai nuu nini.
Hazia dentro. ini sidzuhua.
Hazia fuera. satasi dzuhua.
Hazia mano derecha. daquaha dzuhua, quaha, & sic.
Hazia donde preguntando ? mandaa?
nandaa?
Hazia delante, nuusi dzuhua, tnaa
sidzuhua.
Hazienda. sasimayndi, sayyosindi,
yahuicatandi,
Hazienda tener. yyosasimaindi, yyo
yahui catandi. .
Hazienda desperdiciada. yahui nicai, yahui nindehe nino, yahui
nicuvuidzaha, yahuinisita, yahui
ninduta, nindoyo ñuhu.
H. A N T E E.
He. aduerbio para demostrar.
yyacaa. ho cotoca.
He aqui. huadze yaha, huadzi
yaha huii sadzevui yaha.
Hebra de hilo. ee dzee yuhua, eecai
yuhua, ee mihi yuhua.
Hecha cosi . sanicuvui huaha, saniquidza huahata.
Hechizero. taitadzi, tayyoquidzasi yo yuu, tay yodzacuico siyo
yuu, tay siyo yuu.
Hechizero, embaidor que dezia se
boluia en Tigre . tay sanduvui,
tay yondacu, tay yotusi tnoo, tay
sandacu, tay yondaatnoo, tay ñahaquete.
Hechizero otro. tay dzininicahu,
tay dzuq yuhu.
Hechizero, otro embaidor que por
los ayres bolaua. yahui, yaha
yahui.
Hechizos. yucudzanaa ñaha, yucu
dzandahuiñaha yucu dzanaini
ñaha, yucudzasini ñaha, yucu
dzanoo ñaha.
Hechos o hazañas . chidzu, chidzu
huaha, chidzucasi niquidzata, chidzundai, chidzu yee niquidzata.
He-
folio 123r column 1
folio 123r column 2
Heder. yosahaquene, saha ini, yosahandii, saha cuiya.
hediondo. tay saha ini con los demas
hedor. sasaha ini con los demas.
hedor de boca. sasaha yuhu, sa saha
ini yuhu.
hedor de sobaquina . sa sahadzecui.
hedor de chile quemado. sa saha
dzico, sa saha satu.
hedor de cosa quemada . sa saha caye, saha ticaye saha ñuma.
hedor de piedra açufre . sa saha
ayo.
helgado. tay nicuvuindeque noho,
tay nicuvuitequeque noho, sa
ñoho naho noho.
helgado ser. yocuvuindeque noho
yocuvuitequeque noho quaha
iñe noho, ycayca iñe noho.
helo alli . ycay yota, dzevui sayyota.
helo aqui. huadzi yaha yyota, yaha yyota.
hembra. ñahadzehe, y para los brutos quetedzehe.
henchirse la basija. yosino cutu yosinochitu .
Henchirse algo. yochitu yosino chitu, yosino cutu, yosino quaha yochitundaa, yosinocacandaa.
Henchir algo. yodza chitundi, yodza sino cutu, yodzasinoquaha,
yodza sino tuhua.
Henchirse de ojas el arbol yyonaa
huisi yutnu, yyo ninandusa huisi
yutnu, yyo ninacoco huisiyutnu
Henchirse algo de gusanos. yosina
tindacu, yyonicaya tindacu, yyo
cahini cuvui tindacu, yyo niqui
codzo tindacu, yyonitavuindodzo tnaha tindacu.
Henchirse de pelos el que se afeita
yosachindaandiidzi, f. quachi, yosidzondi idzi, f. cuidz, yosaa noodi idzi yocatundi idzi, yotneendaandi idzi.
henchirse de suziedad. yosaa noondi
yehui, yosaandi chindi yehui, nitnahandi, nidzucuninondi yehui
niquetendaandi yehui.
henchirse algo de poluo. ninucavuandodzo ñuyaca yyo nacoo
yyo nichitu ñuyaca, yyonitnaña
nicoo coho tindoho ñuyaca,
yosaa nuuñuyaca, yonaquete ñuyaca.
henchirse alguno de tierra o poluo
que trae el ayre. yosachindaandi,
f. quachi, yosaa nuundi mihi, yoqui cavuandaa mihi,
henchir la bota de ayre. yotevuininondi tachi, yotniñondi tachi
yodzacutundi tachi.
henchir recalcando. yosadzininondi, yosadzininonihindi, yosadzi
nini cutundi, f. quadz, yotniño
cutunihindi,
henchirse de empacho y verguença,
yonoo nahandi.
henchir algo de çeniza, yodzacaandi, yodzacaa nuundi yaa.
henchirse la fuente, yosinocasanduta, yonandaya duta.
hender, yondatandi. yosandandi, f.
cand, yodzeendi.
hender madera con cuñas. yodzeendi, yotniño yehendi, yosanunQ 3
di
folio 123v column 1
folio 123v column 2
di yeque, futuro. canu, yonasandi
yeque, futuro, casa. yosasindi yeque, yosahundi, fu, quhu.
Henderse en muchas partes. yondata, yosañu sañu.
hender los cabellos haziendo crencha. yosicotehuindi idzi, yosandadzavuandi, futuro, cand. yona
qhundi idzi sañu.
hendido en dos partes. savvuisichi
yondata.
henderse la madera al sol. yondata
cuiñe, yositacuiñe yosañutnu,
yositatnu, yosacohondaa cuiñe.
henderse vaso, cayendo . yotasa,
yosacoo cuiñe, yosacohondaa
cuiñe.
herir. yodzanihi quahindi, nitahui
nicaandita.
hermoso . tay huii huayu, tay caa
huii caa huayu tay caandoo, tay
caanani, tay nuu huii.
hermoso sin fealdad. huadzacaayanda, huadza caa tidzoho, huadza
yondaa naha, huadza yondaa
tidzii.
hermosear. yoquidza huiindi, yoquidzananindi, f. cad.
hermosear al hombre el buen vestido. yonatuvui huaha yonatuvui
huii saha dzoo.
hermoso ser. yocuvui huiindi, yocuvuinanindi.
herir sin hazer llaga . yosani ñahandi, yocani ñahandi.
herir con cuchillo. yotuvuindita
yuchi caa, yodzaquevuindi yuchi caa, yoqnindi yuchicaa, yodza nihi quahindi yuchicaa.
Herir de estocada. yotuvui ñahandi, yoqniñahandi, yoqni nuu ñahandi, yotuvui nuu ñahandi.
Herir con vara . yocanindi yutnu
cuiñe , yodzucu ninondi yutnu
cuiñe.
herir vna cosa con otra. yodzaqquehetnahandi, yodzaq tusitnahandi, yodzaq quaa tnahandi, yodza
casa tnahandi, yochihi tnahandi.
herirse vna cosa con otra. yotusitnaha, yosaquaa tnaha, yonuquaa
tnaha.
herir el agua al molino. yosacasandaa duta yuu, futu. qcasa, yosatusindaanduta, futu. qtusi, yosaquaanduta yuu, fu. qquaa.
herir liuianamente. yocaniquai ñahandi, yocanitaya ñahandi. quayni, yocani ñahandi, yyni yocani
ñahandi .
herido ser de rayo . yocanitasata,
yocanidzavuita yosiñendaa tasata.
herirse en los pechos quando dizen
sanctos. vi. golpes.
herir el ayre enlos arboles. yochihi
tachi yutnu. yotniño tachi, yosaquehetachi yutnu, f qquehe.
herido ser. yotusindi.
herido ser de amor . yotusi inindi,
yosidzo inindi, futu. cuidzo, yosihindaandiña. futuro, cuvui, yosiconduundiña, yoqni inindi yosasi nini inindi, futuro, casi, yosiyo
inindi.
herir el sol en alguna parte yotniñonduvuandicandii, yondiindodzo
dzo.
folio 124r column 1
folio 124r column 2
dzo, yositasiyo, yosiyo yosiyoduvuandicandii
Herradura. disacaa, saquehe cauallo
Herrar cauallo . yochihindisa saha
cauallo.
herrar ganado . yotaandusa caandi
idzu. yotaatnunindi caa idzu.
herrada bestia. quete nisacondaa
tnuni caa ini.
hermafrodita . tay sanaha tnuhu
vvui.
herramienta . caa saquai tniño tay
huisi, caa sini ñuhu sitai huisi, caa
sa saitniño tay huisi.
herrero. tay tevui caa, tay huisi
caa.
herrumbre. sacana cudzi caa. sanisidzo ñuhu caa sacana dzitnu caa.
herrumbre hazerse enel hierro. yocanacudzi caa, yocudzi caa, yocanadzitnu, yosinotnoo yonana
ñuhu.
heruaçal. sa canu itacahi, sanisacuta cahi, saisi ita cahi, sa nicuvui
cuhu, sa nicuvui naa ita.
heruaçal hazerse. yondusi, yonduvui cuhu, yonduvui yata ichi, yonduvui naa ita.
heruir el agua quando cueze . yoquetenduta, yosidzonduta, futu.
cuidz, yonduhuanduta, yosicocoyonduta, fu. cuico.
heruir hazer al agua. yodzacuidzon –
di duta, yodzaquetendiduta, yo–
dzanduhuandi duta.
heruir la olla fuerte a borbollones.
yocanaquete, yocanacuidzo.
Heruiente cosa. saquete. sasicoyo.
Heruir la mar, yondoyonduta, yosicondidzonduta futu. cuico. yondaanduta.
heruor de juuentud. sacanandavua
sacana cahi ini, sacaca, sacadzata,
satneni ini, sacatne ini.
heruor de spiritu. sa saandita ini, sa
tneni ini.
heruor tener de spiritu . yyo yosaandita yocanandita inindi . futuro,
caa. yocuvui tneni inindi, yocuvui cuyundi, yocuvui ñuhu
inindi.
heuilleta . caa cuta yndii yavui.
heuilleta quitar. yonandasindi caa
cuta.
hezes. dzevui, sanicuhua, sanicoo
cuiñe, sanicoo cavua.
hezes quitar de encima. yosaindodzondidzevui. fu. quai.
hezes quitar del asiento. yosaininindi. futuro. quai. yocainaidi
dzevui.
H. A N T E I.
Hidalgo. tay toho, tai toho ñoho nuu.
Hedionda agua. duta nitevui,
duta yosahandoyo.
Hedionda boluerse el agua . yotevuinduta, yocuvuicuiyanduta.
hedionda cosa . sa sahaini, sa saha
quene, sa saha tucu.
hiel. cahua. site yyavhua
hierro metal. caa, tnoo.
hierro para herrar. caa taa tnuni.
Q 4
Higa-
folio 124v column 1
folio 124v column 2
Higa. ticuyu.
Higado dzita saha:
Higuera. yutnu techi castilla.
Higuerilla de la tierra, de que hazen
el azeyte . yutnunduchi dzaha,
yutnu nicuvuinduchi tenama.
Higos, techi.
Higos tempranos. techiyocoodzina, yotuvuidzina, yotuvui nuu,
yosiyo sahanuu, techi numi.
Higos tardios. vi. fructa.
Higos muy maduros techinisichi
huaha, nicuvuitadzi, nicuvui huita, nisichindehui.
Higo, dolencia, vide, almorrana.
Higo, dolencia de la cabeça sasicuvuitiyoodzini, sacanatiyoodzini, sacanaquahi ñuhudzini.
Hijo. dzaya, deqtata, neñe ini, y por
metaphora, naa dzinañu, yeque
tuchi.
Hijo primero. dzaya yevua.
Hljo segundo. dzaya tacu, dzayacuvi vvui.
Hijo postrero. dzayanduvui, dzaya
dzatnu.
Hijos que nacieron en vn mismo dia
pero en diuersos años . dzaya
dzayu.
Hijo varon. dzaya yee.
Hija dzayadzehe.
Hijo de animal manso dzayaquete nicaa dzaya quetenisico ini,
dzaya quete nicuvui ñayevui,
dzaya quete nicaa ini nitnee ini
Hijo de animal fiero. dzaya quetedzaa.
Hijo adulterino, dzaya dzaca, dzaya yuhu.
Hijo vnico . dzaya dzoeeni, dzaya
cai, dzaya quaa dzaya dzomaa,
dzaya ñatuvuitayu, dzayadzo ee
ñuhuni.
Hijo prohijado. tay nicuvuidzayandi, tay ninaquacandi tay ninachidzondi ituchiyondi, tay coo huahindi, dzaya ninanducundi, dzayaniquidza dzayandi coho siñandi dzaya duvuinaadi.
Hijos. dzayaycandehe.
Hijo del senor. vide.
Hila de piedra. ee yuq yuu, ee toto
yuu.
hilar. yocahindi, yotavuindicachi.
hilar torcido. yocahuandi, yocahicutundi.
hilador. tay cahi.
hilas para curar. sanicana, saninacani, sani cachi, saninandasi.
hilas hazer. yonacanindi, yonandasindi, yocanandi yocachindi, yondainahindi yuhua.
hilas poner. yotaandi, yosadzindaandi, yochidzondi yodzatneendi.
hilo. yuhua.
hilo de alambre. yuhua caa, caa niñe yohocaacuiñe,
hilo de oro. yuhuadziñuhu quaa.
yoho dziñuhu quaa.
hilazas que parecen en la orina. tedzadzavhua tedzadza cuisi, tedzadza dacua.
hiluanar lo que se ha de coser . yoqniyca ycandi yuhua yoquicundi
dzo ycadzo yca yuhua, dzo quahadzoquaha yoquicundi, yca ica
yodzacaindi yuhua.
hiluanadura, sasiquicu quaha quaha
hilar
folio 125r column 1
folio 125r column 2
Hilar floxo. yocahi vuitandi.
Hilar con los dedos en seco, como
el que se esta muriendo, o como
el que se sangra. yonaquudahandi.
hincar clauo, vide clauar.
hincar clauo o palo enla pared para
colgar algo. yosanindacundi duyu, f. cani, yochihindi yutnu.
hincarse espina. yosidzo iño, f, cuidzo. yosivui iño, f. quevui.
hincarse espina en la superficie sin
pasar el cuero. yosivuindaa iño,
futuro . quevui, vuita yosidzo
iño, ña nisacohonai, ñanisacohondico.
hincarse algo traspasando. yositasiyo yocaisiyo con los verbos.
hincar palo en el suelo . yosanundi
yutnu, f. canu, yosasindi yutnu yocoo canundi yutnu yavui.
hincarse de rodillas estando en pie.
yocoocuiñe sitendi, yosanusitendi.
hincarse de rodillas estando sentado.
yondoyocuiñe sitendi, yonucuiñesitendi.
hincado estar de rodillas. yñe sitendi, fu. cuiñe.
hinchar soplando . yotnino tachindi yodzacutu tachindi, yodzachitu tachind, yodzacuita tachi
yuhundi.
hincharse. yosiñondi, fu. cuiño, yocoo cuiñondi yosaa cuiñondi, f.
caa yosacohondi cuiño.
hincharse algun miembro en particular. yocoo cuiño yocuvuicanu.
hinchar a otra cosa. yodzacuiñondi
yodzaquanundi yodzanañundi.
hinchado. tay nisiño, tay nicoo cuiño
ño, tai nisacoho cuiño.
Hinchazon. sasicuiño sasisiño, sacoo cuiño.
hinchar los carrrillos como para
chipichape yotniño tachi yuhudi, yodzacaidzetnendi yodzacai
quende dzitnendi, yodzacai deendi dzetnendi
hinchazon de podre. taha, taha nisiño, taha nisichindacua taha nituvui yuhusi, tay nisiyoyuhu.
hinchado asi. tay nicanataha,
hincharse a tolondrones. yosiño daycada yca.
hincharse el rostro los labios de
enojo yonañu nuuadi, yondai
cuita nuundi, ñee yuhundi.
hinchir lo que falta yonadzacutundi, yodzacanacutundi, yodzasino
cutundi, yodzasinotuhundi, yonatniño chitundi.
hinchirse la milpa de yerua mala.
yondaa yeheitu yonduvuicuhuitu yonandusi itu.
hinojo yedze noho tnu tedzico yucu tedzico.
hipar. yosaadzevuindi, yosaanoo
dzevuindi, yosaaquehendicandi.
yosaacavuandicandi, yosaandita
dicandi, fu. caa.
hironice dezir algo . yocachi sisi yocachi nini, yocachindidzo yocachininindidzo, yocaha nahandi,
yocaha sisindi.
hipocrita. tay siyoyuu, tay yodzacoto nuu ñaha, tay yodzacuicosiyo
nuu ñaha, tay dzocaandodzonica tay dzaquai tnuhu ñaha, tay
dzo yodzacotoñaha nica.
hito
folio 125v column 1
folio 125v column 2
Hito que se tira. sayositonda cuite
sayondaa tnuni.
Hoja de arbol caida y podrida.
quayo.
Hoja de lata. caa yadzi, caa vuisi.
caa nitusi yadzi.
Hoja de yerua. dahaita, daha yucu,
vuisi.
Hoja de maiz. dahayoho, dahavuiyu
Hoja de maçorca uide camisa.
Hojosa cosa de hojas. yehe vuisi yutnu yondichi yondaa vuisi, sandahavuisi, sayehe vuisi.
Hojas echar los arboles. yonanavuisi yonana yucu yutnu yonacoco
yutnu yonandedzi.
Hojas hechar el maiz. yositandaha vuiyu
yosinodahavuiyu, yococondaha
vuiyu yocanandaha vuiyu.
Hoja de rosa o flor. dahaita.
Hojuela. dzitavuidzi yadzi.
Holgarse generalmente, yocuvui
dzee inidi, yodzasisiinindi, yodza
sisinini inindi, yodzacanainindi,
yodzadzee inindi.
Holgarme como de ver juegos o
cosas deleitosas. yondayandi, yosai cata nuundi, yosai quaha nuundi, yosaisasa nuundi, f. quai.
Holgarse del mal ageno. yodzandaha inindi sita, yodzanuna inindi
sita, yodzasino inindi sita.
hollar algo con los pies. yosihi sahandi, yosihindodzosahandi, yosañundi, yosañuninondi yosañundodzondi, yosaundodzodi, f, quhu
f. quañu, f. quu.
hollejo de legumbre o fructa. dzooñee
hollin. yaha, yaha huahi, yahadzoho huahi yaha nama huahi.
hollin hazerse en alguna parte. yodzucu
H A N T E O.
Hobachon. tay ninduvui vuasi
tay vuita ini, tay tnana, tay
huai, tay sacuita, tai yoquidza vuasitniño
Hoçe podadera. caadzandaayutnu
caa nacanda yutnu.
Hoçe para cegar. caa sidzoita, caa
saadaita, caa sandandodzoita,
caa saindodzoita.
Hoçar el puerco. yosaa chihidzitnite, f. caa, yoñoonino dzitnite, yosihindodzodzitnite, f. qhu, yodza
quevuindodzoteñuhu, yodza
cono ninidzitnite.
hocico de puerco. dzitni quene, dzitni cuta.
Hogar. sañoho ñuhu cayu, sayocatne nuhu ñuhu, ñohoñuhu cayu.
Hoguera para quemar. sasi cami.
Hoyo. yende.
Hoyo hazer. yosata ninondiyende,
yocai ninondi ñuhu yende, yoquidza huahandi yende.
Hoyos que dar en el rostro de las
virhuelas. nicuvui yavui nuundi,
nicuvui yende nuundi, nicuvui
tesañe nuundi, nicuvuitequeque
nuundi, nicuvuitequedze nuundi
Hoyo que hazian en la guerra para
trampa. ñuma yecu.
Hojas de libro. eevuisi tutu, eedzee
tutu yee yadzi tutu.
Hoja de arbol. vuisi yutnu vuisi cuii
daha yucu.
folio 126r column 1
folio 126r column 2
yodzucu yaha yocoo yaha yocuvui yaha.
Homarrache. tai cuvuinaa sayyo sa
dza yuhui ñaha.
hombre. taiyee.
honda. ñono cande, ñono dzacana
yua ñono sico yuu nono tniño yuu.
honda tirar. yodzacandendi yuu ñono candu yodza qhndi yuu ñono
yodzacuitandi yuuñono candu.
honda cosa profunda. cono, dzo
vuii dzosanituvui nuu, dzovuii
dzosaniquacai, saña yosinosaha.
honda agua, duta cono miniduta
hondon, sahasi cahasi.
hondo por lo que esta abaxo . sasi
coo cuiñe sahasi, sacoo cuisi saha
si, sacoo coho sahasi, sacoocavua
sahasi.
hondon de olla caha quedze sanisandehendico saha quedze.
hongo. siye.
honrrar vide acatar.
honrrado. tai yehendudzu yehedzico, tai indaa ñuhu dudzu, tay yehe ñuhu.
honrar el hijo al padre con hechos heroycos. yodzacananditaninondidzehe dzutundi yodzasino cani, yodzasino cuiñendi dzehe dzutundi, yochihidzico yochihindudzu
dzehe dzutundi, yodzayuhu nuundi, dzehe dzutundi yodzatacu
ninodzehe dzutundi.
hontanales. doyo ñuhu caa doyo
ñuhu vuidza, ñuhu yehendoyo.
ñuhuñohonduta ñuhucaininiduta
horadar. yocaandi, vide agujerado.
horadado. yndii yondii.
Horca para ahorcar . yutnu sacata
caa ñaha, yutnu sacuitacaa , yutnu quanata, yutnucuitacaata.
horma de çapato, vi. forma.
hormiga. tiyoco, tidzuhu, tiyoco
queque teyocoquende.
hormiga grande boladora. idzundoco.
hormiguero. huahiyoco yavuiyoco, ñuhuteyoco.
hormiguear. yocanateyoco ycanaycahite ycanaicadzite.
hormiguear por criar. yosinoteyoco, yocanate, yosinate, fu. qna.
hornaça. sitnu.
hornada de pan. eesitnu dzita.
hornaço. dzita ñohondevui, dzita
nisacohodevui.
hornaguear la tierra. vi. amollentar.
horno. sitnu.
hornerizo hijo de puta dzayadzaca, dzaya yuhu.
hornija tamara. yutnu taatutnutaa
horro de esclauo. tay nindai, tay nicacu, tay ninduvuiñuu, tayninuquehe tnaha ñuu.
horro libre como quiera . tay ninduvui ñuu.
hortiga. davuaquaha, davua tnene.
hosco. ñee cuinda.
hostigar. yosaniñahandi, yocaniñahandi.
H. A N T E V.
Huego. vide. fuego.
Huego sacar con artificio. yodzacaindi ñuhu.
Huel-
folio 126v column 1
folio 126v column 2
Huelgo el aliento. yocotachi yuhu,
yoco yuhu.
Huelgo hechar alentandose. yodzondudzundi, yocana codzo
dudzundi.
Huelgo cerrarse. yosandehe tachi,
f, qndeq, yondiyu nuu inidi.
Huelgo tomar. yondaicoho dudzundi, yonanihi tachindi, yonaquaindudzundi, yonaquaitachidi.
Huella o pisada sanisani sahata,
Huerfano. tay ninduvui cay taindahui, tay ninduvui coyo cai, tai nisiñe naa, tay nisini yechi tay cai.
Huerfano hazer a otro. vide biudo.
hazer a otro.
Huerta. itu,
Huerto. ituita.
Huesped tai yosica ichi, tai niquesi
huahindi.
Hueste gente de guerra. yecu, tay
qhu yecu qhu tnañu.
Hueso. yeque.
Huebo. devui.
Huesa para enterrar. vi. sepultura,
Huir yosinondi. f. cono.
Huidor. tay sasino.
Huir hazer a otro. yodzacono ñahandi, yodzasiyo ñahandi.
Huir del lugar. yonaconondi, yondesidi yosinodi.
Huir lexos. yosino sicandi, yonacono
sicandi.
huir para atras. yondicondi, yosico
conondi, yondicocavuandi, yondico cono dzumandi, dzodzuma
dzuhua yondicondi.
huir de los contrarios. yosico conondi sita, yosinondi sita, dzoyo
dzoyosino candi sita.
Huir de miedo. yosino yyondi.
huyendo andar de aca para alla. sanuhu sandesi ñuu, sadzahinuuta yosino yonde sita.
huir de las ocasiones. yodza siyondi.
humano hombre piadoso. tay dahui ini.
(vui,
humano hombre terrestre, tay ñayevui
humanidad. sasicuvui ñayevui sasi
cuvui ñaha.
humano linaje. dzo eendu tnuhu
dehetacañayevui , dzo ee nica
tnuhu ñayevui.
humazo dar a otro. yochihiñumandi dzitnita yodzatnani ñuma dzitnita, yodzaquevuindiñumadzitnita
humeda tierra. ñuhu vuidza ñuhu
casi ñuhu coyo.
humido. sanicuvui coyo, vuidza coyo, vuita.
humedecerse algo yocuvui coyo
yocuvui vuidza, yocuvuivuita,
yosinovuidza, yosidzo casi, yonduvui dayu.
humilde. tay sicaquai, sicadzadzi,
yosicandahui.
humilde ser. yondayendi, yonunindi
humilde andar. yosicaquaindi, yosica
dzadzi yosicandahuidi, yosicacaindi
humillarse delante de otro. yyondayendi yyotnanudi nuuta, yocoocuitandayendinuuta, yocoo
cavuandayendi, yosacavuandayendi, f qcavua, yocoo tetendi yocoo cuisindi, yocoo cuisindayendi
humillarse. yonduvuindahuindi yonduvui dahui caindi yonduvui quaindi, yonduvui dzadzindi.
humi
folio 127r column 1
folio 127r column 2
Humillarse de su voluntad. yocahandahuindi, yocaha quaindi yyondayendi yyotetendi, yonoocavuandi, yonoocuvuindi yonocuvui
yeq quachindi, yonduvuidihidi.
Humillarse a otro, inclinandose. yocoo cuitandayendi yocoonai nuundi, l. dzinindi nuuta.
Humillar a otro para que buelua en
si. yodzatuhuaquai ñahandisita
yodzacoo cuisiñahandisita, yodzaquaha ñahandi yoquidzaquai
ini ñahandi, yodzacaa quaindi
inita.
Humillar a otro, vengandose del.
yondadzayeq quachiñahandi, yodzanoocuvui ñahandi yondadzandihinino ñahandi, yondadza
dzuchi ñahandi yodzanoocavua
ñahandi.
Humo. ñuma.
Humo espeso . ñumayai, ñuma tutnu, ñuma mihi.
Humo, celajes que parecen. ñuma
andevui.
Humear . yocana ñuma, yosaa nini
ñuma, fu. caa.
Humero. vi. chimenea.
Humosa cosa. sanidzucu nino ñuma
sanitnaniñuma sanichihi ñuma.
Hundirse la tierra o casa. yocaindidzo. yocai coho yocoo coho, yocaitnaa, yocootnaa huahi.
Hundirse hazia dentro como la çera.
yosivuindidzo, yosivuitnema. f.
quevui, yosivui coho, yocai tnema.
Hundirse petaca o chicouite por sentarse en el. yocaididzo, yocaicoho
yocai tnema yocoo tnaha yeca.
Hundirse el monton de tierra o harina. yosacaca yocaca yocoo caca
Hundir hechar a lo hondo . yodza
caindusindi, yodzacainditandi,
yodza cai ndidzondi yodza cai
cohondi.
Hundirse algo asi. yocaindusindi
yocaindi tandi, yocai cohondi,
yocaindidzondi.
Hundir algo con la mano yosasindahandi, f. cusi, yodzacaidusi dahandi.
Huracan tachi nihi, yyo tnuu, yyo
nihi yocana tachi.
Hurgar. yochihindi dzondi, yosaa
chihindidzondi, f. caaqh, yoñahindodzondi.
Hurgunero de horno. yutnuchihindidzo saa chihindidzo
Hurtar. yodzuhundi, yoquidza cuinandi, f. cadz, yosaiqueye, f. quay
Huso para hilar, cata, cata yuhua.
Husada o maçorca de hilo. ee cata yuhua,
Husillo. yutnu yosico nuu.
I. A N T E A
Iacinto piedra. yuu yuchi quaha
yondii nini.
Iactarse. yocahatachindi yocaha
huatandi, yocahadzicondi yocahandocondi, yocuvuitachindi
Iactancioso. tai yocuvui huata yocuvuidzico ini.
Iactarse diziendo los pecados que
ha hecho. yonananahindi quachi, yonana cachindi, yonasino
cachi quachindi. yocaha huatandi
diq
folio 127v column 1
folio 127v column 2
yocuvuitachi inindi.
Iactarse de linaje. vi. alabarse.
Iaula. dzoco.
Iaqueta sayodzo nino, dzono yodzo nino.
Iardin. ituita, sañoho ita, saisi ita, sa
caa ita.
Iardinero. el que lo beneficia. tay
yondaa ituita tay ñoho ituita.
Iarro. tindoho.
Iarro de vidrio. tindoho yuuyuyu, tindoho dzusa, tindoho indii nini.
Iarro vidriado. tindoho nisaadzusa tindoho dee tindoho dziñu.
Iarro desportillado. tindoho yuhu
ñañu, yuhutahui.
Iarro de pico. tindoho indodzo doho, indodzo dzata.
Iarro sin pico. tindoho yuhu ticuta
yuhu tinduu.
Iarro de pie. tindoho yehe saha.
Iarro de cuello alto. tindoho dzuqcani.
Iarro sin pie, tindoho tinduu, ñasaha
larro pequeño, tindohoquachi, tindoho tende.
Iassar o fajar. yodzee ñahandi, yotniño yuchi nahandi.
Iaspe piedra. yuu nuu yondii nini,
yehedzaca deh e nuu, yuu nuu
tecuiñe.
Iaspear. yodzatacunini dehe nuundi
Iaspeado libro. tutu nisaconuu yuhusi, tutunicuvuidehenuu yuhusi
Iauali. quene yucu.
Iasmin. itandoho ytandoho ñoho
tnaha, itandoho nene, ytandoho
quaa, itaquaa.
Ioya. dzeque dziñuhu.
Iornada de vn dia. sasicaychieequevui,
sasica ee quevui, sasicaichi eenduvui.
Iornal. yahui ee quevui, de vn dia.
Iornalero. tay tatu, tai yonducu
tniño, tay sasai tniño.
I. A N T E. V
Iubileo. cuiya yosatnahatahuinhuindatu yosinindahui ñaha
sancto padre.
Iubilado. tay nino cootniño, tay ninoo tasitniño, tay dzo yyo hooca tay ninucoo siña, tay ñatuvuicatniño.
Iubilado ser. yonucoo tniñondi,
dzoyyo hoonicandi, ninoo tasi
tniñondi.
Iubon. sacuinondica, saininondica
dzono cuinondica, dzono nihi.
Iubetero. tay quicudzono.
Iuego de palabra . dudzudzeque,
dudzu sacunino.
Iueues idem. l. quevui qmi.
Iuez ordinario, tay sino tasi, tatnutasitnuni, tai yodza sinocavuatniño.
Iugar juego de pasa a pasa. yoquidzasiyoyuundi, yodzacuicosiyondi
Iugar. yocatnindi.
Iugar con postura. yocatnedzuhuandi
Iugar a la pelota de los yndios. yocotondi ñama.
Iugar ala pelota como dizen de boleo. yocatundi ñama.
Iugar con piedras hechando en alto vna y cogiendo otra . yonaquay yuundi, yonaquainduundi
yona
folio 128r column 1
folio 128r column 2
yonadzamanduundi.
Iugar hechando todo el resto. yodzandaindidzuhua, yodzandai
canudzuhua,
Iugar a los bolos. yochihinduundi,
yotneenduundi.
Iugar al topar con bolas. yonachihi tnahandi yutnu tinduu, yonataa tnahandi.
Iugar a las barras . yodzandiindi tinduu,
Iugar al texo. yodzandiindi ticuta,
yodzacaandi ticuta.
Iugar a los barriles. yosani quedze
tahuindi, f. cani.
Iugar al soplillo. yotevuindi.
Iugar a los titeres . yodza canandi
dzundu.
Iugar holgarse. yonducudzequendi, yodzadzequendi.
Iugar lo que dezimos estarse burlando. yodzadziquendi.
Iugar a la gallina ciega. yodzadzi
quitiquaandi.
Iugar al esconder . yodzadzequedzahi nuu tiquaa yodzahinuutnahandi, yosaquitindoondi, yodzadzi quiti ndoo.
Iugar a las cañas. yocoyotnahanduvua, yonaqnitnahanduvua.
Iuglar. taydzeque, tainducudzeque
Iuizio. sasitasi tnuni.
Iuizio entendimiento satacu ini, sa
tnuni ini, dudzu yyodzini.
Iuizio bueno, buen entendimiento.
satacuini daqueyeni yocaicoho ini
Iuizio entero. sanicuvui tacuini.
Iuizio perder vno por borrachera.
o por otra causa. yondoyo ñuhu
dudzu yyodzinindi, ñayonaha
tnunicami.
Iuizio tener entero despues de alguna borrachera, o lucido interualo saninduvui casi ini, sanindetuvuiini, sanindetacuini, saninde tnoo inita.
Iulio, idem. yoo sanicuvui vsa.
Iunco, ancho y aspero. yuchi.
Iunco otro ancho pero no aspero. yata
Iunco o junquillo. yodzi.
Iunco negro de que hazen baculos
tnuduvuaydzo.
Iunco otro pardillo. tnucuqua.
Iuncia. coyo, dziyahi
Iuncia otra. coyo siqui.
Iuncia otra, coyo ita.
Iuncia otra delgada de que se haze
esteras. cane.
Iuncia otra. coyo, tinduu, coyo ticoo.
lunio. idem, yoo sanicuvui iño.
Iuntar cosas animadas o inanimadas. yodzaqtnaha tnahandi, yotasi l. sanitnahandi. f. cani.
Iuntarse asi. yonutnaha tnaha
luntarse cosas tendidas y largas.
yondaqtnahandi.
Iuntar cosas anchas. yosaqtnahandi, f. caq, como mantas.
Iuntar cosas como en compañia, y contratacion. yodzaqtnahandaandi.
Iuntarse asi, vt pecunia dziñuhuniquitnahandaa.
Iuntarse el dinero que estaua repartido. yonutnahandaa dziñuhu,
yoquitnahandaa, yosatnahandaa
futu. qtn.
Iuntarse toda la hazienda. yonucoho canu.
Iun-
folio 128v column 1
folio 128v column 2
Iuntar muchos y hazer vn açeruo.
yotasi canundi, yonatasitetundi.
Iunctarse carnalmente hombre y
muger, yotnaha tnaha.
Iuntarse en alguna parte como para consejo. yonatacata.
Iunctar asi para esto la gente, yonadzatacandi.
Iunctarse en parentesco. yonuquehendico tnaha tnuhundi.
Iunctos ya por parentesco. yona
qnitnaha tnuhuta.
Iunctarse por amistad. yodzatnaha
tnahandi sihita.
Iunctarse los Rios. yonutnaha tnaha yuta.
Iunctarse el niño con su madre. yosatnahasi, f. qtn, yosacondaa
tuvuisi
Iunctar por pegar, yodzatnee tnahandi,
Iunctarse vna cosa con otra. yosatnahandaa tnaha, f. qtn.
Iuncto vide cerca.
Iunctura o coyuntura. sañoho tnaha yeque, sañohonahotnaha yeque
Iuncto con otra cosa. tnaha. l. sichi.
Iurar como quiera . yotniño naha
ñuhundi.
Iurar falso, yotniño naha ñuhudzequendi yotniño naha yetendi ñuhu
Iuramento. sasitniño naha ñuhu.
Iuridicion de pueblo. ñuu yehetnaha, yondaca ñahasita ñuu . yehe
tnaha, yocaha tniño sita.
Iurisdicion tener . yonaindi tniño,
f. conay.
Iurisdicion dar a otro, yotasindi tniñondi, yotniño siñandi, yocoo cani
ñahandi cadzata tniño.
Iustar. yotuvui tnahandi, yodzatnaha tnahandi.
Iusta venir la cosa. yocuvuidzevui,
yocuvui cuhua yosatnaha, futuro qtnah.
Iusta estar la cosa. dzodzevuica, dzo
huatuca dzo huahaca.
Iusta en medida. pro diuersis supositis. dzo ee nuu, dzo ee nani, dza
ee cuhua.
Iusto andar. yonacaca ñuhundi, yonacaha ñuhundi, yosica ñuhundi
yosicaiindi, yosicandaa, yosica
cuite, f caca.
Iusto andar . l. con cuidado y aduertencia. yosica tuhuandi, f casa.
Iustos yguales en virtud o vicio.
dzodzavuanduvui.
Iusta cosa contraria al mal. sa huaha, sandaa, sacuite mihi.
Iustamente. tnuhundaa mihi cuite
Iusta venir la cosa que no le falta ni
le sobra. mihi daa nisatnaha.
Iusticia virtud. sandaasa cuite.
Iusticia castigo. satasi tnuni sadzandoho ñaha sadza nani ñaha.
Iustisicado ser el hombre, yonduvui
queye, yonduvuindoo, yonduvui nina, yonduvuiyy.
Iustificar Dios al hombre. yondadzandoo, yondadzanina, yondadzahuii, yodadza queye.
Iusticiar. yodzandoho, yodzananindi, yosanindi, f. can, yocanindi.
Iusticia como en el infierno, yosanindahui ñaha cuii, f. cani.
Iusticiado. tay nindoho ninani.
Iusticiado en el infierno con tormentos
men-
folio 129r column 1
folio 129r column 2
tos eternos. yondoho yonani
cuii.
Iuzgar la justicia. yotasi tnuninindi
Iuzgar del proximo. yosaqni inindi
fu. qqni. yotadzi ñena inindi, yotadzi tucu ini, quando es en mal.
Iuzgar entre diuersas cosas. yotuvui
tnunisindi, yosaqni inindi. f. qqni.
Iuzgar, estimar. yotuvuisindi.
Iuzgar por pensar. yotadzi inindi.
Iuuen tay sanisanu quachi.
Iuuentud. sa isanu quachi.
Ydropesia, enfermedad. quahi yoo
quahi chisi canu.
Y.
Y Conjuncion copulatiua. da, sihi,
dehe, tucu.
Y aun, conjuncion aduersatiua.
vt. y aun hazes eso todavia ? da
yoquidzacando, da hoocayoquidzando.
Ya, aduerbio temporis. sa.
Ya es tiempo. sa huaha, sacuvui.
Ya se va acercando. saquacuvui yatni.
Ya acordandoseme lo que se me auia
oluidado, aa, aadica huii.
Ya. S. viene. sa huasita.
Ya que es hecho. sanicuvui, sanicuvuidzavua.
Yazer. vide, echado estar.
Yda. sa saha.
Ydiota. tay ñasini ñandichi ñatuhua.
Ydolo. dzavui.
Ydolo de los montes y cerros. quacu
Ydolatrar. yoquidzandi huico, yo quidza
ñuhu yuu quacundi. f. cadz
yocaha ñuhundi yuu quacu.
Ydolatra tay yoquidza huico, yocaha huico.
Y. A N T E E.
Yegua. ydzu dzehe.
Yeguada. eesichi ydzudzehe,
sayotacaydzudzehe.
Yelo. yuhua.
Yelo. escarcha. yuyu, duta yuyu.
Yelo, o elada medio modo . yuhua
cuisi.
Yelo muy grande. yuhuatnoo.
Yelo, el agua congelada. yuhuanduta.
Yelo que llama agua nieue. yuhuaiño.
Yema de huebo. duta quaandevui.
Yema de arbol. deye yutnu.
Yema de arbol el cogollito. numa
yutnu.
Yemas echar los arboles antes de
brotar. yonatusi deye.
Yemas echar los arboles brotando.
yonatusi numa.
Yerma tierra que nunca se ha abita
do. ñuhu caa siña.
Yerma tierra desamparada ya. ñuhu caa nuna.
Yermo. vide, desierto.
Yerno. cadzandi, dzayacadzandi.
Yerro por culpa. quachi.
Yerro, s. por yerro se hizo, dzonicuvuidzanaca,
Yerto estar. yocuitnu.
Yerua generalmente. yta.
Yerua que se estiende y echa ojas. yucu
Yerua que nace en herial. cuhu.
Yerua con que hazen casas paxizas. yta
yoco, itandacu.
Yerua otra con que hazen xacales.
R
itan-
folio 129v column 1
folio 129v column 2
itandaha ita quaha.
Yerua buena, inino castilla,
Yerua mora, yucu tiñene,
Yerua que en beuiendola pierden
el juyzio. yucu nuu.
yerua xabonera. nama.
yerua que crian los arboles parda.
yudzi.
yeruaçal. saisi ita, saisi yucu.
yeruaçal inculto. saisi cuhu.
yesca. cachi tnuquu, cachi yosicoñuhu, futu, cuico. cachitaandico
ñuhu.
yeso. yuu ñuhu cachi, ñuhu cachi.
Igualarse. yodzadzevuitnahandi, yocuvuidzevui tnaha, yoquahadzavuatnahandi.
Yguales en vicio o en virtud. dzodzevuindudzavuantehendu, dzevuindudzavua dehenduvui caa,
vel cuvui.
ygualmente asi. tnuhu dzavuanduvui.
ygual cosa pareja como suelo . dzo
eendaa dzaee nani.
ygual el padre, ygual el hijo, ygual
el spiritu sancto. dehe nuni personas sadzevuindudzavua.
yguales en edad . dzo eenducuiya.
ygual precio, todo de vn precio. dzo
eendu yahui, yosacuine.
yguala o concierto en compra. sasi
tna ndaa yahui.
ygualarse en el precio . yotnaiyahuindi sihita.
ygualarse para qualquiera cosa. yotnai tnunindi sihita.
ygualar midiendo el vno con el otro
para ver si son yguales. yodzadzevui ñahandi, yodzaquahadzavuandi.
ygual peso en las balanças. daa
cuhua.
ygualar el peso. l. pesar bien. yochihi cuhua daandi.
ygualado asi. yehe cuhuandaa, yehendaa cuhua, yehecuitecuhua,
fu. quehe.
ygualar los huesos. yondaqtnahandi, yeque yondaqdzavuandi, yodzadzevuindi, yosaqdzavuandi,
futuro. caq, yosanidzavuandi, futuro, can.
ygualar lo aspero, yoquidzandeendi
di
Y A N T E G.
Yglesia. huahi ñuhu, yuq.
Ignorar por no saber. ñasinindi.
Ignorar. nandidza, nandidzavuitna.
Ignorar por no auer oydo dezir lo
que ay. ña yosinindi, f. qni.
Ignorar lo que ay o pasa . ña yonahandi, ña yosinindi.
lgnorar por poco saber. ñatuhuandi ñacuvui huaha ñayonaha tnunindi ñayocuvui huaha. l. ñatuhuaha tniño simaindi, ñatuhuandi.
Ignorar como la vltima hora. ñayo
naha tnunindi.
lgnorante hombre de poco saber.
tay ña tnuni ini, tay ñatuhua,
ñandichita.
Ignorantemente hazer algo. tnuhu
ñatnuni ini niquidza.
Iguales cosas parejas. dzo eenuu ee
nani, dza eccuhua.
folio 130r column 1
folio 130r column 2
di, fu. cadz. allanandolo.
ygualar a todos, dandoles vna paga. dzo ee cuhua caa yahui yosahandita, futuro cuhua, dzoee
cuhuayehe.
Ygualarse o concertarse enel pleyto. yotnaiquaindihita.
yguales en edad. dzohoondu sa sanuta, dzo eenducuiya.
ygualarse en palabras . yondadzadzavuandi, yodzatnahandi sita,
yondadzanaandi sita, yotniñodzavuandisita.
ygualar a los que traen diferencias. yotasindi yuhu sahundi sita, yoqui
dzaquayndi, futuro. cadz. yodzandaha, yodzandicondi inita, yodzatnahandi , yodzadzevuiñahandisita.
ygualar a otros en dignidad. yondaq
dzva ñahandisita.
ygualarse a otro mayor como lucifer que se quiso ygualar con Dios.
yosaq dzavuañahasi siya, fu. caq.
aqui esta actiue. ygualarse asi passiue, yonduvuidzavuandi, yosatnahandaandi sita, fu. qtnaha yonutnahandi.
ygualar a otros tractandolos de vna
misma manera. yotasidzavuañahandi sita . es del mayor para
los menores.
yguales son todos los hombres delante de Dios. dehetacañayevui
dzo eecuhua nucavua dzavuata
nuu nanastohon Dios.
ygualar vna cosa como el suelo, yoquidzandaandi.
ygualar libro de quentas. yonatasi
tnahandi.
ygualar las quentas poniendo algunas partidas que faltasen. yondai
tniñondi dudzu tutu
ygualarse las quentas asi. yondai
coho tutu.
ygualar las quentas quitando lo que
no auia de estar por auerse puesto mal o por yerro. yodzandoondi yodza nuundi sanisacoondaa naho, sanicoo coho, naho. vel naha, sanisia coondaa hua
dzevui.
ygualar lo desygual. yodzatnahandi, yodzavuandi.
ygualar cosas lagas. yodzadzevuindi, yodzadzavuandi, yodzaquaha tnunindi.
yguales son. ninduvuidzavua.
ygualarse haziendose ygual, y parejo con otra cosa . yocuvuinani, yonduvuinani, yonduvuidzavua yonutnaha, yonucavuandaa yonatavui, yosatnaha,
fu. qtnah.
yjada, enfermedad. quahi cana cuiñotuchi dziñe chisi, quahi cana
cuiñendaa dziñe chisi.
yjares. dziñe chisi.
ylicita cosa. sa huacuvui yoocadza
yoo cachi.
y luego. daqueyeni.
y luego ala hora. danditani, danditandu, huitnani.
yluminar letras o libros. yosaconuundi, tutu, f. caq nuu.
yluminador. tay yosaco nuu tutu.
ylustre. tay yehedzico, yehendudzu.
R 2
ylustre
folio 130v column 1
folio 130v column 2
Yllustre ser . yehedzico yehendudzundi, fu. quehe.
Yllustrissimo. tay yyo yotacu nino
tay yyo yehedzico . yyo yehendudzuta.
yotadzi inindi, yonacani inindi,
yochihitnuni inindi.
ymaginar estar pensatiuo. yñequacandi, yyoquacandi, yonatuvui
yuhundi, yonatuvuidzaandi, yona
tuvuitnaandi.
ymitar con bueno o mal exemplo.
yositodzavuandi, fu, coto, yosai
taniñondi, fu. quai,
ympaciente. tay yocana cuvui ini,
tay ñayosaha ini.
ympaciencia tener . yocanacuvui
inindi, ñayosaha inindi, ñayosaicanu inindi.
Impacientemente. tnuhu canacuvui ini.
Impassibilidad. ña tuvui sandoho
sanani.
Impedir, vide, estoruar,
Impedir, o para que no se vaya yonootasi ñahandi,
Impedido asi, tay ninootasi ñahata
Impedido estar alguno por algund
occupacion, yyotniñondi yonaconinondi. fu, candico.
Imperio. satoniñe yya, siña yya.
Impetrar, alcançar. yocuindatundi,
yocaindahuidatundi, yonihitahuindi, yocaitahuindi.
Impetrar rogando. yonanihindi, yonaquatundahuiñahandi.
lmpetuosamente, tnuhu yehecayu
yehe sacu nihi.
Impetu, lleuar corriendo . ynditasinoni, fu. cuindita.
Importuno pedigueño . tayndehui
tay dzuchi ini.
Importuno en negocios . tay neni
ini, tay ñee, tay tnini,
Im.
Y A N T E M.
Ymagen. naa.
Ymagen de bulto . naa nisasita
naa nisatandusata naa ñayevui.
Ymagen de pinzel. naa nicaidzicota. naa nidzatacuta naanisacota.
Ymagen pintada al olio . naa nicuvuindaha, naa nichidzotandaha,
naa nitaatandaha, naanisacodzondaha.
Ymagen al temple sin olio. naa nidzaha hoonicata naa nisaco hoo
nicata.
ymagen de relieue. naa ña ñuni, naa
dzavuani, naa ña nisinonee.
ymagen de borron sin color. naa
dzoica nidzitadz cota naa nitasi
nahata, naa nisacoo naha naadzo
icanicuvuitnoo.
ymagen de diablo, o ydolo. naa ñuhu, naa nidza nahata ñuhu, naa nitasi nahata ñuhu
ymagen otra para memoria de lo pa
sado, entre Indios. naandeye
ymagen de estampa, naa nisadzita
tnoo, naa nisasitandusa caa, naa
nidzananata.
ymagen sacar al viuo. yonatavuandi naa. yodzananandidzavuatnaha yyo, l. caa.
ymaginar. yotadzi inindi.
imaginar en lo que se ha de hazer.
folio 131r column 1
folio 131r column 2
Ymportuno en negocios. tay neni
ini, tay ñee, tay tnini.
Ymportunar a Dios con oraciones
ñee yonaquatundi, yyo tnini yonaquatundi stohonDios
Ymportunar por frequentar. yoquidza ñeendi, f. cadza.
Ymportunamente asi . tnuhu ñee
yoquidza.
Ymportar ser necessario. yosini ñuhu, f. qni.
Ymponer peccado a alguno, yonatniño sisi ñahandi, yodzatavui
sisi ñahandi, yodzatavuindodzo
ñahandi, yondadza sisi ñahandi
quachi, yoquidza sisi ñahandi,
fu. cadz .
Ympuesto serme algun peccado. yotavui, yosidzondi quachi.
Ympossible que no se puede hazer.
ñacuvui ñacanu, ñacuvuiyu, ñacanuyu, f. hua cuvui.
Ympossible ser no tener remedio.
ñahuisi cuvui natuvuidzavua cuvui, ñatuvuidzavua cadza, ñanihi huisi dzavuacuvui, ñatuvuihuisi. f. hua.
Ympotente que no puede nada. tay
ñacuvui sita, tay ñacuvui huaha
sita, tay ñacanu sita.
Ympotente que no puede engendrar. tay nicuita, tay nicuvui naha, tay huita, tay ñitevui,
Ymprecar contra alguno deseando
le venga mal. yodzandaha iniñahandi, yodzanuna iniñahandi, yodzacai iniñahandi.
Ymprimir libros . yosadzindi dusa
caa, f. quadz, yotaandindusacaa,
yotavuandi dusacaa tutu, yodza
canandusa caa tutu.
Ympresso libro. tutunisasindusacaa
tutu nitaatadusacaa, tutu nidza
canatacaa tutu nitavuandusa caa
tutu sanisacondaandusa.
Impression, la emprenta. dusacaa,
saquadzi tacu.
Impressor. tay yosadzi dusa caa, tai
yodzacanadusa caa tacu.
Y A N T E N.
Ynabil. tay dzo huisica, tai dzo
tnunica, tay ñatuhua tay ña
tnuni ini, tay ñacasi ini, tay ña
tacu ini, dzotay nica, tay daha naha, tay daha cundu, tay dzusa.
yncitar a otro . yodzacuvui ini ñahandi, yochihi yuhu ñahandi, yodzacana cuvui ini ñahandi, yodza
catne ini ñahandi, yodzacana cono ini ñahandi.
ynclinarse, abaxando la cabeça. yocoo cuitandayendi, yocoo cuisindi, yocoo cavuandayendi, yocoo
nai nuundi.
ynclinarse baxando la cabeça para
mirar hazia abaxo. yodzasihi
nuundi, yosito nuundi, fu. coto, yodzacai nuundi, yosaandita caandi.
ynclinarse a algo, aficionarse. yondiyo inindi, yosiconduundi, f. cuico
yosita inindi, f. cuita, yocoo cuita
inindi, yocuvui inindi.
ynclinacion. dzavua yyo dzavua caa
dzavua nicacu.
ynclinarse a otro, fauoreciendole. yocuvuisihindita, yñesihindita. f. cuiñe
R3
yn-
folio 131v column 1
folio 131v column 2
Ynclinarse el coraçon a tal cosa. yosico inindi. fu. cuico. vi. aficionado estar.
Ynclinar a otro a mal. yonatniño
dzanaini ñahandi, yodzanoo cuisi ñahandi, yonatasindayendi, yonatasindiyeñahandita.
Ynclinarse pared. quacuiñendaye,
quandita quacasa nama.
Ynclinato capite. sanicoo cuitandaye yayaya.
Ynclinar a otro con buen exemplo.
yotnino tacu ini ñahandi.
Ynclinarse como frailes. yocoocuitandayendi.
Ynclinar palo o otra cosa, yosanindayendi, fu. cani.
Ynconsideradamente hazer algo.
dzo huisicadzo tnunica, dzonaa
dzoñuuca, yoquidzandi, f. cadz.
Ynconstante hombre. tay yondicocavuaini, tay yondicocuisi ini, tay
datne ini, ñanday ini, tay ñañu
ini, tay yondiconai ini.
Yncontinente en cosa de passion.
tay ñacanuini, tay ña saha ini, tay
dzuchi ini, tay ñatasii, ini, tay ña
yeeini, tay datne ini, ña tuhu ini,
ñayoquevuiquachi.
Ynconuiniente. sañoho sayotuhu
nino. l. dzatuhunino.
Yncorrigible. ña yonduvuiquaita,
ña yoninita, ña yosacoho inita.
Yncorrupto. sañanitevui, ña nitnani.
Yncorrupta donzella. vi, virgen .
Ynculcar negocios. yodzacuihindi,
yodzacandi, yoñoo ninondi tniño.
Ynculpado, ñaquachindi, ñadzicandi
di, ña sahandi
Ynculto. cuhu cutu.
Yncurrir en pena. vi. supra.
Yndeuoto . tay ñatnini ini, ña ñee
ña chito yonaquatutanDios, ña
yocuvuicuyu, ñayosacoondaa nihi tniñonDios, ña yosacoondaa
tneni tniñonDios.
Yndigno ser de algun bien . ña yyo
sindi, ñaa caasindi, ñandatundi,
ña caa ñaisi sindi ña yosatnaha
sindi.
Yndigesto, yi. digerir puesta la negacion. ña sita nini sacasi.
Yndiuisible, sahuacuvui caa quehe
huacuvui tanda huacuvui duvui
dzee.
Yndomito. vi. incorrigible.
Yndulgencia. sayondo saqui quachi
sayocaindaa sandoho, sayositandodzo penitencia, sayositandaa
pena, sayondoo yondoyo sananita nicuvui.
Yndustria. sayosai ini, natnani ini sa
tuhua ini, huisi ini.
Yndustrioso. tay yonduyu. tay yoquaha tay tnani ini.
Yndustrioso ser. yocuvui huisi inindi, yonañandichi inindi, yosinindichi inindi, yocacuvuisi inindi,
yodzatnani inindi.
yndustriosamente viuir con artificio.
tnuhu tnani huisi ini yosicandi.
ynduzir, yodzisino ini ñahandi, yodzacahandi inita, yodzacai ini ñahandi, yochihi yuhu ñahandi.
ynestimable cosa. ña tuvui yahui, ña
tuvui cata qtnaha, ñatuvui sanduvuidzavua.
ynfa-
folio 132r column 1
folio 132r column 2
Ynfalible cosa. sacuiteyu.
Ynfalible. saqcuvui.
Ynfamar a otro. yodzanoo cuvui
ñahandi, yodzanday dzicoñahandi, yodza nuu naha ñahandi, yosataninondi tnuhuta, fu. cata,
ynfamado estar. yositanino tnuhundi, futu. cuta, yondaidzicondi, yonuu nahandi, yonucoo nahandi,
yonduvui nahandi, yonoocuvuindi.
ynfamar a otro diziendo del lo que
no ay, dzonaa dzo ñuuca yodzandai dzicondi.
ynfamador. tay dzandaydzi coñaha
ynferir. vi. colegir.
ynfernal cosa. sasi andaya, si andaya
ynfiel. tay ña sinindisa.
ynfiel, que no guarda la palabra. tay
dzocaa queyeca, tay yosanunino
tniño. l. dudzu, vi. sementido.
ynfiel, de quien no se fian. tay ñacuvui canu inisita, ñacutu inisita,
vi. abonado
ynfiel en lo que le dan a guardar.
quecisa, tay cana. l. cañandaha, tay
yoo cuvui canu inisita.
ynfieri. qua, vt quasinocavua. vase
acabando.
ynfierno, lugar de dañados. andaya
anuhu anuhu naa, anuhu dahui.
ynficionarse, lugar. dzicoini yocanandita yosaha huahi, dzico quahi yocanandita.
ynficionado asi huahi yosaha dzico quahi. l. dzico quene.
ynfinito Dios. ñuhu dehe cuvui, dehe huaha, huaqndehe huaqnaa.
Ynfinitas cosas sin numero. sañe ye
yehendahui, ñayehe tnuni
Ynfinito, que no se puede acabar.
sa ñayosandehe, sa ña yonaa, fu.
qnd. fu. qnaa.
ynfinitas vezes. ñayehe tnuni, ña
yehendahui, ña yatni, ñahuii, ña
yehe toto.
ynformar. yocachindaandi sita, yonacahui ndaandi nuuta, yonacachi casindi nuuta.
ynformar al letrado. yonaha tniño
naha ñahandi sita.
ynformar a otro de lo que ha de hazer. yodzatuhua ñahandisita.
ynformarse de otro. yosicatnuhundi, f. caca, yondacatnuhundi yosatuvuidzondi, fu. quatu.
ynformacion hazer contra alguno.
yonducundi dudzu.
ynflamar a otro o encenderle en
amor. yodzahuidzindi inita, yodzacatnendi inita, yonadzadzaan di inita, yodzacuidzindi inita, yonadza nunindi inita.
ynflamarse. yocuidzi inindi, yodzunni ini, yonuni inindi.
ynflamarse el anima. yosaandita nino inindi, fut. caa, yodzaa yosini
animandi, con los demas.
ynfructuoso arbol. yutnu nama, yutnu nicoco naha.
yngenio, habilidad. satacutnuni ini,
sañoho tacuini.
yngenioso. vi industrioso.
yngerir arboles. yochidzotnahandi
yutnu yodzatnee tnahandi yutnu,
yonacanindodzotnahandi yutnu.
yngerto arbol. yutnu ninucodzo
tnaha.
R4
yn-
folio 132v column 1
folio 132v column 2
Yngle. ytnudzehe toco.
Yngrato ser. vi. agradecer. añadiendo la negociacion.
Ynhumano sin charidad . tay ñaita
ini, ñandahui ini.
Ynhumano cruel. tay dzaa ini, tay
dzicoini.
Ynjuriar a otro. yodzatevuininondi nuuta, yodzacaha nuu ñahandi, yodzacahaninondi nuuta, yoquidza huadzevuindi nuuta, futu. cadz.
Ynjuriar a otro con palabras. yodza
yevuiñahandita yocahasisindita
yocahayechindi, yocaha quadzundita, yosii cahanahandita yosiindisita dudzu caha. f. cuvui.
Ynjuriado. tay nicuvui caha.
Ynjusta cosa. sañandaa, ñacuite, ña
mihi, sañahuaha
Ynobediente. tay nihi ini, tay ñayosaindatu, tay saa ini, v. contumaz:
Ynobediente ser. ñayosaindatundi,
ña yosai yuhundi.
Ynocente. tay ñatuvui quachi. tay
ña saha ñadzica, tay ñatuvui sayo saanduu, tay ñatuvui sayo saquehe, ñatuvuiquachi yondaa
yondichita.
Ynnumerables. vi. infinitas.
Ynquieto ser. yo nuhu yondesindi,
ña yyodzadzicandi.
Ynquieto tay nuconodecono, tay
nucahindecahi, tay danda coho
dandaquedze.
Ynquieto, trauieso, tay cana, tay
neni.
Ynquieto estar el enfermo. vide
afligido.
Ynquieto estar en la consciencia
yosidzo inindi, vi. escrupulo.
Ynquietar a alguno. yoquidza nenindita yonadzacaninondi inita
yodzaca nino ini ñahandi yodza
tnañu ini ñahandi, yodzaqcuiñe
ini ñahandi.
Ynsignias de honrra. tnuni huii,
tnunidzico, tnuni huaha, tnunidzavui.
Ynsignias de vencimiento, daindodzo
tnunidodzo.
Ynsuficiente ser para lo que es menester, ñayosatnaha ña yosaquaha, ña yosacuvuidzevui, ña yoquaha cuvui.
Ynspirar Dios, hablar al coraçon.
yodzacahanDios inindi, yodzacuvuinDios inindi, yodzacaiya
inindi.
Ynstante. dzotuvuini, dzohoondu
tuvui hoo naquanini, hoondoyocotoni, hoonudzucuani, dzoqueyeni.
Ynstincto natural. sadzavuayu caa
ini, sadzavua yyo ini, sadzavua
ncacu.
Ynstruir, doctrinar. yodzanahandichi ñahandi, vi. disciplinar.
Ynstrumenro de qualquier cosa.
sa satniño tay huisi.
Ynstrumento musico. ñuu yoho.
Ynstrumento tal tañer. yosadzindi
fu. quadzi, yodzacadzindi, yodza
candandi, yodzaquacundi.
Yntentar alguna cosa. yonaquaha
inindi, yonatnai inindi.
Yntercessor. tay sino nuu, tayyocahandaadodzo ñaha tai ñoho saha,
tay
folio 133r column 1
folio 133r column 2
tay yosiconai dudzu, tai sanayndudzu.
Ynterceder. yosino nuundi, f. cono
nuu, yosiconaindi dudzu, f. cuico
yosanaindi dudzu, f. quay.
ynteresal. tay yahui, tay nee ini.
ynterrumpir platica. vi. estoruar.
ynterrumpirse historia, o materia.
yotandanino, yocainano, yo cai
coho, yosivuicoho. f. quevui.
ynterrumpida asi. sañohonay, sañohondico, sañohondiya, sañohondadzi.
ynterprete. tay caha dzaha , tay
siconai yuhu, tay yosico caq
ndudzu,
ynterpretar. yocahadzahandi, yodzandicocavuandi, yosiconay
yuhundi, futu. cuico, yodzandicocuisi.
yntricar algun negocio. yoquidzacanandi, yoquidzatetacandi, yoquidzatatendi, yoquidza nenindi, yoquidzataandi.
yntroduction de platica o sermon.
sacai sahandudzu, sachihi sahandudzu.
ynuentario. tacu yondaa sayehendahuisita.
ynuentariar . yocahuindi dehe sasi
mayta.
ynuentar algo de nueuo. yosai inindi. futu. quai, yodzacacu inindi,
yodzatuvui inindi, yodzaquevui
inindi.
ynuernar. dzoy yocandi huico yuhua yyosiñandi huico ñumi.
ynuernal cosa de ynuierno, sacuvui
huicoñumi. l. yuhua.
ynuernal fructa cuihi ñumi. l. huico ñumi.
ynuierno. huico ñumi, huico yuhua
Y. A N T E R.
Yo. pronombre. duhu, y encomposicion. di.
Ypocrita, vi. hipocrita.
Yr. yosahandi, fu. qhu. impera. quaha, preterito perse. quaa, diziendo, fuesse, quanuhu.
yr a pueblo proprio. yoñuhundi, preterito, quanuhu, quando es 3. persona, imperatiuo, quanuhu.
yr en pos de otro. yosandicondita,
fu. qnd. ytandicondita.
yr occultamente. yosaha ninindi,
fu. qhu. yosaha yuhundi.
yr por agua. yo saquai indiduta, futuro, qquai, yosacuidzondiduta,
futuro. qcuidz. yosacaindi duta.
futu. qcai.
yr el agua dando golpes en piedras.
yosatusinduta yuu, futu, qtusi, yosasandaanduta nuu toto, futuro,
casa, yosa casandaanduta, futuro
qcasa.
yr por algo generalmente. yosacahindi, fu. qcahi, imp. quacahi.
yr mejorando en la enfermedad.
quanduvui huaha, quanduvui quay
inindi, quanduvuindai inindi, quacoocuisi sayocuhuindi.
yr a dar noticia o relacion de algo.
yonutniño nahandita.
yr auiesa la flecha . yondai dziñe
duvua, yondai yaqua yondai yohonduvua.
yr
folio 133v column 1
folio 133v column 2
Yrse augmentando algo. quacaya,
quaqua nino. huasicodzo, huasi
cuvui cahi, huasi cuvui niñe.
Yr a llamar a alguno. yosacahandi,
yosaquacandi, f. q, c, imper. quacaha.
Yr deteniendose por algun temor
sacoo cuiñendi, sasiñe sasiñendi,
sacoo cuinondi, sa sino sasinondi,
sasicandi.
Yr a ver. yosacotondi, f. qcot, yosa
quindi, f. qqu, yosandayandi,
Yr y venir. sanuhu sandesindi, sanday sandevuindi, yosiconuundi,
f. cuico, yonunooyonde noondi.
Yr a pedir consejo. yosatuhua ñahandi. f. qtuh, yosaquatu huidzondi sita, yosaquatu ninondisita yosa quaca tnuhundi. f. q.
Yr a ver otra vez. yosacoto tucundi. dahoocayosacotondi.
Yr por medio. yosanumañundi yosivui noo mañundi, f. canu, f. quevui. yotniñonoo mañundi.
Yr por sus pies. yosica sahandi, yosica maindi, f. caca.
Yr por debaxo. yosaha ninindi, f. qhu, yosicanindi.
Yr a ser contados . yonuquehendahuindo yonuquehetnahando.
Yr por orden vno en pos de otro.
yñeyuq quaha, yehe yuq quahata, yehetnaha quahata, f. cuiñe,
f. quehe.
Yrse acabando algo. quandehe.
Yrse acabando cosa entera. quanee
Yrse acabando cosa liquida.
quandoco.
Yr las nuues con presteza. huico
ichi yocana huico yechi yocana.
Yr delante de otro. yochidzo nuundi vide guiar.
Yr a saludar a otro. yosayuvui ñahandi, yosadzacanuiniñahandi.
Yr con tiento o de espacio. yosaha
quaindi, yosaha huayundi. yosaha tuhuandi, f qhu.
Yr presto saa yosahandi queye yosahandi, ee tnani qhundo, yachi
yachi qhundo, canumi canahando qhundo danumi danaha qhudo, danahani qhu, caca queyendo. ve presto.
Yr tentando con las manos o pies.
yodza cacandahandi, sahandi. sa
sicandi, dzosasihicasahandi yosahandi yodzacacanduundahandi
yodzacaca dahandi.
yr en pos de otro que va huyendo.
yochidzondi condita, yotasindicondita, yosandico saandita, yosandicondita.
yr attopellados, yotavuininotnahata, yotavuindodzo tnahata yosahata, yosacoondihi tnahata yosahata, f. qcoo, yosaquehe tnahata, yosaha nutehui detehui yocuvuita, yoquidza tnañu tnahata
yosahata.
yr todos junctos. sasiyo yucuta quaha, satavui tnaha quaha sandehe
tnahata quahata, dzohoo satehui taquahata.
yr muy cargada la barca o carreta.
yyonicootnee yyonicoo quaa
yyo chitu ñoho; cata, vel,
tnundoo.
yr por rodeos a alguna parte. yosa
cui-
folio 134r column 1
folio 134r column 2
cuicundi ichi, f qcuico, yosaquaandichi. f. qquaa.
Yra. sacuvuidzi ichi ini. sacuvuicahuiini, sacuvuidzaa ini. sacuvui
satuini.
yr arrebatada . sada queyeni yodzicoini.
yra envejecida. sacuvuidzichi naha
ini, sadzoo sanaha, sadzichi
sanaha,
yr a estar con alguno para que le
prouea de lo necessario yosatuhuandita, f. qtuh, yosaquehendi sita
futuro, qquehe, yosatnahandita,
f qtnaha.
yr a sus parientes le prouean de lo
necessario. yonutuhuandi.
yra de Dios. sacuvui queyendiyastohonDios.
yrregular . tay nisacondaa quachi.
tay nindiyuninduvui yy, ninduvuidzoo.
te ñahandi duta.
ystoria. duvua yya, tnuhu sanaha
tnuhundoho, tnuhu niquidza yya, tnuhu nicuvui tnuhu nisica
dudzu tnuhu yata.
ystoriador. tay taa tnuhu sayyo tay
taa tnuhu nicuvui sanaha, tay
ninataa ñee ñuhu, tay ninataa tonindeye.
ystoria contar vide contar.
ystoria de linajes. tonindeye.
y tambien. dehe, dzavua, dehe tucu
sihi dzevui, dzavua.
yugo. yutnucavuandodzo sañu. l.
tnaa ydzundeque.
yugada de tierra. sayositu ydzundequeee quevui.
yunque. caasacusindodzo caa nuusi, yosasindodzo caa nuu cono,
caa sasandodzo caa, caa tayu.
yunta de bueyes. tayu.
yzquierdo . tai daha itni dahadzatni, daha yaqua.
yzquierda mano. daha ytni dahadzatni daha yaqua.
Y. A N T E S.
Ysla cercada de agua. ñuhuñoho
mañunduta ñuhu . caa mañunduta.
ysopo. yutnundahanduta, yutnu yodzondaa, yutnu sadzonduta, yutnu quidzindodzonduta, yutnu
sadzo ñaha duta, yutnu yodzaquete ñahanduta, yutnu yodza qcavuanduta. yutnu yodzandavuanduta yutnu tiata . yutnu sainduta yy.
ysopear rociando con el ysopo. yoquidzindodzonduta, yosadzo ñahandiduta, f. codzo, yodzaquete
L. AN T E A.
Labor. tniño.
Labio o labrio. ñeeyuhu , ñee
dzehe yuhu.
Labrar tierra. yositundi, futuro cutu. yosani conondi, futuro, cani,
yosane.
Labrada tierra. ñuhu nisitu, ytu nisitu, nisane.
Labrador. taysitu, tay sane itu.
Labrar milpa para bien comun. yositu
folio 134v column 1
folio 134v column 2
yositu catandi, yotniño catandi yonducundi cata.
Labrar milpa que nunca se a labrado. yositundasindi , yonacaninda sindi cuhu cutu, yonacaaninondi cuhu cutu, yositu nuundicuhu
f. cutu.
Labrar esta milpa ygualando la tierra. dasi yonacachindi dasi yona
quindi dasi yonatahui quachindi, tehui tehui yondaq huiindi,
Labrar la milpa antes que se siembre. yositusañundi.
Labrar la milpa despues de nacido
el maiz para deseruarla . yositu
nonondi cutuee, yositundi cutu
cuii, yositundi.
Labrar la milpa despues de mas crecido el maiz limpiandola. yositundi condi yata vvui yondaqndi
yonacutundi.
Limpiar las milpas quando tienen
elotes. yonacutu ninindi huiyu
yatavni yonacutundi.
Labrar la milpa despues de seco el
maiz para ablandar la tierra para el año siguiente. yonacutu cocondi, yodaqndayundi, yodzacaandi ñuhusaha huiyu yataqmiyonacutundi, yosañunindi saha
huiyu.
Labrar la milpa que a estado por labrar dos o tres años. yehe yonaquañundi yotnohondi cuhu . l.
yucu yehe.
Labrar la milpa en que a salido el
maiz y no se auia labrado antes. yositunditnañu tnañu yochihindi yata quevui dzocuhuca.
Labrar la milpa en la superficie por
ser tierra suelta, yositu cocondi,
yochihi cocondi, yodzaquevuindi yata da maa ñuhu.
Labrar milpa para coger a medias
yositu yuquendi, yositundayundi.
Labrada manta de flores a dos hazes dzoo nidzaha nini, dzoo yehe nuhu, dzoo yehe tutu.
Labrada manta de vna parte sola.
dzoo nidzahandodzo, dzoo nicasi dzitu, dzoo nicasinzdodzo.
Labrar de vna parte la manta. yodzahandodzondi, yocasindi dzitu, yosaa chihindi dzitu, yocasindodzondi dzitu.
Labrar de aguja o en telar. yodzahandi huisi, yoquicundi huisi.
Labrar piedras o madera. yosasindi, f cusi yosasi daandi.
Labrarse la piedra. yotusi yuu.
Labrarse el cuerpo al modo antiguo los que no eran esclauos. yodzahandi dzehui.
Labrar a otros en señal de que eran
esclauos. yotaandi dzehui, yoñahindi dzehui.
(chi.
Lacio o marchito. sanidzii, sani yechi
Laciarse o marchitarse. yodzii yoyechi.
Ladera de cuesta. chisi yucu, cuchi saha yucu, cuchindicayucu. cuchi
ñene
Ladilla. teyavua, tendeq.
Ladino. tay tacudzaha, tai tacundichi dzaha.
Lado. dziñe.
Lado derecho. dziñe quaha.
Lado yzquierdo dziñe itni. l. dzatni
Lade-
folio 135r column 1
folio 135r column 2
Ladear algo. yosanidziñendi, f. cani
yosico canidziñe, f. cuico.
Ladearse algo. yosico cuiñedziñe,
yosiñedziñe, f. cuiñe.
Ladrar el perro, yondayute, yosacute, f. quacu.
Ladrar vno contra otro . yondayu
tnahate.
Ladrar a otro. yondayundaa ñahate yosacundaa ñahate.
Ladrillo. doho tavui.
Ladrillar enladrillar. yochihi tnahandi doho tavui, yonañundi doho tavui, yochihi yuqndi doho
tavui.
Ladron. tay cuina, tay dzuhu, tay
quidzacuina.
Ladron de las rentas publicas. tay
dzehu sasiyuvui tayu, tai yosasindaa yosasinini sasiyuvui tayu.
Ladron publico. tay sanai queyetuvuindisi, tay sasai queye.
Ladron salteador de caminos. tay
yonama ñaha.
Ladrones salteadores de caminos.
tai yotatendaa ñaha, tai yocatendaa ñaha tai yosaiqueye sasi tay
isicaichi.
Lagartija. tiyechi.
Lagartija. tiyechi huiyu, cuii.
Lagartija otra. tiyechindaya.
Lagartija otra. tiyechi quacu.
Lagarto de tierra. tiyechi,
Lagarto ponçoñoso. coo quacu.
Lagarto que llaman yguana. tiyechineñe.
Lagarto cocodrillo. coo yechi.
Lagaña. dacua yosate. l. yocoo. l. yocai, dacua nuu tayu nuu.
Lago de agua. mini, sacaanduta, sacaa siñaduta, sacaa siconduta, mininduta.
Lagrima de los ojos. dutanuu. duta
indaa nuu, duta yocainuu.
Lagrimas salir. yocaindutanuu
Lagrimal del ojo. dzehe nuu, dz
ñe nuu.
Laguna. duta caa siña mini doyo.
Lamer. yona yuvuindi yoyuvuindaandi, yodza caa nuu yaandi,
yondaq yaandi.
Lamida cosa. sa niyuvui, sanisaa nuu
yaa, sanindaq yaa.
Lampara. sayotnoo ñuhu, sayodzo
ñuhu, sayosisi ñuhu.
Lampara arder. yocatne, yotnoo,
yosisi, fu, coco.
Lamparones, enfermedad, sayotayudzuq, ichi coo.
Lampara atizar , yosaindodzondi
ñuhu, fu, quai, yosandandodzondi,
fu, canda, yodzaqcavuandi nuu
ñuhu, yocahindodzondi, yotneendodzondi nuu ñuhu.
Lampara encender, yochihi ñuhundi, yochidzondi ñuhu, yosamindi
ñuhu, fu, cami, yotaandi ñuhu.
Lampiño, tay dee ñee, tay ña idzi,
tay yanda ñee,
Lana. idzi,
Lana burda, idzindacui, idzindoco
Lana merina, idzi huita,
Lana retorcida como de perro lanudo, ydzindzandu, ydzi taca,
Lana suzia ydzi yehe mihi, ydzi tnaha, idzitacataca,
Lança. tatnu cani, tatnu nani indedzoocaa.
Lança
folio 135v column 1
folio 135v column 2
Lançadas dar. yotuvui ñahanditatnucaa cani, yoqui ñahandi.
Lançadera de texedor. tnundoo
dzacono nini yuhuaydza, tnundoo conoidza, dzaquinidziyo
tnundoo dzuchi dzaquinidziyo,
tnundoo chihidziyo, tnundoo
dziyo.
Lançadera de las yndias. ytayodzo
dziyo, ytadziyo.
Lançar vomitar. yonandusandi, yonana coyo dzuq.
Lançar el bocado entero. dzonee
nindito ninana coyo, ninandusandi, dzonee yondito ninandusandi
Lançe hechar en el agua para pescar. yodzaqcavuandodzondi yuhua nuunduta, yodzaqcavuandi yuhua tiyaca.
Lanceta para sangrar. yuchi chihindaha, yuchisate neñe, yuchituvuindaha, yuchidzacaineñe, yuchi quindaha, yuchisidzondaha.
Landre enfermedad. quahi cana
qua ñuhu.
Landres . sacaa ninidzuq, tenana
dzuq, sacaa ninindudzu dzuq.
Langosta. tica.
Langosta que come los sembrados
teca ñama, tecadeñama, tecadzaha, tecacuii, tecaquaa, tecanuu
quaa.
Lantejas . duchi quachi, duchi
teyadzi.
Lanterna. satnoo nini ñuhu, caa tiyehui sacuiñe nini ñuhu, caa tiyehui sacuino ñuhu;
Lanudo animal. queteidzitaa, siidzi
chihi, idzinani.
Lapa flor de vino o miel. dzee nuu
sahi nuu, sanicanadzitnu nuu vino, sanicoo cavuadzitnu nuu.
Lapidario . ñahuisi sini yuu yuchi,
tay sito yuu yuchi.
Lapidario que las labra. tai yodzee
yuu yuchi, yosanda yuu yuchi,
tai yosahu yuu yuchi.
Lardo de puerco. duha.
Largo liberal. vide franco.
Largo como cordel o palo. cani
sacani.
Lastar pagar por otro. yosinindi sahata, yosinidodzondi quachi, f.
qui, yosininidodzo canundi quachita yosacodzodzinindi, f. qcodz
yosidzondi quachita, f, cuidzo.
Lastar por mi solo. yondohondi nanindi, yosinindodzondi, yosini
quachindi, yositandodzondi, fu.
cuita yotnaha ninondi.
Lastre de nauio. sanitnaata initnundoo, sacuvui huay tnundoo.
Lastimarse o herirse . yonihi quahindi.
Lastimarse los pies por andar camino. yocuvui quañesahandi, yocuvui chichi sahandi.
Lastima tener de otro. yocuvuindahui inindi sita, yositondahuindita, f. coto.
Lastrar el nauio. yoquidza huaindi
tnundoo, yotnaandi sahuay saha
tnundoo.
Latrinas o secretas . huahi yehui,
huahi cuiya huahi dzachii huahitata.
Laton. caa quaa.
Lauar ropa. yona catandi.
Lauar.
folio 136r column 1
folio 136r column 2
Lauar uasiija. yonaquindi.
Lauarse las manos yondahandi, yonandahandi, yonandahandoondi
Lauarse la cara yonaquete nuundi,
yoquete nuundi.
Lauarse la boca enjaguandola. yodzacononinindi duta. yochihiyuhundi duta, yochiyundi,
Lauar los pies. yonaqni sahandi, yoquidzandoo sahandi.
Laurel. yutnundaya techi yutnu huisi dzanu, yutnuticaha dzanu, yutnu techi ñuu cuii.
Lauajo o lauajal de puercos. sacaandayu, ysayondayu, sanicuvuindayu, doyo sayotuvuininoquene,
Lauazas. dutanindoo coho, duta ninaqui, dutanina cata. duta nidza
cononduu, dutanidzaconondaa
coho, duta ninacuhuacoho, duta nama, dutanindaidzoo, duta
nindoo dzoo.
Lazada. sayehecatnundehe. sayehendehe, sayehe dzaye.
Lazada dar. yochihi catnundehendi,
yochihidzaye, chihidehendi.
lazada estar dada. yonuquehedehenica
lazada para los pies para subir por
palo. dzayeyoho.
lazada esta, hazer para subir. yotasi
dzayendi yoho. yochihidzayendi, yoho.
lazo para aues. quaye. yohoquaye.
lazo para fieras. yoho saqcohoidzu
quayeidzu.
lazeria. mezquindad. sandii. sacuvui cuiya ini.
lazerado . tai quacu, taindii, vide
escaso.
L. A N T E E.
Leal, que tracta verdad, y fielmente
tay ñadzuchi ini, tay canu
ini, huaha inita, dai inita, tay
ndaa ini, ta indisa ini.
Lebrada. dayuidzocuisi.
Lebrastilla ydzodzuchi, ydzoyeque
ydzodzuhua.
Lebrel. teina dzaa.
Lebrillo. saha, tisaha.
Lection del que lee . sadza quaha
ñaha, sayonaha , sadzatuhua
ñaha.
Lection del que estudia. sanacachi
sayodzaquaha,
Leche. dzecui.
Leche para el señor. dudzi.
Leche ordeñar. yosanindi dzecui,
futu, qni, yosadzindi, fu. quadzi,
yonaqnindi.
Leche dar la muger al niño . yodza
cadzi ñaha, yosahaña dzecui, yosacoñadzechi yuhusi, yosaninino ñadzecui yuhusi.
Leche cortarse. yotevuidzecui. yosiyandodzodzecui, yosiya dzecui, fu. cuiya.
Leche quaxarse. yocuvui vhuadzecui, yocuvuitutadzeui, yocuhua
yocucudzecui.
Leche cozerse. yochiyodzecui, yocuidzidzecui.
Leche cozer. yodzachiyondidzecui
yodzacuidzindi dzecui, yodzadzunindi dzecui, yodzadzaandi
dzecui.
Lecho, o cama. sito.
(queyeq.
Lechon. quene dzuchi, quene quachi
Lechuga. duvuatecadzi.
Le-
folio 136v column 1
folio 136v column 2
Lechusa . teñumi cuisi, teñumi
dzayu.
Lechusa chillar. yondayu yosacute
ñumi.
Leer. yonacahuinditutu, yositondaandi tutu, f. coto.
Leer por orden y todo seguiedo. yocachi nanindi, yositondaananindi, f. coto, yehe tnahanani yositondaandi.
Leer sin orden a saltos interpoladamente. dzoninodzo nino yoca
chindi, nino ninoyocachindi,
dzoica dzoica yositondi.
Leer hasta el cabo. dzoquaha sino
cavua yositondi, nee cutu yona
cahuindi . dehe yonacahuindi,
yosito nanindi.
Legado del papa. yyanicuvuinaa
S. padre, yyanicuvui nuuya, yya
ñoho siñaya.
Legitima cosa por ley. cuitesasi
mayta.
Legitimo hijo. dzaya cuitendi, dzayanduvui ñahadzehendi.
Legitimar a alguno. yonaquaydzaya ñahandi, yodadza dzayandita.
Lego seglar. tai yyohoonica, tay
sasica hoonica.
Legumbre. duvua, yuvua.
Legua, dzana, sacaadzana, nadzaha
dzana sicayucundaa, quantas leguas ay de aqui a tepozculula.
Ley generalmente. dzaha huidzo
huidzo sahu, sanicachitnuniyya,
Ley del pueblo, sanisiyotnunisiñuu
sanicuvui tnuni siñuu, dudzu nisiyotnuni yuvui tayu.
Ley poner. yocootasindidudzu, yo
yocoo tasindi dudzu cuhua, yosaqcuhuhandi, f. caq, yotniño cuhuandi, yotasi. tnunindi, yocachi
tnunindi.
Ley quitar. yodzanaa ninondi, sanicachi tnuni. yonacanindisa nisiyotnuni, yonadaatevui yodzandoyo ñuhundi sahu, yonadzatuhundi.
Ley natural . sayonaha tnuni may
ñayevui.
Leyble cosa que se puede leer, sacuvui cahui sacuvui cotondaa.
Leydo hombre . tay sini cahi tutu, tay
sinindichi cahitutu, tacu, tay
yonahandichicahi tacu
Lendroso lleno de liendres. tay dzinitiyahui,
Lendrero. lugar de liendres . sayehe
yucu tiyahui, sanicacu tiyahui,
sanisitiyahui.
Lengua. yaa.
Lenguaje proprio. dzaha, cuitedzahandi, cuite dudzundi.
Lentecerse hazarse liento. yocuvui
coyo, yosivui casi, yosidzo casi,
f. cuidzo.
Leña. tutnu.
Leña hazinada. tutnunisanitoto. tutnu nicoto, tutnunisaniyucu, tutnunisanicuite.
Leña hazinar. yosanitotondi tutnu
yosani yucundi, f. cani, yocotondi tutnu.
Leñador. tay sacuidzo tutnu, tay
sachii tutnu.
Leon. decaha.
Lepra. quahiñuhundii, quahidzichi
quahi ñuhu cuiya.
Lepro-
folio 137r column 1
folio 137r column 2
Leproso. tay nicanaquahi ñuhundii,
quahi ñuhu cuya.
Lerdo cauallo. quete ñasini yyo
espuelas. ña vhui ñeete.
Letania. sayonaquatu Sanctos. sayocanisi Sanctos, sayuhui Sanctos.
Letor que lee. tay nacahui tutu tay
cachi tutu.
Letrado. tay yonahandichi, tay sinindichi, taindichi taysinitacu.
Leudarse el pan. yosiyayusa, fu. cuya, yocuvuiyya.
Leuadura. yusa yya.
Leuantarme de la cama para sentarme. yondoyocoondi.
Leuantarme para estar en pie. yondoyocuiñendi, yondoyocuiñendichindi, yondoyo cuiñendaandi.
Leuantar en alto la cabeça. yondoyo nai nuundi, yosaanai nuundi,
yodzanduvua nuundi.
Leuantar el coraçon con alguna consideracion. yosaanainino inindi,
f. caanay, yosaachidzonino inindi, fu, caa.
Leuantar la cabeça mirando al cielo. yochidzonduvua nuundi.
Leuautada asi tener la cabeça . yodzonduvua nuundi. f codzo.
Leuantada traer la cabeça con presuncion. yodzocuvui, yodzosita
nuundi, yosicandi, yodzacuico
nuundi. l. dzinindi.
Leuantar algo del suelo. yondoyodidzo, yondoyo nahi, es para cosa pesada. yosaa chihindahandi,
yosaa nay ninondi, yodzacaandita ninondi, yosaa nayndi, futuro
quasay.
Leuantar algo poniendolo enhiesto
yonacanindichindi, yonacanicuitendi, yonacanicutundi.
Leuantar alguna cosa pesada para
ver si se podra lleuar. yosidzo
tnunindi, fu. cuidzo, yocanitnunindi, yosaquehe tnunindi. futu.
qquehe, yochihi site tnunindi.
Leuantar al que cayo, o al enfermo
yondoyo canindi, yondoyo tasindita yondoyo canindichita.
Leuantarse en las puntillas de los pies.
yondoyo cuiñe tedzadzandi, yo
doyo cuiñe dzadzandi, yondoyo
cuiñe dzini sahandi.
Leuantarse en alto çapateando. yosaanditaninondi. fu. caand. yosaandavuandi. fu. caa.
Leuantar. como el frontal. yondaa
naindi.
Leuantar el rostro mirando. yondoyo cotondi.
Leuantarse para hincarse de rodillas
yondoyo cuiñe sitendi.
Leuantarseme falso testimonio. dzo
quachi naaca yodzatavuiñaha, dzo quachinaa yondidzo yotavuindi.
Leuantar falso testimonio. yonducuyetendi sita, yotaandita quachi,
yodzatavui yeteñahandi, yodza
tavuindodzo ñahaquachi, yodza
cuidzoñahandi quachi.
Leuantarme a mi testimonio. yona
taa quachindi mayndi yonducuyetendi simaindi.
Leuantar llamas el fuego. yondoyo
yaa ñuhu, yocanacatne yaa ñuhu
Leuautar grandes llamas el fuego.
S
yo
folio 137v column 1
yosaanditanino yaa ñuhu, f. caa,
sicayotaacani yaa ñuhu, sicaindita quesi inditacani, f. cuindita.
Leuantar algo del suelo, yosaa chihindahandi, futu. caa, yocachi yocaindi.
Leuantarse contra otro haziendose
de la vanda del contrario . yñendi
sihita, yñesihindita, f. cuiñe, yocuvuindi sihita, yocuvuisihindita,
yocuvuidza hoondisihita, yocuvuinduvuindi sihita.
Leuantarse contra otro. yodzatnahandita.
Leuantarse de la cama . yondoyo
coondi.
Leuantar la mesa, vi, alçarla.
Leuantar la gallina que esta con huebos. yocahindodzonditiñoo caandodzondevui.
(handi
Leuanantar las manos . yondoyonai dahandi
Leuante, parte oriental . sa yocanandi candii, sayosino ñuhu, sayocana ñuhu,
Leuante, viento oriental. tachi huasi sa yocana dicandii, tachindevui nicana ñuhu.
Leuante del ynuierno tachi yuhua.
Leuante del estio . tachi cani tachi
quandii, tachi yocoocani, tachi
yosasa cani.
Lexia, duta yaa, tayaa.
Lexos. sica. huihi sica, vn poco lexos, huihi quaha sicadzuchi sica.
Lexos estar. vi. distar.
Lexos mucho. yyosica, sicayu.
Lexos dela verdad. cuiteyu ñandisa.
Lexos de duda. cuitendisa cuitendaa, disayu.
folio 137v column 2
L. A N T E I.
Libelo infamatorio. tacuyondaa
dudzu daidzico, dudzucaha.
Liberal. vide, franco.
Libra. ee cuhua libra.
Libra y media. ee cuhua yodzo
dzavua.
Libre hecho de sieruo . tay ninday,
tay nicacu, tay ninduvui ñayuq.
Librarme de algun peligro. yotavui
inindi, yosinondi, fu. cono yocacundi, yocaicuisindi, yocaisiyondi.
Librar a otro de peligro. yotavui ñahandi sita, yodzacacuñahandi, yodzacacunino ñahandi, yochihi yuhu ñahandi, yodzahi ñahandi, yodzacaisiyo ñahandi sita.
Librar a otro sacandole de manos
de Iusticia. yondainahi ñahandi
yuhundahata, yonaquacaqueye
ñaha yodzita ñahandisita.
Librarse desta manera . yondaicavuandi yuhundahata, yocaicavuandi yuhundahata.
Librar al que esta en peligro de algun infamia, o en peligro de
muerte violenta. yonacahinditondi, yonacahi quevui ñahandi.
Librar dineros . yonatniño siñandi
tomines sita, yonatasi siñandi tomines sita.
Librar de seruidumbre. yotavuiñahandi, yodzandai ñahandi, yondadza ñayuq ñahandi , yondadza
tay ñuu ñahandi, yodzacacuñahandi.
Libre, nacido en libertad de padres
libres. tay ñuu tay ñayuq tay yyo
daa
folio 138r column 1
folio 138r column 2
ndaa yyo dzico, yoo caha yoo
cachi.
Librea vestido. dzo ee cuhuandai,
dzo eenani caanday, dai ee nuu,
tay sandico ñaha, taniño yya, tnuni yya.
Librea dar. yosahandai ñahandi, fu.
cuhua, yosaha tnuni ñaha.
Libreria. huahi tacu, huahi tutu.
Librero que vende libros. tay yodzico tacu, l. tutu.
Libro. tacu, ñee ñuhu.
Libro de quentas. tutuyehendahui
sayocuvui quachi tutuyondaa sa
yocuvui quachi.
Licencia pedir. yosatu ninondi, fut.
quatu, yosicandi licencia, yocachi
ninondi, yotniño naha ñahandi
Licencia dar. yosai yuhundi, f. quai;
yodzahuidzondi nuuta, yosaindatundi nuuta, fut. quai, yosahandi
licencia, fu, cuhua.
Liebre. ydzo cuisi.
Liendre. tiyahui.
Lienço. dzoocuisi dzoo yadzi.
Liento, por humido. sacóyo, sa huidza, sandoyo.
liga en el oro . sa yodzacadzi ñuhu
quaa sañohotnaha dziñuhu quaa
sayetnaha dziñuhu quaa.
liga para paxaros. ina, ita ina.
liga poner. yochidzondi ina, yotniñondi, yotaandi ina.
liga en las amistades. sanoo quachi,
sanacaha sitnahata, sana yuhuitnahata.
ligar con hechizos, yodzanaha ñahandi, yodzatnee ini ñahandi, yosadzi ini ñahandi, fu. cadzi
Ligera cosa. cama, sa saa, cama queye.
Ligero ser. yocuvui camandi, yocuvui yachindi, yocuvui saandi.
ligeramente. tnuhu cama, tnuhu saa.
ligeramente yr . yosaha saandi, yosaha queyendi, fu. qhu, yosaha yachindi.
lima de hierro. caandaye, caa sacuhucaa, caasaq caa.
limar hierro. yosihindicaa, yosihindaandi caa, fu. cuhu, yondaqndi
caacasi, yonacuhundi,
limaduras de hierro . yuchicaa, sa
yoqui coyo caa.
lima, arbol. yutnutiquaa lima.
lima, la fructa. tiquaa, dzitnitinduu
tiquaa dzitnindico.
limon arbol. yutnu tiquaa yya quachi, tiquaa indodzo,
limon la fructa . tiquaa yyaquachi.
limasa o babaza. sa nicanadzitnu, sa
nicudzi sanicuhua.
limosna pedir. yosatandahandi, fu.
cata, yosatu ñuhundi sasiyondatundi
yosatutuhuandi, f. quatu.
limosna hazer. yosinindahui ñahandi
yosini manindi, f. qni, yodzasandi
limosnero . tay yosinindahui ñaha.
limpia cosa. sandoo, sahuii, saqueye
sanina.
limpio, aseado. tayndoo ini, tayhuii
ini, tay huisaini.
limpia quedar la ropa de bien labada.
yondoodzama, yonoocoyo saha
quedze ñuma, yonoocoyotnaha.
limpiar la muger el algodon. yondadza huiiñacachi, yo saindaa mihi
dehe dzitnicachi dehe yucu yehe,
f. quai. yondadzandooñacachi.
S2
Lim-
folio 138v column 1
folio 138v column 2
Limpiar algo como quiera. yonacuhuandi, yoquidzandoondi, futu.
cadz. yondadza yaandi, yondadza huiindi.
Limpiar sudor con el paño. yonayocodaandiduta, tnay yonacuhuandi.
Limpiar a otro. yonacuhuandi. yodzandooñahandi, yoquidzandoo
ñahandi.
Limpiaduras . sanindecoyo, saninoo coyo.
Limpiar platos . yonacuhuandaandi, yonaqnindi yondadzandoondi.
Limpiar trigo . yoquidzandoondi,
yoquidzahuindi, yodzaquachindi nuni, yocasindi.
Limpiarse las narizes. yonacuhuadzitnindi, yonayocodzitnindi,
yosanidzitnindi, fu. qni, yosahandi
dzitnindi. fu. cuhua.
Linaje. yaatnuhundi, sichi yuqndi,
duhu sandu, tnuhu yehendico sa
nicacundi, tnuhu yehendicondi,
saniquivuindi.
Linda cosa. sahuaha, sadzico, sadzacu sahuatu. sahuii.
Lindamente. tnuhu huaha con los
demas.
Linde entre heredades. dzañu, nuu
dzañu, sa ñoho dzañu, sa inino
dzañu.
Linde o terminos poner. yosanindi
dzañu, yosañundidzañu, yosaqndi
dzañu, futuro, cani. futuro, canu,
fu. caq.
Liquidambar. dzusa huidzi, dzusa
dzanu.
Lirio cardeno. ytandaca, ytandaa.
Lirio blanco. vi. açuçena.
Liron, animal teyuhu, teyoto, teyequenano, teyeque yuhu.
Lisonjear. yocachininondisita, yocachitachindi sita, yocahahuidzindi sita, yodzacanino ini ñahandi,
yodzadzana ini ñahandi, yocaha
huatandisita.
Lisa cosa. sandee, saadziñu sanani.
Liso hazer. yoquidzandee, yoquidza
nanindi, fu. cadza.
Listada de manta labrada . sanicuvui huisi.
Lista de diuersas colores. sanicuvui
noo, sanoo
Listada manta dzoo ticuiñe.
Liuiana cosa. sa cama.
Liuiano hombre . tay ña tnuni ini.
tay dzocaa nahaca
Liuiano hombre que facilmente se
cree, y se muda. tai ñandai ini, tai
dicocavuaini, tai vvui ini, vvuindatu.
Liuianos de asadura. ynidzee.
L. A N T E O.
Loar. vide, alabar.
Loable cosa. sacachi huahata,
sanisacodzo huidzo huaha.
Lobanillo. tidzehe, tiyee.
Lobanillo tener. yehe tidzehe, fut.
quehe yondaa tiyee.
Lobo animal grande. tiyehe.
Loco de atar. tay satuvui quahi, tai
sadzana ini.
Loco como quiera. tay sadzahui
ini, tay ña yonaha tnuni, tay sadzana ini, tay sa naa ini, tay yocana
folio 139r column 1
folio 139r column 2
yocanacasa nuu, tay yosito nuu nano, tay ñoho quahi ini.
Loça. coho ñuhu.
Loçano, gallardo. tay sacuvui huii
ini, tay ña ñoho dzadzicaini, tay
sica nino, tay sica huico, sica
dandu.
Lodo. dayu.
Lodosa cosa . sanisaa nuu dayu, saniquetendayu, sanicatundayu.
Lodoso lugar. sacaandayu, sanicuvuindayu.
Lograr de alguna cosa gozando
della. yocuvui nahasindi, yosiyo
nahasindi, caa nahasindi, yocuvuidzii sindi, yocuvui yatasindi.
Lograrse. yocuvui nahandi, yotacu
nahandi, yonditonahandi, yosanu nahandi, yosiyonahandi, yyo
nahandi, fu. coo, yosanu yatandi,
fu. quanu.
Logro en la vsura sasiquanu yahuita, sa siqui codzo yahui sita, sasitahuidzavua yahui sita, sacaindaa
yahuisita.
Logrero . tay yodzaquanu yahui,
tay yosaacodzo yahuisita, tay yodzoqnaninoyahui.
Logro hazer. yodzaquanundi yahui,
yotahui dzavua yahuindi, yosaa
codzo yahuisindi, yocoo chihindi yahui, yocoo catayecandi yahui, yosatayecandi yahui.
Lombarda. tnusii caa canu, yutnu
tevui canu.
Lombriz de barriga. tindacuchisi,
tindacuñoho chisi.
Lombriz qualquiera. cootecanuhu
coodzinuhu.
Loma entre dos cerros. ytnu naho
yucu.
Lomo de animal. coñoticoo satate
yequesata, yeque ñohotnaha.
Lomo de libro. ticoo saha tutu. l.
tacu, tecu tutu.
Lomo entre sulco . ñuhu caaticoo,
ñuhu nidza caaticoo, ñuhu nisaqtaticoo.
Longaniza. siti quene nisacoho coño, site ñoho coño.
Longura. sacani.
Lonja de tocino. eedzee quene, ee
tahui quene.
Loor, alabança . sa si cacunahi huaha, sachidzo huidzo.
Lo primero. o quanto a lo primero.
dzina, dzinaca, dzinahuii, dzina
ñuhu dzinadzinaca, sadzinaca.
Lo siguiente. sa huasitnaha, sa huasindico, sa huasicavua, sahuasitavui.
Lo que esta por venir. sa dzoicacuvui, sadzoicaqtnaha sadzoica
quitnaha, sahuasitnaha, sahuasindidzo, sa huasitavui sacoo cuiñe
candidzo catavui catniño candacaqhu, cachihi cataaqhu.
Los que han de nacer . tay dzoicacacu.
Los que han de venir tai dzoicaquesi.
Lo ultimo. dzonduvui dzondehe.
Loro entre blanco y negro. tnoo
cuinda, tnoo huisi, tnoo yehedzaha
Lossa piedra . yuu nono, yuu cono,
Lossar o en lossar. yochihitnahandi
yuu nono, yuu cono, yonañundi
yuu nono, yosaqtnahandi, fu. caq.
yodzatnahandi.
S3
Lossa
folio 139v column 1
folio 139v column 2
Lossa para tomar aues. yuutavui
quete
Lugar desembaraçado . sa caa siña,
sayyu.
Lugar por pueblo. ñuu.
Lugar donde huimos. satavui inita,
sadzoiica sasitavui ini, sasidzahita, sasicoo yuhuta.
Lugar por donde entran y salen. sa
yondai, yondevui, sayocai sayosivui.
Lugar donde esta alguna cosa. sacaa,
sayehe saisi sayyo.
lugar donde se haze algo. sayosasitayutnu, carpinteria.
lugar donde juzgan. sa yosiyotnuni
tniño huahi yocuvui tnuni tniño
huahi yosinocavua tniño.
Lugar vazio, como casa. sayyu, huahi caasiña, huahi yonuna, sanisina
sacaa nuna.
lumbre, fuego. ñuhu.
lumbre hazer. yotevuindi ñuhu, yotniñondi ñuhu, yodzacatnendi
ñuhu.
lumbre sacar. yodzacaindi ñuhu,
yodzacanandi ñuhu, yotavuandi
ñuhu.
lumbre, luz. sayotnoo, sayoyahi, sa
yocuisi.
lumbrera. sayocuisinini, sayotnoo
nini, sayoyahinini, sayotuvuinini.
lumbrosa cosa. sayehetnoo, sayehe
yahi, saitnoo saitasa.
luna. yoo, y en su gentilidad la llaman los Indios yyacaa huiyu.
luna salir. yocanayoo, yosino yoo.
luna hazer . yondii, yotnoo yoya
hi yoo.
luna nueua. yoonindoto, yoo nina
yodzo, yoo yeq.
Luna
L A N T E V.
Luchar, vi. yonaquahatnahandi
yodzatnahatnahandi, yocani
tnahandi.
Ludir vna cosa con otra. yotusitnaha, yosaquaatnaha, fu. qquaa, yonuquaatnaha.
Ludir, o fregar vna cosa con otra,
actiuo. yosihi daa tnahandi, fut.
quhu, yodzaconondodzotnahandi, yonacuhutnahandi
Luciernaga. tiyehui, tiyehuindaa
Luego, aduerbio. huitna, huitnani,
huitna ñuhu, huitnahuiini dahuitnani
Luego. naha nooni, huitnica
Luego que. dzoica.
Luego que anochecio . dzoicaniquaani, dzoicaniquaa, nooniqua
quaandeq.
Luenga cosa . sacani, huihi cani vn
poco larga.
Luego a la hora. daqueyeni, danahani, dahuitnani.
Lauarse el cuerpo . yosaundaandi
ñeendi, futur. quu, yonacuhuandaandi, yocondaanda ñee, yona
quundi.
Lauarse con xicara, hechandose el
agua. yodzacaa coyondinduta,
ñee, yosadzondi duta ñeendi, futu. codzo.
Lugar en que esta algo. siña.
Lugar, sitio antiguo de casa. chiyo
yata, sanaha.
folio 140r column 1
folio 140r column 2
Luna creciente, o media. yoo ñañu,
yoo dzavua.
luna llena. yoo ninduvui nee, ninduvuicuta, yoo ninachitu, yoo ninu
quaa cuhua.
luna menguante. yoo ninoo cuvui,
yooninuundaa yoo quanduvuidzuchi, yooninacuvuindaa.
luna eclipsarse. yosihi yoo. fu. cuvui
yonaa nuu yoo.
luna estar cubierta de nuues. huico
yondesi nuu yoo huico yodzahui yoo.
lunar del cuerpo. tecai, ticai tnoo.
lunares tener. ticai yondaa nuu.
lunes. quevuiee.
lustre, o barniz que se da a las ymagines. daha.
lustre en la pintura . huisa, nicuvui
huisa, ninatuvui huisa.
lustre dar a la pintura. yodzaha huisandi.
lustre tener el pueblo. yo nanacodzo ñuu, yonanandita ñuu yondaa codzo nino ñuu.
luto que se ponen por los difunctos.
saquay yy sindeye saquaydzoho
sindeye, sayonucavua yy sindeye
sa nucoo yy sindeye, sasiquay quaca sindeye.
luto, vestidura. dzoondayu, dzoo
tnoo sindeye.
luto traer . nicuvui dayundi, sandesindi dzoondayu.
luto quitar . yodzasinocavuandi nisai yy sindeye sisaydzoho sindeye, yonoo canyyucundidzoondayu yonoo ndaquindi dzoondayu.
Luxuria. sa sinoo, sa sanoo, sa sasini,
sasicacadzana, sasicadzana.
Luxurioso. tay sanoo tai sasini, tay
sasicaquadza sasicadzana.
luz, vi, lumbre.
luzero de la mañana. quemi, teñoo
nanu teñoo canu.
luzero salir. yocai quemi, yonatuvui queme , yocana queme,
yonayodzo queme, yonatnoo
queme.
luzio, o resplandesciente. sadziñu,
satasa, sa saanduta.
luzir asi. yodziñu yotasa, yosaanduta, fu. caa.
luzir vn poco. dzuchini huihini yodziñu yotasa.
luzir, o resplandecer persona. yotasandi. yosaandutandi, yotnoondi,
yondiindi, yoyahindi.
luzir por relumbrar. yotnoondaa,
yotnoondisi, yotnootuvui.
LL. A N T E A.
Llaga. sa ni ñañe, sa nicaa, sani
tahui, sanindata, sa ninihi qua
hi, sanisaquehe dacua, sayosatendacua sayo tayu.
Llaga reziente con sangre . sanicatne ñee, sa nisate neñe, sanicachi
ñe, saniñañe sanisico cuita ñee, sa
nisicondita ñee.
Llaga tener en alguna parte. yotayu saha. l. daha.
Llagado estar. yoñañendi, yodzusandi, yoñañe yodzusañeendi.
Llaga como quiera. sa ninihi
quahi.
S4
Lla-
folio 140v column 1
folio 140v column 2
Llagado, lleno de llagas . tai niñañe, tay nidzusa . nicatne ñee
quachi.
Llagado en todo el cuerpo sin tener cosa sana, huadza, yonaha,
huadza yotacu, saninihi quahindi, saniñañedi.
Llamar. yocahandi sita, yocanandi sita.
Llamar a menudo. yocahacahandi,
yocahachitondi, yocaha ñeendi,
yocanachitondi.
Llamarse por su nombre. yonanindi
dzavuananindi, asi me llamo.
Llamar a otro por su nombre. yocahadzevuindisita, yoyuhui dzevui
ñahandi.
Llamar señalando. yocasinino ñoho nuu ñahandisita, yocahañoho
nuu ñahandi sita
Llamar nombre de afrenta, como
vellaco. yodzandai ñahandita,
tay dzana. l. idzu. l. quete, yodza
naniquete ñahandi, yodzandai
quete ñahandi.
Llamar a vozes. yocanandisita, yocanasaandi sita.
Llamar combidando. yosisandi sita,
fu. cusa, yocahandi sita.
Llamar con la mano. yoquidzidahandi,
Llamar con los ojos. yoquidzi nuundi
yosaniquachindi, fu. quani.
Llamar con la cabeça. yoquidzi dzinindi, tnaandi.
Llamar tocando con la mano. yocatuñahandi, yodzacanádadaha ñahandita yochihindahandita.
Llamar para la guerra. yocanayecundi
di, yodzanumindi yecu, yodzacaindi yecu, yocachindi tniño yecu.
Llamar a las gallinas como hazen las
Indias. yonacanandi sitiñoo, yonacahandi sitinoo, yonaquacandi tiñoo.
Llamar a la puerta. yodzacasandi yutnu, yondiyu, yotaa siquindi, yodzacatnendi. yutnu yondadzi.
Llama de fuego. yaa ñuhu.
Llamas hechar. yocana yaa ñuhu,
yonacatne yaa, yosaandita yaa
ñuhu, fu. caa.
Llana cosa. daa, sandaa, sacaandaa,
sacaa nani, sanicuvuinani.
Llanura de campo. yodzo, yodzosica, yodzondaa, yodzo dzohuii.
Llanura de agua. sasicavuandaaduta, sacaandaanduta, sa caadzadzinduta sa ninoo cavuadzadzinduta
llano hombre tay quai, tayndaa ini
tai cuite ini, tai huaha ini, tay dzadzi ini, tay huii ini,
llano ser. ñoho quai inindi, ñoho
dzadzi ini ñoho huaha ini.
llanten. yucu tuchi, yucuticadzi.
llanta de col. yuvuanidzaqh cavua,
yuvua nitandandodzo. yuvuanicoyondodzo.
llanto hazer. yosacundi, f. quacu, yondayundi, yocoo quacundi, yocoo
dayundi, yotniñonduta nuundi.
llanto grande hazer. yosacusaandi, yondayu saandi, yondatayuhundi.
llaue. daha caa, caa naqua.
llaue falsa. daha caa ñena, daha caa
huisi daha cuiña. l. dzuhu.
llaue de palo, daha yutnu.
Lle-
folio 141r column 1
LL. A N T E E
Llegarse el tiempo . yosahatnaha, fu. qtnah. huasitnaha, qua
cuvui yatni, quevui.
Llegar a alguna parte . yosasaandi,
futuro. qsaa, y si es agena. yoqui
saandi.
llegar al lugar propio. yonu saandi
yonasaandi, yondesaandi.
llegar antes que otro al lugar. yosasaanahandi, yosaanduundita nisasaa, yosaadzinandi.
llegar a buen tiempo y hora. dzodzevuica, yosasaa, dzocuhuaca
yosasaa.
llegarse la hora de la muerte . yosinocoo, yonucoho cuhua, yosatnaha cuhua, fu qtnah.
llegar a alguna cosa alta con la mano, yosinondaha.
llegar a muger. yodzasaandi, yotnahatnahandi .
llegar a lo alto escalera, o otra cosa asi,
yosinoquehe yosinonani, yosino tuhua.
llegate aca, llamando. tacuiñendiyo,
dzocuiñendiyo, tacuiñendaha,
dzocuiñendahando.
llena cosa. sanichitu. vi. henchir.
lleuar alguna cosa. sanaindi, sanaindi huasi, si viene sanai quandesi,
quando viene a su casa. sanaindi
qua preterito, fu. canay, impera.
canayndosaha qhundo. lleuaras
esto. canayndo quesi. traerlo asi.
lleuar el agua de auenida palos. &c.
yotnani.
lleuar el ayre, como pajas, o plumas
folio 141r column 2
mas yosaanditanino, fu. caa, yondavua, yondachi, yositadzee, yondavuadzee.
Lleuar a cuestas. yosidzondi, fu. cuidzo, yondidzondi, fu. candidz .
lleuar algo en bolandillas. sanai huadzundi, sanay disindi, sanaininondi, fu canay cahi huadzundi, cahi
ninondi.
lleuar algo colgando de la mano. yta
sicondahandi, fu, cuita, ita nahindi, ita caandahandi.
lleuar lo mismo en la mano leuantandolo algo en el ayre. yonaininondi, yosanaininondi, f. canay.
lleuar algo escondido. yonaininindi, yonai yuhundi, fu. conay, yosanai ninindi, fut. canay, yosanay
yuhundi.
lleuar algo en los braços abraçado.
yonumi dahandi.
lleuar abraçado a alguno . yonumi
nino ñahandi.
lleuar la carga a otro para que descanse. yonadzaquai ini ñahandi, yodzandaitatu ñahandi, yosidzo nuundi dzidzota.
llenar fructo el arbol, vi. fructificar.
lleuar fructo el maizal. yotahui idza
huiyu, yosacuiñendaa idza huiyu, yosacoondaa ydzavuiyu, yosaa idza.
lleuar algo en la ropa abarcado. yonumindi, yodzusindi, yotniño tuvuindi, yodzusidaandi, yosaqtnanindi, fu. caq.
lleuar en las manos cosa de astas. inditandahandi, yosanayndaadahandi, fu, canay, yehendahandi.
Lle-
folio 141v column 1
folio 141v column 2
Lleuar de la mano a otro yotneendahandi, yonahindi dahata.
lleuar persona o animal. yondacandi, f. condac, sandacandi, futuro,
candaca.
lleuar candelas en las manos. ynino itendahandi, f cuinino, inoitendahandi, f. cuino, yonaindi ite
ñuma , f. conay yonucuino itendahandi.
lleuar a alguno por fuerça arrastrandolo. yoñohondita, yocahi ñohondita, yocahi nahindita.
lleuar algo en los ombros. yodzodzocondi, f, codzo.
lleuar algo al pescueço. yodzo dzuqndi, caadodzo dzuq.
lleuar la muger sobarcado a su hijo.
ñoho nanoñadzaya, yondacundaa dziñeñadzaya.
lleuar arrastrando la ropa. yona ñohondi dzoo.
lleuar la manta por atar al hombro
ninundodzo dzoondi, yondesindi, nidzanundodzondi yondesindi.
lleuar acuestas algo en vn hombro
dzosiyo dzocondi cacandodzo
dzidzo, dzosiyonidzocondi, yosidzondi.
lleuar a vezes la carga. yonadzama
dzidzo tnahandi, yosidzo hoo
dzidzo tnahandi, yodzama nino
yondidzondi.
di, yocananduta nuundi yotoonduta nuund.
Llorar con vozes, yondayu saandi,
yocanasiindi, yocanasaandi, yosacu saandi, yosucusacundi, yondayu huayndi.
lloron. cay tnañu, dzohuihini yosaa
yosico yosacuta, yotnini yodzonduta nuuta.
llorar mucho el niño con coraje. yotuvui yondiisiyodayusi, yondii
yotuvuisi yosacusi, nituvui detuvui yosacusi, y es rebolcandose.
llorar macho. yyo yosacundi, yyo
yondayundi.
llouer. iñedzavui, f. cuiñe. yocoo
dzavui, inditadzavui, f. cuindi.
llouer mucho. yonandehuidzavui
yocoondehuidzavui, yocoo camadzavui, yocoocamadzavuiñuhu, dzavui ñatacucaha, dzavui yyo, dzavuiyehe cayu, dzavui yehe nehe.
llouerse la casa. yosihi huahi.
llouer agua menuda, yñedzavuiquachi, dzavui tiyaa, dzavuiyavua,
itayaa dzavui, itaquaidzavui.
llouerme en el camino. yotavuindi
dzavui, yochiindi.
llouer sobre otra cosa. yosadzodzavui, f. codzo, yocoo coyondodzo
dzavui, yocoyondodzo dzavui.
llouer gotas grandes. yoquicasadzavui, yoquindavuadzavui, yosasa
dzavui, f. cata, yoquindavuandodzo
llouer grande espacio. yocoonduvuiniñudzavui, ñayosaanditadzavui, ñayonumadzavui.
lluuia. dzavui.
lluuia
L L. A N T E O
Llorar. yosacundi, f. quacu, yonda yundi, yocainduta nuundi
folio 142r column 1
folio 142r column 2
Lluuia grande. dzavuicama, dzavui nuhu.
lluuia con granizo. dzavui ñeñe.
lluuiasangre. sacoyo neñe, sacoo
neñeña, sacuvui neñeña , indita neña,
lluuia sangre tener. yocoyo neñeña. con los de mas.
Maçorca. ya quajado el maiz. dedzi
Maçorca ya seca. neñe.
Maçorca, el coraçon della. dzañee.
Maçorca de cacao. Yaha dzehua, yahadzehua quaha.
Maçorca de maiz con ojas. neñe ñoho dzucu tesiqui. l. dzoo.
Maçorca sin ojas . neñe huichi, ñañoho dzucutesiqui.
Macho en cada especie . yee, si es
hombre . tay ye, si bruto. queteyee.
Machorra esteril. vi. esteril.
Machucar cañas. yotahuindi, yodza
tasandi.
Machucar fructa. yosadzindi, futu.
quadzi, yodzadzindi, yochidzondi yuu.
Madera. yutnu.
Madero redondo o rollizo. yutnuticoo.
Madero esiquinado. yutnu siqui.
Maderar pieça. vi. enmaderar. yochidzondidavua.
Madeja. taye.
Madrasta. dzehenindendodzo, dzehe caindi, dzehe ninucoo tucu.
Madre. dzehe.
Madre donde concibe la muger. ñee
dzoco, coo qhu.
Madre de rio. sayosivuinduta, sayosahanduta maa yuta.
Madre de mi suegro . sitna dzidzondi.
Madriguera de conejos. yavuiidzo
yavuiidzo, yavui ñohote
Madrina de baptismo . dzehe sahu
ñuhundi, dzehe ninihindutandi,
dze-
M. A N T E A.
Maça para majar . yutnu caniyutnu cani, yutnu dzucundodzo, yutnuchidzo, yutnu
sasandodzo, yutnundaha.
Maça de portero. tatnudzinitinduu
tatnu yya canu, tatnu yodzo tinduu, tatnu dziñuhu cuisi.
Maçacote. dayu yaa, nitondayu yaa
nicainini.
Maça de carreta. yutnuinicata, yutnuiniticata.
Maçegual. ñanday tay ñuu.
Maçear o maçonear. yocanindi
yutnundaha, yochidzondi yutnundaha, yosasandodzondi yutnundaha.
Maciça cosa. cutu, dai, sacutu
sandai.
Maço de carpintero. yutnundaha,
yutnu coo chidzo, yutnu sasandodzo, yutnu canindodzo.
Maçonear como el suelo. yosacandi ñuhu, fu. casa, yocanindi tnutiyechi, yocanindichico.
Maçorca de hilo. ee cata yuhua, ee
dzini catayuhua, ee taye yuhua.
Maçorca de maiz, antes que quaje
el grano, idza.
folio 142v column 1
folio 142v column 2
dzehenisaydzaya ninihinduta,
dzehe ninumi ñaha quevui ninihinduta.
Madrina de boda . dzehenidzatnahandaha, dzehenisandaca ñaha
nitnahandaha.
Modroño. tnu yundu.
Madroño otro mas colorado. tnu
tineñe.
Madroño la fructa. docoyutnu yundu, daya sichindusi.
Madrugar. ñuuca yondotondi, yondocoondi, yondoyo huihindi naaca, tecuiñeca, yondotondi.
Madrugada. ñuuca huihica, deq ñuuca, tecuiñeca, ita tenanica, tenanica.
Madurar fructa . yosichi, futuro,
cuchi.
Madurar hortaliza, o rosas. yosisa,
si. cusa, yoquaa.
Madurar toda la milpa, yosichi, yoquaa
Madura cosa. sanisichi, sa nisisa.
Madura mucho. sanisichi yyo, sanicuhua, sanisichi dehui.
Madurar algo actiuo. yo dzacuchindi,
Maduro hombre discreto . tay yonahandichi, tay tuhuaini.
Maestro que enseña. tay yodzaquaha ñaha, yodzatuhua ñaha.
Maestro de algun oficio. ñahuisi,
tay huisi.
Maestro de orden. yya yocuvui
nuu, yya indodzonuu, yuq, S. Domingo, yuq, S. Francisco.
Maestre escuela. yya yotasi tnuni
huahi ñuhu, yonadzahandudzu.
Maestre sala. tay noho saha sacasi yya , tay yodzanumi sacasi yya,
Magnifico. tay dzasacahi, tay dzasa ña cuihi , tay dzasa ñadzaha,
tay dzaitaini.
Magnanimo. tay ndai ini, tai canu
ini, tay yee ini, tay saha ini.
Magra carne. coño ñadzaha, ñayondaadzuha, dzonina coño.
Magro como hombre. tay yeque
taindaa, tai cuiñe, tai caa cuiñe,
tay ñee yechi, tay nindahua.
tai caa yechi, tai ña coño. lo mesmo se dize de los brutos.
Magrecerse, ponerse flaco . yo yequendi, yocuvui yequendi, yocuvuindaandi , yocoodaa coñondi, yoyechi yotavuindi, yocuvui
cuiyandi.
Magullar. yosadzindi, yosadzi ninindi, fu quadzi, yoquitundi.
Mayo. yoo sa yocuvui hoho.
Mayor. yodzoca canu, huihica, yodzoyuca canu, huihicanuca.
Mayor vn poco. dzuchica canu, canunica, dzuchinica canu.
Mayor de todos yodzoca canuta,
daandeheta , yotasi siyotadeheta, yodzoca canu caata dzandehetacata.
Mayoral. tay yondaca ñaha, tay cuvui nuu, tay yocuvuidzini
Mayordomo. tay yonahatnuni, tay
yosai tnuni, tay yondaa huahi,
tay ñoho saha.
Mayordomo ser. yonahatnunindi, futu conaha, yosai tnunindi,
fu. quay,
Ma-
folio 143r column 1
folio 143r column 2
Mayor ser en cuerpo . yochihi yahandita, yotasi siyondita, dzuqcandi, yocanacuiñecandi, yosino
cuino candi, yocana cuisindi, yocananditandi huihica, yochidzondi sindi, yosacodzoninocandi, f.
qcodzo, yosaandi sicandi.
Mayorazgo. yya yevua.
Mayor hijo vide ermano.
Mayor hija. dzayadzehe nicacuyevua. si nacio despues de algun hermano se llama. dzayadzehe nicacutacu.
Maiz nuni.
Maiz nacido sin sembrarlo. huiyu
dzomaa huiyu ninana maa huiyo qmaa.
Maiz blanco. nuni cuisi.
Maiz amarillo. nuni quaa.
Maiz pintado. nuni tecuiñe.
Maiz colorado. nuni quaha.
Maiz negro. nunihi.
Maiz azul nunindaha.
Maiz grueso. nunindoco, nuninano
nunindoo.
Maiz que se da en cinquenta dias.
tata dzinicoo yechi.
Maiz cadañero, tata nee cuiya, l. eecuiya tata nani.
Maiz tostado. duhu.
Maiz tostar. yodza yatnandi, yodza
cayendi.
(da.
Maiz tostado en la ceniza. duhu dzinda
Maiz tostar asi. yodzindandi.
Maiz cozido para comer. nunindoyondusa.
Maiz cozido para hazer tortillas.
dacu.
Maiz cozer asi. yotnaandi dacu, yo-
yotniñondi dacu , yodza quetendi dacu.
Maiz reboluer en la olla desto para
lauarlo. yocoyondi dacu, yoquidziniñindi tiyehuidacu, yonaqninditiyehuindacu.
Maiz podrido en la maçorca. neñe
tayu:nitayu nino initisiqui, nitneendaa tisiqui
Maiz marchito o vano. ydzayyu, ydza tecoo . idza tedzo idza ñanichitu huaha.
Maiz tostado y que rebienta. tecuvua. duhu nicuvui tecuvua.
Maiz que cogen antes de seco y lo
cuezen para conseruarlo todo
el año, tnami, duhu tnami.
Maiz cozer desta manera. yodzeyendi tnami.
Maiz que se da en ochenta dias, nuni tata quachi, tata qmindico.
Majar con maço o Piedra . yochidzondi yuu, yosadzindi yuu.
Majar mucho. yosadzindihindi, fu.
cadzi.
Majada o posada. huahi yondaaitu
huahi ñohoitu, huahicaaninoitu
Majada de ganado. sayoquidzi idzundeque. l. ticachi niñu,
Majuelo de vbas. itundaya yoho, nisacavua nuu itu, itundaya yoho
dzoicanisaqta.
Majuelo plantar. yodzandaindi yutnundaya yoho, yonacusindaya yoho
Mal. saña huaha, sadzana . sacuvui
dzana.
Malo estar. ñacuvui huatusindi, dzo
yocuhuicandi.
Mal-
folio 143v column 1
folio 143v column 2
Maldad. sadzana.
Maldezir hechando maldiciones.
yosaquahandi sita, f. caq. yochihi
naha tniño ñahandi sita, yodza
cuita ñahandi naha tniño, yocachivhui ñahandisita, yodzacuico naha tniño ñahandi.
Maldito ser. yosacoondaa nahandi,
f. qcoond, yosaquehe nahandi, f.
qquehe, yosicondi naha tniño
Mal dezir de otro. yocachindi saña
huaha sita, yocasindita, yocaha
nenindi dzondi, yocaha dzuma
dzequendita, yocachi quadzundita.
Mal dezir de otro y de sus cosas por
embidia. yocachi quadzundi sita
yocachi sisicandi sita. y los
demas.
Maleza de caminos. sacana sadzaa
satate.
Maliciosio. tay tadzi tucuini, tay
dzaqhu ñena ini, tay tadzi ñena ini.
Maligno, tay dzanayu, tayñahuahayu, tai yehe quahiyu.
Maguei. yavui
Maguei grande. yavui techi, yavui cuii.
Maguei otro mas pequeño y de mas
dulce miel. yavui quaha, yavui yeq.
Maguei abrir para sacar miel yotahuindi yavui, yocananahindi dzitu yavui.
Maguei lo interior de la parte que
tiene de ojas blancas. teyeeyavui.
Maguei destilar la miel. yotoondudzi
Maguei secarse acabandose la miel
yocatne yavui, yodzee yavui, yocoo cuitandahayavui, yoyechisi
Magueyes pequeños sacar para
trasponer. yotavuandi yavui, yosandandi, yavui, f. cand.
Magueyes poner en otro lugar. yondicocaqndi, yona cusindi, yodzandaindi, yonaquaitatandi.
Maguei el tronco que cuezen para
comer. dateyavui, teyohoyavui,
caha yavui, yavui sitnu.
Maguei el tallo. dzitu yavui, yutnu
yavui.
Maguei la flor que sale encima del
tallo. yetuyavui, itayetu yavui,
dututavui.
Maguei las pencas. yai, dahayai,
dahayavui.
maguei la tela sutil que tiene encima a modo de pellejo. yadzi, quitar esta tela. yodzaadoyondi yadzi yavui, yocachi ñeendi.
maguei la ebra que sacan del. daayavui, daa cuiñe daa yata.
maguei pequeño que nace en las peñas. yavuiqchi tiyeye, yacu.
maguei otro que nace en las peñas
espinoso. yavui tehuisi.
maguei grande de que no sacan miel. yavui yucu.
maguei que llama pita. yavuindaayusi
maguei raspar para sacar miel. yoñahindi yavui, coger la miel. yonatehuindudzi.
mal puncto o desdicha grande. a. dahui nicuvui, dahui dahui nisino,
dahui niquidzata.
mal poner a otro con otro. yotniño
vhui iniñahandi, yodzacacainiña
handi
folio 144r column 1
folio 144r column 2
ñahandi yodzaquañe ini ñahandi,
yodzacasi ini ñahandi, yotniño
deqquachi iniñahandi.
Malla. ñono yecu.
malla de hierro. ñono caa.
malla suelta. quu, caa quu.
mal querer. ña yosini maniñahandi, yosini dzaandi, yosini vhui ñahandi.
malquisto. taiyoo sini huaha, tay
yoo sini huatu, yoee yosini mani
taiyoo yocuvui huatu inisita.
malsin. tay satniño quachi, tay dza
naa ñaha, tay inino naho, tay saninino ñaha, tai yete, tay caha naha taindanda.
malua. yuvua tayoo cuii, yucu cane
yuvua cane.
maltratar a otro. yoquidzandahui
ñahandi, fu. cadza. yosanindahui
nahandi, fu. cani.
maluado. tay dzana, tay yehe
quahi.
mamar el niño. yosadzi dzezcuisi, futur. cadzi. yodzitasi dzecui, yotehui sidzecui, yosaidzecuisi, futuro, quai.
mamanton. tay sadziyyo, sadzi quaha, dzita nihi dzecui.
mamantar, dar a mamar . yodza
cadzi ñahandi, yosahadzecui ñahandi.
manada de ganado. ee sichi ticachi
ee taca quete.
manar licor. yocana yosino, yotuvuinduta.
manar sangre. yocana neñe. yosate,
futuro. cate, yocoyo neñe, yndaa neñe.
Manar por diuersas partes. cahi sichi yocana, cahi nuu, yocananduta.
manantial. sayocananduta, sayyonduta, sayehenduta, doyo sa ñohonduta.
manco de las manos. tayndaha nicuvuinaha, tay daha nisisi.
manco de los pies . tay niteyesaha,
tay sicayaqua,
manco de la mano que se la cortaron. tai daha tecundu, tainda yuhu, tayndaha nisacavua.
malencolico. tay ñadzee ini, tay ña
yocuvui huatu ini, tay ñadzevui
sita, tay ñacuvui huatu sita.
malencolia. sa ñasicuvui huatu sita,
saña sicuvuidzevuisita.
maleficio. sa ñahuaha yoquidzata,
sa sanindahui ñaha.
mal hechor. tay yoquidza ñahuaha
yodzatevuita.
malicia. sadzana.
mancar de las manos o de los pies.
yodzanihi quahidaha. l. saha, ñaha, yodzatevui daha saha, ñahandi.
mançano, arbol. tnutinumi.
mançana. tinumi.
Mançanilla. yucunduvua, itanduvua duhu castilla, itatemii castilla
Mançebo. tay quachisaa, tay saquaha, taindai tay taqui tay taque
ñuhu.
Mançebo hazerse. yosanuquachindi, f. quanu, yosanu camandi, yosanu saandi.
Mançebo tornarse. yonduvui quachindi, yonduvui quachi hoo can
di,
folio 144v column 1
folio 144v column 2
candi, yonduvui quachi tucundi.
Mançebo avn no baruado. tay tañaha idzi yuhuca, tay dzondee yuhu, tay yanda yuhu.
Mançeba tener. yondaca tnanindi,
f. candac, yonducu tnanindi.
Mançeba asi. tnanindi. lo proprio dizen la mager para dezir es mi
amigo. tnanindi.
Mal auenturado víde escaso.
Mancha. o mancilla. sanisaanuu, sanicatu sanindoho nino, sanisatenino, sanisaandichi, sanisino nini, sanisino nuu.
Mancharse. yosaa nuu, yosaandichi,
yocatu, yocuvui ñuma, yondoho nino.
Manchar actiuo. yodzacaa nuundi,
yodzacaandichindi, yodzandoho
ninondi, yoconondi, yodzaquendohondi.
Mancharse el rostro. yosinotnoonuundi, yosinotnaha, yonasino yaquanuundi, yosino yata nuundi.
Manchas sacar. yodzandoondi, yonaquindi, yonacuhua sanindoho nino.
Manda de testamento. sanitasi tnuni tay nisihi, sanitasi tnunindayu
tay nisihi.
Mandar asi. yotasitnunindayundi,
yonacachindi, yonatasitnunindi.
Mandar de palabra. yocaha tniñondi, yocachi tnunindi, yoyuhuitniño ñahandi.
Mandamiento de Dios. huidzo sahunDios.
Mandamiento de qualquier superior. tutu, yodzo dzaha yya, tutu
yondaadzahayya.
Mandar el superior o juez. yotasi
tnunindi.
Mandar el principe. yocachi tnuni
yya, yotaatniño ñaha yya.
Mandar como quiera. yocachi tnunindi.
Mandon que manda mucho. tai yotasi tnuni chito, tai yocachi tnuni chito.
Mandon como tlequiato. tai yonaha tniño, tay saqui ñahi.
Mandar a otro lo que le auian mandado. yosico taa ñahandi, yosico
cachindi, yosico cuvui ñahandi,
f. cuico.
Mandragora. yucunucohocutudzaya, yucu dzaya, yucu cuvui cutudzaya, yucu nacani dzaya, yucu
sinduvui cutudzaya.
Manera de vestidura faldiquera.
ytne sacohohuaha itneinditayuhu, itne inditadzahi, itne indita
nini, ytne yehe maa.
Manera o modo. dzavuaitnahayyo
dzavuayyo.
Manear bestias. yosanindi yohodahate, f. qni, yotniñondi yohondahate. yodzucundi yoho dahate,
yotaa nunindi dahate.
Manga de vestidura. daha dzono.
Manganilla. sa huisi.
Mangonada dar. yodzaqhundahandi, yodzacuitandahandi, yodzacuicodahandi.
Maiestad. sa toniñe.
Maiestad de Dios. satoniñeya nee
caa qhu, sayehe ñuhu nee caa
qhu, sañuhuya.
May-
folio 145r column 1
folio 145r column 2
Maitines. sasinaquatudzavua ñuu,
sasinaquatu ñuu.
Manida, saqhu tuhuata.
Manida. sasicudzuta.
Manifestar, yodzatuvuindi, yonaha
tuvuindi.
Manifestar mis obras para ser alabado. yodzaquai tnuhu ñahandi, yodzacoto ñahandi, yodzacuta tnuhundi, yodzandaya ñahandi. l.
hipocrita.
Manifestar, dando a conocer. yonahandisita, yonahandaandi sita, yonaha tuvuindi sita.
Manifestar lo secreto. yodzatuvuindi, yodzaqui tnuhundi, yodzandaituvuindi, yodzasinotuvuindi,
yosinocachindi, yocachitnuhundi.
Manifestarse asi. yosino tuvui, yondai tuvui, yotuvuindaa yotuvuindodzo.
Manifestar a otro lo que tengo de
hazer, dandole parte, yotniño
naha ñahandi, yocachitnuhundi,
yodzatacundita, yodzaquindita.
Manifiestamente . casi casi nituvui,
ñacaa tete, ñacaa dzahui, tnuhu
nituvuicuite, nituvuindisi.
Manifiesto ser. saninatuvui, sanituvuiudisi , sanicuvuicanda, sanina
sinotuvui, sanisitandodzo tnuhu.
Manjar generalmente. sacasi, sasasi,
sasa.
Manjar de señores. sacasi yya, sacuvuicoho yya, sadza saacoho yya.
Manilla. dzequedziñuhu taandaha,
dzeque condaadzuq daha.
Mañana del dia. dzatnaa.
Mañana. yutnaa.
Maña, engaño. sahuisi.
Mañear. yocahandaa ini ñahandi,
yocaha huisindi, yocaha ñañu inindi, yocaha ñoho maa inindi.
maña darse en alguna cosa . yosini
tnunindi, yocuvui tuhuandi, yocuvuituhuasindi.
maña tal. sasicuvui huaha. (ma.
mañera muger que no pare. ñaha numa
mano. daha.
mano derecha. daha quaha.
mano yzquierda . daha itni daha
dzatni.
mano de metate . daha yodzo.
mano de piedra con que muelen el
chile. yuu yosadzi yaha.
mano de almirez . daha chidzo caa
sadzi yaha.
mano de papel . tutu caa ocohoho
tutu, tutu caacanu, tutu yotnaha
canu.
manojo. ee numi, ee numi canu, ee
nuni, ee yoho.
manojo a manojo. eenumi ee numi
dzee dzee numi.
manopla. caa sacuinondaha, caa ininondaha.
mansa cosa. saquai ini.
mansedumbre. sasicuvuiquai ini, sa
cuvui quai ini.
mansa agua dutayosahadzadzi, yosaha quai.
manta generalmente. dzoo.
manta guarnecida con pluma. dzoo
indaa tnumi, dzoo caa tnumi.
manta, arrollar para que sirua
de mecapal. yoquidzaticoondi dzoo
yotuvuininondi dzoo, yodzacuiyondi dzoo.
T
Man-
folio 145v column 1
folio 145v column 2
Manta para manteles como de cotonia. dzoo ysindaa yuhua, dzoondusa, dzoocayuhuatecu, dzoo
caa yuhua cama.
Manta rota. dzoonindata, dzamatitaca, dzoo tichii.
manta traer debaxo del braço, por
fantasia. ñoho nanondi dzoo, ñohondacudziñendi dzoo,
manta ceñirse ala cinta, sin quitarla
del cuello. yódaachihindidzoo,
yosamandodzondi dzoo, f. cama
manta ceñirse a la cinta. yodzucu
ninondi nuu yequendi dzoo, yonatuvui ninondi dzoo nuuyequendi,
yonaquinindi dzoo nuu yequendi.
manta reboluer al braço como para defensa. yonatuvui ninondi
dzoo dahandi, yonatniñotuvuindidzoo dahandi, yodzucuninondi dzoo dahandi.
manta de la cama. dzoocavuandisi,
dzoo sacavuandisi.
manta, fraçada. dzoo ticachi, dzoo
ticachinahi, dzoo coco.
manta de algodon. dzoo cachi.
manta labrada. dzoo yehe ita, dzoo
nicuvui huisi.
manta que suelen traer los principales que parece cuero de tigre.
dzoo yeque, dzoo ñee cuiñe,
dzoo coto.
manta blanca con labores blancas.
dzoo yehendico, dzoo yehe yuhua cama, dico yehedzoo.
manta con flueco alrededor. dzoo
indaa huatu, yndaandudzi.
manta llana sin labor. dzoocuii, dzoo
cuisi, dzoo huisi cuisi.
Manta que tiene listas de labores
atrauesadas . dzoo caa dzaya,
dzoo caandisi, dzoo caandaa.
manta que tiene las labores de lo alto abaxo. dzooininocutu, dzoo
inino huisi, dzoo inino dzaya,
dzoo ininonducu.
manta que tiene listas menudas a lo
largo, y al traues. dzoo iñendichi
caandesi huisi, dzoo tnucuqua.
mantas muy delgadas. dzoo yadzi,
dzoo cuine.
manta de dos hilos dzoo dziyovvui.
manta simple. dzoo dziyo ee.
manta frisada. dzoo cachi, ninana
tnumi, ninanacachi.
manta de hilo torcido. dzoondoo,
dzoo nindii yondaatnaha yuhua
dzoo dziñe.
manta de listas. dzoo tecuiñe.
manta basta. dzoo yaa, dzoo coco.
manta traer alrebes. caandaye dzoo
yondisindi. l. sandisindi.
manta traer al derecho. caanduvua
dzoo yondisindi.
manteca. dzaha.
manteles. dzoo sacavuandodzo nuu
yutnu mesa.
mantener. yodzacasiñahandi, yosaha
sacasiñahandi, fut. cuhua. yodzaquanundi, yodza yusindita, yotaa
yaha ñeendi, yonducundi yaha
ñee casita.
mantenimiento. sayotnoo yotacu,
sayocuvui yoho tuchindo yeque
coñondo, sayocuvui neñe inindo
sasa ñuu ñayevui.
mantenido. tay nidzacasita.
mantenerse. yonducuinindi sacasi,
yon-
folio 146r column 1
folio 146r column 2
yonducundi sacasi, yotadzi inindi
sacasi.
Mantenerse del ayre el camaleon.
yococote tachi yodzitate tachi
yocahite tachi.
manual cosa. sa huatuni, sanduvuini
manzilla. sanindohonino, sacuvui
ñuma.
manzilla, o mancha de ropa . ñuma
tata, yaqua tnaha.
manzillarse el cuerpo o la cara . yonasino yaqua nuundi, yosino tnoo
yosinotnani, yochiyo nuundi, yoyatnanuundi, yocuvuitnani nuundi
yosinotnaha yosino yata nuundi.
manzillarse, o mancharse la ropa. yocuvui ñuma, yocuvui yaqua, yondohonino, yocatu, yosaa nuu, yo
saandichi, fu. caa.
manzilla o lastima tener de otro. yocuvuindahui inindi sita yotuvui
ndahuindi sita
manzilla tener de quien primero estaua enojado. yonduvuindahui
inindi sita, yondicondahui inindi sita.
mapa. taniño nee cutu ñuu ñayevui.
mar. duta cánu, duta caa canu, duta
ñuhu canu.
mar estrecho. duta canu yonduvui
cuiñe, yonucuinocuiñe, ninduvui tuu.
mar baxa. duta yadzi, duta ñacono
mar alta. duta cono.
marañar. yoquidzacanandi, yoquidzanenindi, yoquidzatetacandi,
fu. cadza.
marauilla. sacanda. sacanda ini, sanaa
ini, sasai tnuhu saquai tnuhu.
marauillarse. yosai tnuhundi, f. quai
yonaa inindi, yocanda inindi, yocanandehui inindi, yocoo yondecayuhundi.
(ini.
marauillado. tay saitnuhu, taycandaini
marauillas hazer. yoquidza sacanda. fu. cadza.
marauilloso. yyo, sasaitnuhu.
marauillar a otro . yodzaquai tnuhundi, yodzanaandi inita.
marcar plata. yotaatnunindidziñuhu cuisi, yotaandusandi.
marcada plata. dziñuhu cuisi nisa
coondaa tnuni.
março. idem. yoo sacuvui vni.
marchito, sanidzii, sanicuvuidzii, sa
niyechi.
marchitarse. yodziindi, yocuvuidziindi, yoyechindi.
marea, viento de la mar, tachi yuta,
tachinduta ñuhu.
marea correr yñe tachi yuta, yosicotachi yuta, yocanatachi yuta.
marfil. nuhu quete canu nani elefante, yequete.
margen de libro. yuhu tutu. l. tacu
cuisi yuhu tacu.
marojo. yo tnoho, de los arboles.
dzitnu. l. yudzi, yutnu.
marido. yee, yeeña.
marido y muger casados. tay nicuvuitnono, tay nicuvuitayu, tay
nitnahandaha.
marido y muger, entrambos a dos.
duvuiñahadzehe, dize el hombre.
duvui yee, dize ella, lo propio dizen della. v.g. fulano yua con su muger, duvui ñahadzehe ta quaha.
T2
Mari-
folio 146v column 1
folio 146v column 2
Maridable vida. yondacandahui tnaha. sasi coonduvui, tay yee ñaha
dzehe sasi coonduvui dzini sasi
coo tayu.
marina, cosa de la mar. sacuvui huaha duta canu, sañohonduta canu
saqui codzo yuhunduta canu, sa
sanunduta canu.
marinero. tay yodzacaca tnundoo
tay tuhua tnundoo.
marina, pescado que hecha la mar
quando crece. saquitehui nuunduta canu. sa caitehui nuunduta
canu, saqui casa nuunduta canu.
mariposa generalmente. ticuvua.
mariposa grande pintada. tecuvua
nuu tecuvua quaa.
mariposa de capullo de la seda. tendacu ninduvui sani, y despues que
ha salido del capullo se llama.
tecuvua.
mariposa que destruye la ortaliza.
tedzo.
mariposa bolar alrededor de la candela. yondahuate nuu ñuhu, yosicondaate, yosiconduute nuu
ñuhu.
mariposa dar con las alas en la candela, y quemarse, yosacasandaate, fu. qcasa, yodzucundaandisite
nuu ñuhu, yocanacatnendisite,
yosisite.
mariposia caer dando con las alas
en el suelo. yocoo cavuate nuu
ñuhu, yondahua nahate nuu ñuhu, yosanicatate, yosanindisite.
fu. cani, yocuvui cañate.
marmol. yuunduta, yuu cuisi.
maroma yoho,
Marrano, cochino de vn año. quene
sa ee cuiya, nicacusa ee cuyya.
marta, animal. ñaña idzo, ña ñanduta
martes. idem. l. saquevui vvui.
martillar. yochidzocaandi, yochidzo yuundi, yosasandodzondicaa, futu. casa. yocanindicaa, yocanindodzondi.
martillado. sanisacodzo yuu.
martillo. caa chidzo, caandah a, caa
yocanindodzo.
martilogio. tutu yehendahui quevui.
martir. tay nisihindodzo, tay nisihindaandodzo saha stohonDios,
tay nisihi saha sinindisa.
martirizar. yosaniñahandita saha
stohonDios. yodzacuindaandi,
yodzacuvuindozo ñahandi sahanDios.
martirio. sasihi saha sinindisa.
mas comparatiuo. huihica. yodzoca, hocca, tasisiyoca yodzoyuca
yyoyuca, yodzo yodzoyuca.
mas pan o otra cosa. ca, tasicadzita,
l. dzitaca,
mas conjuncion copulatiua. dzavua
dzavua tucu.
mas si, conjuncion aduersatiua . tanadzavua.
massa de harina. yusa, tetu yusa.
massa de tributos. daha nitaca, daha qnooca, daha qquevui.
mastil de nauio . yutnu inino, yutnundoo.
mastin de ganado. teynayondacaticachi, yondaa ticachi.
mastuerço de la tierra. yucu. l. yuhua
siqui, yuhua yondaa siqui.
Mas-
folio 147r column 1
folio 147r column 2
Mastuerço del Peru. yucuyaha.
Mata de qualquier yerua. duhu yuvua, duhu yutnu, tende yuvua, sandu yuvua.
mata de frisoles. yucusichi.
mata de calabaças. duhu tahi.
matar. yo sani naha ñahandi, yosani
nihi ñahandi, fu, cani, yo sanidzana ñahandi, yodza naandita.
muerto asi . nisihi ninita dahandi,
fu. cuvui,
matar, despedaçando. yondata quachi ñahandi, yosatadzee ñahandi
fu. cata. yosandadzee ñahandi, fu.
canda. yocachi quachi ñahandi.
matar a traycion. yosaninaa ini ñahandi, yosani yuhu ñahandi, yosani huisi ñahandi, yo sani ñuu ini
ñahandi,
matar animales. yosanindi quete,
fu. cani.
matar animales sacrificando. yosandandi quete, fu. canda. yosahatahuindi ñuhu quete.
matar hombres sacrificando. yosanindi dzini, fu. cani, yoquidza dzini ñahandi. fu. cadz. yodzaqhundidzini, yodzaq noo dzini, sacuvui tahui ñuhu.
matar de hambre. yosanidzocoñahandi.
(di.
matarse a si mismo. yosanindi maindi
matalotaje. tuq, tuq ichi, yuchi tuq.
matalotaje hazer. yotnino sahandi
tuq ichi.
materia, podre. dacua.
materia tener. yehendacua, fu. quehe, iñendacua, yosichindacua, futur. cuchi
Material cosa. sadzondudzunica, sadzotniñonica sadzotnunicayyo,
sadzo huisica nicuvui.
materia. taniño, sayondaa tnuni.
matiz en la pintura. sasi coco huisi
matizar. yo sáco huisindi, fu. coco,
yoquidza huisindi, futuro. cadz.
yona cocondi nuu, yoquidzacuindandi.
matricula. tacuyondaa, sanani
dzevuita tacu yochidzota sananita.
matricular yotaandi sananita, dzevuita, yochidzondidzevuita.
matrimonio. sadzatnahandaha. sasi
tnahandaha.
matriz. ñee dzoco.
matriz, metropoli. tayudzinisi, tayu
nuu ñuu, tayudzini, dzitusi, tayu
yocuvuidzinisi.
matrona, muger honrrada. toho dzehe, ñaha caa yuhu nuu, ñahanicuvuinisanu.
maxcara o caratula. nuu ñaña nuu
tnanu.
maxcar generalmente. yosani nuhundi, fu. cani. yonoo nuhundi,
yocoo nuhu yosasindi, fu casi.
maxcar bien la comida. yosasindihindi, yosasi yuchindi, fu. casi. yosasi quai, yosasi yaandi.
maxcar mal la comida, como el viejo que no tiene dientes . yosadzindi
sacasi, f, cadzi. yoyuvuindi sacasi,
maxcar mal la comida por comer de
priessa. yodza yundisacasi, yosasi neendi, ña yotadzi sacasi.
mazmorra. huahi naa, huahindahui
yavui yuhu, huahi huisi, huahindoco
T3
doco,
folio 147v column 1
doco, yacañaha, huahi yutnu.
M. A N T E E.
Mear. yodzachiindi, yodzachii
ninondi yotatandi.
Mear con otro. yodzachii tnahandi dzohoondu yodzachiindi
sihita.
Mear a otro, yotataninindita, yotatandita, yodzachiindaandita, yodzachiindodzondita.
Mear con miedo no le vean. yodza
chiindatu inindi, yodzachii yyo
inindi, yoyuhuindi yodzachiindi
Mearse de miedo. yodzachii siñandi, yodzachii nino siñandi
Mear a la pared. yodzachiindaandi
dita nama.
Mear alçando la orina. yodzachiinduvuandi, yodzachii diyendi.
Mear sobre algo. yodzachiindodzondi
Meada cosa. sanichii nino, na nidzachii ninota, sanidzachiindaata.
Meados. tadzadza, dutadzadza.
Mecapal. yoho yetu yoho yucu.
Mecer. yoñoondi, yoñoo ninondi,
yodzacuicondi, yodzacononduundi, yodzacaninondi, yodzacono
nuundi, yodzaconondaandi, yodzacandandi.
Mecedor, o mecedero para mecer. yutnuñoo, tnudzuu tnuñoo quedze.
Mecer la cuna del niño, yodzacatandi, yoquidzindi.
Mecha de candil. yuhuatnoo ñuhu,
yuhuacatne ñuhu. yuhua yondico
ñuhu, yuhua yodzo ñuhu.
folio 147v column 2
Mecha atizar. yosaindodzo ñuhu, f.
quay, yotneendodzondi ñuhu, yosandandodzondi ñuhu. f. canda.
Mechero de candil, o lampara. sacuino yuhua tnoo ñuhu sayondico
yuhua yotnoo.
Media braça siyo dzoco, eedzoco.
Media libra. dzavuacuhua, cuhuadzavua.
Mediano entre grande y chico. cuhuani, yyotnuni mañuni, duvuini
dzodzavuani, huii huihini.
Medianamente hazer algo. dzuchi
huaha yoquidzandi, dzohuatuni,
dzo sacu huaha yoquidzandi, mañu mañu yoquidzandi.
Medianero, entre algunos. taydza
noo quachi ini ñaha, tay dzandai
ini ñaha, tay dzandico ini ñaha,
tay dzacaha ñahasita.
Medianero en la compra. tay sanda
yahui, tay sanda mañu yahui, tay
yotasitnuni mañu yahui.
Medianero como quiera, tay dzo
inino mañuca tai ininodzavua,
taydzo yyocanduvuisiyo tay yotniño mañu dudzu, tay yosivui
cuino. f. quevui, tay yosananu.
Medianero ser yntercediendo . yotniño quaindi inita, yotniño mañu sahundi, yosivui cuinomañundi, fu. quevui.
Mediar, echar hasta la mitad, yotniñodzavuandi, yotniño mañundi
Media cosa sanicuvui mañu, sanicuvuidzavua, sa mañuni.
Medico. tay tatna.
Medicina. yucu tatna, yucu yocuvuitatna, yucu yondaha qnahi
Me-
folio 148r column 1
folio 148r column 2
Medico esperimentado. taytatna sini huaha, tay tatna canu . tay tatna yonahandichi, tay tatna, yosinindichi, tay tatna sinitnuni, tay
tatnayocachi casi.
Medico ruin. taitatnadzevuini, tai
tatnadzavuani tay tatna mañuni
tay tatnadzuchini.
Medida. yutnu cuhua, tindohocuhua
Medir. yochihi cuhuandi, yotniño
cuhuandi.
medir derecho . yotniño cuhuandaandi, yochihi cuhuandaandi. l.
cuitendi, yotniño cuhuahuahandi.
medir tuerto. yochihi cuhua yohondi, yochihicuhua dziñendi, yaquandi,
medida cosa. sayehe cuhua, sanisandehe cuhua.
medirse en el gasto . cuhuani, yosasindi, yehe cuhuani yosasindi, mañuni yosasindidzavuani yosasindi
yochihi tnuni inindi sa yosasindi.
medio dia, diametro del norte. huahi cahi.
medio muerto. dzo huihinica, dzo
huihi yonahata.
medio vino . dzo huitnica cuvuita,
dzo caa tacundahuicata, dzo yotacundahuicata, dzo naha noonicuita, dzo huihi yotnoondaa inita, dzo huihi yotacu.
medio quemado. huihi ninicaye nisisi dzavua nicaye.
medio crudo. huihi yeheca, dzuchi
yeheca.
medio año. dzavua cuiya, siyo cuiya, mañu cuiya.
medio, la mitad. mañu, dzavua.
Medio asado. sanichiyocuhuasi, sanichiyo dzavuani, sanichiyodzevuini sanichiyonduvuini.
medio vino. dzuchi yotacuta huihi
yotacuta, dzoyonditondahui nicata.
medio comido. sanisasi ñañu, nicuvuidzavua nisasi.
medio tono. huihi dudzu yaa. mañundudzu yaa
medrar en hazienda. yonihi inindi,
yosinayahui sindi, fu. qna. yocaya
yahui sindi.
medrado. tay nicaya yahui sita.
medroso por naturaleza. tay yyo,
yyota
medroso, temoroso. tay yoyuhui.
mejor nombre comparatiuo. huahaca,
yodzocahuaha, hoocahuaha, yyocahuaha, tasisiyocahuaha.
mejor vn poco. dzuchi huahaca,
huii huahaca, dzuchi huaa.
mejorar cada dia. yocuvui huahandi, devuindevui huasi codzo sayocuvui quaindi.
mejorar en enfermedad. yondequai
inindi, quacoocuvui quacoocuisi sayocuhuindi, yonanihindaindi, quanduvui huaha sayocuhuindi, quanatacundaa ini.
melcocha. dudzi nicucu, dudzi nicuvui vhua, dudzi nidza cucuta.
melena de buey. dzaha sayodzotnaate, dzaha sicavua tnaate, dzaha
yosaqndaatnaate.
melena de cabellos. idzi ninacana,
ydzi nicuvuitechihi, ydzi tecondo, ydzi nicuvuindandu.
melezina. yucu saandodzo.
T4
me-
folio 148v column 1
folio 148v column 2
Melezina hechar. yodzacaandodzondi yucu.
Melon. yeq tenuu castilla.
Melonar. ytuyeq, saisi yeq
Meloxa. dudzinduta, dudzinicainduta, nicainduundudzi yehenduta,
Mellar algun vaso. yotahuindi, yuhusi, yotahuidaandi, yodzacaindaandi, yoquidza nañundi.
Mellado en los dientes. taindahua,
taiyuhundahua, tay nicai noho.
Mellada cosa. sanicuvui tequeque,
sanicuvuindeye. l. daye.
Mellado cuchillo. yuchicaanicuvui
tiqueque, yuchicaa nitahui nino
yuchicaa nicananino, yuchicaa
nitahuindaa, yuchicaanicaindaa
Mellar cuchillo, yotahuindaandi,
yotahui ninondi.
Mellizos. vide hermanos.
Menbrillo arbol. tnu tenumi.
Menbrillo la fructa. tenumi.
Membrudo. taycanu nee tai nisanu
nee, tai caa canu nee,
Memoria. sanacaha, sandenoo ini,
sanucuinoini.
mension hazer de otro. yocacunahindita.
Mendigar. yosacoondatundi, f. qcoo
sasiyondatundi, sasicandi, sasatandahandi yosatu ñuhundi, futuro
quatu.
mendigo tay sasiyondatu, con los
demas.
mendrugo de pan. dzita ñañu, dzita nitahui, nicachi
menearse algo. yosichi, fu. cuchi, yocanda, yonehe, yondayu, yosico,
fu. cuico.
Menear algo. yodzacuicondi, yodzacandandi, yodzacuchindi, yodzanehendi, yoquedzindi.
menearse los arboles . yosacuico
yondecuico yosacasa, yondecasa
yosico, f. cuico.
menester. vide auer menester.
menesteroso. tayndahui, tai cai, tay
ñatuvuisayyo, tayñatuvuisacaa
sayyo, ñasayyosita, tay ñatuvui
nihidzavua yuqua yyota.
menguante de luna, yoo yonasino,
yoo quanoo cuvui, yoo yonuu
cuvui, yoo yonocuvuindaa.
menguante de la mar. sandaindodzo duta canu , sanoo cavuanduta canu. sanoocuvuinduta canu.
menguar la mar. yonoo cuvui duta
canu, yonoocavua yondaindodzonduta canu , yocaindodzonduta canu.
menguado hombre. tay ñaa nee sino
cavua.
menguarse algo. yosandoco, yonaa
yotuhu, yosandehe, yosatuhu.
menor nombre comparatiuo. huihi huaaninoocuvui, ñandaa dzavua, dzuchi mañu, dzuchi noo
cavua.
menos. ñandaaca. ñandaadzavua,
dzavuatnaha.
menor de hedad, que esta sub cura.
tai ninduvuindahui, tay nidza
quanuta, tay ninduvicai.
menor en meritos o, altura de cuerpo. yonoo cuvuindi nuuta, yonuundaandi nuuta, yonduvui huatundi, yonduvuidzuchindi, yonoo
folio 149r column 1
folio 149r column 2
yonoo cohondi, yonoo cuisininondi
yonduvuidzuchi dzañandi.
Menospreciar a otro. yosiniyechindita, yosini quadzu, yosini nahandi. qni, yocuvuidzequendita ñayocoo cotondi, ñayocahatnunindi.
Menos cabarse la hazienda, yocoo
cuvui sindi, yonoocuvuasindi, yonoondaa sindi, yonduvuidzuchi,
mensajero. tay nisini tniño, tai sica
tniño, tai yosahatniño.
mensaje. dudzu nitaa tniñota, dudzu nisana itaquaha.
menesteroso. tay natuvuisaq cahi
qdzitata, ñatuvuisatnee sacahita
dzoquene dzocahaca yyota ñatuvui sacuico yuhundahata, cate
yuvua cate huinda yosasita, nuu
ita nuu cuhu yyota.
menstruo de muger. neñe yoo, sayocoyo neñe, sayonduvuineñe.
menstruo tener la muger, vi. camisa
mente del anima. satacutnuni
sindi.
mentar. vide mension.
mentir. yocaha yaandi, yocahayetendi yocahatachindi, yocachindi dudzu huadzevui dudzu ñandaa, yocahacahuindi, yocahatnuhundi, yocaha nahandi.
mentiroso, tai yocahayaa, con los
de mas.
menuda cosa dihi, sandihi. sayuchi,
deqdzeeni, sanicuvuindihi.
menudear el paso yendo a priesa.
yosica queyendi, yosica naha nahandi, f. caca, yosaha saandi, yosahaqueyendi, f. qhu, yosicaquachi
sahandi, yehe cuvui, yehesinoyo
yosahandi.
meollo o tuetano. dzindiquiyeque,
yusa ñoho ini yeque
mercar vide comprar.
mercar por juncto. yodzatacanundi
mercader. tay cuica.
merchante. tay dzata: tai yosai.
merced. vide don.
merced hazer el señor . yodzasatahuiya, yosahatahui ñahaya, fu.
cuhua, yotasitahuiya.
mercedes recebir. yonihitahuindi,
yocaitahuindi, yosai tahuindi,
fu. quai.
mercada cosa para vender. sandico
tasi, sandicocavua, sandicocodzo
sandico chidzo, sandico yahui.
merda. yehui, cuiya, sandii saquene, saha.
merdoso. tai yondichi yehui, tay nisanuu, nicatu yehui.
merecer. yocaindatundi, yocaindahuindatundi.
merecimiento, datundi, sasicaindatu
merecer el amor de otro. yocaindatundi saqni maniñaha sindi
merendar. yosasi dzañundi, f. casi.
merienda. sacasi dzañu.
merma. sanoocuvui, y en el peso. ña
niñucoho cuhua, ñanisino cuhua, ñayonasaa cuhua quaninindoyo nini.
merma asi. yonoocuvui, ñayosino
cuhua, yocuvuidzuchi, yocuvui
ee sacu,
mesa donde comemos. yutnu sasidzita,
yutnu sasindodzodzita.
mesa de tres ordenes . yutnu mesa
vniyuq, vniñoho tnaha.
meson
folio 149v column 1
folio 149v column 2
Meson. huahi tai ysicaychi. huahi
nataca tai ysicaichi, huahiyoquidzi tai yosicaichi.
Mesonero. tai yondatu sitayisicaichi, tay ñoho saha sacasitai ysica
ychi, tai yonaha tnuni huahi cavuata.
Mesar. yotnohondi, yodzitandi idzi
dzinita, yosaa cuitandi idzi dzinita, fu. caa.
Mesura, sasica quai, sasicadzadzi.
Mesurarse, yocuvuidzadzindi, yonucuiñe quaindi, l. dzadzindi, yocuvui quaindi, yonacoto ñuhundi, yonacoto yyndi.
Mesurado. taiyocuvuidzadzi. con los
demas.
Metal, caa, ñuhu caa, ñuhudziñuhu.
Meter en el coraçon. yotniño inindi, yocootniño inindi, yotniñondi candi. yodzacai inindi, yotniño siña inindi, yodzaquevuindi inindi
Meter debaxo de algo. yochihi ninindi. yochihi yuhundi, yochihindi chisi yochihi dzahindi.
Meter entre algo. yochihindi naho
si, yodzaquevuindi tnanusi, yosivui chihindi nahosi, f. quevui.
Meter en agujero o cueua. yodzaquevuindi: yodzaquevui nuundi, yodza qnoondi.
Meter algo en alguna parte encaxandolo. yodzacainduundi yodzacaininindi, yotniñondaandi.
meter como en olla. yotniñondi, yodzacaindi.
meter debaxo de la tierra. yosasindi ñuhu, f. cusi, yochihindusindiñuhu, yochihindusindi damaanuhu.
meter en la boca como piciete. yochihiyuhundi, yotaandiyuhundi ino
Meterse hazia dentro. yocai ninindi, yosivui ninindi, f. quevui, yosa
ninindi, f. qnini.
meterse en el Rio. yosaa nuundi duta, f. qnuu, yosahandi yuta. f. qhu.
meter en el seno . yotniño huahandi inidzono, yochihi yuhundi ini
dzono yochihi maa ynidzono.
meterse espina yosidzoiño f. cuidzo
meterse en heredad agena, yodza
qhundahandi dzañu, yotehuindi
dzañu, yodzaqndi yondi.
mexilla. yeque dzitne, yequedzaa. yeque yuhu.
mexicano. tay saminuu, tay ñuudzuma, tai yecoo tay ñuu coyo,
mezclar. yodzacandi, yodzaca ninondi, yodzacai duundi, yodzacai
tnahandi, yonadzacandi.
mesclada cosa. sayodzacanino, saninadzaca.
mezcla de cal. dayu caca.
mezquino vide supra.
M. A N T E L.
Mio. sasi mayndi.
Miedo auer. yo yuhuindi, yo
yuhui nino inindi.
Miedo tener de andar de noche. yondaandodzo satandi, yocadze yonañundi, yonandequendi.
miedo tener la muger al varon en el
acto. yocuvui nana ña.
miedo tener de ver morir a otro.
yoyusi inindi, yonañu inindi, yotadzi inindi.
Miel
folio 150r column 1
folio 150r column 2
Miel de auejas. dudzi ñuñu, dudzi
yucu.
miel que nace o se cria en las flores.
dau, dudzi ita.
miel de maguei. dudzi yavui, dau
dudzi yahui.
miel esta cozida. dudzi sami, dudzinduhua.
(dudzi.
miel hazer las auejas. yozahatedudzi
miembro, parte del cuerpo . catnu,
ee tnanu, ee sichi coño.
miembro, pudenda, de la muger o el
hombre. inidzoho.
miembro de varon. tidza, sayu.
miembro de muger, dzachi, yuvua,
yeq, iniyeq.
miembro de niño. diyohodzaa.
mientras, o mientras que. neendu,
needzavua.
mierda, vide merda.
mieses, huiyu.
mieses madurar. saniquaa huiyu,
sanisisa, fu. cusa.
mieses coger. yodzacaindi. yosandandodzondi, fu. canda. yosanundi, fu. canu. yotneendodzondi, yosanundodzondi.
migas de pan. dzita nindoyonino.
migaja de pan maxcado yusadzita.
migaja de pan. tisahidzita, yuchidzita
milagrosa. vi. marauillosa.
milagros hazer. vi, marauillas.
milano. tadzu.
mina yucu sata dziñuhu, yavui yuhu, yuta canadziñuhu.
mineral. yavui yocanadziñuhu.
minar en la guerra . yosino caandi,
yosatandi yavui, yosatandicavua,
fu. cata.
Minar, hazer caua. yotehuindi ñuhu, yosataninindi ñuhu. futuro.
cata.
mirar. yositondi, fu. coto. yonditondi, fu, cond. yosinindi, fu. qni. yosini nuundi.
mirar a menudo chito chito yositondi, yosito ñee, satucu satucu
yositondi, yositondehuindi.
mirar algo juzgando mal. tnuhudzana yosacoho nuundi, fu. qcoho.
yotadziñena inindi, yositondi, yodzaqhuñena inindi, yositondi.
mirar con mala intencion a muger
o ella a el. yositoñena, yositoquadzandi, yosito noo yosito quehendi.
mirar con atencion. yositondaandi
chindi, yosito mihindi, yositocasi, yositondehuindi, yosito huahandi, yositotuhuandi.
mirar al cielo. yondoyo cotondi, yondoyo nai nuundi, yochidzonduvua
nuundi, yondoyo chihi nuundi.
mirar de lado. yositodziñendi, yochihidziñe nuundi.
mirar de traues, haziendo que no mira
alla. yosico tniño nuundi, yosito
quehe nuundi, yosicochihi nuundi.
mirar considerando yositotuhuandi,
yositondichindi, yochihi tnuni
inindi yositondi,
mirar a lexos. yosito sica.
mirar de hito en hito. yositondehuindi, yosito ñeendi,
mirar. reboluiendo los ojos a vna parte
y a otra. ñoho sita nuundi, ñoho cuvui nuundi, ñoho sico nuundi, yocuvuiudiicanuundi, dzoicadzoica
yo
folio 150v column 1
folio 150v column 2
yositondi, dzotucu dzotucu yositondi, yodzacata nuundi, nee caa
nee isi yositondi, yodza caca nuundi, yodzaqhu nuundi.
Mirar el señor . yosacohonanaya,
yotniño nanaya, yosininanaya, f.
qcoho, fu. qni.
mirar sin grauedad. yodzocuvui
yodzosita yositondi, yonduvua
yuhu, yonduvua nuu, yositondi,
yocahandi yosicandi.
mirar de arriba abaxo. yosito nuundi, yodzacaninuundi.
mirar adentro. yositoninindi, yocacucotondi, yosito nuundi, yocacunahi nuundi.
mirar con contento. yondayandi
yositodzeendi.
mirarse por todas partes . yonacotondaandi maindi.
mirar con diligencia como la justicia que busca al retraido. yosino
ninindi, yosaninindi, yosicaninindita.
mirar con enojo, yosito yyondi, yosito satu yositodzichi, yositodzaandi, yositoquetendi nuuta.
mirar atras. yondicocotondi, yosiconai nuundi, yosicocoto sata. fu
tu. cuico.
mirar con cuidado. ñoho nuundi
yonditondi.
mirarse rostro a rostro. yositonuu
tnahandi, yositondehui, yositondaa tnahandi.
mirar todos a vna cosa. dzoee sichi
ni yondaa nuu dehetaca, dzoee sichi ñoho nuundehetaca, dzoee sichini yndito dehetacata.
Mirarse en espejo. yuu tata yonacotondi nuundi, yonaquindi mayndi
mirar a otro con alegria. yositondaa
dzeendita, sinidzeendita.
mirar por niuel, yositoninindi. yosaq
dziñe nuundi yositodziñendi.
miseria. sasicuvui vhuindahui, sasicuvui dahuicai.
misericordia. saquindahui ñaha, sa
dza cacunino ñaha, satavui ñaha.
misericordioso tay sinindahui ñaha
misericordia tener de otro . yocuvuindahui inindi sita yosinindahui ñahandi, f. qni.
miserable. vide mezquino.
miserable pobre. tayndahui, tai cai
tay sasiyondatu.
missa dezir. yocachindi missa, yoquidzandi missa, f. cadz.
missa dezirse. yocuvui missa.
misal. tacu misal.
misterio. dudzu yondaa sadzuq sacana, sayuhundoyo, sayuhu sandoyo, sanaa sayavui, sayehe yuhu
sasiyo, dudzu ñoho yuhu ñohondoyo, sayehe yuhu, yehe siyo,
mitad de lo entero. dzavua.
mitad, vn poco menos de la mitad.
dzonduvui ni, dzo cuhuani, dzo
dzuchini.
mitad del camino. sanicuvuidzavua
sanitanda dzavua, sayotnanudzavua ichi.
(obispo.
mitra de obisipo. dzite, dzite toniñe
misteca. ñuu ñudzavui.
misteca alta. ñuu nino, ñudzavui ñuhu dzini ñudzavui.
misteca baxa. ñuu cani, ñuu qua ñuhu, ñuu ditandaa ñudzavui nino.
M.
folio 151r column 1
M. A N T E O.
Mocos de narizes. dzitninduta,
dzitnindanda . dzitni too,
dzee dzitni, dzitni quete.
mocoso. tay ditadzitnindanda, tay
dzitnitoo, tay dzitnindanda, tay
dzitni chitu, tayndaa dzitnindanda .
mocos limpiar. yonacuhuadzi dzitnindanda yonacuhuandaandi
dzitnindanda , yosahandaha dzitni danda.
moço de poca edad. tay quachi, tai
taqui, tay taqui nunu, tay taqui
saa, tay taque cama, tay taqui
dandu.
moça idem,
moço ya crecido. tay quachi mañu
tay nisanu mañu mañu quachita
tay quachisaa.
moço que muda la voz. tay quachi
quacuvui datnendudzu.
moço que comiença a barbar . tay
huasi cana. l. cai idzi yuhu.
moço de seruicio. tai yosinoquachi
tai yoquidza tniño, tay sandicoñaha.
moço de espuelas. taiyonandasicaa
yehe saha.
mocha cosa sin cuernos. ñandeque
quete ñanicanandeque, quete
dzini tecundu, dzinitecuite, ñatuvuindeque.
mochuelo, yucui, teyucui.
modesta cosa. tay sica quai, tay sica
da e, tay sicanuni, taysicadzadzi
tay sicanduvui.
modorra, enfermedad . vide, amo-
folio 151r column 2
amodorrido estar.
modorro vigilia antes del alua. sahuasi tnaha tuvui, dzo huitnicatuvui, quacuvui yatni tuvui, dzo
naha noonica tuvui.
mofar escarneciendo. yocuvuidzeque ñahandi, yocavui quani ñahandi, yosini naha ñahandi. f. qni,
yosini yechi ñahandi, yosacundaa ñahandi, f, quacu.
mohatrar. yodzacaindi, yahuita, yodzanaandi yahuita yodzanaa nino yahuita.
moyno vide enojado.
mohecerse algo. yonacuidzo casi
yocanadzitnu, yocudzi, yosinotnoo, yonana ñuhu.
mohoso pan . dzita nicudzi, nicana
cachi, dzitanitayu.
mojarse. yochii.
mojarse llouiendo. yochiindiyotnahadzavui, yocoo coyondodzondi
dzavui, yotavuindidzavui, yosacodzo dzavui, f. codzo, yochiindi
dzavui.
mojarse por de dentro . yosinochii
damaa ñeendi indaanduta ñeendi, yocuvui huidza ñeendi.
mojar actiuo. yodzachiindi, yosadzondi duta, f. codzo, yoquidza
huidzandi, f. cadza.
mojar en salsa. yodzatneendayu, yosaa chihindi dayu yosacondi dadayu, yochihidzeyendi dayu, yochidzondi dayu.
mojar a otro hechandole agua. yodza quetendi duta, yodzaqcoyodi duta yodzaqcoyonda ndita,
yosadzodi duta yodza cuchindi.
mo-
folio 151v column 1
folio 151v column 2
Mojon dzañu.
Mojonar. yosaqndidzañu, f. caq , yosanindidzañu, f. cani, yotniñondi dzañu.
Molde. taniño .
Moldadura de madera. yutnundusa.
Moldura labrar. yosatandidusa, fu.
cata, yotavuandi dusa.
Moler. yondicondi yosadzindi, fu.
cadzi, yotahuindi.
Molido ser. yotadzi, sanindico, sanicuvuindihi.
Molino. yodzo.
Molinero tai yondaa yodzo.
Molestar. yodzandehe iniñahandi,
yodzandehui iniñahandi, yodza
cuta iniñahandi, yoquidza coyondi inita yodzatnañu iniñahandi.
Mollera de la cabeça. sañudzuta.
Mollete, dzita huita.
Molleja de aue. yodzote.
Mollir tierra. yodzacandandi ñuhu
yosanendi nuhu, f. cane, yotahuindi ñuhu, yodzacuchindi ñuhu,
yosico tehuindi, yositu cocondi,
yosicondidzondi, yodza tayandi
Mollida tierra. ñuhu ninucavuataya, ninucavuayaa.
mollir la cama, yonanañundi idzi,
yondaqndaandi idzi, yodza ndutandi idzi, yodzacanandi idzi, yodzatayandi idzi.
Molliznar. yavuayavuani iñedzavui, teyaateyaa, quachi quachini
iñedzavui.
Momento de tiempo. nana nooni,
hoo tnana nooni, hoonaquanini
hoo nuudzucuani, hoo tnaini
noo ñuhuni, hoo doyocotoni.
Momo. tai yodzandaiñaha, taiyodza
naniñaha tai yotasidzavuañaha.
Mona. ticodzo.
Monacordio. satnu ñuu yoho, satnu
ñoho ñuu yoho.
Mondar. yocachi ñeendi, yodza
cuiindi.
Mondar los dientes. yondai naindi
sahi, yonananaindi sahi saha noho, yonacata ninindi saha noho
yondaa chihindi yutnu saha noho, yonatavuandi sahi saha noho
sanicaicoho, nisivuicoho saha noho.
Mondadientes. yutnu noho, sacata
nino saha noho.
Moneda, dzi ñuhu, dusa.
Moneda falsa. dziñuhu nisivuitnaha, dziñuhu nidzacanino, dziñuhu nidzacainduuta dziñuhu ñandoo, dziñuhu yehedzevui ñuhu.
Monasterio. huahidzutu, huahimaa
dzutu.
Monje. dzutu.
Monje solitario. dzutu yosicandatu
yucu. dzutu yehe yucu.
Monja. dzutudzete, ñaha yyo yy,
yyo ñuhu.
Monipodio. sanatnai taca saha
yahui.
Monipodio hazer. yonatnai taca
saha yahui, yodzacononinitadudzu sahuataacahitayahui, sadza
noondaata, dzanoo cuvuita
yahui.
Montar. yonasino canu. yonatnaha
canu yosaacanu, yehendahuicanu
Montaña. yucu ñuhu, yucu yoo yehe, yucu yyo yucu yoo yosica.
Mon-
folio 152r column 1
folio 152r column 2
Montaña deleytosa. yucu caadzee
yucuisidzee.
monte. yucu.
montañes. tai yucu, tay yosica yucu, tai yyo yucu, tai yehe yucu.
montear. vide. caçar.
montero. tayndudzu.
montosa cosa. alta. yucu caa tadzi
yucu caa cani, caaneni; daandichi, yndaa tuvui.
monton . yucu, doyo cuite, yucundoyo.
montones hazer. yosani cuitendi, f.
cani, yocoto tnahandi, yosani yucu totondi. yonacoto tnahandi,
yosani yucu yosanindoyondi.
monton de tierra. ee cuite ñuhu.
montones estar hechos. yoyucu,
yondoyo, yoyucu cuite.
moral. yutnu nañu.
mora la fructa. nañu
morar. yyondi, f. coo.
morador. tai yyo, tai yehe huahi.
morar cerca de lugar. yatni yyondi
morar con otro . yyondi huahita,
yehe tnahandi huahita, f. quehe,
yehe tnahandi sihita, yyondi
sihita.
morador de casa agena. tai yyonuu
huahita, tai yehendayu huahita,
tai yondayu huahita.
morador del Cielo. tai yondaa ñuhu stohonDios andevui, taiyehe
tnaha andevui, tai yotnahaandevui.
morcielago tendisiñee, tinoodisiñee
morcilla sitequene nindevui neñe,
site quenenisacoho neñe sitequene ninday neñe.
mordaça poner yotayundi yutnu
yaata, yodzindayutnu yaata.
mordaza. yutnu tayu yaa, yutnu
tnee yaa, yutnu dzindayaa.
morder o mordizcar. yocahundi,
yocahundahandi, yosasindaandi,
yosasindodzondi, f. casi, yocahundodzondi.
morena cosa. tnaha: cuinda, tata.
morder a otro. yosasiyehendi, yocahu ñahandi, yosasindaandi.
morillo. yutnu ticoo. davua ticoo.
morir. yosihindi. vi fenecer, f. cuvui
morir señor. yondahuaya, yosiyo
dzahaya, f. codz, yosinoyuhuaya
sino quahadzahaya,
morir de repente. yosihinda queye
quahi queye nisihi, nisihi yavui
nisihiyeheta, nisihidzanata, nisihi
naha, dahuitnani nisihi, nisihi huitnani sihinita.
morir sosegadamente. yosihi nunindi, yosihi cayandi, yosihidzadzi, yosihi quaindi, ñayotnoño
ñayosani cata.
morir penando mucho tiempo. yosihidziindi, yyodzii yosihindi, yosihi vhuindi, yosicodzitandi, futuro, cuico, yodzacuicodahandi,
yosihindahuindi.
morir de coraje. yosihidzoo dzichindi, yosihi canandi, yosihivhuindahuindi
morir ahogado. yosico tuvuininondi duta. vide ahogarse.
morir de rayo. dzavuini cani, tasa
nicani.
morir cayendose de su estado. daitaniyosihindi.
morir
folio 152v column 1
folio 152v column 2
Morir por otro . yosihindodzo ñahandi, yosihindaandi.
morosidad en el pensamiento, yonde nuu ñena inindi, yonatadzi naha inindi, yonatadzi quai inindi.
mortaja. dzoo natuvuininondeye,
dzoo nucoho dzucundeye dzamacoho dzucundeye, dzoo nucoho tuvuindeye, dzoo satniñodzucundeye.
mortajar. vide amortajar.
mortal cosia. sayo sihi, sayonaa.
mortero vide almirez.
mortuorio. sacusindeye saninaquatudatu deye sayyo sindeye.
mosca. tiyuq.
mosca grande que cria querezas.
tiyuq cuii.
moscardon, tavauo. tisandu.
mosquito que no pica. tiyuq yaa.
mosquito que pica. tiyuq.
mosquito çancudo. tiquañe.
mostaza, idem. l. deq, satu, yucu sasi
tnaha coño.
mosrtar con el dedo, yonahandahandi, yonahandi sita.
mostar general mente. yonahandi.
mostrarse ante alguno parecer. yocaituvuindi yonaha nuundi sita
yocaiaaha nuundi sita.
monstruo en naturaleza. tay nindacu naha, tay sanaha.
motete yaa.
motete triste . yaa quaha quaca,
quaha coyo, quahadzina.
motiuo. sayocuvuicaini, dzo sacuvuicaini.
motejar. yocasi yuhundita, yocasindita, yonani ñahandi, yodzanda
ndaindita.
mouerse. yocanacuvui inindi, yocuvui caindi.
motiuo dar a otro . yodzacana cuvui iniñahandi, yodzacatneiniñahandi, yodzacuvui iniñahandi,
mouerse. yosichi, f. cuchi, yocanda,
yonehe yondayu yosico.
mouer otra cosa. yodzacuchindi,
yodzacandandi.
mouer algo quitandolo de vn lugar
para otro. yosicotasindi, yondico tasindi, yondico canindi, yondico caquedi, yosicocaquedi.
mouer tirando hazia mi. yodzitandi yondi, yodzitandahandi, yodzaquindiyondi, yodza quindahandi.
mouer la muger . yocoodzaya,
yocoyo.
mouer hazer a la muger. yodza coondi dzañaya.
L. A N T E Y.
Muchas vezes . cahi sichi, cahi
quevui.
Muchas vezes sin quento. ñayehendahui, ñayehe tnuni, ña yatni ña huii.
Muchas vezes mas. cahi sichica.
muchedumbre. yyocahi, sacahi, satuvui, satetne.
muchedumbre de hombres. tay tuvni, taitetne, teyoco quandahui,
yocuvuita, itatavuita caata, isita
nitnaha dzuhuata, ñayosini nino
sayyota, ñayatni, ñahuii ta, ñasna qnoo qnano,
mucha
folio 153r column 1
folio 153r column 2
Muchacho. tay quachi.
Mucho en numero . cahi yyo cahi,
ñayatni ñahuii.
muchos. l. no pocos . ñadzaha, ñanana, ñacuihi ñatesi.
muchos algun tanto. ñacahita.
mucho tiempo ha. sanana sayata,
sandaa, sa ycandaa, satoto sadziya sa huaa.
muchas vezes frequentemente. chito chito, dzo noo dzo noo
mucho, aduerbio. yyo. yyo yu.
mucho, mucho encarceiendo. chidzu, chidzu yosini mani.
mudarse de vn lugar a otro haziendo ausencia. yodza siyondi, yosicoconondi, yodzahindi.
mudarse de vna casa a otra. yocaicoondi, yosico coondi.
mudar a vezes la carga. yosidzo nuundi, yodzamaninondi yonadzamandi, yondicodzamandi, yodzamanino yosidzondi.
mudar el coraçon. yondicocavua
inindi, yosico cuisi inindi, yondicotasi inindi.
mudarse la quaresma . yosinondodzo, yosicondodzo, yonoondaha
yocoondaha, yondendaha, yoyahandodzo, yosaandodzo.
mudar el color. yocuvui tucu nuundi, yosinocuvui nuundi, yosino
cuisi nuundi, yosinodziyahi nuundi
mudar casa . yondicotasindi huahi,
yocainaindi, yocaindidzondi
huahi.
mudar la sentencia. yondicocavua
inindi, yonacanendi yonadzatevuindi dudzu, l. sentencia.
Mudar los dientes. noho sadzi, nicai
noho saaninana, yonadzamanohondi, noho ninana tecuidzo.
mudar el cuero. yondai nuu ñeendi
mudar la voz. yocuvuindatnedudzu, yonadzamandudzu, yocuuuindande dudzundi, yocananduundudzundi, yocuvui canundudzundi, yocuvui cocondudzundi.
mudecer. yocuvui ñehendi, yondiyu yuhundi, yonduvui ñehendi,
yondiyudzuqndi, yondaidudzundi
mudo. tay ñehe, tay yondiyu yuhu
l. dzuq, tay quandai dudzu.
muela de la boca. noho yodzo. noho sadzi.
muela cordal . noho yodzo yocana
dzonduvui.
(co.
muela para moler. yuu yodzo, yuundico
muela de barbero. yodzodzacuico
daha.
muela para amolar. yuundaye, yuu
ñute, yuundaq yuchi.
muelle cosa blanda. huita.
muellemente. l. blandamente. quai
quaini, cama camani, huita huitani, yaa yaani.
muelle vn poco. huitaduvuini, dzuchi huita huihi nihuita.
muermo de bestia. quahidzayu. quahi cayu idzu.
muermo tener el cauallo. yocayute
yocuvui quahidzayu.
muerto. deye, tay nisihi.
muestra de mercaderia . sadza coto
ñaha, sadzandayañaha.
muestra, dechado. taniño.
muestra sacar. yotavuandi taniño,
yodzacaindi taniño, yodzananandi
V
di
153v column 1
153v column 2
di taniño, yosicotaandi taniño
yodzandaindi taniño.
Mueltra devisa. dai tnuni.
Muestra o indicio. saqui tnuni.
Muerte. sasihi sanaa sandoyo ñuhu.
Muerte eterna. sasihi cuii, sasihi nee
caa qhu.
Muerte cruel . sasicuvui vhui, sasihi vhui.
Muger. ñahadzehe.
Muger hermosa. ñaha queye, ñaha
huii ñaha huayu.
Muger casada. ñaha yyo yee, ñaha
nicuvuicutu, ñaha nicoo cooyee.
Muger rezien parida. ñaha quimi,
ñaha quema, nahaqhu;
Muger que cria. ñaha yondacayeq,
ñaha yodzacadzi. ,
Muger varonil. ñaha yee ini, dai ini
ñaha noho yee ini ñahandodzo.
Muger casta . ñaha nisani ini, vide.
casta.
Muger carnal. ñaha coco, ñaha quadza, ñaha sasini, ñaha sate, ñaha
quate, ñaha sanoo.
Muger soltera. ñahacai, naha yoo
yee ñaha quaa huichi sasica maa.
Muy mucho. yyo yu, chidzu chidzu yu.
Muy alto. yyo dzuq, yyonino.
Muy mejor. huahaca, hoocayu yodzo yuca huihica huihi yuca, tasi
siyo yuca saacodzo yuca.
Muy de mañana. dzatnaa ñuhuni
dzatnaa ñuhuca nituvuini.
Muy poco dura este mundo. ñanaha ñuu ñayevui, ñuunoo ñuundesi, ñuu ñayevui.
Muy poquito, tanto quanto. ee tooni
ni, ee sacuni, dzo huatuni, duvuini, dzodzuchini huihi huihini,
huatu huatuni dzonduvuini.
Muladar. saysi mihi, ñuhu mihi, sayoyucu mihi, sayñendoyo mihi, sa
ninacani yucuta mihi.
Multar, lleuar la pena, yonaquai
ndodzondi dziñuhu.
Multar, penar con dinero. yotaa ñahandi pena. qni quachita, yodza
qni quachi ñahandi.
Multiplicar. yocahui canundi, yotasitnaha canundi.
Multiplicar hazienda. yosaqndodzondi, fu. caq, vi. acrecentar.
Mundo. ñuu ñayevui.
Mundanal. sasi ñuu ñayevui, sacaa
saisi ñuu ñayevui, sayyo ñuu ñayevui.
Mundano amador del mundo . tay
siconduu sacaa ñuu ñayevui.
Muñeca de la mano. dzuqndaha.
Muñeca de niños con que juegan. dzaya yutnu, dzaya yaa.
Murmura. yocasindaa ñahandi, yocasindita, yocasisicandi, yocaha
siyo siñahandi, yotnaisiyondi
tnuhuta, yocahandaa tnaha, yocaha neñendidzo yocahadzuma
dzeque, yocaha satadzequendi,
yocahasiyondi yocaha ninindidzoñahandi, yocasidzeque dzumañahandi.
Murmurar de otro diziendo que no
trabaja como yo. chidzo inindi
yotniño inindi yosiindita.
Murmullo de gente. sasicatneta sacuvui huaata sadzoo nino ta.
Muro de ciudad. yuhua dau, nama
sacu,
folio 154r column 1
folio 154r column 2
sacu yondiyu ñuu, nama yecu,
yuhua yecu.
Musica. sayodzatnaha dudzu yaa.
Musico. tay sini yaa, tay tuhua yaa
tay tacu yaa.
Muslo. caca, dzanda.
Mustio estar. yocuvui coyo inindi,
yondehui inindi, yosacuiñe inindi, yocuvuitnañu ini, yocuvui
u asi inindi.
Mustia persona. tay yocuvui coyo
ini con los demas.
yonana maa.
Nacer el pelo en la cabeça. yonana
yonacoto idzi.
nacer segunda muger. yondacudzaya, yondacundodzo dzaya, yonu
cuiñedzaya.
nacer antes de tiempo. yocacu yuta.
nacer de pies. yocacundichindi, yoquesindichindi.
nacido en casa esclauo . tay yosina,
tay yocaya tay yoquidcodzo,
tay nicuvuindeq tata.
nacer el esclauo en casa. yocuvuindeq tata, yocoo coo deq tata huahindi, yosina deq tata huahindi.
nacido con otro, vi. gemello.
nacido de materia. vi. deuieso.
nacimiento de agua. sayocananduta, sayosino coyo duta. sayosinonduta, sayocaindua.
(cu.
nacion de gentes. tay ñuu tucu, tay tucu
nada, ninguna cosa. ñaha, ñatuvui,
nadar. yodzutandi,
nadar con otro. yudzuta tayundi.
nadar mansamente. yodzutacayandi, yodzuta quaindi,
nadar dando golpes con ruido. yodzuta danda, saa, datne.
nadar debaxo del agua. yosivuindusinduta, f, quevui yosinonininduta, yocaanininduta, yodzutanininduta.
nadar pasando de cabo a cabo. yosisindiduta, yodzutandi, yositasiyondi, yodzutandi, yosacandandi duta, yodzutandi.
nadar por encima. yodzutandodzondi, yocaandodzondi, nuunduta yodzutandi.
V2
Na-
M. A N T E A.
Nabo. duvua ñami cuisi.
Nacar de perla. tiquivua taya
dzoo.
Nacer. yocacundi yoquevuindi, yotuvuindi yuhu nuu.
nacer el señor. yosiñe nanaya, yotuvui nanaya, yocoo coo dzicaya.
nacer despues de otro. yocacucuvui
vvuindi, yocacutacundi.
nacer dentro de la tierra. damaa ini
ñuhu yoquevui, yocacu yocuvui
huaha ini ñuhu.
nacer por de fuera. yoquevuinino
da nuu ñuhu, yosino cuiñe yosino coto nuu ñuhu,
nacer planta. yocana yosita, yonoho, yococo, fu. cuta.
nacer con otra cosa. yocanatnaha,
yosita tnaha.
(ya.
nacer gusanos. yosina yocana, yocaya
nacer los dientes. yonana, yosino
cuiñe noho.
nacer alguna cosa sin sembrarla.
yositaca maasi yosita nino, yo
folio 154v column 1
folio 154v column 2
Nadar de espaldas. caanduvuandodzo duta yodzutandi, yodzutasatandi, yodzutanduvuandi.
Nadar pon encima como el azeite,
o palo sobre el agua. yonana tnani, yonanacuita, yonanadzuta, yonanacavuandodzo, yonanatuvui.
Nadie por ninguno yoo, totuvui.
Nadando salir. yocai siyondi yosita
siyondi yosiyo siyondi, yondai
cavuandi, yocaicuisindi yodzutandi.
Naypes. tutucatne.
Naguas de Indias. dziyo.
Nalga. caha, dzita.
Nalgada. sacatucaha.
(codzo.
Nalgudo. tay caha tahua, tay cahacodzo
Nao. tnundoo.
Naranjo. tnutiquaa.
Naranja la fruta. tiquaa, yya. l. huidzi.
Naris. dzitni.
Naris pequeña. dzitnituu.
Narigudo de grandes narizes. tay
dzitnindico, tay nicaicuita dzini,
tay dzini quedze, tay dzitnindutu tay dzitni nama, tay dzitni cani, tay dzitnicodzo.
Naris aguileña. dzitnicuiñe, dzitni
ticoo.
Naris roma. dzitni tnama.
Nasa para pescar. yecatnee tiyaca,
yeca chihitiyaca yeca saqtiyaca.
Nasa otra para trigo . yacacoo, yacanama, yacandoho.
Nata de leche. tedzii nuu dzecui.
Nata hazerse. yocoo cavua dzii, yocoocoodzii nuudzecui.
Natura o naturaleza dzuhuayuyyo
dzavuayu nicacudzavuayu sicoo
dzavuayu sicaca. l. quaha.
Natural cosa. dzavuayu caa, dzavuayunicacu.
Naturalmente. tnuhudzavuayucaa. l. yyo.
Naturaleza, tierra de donde es alguno
ñuu nicacundi, sañundi chiyondi.
Natural de otra tierra, tay ñuusica
ñuu tucu, tay tucu.
Nauaja. yuchidzatandee.
Nauaja de jauali. nohocoo quene.
noho naniquene.
Nauaja tal aguzar el jauali. yonacuhu noho quene.
Nauajon con que matauan los Indios
en los sacrificios, yuchindaha, yuchisanda ñaha.
Naue de pasaje. tnundoo yodzasisi
ñaha, yodzacuisi ñaha.
Nauegar. yochihitachi, yosaatnundoo, yosaa nuundinduta canu,
yosaandodzondi duta canu.
Naueta de yncensario. sañoho cutu
Naue echar a la mar. yodzacaindi
tnundoo duta, yosaqninondi duta tnundoo, yosaqndodzondi
tnundoo.
Naues sacar del agua. yodzananandi tnundoo, yonanandaqndodzondi tnundoo.
Nauegar con velas tendidas. yotniño tachindi tnundoo, yochihitachidzoo, yosacoho tachi dzoo,
yosaquehe tachi. fu. qcoho, futu.
qquehe.
Nauegar con remos. yodzacacandi
tnundoo, yotehuindi tnundoo, yodzaqhundi tnundoo.
Nauegar hasta el cabo. yosanuundi
duta dandu sinocavua sinondita
satna-
folio 155r column 1
folio 155r column 2
satnaha yuhunduta, cacucavua
cacundita nuu ñuhu yechi.
Nauegar por recreacion. yodzacanainindi, yodzandesi inindi, yosa
nuundi.
Nauegante. tay sica tnuntoo, tay
ñoho tuundoo.
Naufragio. sasitahui tnundoo. sasin
deca tnundoo, sacuvui caua
tnundoo.
Naufragio de padecer. yotahuitnundoo, yondeca tuundoo.
Nauidad. quevui nituvuinana stohondo Iesu Christo, quevui nicacuya.
Nauio. tnundoo.
neguijon en los dientes. yocuvuindeque noho, yositandacu noho,
yoduvui tequaa noho.
negligente. tay dudza, tay cundu,
tay cudzi.
negar con juramento. yotniño nahadzequendi, ñayonaquaindi sandi, ñayonaquai yuhundi
negligente ser . yocuvuidzusandi
cundundi, cudzindi.
negligentemente. tnuhu tecudzi,
tnuhu cundu.
negocio. tniño.
negociar. yoquidzandi tniño.
negra cosa. satnoo sandayu: sandihi.
negro hombre. tay tnoo, taindihi.
negra cosa vn poco. tnoohuisi. tnoo
cuinda.
negrear. yocuvuitnoo, yonatuvui
tnoo, yosinotnoo, yocuvuindayu.
negro hazer. yoquidzatnoo, yoquidzatnaha, yodzaha tnoo yoquidzandihi, yoquidzandayu.
neruio. tuchi.
neruioso. sayehe tuchi.
neuar. yocoo iño, yocoyo iño.
N. A N T E E.
Necedad. saña sinitnuni, sadzo
naa dzoñuuca, saña yoñaha tnuni.
necear dezir necedades. yocaha nahondi, yocaha naa inindi, yocachi nahandi, yocachi nahondi.
necessaria cosa. sasini ñuhu.
necessario ser algo. yosini ñuhu, futuro qni.
necio. tay ñayonaha tnuni, tay dzo
huisica yocaha.
negar. ñayonaquai yuhundi, ñayonaquaidzevuindi, yonadzahindi, yocuvuiyuhu inindi, ñayodzavuidzondi.
negar meneando la cabeça. yodza
cuico nuundi.
negar el debito. yonadzadzahaña
coño, yodzacooña, yoquidzacata iniña siyeeña, yodzacoo ñuhu
yoquidza yahuiña.
N. A N T E I.
Ni, conjuncion. ñaha tucu.
Ni a vna parte ni a otra. huadza.
Ni a vno ni a otro. huadzevuini ica tai, huadzevui tay yca, yoo
ee tay yuqua.
Ni en vn lugar ni en otro. huadza,
huadzevui ycasiña, huadzaica.
Ni vn tantito. ña dzuchi ña dzuhua
ñata dzuchini ñaha ta ee sacuni.
Nidal o nido. taca.
V3
nido
folio 155v column 1
folio 155v column 2
Nido hazer el aue. yodzahate taca,
yotniño tetaca, yosaqte taca,
fu. caq.
(naa.
Niebla o neblina. huico nuhu, huiconaa
Nieto. dzaya ñani.
Nietos descendientes abaxo. dzayadzuqua. dzaya nindacudzuqua
Nieue. iño.
Niebla hazer. yñe huico nuhu. yocoo huico nuhu, yondesi huico
nuhu.
Ninguna cosa. ñaha.
Ningun galardon dar. ñatuvui sana
quai inindi sita, ñatuvui sanuquehendaindo nuundi. i. no seras en
nada fauorecido de mi.
Ninguna cosa vbo de que recebieron enojo. ñatuvuisadzoosadzichi
nicuvui. ñatuvui sanitevui nino.
Ningun hombre o muger. yooeeta
yoo tuvui ñaha, ta. l. ña.
Niña del ojo. yyanuu, tenuutnoo.
Niño. sayeq, saquachi yeq.
Niñerias. tniño saquachi yeq, tnuhu quachi, tniño dzadzeque.
Niñear. tnuhu yeq, yoquidzandi,
tnuhu quachiyeq yocuvui yosica
Niñero que ama ninos tay sini mani ñaha sidzaya tayndahuinisidzaya, tay yondaca mani dzaya
tay sini cuihidzaya, tay sinimani
tay quachi yeq.
Niuelar. yositondaandi, yosito cuitendi, f. coto.
Niuelar con agua el edificio. yosaq
cuhuandi duta. f. caq, yotniñocuhuandi duta, yosaqndaandi duta.
Niuel. yutnu sa qcuhua; yutnu taa
cuhua.
Niuelar con plomada. yosanindi siqui yuu, yona cuhuandi, yosito
nini cuitendi yuu, yosata caandi
f. cata, yuu dzevui ñuhu, yositondaandi, f. coto.
niuel. tnundoo inditayuu cuhua,
tnundoo saqndaa cuhua.
N. A N T E O.
No adueruio. ñaha, f. hua.
No ay. ñatuvui.
No esta, yoo.
no parece bien. ña yotuvui huatu,
ñayonatnaha.
no a mucho, ta nahaca, tacahica
quevui.
noble por fama. tai yehendudzu,
yehedzico.
noble por linaje vide generoso.
nobleza, saqquehendudzu dzico.
no ay remedio. ñahuisi cuvui, ñanihi huisi cadza ñatuvuidzavua cuvui, huacanu hua qcuvui,
no querer resistiendo. vide. hazerse de rogar . ñayocuvui inindi.
yochihi nuhundi.
no ser digno. ñacaa sinduhu, ñayyosindi.
no ser bastante para declarar algo.
ñatuvuindatu ñatuvui tiq yoondi ñatuvuidzahandi. ñatuvui yaandi saha cachindehe sacanacachindi.
no solamente. huadzevuidzondaani huadzevuidzo cuiteni.
noche. ñuu niñu, saquaa.
noche tarde. saquaa naha yoonditoca, sanicuvuiñuu, sanicuvui
vui-
folio 156r column 1
folio 156r column 2
vuidzadzi niquevui ñuu niquevui ichi
Noche entera. niñu yaca, niñu yaa.
Noche y dia. ñunduvui, danduvui
da ñuu.
No curar ni darsele nada : dzo yodzanaa ninocandi, yocachi ñaha
nicandi, yocachi coco ininicandi
ñayodzanoondi.
No luego. huadzevui huitna, huadzevui quevuidzavua.
No sin prouecho huadzevuidzohuisica, dzotnunica.
No tanto. ñandaa, ñandaa dzavua.
No es asi como quiera. huadzevui
dzo huisica dzo tnunica.
No permitir. ña yosai yuhundi, ña
cachindi, ñayocuvui inindi.
No poder ya. ñacuvuica, ña canuca
No tener lugar ni espacio . ña yosina ninosindi.
No tener lugar para hablar alguna
persona. ña yocuvuisi yocahandi.
No poder hablar. ñacuvui cahandi.
No tener gana de comer. ña yocai
nuu, na yondai nuu ña yosahadzita, ñacuvui adzi dzita ñayosaha
dzico.
Nogal, yutnu ticaha castilla.
Nombrar, dar nombre. yosaha dze
vuindita, f. cuhua. yodzadoyodzequendita, yocachindi saconanita.
Nombrarse asi, recebir nombre. yosai
dzevuindi, f, quay yonihi dzevuindi, yondoyodzequendi.
Nombre. sanani.
Nombre propio. sadzevui.
Nombrar, haziendo relacion de alguno yocacunahindi.
Nombre, por fama. satacuyyo, satacuhuaha.
Nombre que significa muchas cosas.
sadzo eendunani sadzo eendu yocachicahi, dzo ee yondicotnaha,
ñohotnaha cahi, yehe tnaha cahi
Nones. sacahui may, ñatuvui tayusi
tnahasi, sayyo dzeeca.
Nono, o noueno. sa ee.
No quadrarle algo a alguno ña yocuvuidzevui, ñayocuvui cuhua,
ñayosatnaha, ñayotavui
Norte. yucu naa, cataandevui.
No saber. ña sinindi ña yonahandi.
No auer effecto. ña nicuvui. ña nisino cavua.
No estar cabal quenta. ña yosino tuhua, ñayosino, ñayosaacuhua, ña
yo saandehe.
Nota en la persona. sayondaidzico,
sasindaidzico, sasi nuu naha, sasinduvuindahi, sasinoo cuvui.
Notado asi. tay ninoo cuvui, tay nicoo cuisi.
(dzico.
Notablemente en mal. tnuhundai
Notablemente en bien. tnuhu tacu
nino, tnuhundaa codzo nino,
notar en mal. yodzandai dzico ñahandi, yodzanoo cuvui ñahandi.
notar algo en qualquier manera o
cosa. yotuvuisindi, yotuvuitnuni
sindi, yosaqni inindi, fu. qqui.
notar señalando, como algun dicho
o autoridad. ñoho nuundi, yosacohonuundi, f. coho, f. qcoh. yotaa
tnunindi, yochidzo tnunindi.
no tener para comprar lo que me da gusto. ñatuvui sacuico quaindi, ñatuvui sacuicondaha, dzocuvui ni
V4
ninatna
folio 156v column 1
folio 156v column 2
No tener ygual. yoo duvuidzavuandi, yoo qtnaha daandi, yoo qsaa,
qtusindi, yoo qtnaha cuhuacaandi
No tener reposo ni sosiego. yosani
catandi, yosino noo, yondiyo yondusi, ñayodzadzi.
No tener en nada a otros. ñayocaha ñayevui ñahandi, ña yocoocotondi, ñayocaha tnunindi, ña yocahavuiindita, yosiniyechindita
fu qni.
No tener parentesco con otro. hua
dzevui nicacusihindita, yooqnindita huadzevui tnahandi, ñanicacu ñaniquevundi sihita, ñayehendico tnuhu sihita.
Noticia o conocimiento. sasinitnuni, sasiqni tnuni.
Noticia dar a alguno. yotniño naha ñahandi yodzaqui ñahandi.
Noticia dar de lo que ha de auer.
yodzatuvuindi, yocachindi sa
dzoicacuvui.
Notificar. yodzaqni ñahandi, yodza
tacu ñahandi, yodzaqnitnuni ñahandi, yodzatuvuindi, yosinocachindi.
No todos. ñandehetaca huadzevui
dehe taca,
Notoria cosa. ysinahata, nituvuindisi dudzu.
Nouela. chidzu tnuhu, tnuhu chidzu, tnuhu dzeque.
Nouelas dezir . yocachinditnuhu,
yonaindi tnuhu, yocachindi chidzu
Nouenas de nueue dias. sacuvui
ee quevui, sa coo yy ee quevui,
coondaa coondita.
Nouicio, o nueno en qualquier officio
cio. tay dzoica nuu tay dzovuitnani, tay dzoicavuitnani nitasi saha.
Nouicio en religion. tay yochihindatu, tay yosito tnuni ee cuiya.
Nouiembre. idem. l. yoo yocuvui vsi ee
Nouillo. idzundeque saquaha.
Nouio o rezien casado. tay dzoicani
tnahandaha, tay nitnahandaha saa.
N. A N T E V.
Nuca dela cabeça. caha dzeque.
Nueua cosia. sa saa.
Nueua fructa. cuihi nicoo dzina, nicoo naha, nituvui naha nicoo nuu nisichi naha.
Nueuamente. dzohuitnani, dzocuvui huitna, dzoica nuu, dzoica nicasaha, dzo saani.
Nueuas. dudzu saa, dudzu dzo icanicacu, dzoica niquevui, dzo ica
nituvui.
Nueuas dezir. vi. desparzir.
Nuera. dzaya sanundi.
Nuez del pescueço. yequedzuq, yeque nicaicuiñe dzuq.
Nuez fructa. ticaha castilia . l. chindo nano.
Nunca en ningun tiempo . ña hoo,
fu. hua, nahoo, ñavvui, ña hoo ña
dzuhuaca, na quevui ña ñuu.
Nutria timaha.
Nuue. huico.
Nuues auer yñe huico, f. cuiñe, yonana huico yta huico, yndita huico, fu. cuind, yondutu huico.
Nuues blancas, ralas tener el cielo.
yonacutundasi tiyahuaandevui.
Nu-
folio 157r column 1
folio 157r column 2
Nuues coloradas auer. yonacuchi
huico sahaandevui, ninduvui quaha huico, sahaandevui, yondaa
ñoho huico sahaandevui.
Nuues pequeñas que se derraman.
dzo huicondacu ninaconondaa
sahaandevui.
Nuues que van con presteza. dzo
huico ichi yocana.
Nuues con toruellino. yonadzaca
huico, yocande.
Nuues deshazerse. yondachi huico
yositadzee huico, fu. cuta. yondahua huico.
Nuues de agua. huico nuhu, huico
yehenduta, huico dzavui, huico
yonacuico, quevui coodzavui.
nuue sin agua. huico ichi
nuue del ojo. huico nuu huico nicoo
cavua nuu, huico caa nuu, huico
nicoo codzo nuu, huico niquesi
nuu.
ñublado. sanandutu huico, sanacutu huico.
ñublado hazer. yñe huico, yondaa
huico andevui, yonandutu huico
yehe huico.
ñublosa cosa. sasicootendacu , sayocootendacu.
ñublo del pan. tendacu quandii, sa
nicoo cani sanicoo tendacu.
ñudo hazer, yochihi catnundi. yocatnundi.
ñudo como quiera. catnu.
ñudosa cosa, yehe catnu.
ñudo de caña. huau yoo, l. doo.
ñudo hazerse asi. yosacoho naha
huau, yonaha huau, yosiyo naha huau.
ñudo de arbol. tedzoho, yutnu dzita yutnu.
O A N T E B.
O Para llamar. naha naha dzi dzi
O. disiunctiua. adzi, huaha
adzi cuvui.
O no. añaha, hua ñaha, a huadzevui
hua huadzevui.
Obedecer. yosaindatundi, yosai ninondi, fu. quai.
Obediencia. saquaindatu.
O bienauenturado o dichoso. a nandehe cuvuindatu nicai, nadehecuvuindatu, decuvuindatunicuvui.
Obligarse. yotniño yuhundi, yocoo
tasindudzundi.
Obligar a otro. tomandole la palabra, yotasindatu ñahandi, yocoo
tasindatu ñahandi yosaniudatu
ñahandi.
Obligado ser por profession el frayle. dzavua yyo inosindi, dzavua
nisacoho naha ñuhusindi, dzavua
nisacoho quevuisindi dzavua yyondatusindi, dzavua nisini nitacundi, dzavua quaha inodatundi, dzavua ino huidzosindi, yondaa nuni,
yondaandicondi.
Obligarsie con voto de religion. yotniño naha ñuhundi, yocootasindudzundi, yosacoondaanunindi
yosacoondaandi condi, yosacoo
daa quevuindi yosacoondaa tnunindi, yodzaqni ñuhundi, yosai
yecandi, fu. quai,
Obrar, yoquidzandi tniño. f. cadza.
yodzahandi tniño.
O
folio 157v column 1
O. A N T E C.
Ocasion. sadzacuvui inica, saqui
tnuu ini sacanacuvuiini, sacuvui huatu, f. qtnaha huatu.
Ocasion dar. yodzacana cuvui ini
ñaha, yodzacanacuvui iniñaha,
yodzaquinoo yniñahandi, vide
dar ocasion.
Occidente. sayocaindicandii, yaa
yuta,
Occidental. sayocuvui sayocaindicandii, sahuasi sayocaindicandii,
sayotuvui sayocaindicandii
Oçio. sacundu, sadzusa sadzo yyo
hooca sadzo yyodzadzica.
Oçioso. tai dzusa tay cudzi tai cundu, tai yehua, tay dzoyyoca, tay
dzo yyo hoonica
Ocioso estar. dzo yyocandi, dzo
yyo caha candi, dzoyyodzico candi, dzoyyo hoo nicandi.
Ociosamente. tnuhu tecudzi, tnuhu dzusa.
Ochauo. sacuvui vna.
Ocupar lugar. yosadzi ninondi siña
fu. cadzi, yodzacaninondi, yoquidza tnañundi siña, yodzasii siñandi, yosivuicohondi siña, f. quevui.
Ocupado lugar. siñanicuvui tnañu,
siña nicuvui ii. siña nindiyu nino.
Ocupado hombre. tai yyotniño.
tay ñayosinanino,
Ocupacion auer, ñayo sina ñayo sina nino.
Odio enemistad. sasini vhui ñaha, sa
sinidzaa ñaha.
Odioso. tai yosini vhui tacata.
Odio tener. yodzoondi sita, yosini
folio 157v column 2
vhuindita, yosinidzaandita, f. qni
Odre para vino. ñee sacoho vino.
O. A N T E F.
Offender. yodzatevuindi nuuta
yodzatevuininondi, yoqui
dzavua dzevuindi nuuta fu.
cadza.
Officio proprio. tniñondi, ycatniño
ycandahui yoquidzandi, ycandahuiyyondi huisi.
Officio tener asi . yoquidzandi tniño, f. cadz, yosaha inindi tniño,
Officio para biuir, tnuhu huisi tnuhu
quidza huisi, tniño huisi, tnuhu
tadzi yoquidza, sayocacu ini sandacundita ini.
Official. tay huisi ñahuisi.
Officio publico. tniño yuvui tayu
tniño ñuu yuq tniño yucunduta
Officio ser de alguno . tniñota, sii
tniñota.
Offrecer. yodzocondi, yositoñuhundi
f. coto, yosaha ñuhundi, f. cuhua.
Offrecer a alguno al diablo. yodzanday ñahandi . v. maldezir.
Ofrecerseme algo a la memoria. yosaa tuvui inindi, yosaa tadzi inindi, yosaa cani inindi, f. caa, yoqui
cuino inindi yosacuino inindi, f.
cuino,
Ogaño. cuyya huitna, cuiya nicoo
cuiñe huitna.
O. A N T E Y.
Oy. huitna quevui huitna.
Oydo sentido. sayotacu, satacu sasini,
Oydo
folio 158r column 1
folio 158r column 2
Oydo oreja. tutnu dzoho.
Oyr. yotacusindi, yosinindi, f. qni.
Oyr con atencion. yoninindi, yonini cuitendi, yonini casi, f. con.
Oyr consintiendo yotacuhuatu sindi, yotacuhuaha sindi.
Oyr las palabras del señor siendole
mandado algo. yosinidzaha tniñondi nanayya.
Oyr lo que se dize dando credito.
yotacundisandi.
Ojos deslumbrados con el sol. qua
dii nicai nuu, yocuvuinaa nuundi
quandii ñoho nuundi, quandii nisacoho nuudi, nuuyocuvui caca.
ojos sin repofo. nuundee, nuu naha,
nuu dzacata:nuu dzacuico.
ojo de red, yavui ñono, yavuiyuhua
yyu ñono; deque ñono.
ojos trastrauillados, nuu yocainini.
yosivuinini, nuundaa, nuu quehe
nuu sayositodziñe.
O. A N T E I.
O. A N T E L.
Oiear haziendo del ojo. yodza
cononininuundi. v. dar del ojo
Ojeras tener. yocaicoho nuundi, yocuvui coho nuundi yocuvui
cuiyanuundi, yocuvuidzatenuundi
Ojos. tenuu, tehuu sito.
Ojo pequeño. tenuu quachi. l. dzuchi.
Ojos del que vee poco. nuu tuu.
Ojos del que pestañea mucho. nuu
yosito quani.
Ojos del que vee poco. nuu tnehe,
nuu tavui.
Ojos torcidos. nuuyoho, nuuyaqua
Ojos resquebrajados. nuusaha nuu
tesaha, nuu tisañu.
Ojos lagañosos. nuundacua, nuu indaa dacua: nuu tayu.
Ojo, quebrado, nuu nicande.
ojos saltados. nuu yocana casa, yocana cuico.
ojos saltados. nuunicanacavua, nuu
nicanandita.
ojo seco. nuuniyechinino. nuu nicuvui coho nicaicoho: nicai chindo
ojos turnios, nuundaa, nuudzoho,
Ola, siquinduta, coonduta: duta davua.
Ola grande. siqniuduta canu
coonduta canu doyonduta canu
olas hazer, yosiñe siquenduta, f. cuiñe, yondoyonduta yosidzonduta. f. cuidzo.
oler neutro. yosaha, hechar de si olor
oler actiuo. yotnanindi, yochihindi
dzitni, yodzita dzitnindidzicoita
oler como el perro para sacar por
rastro yotnani ninoyotnanidacundi, yodzacacadzitnindi, yodzaqndita dzitnindi, yodzaqnditadzitnindi.
oler bien neutro. yosaha huidzi, yosaha huaha.
oler mal. yosaha ini, yosaha quene,
yosaha cuiya, yosahandii , tayu
ayo, aqui.
oler a olla pegada. yosahaaque.
oler a manteca. yosahaana.
oler a sobaquina. yosahadzecui.
oler a borrachera. yosaha yya,
olor de comida. dzicosacasi sahasacasi
olorosa
folio 158v column 1
folio 148v column 2
Olorosa cosa. sasaha huidzi.
Olores como perfumes. sasahadzusa, yosamita,
Oluidar. yonaandodzondi. yocuvui
naa inindi, yonaa ninoinindi, yon
doyo nini inindi, yosivuinaa yosivuindoyo ini. yodzana nino, yodzahuindodzo indi.
Oluidar hazer a otro. yodzanaandodzondita.
Oluidarme no ocurriendo ala memoria. ñayondacundita inindi,
ñayo nacahandi, ñayondacu sindi
Oluidada cosa. saninaa, saninaandodzo.
Oluidadizo. tai quehui ini, tai naa
ini, tay ñacundita ini.
Olla. quedze.
Onrrar poniendo en dignidad. yotniñosiña ñahandi, yotasi siña ñahandi. yosahadatuñahandi, f. cuhua
O. A N T E M.
Ombligo. site coho, site coho
tiqueye.
Ombro. dzoco.
Omenaje de torre. yuhua yecu
dzuq. yuhua yecunino, huahi yecudzuq.
Omezillo enemistad mortal, sañoho quachi ini, sayodzicoini.
Omiciano hombre. que huye, por
que a muerto a otro. tay sayuhui
tay sica yuhu, tai sasino, tai sadzahi.
Onça animal. yehe huico.
Onda vide ola.
Onesto. tay caha nuu, yosicayy, sica
quai sica huii sicadzadzi.
Onra. tnuhu huaha, sayehedzico, sa
yehe ñuhu.
O A N T E P.
Opinion. sayocachiini, sayotuhua
ini, sayosaa tadzi ini, sayotuvui sindi.
Oponerse. yocai cuiñe maindi, yocai maindi.
Oportuna cosa. dzocuiteca ninutnaha, sayotnaha ninohuatu, sanicuvui cuhua, sadzodzevui caninutnaha.
Oportunamente. dzohuatucanisa
tnaha, nisatnaha nino huatu, dzo
dzevuicanisatnaha
O. A N T E R.
Ora del dia. cuhuandicandii.
Ora ser tiempo. sacuvui, sahuaha. sahuitna.
Oracion razonamiento. sacahacasi,
sacahandichi.
(caha nino.
Orador que haze la tal oracion. tay ca
Orar como orador. yocahandichi,
yocaha casi, yocaha tuhuandi.
Orar a Dios. yonaquatundi, yondacatahuindi, yosatu ñuhundi, fu.
quatu, yosicatahuindi, yondaanuu
yondaainindi, yotaainindi yona
quatu ñee, yonaquatu, tnenindi
Orar a Dios con gemidos. yonaquatu quacandi, yonaquatu coyodi.
Orsa vaso de varro. quedze dza cututadzecui.
Orsuelo, que nace en el ojo . tondoto
nuu,
folio 159r column 1
folio 159r column 2
nuu, sayocanacuino nuu, sayocada cuiñe tequeye nuu.
Orsuelo para tomar fieras. yuutavui quete.
Ordenar poner en orden . yosaq
yuq. caq, yosani yuq. f. cani yotasi yuq, yochihi yuq.
Ordenacion diuina. sayosaitnuni
stohonDios sayosaidzevuiya.
Ordenadamente . tnuhu caayuq,
tnuhu yehe yuq, tnuhu yehe tnaha yehe toto,
Ordenar continuada o renglera. sa
nisani yuqcanuta.
(cuvuiyy.
Orden sacra. sasicuvuidzutu, sasicu
Ordenar de orden sacra. yoquidza
yy ñahandi.
Ordenado de orden sacra. tai nicuvui yy, tay nicuvuidzutu.
Ordenança de soldados. dzohooni
yehe tnaha, dzohooni ita nani,
dzohooniita yuq, dzohooniyehe yuqta.
(di.
Ordenar. yosanindi. f. qnind, yoquindi
Ordiate. duta nuni coco, nuni
tedzoho.
Orear poner al aire. yondaq casi
dzama, yodza dzucutachindi, yonadzadzucu tachindi, yocachihi
tachindi dzama.
Orearse. yodzucutachi. yochihi tachi, yosidzo casi, f. cuidzo.
Oregano. yucu tnumi yoho.
Oreja. tutnu, dzoho.
Orejudo. tay dzoho nono, dzoho
cono, taydzoho chindo, taidzoho huanda.
Orejear dandose en las orejas. yonacanidzohondi, yodzacuico dzo
dzohondi, yonaquedze dzohondi.
Orejear las bestias. yonacnitutnute
Oriente. sayocanandicandii, sanicana ñuhu.
Organo. cutu, cutu sacu maa.
Organo tañer. yosadzindi, f. quadzi
Origen o principio. sacai saha, sadzina, dasaha, danino dasanisiyosaha, dasandusi, dayohosi.
Orginal cosa. sasi caisaha.
Orilla de la mar. yuhunduta canu,
duta ñuhu nuunduta canu.
Orilla de la manta la franjuela. huatu yndaa yuhudzoo, tutnu, dzundu yndaa yuhudzoo. (husi.
Orilla bordada. dzoonicuvui yuhusi
Orillo de paño. huatu.
(dza
Orina. dutadzadza, tadzadza, dzadza
Orinal. tindohodzadza, tindohodzusa. dzachii nino, tindohotadzadza
Orinal yodzachiindi, yotatandi.
Orinar con dificultad . yodzachii
cacandi.
Orin, sanicanacudzi, sanicanadzitnu, saninana ñuhu.
Orla. huatu.
Orla hazer. yoconondi huatu.
Ornamento sacerdotal. dzavui ñuhu, dzoo ñuhu,
Oro, dziñuhu quaa.
Oruga gusano. tedziña duchi, tedziña quaa tedziña yusa.
Ortaliza para comer cozida. yuvua
Ortaliza para comer cruda duvua.
Ortelano. tai ñoho itu, tayndaaitu,
O. A N T E S.
Ossar. yocuvui yee inindi, yocuvuisaa inindi, yocuvuiyacui,
yo
folio 159v column 1
folio 159v column 2
yoquidza saa inindi, yodzahayee
inindi.
Osadia. sayee ini, sasaaini, sandaiini.
Osadia con locura. sañayyo, sañayoyuhui.
O si adueruio. hatana.
Ospedar. yosaha ñahandi huahi cudzuta, f. cuhua.
Ospedarse. yoquidza huahindi, fu.
cadz, yosacoo nuundi huahi. futuro. qcoo.
Ospederia. huahi sacudzu tai ysicaichi, huahi sacoo tai ysicaichi.
Ossario. huahi yeque dzoco, yeque
si yya, sayotasi yocu canuta yeque.
Osso animal. yeye dzaa.
Ostia pescado. tiyaca cuta tequevua.
Ostiario para guardar ostias. satnu
coho ostias sañoho ostias.
yondaqtendevui.
Oueja. ticachi dzehe.
Ouejero, tai yondaca ticachi, tay
yondaa ticachi.
O. huaha.
O espresando alguna desgracia. dahui cuvui dahuisino.
Ouillo. tinduu.
Ouillos hazer. yonatuvuindi yuhua
Oxala. atana.
Oxear aues. yotasindi quete, yodzandahuandite , yodzayuhuindite.
O. A N T E T.
Otero, siqui yucu.
Otoño. cohuiyu.
Otorgar conceder. yosai yuhundi, yonaquai ninondi, yosaidzevuiudi, f. quai, yonadzadzevuindi.
Otras cosas. tucu sichica.
Otra vez. hooca.
Otro tanto, dzavuaca.
Otro vno de los dos. ee cata, ee ñahacata.
Otros tantos: dzavuacata, dehedzavuacata.
Otro no ese. tucu tay huadzevuita
huadzevuiyca.
Otubre. yoo cuvui vsi.
Oua que nace en el agua. dzitnu.
Ouar las aues. yosaqndevuite. yon
P. A N T E A.
Pacer. yosasi teita, yosasindodzo
teita, f. casi.
Paciencia tener. yosaha inindi,
f. cuhua, yoquidza huay inindi, f.
cadza, yoquidzacanu inindi, futuro, cadz. yosai huay inindi, yosaicanu inindi, yosaindatundi,
fu. quai.
Pacificar. yoquidzandaandi, yoquidza nanindi, yoquidzadzadzindi
fu. cadz, yosaqndadzindi, yosaq
quayndi, f. caq.
Pacificamente hazer alguna cosa.
yoquidza ñuhu yocondi, yonachichi dzicondi, yonachihi dudzundi, yoquidza nuu coondi.
Pacificar la tierra con guerra. yondaqdzadzindi ñuu yondaq quayndi ñuu.
Pacificada tierra. ñuu ninduvui
quai, ninduvui dzadzi, ñuu ninu
cavuadzadzi.
Pacificar hazer paz. yodzanoo quachindi
chindi,
folio 160r column 1
folio 160r column 2
chindi, yodzandahandi, yotniño
mañu sahundi.
Pacifico. tai yyoquai, tay sicaquai,
tay yyodzadzi.
Padecer. yondohondi, yonanindi,
yonanindahuindi.
Padecer mucho. canu sananindahuindi, canusavhuindahui. yotnaha
ninondi, yotavui yosidzondi fu.
cuidzo.
Padecer de contino. dehetnaha
quevui yondohondi, yonanindi,
yondoho nee canindi, yondoho
chitondi.
Padecer hazer a otro. yodzandoho
ñahandi, yodzananiñahandi.
Padecer por culpa de otro . yosidzondi quachita, f. cuidzo, yotavuindi quachita, yosinindi quachita, f. qni, yosai yosinindi quachita. f. quay.
Padecer hazer a otro por lo que yo
hize, yodzatavui ñahandi quachi
yosicotaa ñahandi quachi, futu.
to, cuico, yodzacuidzo ñahandi.
Padrastro. dzutu nindendodzo, taa
ni nucoo tucu sihidzehendi.
Padrastro de los dedos. dzinitniindi
saha tniindi ñee dzini tniidi.
Padrastro salir. ñee dzini tniindi,
yondatandaa.
Padre carnal, ñani, taa, dzutu.
Padre espiritual. dzutu dzutu sandidzo ñuhu, dzutu yondaa
ñuhu.
Padres dzehedzutundi.
Padre sancto. dzntu canu, yochihi
yahadzutu yondaca canu.
Padrino del baptismo. dzutu sahu
sancta yglesia, dzutu ninihidzaya
nisainduta, tayninumi, tay nidzoco huahi, ñuhu. nisandacata huahi ñuhu.
Padrino de la confirmacion. tay nisaca tay nisacoondaa tnuni dzutu sahu.
Padirno de casamiento. tay nisanda
cahaña si tai yotnahandaha.
Padron vide matricula.
Pagar deuda, yonacuhuayahuindi,
yotniño yahuindi, yonatniño naandi. yonatniño siñandi.
Pagar pena. yosini quachindi, yosinindodzondi quachi, f. qni
Pagar lo que se compra. yotniñoyahuindi, yosahandita yahui, f cuhua, yotasindi yahui.
Pagar por tercios. ysinacuhuandaandi yahui, yonacuhuandaa yahui ñahandi, yosahandaayahuindita, yahui qmi yoo, yotniñondi.
Pagar vna deuda con otra, yosico
tniño siñandi.
Paga del que fio al que colgaron.
yahui huico ninandasi.
Pagano. tay ñasinindisa Dios.
Pago de viñas, ytucaa canu, ytundaya yoho caa sica caa quaha caa
duq caa.
Paja. ita.
Paja seca. itayechi.
Pajas de que vsauan los yndios para sacrificios yayu.
Paje. tai yosino quachi.
Paje de plato. tai siconai sacasi, tay
sicoquaysa casi tay sino nay.
Pala para traspalar. yutnu dzaquachi nuni.
Pala-
folio 160v column 1
folio 160v column 2
Palabra dudzu, del señor. dzaha, huidzo dzaha.
Palabras obscuras, dudzu huisi, dudzutadzi cana.
Palabras suzias. dudzu caha, dudzundii, dudzu tnaha, dudzu quene,
dudzu cuiya, dudzu quadza dudzu coco.
Palabras malas. dudzu ñahuaha.
Palabras buenas. dudzu huaha.
Palabras de afrenta, dudzu chitu,
dudzu disi dudzu yechi, caha, naha, yevui
Palabras ociosas, dudzudzohuisica
dzo nahaca dudzu naho.
Palabrero. tay caha cani, tay caha
ñee, tai yochidzo tnaha dudzu.
Palacio. aniñe, tayu.
Palanciano hombre de palacio. tay
yyo aniñe, tay yeheaniñe.
Paladar. danda, datu.
Paladear el niño quando mama, yococo datni dzecuisi, yosani dzuqsi, yodzitadzecuisi.
Palanca, yutnu chihi tuvui, yutnu
chihi nay.
Palenque. sacuyutnu yutnuyehesacu
Paleta con que aplanan lo encalado
yutnu canichico, yutnu tiyechi.
Paleta de hierro. caa tiyechi,
Palma arbol. yutnu ñuu.
Palma otra. yucuteyeye.
Palma de la mano. inindaha, decandaha, mañu daha.
Palmada dar. yocatu, yocanindahandi.
Palmito. yutnu quachi, ñuu quachi
ñuu yuta ñuu ñuma.
Palmo. too.
Palo. yutnu.
Palo desgado. yutnu cuiñe, yutnu
yaca, yutnu yanda.
Palo oloroso de que hazen los rosarios. yutnu itacuta.
Palo torcido. yutnu yaqua, quaye
ticuiye.
Palizada defension de palos. yuhua
yutnu sacu yutnu.
Palo varal. yutnu cani, yutnu dzuq,
yutnu huay,
Paloma aue. dzata, dzata cuisi.
Palomino. dzatayeq, dzata quachi.
Paloma torcas. tnañu.
Pampano de vid. numadaya yoho,
detu daya yoho.
Palpar tocar con las manos. yodza
cacandodzo daha yoquitundahandi, yotneendi, yodzasaandahandi.
Pan. dzita.
Pañizuelos que suelen hazer los niños de sobras de la masa. dzatnu
dzita dzatnu.
Pan quemado, dzitanicaye, nisisi,
nicuvui nuñuhu,
Pan rollizo. dzita ticoo.
Panadero que haze pan. tai yoquidza huahadzita , tai yodzaha
dzita.
Pan tostado. dzita nicadzu, niyatna
dzita dadzu.
Pan tostar asi. yodzacuidzindi, yodza
yatnandi.
Panal de miel . Yoco dudzi, tendendudzi.
Panal sin miel, tisisa,
Panarizo de la vna. dziyayocana
Pansa. site canu, site sasate tedzehe
chisi
folio 161r column 1
folio 161r column 2
chisi nicai chisi canu.
Pansudo. tay chisi canu, tay chisi tindusi, tay chisi nicai, tay chisi tedzehe.
Pandero. ñuu ñee.
Pandero tañer. yocatundi ñuu ñee,
yocanindi ñuu ñee.
Pando, cosa tiesa. nihi, sanicuvui nihi
Panera, troxe yaca.
Pañales. dzama sacoho dzucu saquachi, dzoo codzucu saquachi,
dzama numinino saquachi.
Pañizuelo de mesa. dzama nacuhua
yuhu dzitni.
Paño para cubrir la cabeça, que es
cobija . dzama tete dzoondate,
dzamacodzahui, dzini.
Paño de cabeça . dzama codzucudzini, dzamacoho dzini, dzama
cuinodzini, dzama devui nuu
dzini.
Paño que dizen del rostro. tesaha.
Papa sumo Pontifice. dzutu canu.
Pantorrilla. dzandadzuchi,
Pantuflos. disadzavua, disatiyuhu,
disatecundu, disa ñatuvuindaha,
disa ñanindaanduudziñe.
Papagayo aue. queteyehe, tuhua.
Papagayo otro menor. quete nuu
yaha, tendeca.
Papagayo pequeñito. tedzucui, tecuyu.
Papada de puerco. ñee dzuq quene
Papada de gallo. ñuu tinoo tnanu,
tenana tiñoo tnanu.
Papas para niños. tutadzita, duta
dzita.
Papahigo. dzoo sa dzahui dzitni,
dzoo sanatniño yuhu.
Papera en los animales. sasiñodzuq,
sacoo cuiño dzuq, sanisaacuiño
dzuq, sanisanucuiño dzuqte.
Papel de estraça, o de la tierra. tutu
ñuu dzuma, tutu ñuhu, tutu ñudzavui.
Papel blanco. tutu, tutucuisi.
Papel en que escriuian los Indios antiguos, ñee tutu, dzoo ñee ñuhu.
Papo de las aues. sa sate.
Papirote. tindandi, tica.
Papirotes dar. yochihi ticandi tnaata, yotaa ticandi, yosasitendandi
tnaa, yotaa tendandi.
Par de dos cosas yguales . dzodzavuandu duvui, dzodzavuandu caanduvui, dzo eendu caanduvui
dzo ee tayuni, dzoeendu cuhuanduvui.
Panela de seda. tesite, tesite tecuta.
Para. saha.
Para lo qual. ycasaha.
Para quien es esto. yoondusi cuvui
saha.
Par. tayu, vn par, ee tayu, & sic
de aliis.
Para siempre. neenduchihi caaqhu,
neendu chihitaaqhu, ca toto cadziia qhu, catniño canda caqhu.
Paramentos. vi. tapiceria.
Palo de tormento, que vsauan los
Indios. ducu yaha ducusatu, yutnudzii, duhu, tnuyaca, tnuyoco.
Paramentar sala. yosatandi dzoo
futu. cata, yodzacaandidzoo, yodzacoondidzoo .
Parar algo con la mano. yosatandahandi, fu. cata. yodzaqnditandahandi, yonahandahandi.
X
Pa-
folio 161v column 1
folio 161v column 2
Paraiso, vide cielo.
pararse lo que anda. yoquevuinino
yñe, yosacuiñe, f. cuiñe, f. qcuiñe,
yocoo cuiñe.
pararse en pie. yosacuiñendichindi
yocoo cuiñendichindi, yondoyo cuiñendichindi, f. qcuiñe.
pararse el niño hazer como dizen
penino. yñe nehesi, yondoyo
cuiñesi.
parar hazer al que anda. yocoo canindita, yocoo tasindita.
parcionero que tiene parte. tai yehetnaha, tay ñohotnaha.
parcionero hazer alguno de algo.
yoquidzanisanu ñahandi, yoquidzadzehe dzutu ñahandi.
parcial. tay sacuino sihi, tay inino sihi, tay sacuvui sihi.
parche. ñee ñuma.
pardo leon. decaha.
parear. yodzatnaha tnahandi, yona
tasi tnahandi, yosanitnahandi,
yotasi tayundi
parecer lo perdido. yonatuvui.
parecerse vna cosa a otra. dzoee sitondi, yotuvui sidzo ee caanduvui natavui natnaha caanduvui,
dzoee ducaa duvui.
parecerse bien algo desde lexos. yotuvuindozo, yotuvuindisi, yotuvui nino, yotuvindaa, yotuvui
yaa, yotuvui cuisi.
parecerse algo con dificultad por
estar lexos. dzohuihinituvui nuu
dzotuvui tequanica.
parecerme o asi me parece. dzavua
yotuvuisindi.
parecerse vno a su padre. yonana
neendi nuudzutundi, yonaquaindi nuudzutundi, yonaquai neendi sidzutundi, yondai nuu ñee mihindisi dzutundi, nineeta niñodzutundi ninanandi.
pared. nama, doho.
pared de tapia. nama nitniño chitu
ñuhu nama nidzacutu ñuhu.
pared hazer. yodzamandi nama, yodzahandi nama.
pareja cosa ygual. sanicuvuidzevui
sanicuvui cuhua, sadzo ee caa
cuhua, dzoeecaa nani, sadzo ee
nuu sadzoeenanicaa.
pareja pared. nama caanani, nisino
nani, nisacuvua nani.
parejar asi. yodzasino naninama,
yodzacaananindinama, yosaquanindi nama, f. caq.
parentesco por baptismo o confirmacion. tnaha sahu ñuhu tnuhu sahu ñuhu.
parentesco por sangre. tnuhu tnaha:
parentesco para entre señores. tnaha toniñe deye dzoee neñe ini,
dzoee yequetuchi.
parentesco para entre mesclados.
tnuhu tnahandaa,
parentesco por casamiento. tnuhu
tnahandaha, tnuhu tnaha yee. l.
ñaha dzehe.
parentesco tener con alguno, yehendico tnuhundi sihita, yosini
tnahandita, f. quehe, f. qni.
parientes del señor. nicacu sihi yya
parentesco no tener. yoo qnindita,
huadzevui tnahandi, huadzevui
tnuhundita.
pares de muger. dzoco, ñee dzoco,
site-
folio 162r column 1
folio 162r column 2
sitedzaya. y de la señora. cayya.
Parir la muger. yodzacacuñadzaya
yotasiñadzaya.
parir qualquiera hembra. yocacu
dzayate.
parir la señora. yodzatuvuinanadzaya, yodzacuiñe nanadzayaya.
parida muger. ñaha quema, ñaha
cuvui quahi nicacu dzayaña, ñaha nicuvui qhu.
parlar. yocaha tnuhundi yocaha ñeendi, yocaha canindi.
parlero que descubre el secreto. tai
caha naha, tai yuhu naha, tai yuhu cavua, tai yuhundanda:tai yodzasinotuvui, tay ñacutu yuhu.
parpado del ojo. ñeedzucua, ñee na
dzahui nuu, chisi dzucua, tahuidzucua, ñeedzucua nuu.
parpadear, yonaquanindi, yonaquani quanindi, yonaquanidzu cuandi, yonaquani quachindi.
parra. yutnundayayoho.
parrapho de escriptura. tnoocanda
canana sacai saha, tnoo yehendico, tnoo yocachi tnuni.
parrilla para asar. sitocaa, tavui quete, caa tecucua, caa tnucucua.
parte del todo. ee sichi, ñañu.
parte dar. yosandandi sita, f. canda,
yosaha dzavuandi, f. cuhua.
parte delantera. nuusi, sayotuvuindaa nuusi, sayotuvnindodzo
nuusi.
parte trasera. satasi, sayehe
dzahui.
partera. ñaha say dzaya, ñaha sitna
yya, ñaha tatna saydzaya.
parte vna del sermon. catnundudzu
dzu, tnanu dzavua.
partir en dos partes. yoquidza
vvui sichi, fu. cadz, yosanda vvui
sichi, yosandadzavua, futuro,
canda.
partir o diuidir platica en dos partes. yosanudzavuandi, yosanu
mañundi, yosanucuhuandidudzu, f. canu.
particular cosa. nina sichi, quaa sichi, dzee sichi tucu sichi,
participar. yonihindi sihita, yoquidza tnahandi sihita, f. cadz, yosico tnahandi sihita, futuro. cuico,
yosaquehe tnahandi sihita. futu.
qquehe.
partirse de persona. yotasi yuhundayundi, yonaqndayundi.
partirse de lugar proprio. yocaindi
yosicandi, fu. caca, yosocacandi,
fu. qcaca.
partirse de otra parte para su casa.
yondacandi, yondaindi, nuhundi
yondoyo cuiñendi nuhundi.
partirse el señor. yonduchi nuhuya
yondoyo cuiñedzicaya.
partir pan. yotahuindi, yocachindi, yosandandi, futuro. canda,
yodzeendi.
partir carne . yosandandi coño, yosanda quachindi, fu cand, yocachindi coño.
partir leña. yosandandi tutnu, futuro, can, yotanindi yutnu. yodzitendi.
partirse algo. yotahuindaa yocachi.
pascua de nauidad . quevui nituvui nanaya quevui nicacuya
X2
pas-
folio 162v column 1
folio 162v column 2
Pascua de espiritu sancto. quevui nicoodzica spiritu sancto.
Pascua de flores. quevuinindoto
ñuhu, quevui ninatacuya.
Pascual cosa. sasiñoho pascua, sayotnaha pascua.
pasmarse. yosivuitachi casi, yosino
nini tachi, yocuitno yosisi.
passa, de comer . daya yoho ni yechi, dayayohotnami.
pasada, o paso largo . ee cananahi
saha, ee sani saha ee sica saha.
pasajero. tay isicaichi, yosaha ichi,
tay ininoichi.
pasar el rio. yosisindi yuta, yosa
noondi, fu. qnooduta. yosandayuta, fu, canda.
pasar a otro por el rio. yodzasisindi
duta. l. yuta, yodza qnoondita yuta, yosanoondacandi yuta.
pasar a otro en balsa . yodza cuidzi
ndidzo, yodzacuisi ñahandi sito
yaha.
pasar arroyo saltando. yondavuandaandi, yosandisindaandi yuta.
pasar por detras de alguno . yosa
noondi satata, futur. qnoo, yosa
cuicondaandi, futu. qcuico, yosaquaandi, satata, fu. qquaa.
pasar delante dexando a otro detras.
yosaanduu ñahandita, yodza cai
quevuindita, yosaanduu ñahandita, yotasisiyondita, yochihi yahandita.
pasar delante de alguno sin parar.
yosaqndisindi, yosaqsiyondi.
nuuta, futu. caq, yosandandi nuuta, fu. canda.
pasador tiro. duvua cusi caa, duvua
yosiyo siyo duvua yositasiyo.
Pasar con tiro o ballesta. yodzacuita siyondi yehe siyo niquindi, ni
sitasiyo niquindi, yodzandai siyondi.
Pasadero lugar por donde pasan. sa
yosahata, saysicata.
Passamiento de muerte. sa yosino
coo, saqndehe ñuu ñayevui, sayosinocavua.
pasar algo al sol. yodza yechindi
cani, yodzaqnindi cani, yosaqndi quandii.
passadera cosa . dzo huahaca, dzo
dzevuica dzohuatuca.
pasar la pascua . yo sitasiyo pascua,
yosisi cavua yocai pascua, yo yaha pascua, yo caicavua pascua.
pasar el dia sin prouecho. yodzacai
cahandi quevui, dzo yyo cahandi quevui.
pasar como el tiempo. yocai, preterito quacay.
pasar la comida. yocai nuu, yosacoho, fu, qcoho, yocai coho.
passar allende el rio. yosahandi siyo
yuta, fu. qhu.
passar por puente o palo. yosandodzondi, fut. qndo, yutnu indita
yuta, yosinondodzondi, yosicandodzondi yutnu, f, caca.
passar tiempo recreandose. yodza
canainindi, yodzadzee inindi, yodzasisi inindi, yodzandaitatundi
pasarse el papel. yosandoho, futuro, qnd. yosinondoho, yosino
chii, yosinonini, yosanini, futuro, qnini.
passar atrauesando camino. yosa
nuu
folio 163r column 1
folio 163r column 2
nuu candandi ichi, yosidzo cavuandi ichi.
Pasar alos que van adelante. yotasi
inindi, yosaha inindi, yonutnahandita, daanduundita.
Pasar vna cosa de vna parte a otra.
yosico tasindi, yosico chidzondi,
yosico caqndi.
Pasarse las aguas . yocaisiyo huico
dzavui, yositasiyo huico dzavui
f. cuita, yosandehe huicodzavui.
Pasas de negro. idzi dziniteye, idzi
nicuvui tichihi.
Pasearse, yosica nuundi, f. caca, nuquaa dequaa sacuvuindi, nucuico decuico yosino noo chito, yosico cavua chito.
Pasearse por alguna parte por ver
o ser visto. yondaanduu yonoondundi, yonuhu yonde sindi, yonucuiñe decuiñendi.
Pasearse por acote a alta, yosicandodzondi, f. caca, yonundodzodendodzondi.
Paso ante paso. quaiquai, quaiquai
yosahandi, yosani sahandi, yotasi
sahandi.
Paso a paso yr muy quedito por no
ser sentido. yosicacayandi, yosicayaandi, yosica quaindi.
Pasion del alma aora sea de tristeza
o alegria. sacaaninoini, sayondaa
ini, sayotusiini, sayosanuu ini, sayondainooini, sayondaa nuuini.
Pasion del alma quando es de sola
tristeza, satusicaca ini sacuvui cacaini, sacuiñe ini.
Pasto lugar para apasentar. saisiita
sacasi quete, sacaaita saninana
naita.
Pasto la comida. ita casite.
Pastor de ouejas. tai yondaca ticachi, tai yondaa ticachi, tai yondito ticachi.
Pastorear. yondaca ticachi, yondaandi ticachi, fu. cand, fu. cond.
Pastel para teñir. quevui yuchi, vide añir.
Pastel de comer. dzita ñoho coño.
ticoo ñohocoño,
Pato vide anade.
Pata de buey o cauallo. tniite.
Pata endida. sahadzehe vvui, sanindata, tnii nindata, dzehe yotandavvui.
Pata maciça. saandaha.
Patear ollar. yosañundi, yosañundodzondi, yosañuninondi, f. quañu,
yosañundaandi.
Patente cosa. sayotuvuindisi, sacaandisi, sayotuvuindaa, sacaa tuvui.
Patear hazer estruendo con los pies. yodzacatnendi, yosasasahandi,
f. casa, yodzanehe sahandi.
Patio de casa. cahi huahi, natnaha cutu huahi , natnahatecu
huahi.
Patrimonio. sasitay nisanundi, sasi
sii sitnandi.
Patron defensor. tai cahanda andodzo ñaha, tay caha nino ñaha,
tay nadzita yuhundaha ñaha,
tay chihinday ñaha, tay chihi tuvui ñaha, tai yocahi yuhundaha,
tai yondaa, tai yonduvui
yondaca.
Pauellon de cama. huahidzoo tiX3
coo
folio 163v column 1
folio 163v column 2
ticoo huahiteyee dzoo, huahi
dzoo yondiyu siteyuq.
Pauesa de candela. yaaite ñuma ñuñuhuite ñuma.
paues. yuscani, yusa yutnu yusadzuq.
pauilo. yuhua, ininoite, yuhuaticoo
ininoite yuhua cama.
pauo. queteyocana yodzocuii, tedzandodzo castilla.
pauonada hazer el gallo o el pauon. yona ñohondisite, yositate,
yonandequete.
pauor miedo, yoyuhuindi.
paxaro. quetendavua, dzaa.
paxaro solitario. coonduu, dzaa ñuchi, ñuucuu dzavuiñuchi, dzaa
toto, satucavua.
paz tener. yosicadzeeini yosica quaindi, yosica dzadzindi, yosica huatuinindi, ñohodzadzi inindi, ñoho quai inindi, f. coho.
paz hazer entre los que riñen. yotniño quaindi, nuuta, yotniño
mañu sahundi, yosananundi, fu.
quanu. yosivuicuinondi, futuro,
quevui.
peccado original. quachi noho tutnu ñohodziñe, quachi caa q
catacusi quachi yehe dzeque yehetnaa sadzuchi yocacu quachi
sandidzo satavui.
peccado actual. quachi yoquidzandaha sahando, yuhu nuundo.
peccado impuesto, quachinaa, quachihdahui, quachi ñayuhu nuu
quachi ñatuvui yuhu nuu.
peccado grande quachicanu.
peccador grande que esta de asiento en peccado. tai yondihi yoniñu quachi, tay nicaa ini quachi
tay nisisa ninoini quachi, tai yotnee yonahi quachi.
peccado contra natura. quachi
dzinda quachi nasatnahasi ñayevui.
peccar. yodzatevuindi, yonducundi quachi yoquidzandi
quachi.
peccar mucho. yyocanu yodzatevuindi. yyocahui yodzatevuindi.
peccar con muger. vide echarse
con muger.
peccar vna muger con otra. yona
conoña, yosiyui nuu sacaaña, &
vide hazerlo dos mugeres.
pece. tiyaca
pecilgar. yocoyo ñahandi, yoquitaiindi, yocoyondaandi, yochihi
tniindi.
peçon de teta. dzitnindodzo, tendendodzo.
peçon de fructa. sanducuihi, dzitni
cuihi, tendesi.
pecho del cuerpo. dica
pecho
P. AN T E E.
Pebre. duta yya dzaca yaha
castilla.
pecca en la cara. nuu tequeque.
pecca o mancilla. tendende, nicana
tendende.
peccado quachi, dzica, yeca
quachi.
folio 164r column 1
folio 164r column 2
pecho tributo daha, dahadzino, daha quaca.
Pechar. yonducundi dahandi, yosaqndi daha, f. caq, yocaindi daha,
yotniñondi daha.
pechugera enfermedad. quahi dzayu, quahi cayu.
pechugera tener. yocayundi, yotnahandi quahi dzayu.
pechuga de aue. coñondica, coño
cuisi dicate.
pecoso lleno de peccas . tay nuundende taydzacatecuiñe nuu,
tay nuu tecuiñe.
pedaço de alguna cosa . ñañu, ee
tahui,
Pedaços hazerse como la olla. yotahuidzee, yondata.
pedernal. yuchi, yuchiyuu.
pedigueño. tayndehui, tai yosicandehui, tay tniño tai yosicañee,
tai yosicachito, tai too, taindatni
ini, tay tende, tai yuhu tende, tay
yosicatniño.
pedir. yosicandi, f. caca.
pedir lo que es mio. yondacandi,
pedir merced. yosicatahuindi, yosatutahuindi.
pedir consejo. yosatuhua ñahandi,
fu qhtuha, yosatuhuidzondi, yosatu ninondi, yosatunino huidzodi, f. quatu, yosicatnuhundi, futuro caca.
pedir en juizio, yocachi ninondi
nuu justicia.
pedir algo mas por lo que se presta
yondacandodzondi. yosicandodzondi, f. caca yoquicodzo, yosi
candi, vide logro,
pedir prestado algo yosica nuundi,
fu. caca yosaiyecandi, yodzacai
yecandi, yotavua yecandi.
Pedo. sayosate tiyachi, iyo sate.
pedorro taiyosatetuu, taysate
tiyachi.
pedradas tirar. yodzacanandiyuu,
yodzaqhundi yuu, yodzacaandi
yuu, yosico yuundi, fu. cuico. yotaa yuundi, yochihi yuundi
pedregal. saisi yuu sacayuu, toto,
ñuhu yuu sanicoyo ninoyuu.
pedregoso. yyo yuu, ysiyuu, ñuhu
cuchi.
pedrera. sayocanayuu, sayotahui
yuu, sayotuvuiyuu.
pedrero que las saca si tay satayuu
tay tahui yuu.
peerse. yosatendi, yosatetiyachindi
f. cate, yosate tuundi.
peer a otro con la boca yosate
nininondi nuuta, yosatendaa
ñahandi, yosate yuhundi sita
futuro. cate.
pegar algo. yodzatnee tnahandi, yotaa tnahandi.
pegajosa cosa quidzi. yyoquidzi:
pegarse algo como a la ropa, yotneendaa, yotnee yosico, yosachindaa, yosaa nuu.
pegarse paño a la herida, yotneendaa, dzama neñe, yosandoho
nene dzama, yoyechindaa neñe
dzama yotnahandaa dzama neñe.
pegado mal. quahinisicotnaha, quahi ninatnaha tnaha.
pegar dos cosas. yodzatneendaaeendi. yodzatnaha tnahandi.
X4
pegar
folio 164v column 1
folio 164v column 2
Pegar con plomo, yosadzindi dzevui ñuhu, yodzatneendi dzevui
ñuhu.
pegarse la olla. yocayendaa coño ini
quedze, yosisindaa coño ini quedze, fu. coco.
pegarse enfermedad . yosicotnaha
quahi, yondavuandaa quahi, yondachindaa quahi.
pegar fuego. yotaandi ñuhu, yochihi ñuhundi, yoqueni ñuhundi, yochidzo ñuhundi.
pegar soldando. yodzatnee, yodza
tnahandi.
pegada cosa. sanitneendaa.
pegujal como de huerta. itudzuchi,
ytu eetico, ee sacuni.
peinar la cabeça. yonayocondi, yonatniño cucuadzinindi, yodzandai nuu cucua, yodzan daa nuundaha idzi dzini.
peine. cucua
peine de cardador . caa cana idzi,
caa yo ñahi idzi
pelar. yo tnohondi, yotnee tnahandi.
pelarme de enfermedad . yocoyo
idzi, yonduvui yanda, yoonduvui
ndeque, yocoocoyo idzi quatasindodzodzinindi.
pelarse el aue. yonacoyo tnumi,
yonduvui quayote, yonduvui
deete.
pelar aues. yotnohondi tnumite.
l yodzote, yotneendaandi tnumite,
Pelea de naues por la mar. sayosa
tuhuatnaha tnundoo nuunduta canu sayosatnahatnaha tnundoo
doo, sa yonaquahata , yotusi
tnaha tnundoo, yosatuvuitnaha
tnundoo.
Pelear. yoquidzatnañundi, yoquidzayecundi, yocanitnahandi, yodzatnaha tnahandi, yocanandi.
pelea. tnañu, vi. batalla.
pelechar el aue. yonana tnumi yutate, tnumi cachi.
peligrar . yocuvui canasindi, yocuvui nenisindi, yocuvui tadzi sindi
yodzacanino sindi.
peligro. sacana, sandadzi, sayyo, saneni, sayuhui.
peligrosamente. tnuhu cana, tnuhu
neni.
peligroso lugar. sacana, saneni, satate.
pella de masa, o lodo. tetu, ee tetu,
ee tinduu ee quitu.
pelliscar, yonacoyo daandi ñee, yodzacuiyondaa ñeendi.
pelliscado ser, yosicoñeendi, futuro, cuico.
pelleja de animal. ñee.
pellejero. tay yodzacuita ñee, tay
yoñahi ñee, tay yoyocoñee.
pellejeria donde las venden. yahui
dzico ñee.
pelo de la cabeça, idzi, yatadzini,
ydzi tnumidzini.
pelo, idzi.
peloso, tai idzi, tay ñee idzi tnumi,
pelota, tiñama, tinduu,
pelotilla donde se cria el algodon,
tindasa, tendequecachi,
pena tomar de algo, yotuvui caca
inindi, yocuvui vhui inindi, yosa
cuiñe inindi, fu, cuiñe.
Pena
folio 165r column 1
folio 165r column 2
Pena tener, por tener muchos tequios, yotahui nino inindi,
Pena tener, arrepintiendose de algo yondico tasi inindi, yondico cuisi inindi, yondico cavua inindi, yondehe inindi, yosita inindi,
futur. cuta, yocaca inindi, yosa
coho caca ini.
pena dar a otro, yodzandehe ini ñahandi, yodzacuta ini ñahandi, yodzatateini ñahandi, yodzacuvui
vhui ini ñahandi, yodzanee ini
ñahandi,
pena tener de tormento. yondohondi, yonanindi, yotnaha ninondi, savhui sandahui, sandoho
sanani.
pena del tanto por tanto. yahui yonucoho dzavua, yahui yonucoho naa.
pena de dinero . satniño yahui, saqni
quachi, saquai quachi.
pena recebir de algo que me dizen.
yocuvuicacainindi yotusicacainindi, yonacuiñe inindi.
pena poner. yosaqninonahondi, yosaqninotanda, fu caq, yotniño nahondi, yosaqcuhuandi, yodzacoto yyondi, yosaq yyndi, yosaqdzohondi, yotaa ñahandi pena yosaqndi pena.
penacho, yodzoyata, yodzodzami,
yodzo yoco.
penacho tener. yehe yodzo, yocodzini indaa yodzo, yocotnaandi,
yndodzo yoco, sañundi.
penacho ponerse. yochihindi yodzo
dzami.
pena, dar tormento yodzandohondi
di, yodzananiñahandi.
Penar por el talion. yondai yuhu nuundi sita, yonucoho yuhu nuundi
sita, yonacuidzondi sita, yonatavuindi sita, yonaqnindi, yonatacundisita.
penca de maguei. yai, dahayavui,
dahayavui, daha yai, teyee yavui
penca de tunal. daha huinda, yai
huinda.
pendejo. idzi inidzoho.
pendola. yeque taa tutu. l tacu.
pendon. huayu.
pendon lleuar. yonaindi huayu.
pendon arrastrar. yoñohondi huayu, yodzacuicondi huayu,
penetrar. yositasiyo, yosinotuuini
sino cuisi.
penetrar alguna razon. vide alcancarla.
penitencia. sa nacahavhui, satusicaca
ini, sanacanivhui ini.
penitente. tay nacahavhui, tayyocuvuidzinda ini, tay yosacu ini,
tay yocoyo ini.
penitencia hazer. yonacahavuindi, yosacainindi, fu. quaca. yosaa
nuu inindi, yosacu inindi, f quacu
yocuvui coyo inindi, yonacuta
inindi saha quachi.
pensar o tratar algo interiormente.
damaa inindi, yonatadzi inindi,
damaa dicandi , yochihi tnuni
inindi.
pensar. yotadzi inindi, yonacahui
inindi, yonacani inindi, yochihi
tnunindi.
pensar algo el señor yonduyuya, yonaquahaya yodzatnanindiyaya.
pen-
folio 165v column 1
folio 165v column 2
Pensar , discurriendo en alguna
cosa. yonacanindichi inindi, yonachihi tnuni ini, yonatadzi dichi ini.
Pensar los peccados . vide aparejarse.
Pensar en lo que se offrece de repente. yosaatuvui inindi, fut. caa, yosaatadzi inindi.
pensar mal de otro . yotadzi tucu
inindi, yotadziñena inindi, yodza
qhu ñena inindi sita, yotadzi yechi inindi sita, yotadzi yevui inindi sita.
pensar antes. daninocayonatadzi
inindi, dasahasiyonatadzi inindi, dadzinaca yonachihitnuni
inindi.
pensatiuo. tay tadzi tadzi ini, tay
nacani cani ini. tay iñequaca ini,
yotnee tnaa.
pensar que acierta en todo lo que
haze. dehesa yoquidzandi, yocuvuidzevui yosatnaha yosacuvui
yotuvui sindi.
pensar bien cauallos. yodzacasi huahandi cauallos.
pension. tahui yocaindaa, tahui yondaidaa, satniño yahuita.
peña. cavua, toto, yuu canu, toto nanu cavua.
peña enrriscada . cavua yaa, cavua
yasi.
peñasco. toto canu,
peon taysicasaha sicaichi.
peon, jornalero . tay tatu, tay
ndayu, tay sasaitniño, tay ducu
tniño.
peor, compratiuo de malo. yodzoca
cañahuaha, huihica, hooca ñahuaha.
Peor estar el enfermo. cahuicayyo.
l. yocuhui huihica cahuica, hoocayocuhuita.
Pepino yeq quachi, yeq ñumi castilla.
pequeño, quachi, dzuchi.
pequeña cosa. saquachi sadzuchi
sahuatu.
peral arbol. yutnu peras.
peras la fructa. idem.
perguetano. dicañuñu.
percha. yutnu sacuita canudzoo.
perder algo. yodzaqhundi, yodzandoyo ñuhundi.
perder la verguença. ñayocuvui cahaca nuundi, ñayotadzi caini, tnuhucaha nuu teinayonaindi nuu
ñaña ñohondi.
perderse en el camino. yodzanandi
ichi, yosaanduundi ichi, fut. caa,
yotucuichindi.
perderse la hazienda. yositadzana
yahuicata , yocuvuidzana sasimay, yondoyo ñuhu sasimaindi.
perder en juego. yoyusindi, y del
señor, yoyuhuaya.
perder coyuntura. yodzacacundi
quaha, yodzacaindi quaha, yodzandoyondi quaha, yodza cai
quahandi dzo yyudzonaho niquisaandi ycasaha ña ninihitahuindi.
perder la gana de comer el enfermo. yocuvuindiindi sacasi, ñayosaha dzita casindi, ña yocuvui
adzi sacasi, ñayosahadzico sacasi,
yosacodzo inindi, fu. qcodzo.
Per-
folio 166r column 1
folio 166r column 2
Perder la honrra. yondaidzico inindi, yonuu nahandi, yonuu cuvuindi, yonuu cavuandi.
Perder la habla el enfermo quandai dudzuta, ñayonana cadudzuta, ñayosinocandudzuta, dzoyocana quehecandudzuta, ñayocaha yuhuta, yondaidudzuta ñacachicata, quahandudzuta, yosahandudzuta.
perder la memoria . yodzananino
inindi, yondoyo ñuhu inindi, yonaa nino inindi.
perdido sin remedio. huandacundi
ta, nindoyo ñuhu, quaha cuii nin
doyo cuii.
perdido, desperdiciador. tay yosatadzana sasimayta, tay yodzandoyo ñuhu caha sasimayta, tay yodzaqhu caha sasimayta, tay yodzacutadzana sasimayta.
perdiz. caa nuhu, nuu quaha.
perdiguero. teinandudzu.
perdonar a alguno yosaicanu inindi, yosai huayini, fu. quay yodzandai yodzandico ini yonandiyu
yonandadzi quachi inindi yonaanino inindi quachi.
perdonados fueron los peccados. nisitandodzo quachi ninoo
quachi.
perdonar por regalo. yonaquindahuiñahandi.
perdonar la deuda. yosaicanu inindi, fu. quai, yosinindahuiñahandisita sayotavui yecatasindi, futuro, qni.
perdonar parte de la deuda. yodza
caindi sita, yodzacuitadaadi sita
Perdurable. sahuaqndehe huaqnaa
sayyodehetnahaquevui.
Perecer yonaandi, yosandehendi,
fu. qnd. yonaa ini, fu. qnaa, yotuhundi, yondoyo ñuhundi,
perecer sin remedio yonaacuiindi.
peregainar. yosacoto nuhundi, yosicacanandi, yosica tadzindi futuro, caca.
perexil. yucundicoyehe, yucusaa
yehe.
perezoso en andar. tay huai yosica.
pereza tener yocuvuidzusandi, cundu, cudzi yevua, yoquidzininodi.
perezoso. tay dzusa, tay cundu
tay cudzi.
perfumar. yodzatni ñumandi, yochihi ñumandi, yodzaqni ñumandi, yodzasaha ñumandi, yodza
saha huidzi.
perfumes sasicami ita huidzi, ñuma
huidzi.
pergamino. ñee cuisi.
perla. sii, yuu sii.
perlesia, dolencia. quahi sisi, quahi
quehui, quahi cuitnondaha.
perlatico. tay nehe, tay tahui yeque
permanecer. yyocuiindi, yyonahandi, fu. coo, yocuvui sanundi, yyo
cutu, yocuvui ñuu, yocuvui huahindi.
permitir, consentir. yosai yuhundi.
yosaindi, fu. quay, yodzaña yuhundahandi.
permitir Dios alguna cosa. yocuvuindiya Dios sacuvuidzavua.
pernil de tocino. cacaquene yechi,
dzehe quene, dzandaquene.
perpetuamente dehetnaha quevui
ner
folio 166v column 1
folio 166v column 2
nee caa nee qhu cuvuindico cuvuinduyu. dzo dehetnaha caquevui, neecani nuuchihi taa qhu,
neenduchihitaa qhu.
Perpetuar continuar. yehendico yehetnaha yoquidza chito yoquidzandi.
Perpetua cosa. saneecaa yyo.
Perpetuidad . sacoo neecaa sacoo
dehetnaha quevui.
Perrito de falda. teinandeque, quete quachi, cuitedzuchi.
Perro lanudo teinacoho, teina
idzitaa.
Perro. teina.
Perro pelado naturalmente. teina
dzundu, teinandee teina yanda
naydzi.
Perrochia. huahi ñuhu ee siña, & sisiqui, ee sichi ee ñuu:
Perrochiano. tai yehetnaha siña huahi ñuhu,
Perseguir. yosico ñahandi, yochidzondico ñahandi, yochidzo ini
ñahandi, yodzo ininaha, yosini
cana ñahandi, yositondodzo neñe inita, f. codzo, f. qni, f. coto.
Perseguir enemigos. yosicondita, f.
qndi, yosatasindita, yotasindita,
yosanani ñahandi.
Perseuerar. yodzasinocavua neendi, nee cutu yochihi tnaha ñeendi, yochihi tnahadevuindi, yoquidza ñeendi, yodzaha ñeendi, dehe tnaha quevui, yosicatuhuandi yosicandatnudi.
Perseuerante. tai yoquidzañee tniño, con los de mas.
Persignarse . yotaa tnunindi tna-
tnaandi, yodzandaa daha tnaandi.
Persona. ñaha, ñayevui.
Personalmente. sadzevuinduyca
yyondi. l. nisyyondi
Persona que tiene seruicio tay dzi
nuu, yosinonuu, tai yosinoquachita.
Persuadir. yodzacahandi, yochihi
yuhu ñahandi, yodzasino iniñahandi, yodza canacuvui iniñahandi, yodzacaha iniñahandi, yodza
cuvui iniñahandi.
Pertenecer. sasinduhu, simayndi, sa
simaindi.
Pertenecerme de oficio. tniñondi.
Pertigo de carreta. yutnu caanini
cata, yutnusaa nini cata.
Peruertir a otro . yoquidzadzana
ñahandi yodzatevui ñahandi.
Peruerso tay dzana , tay ñahuaha,
tai yehe quahi.
Pesada cosa. huay.
Pesadilla que da durmiendo. sihi neñe dzandahui ñaha.
Pesarme de algo. yocaca inindi, yocuvui vhui inindi, yocuvui coyo
inindi, yocuvuidzinda inindi, yosaca inindi, f. quaca, yonacuiñe
inindi, f. qcuiñ, yonacuta inindi
yositainindi, f. cuta.
Pesado hazerse . yonduvui huay,
yocuvui huay.
Pesar tener. yondehe inindi, yosita
inindi, fu. cuta.
Pesar en balança actiuo. yochihi cuhuandi, yotniño cuhuandi, yosata cuhuandi, futuro cata.
Pesar
folio 167r column 1
folio 167r column 2
Pesar neutro. yehe cuhua, ñoho cuhua, yehenunicuhua, fu quehe,
fu. coho.
Pesar algun negocio considerarlo
bien. yondito huahandi, yochihi
tnuni huahandi, yochihi tnuni
huiindi, yochihi tnuni casi inindi
yonacani casi inindi, yonacanindichi inindi.
Pesadamente con cordura. tnuhundichi, tnuhu casi.
Pescado. teyaca, quete ñohonduta,
Pescado asado en barbacoa, tiyaca
sitnu.
Pescado fresco . tayacadedzi, tiyaca yehe.
Pescar. yotneenditiyaca, yotavuandi teyaca.
Pescar con fisga. yoqnindi teyaca.
Pescador. taindudzu tiyaca, tay
tnee tiyaca.
Pescudar. yosicatnuhundi, f. caca,
yondaca tnuhundi.
Pescueço. dzuq, yeque nuudzuq, yequecaa dzeque.
Pesocoçadas dar. yocatundi, nuu
dzuqta.
Pesebre. sasa codzoita casi cauallo
chiyo sacodzoita.
Pespunte. sanaquicuvuii sanaquicu
nani nuudzoo.
Pesquisiar. yonanducu sahandi, yonanducudziyondindudzu, yonu
noo dicondi dudzu.
Pestaña idzi dzucua , dzucua, dzucua nuu dzucua quidzu.
Pestañear. yosanindi, f. quanindi,
yondayu dzucuandi . yondayu
ninidzucua, yondayu nuundi.
Pestilencia. quahi canu, quete quahi canu.
Pestillo de cerradura . caacaa nini.
sayonandiyu.
Petate. yuvui.
Petafio desepultura. yuu yondaa
dusideye, yuundusa yondaa tnuni sayondu sindeye.
Pez. dzusatnoo dzusa nicucu.
P. A N T E I.
Piar el pollo. yondayu cuiñete, yosacucuiñete, futuro,
quacu.
Piadoso. tayndahui ini, tay mani
ini, taindahui cai ini, tay yocuvuinda huiini.
Piadosamente. tnuhundahuiin.
Piara de ganado eesichi sañoho
quene cahi.
Picar como pajaro. yotuvui tayate
yoqnite.
Picar muela para moler yonacusindodzondi yuu, yonacusindaandi.
Pico de aue, tayate.
Pico de jarro taya tindoho, dzata
tindoho.
Picar carne. yocachi quachindi, yosanda quachindi, f. canda, yosadzi quachi, f cadzi.
Pica viento, ynditadavuate , yococotetachi, yondaa cuita ninote,
yococote, ynditadzadzite.
Picota. yutnu taandico ñaha, yutnu
sacoondaa nuni, yutnu sanindaa ñaha, yutnucuita caata yutnu dzacaha nuu ñaha.
Pico
folio 167v column 1
folio 167v column 2
Pico de grano de maiz. tende nuni,
sandu nuni.
Picote o sayal. dzoo tecuiñe, dzoo
yodzaca nuu, dzoo tecandu, dzoo
yehedzaca.
picina, dau caanduta, namandau
nisico caanduta.
piciete. yno, yucuino.
pie. saha, y del señor, duhua.
pie de copla. tnañu dudzu yaa.
pie medida. cuhua saha.
pie de arbol. duhu yutnu, saha yutnu.
pie de maiçal. dzitni huiyu, saha huiyu sanaa huiyu.
Pieça. ñañu.
pieca de oro. dusadziñuhu quaa.
pieca de manta. ee ñumi, dzoo ñañu,
dzoo nitandandaa.
piecas de casas baxas . huahi caa nini huahi, caandaa dziñe a vn
lado.
pieças de casas altas. huahi caandodzo nino, huahi yodzo dzini.
pieça de el medio entre suelos. huahi caa nini mañu.
piedad. sasicuvuindahui ini.
piedra. yuu.
piedra quebradiza. yuu dadzu yuu
ñacutu.
piedra dura . yuu casi, yuundavua,
yuu toto, yuu dzee, yuundeque
dzoo.
piedra azul. yusi daa. yusicaca.
piedra por labrar. yuu dzocaa yucuca, yuu dzocaa hooca, yuu dzo
caa neneca, yuu dzocaa nahoca
dzocaa nahaca.
piedra labrada de quatro esquinas
yuu qmi siqui, yuu nicuvuinduq.
yuu caanduq yuu nisacoo naha
siqui.
Piedra labrar. yosasindi, fu. cusi, y
si es de quatro esquinas. yosaq
nduq yuu, fu caq, yosasiduq.
piedra que se cria en la bexiga. yuu
sa cohondiyudzadza, yuu sindiyudzadza.
Piedra tener la enfermedad. yondiyudzadza.
piedra yman. yuu tachi yotneecaa,
yuu quedze, yuu yodzitacaa.
piedra arenisca. yuu ñute, yuu yete, yuu cuchi.
piedra esponjada. yuu ñuñu.
piedra de amolar yuundaq yuchi,
yuu yete,
piedra trasparente . yuundii nini,
yuu tuvui nini nuu.
piedra para sepultura. yuudziyu
sayondusindeye.
piedra arenisca con que se luzen las
piedras. yuu tnumi, yuudzacuii,
yuu yuchi, yuudzadzuta.
piedra preciosa. yuu cuihi, yuu yuchi, yuu quaha.
piedra en que se hazian los sacrificios a los ydolos . yuudzaa, yuu
neñe, yuu sihindodzo dzini, yuu
sandandodzo dzini.
piedra de molino. yuu yodzo, yuundico.
piedra muelle. yuundachi, yuu yehe mihi.
piedra de hijada. yuunduta, yuu
tatna.
piedra menuda, ripio. yuusite, yuu
site huahi. l. chiyo.
pie-
folio 168r column 1
folio 168r column 2
Piedra Bezahar. yuu site ydzu, yuu
ñoho site idzu.
piedra çufre. ñuhu ayo, ñuhu catne, ñuhu yosisi, ñuhu yocai
ñuhu.
piedra para bruñir. yuu yodzacuii
yuu dziñu.
piedra de que sacan nauajas. yuchindaa, yuchitnoo.
piedra de espejos. yuu teino, yuu
caa tnoo, yuu tata.
piel. ñee.
pielago . yende, yende duta cono,
duta ña nisino nuu ña nisinosaha
hua cuvui cai.
pierna de animal. dzihi.
pierna de manta. ñumi dzoo, ee ticudzoo.
pila de agua. dzoconduta saha yuu
yuunisatanino ñohonduta.
pila del baptismo. saha sacodzonduta,
pilar. daca.
pilon de açucar. ñee huidzi, ñee ticoo huidzi.
piloto. dodzonduta , yonaha tnuninduta.
pimienta. yaha tnoo, tinduu.
pimpollo yutnu yonandedzindaa,
yutnu yonananduu, yutnu yonduvui yuta, yutnu yona noho
daa, dzaya yutnu.
pimpollo de maguei. ticoo yee yavui, dzayayavui.
pimpollo para plantar. yutnu sandico coho, yutnundico cuiñe,
yutnundico canu , yutnundico
cani.
pino. yutnu yusa, yutnuite.
Pino que llaman abeto. yutnu dzañu.
Pino otro. yutnu satnu.
Pinar, lugar de pinos. saisi yutnu
yusa.
piñon. dzehua tendica, tendica
tnuyusa.
piña de piñones. tendicatnuyusa,
doco tnuyusa.
piña, fructa. huisi.
pintar. yodzatacundi.
pintar diuersas colores. yochidzodi nuu, yosaconoondi.
pintada cosa. sanicuvui tacu, sayondaa tacu.
pintar la fructa quando empieça a
madurar. quatahuitacu; quacuvuitnoo, quayatna, quacuvui tecuiñe, quacuvui quahandaya, qua
caisaha cuchi.
pintura. tacu.
pintor. ñahuisi tacu, tay huisi tacu.
pintura de vna color. dzo eeni nuu
tacu, dzo eeni nuu.
piojo. teyucu.
piojoso. tay sinate yucu, yocana teyucu, tay yocoo tehuitiyucu, tai
coo coyo teyuca.
pisada de pie. taniño saha iñe, cuhua saha.
pisar. yosañuninondi, yosañundi,
yosañundodzondi.
pilar con los pies estregando . yosihi sahandi, yosihindodzo sahandi
fu. cuhu, yonacuhu sahandi.
pisar con pison. yotuvuininondi,
yosasi ninondi, futuro, cusi, yosasandi, futuro, casa, yodzacaindiyo, yodzacaindaha yodzacaicoho.
pi-
folio 168v column 1
folio 168v column 2
Pison. yutnu sasa nino, yutnu sasinino.
Pita aya fructa. dzichi.
Pita especie de maguei, yavui yucu
yavuindaa yusi,
Pita el hilado. daa yusi, yuhuandaa yusi.
Pito aue. taca.
Pito que tanen con flautas. catu tedzihi, cutu ñoho duta.
Pito pequeño de barro. cutu ñuhu,
Pihuela de alcon. ñee sacoho saha
sasa ñee yondico sahate.
Pixa tedza, sayo inidzoho.
Plata marcada. dziñuhu cuisi yondaandusa tnuni.
Platear. yotaandi dutadzi ñuhu cuisi, yochidzondi dziñuhu cuisi.
Platero. tay tevuidziñuhu, ñahuisi
dziñuhu tay huisidzeque.
Platica. dudzu.
Platicar. vide hablar.
Platica hazer a otros . yocaha ninondi, yonatnaindi.
Plato. cohodzita cohonuundaa.
Placer o deleite. sadzadzee ini, sacuvuidzee ini, sadzee ini.
Placentero hombre, taidzee ini, tay
cuvuidzee ini.
Placer auer. yocuvuidzee inindi, yocuvuidzicoini, yocuvuicandaini,
yodzadzee ini.
Placer dar a otro. yodzadzee iniñahandi, yodzacanda iniñaha.
Plegar yodzateyendi , yonadzatacandi yuhu dzama, yochihi teyendi, yodzandeyendi . yochihi
tnanundi.
Pleito. sayotnai, sayonaa, dudzu
yonaa.
Pleitear. yotnaindi, yonaandi.
pliego de papel. ee tnanututu, ee tutu caa tnanu, eetutunee, tutudzo
ee caa tnanu. ee huisi tutu.
plomo. dzevui ñuhu dutadzevui
ñuhu.
pluma de aue pequeña tnumi.
pluma grande. yodzo.
pluma para escreuir. yequetaa tutu
plumaje, yodzodzami, yodzoyoco,
pluuia dzavui.
pluuia menuda. dzavuiquachi, dzavuitiyaa dzavui yavua.
pluuia
P. A N T E L.
Plaça. yahui, sacaa yahui.
Plaço dar. yotniño yuhundi sita: yotniño quevuindi sita,
yosaqninondi quevui, f. caq.
Plana de albañir. caa tecadzi, caa
conodzacuii dayu.
Planta del pie. inisaha, dicasaha,
dzanda saha cani saha ini saha,
toho saha, fuente del pie.
Planta para plantar. yutnu tata, yutnu nandai, yutnunacusi, yutnu
ninatavua, yutnu nacuico yutnu
sico coho
Plantar arboles . yosasindi yutnu
f. cusi, yodzandaindi yutnu, yona
cusindi yutnu.
Planta con sus raizes . yutnu yehe
yoho, yyoyoho, nindai yoho.
Platano. chita, dica.
Plata. dziñuhu cuisi.
Plata cendrada. dziñuhu cuisi nicuvuindoo.
folio 169r column 1
folio 169r column 2
Pluuia grande . dzavui cama, dzavui ñuhu.
naha noonica, ña cani ñasica
Poco antes. dzoica naha nooni, dzo
ica huitnani dzuchicanutnaha,
noo ñuhu nicanutnaha.
Poco a. tanahaca, tanahanica.
Poco menos. ñandaa, dzuchini
Poco mas. dzuchica, huihinica, quichidzonica, caa codzonica, qui
ndodzonica, quitnahandaa nica.
Poco mas o menos. adzuchica añandaa, ahuihica añandaa, dzuchindaadzavua, adzuchica coo cuvui
adzuchica caa cuvui, dzuchi saa
dzavua, dzodzuchi dzohuihinica
dzodzuchi dzonoonica, dzaqtnaha.
Pocas vezes. yyoniquevui, tnonoquevui, dzahaniquevui, caaninocaquevui, cuihini, dzocuihini, dzo
amani, mandaanicaquevui.
Pocos hombres. dzondahuinita, dzahanita, tnononita, ña cahita.
Poco rato, o vn poco, noo ñuhuni,
noo huiini.
Poco a poco. quaini, huasini, yaa
yaani, huayu huayuni, dzoyaani,
quai quai.
Poçilga. huahiquene, sayequene
sañohote.
Podar arboles. yodzacoo cavuandaha yutnu, yodzitendi yutnu, yosandandi yutnu. fu. cand. daha yutnu yodzandaandi nuu yutnu, yodzacoondaandi dzita yutnu.
Podadera. caacanda yutnu, caa
dzandaa yutnu caa sadzavuii
yutnu.
Poder nombre, sasicuvui, sacuvui
huaha
Po-
P. A N T E O.
Poblacion, calles. ee yotaca, ee
yaya, ee siqui.
Poblar ciudad. yondaqndi ñuu,
yosaqndi ñuu, fu. caq. yocoocaqndi ñuu, yodzatacandi ñuu.
Poblarse pueblo. yosacavua ñuu, yosacavua tayu, fu. qcav. yonataca
ñuu, yocoocavua ñuu.
Poblar de nueuo. dzoyca yocaisaha caq ñuu.
Pobre estar. yyondahuindi, yocuvuindahuindi, ña canu ña cuvui
yyondi, ñatuvui ninidzavua yuquayyondi.
Pobre hazer a otro. yoquidzandahuiñahandi, yosanindahui ñahandi, yodzandohoñahandi yodzanani ñahandi.
Pobre. tayndahui, taicai.
Pobre puesto en gran miseria, dicho
por metaphora. nuu ita nuu cuhu yyondi, yootai cachi initasita,
yaha ñee, yotuvui tay coto nuu
yuhuchisindi, yotuvuitay taa yudzi taa ñaha sindi, ña saha yaha
ña saha ñee, cateyuvua catehuinda yosasi nicoo yaha nicoo taandi ñaha natnaha dzoodzonondi.
Poco. dzuchini cuhuani, duvuini, sacuni, huatuni.
Poco para platica. catnuni, dzodzuchini, ee yuhu ee sacuni, ñaninaha.
Poco tiempo, aduerbio. naha nooni,
naha noo dzuvuani ña naha dzo
folio 169v column 1
folio 169v column 2
Poder, verbo. absoluto cuvui.
Poder no tener, o no poder . ñacuvui, ña canu, ña sacoo nahasindi,
ña sacoo tnunisindi.
poderoso que todo lo puede. dehecuvui dehe tuhua.
podrecerse . yotayu, yotevui, yosaha.
podrida cosa. sanitayu sanitevui.
podre. dacua.
poyo para sentarse . chiyo sacodzota, tayu nama.
polaina. dzama nisaquehe, teyedzuq
dzama nindeye, dzamanichihi teye,
polea. cata.
poleo. yuvua nuu yee.
poleadas. duta saha, tuta saha, yusa saha.
polipodio. dzucuadzavui.
polida cosa. sahuii, sadzacu, sahuisa.
polir. yoquidzahuiindi, yoquidza
queyendi.
polirse. yonduvui huii, yonduvui
ndandu.
polilla. tequidze tecasi.
poluo. ñuyaca mihi, ñuyaca, teyachi
poluoroso. sayehe ñuyaca, saniquete ñuyaca sanicoocavua ñuyaca.
poluora . ñuhutevui, ñuhusii caa.
ñuhu cande.
poluorearse, hinchirse de poluo.
yoquete ñuyacandi, yosachindaa
mihindi ñuyaca.
poluorear algo. yodzaquete ñuyacandi, yosatandodzondi ñuyaca,
fu. cata, yoquidzininondi, yoquidzi
dzindodzondi, yoquicundoddi ñuyaca.
Poluos. yuchi.
Polucion tener entre sueños. yosatidzana tata, yosatiyechitatandi
yondusayocanacoyo coño, yocanatata, yocanacoyo tatandi
pollo. tiñoo quachi.
polla grandezilla. quetemañuni, teñoo quaquanusaa,
pollino hijo de asno. dzaya idzidzitaa.
ponçoña. yucusatu saniñaha, yucu
sihi naha.
ponçoña de biuora. dzeecoo dzico
coo dutayuhucoo, duta satucoo.
ponçoñosa cosa . sayehe yucusatu,
sayehenduta saniñaha.
ponçoñar. yodzaqhunduta yuhu
coo, yodzacononininduta yuhu
coo, yotevuindaa ñaha coonduta yuhute, duta saniñaha.
poner a otro en mi lugar teniente.
yotniño siña ñahandi, yotniñondita siñandi.
poner la flecha en el arco. yonatniñondi duvuacusi, yonataandi yocoho cusi.
poner las manos en el suelo el que
cayo para se leuantar. yondoyo
tasindahandi nuu ñuhu, yonaquadzindi dahandi nuu ñuhu, yondoyondi yodzacacandahandi nuu
ñuhu.
poner encima cosas anchas. yosaqndodzondi, fu. caq
poner cosas redondas . yochidzondi.
poner cosas enhiestas o altas. yosanindodzondi, fu. cani.
Po-
folio 170r column 1
folio 170r column 2
Poner ydolo para adorar. yocootasita ñuhu cuvuistoho ta.
Poner en el suelo cosas anchas . yocoocaqndi, yosaqndi, fu. caq. yocoocaqdihindi, yocoocaqninondi
poner cosas enhiestas. yosanindi, f.
cani, yocoocanindi.
poner cosas redondas en el suelo.
yocootasindi, yocoo tasininondi
nuu ñuhu.
poner el pan en la mesa. yochidzondi dzita nuu mesa yocoochidzondi dzita.
poner al hombre en el cauallo. yosaachidzoñahandi, f. caa. yosaanahindi, yodzacaandita.
poner algo arrimado a la pared. yosanindaandi, yocanindaandi.
poner por orden a otros. yocootasi yuqndi; yotasi yuq ñahandi, yosaq yuqñahandi, f. caq.
poner colores. yosacondi noo. futuro, coco.
ponerse por orden . yocoocoo yuqndi yocoo cuisi yuqta.
poner a otros por orden en pie. yochihi yuqndita, yosani yuqndi, f.
caq yochihitnaha yuqndita.
ponerse de pies sobre alguna cosa.
yasacuiñendodzondi, fu. qcuiñe,
yocoocuiñendodzondi.
poner algo concertadamente. yochihitnahandi.
poner libros vnos sobre otros. yotasitotondi, yodzatotondi, yocotondi yochidzotnahandi.
poner algo sobre las manos. yochidzondahandi, yodzondahandi,
futur. codzo.
Poner esipinas. yodzacuicondi iño
yosasindi iño, futuro, cusi yochihindi iño.
Poner debaxo. yochihi yuhundi, yochihi ninondi, yosani ninindi, fu.
cani, yosaqninindi, yochihidzahindi, yochihindoyondi.
P. A N T E O.
Puesto estar alguno de pies sobre algo. yonañundodzondi.
Puesto estar asi sobre cosa alta.
yndodzoninondi, f. cuin.
Poner delante. yocootasindi nuu.
Poner detras. yocootasindi yocoo
canindi sata. l. dzondehe,
poner cada cosa por si. yocootasi
dzee dzeendi . nina nina quaa.
l. ee ee.
poner a cada vno en su lugar. yotasi
siñandita, yosaha siñandita, fu. cuhua. yotniño siñandi.
ponerse de puntillas. yosanidzeque
sahandi, fu. cani, yondoyo cuiñe
tedzadzandi.
poner mucha diligencia en vn negocio. yoscoondaa nihindi, yosacoonda tnenindi. f. qcoo, yotaanuundi.
poner mal a vno con otro. yotniño
quañe, yotniño vhuindi, yotniño
deq quachindi inita, yodzacai
deq quachi.
poner las aues hueuos, yosaque devui
yondaquedevui.
poner las manos sobre algo, yosaqndodzondahandi.
ponerse el sol. yocaindicandii, yosandehe dicandii.
Y 2
Po-
folio 170v column 1
folio 170v column 2
Ponerse la luna. yocai yoo.
Ponerse en pie derecho . yondoyo
cuiñendichindi, yocoo cuiñendi
chindi,
Poner precio a las cosas. yosanindi
yahui, fu. cani. yocachindi yahui.
Ponerse el precio. yosacuiñe yahui,
fu. qcuiñe.
Poner en precio algo. yocachi yahuindi, yochihi tnunindi yahui,
yochihindi yahui, yosasi yahuindi, yotnay yahuindi.
Poner las manos en algo para darle
yodzacuicondahandi, yocanindahandi, yosicondahandi, fututo. cuico.
Poner las manos debaxo de algo para sustentarlo. yosaachihindahandi, fu, caa, yondoyonai dahandi,
yodzacaandidahandi.
Poner açechanças. yotaandi tay
qcotoyuhu, cotosiyo qcotonini,
cotondoto, tay quani, tay cotondaa ñaha.
poner a alguno en algun peligro.
yoquidza nenindi sita, yoquidza
tadzindi sita, yoquidza canandi
sita, fu, cadza.
poner cuernos. vide cornudo.
poner los ojos en algo para hurtarlo. yotniño nuundi, yodzaqhu
nuundi, yosaconuundi, yodzacai
nuundi, yosacoho nuundi, f. qco.
fu. cono.
poner los ojos en algo que parece
bien. yocai nuundi, yodzacai
nuundi, yositondaandi, fu. coto,
yondayandi.
poner añadiendo como remiendo.
yotniñondi, yonatniñondi, yonuchidzo tnahandi.
Poner atrauesando yosaqndisindi,
yosaqninondisindi, fu. caq. yotniñondi sindi, yodzaqnoodisindi.
Poner allende, o en otro lugar. yosicocanindi, yodico canindi.
Poner cabeça abaxo. yosanindayendi, fu. cani, yosicocanindayendi,
yodzaqcuiñendayendi.
poner al reues algo. yosicocaq. yosiconahindi.
poner a parte. natasininandi.
poner en vno . yotasi canundi, yodzatacanundi, yonadzatnaha
canundi.
poner termino a alguno. yotniño
yuhundi, yotniño quevuindi, yochidzo yuhundi, yocachiadatundi, yocachi tuhuandi.
poner las manos juntas como para
rezar, yonatuvuindahandi, yona
tneendahandi, yonadzatnahandahandi, yonacanitnahandahandi, yonacanindaadahandi.
ponerse en emboscada. yodzahindi
yecu, yosaqyuhundi yecu, f. caq,
yosasindi yecu. fu. cusi.
poner en precio, como en almoneda el pregonero. yocanandi yahui, yocachi yahuindi, yocaha
yahuindi.
poner al sereno algo . yocai canituvuindi, saqcodzo casi, yocaicanu
tuvuindi sacuvui huisi.
poner ofendiculo para que otro cayga. yosani huisindi yuu, yosani
yuhundi yuu. l. yutnu sahaqquehe sahata qcasata,
Po-
folio 171r column 1
folio 171r column 2
Poner petates en la pared. yosanindaandi yuvui yotaandi yuvui dita
nama, yosatandi yuvui dita nama.
Ponerse de espaldas. yocoocavuanduvuandi.
poner a alguno en publico. yosanu
tuvuindi , yosanundisindi, futuro, canu.
poner en el coraçon lo que se dize o
haze. yotniño siñainindi, yotniñondicandi, yotasihuahandi inindi, yodzacai inindi.
poner las orejas con atencion para
lo que se dize. yosata tutnundi,
fu. cata, yosanahi tutnundi, yonini cuitendi, yodzaqnditatutnundi,
yosaqdziñe tutnundi, f. caq.
ponerse color la muger, vide afeitarse.
ponerse las bragas cogiendolas arriba. yondaachidzondi, yodzacaa
nuundi, çaragueles yondaachihindi, vide çahones.
poner por obra algo . yoquidzandisandi tniño, yodzaqcuvui tniñondi.
poner algo alguno delante de otro
ofreciendoselo. yocoo canindi
nuu ñuhu, yocoo tasindi.
poner a la verguença. yocoo canindita saha cuvui caha sita, yocai
cani ñahandi.
poner pena. yosaq yyndi, fut. caq:
yotniño nahondi, yotaa ñahandi
pena.
poner por caso . yocootasindi taniño dzavuatnaha yyo.
poner algo e yrse. yocoocanindi
dayosicoconondi.
ponerse muchas mantas para abrigarse
garse. yonacoto cotondi dzoo,
yotasitnahandi dzoo, yonacoto
tnahandi dzoo.
Poniente. yaa yuta, sayocaindicandii.
Poner a alguno en peligro de peccar
yoquidzacanandi, sadzatevuita,
yoquidzatatendi, yoquidzacata
inindi sadzatevuita.
Poquedad de animo. yni yyo yni
yuhui, ini ñanday ini ña canu, ini
ñayee, ini ña saha.
poquedad de otra cosa. ña canu,
dzodzuchini, dzo dzuhani, dzo
sacuni, dzo huatuni, dzo ñañuni,
dzo dzuchi dzuvuani, dzo huihini, duvuini.
poquito. deqdzii, dzo huihini, duvuini.
por junto contar. yonacahui canundi, yochihindahui canundi.
por. preposicion. saha, ycasaha.
por ventura. adzi, huaha, adzicuvui
adziqcuvui.
por. aduerbio. causal. saha ycasaha.
por ventura es asi. huahadzavua.
por ventura alguno . adzi yoo huaha yoo, ayoo.
por ventura alguno de vosotros.
adzi yoo ee ñahando, ayoo eeñahando, huaha yoondoo.
por algun lugar, aduerbio, huadza,
huaha huadza.
por donde quiera. dzohuadzanica,
mandaa nica nandaaca.
por donde, preguntando. mandaa, nandaa mandaa yu, nandaa yu.
por muchas causas. cahi sichi saY3
ha,
171v column 1
folio 171v column 2
ha, cahi sichi nuu, cahi sichi yehendahui.
Por el contrario. yodzamayoquidzandi, sanindico cavua, sanindicocaq, huadzevuidzavua, huadzevui dzavua caq, dzotucusichica.
Por concierto. yyotnuni nitnaindo,
yyocuhuanitnay.
por ende saha, ycasaha.
por orden y concierto . yehe toto
huii, yehendasi huii.
por que, preguntando? nasaha? na
yehe saha? ñanacuvui, nacuvui.
porque no? nacuvui tañaha?
por poco. dzo huitni, dzohuitnica,
dzohuihinica, dzohuitni ñuhuni,
dzo dzuvuani, dzodzuchinica.
por vna oreja te entran, y por otra
te salen mis palabras. dzosiyotutnu, yotacundodudzundi, dande he yodzandaisiyo tucusiyotutnundo.
porfiar. yodzaquadzu ninondudzu
tnahandi, yodzaquadzu nino tnahandi, yosaanduundudzu tnahandi, yotasi siyondudzutnahandi,
yosasininondudzu tnahandi, yocachi yechindudzu tnahatnahandi.
porfiar de palabra. yocaha huaandi, yoquidzahuaandi, yocuvui
huaandi.
porquero. tay yondacaquene, tay
yondaa, yonditoquene.
porra. yaqua yaquatinduu.
porrada. sanicani yaqua, sanisicoyaqua, saniñani yaqua.
por todo el cuerpo estar lleno de
llagas. neecutundu coño yocuhui, huadza yonaha, yotacu, yo-
yocuhuindi, nee cuii nee yaa coño nisino nuuquahi, vide. desde
los pies.
Portal. huahi tuvui
Portada de casa. tnaa huahi, yuhu
yahi huahi.
Portero. tay ñoho ichi, tay yondaa
ichi, fu. condaa.
Por todas partes. nee caa nee isi, na
cañu nadzucu neenducaa , nee
nduquasaa, quasivui, quacaiñini,
dacunduta dacu neñe.
por si estar aparte. dzee dzee, quaa
quaa, ninanina.
por si ser pueblo. nina tayu, quaa
ñuu, quaatayu.
por si poner algo . ninayosaqndi,
dzee dzee, ee ee, yosaq, f. caq.
posada. huahi.
pospelo. ydzi quandaadichi, ydzi
quandaa tahui.
posponer. yodzacuitandi, yodzacuita satandi, yosaanduundi, fu. caa,
yosidzocavuandi, fut. cuidzo, yotasi dzumandi, yosicotasidzumandi, fu. cuico.
poseer. yonaindi, f. conay, yyosindi,
ñohosindi, f. coo. f. coho.
possible cosa que puede ser . sacuvui huaha, tnuhu sacuvui huaha,
yyotnani ini cuvui,
poste para sustentar. yutnu yehe tuvui, yutnu yehenai.
postigo. yuhu yahi tuu, yuhuyahi
tnehe, yuhuyahi duvui yuhuyahi dzuchi.
postilla de farna tayu tetayu, tesaha, saninduchi, sanicanandita, nindoyondita teyechi
po-
folio 172r column 1
folio 172r column 2
Postilloso lleno de postillas . tay
quandoyondi teyechi.
Postrero. tay yyodzondehe, tay yyo
dzuma, tay yyodzonduvui, tay
yyosata.
postura de planta. yutnudzandai
daa, yutnu sanatavuandaa, yutnu
sayosicotniño, yutnu sayosico
cani.
postura de juego. dzuhua.
potente. taycuvui, taycuvuindehe, tay cuvuicadza.
potranca. idzu dzehe quachi
potrillo. ydzuyeq quachi.
potroso. tay yosanu yuu, tay yonañu yuu, tay yocuvui quaha yuu,
tay yocuvui canu yuu.
poço. numa, yavui yende.
cuite, dzutu yodzatuvui sandaa
sacuite.
Predicar de pasada. yodzaquaha
ñahandi dacaqndisindi, qhundi, da
caindi qhundi, ininondi ichi qhu.
Predicar, amonestar en particular.
yoyuhui ñahandi, yodzacoto yyo
ñahandi, yodzatuhuaini ñahandi
yodzacuisindaa ini ñahandi, yotniño tacundi inita.
predicar o diuulgar. yodzandaysiyo tnuhundi, yosatanino tnuhundi, f. cata, yodzaqni tnuhundi, yodzasisitnuhundi.
preferir. yotasi nuundi, yotasidzinandi
pregonero . tay cana, tay cana saa,
tay cahanino.
pregonar. yocanandi, yocanasaandi. yocaha nino.
preguntar. yosicatnuhundi, fu. caca,
yodaca tnuhundi.
preguntar, tomando el dicho al testigo. yondaca tnuhu, yodzandaidudzu ñahandi, yodzacaha ñahandi.
preguntar para tentar. yosicatnuhu
huisindi, f. caca, yosicatnuhu nini
ñahandi, yodzandai huisi dudzuñahandi, yodzacaha huisindi.
pregunta de que es cosa y cosa. chidzu dudzu nacani tnuhu natnay
tnuhu.
prelado. vide abad.
premeditar. yonacanihuahandi, yosaatadzi inindi. f. caa, yochihitnuni
maa ynindi, yonatadzicuhua ini.
premia o forçosa condicion. sacachi
nihi sacachi nene, sacachi yeca,
sacachidzaa, sacachi nee.
Y 4,
Pre-
P. A N T E R,
Preciar o estimar. yosini cuihindi, yosini manindi, yosinidzahandi, fu. qni, yonaitesindi.
Preciosa cosa. sacuihi samani, satesi.
Precio. sayondaa, catasi, sayehe, sayehe yahuisi.
precio, costar tanto. dzuhua quaha,
dzuhua catasi.
preciarse de si . yocuvui huicondi,
yocuvuitachindi, yocuvui huatandi.
predicar. yocahandodzondi, yocahaninondi, yodzaquaha ñahandi
huidzo dzahanDios, dudzu ñuhu.
predicador. dzutu yodzaquaha
ñaha.
predicador de verdad. dzutu yodzaquaha ñaha sandaa sandaa sa
folio 172v column 1
folio 172v column 2
Premio o galardon. yahui tahui.
Premiar. yosahandi yahui, yosaha
yahuindita, fu. cuhua, vide galardonar.
Premio recebir. yonihitahuindi,
yonihi yahuindi, yocaitahuindi
yosaitahuindi, f. quay.
Prenda tomar. yocahindaandidzoota, yosidzondaandi dzoota, fu.
cuidzo.
Prenda dar de algo . yochihidzino
ñuhundi, yotasidzino ñuhundi,
yosaqdzino ñuhundi, fu. caq, yocoo tasidzino ñuhundi.
Prenda lo que se da . dzino ñuhu, dusa.
Prenter algo con alfiler. yochihindi condi yequetende, yasacondi
yequetende.
Prender. yotneeñahandi, yosaca ñahandi, fu. quaca,
Prender la planta. yonatacu, yona
cuico, yondoto yonandedzi.
Preñada muger. ñaha ñoho dzaya,
ñaha ñoho chisi.
Preñada hazerse. vi, empreñarse.
Prensar algo. yosanindi, fu qni, yonaqnindi, yocoyo ninindi, yosadzindi, f. quadzi, yosadzindodzondi, yosandihindodzondi.
Prensa. yutnu sani, yutnu coyo nini
yutnu naqni, yutnu sandihindodzo.
Presa de agua. teyahua, sanitniño
tatiyahua yuta sanisadzeninota
yuta, sanidzandiyunino yuta.
Presa de enemigos. dzahayecu, dzaha yucu cavua, dzaha nitnee nicahi nuu tnañu.
Presente cosa. sayocuvui huitna, sayotuvui huitna.
Presente estar. yyondi, fu. coo, yosinindi, f. qni, yñe, f. cuiñe.
Presencia de cosa presente. yyo nuuta, yyotnaha nuuta.
Presentar el menor al mayor. yosaha ñahandi, futuro. cuhua, yodzocondi.
Presentar el mayor al menor. yosahatahuindi, f. cuhua, yodzasatahuindi sita.
Presentarse delante de otro. yotniño naha ñahandi, yosa naha nuundi sita, f. qnah, yosacuiñendi nuuta, f. qcuiñe.
Presente que se da. tahui, dzoo nicuvui tahui.
Preso. tay caa huahicaa, tai yehe huahi caa
Preso quedar como el pece en el
anzuelo. yosacoho naite, f. coho,
yondecoho naite nuucaa, yosico
ninitenuu caa, nitnee ninite
nuu caa.
Prestar. yosaha nuundi, fu. cuhua,
yotasi nuundi
Prestado pedir. yosicanuundi, f. caca.
Prestado tener algo. yonai yecandi
Prestado tomar a logro o a vsura,
yosaqndodzondi, f. caq, yochidzondi, yodzaqndodzondi.
Prestados tener tomines. yondidzo
yecandi, f. cand, yotavuiyecandi,
yotnee yonaindi yeca.
Presteza. sacuvui queye, saconumi
queye,
Pretil. yuu yosiya yuu ninacuiya,
yuu dzucuahuahi noho huahi,
yuu
folio 173r column 1
folio 173r column 2
yuu nina quacu.
Pretil hazer. yosaqnanindi yuu, yodzanuundodzondi, yuu yoho.
Presto. queye, ee tnani, danahani,
yachini, canumicanaha qhundo.
ve presto, danumidanahaqhu, da
nahani qhu, caca queye.
Presto hazer algo mandando. davui
nacuvui queye, davui natuvuindaa, davui nacuvui naha cuitandayecuitandichi,
Presto antes de muchos dias. ñanahaca, nacahica quevui.
presumir por tener presuncion. yocuvui tachindi, yocuvui ninondi,
yocuvuidzicondi, yocuvui huatandi.
presumir o intentar algo. yotniño
yee inindi, yocuvuiinindi, yocanacuvui inindi.
presumir sospechar. yoquinuu inindi, yotadzi inindi, yotadzi ñena
inindi.
preuenir algo antes que suceda. yocuvuindatu inindi. yosaa tadzi
inindi, f. caa, yocahui tnunindi,
yochihindatu inindi.
preuenir. vide. anticipar.
priesa dar. yodzanumindi.
prieto. satnoo sandayu, sandihi.
prima en cada genero. sacuihica,
sahuahaca, samanica sayodzoca.
prima noche. saquandeq , saqua
cuvui yahi; saquandoyo nuu ñaha, saquadzahui nuu ñaha, ñatuvui ninica.
primavera. sayondai saha quanandedzi, quanatacu yutnu, quana
tusi numa.
Primero, tay dzina, iñedzina, tay cuvuiee, dzina tai yyonuu.
primero en renglera. tay cuvuinuu
tay indodzo nuu.
Primeriza en parto . ñahayocacu
dzayanuu. naha yocacunuu dzaya, ñaha cacudzina dzaya, ñaha
yotasi nuudzaya.
primeramente. dzina, dzina ñuhu,
dzinahuii, dzinanuu dzinaca, dzina huaa.
primera vez. dzocuvui huitna, dzoica nuu huitna.
principe. yya yevua, yyadzina,
yyanuu.
princessa. yyadzehe yevua, yyadzehedzina.
principalmente. ycayuca, dzinaca,
dzinanuuca, dzinayuca, dzina
ñuhuca.
principiar vna cosa. yotasi sahandi,
yochihi sahandi, yodzacai sahandi, yosanisahandi, f. cani, yosayu
sahandi.
principio de libro. sayocaisaha tutu, sayosiyosahatutu, sayosaquehe sahatutu.
principio de qualquiera cosa. sahasi yuhusi, sayocaisaha.
principio del mundo. dasaha danino, dandu nisiyo saha ñuu ñayevui, daniquevui niquitu ñuu ñayevui, daquevui nituvui ñuu ñayevui.
pringue de toçino, o torresno. dzaha
pringue caer. yocoyondodzo, yocoocoyondodzo, yosatendodzo,
fu. cate, yotoondodzodzaha, yocoyodzaha.
pri-
folio 173v column 1
folio 173v column 2
Prision. caa sacoho saha, l. daha.
Prisionero tomado en guerra. tay
nitneetadzaha, taynicuvuidzaha, tay nicuvui ñaha, tay nicuvuinduq, tay nisihi nino.
Priuarse de trabajo como el enfermo. yyo yyndi, yyoquaandi.
Priuada. huahi yehui, huahi cuiya,
huahidzachii.
Priuado de gran señor. tai yyo mani, tai yyondita siyya, tai yyo yatni, tai yocuvuindita siyya, tay
yocuvui cuihi, yocuvui mani siyya.
Priuar de algo a alguno. yonaquaindi sita, yocahi queyendi.
Priuar de officio. yosicotasi ñahandi, yosicocani ñahandi, yodzandai tehui ñahandi, yosaq yy. l.
dzohondi.
Priuar de cosa amada. yoquidza vhuindahuindi sita
Priuar con alguno. yyondi yatnini
nuuta, yocuvuidzahandi nuuta,
yocuvuinditandi sita, yocuvui
manindi sita.
Priuado de juizio o loco. tay quahi
ini, tai yocaha naaini, yocahadzana. vide loco.
Priuado algun tanto de juizio como tonto. tay quehuiini, tay sito
nuunano, tay sito nuundee.
Prouar vestidura. yosivuinuu tnunindi, fu. quevui, yosacuino tnunindi, f. qcuino, yosaandesi tnunindi, f. caa, yotniño catnu tnunindi
Prouar çapatos. yochihi tnunindi,
yodzaquevuinuu tnunindi, yodzaquaha sahandi, yodzaqquaa
sahandi.
Procrastinar. vi. diferir.
Prouar a otro, yositotnunindi inita
yosito ninindiinita. f. coto, yosini
ninindi inita, f. qni, yositondi inita, fu. coto.
Procurar. yonducu inindi, yonducundichindi, yonducu casindi.
Procurar mal a otro. yodzacai ñahandi, yonducu ninondisita saña
huaha cuvui sita.
Prouar si podra lleuar la carga yosidzo tnunindi fu. cuidzo, yosaquehe tnunindi, f. qquehe, yochihi site tnu nindi.
Procurar algo por todas vias. dehe
nduu dehendusi yodzatnaniinindi, yonducutnani inindi yonducu inindi.
Proceder yr adelante con la obra.
yasandico ninondi, yosatuhua ninondi, f. qndi, f qtuh, yosaha tnaha ninondi.
Proceder. yondico tnahandi, yehendico tnahandi. f. quehe, yosiyo sahandi duhu, sandu tnuhu yehe
tnahandi.
Proceso de pleito. tutuyondaa dudzu nitnai, tutu yondaa tniño.
Procesion, sacainduu, sacuiconduu
sacuico.
Procesion hazer. yocainduundi, yosiconduundi f. cuico.
Prodigo gastador. tay dzandehe caha, tay dzandehe naha, tai dzandehedzico sasimayta.
Prodigamente gastar, dzohuisica
dzo tnunica, yodzasandi, yodzasaña cuihindi, yodzasañadzahandi
yosa
folio 174r column 1
folio 174r column 2
yosata ninondi, f. cata, yosai ñuhu cadudzu sanitniñonaha ñuhuta, duhandi sasimayndi, yodzandoyoñudzu yehendatu yuhu yehedatu,
hu cahandi, yodza sadzanandi.
dzaha yehendatu.
Profundo. anuhu anuhu maa, miPronunciar. yocahandaandi, yocani cono.
ha cuitendi, yocahatuhua yuhunProfesion hazer. yotniño naha ñudi, yocahacasindi.
hundi, yotasi neñe inindi, yosaqye- Pronosticar. yosaindi tnuni, f. quai,
candi nuu ñuhu, yodzaqni ñuhundi
yositondi tnuni, fu. coto. yosininPropheta. idem. l. tay sinituvui sadzo
ni tnuni, fu. qni, yosanindi tnuni,
icacuvui, tay cachituvui, tay sini
fu. cani, yosaatuvui tnuni inindi,
tnuni sadzoica quitnaha, tay saa
yosaaqni tnuni inindi, sadzo icaqnituvui sadzoicacuvui tai yocacuvui, fu caa, yochihi tnuni ininha tuvui sadzoica huasi.
di, sadzoicacuvui
Prohibir. yodzatuhu ninondi, yotaproponer de hazer algo. yotniño
si yyndi, yosanda ninondi sita, yocanu inindi, yotnino yee inindi,
tasidzohondi, yodzayyndi sita.
yoquidzacanu inindi, fu. cadz. yoProduzir el arbol. yonanandedzi
coo tniño iñindi. yocachi cuite
yutnu, yonacoco, yonanatnu, yoinindi, yosaha inindi.
natusinuma, yonatusindeye, yoproposito tener de hazer algo, yonandototnu.
tadzindaa inindi, yocachi cuite
Prohijar. yoquidzadzaya ñahandi,
inindi, yochihi cuhua inindi. yoyonaquidzaya ñahandi, yondacachinihiini yoquicohondaainindi
dzadzaya ñahandi, yosaidzaya
propria cosa. sasimaindi, simaindi.
ñahandi, f. quay.
propriamente. needzavua yyo,
Prolixa platica. dudzu cani, yehennee nidzavua, yyo yosatnaha hudico cani, dudzu ñatanda nino.
atu, dzavuani yyo. samihindaa
prolixa cosa como obra, yyoquai,
dzavuatnaha yyo.
yyonaha, yohuasi, yyoñee.
propietario hazerse. yoquidza sasiprologo. dudzu yocachi tniño dzimaindi, futu. cadza, yocuvui sasi
na, dudzu yocachitnunidzina,
maindi.
dudzu yonaha tnunidzina,
proprio oficio de alguno ser. tniño
prometer. yocoo tasindi, dudzundi
maindi, tniño mainindi.
yotniño naha ñuhundi. yotniño
prospero. tayadaa ñuhu, taindaanyuhundi.
datu, tay yonihi ini, tay ñacutu,
prometer por voto. yotnino naha
tay yyocahi yahuicata , tay niniñuhundi, yochihi yecandi yosay
hindatu.
yecandi yodzoco ynindi, yosaq
prospero ser. yndaa ñuhundi, futu.
yecadi, yodzaqni ñuhundi.
cuind yonihi inindi, yocuvui ñaprometida cosa. sani saquehenducutundi.
Pro-
folio 174v column 1
folio 174v column 2
Postrero. dzonduvui, dzondehe, dasandehe yyondi.
Prostrarse. yocoo cavuandayendi,
yocoo cavuatetendi, yocoo cuisi
yocoo tnahandodzondi.
Prouar con testigos. yodzandisandi dudzu, yodzandaa ninondi dudzu, yodzacuiteninondi, yoquidzandi sandidudzu.
Prouar por razones . yodzasino ini
ñahandi, yotniño ini ñahandi, yodzaqni ini ñahandi, yodzacai ini
ñahandi, yodzatuvuindaandi.
Prouar el manjar . yositotnunindi,
f. coto, yosini tnunindi, yonasitnunindi, fu, casi.
Prouecho venirme de algo. yondai
catasindi, yoquicodzosindi, yondecodzosindi, yochihi naandi, yonucoo naa sindi.
prouecho hazer la comida o beuida. yocuvui huatu, yosatnaha,
yositanini sacasi.
prouechoso ser algo. yosiniñuhu sindi yositanini sindi, yotnumasindi.
proueer. yosaidzevuindi, yosaitnunindi, yochihi tnunindi.
prouincia. tayu.
prouision de casa. sasini ñuhu huahi
sasiai tniño huahi.
prouocar a yra. yoquidzadzichi ini
ñahandi, yoquidzadzaa ini ñahandi. yodzadzico ini ñahandi, yodza
satuini ñaha.
prouocar generalmente. yodzacuvui ini ñahandi, yodzacanacuvui ini ñahandi, yodzacaha ñahandi.
proximo ñanitnaha, cuhuatnaha.
Prudencia. sacuvui tuhua ini, sasini
tnuni sasinindichi ini, sachihi tnuni ini.
Prudente hombre. tai tuhua, tay tuhua ini, tay sinitnuni tay tnani ini
tayndichi.
prudentemente . tnuhu tuhua ini,
tnuhundichi.
prudente ser. yocuvui tuhuandi,
con los demas.
prueua. sacototnuni.
prueua hazer. vide probar.
P. A N T E V.
Pua de hierro. caa nuundico, caa
nuu yño.
Publica cosa. saisi nahata, sayyotnuhu, sanituvuindudzu nee
caa sanisita nino.
publicar lo que no se sabe. yodzacai
siyotnuhundi, yodzacutanino tnuhundi, yodzasisi tnuhundi, yo cachitnuhundi.
publico officio. tniño yuvui tayu,
tniño niñe, tniño nuu yuq, tniño
yucunduta.
puchas. tuta, tuta saha.
puchero de barro . quedze dzuci,
tendeyavui.
pucherillo de niño. tende.
pucheritos hazer el niño, para llorar.
yonacoyo yuhusi, yondaaduu yuhusi, yocuvui dzinda yuhusi.
pueblo. ñuu, tayu, tayutoniñe, yuvui tayu, yucunduta, ñuu toniñe.
pueblo templado. ñuu mañu huidzi, mañu ini, mañu huisi, mañu
huitani,
Pue-
folio 175r column 1
folio 175r column 2
Pueblo muy calido. yyoini, yyo chihi indii, yyo yosasa cani, yyo yocoo cani, dzocaa nihinihi yodzo
ysasa cani.
Pueblo rico. ñuu quaha, ñuu caandaa, caadzico.
Puente de maderos. yutnu yndita
yuta, yutnu sisi yuta yutnu caandodzo yuta.
Puente del pie. yénde ini saha, coye
inisaha, yyu ini saha, toho saha.
Puerco. quene.
Puerco montes quene yucu, idzindacui, idzi iño.
Puerro. tenaqmi.
Puerta. yahi saquevuita.
Puerta de madera. yutnu yondiyuyuhu yahi, yutnu inino yuhu yahi, yutnu yondadzi yuhu yahi.
Puertas ambasados . yutnu yona
tnaha mañu, yutnu yonutnaha
dzavua, yutnu inino duvui siyo,
yutnu yonandiyu vvui,
Puerta de Ciudad, ychiyosivui ñuu
ychi yosaha ñuu.
Puerto de mar. sayonana tnundoo
Pues no. asadzevui, añaha, ahuadzevui dzavua.
Pues no te dixe. huadzevui nicachindi.
Pues no es asi . huadzevui dzavua yyo.
Pujar en compra. yodzacaa yahuindi, yochidzondi yosaa chidzondi, f. caa, yosaqndodzondi, f. caq,
yodzacaanduu yahuindi.
Pujauante. caa dzaqcavua tnee cauallo, caa dzacaindodzo tnee cauallo, caasachihitnee cauallo caa
sa indodzo tnee cauallo.
Pulga. tiyoho.
Pulgoso lleno de pulgas. ysi tiyoho
sina tiyoho, yocana tiyoho,
Pulgon. tiyasi, ñuñu,
Pulmones. inidzee.
Pulpa carne sin hueso dzo nina coño ñayeque.
Pulpejo del braço. coño chiyo. coñondaha.
Pulpito. yutnu sacuino dzutu cahanino.
Pulso. tuchi. vide, andar el pulso.
Pullas hechar. yochihidzeque tnahandi, yocuvuidzeque tnahandi
yosii ñoho nuu tnahandi.
Punçar. yotuvui nini ñahandi, yodzacuidzo ñahandi, yotuvui ñahandi, yoquindi.
Punçon. yeque.
Punir castigar. yodzandoho ñahandi, yodzanani ñahandi.
Punta de cosa aguda. dicoiño, yuhu
si, dzaasi.
Puntada de aguja . ee quicu, hoo
quicu.
Puntadas dar. yochihi tecundi, yodzaquevui tecundi.
Punto de tiempo. hoo naha nooni,
hoo nuudzucuani, hoo naqua nini, hoo doyo cotoni.
Punto de la partida. cuiteniquevui
qhuta, daqhu nitasanicai cuiñe
qhuta, sainino ichita.
Punto encima de letra tnoo, tendende deq dzeeni, sacuni, sayochihindai letra.
Puncto hechar o poner. yochidzo
tendendi, yotniño tnunindi.
Puño
folio 175v column 1
folio 175v column 2
Puño de la mano cerrada. siqui, yonatneendaha.
Puñado. eetnoo, ee daha, ee tnee
nuni,
Puñada herida de puño. sanitaa siqui, sanicani siqui sanisico siqui,
sanitniño siqui, sanichihi siqui.
Puñal. tatnucaa dzuchi, tatnu caanduu, tatnu caa huatu.
Puñaladas dar. yotuvui ñahandi tatnucaa dzuchi, yoqui ñahandi
tatnucaa dzuchi.
Pupilo menor. tai cai, tai ninduvui
cai, tay ninduvui coyocai.
Pura cosa. sanina, dzonina, nina, dzo
mainisi.
Puramente, tnuhu nina tnuhu maa
dzonina, mihiyu.
Purificarse vna cosa. yocuvuindoo,
yocuvuinina, yocuvuiyy, yonduchi, yohdoyondita yonayaa, yonoo coyotuaha.
Purga. yucu caisiyo, yucu caa nino
chisi, yucucoo chisi.
Purgarse . yosihindi yucu caisiyo,
fu. coho.
Purgar a otro. yodzacoho ñahandi
yucu caisiyo.
Purgar limpiar. yoquidzandoo, yoquidzahuiindi, f. cadz.
Purgarse de peccados. yodza cuitandi quachi, yonduvuidoondi yosita quachi, yonoo cavua quachi.
Purgatorio. idem. l. sasicuvuindoo,
sandoo sanduchi, sanduvuindoo.
Puta ramera. ñahadzana, ñahacoco
ñaha quadza, ñaha sasay yahui,
ñana sanoo, ñaha sasini, ñaha sadzico caha, ñaquidza yahui.
Puteria. vide burdel.
Putañero. tay coco.
Puto que padece . tay dzinda, tay
dzehe, tay caadzinda, tai naha.
Puto que haze . tay quidzadzinda
ñaha.
Pujo del vientre. sasicuvui nihi chisi, sasicuiñe cuisi. sasicai chisi.
Puxar algo. yotniñondidudzundi,
yodzacoonduundi dudzundi, yosaa chidzondi dudzundi.
Puyas. iño.
Q. A N T E V.
Quaderno vide cuaderno.
Quadradacosa. caanduq, qmi
siqui. caa siqui.
Quadrada cosa como ladrillo. sanduq, huihinduq sahuihinduq.
Quadrar o benir bien como ropa.
yonatnaha, yonatavui.
Quadrar poner en quadra. yoquidzanduqndi, yoquidzasiquindi,
yosaq siquindi.
Quadrar a mi entendimiento. yosa
tnaha inindi, yonuqni inindi, yonatusitnaha inindi, yonacuidzo
nino inindi, yonatnaha inindi, yonucuino inindi.
Quadrante yutnu siqui.
Quajada vide leche.
Quajo. davui.
Qual o quien preguntando? yoondu, yoona.
Qual cosa es mejor o peor. nasahuahaca, nasayo dzoca huaha?
Qual de las cosas inanimadas. na.
Qualquiera. yoonduta, mandaa ni
ca
folio 176r column 1
folio 176r column 2
nica tay.
Qual de vosotros. yonandoho? yoondu doho? yoonandehendo?
Qualquiera cosa ñahaca, dzo ñahaca.
Quando peguntando. amana.
Quando haziendo relacion. quevui
Quando quiera que quisieres. amanaquevui sacuvui inindo, mandaaca quevui cuvui inindo, amana
cuvui huatu inindo.
Quando quiera a qualquier hora.
mandaaca quesi, mandaaca
dzavua.
Quando as de despertar. amananadotondo ? amananatahui nuundo, amana nandita ñumana
nuundo.
Quando avn no era casada. quevui
huata yoo cayeendi.
Quando as de boluer en ti. amana
natahui inindo.
Quantos dias. nasadzaha quevui,
nadzaha quevui.
Quanto vale esto. nadzaha yondaa
. l. quaa, nadaha catasi, nadzaha
yehesi.
Quarto. vide en la c.
Quaresma. ibidem.
Quatro tanto. qmi sichica.
Que es esto. ñana saha,
Que cosa. ñana.
Que es cosi y cosa. yoo tachi.
Que. na, vt. nayoquidzando. que
hazes,
Que. adueruio de comparacion:
dza, ycadza, yodzoca. sini manin
di, Pedro dza Ioan.
Que aprouecha esto. nuacuvui saha.
natnuma ñaha, nandai cata saha,
nandaha saha, nasaqui codzosaha.
Quebrar. yotahuindi, yondata yocachi.
quebrarse. tahui, cachi, yondata, yocaa, yodzee.
quebrar como palo o vara yosanu
fu. canu.
quebrarse. yotnanu.
quebrar desmenuzando. yotahui
quachi, yocachi quachindi, yocachindihindi, yocachiyuchindi.
quebrantar fee. vide sementido.
quebrarse pierna o braço yotanu
quebrarse la cabeça. yocaa, yotahui, yondata.
quebrada de monte naho yucu.
yyuyucu tnanu yucu.
quebrarse el hilo de la gente. yotandanino, yosacoho naho.
quebrar el onojo en otro. yosanidzoo dzichindita, danindicoinindi, nindahandodzo inindi.
quebrantar o quebrar los dientes
a otro. yosanundi nohota yodza
caindi nohota.
quebrarse por medio. yotnanudzavuandi.
quebrada entre dos montes. yuvui
quebrada. cavua
quebrado hombre. taiyocai, yocoo
chisi, tay nindata dziñe chisi, tay
nicaa yavuidziñe chisi, tay indii
yavuidziñechisi.
quebrarse el ojo. yocande nuu, yotahui nuu, yocuvuindaa nuu, yocuvui coho nuu.
quebrar el ojo a otro. yodzacanddi, yoquidzandaandi nuuta
que
folio 176v column 1
folio 176v column 2
Quebrar piedras. yotahui ninindi,
yosanda ninindi yuu.
Quebrar terrones. yosadzindi tehui, yocachinditehui, yonacanindi tehui, yodzandachindi tehui.
Quebrantar vna cosa con otra. yodzaq quaatnahandi, yodzatusi
tnahandi yosasandaa tnahandi,
su. casa, yotaa tnahandi, yotahui
tnahandi.
Quebrarse cordel. yotanda yoho.
Quebrarse el bordo del baso. yocachindaa yuhu tindoho, yotahuindaa.
Quedo sosegado. tai yyodzadzi, tai
yyoquai.
Quedo estar . yodzadzindi, yyo
quaindi.
Quedarse atras. yocai quevuindi,
yoquaindi.
Quedarse en casa . yocoo coondi,
huahi.
Quedar o permanecer lo antiguo.
sanaha sayata yyo nicuvui dzo
nee nidzavua, yyo dzo caa nicadzavua.
Quemar algo como pimiento. satu
Quemar mucho. yondecu yocahu,
yosatu, yosaandeq, satuvhui, satu
dzaa, satuchichi, satusatu.
Quemarse algo creciendo el fuego alrededor. yosicotnaha ñuhu
yosicocuta ñuhu. yosacaca ñuhu
yosisi, f. cuico, f. qcaca, f. coco.
Quemar actiuo. yosamindi, f. cami,
yosamindi ñuhu, yotaandi ñuhu
yoqni ñuhundi.
Quemarse algo. yosisi, f. coco, yocayu, yondeye, yocatne.
Quemar las sauanas yosatnindi decu, f. cami, yosaqndidecu, f. caq.
yoqnindi decu, yoqnindecundi,
yochihindecundi.
Quemarse asi. yosisindecu, yocatnendecu.
Quemarse el rostro con el fuego.
yochiyondodzo ñeendi, yoyatnañeendi, yosinotnoo nuundi.
Quemarse el rostro con el frio. yocuvui tesaha nuundi, yocuvui
yacui nuundi, yocuvuiyaa, yocuvuiyasi nuundi.
Quemarse con la llama quando haze ayre. yosasandaa yaa ñuhundi
yodzucundaayaa ñuhundi, yodzucu nino yaa ñuhundi.
Quemarse las arboles con el yelo.
yosaha. yoyechi.
Querer bien, vide amar.
Querer con temor. yosaiyyondi, f.
quay, yodzahuidzo yyondi.
Querer paga. yocuvui yahui inindi
yocuvuicata inindi,
Querer mas. yyo yuca, yodzoca,
hooca, yosini manindi.
Queso. idem.
Queso fresco. quesoyehe, queso saa
dzoica nicuvui huaha.
Question o pregunta. sasicatnuhu,
sandaca tnuhu.
Question de tormento. sasidzanda
iñudzu, sadzacaha ñaha.
Que tanto tiempo a . nasadzavuahuitna, nasadzavuahuitna, nasananidzavua.
Quanto ay de aqui a donde vamos
nadzavuaca candosaando, nadzavuaca qhundo.
Que
folio 177r column 1
folio 177r column 2
Que tantas jornadas ay de aqui a
Mexico. nadzaha quevui yosicata qhuta ñuucoyo, nadzahaquevui cohotaichi, qhuta ñuucoyo.
Quantas leguas ay de Mexico a la
puebla. nadzahadzana ñoho naho ñuu coyo sihi yutandi yoho.
Quexarse de alguno. yocachininondi, yonducuninondi, ñoho siña
dzuqndi.
Quexarse el enfermo. yotnanandi,
yondayundi.
Quexarse con grandes gritos, yotnana huiita, yosinivhuita.
Quexarse de alguno que es yngrato. yonachidzondisita, yonatniñondi nuuta, yonanahandi
nuuta.
Quexarse como de la fortuna. yona
cahavhuindi, yonacasindi simayndi, yonanandi simayndi.
Quiças . adzicuvui, adzi, huaha
cuvui.
Quiças es asi. huahadzavua, huahadza huatucu.
Quiçio. sayosiconuu yutnu puerta,
sayosicocuino, sayosico cuiñe
puerta.
Quien quiera. mandaanicatay, mandaacatay.
Quien. yoondu, yoona.
Quien quiera de vosotros. yoondu
doho, yoonandoho
Quietarme, asosegarme. yondaicono inindi, yonduvui canu inindi,
yocuvuicanu inindi, yosai canu
inindi, f, quai, yosai huay inindi.
Quietar a otro yodzandai canu ini
ñahandi, yodzanda nuu ini nahandi
di, yodzandai coho ini ñahandi.
Quintal. eecuhua hoho dzico, eecuhua qmi arrobas.
Quinto. sacuvuihoho.
Quiñon de heredad . itu nicaindaa
ytudzuchi.
Quiñonero que tiene parte en la heredad, tay yonai itu nicaindaa.
Quitar algo. yocahi, yonacahi.
Quitar cosas que se apegan a la ropa.
yonaquaindaa, yotneendaa, yocahindidzondi, yondaindidzondi,
yondainahindi.
Quitar como la silla del cauallo. yocahindodzondi, yodzitandodzondi, yosaindodzondi, futu. quai, yonaquaidodzo.
Quitar algo a otro. yosaindi sita, futuro. quai, yodzitandi sita, yocahindisita.
Quitar ropa a otro, desnudandole.
yotasi huichi ñahandi, yotasi huichi yaandi.
Quitar por fuerça, yosaiqueyendi,
f. quay, yacahiqueyendi, yodzita
queyendi, yonama ñahandi.
Quitar la ley. yonadzatuhundi, yonadzatuhuninondi, yosanuninondi
f. canu, yonadzatevuininondi, yonadzaquevuininondi, yodzanoo
cavuandi.
Quitar la ley en parte. yodzanoocuvuindi, yodzanoo cavuandaandi
yodzanoo daandi.
Quitar el miedo a otro. yodzacanu ini ñahandi, yodzandai coho
iniñahandi.
Quitar la habla a alguno. yyoñehe
dzohondi sihita, indita ñehe, dzo
Z
hon
folio 177v column 1
folio 177v column 2
dzohondi sihita, yosata ñehedzohondi sita.
Quitar como manchas. yonacata
daandi, yosaindaandi. f. qua.
Quitar hazienda por sentencia. yonaquaindi sanisiyotnuni sita, yonaquadzindi sanisiyotnuni sita,
yonatneendi.
Quitar de la memoria. yonaandodzo cuiindi, yonaanino cuiindi.
Quitarsele la habla. yondaidudzuta,
yocuvui ñeheta, quahatachita,
quahandudzuta.
Quixada. yequedzaa, yequedzitne.
Quitar el antojo, comiendo lo que
deseaua. ninoo quahi, nindaisiyo
quahi, nindaisiyo.
ndodzondi.
Raer borron, yosihindodzondi, fu.
quhu, yodzandoondi.
Raer de la memoria. yodzanaaninondi, yodzanaandodzondi, yonaandodzondi, yodzahuindodzondi, yodzananino inindi.
raya. tnuni.
rayar. yotaatnunindi.
raya estar puesta. sayondaatnuni.
rayas de la mano. tnuni yondaa inin
daha.
rayos del sol. duvuandicandii.
rayos hechar el sol. yocainduvuandicandii, yosaquehenduvuandicandii. fu. qquehe.
rayo de carreta. cata ñoho nani, cata ñoho tnaha.
rayo del cielo. tasa.
rayo caer. yocaitasa, yocoo tasa, yosiñe tasa, fu. cuiñe.
rayo matar a alguno. tasanicaniñaha, dzavui nicani ñaha.
rayda cosa por vieja. sanicoyo tnumi, sanicachindaa tnumi dzoo.
raigar, o arraigar. yocai yoho, yonduiyoho, quanino yoho yutnu,
yonacuico yoho.
raiz de arbol. yoho yutnu duhu
yutnu.
raja de madera, yutnu yondoyondaa nindoyondita, nindoyondodzo, yutnu quachi, sahi yutnu.
rajar madera. yotahuindi yutnu,
yondata quachi yutnu.
rala cosa como potaje. cuii, daani,
cuiini, ñavhua.
ralo hazerse. yonduta , yonduvui
cuii, yonduvuindaa.
Ralo
R. A N T E A.
Rabadilla de aue . dzuma, dzequedzuma, nuudzumate.
Rabear. yoquedze dzumate,
yodzacuicodzumate, yodzacuita dzumate.
Rabano. duvuañami
Rabo. dzuma.
Rabo, o falda de vestidura. dzoo sa
nañoho, dzoo sañoho nino, dzoo
itasico nuu ñuhu.
Rabo, por el saluonor. dziyu.
Raça de paño. dzoo niquevui, dzoo
quatevui, dzoo quacachi nini,
dzoo quacuvui yadzi.
raerse la ropa . yocachininidzoo,
yocuvuiyadzi dzoo, yosino caa
dzoo, yotandaninidzoo.
raer. yoñahindi, yoñahindodzondi yoñahindaandi, yodzitando-
folio 178r column 1
folio 178r column 2
Ralo como maderos . dzee dzee,
quaa quaa, ninanina, ysi yutnu, si
casicañoho naho deque dequeisi
yutnu, nano nanoni, ysiyutnu,
dzoquaha dzoquaha, quaha quaha, ysiyutnu.
rala manta, quaha quaha, ytayuhua
dequedeque nicaadzoo, ñandee,
ñacutu, dzayu dzayuni, tayatayani, caadzoo, dzayunicaadzoo.
ralea, linaje. yaa tnuhu, tnaha
cuico.
rallar con rallo. yosihindi, futu. quhu, yoquidza yuchi. futuro, cadz. yoñahindi, yosihindaandi caandaye.
rallo. caadaye caateyehui, caandeque.
rama de arbol. daha yutnu, daha
yucu.
ramada. huahi cuii, huahicate.
ramada, sombra de ramos . cate huahi, yehecate.
ramada hazer. yochihindicate, yosainindi huahicate, fut cani, yosatandi cate, su cata.
ramal, o ramon. yutnutaa, yutnu
tetaca.
ramal de disciplina. yoho ñumaindita vniqmi yoho.
ramas hechar el arbol yocuvui cahi daha yutnu yosicondaha yutnu, yositandaha yutnu, yococondaha yutnu.
ramera, vide, puta,
ramo de arbol. yutnu cuii.
ramo para plantar. daha yutnu nacusita,
ramo para renueno . yutnu ninan-
dedzi, yutnu ninacacu yutnu ninanoho, yutnu ninananduu.
Ramoso. saysi yutnucuii, saysi yuytnu ehe.
Ramar, o enrramar. yotaandi yutnu
cuii, yosanindi yutnu cuii, futur.
cani, yotaandi huisi.
ranas cantar. yondayute, yosacute,
fu. quacu.
rana. tiyahua, dzahua.
ranaquajo. tedzichi.
rancioso tocino. quene nindachi,
quene nicanasihi quene nicuvui
cane.
rancio o rancionso . sanicudzindodzo, sanisidzo ñuhu, sanisidzo
ñuyaca, nicanadzitnu, sanicanacachi.
rapar. yodzatandi, yodzata yandandi, yodzatadeendi.
rapaz. tay quachidzana.
raposo, animal. ñaña.
rascar. yoñahindi, yosaundaandi,
fu. quudi.
rascarse como el cauallo . yosihindaañee te, fu. quhu.
rasgar algo. yondatandi, yotniño
dahandi.
rasgarse algo. yondata, yotanda.
raras vezes. cuihini, dzocuihini,
dzoyyoniquevui, dzahaniquevui
dzonino dzonino niquevui, dzoica dzoica niquevui amaninoquevui amani.
rasguñar. yotniño tniindi, yoñahindi, yosacoho tniindi.
rasguno. saindaa tnii nuu.
raso, cosa llana. caandaa, caanani.
Z 2
ras-
folio 178v column 1
Raspar. yoñahindi.
Rassar. yosaqndaandi, f. caq. yodzitandodzondi, yotevuindodzondi.
Rastrillar. yocanandicachi.
Rastro de pisada. sasisaha sayonaha
saha, sasiñe saha, sanisani sahata,
sayondaacuhua sahata.
Rastro por olor sasitnani, sasaidzico
sayosahadzico, sainditasicadzico
Rastrear. sacar de rastro el perro.
yonaquaiteina sahate, yonatnani teina, yonanduute sahate.
Rato de tiempo . sanahanooni.
Rato ha. dahuahi.
Raton. tneñe.
Raton del campo. tioto.
Ratonera para tomarlos. satavui
tneñe, yoho tavui tneñe.
Raudal. duta nihi, duta inino nihi,
duta yosita nuu nduta nisinondaye, dutaininondaye, futur.
cuinino.
Rauiar. yosihichitu inindi, yocuvui
quahi nidzaa inindi yosihivhuindi, yosihi dziindi, yosihindahuindi. fu. cuvui.
Razimo como de datiles. eedzitni,
ee duhu, ee sandu, ee tetu.
Razon natural. sasinitnuni ñayevui
sayondaa tnuni ñayevui.
Razonamiento. sacahatnuhu.
Razonal, cosa de razon. satacutnuni
Razonable cosa, algun tanto buena
sadzuchi huaha, huihi huaha,
huaha mañuni, mañu mañu huaha dzavua dzavuani huaha, dzuchihuaa.
folio 178v column 1
R. A N T E E.
Real cosa. sasi yyatoniñe, sayotnaha siyyatoniñe.
Real, vn tomin. dusa, dusadzee,
dziñuhudzee.
Real, gente armada. sacaa yecu sa
caacono, sacaatnañu.
Real assentar . yocoocaqndi yecu,
yosasindi yecu, fu. cusi, yocootasindi yecu.
Reatar tornar a atar yonaqnindi,
yosanivvuindi, fu. qni.
Rebaño de ganado . eesichi ee tacate, ee siñate.
Rebañar. yodzatacandi, yodzandaandi, yonatasi yucundi yonumidaandi.
Rebatar o arrebatar yosaiqueyendi, yocai nahindi, queye, yodzita
queyendi.
Rebato hazer. yodzadzoondita, yodzanaa ñahandi, yoquidzahuaandi. yodzadzoonino nahandi.
Rebelde. tay ñayosaindatu, tai ñayosaihuidzosahu, tay chitnu ini,
tay dzocaa chitnunuhuca , tay
dzoo ini, tai ñayonini, tai chitnu.
Rebelde ser. ñayosaindatundi, ñayoninindi, yocuvui dzoondi, yocuvui chitnu inindi.
Rebentar yocandi, yondata, yocai
coyo sasioho maa.
Rebentar como la semilla, yona nañu tata, yonduvuindedzi si.
Reberuerar el sol . yonataacani
nama.
Reberuerar. yotasa, yondii nini, yondiindaa yonayahindaa.
Re
folio 179r column 1
folio 179r column 2
Rebidar. yonatasidzuhua.
Rebiuir. yonanatacundi, yonandotondi.
Rebolar. yondavua, yondachi, sasico sandavua, nucuico decuico,
sandachi.
Reboluer, metiendo zizania. yotniño deqquachi ini sitnahandi, yodzatnuhuñahandi, yodzanaañahandi.
Reboluer meciendo. yoñoo ninondi, yosicotniñondi yoñoondi yo
sicondidzondi, yosiconaindi.
Reboluer tierra, o barro con palo.
yodzaquevuindidzondi ñuhu, yosaachihindi, fu. caa. yata ñuhu yodzacononinidi yata, yoñooninondi yata ñuhu
Reboluer vna cosa con otra mezclandola. yochihitnahandi yodzacaindi, yodzacandi, yodzacaninondi.
Reboluerseme el estomago yosico
ndodzo inindi, fu. cuico. yosiconduta yuhundi, yondusanino dzuqndi, yosacodzoqne inindi, fu qcodzo, yocuvuiquene, yocuvuindii
inindi.
Reboluerme de vna parte a otra con
desasosiego. yosiñecatandi, f. cuiñe, yosanicatandi, fu, cani, vide andar desasosegado.
Rebolcarme. yosicocavuandi, yosicotuvuindi, yotuvuininondi, yosicocuisindi, yotuvnindodzondi, yosicondiindi. yonacaa yonacuiyodi
Reboluer alguna cosa como piedra
yondiconahindi yuu, yondicocaqndi, yodzacuicocavuandi.
Reboluer las suertes. yodzacaaca-
cavuandi noño. yodzacaanditandi,
yodzacuitandi.
Reboluer alguna cosa, martillandola como plomo. yodzacayendi,
yotasindadzindi, yondaqtnanundi, yotasitnanundi.
Reboluerse asi. yosacoondiye
Rebosar. yochitucaa sate, caasate
yocanacoyo, ytacoyo ita sate ita
sita, ytacoyondaa.
Reboluer los cabellos en la cabeça
la muger. yonacuiyaña.
Reboluer el puerco la tierra con el
oçico. yodzaquevuindidzote ñuhu, vide ossar.
Rebotar lo agudo. yocoo coonuu,
yoquidzandi, yocuvuicoco yoquidzanduhundi, yoquidzadzitnindi
nuu si.
Rebotarse el juizio. yonaa yodzahui inindi, yoduvui dzitni inindi,
nicoo coo ynindi, nitavui inindi,
ñayonaha tnunica inindi, vi. embotarse el juyzio,
Rebotarse el color. yocuvuiquehui
yocuvui yaa, yocuvuitucu nuu.
Rebotarse el vino. yocai dzico vino
yocuvuihuisi vino ñadzaacavino
yocuvui huita vino.
Rebullirse. yosichindi, fu. canda. yoneheyondayundi.
Rebuscar despues de la vindimia, yonanducudzacandi,
Rebusnar el asno, yondayute.
Rebuelto estar como con cordeles
yosiyoninondi, yosyondaandi
yoho, fu. cuyo.
Recabar, o recaudar yosacotondi
yahui, fu. qcot. dzandacundi dzi
Z 3 nuhu
folio 179v column 1
folio 179v column 2
dziñuhu, yosacotondi dziñuhu, yondacandi.
Recaer en enfermedad. yonacuhuindi, yondicocavua quahi, yonacanda, yondai saha quahi, yonacono nuu quahi, yonduvuidiquahindico.
Recalcar. yotniño cutundi, yotniño
nihindi, yosadzinino nihindi, futuro, quadzi.
recatarse. yosicatuhuandi, yosicandatundi f. caca, yyotuhuandi.
recaton. caayehe sahatatnu.
recatear, hechar recaton. yochihindi caa sahatatnu , yosaqninindi
caa sahasi.
recaton mercader. tay yondicotasi
yahui, tay yondicondodzo yahui.
recaudar rentas. yodzatacandidaha, yodzacaindidaha.
recaudo poner en las cosas. yonditondaandi, yotaainindi, yositondodzondi, yocahandaandi.
recaudo de yglesia. dzavui ñuhu,
dzavui huahi ñuhu.
recaudo poner para dezir misa. yosachidzondi, f. qchidz. yosatandi
sacuvui misa, fu. cata, yoquidzacutundi, f. cadz.
reclamar de agrauio . hoocayocachindi, hoocayonacachindi, hoocayonatniño nahandi.
reclamo para aues. sadzandayu yuhudzaa, sadzaquacuyuhudzaa, sa
yosacuyondayute.
reclinarfe como para dormir. yosa
quehendi ditanama f. qquehe.
recoger. yonadzatacandi. yonatasitnahandi, yonacani yucucanundi
di, yonatasi canundi.
Reconciliarse despues de confessado. yonanamadzi yondi, yonanamandehendi, yonanamavvuindi.
Reconciliarse con otro. yonooquachindi sihita, yonacaha sitnahandi, yondahainisihitnahandi, yondahasitnahandi, yotnaiquaindi sihita, yonduvui yayundi, yodzandai dzandico ini sitnahandi, yona
quai ini sitnahandi, yonoocavua
quachindi sihita, yodzadzahuindodzo quachi sitnahandi.
recoger algo en la boca como el perro. yosaaquaininote, yosaandavuaninote, fu. caa, yasaite, f. quai,
yosaanditaninote, yosaite.
recoger tomines . yodzatnahandi
dzi ñuhu, yodzatacandidziñuhu.
recognocer cayendo en lo que auia
visto. yonuqni inindi, yonutuvui
inindi, yonutusi inindi, yonucuino inindi.
recognocer el beneficio recebido.
yonaqnitnunindi, yonatuvuitnuni sindi.
recognocer lo que es mio, yonaqnindi.
recordarse. vide. acordarse.
recordar el que duerme. yondaandita
dzucuandi, vi, despertar.
recordar al que duerme. yodzandotondi, yonadzatahui nuu ñahandi.
recrearse. yodzacana inindi, yodza
dzee inindi, yodzahuatuini.
recrear a otro. yodzacana ini ñahandi, yodzahuatu ini ñahandi.
yodzadzee ini nahadi.
Re-
folio 180r column 1
folio 180r column 2
Recrecerse algo. dzuchica yondacundita, dzuchica sayondacu
tuvui.
Recudir con renta. yonunaindi daha, yodzaqnoondi, yonundacandi daha.
recibir. yosaindi yonihindi, futuro, quai.
recebir la extrema vnction. yosacuvua tnunindi yonucuvua tnunindi, yonucoondaatnunindi, yosacoondaa tnunindi.
recebir aceptando lo que se me manda. yosay yuhundi, yosaindatundi, fu quai, yosinindi tniño, yosinindi dzaha, fu. qni.
recebir por entero. yonihi neendi,
yonihi dehendi, yonihi canundi.
recebir paga. yonihi yahuindi.
recebir al que viene. yosayuhui ñahandi, fu. q. yosacañahandi, futu.
quac, yosatnahandita, fu. qtnaha.
yosatuhuañahandita ichi, futuro, qtuh.
recebir merced . yonihitahuindi,
yosaitahuuindi, futu. quai, yocai
tahuindi.
recelarse sospechando. yochihindatu inindi, yosaa tadzi inindi, yosaatuvui inindi, f. caa, yochihitnuni inindi.
reçumarse el vaso. yotoo, yosinondoho, yosinotuvui yosinochii,
yosihi.
reçungar. respondiendo, yocaha nini yuhundi, yonadzadzavuandi,
yocasicayandi.
rechaçar. ñayotacuhuatusindi, yonacadzindi dudzuta.
Rechinar. yocañe, yocasa, yocande, yocanda.
red. ñono.
red en que nace el niño. ñee dzoco.
red de palos, como celoxia . tnucucua.
redaño. dzaha, ñee dziyu.
redimir, vide, librar.
redimir el tiempo. yosaitniño huahadi, nicundevui ninundevui, yodzaqniñuhundi neequevui.
redoblar. yonacanuvvuindi, yondaqtnanuvvuindi.
redoma de vidrio. tindoho yuuyuyu, dzusa.
redondo. tinduu.
redondo como rueda. ticuta.
redondo como coluna. ticoo.
redrojo. sacuvuidzo dzinisi sacuvui
dzondehe sadzinisi, sanduvui, sanicaiquevui, saniquindoo, sanicuvui tedzu.
reduzir . yotasitnahandi, yodzatacandi, yotasicanundi, yodzaquevuitnahandi, yonatasitetundi.
redropelo. idziquandaadichi, ydzi
quandaandeye.
referir como autoridad de la escriptura. yondacunahindi, yondacacachindi, yonacahuindi, yodzandacundi.
reformar. yondadzasaandi, yonadzahandi, yonadzaha huahandi.
refregar. yosihindaadahandi, yosihi
ninondahandi, fu. quhu. yosaunino dahandi, fu, quu.
refrenar. yodzaquehuindi sita, yodzatuhundi sita.
refrenarse. yodzaquehuindi.
Z 4
Re-
folio 180v column 1
folio 180v column 2
Refrescarse. yonduvui huisindi, yodicondi, yondatendi, yondevvui
casindi, yondai tnaindi.
Refrescar la tarde. yonandate quañeni, quanduvuihuisi, quana cuico tachi.
Regaçar. vide arregaçar.
Regaço. sacaandodzosite, sacaandodzo nuu site.
Regalarse el muchacho con quien
le da fauor yonduvui dzee inita,
yonduvui huatu inita, yonduvui cuihi inita, yonduvui mani
inita.
Regalar derritiendo yodzandutandi, yodzandutundi.
Regalar alagando yonacahandahuindi yoyocondi yonayocondi dzinita,
Regalarse el nino con su madre haziendo que llora. yodzacuico nuusi, yosacu yechisi, yoquaquu nuusi, yonacuhua nuusi, ñoho sacu
dzuqsi ñoho siña dzuqsi.
Regar yosatendi, fut. cate, yodzaq
coyondi.
Regar con poca agua. yosate yavuandi.
Regar con mucha agua. yosate camandi.
Regar hortaliza. yodaqnduta: yosadzonduta, futuro. codzo, yocoñondi, yodzaqninindi duta saha
huiyu.
Regaton. tayndico tasi. vide recaton.
Regañar. yonacasi nohondi yonacuchi yuhundi, yosiñandi ñoho sacudzuqndi, ñoho siña dzuqndi.
Regir. vide gouernar.
Regidor. vide gouernador.
Reynado, satoniñe.
Regoldar. yonadzadzayandi, yocanadzaya yyandi, yodzatnunandi.
Rehazer. yondadza huii hoocandi,
yondadza huatundi, yondadza
huahandi.
Rehen. sacootasi, sañoho siña, sanoho naa.
Rehusar. yodzadzahandi, yodza coondi, yodzacoo ñuhundi yoquidzaquetendi, yodzatuhundi, yoquidzacata inindi, yoqudzahui
inindi, yocuvui yahui inindi, yocuvui cata inindi.
Reyr vn poco y sonreirse . yosacu
nuu yocoo quacunuundi, yehe
sacu yuhundi.
Reir a la risa de otro yosacu nuu
tnahandi, yosacundi nuu tnahandi, yosacundi nuuta, yosacu tnahandi, fu. quacu.
Reir mofando de otro yosacundaa
ñahandi.
Reir demasiado. yosacu sacundi, fu.
quacu, yosana tachi, yosacundi,
yosihindi dzoquaha, yosacundi,
yondayundi dzoquaha, yocana
duta nuundi yosacundi.
Regla. yutnu cuhua.
Reglar. yonaqcuhuandi, yotniño cuhuandi.
Regueldo. sasidza tnuna sasidza
dzaya.
Regularmente. tnuhu sinitnuni.
Rejalgar. yucu sihi naha, yucusihi,
yucu sani ñaha.
Re-
folio 181r column 1
folio 181r column 2
Relamerse. yonayuvui yuhundi, yonayuvuindodzo ñee yuhundi,
Relampagear yotasanino, yosiñe
tecuiye, fu. cuiñe, yocoo cuiñe
tecuiye, yosaanduta.
Relampaguear de noche sin truenos. dzitnoo quaica ticuiye, dzi
tnoo quaicasa, yosaanduta, dzo
caa nihi quai saha andevui sayosaanduta.
Relampago. sacuiñe tecuiye, sasaanduta tecuiye.
Relatar. yonacanindi, yonacachindi, yonacahuindi.
Relatar en suma. yonacani canundi, yonacachi canundi.
Relatar processos. yonacahuindi
tutu. l tacu.
Relacion hazer de alguna cosa pasada. yondacu nahindi, yondacu
cachindi.
relentecerse. yocuvui huita, yocuita.
relentecer. yodzacuitandi, yoquidza huitandi, f. cadz.
religion. sacaa sañuhu, sayyo sañuhu, sasica huaha.
religioso. dzutu sasica huaha . sasi
caii, sasica sasiñuhu.
religioso sacerdote . dzutu sandidzo ñuhu.
reliquias de sanctos. yeque sanctos.
relicario. sañoho yeque sanctos.
relinchar cauallo yondayu, yosiña
cauallo.
relox. caa canda maa, caa cuhua.
relox de sol. cuhuandi candii, sayo
naha cuhuandi candii.
relox andar, yosicocaa cuhua,
yosico nuu, f. cuico.
Relumbrar por reluzir yodziñu
yotasa, yosaanduta, yotnoo yoyahi, yondii.
Rellanada cosa, caa caandaa.
Relleno. sasi tniño cahi nuu, sanisa
coho chitu, cahi nnu.
remanso de Rio. duta caa dzadzi,
duta caa chitu. l. caandaa.
remanso andar con remanso. yosahadzadzindi, yosahaquai, yosaha
yaandi, f. qhu.
remar. yodzacacanditnundoo yotehuindi, yodzaqhundi tnundoo, yodzacuitasiyo, yotzacaisiyo tnundoo.
rematar quentas. yodzaqndehendi
yodzandehendi, yodzasinondehendi. yodzasino cavuandi.
rematarse quentas. yosandehe, yosinocoo yosinocavua.
remate de la casa. yuu yosiya, yona
cuiya, yuudzavui, yuu yoho,
yuu noho huahi, yuu dzucua
huahi.
remedar. yositodzavuandi, fu. coto
yosai taniñondi, fu. quay.
remedar o ymitar a los de otra nacion. yonaquaindi day tucu ñuu.
remediar lo dañado, yondadza huahandi, yonadzahandi.
remedio no auer. ñahuisi cuvui,
ñatuvuidzavua cuvui, ñatuvui
dzavua cadza, huanihi huisi dzavua cuvui, huanihi inidzavua cuvui, huanihi tnani cuvui.
remedio auer. yyotnani, yyo huisi
cuvui,
remendar vestidura. yyonatniñondi
dza
folio 181v column 1
folio 181v column 2
dzama, yonatnemandi, yonacotondi tecoto,
Remendon çapatero. tay natniñondisa, tai yonataandisa, tay natnemandisa.
Remo. yutnu dzacacata tnundoo,
yutnu tehui tnundoo,
Remoçarse. yonduvui quachindi,
yonduvui taquindi, yonduvui
saandi.
Remolino hazer. yocana tiyachi,
yosico tiyachi, f. cuico.
Remojar. yonatniñondasindi yotniñondoyondi, yodzandasindi, yodzandoyondi,
Remojado estar. ñohondoyo, ñohondasi.
Remolino de viento. teyachi, tiyachiticoo, tiyachi yosico cuta.
Remolino de agua. duta yosico cuta, yosiconuu.
Remolino hazerse en el agua . yosico nuunduta: yosico cutanduta.
Remolino de cauellos . ydzindeye
teye, idzininacuiyendaa, ydzinina cono ninitnaha.
Remolinarse. yosicocuta, yosinondaa, yosicocuiñe, yosinonuu.
Rempujar. yochihindahandi, yotaandahandi.
Remudar. yonadzamaninondi.
Remudarse los tamemes. yosinondodzo dzidzo, yodzaconondodzondi dzidzo,
Rendirse el vencido. yosacuvuindi
yuhundahata, yosaquehendi yuhundaha, f. qquehe.
Renegar yonatuhu inindi, yondico
cavua inindi, yodzaña cuiindi sa
sinindisa, yodzacuita cuiindisa
sinindisa.
Renglon de escriptura. yuq.
renombre. sanani, dzevui.
renombre de linaje. sanani tay nisanu sanaha.
renouar. yondadza saandi, yondadadza huisandi.
renouarse. yonduvui huisa, yonduvuisaa.
renouar edificio yonacani huahandi cum ceteris.
renta. daha.
reñir. yonaandi sihita, yocasindi sita.
reñir dando vozes yocanandaa ñahandi, yocahandaa ñahandi.
reñir los animales. yonaa ninote.
reparar. yonadzaha huatundi, yondadza saandi.
repartir. yodzasandi, yochihi tnunindi, yosaidzevuindi, yosai tnunindi, f. quai.
repartir a cada vno de por si. yosahandidzee, f. cuhua, yosahanina
ninandi, quaa quaa.
repartir tequios. yosaha tniño ñahandi, fu. cuhua yotaa cuitendi,
yotaa tnuni ñahandi, yosiidzevuindi, f. cuvui.
repartir tributo o derrama. yotasi
tnuni cuitendi daha.
repetir, yonacachindi, yocachi tucundi, yosicoquai yondico quai,
yonundico, yonu noondicondi.
yosandicondi, f. qndico.
repelar a otro. yotnohondiidzi, yodzaquachindi idzita.
repentino o de repente. adberbio.
dzo
folio 182r column 1
folio 182r column 2
dzohoondutuvui, dzotuvuini.
Repecho. ytnu.
Repicar. yodzacandechitondicaa,
yodzacanda queye yodzacadzi
chitondi, yotaa cahindi caa huitni huitni yodzacandandi caa.
Repieto. sanichitu.
Replicar. yocahacatucundi, yosico
quai chitondi.
Repollo de versa. yuvua, tinama, yuvuaniqni yuvuatinduu.
Reposarse el coraçon. vide asosegarse, & yonucohodzadziinindi.
Reposar. yonucavuandi, yondai
tatundi,
Reposado hombre. tay quai ini, tay
dzadziini.
reprehender. yonaandi sita, yonaa
vhuindi sita, yoyuhuindita, yodzacoto yyo ñahandi, yocaha
yyondi sita, yotniño tacundi
inita.
representar vide comedia.
representar la yglesia las fiestas. yodzandacu, yodza coto ñaha, yodzanoo naha sancta yglesia.
represada estar el agua. yonatacacanunduta, yonachitu nino, yosacuino sichi.
represados estar negocios. yonatacacanu tniño yonatavuindodzo
tnaha tniño.
reprobar. yodzacuitandi.
repulgar. yonatuvuindaandi, yona
taandi yuhudzoo, yonacanundaandi, yosanundaandi, f. canu, yuhu. l. nuudzoo.
requirir amonestando. yodzatuhua
ñahandi, yodzandacu ñahandi,
yotniño naha ñahandi, yocachi
tnuhundi.
requirir de amores. yodzacuvui ini
ñahandi, yodzacaha ñahandi.
res. ce ticachi. ee ydzundeque.
resbalar, yocaandi, yocaandaandi,
yocaaninondi, yocaanini sahandi, yocaandaa sahandi, yocaandodzo sahandi.
rescatar comprar. yodzatandi, yosaindi, f. quai.
rescatar librar. yotevui ñahandi,
yodzacacu ñahandi, yodzandai
dahandi.
rescoldo. yaa deq, ñuhundeq , yaa
ini, yaa ñuhu.
resfriarse. yosivui casindi, f. quevui,
yondicondi, yonduvui huisi.
reseruar vide esento.
resembrar. yochihindi quayu, yona
cotondi quayu.
resualadero. sandehui.
residir. yyondi, yyo cutundi, yehendi, f, coo f. quehe,
residuo, sanindoo.
resina. dzusa. dzusa yehe.
resinar la voluntad. yondico chihindi inindi yuhundahata, yona
tniñondi inindi, yuhundahata, yonatasindi ynindi yuhundahata.
resinar lo consigado. yonataa
tnunindi.
resistir. yodzatuhundi, yodzatnahandi , yosatuhuandi, futuro,
qtuhua.
resollar. ynino yoco yuhundi, yosinocasa tachi yuhundi, yonadzita
tachindi, yonaquaindudzundi,
yo-
folio 182v column 1
folio 182v column 2
yocana yoco yuhundi, yocai yoco yuhundi.
Resoluerse. yosinocoo. yosinocavua, yocachindi.
Resoluerse hinchazon. yocainini,
yondai ninitnaha.
Respecto tener al mayor, antes que
haga o comiençe algo. yocuvuindatu inindi, yochihindatu inindi.
respecto tener a alguno, hablando
con el. yocainuundi, yonacoto yyondi yocoocotoñahandi, yonachihi inindi nuuta yondaye yotetendi nuuta, yochihi ñuhundi, yocoo
nai nuundi.
respirar, vide, resollar.
resplandecer. yodziñu, yotasa, yondii nini.
responder. yodzahuidzondi.
responder a carta. yodzandicocavuandudzu, yodzadzevuindi dudzuta, yonadzahuidzondi nuuta.
yonataandi tututa.
respondor de la misma manera, o lo
mismo que otro dixo yonadzadzavuandi.
responder a alguno. yonacanendi
dudzuta, yonadzahuidzondi, yonataandita.
resquebrajarse. yosañu, yosacoho
cuiñe, yondata, yotahui, yodzeenino, yotniñocuiñe.
resquiçio. sainitniño cuiñe, sani sañu, sanindata, sanisacoho cuiñe.
restañar o restriñir. yodzaquehuindi, yodzayechindi yodzandicondi, yosadzininondi, fu. cadzi.
restriñirse. yonduvuicutuchisi, yotneechisi, yonacuico chisi.
restituir. yonatniño yahuindi, yonatniño naandi, yonacuhuadi, yonacuhuanaandi.
Restituir fama. yonadzahuatundi
inita, yonucachindaandi, yonanahandiyuhu , yondaqndaandi
tnuhuta.
resuscitar, yonatacundi, yonandotondi.
resusicitar actiuo. yodzandoto ñahandi, yodzatacuñahandi.
retablo. naa sayondaa, naa sayehe
toto, dzoco sanctos.
restrojo, itu nidzacaita, itunisina,
ytuninucavua nuna.
resustir . yondavuandodzo, yocaa
ndaa duvua,
retardar a otro: yodzaquai ñahandi, yodzacacaquaindi.
retardarse. yoquaindi, yoquaininondi.
retener. yocootasiñahandi.
retener apretando. yotnee nihindi,
yotneecutundi.
retesar las tetas. yondayadzecuindi.
yonacutudzecuiña, yonduvui nihindodzoña.
reteñir el metal. yocadze yocanda.
retoçar. yodzadzequendi.
retoñeçer el arbol. yonandedzi yutnu, yonacoco tnu, yocananumatnu, yocanandeye yutnu.
retoño de arbol . yutnuninandedzindaa.
retorcer . yonacuhu cutuhdi, yosihicutundi, yodzachiyondi, yona
cavuacutundi.
retorno de presente. sa natniño
dzavua.
folio 183r column 1
folio 183r column 2
Rectatarse. yonucachi casindi, yocachindaandi, yonudzadzamandi dudzu.
Retraerse a la yglesia. yosino yocacundi, yotahui inihuahi ñuhu.
Retraerse apartarse. yosico cuiñendi.
Retraerse o retirarse en batalla. yonuhudzumandi, yondaidzumandi, yondicocavua dzumandi, yodicocavua yecundi, yondicondi,
yondicocuiñe chiyondi, yosico
nai chiyondi.
Retraimiento de mugeres huahi
yondiyu saysisiyonahadzehe.
Reuanada de pan. eedzee dzita, ee
tandadzita ee nuu yuchidzita.
Reuanar. yodzeendidzita, yosandandidzita, fu. canda.
Reuelar. yodzatuvuindi, yodzasino
tuvuindi, yodza cutanino tnuhundi, yodzandai tuvuindi, yosinocachindi, yonanahandi, yocachi
tnuhundi.
Reuender. yondicotasindi, yonadzicondi, yonacahandi dahui.
Reuerencia. sacoo tniñosite sacanusite.
Reuerencia hazer doblando la rodilla yocoo tniño sitendi, yodza
cayenini sitendi.
Reuerencia hazer acatamiento. yocoo nai nuundi, yocoo cuitanda yendi.
Reuerencia acatar. yochihi ñuhundi, yoquidzacanundi, f cadz, yocaha ñuhundi, yocoo cotondi,
yosai ñuhundi.
Reuerenciar a Dios estar con reue
reverencia delante de Dios. yotniño
naha yotniño dzevuindi, yonacoto yyondi, yonatetendi, con los
demas, nananDios.
Reues de ropa. satasi inisi chisi.
Reuerdecer, yonduvuicuii, yonandedzi.
Reuma. duta cani dutandehui.
Rexa. yutnu cucua, yutnundeque,
caatnucucua.
Rexa para arar. caa cutu itu, caa situ, caa yaca.
Rezar. yonaquatundi , yonacaha
ñuhundi.
Reziente pan. dzitahu ita.
Reziente cosa fresca, dzonee saa dzo
neeñuhu, dzohuii yehe dzoneeyy
Rezar baxo entre dientes yonaquatu cayandi. l. yuhundi.
Rezia cosa como madero casi, davua, datnu yucau, dacui tnu, dai
tnu, dzii yutnu.
Rezio como cuero. dzii cutu.
Rezien nacido como el maiz. huiyu
nisinocoto huiyu nisino iño huiyu nisinocuiñe.
Rezio ser. yocuvui datnundi, yocuvuindaindi, yocuvuindodzondi.
Rezio estar yyodatnundi, yyohuahandi, yyondaindi, yosaandi. yyo
camandi, yyo yachindi.
Rezio como para atar. nohi.
R. A N T E I.
Ribera de mar. yuhu yuta canu
yuhunduta.
Ribete. ticoo.
Ribete hechar yosanindi ticoo. yo
sa
folio 183v column 1
folio 183v column 2
yosanindaandi ticoo, yosanindi, yo
saqndaandi ticoo. f. caq.
Rica vestidura. dzono cuito, dzono
huii, dzono huaha.
rico pueblo quetiene muchas cosas. ñuu quaha, ñuu caadzico,
ñuu caa ndaa.
rico en eredades. tay ñacutu, tay
yyocutu ini, tai yyondai ini.
rico hombre. tai yosaicata. tai yocaya, yoquahanino, tay quicodzo
maa, tai yyo yocacundita maa,
tai yyoquicayanino maa, tai yocuvui sicaitu, tai yocivui nanu
huahi.
rico en todo tay nihiini, tay saicata
ini, tai yyo huahadzico.
rico ser. yonihi inindi, yocuvui ñacutundi, yosaicatandi, f. quay, yocuvui huahadzicondi
rienda. ñee saquehe yuhu cauallo.
riesgo. sacuvui cana, sacuvui neni.
rifar o rixar los cauallos. yosiñate.
yosiñadzuq, yonaate.
riguroso. tay dzichi ini, tay ñandahuiini, tai yyo ini tay dzaaini.
rima o rimero. sacani yucu canu, sa
yyo yucu.
rincon. natnanu.
rincones tener la casa . yosiconuu,
yosicotnanu huahi.
riñon. duchi.
riñonada dzaha duchi, dzaha ñoho
dzucu duchi.
rio. yuta.
rio que se seca a tiempos. sichinduta
sichinduta ñuhu.
rio arriba yr. yondaa nuundi yuta,
yosaa nuundi yuta.
rio a baxo. yocai nuundi yuta, yondai nuundi yuta.
ripio. yuu quachi, yuu site.
riqueza. sanihi ini.
risa. sasiquacu.
risueño. tay sacu, tay dzihi yuhu, tai
sacu sacu.
risco depeña. toto nanu.
ristra de ajos. yoho tenaqmi yetu.
ristras hazer. yodzuhuandi, yotnaandi yoho, yotnaandi yetu.
R. A N T E O.
Robar. yodzuhundi, yoquidza
cuinandi.
robar salteando, yonamañahandi
yotasi huichi ñahandi, yosai queyendi, futu. quay, yonama nino
ñahandi.
robar muchos a saco mano. yocateta, yocatendaa ñahata, yocate nino, yosidzoninota, futu. cuidzo,
yocatandaa ñahata, yodza
sihita.
robar lo publico que es de comunidad. yodzuhundi sasi yuvuitayu
yondai nahindi sasiyuvuitayu.
robador. tai cuina, tay dzuhu, tay
yosacondaha, tay quidzandaha,
tay quayendaha.
roble. yutnuyata, yutnuyaa.
roca en la mar. totoyuta canu, toto
yondiyu ninoyuta canu, toto inino yuta canu.
roçar, yosandandodzondi, fu. cand,
yodzaqcoyondi, yodzaqcavuandi, yotneendodzondi.
roçarse el cauallo. yosaaquehe tnaha
ha
folio 184r column 1
folio 184r column 2
ha sahate, yosicondaa tnahate,
yosaanduu tnahate, yosaquaatnaha sahate.
Rociar algo con la boca. yotevuindiduta, cayani yotevuindiduta,
tiyaa yotevuindi duta,
rociar algo. yodzandavuandaandi
duta, yosatendaandi duta, futuro, cate, cayacayanduta yosatendodzondi duta, yodza coyondaandi duta.
rodar como la vola. yondii, yotuvuindaa, yosicotuvui huaha, futuro, cuico, yondiindodzo quana, yotuvuininoquaha.
rodar hazer hechar a rodar, yodzandiindi, yodzandii ninondi, yodzacuico tuvuindi, yodzatuvuindi.
rodear. yodzacaiduundi, yodza
cuiconduundi , yodzacuicondaandi.
rodear camino. nuquaa dequaandi
nucanudecanundi, nucuico decuico yoscandi. es en camino
que ba dando bueltas.
rodela. yusa, yusadzahui, yusasidzo.
rodear camino. yosacuicondi, f. qcuico, yosaquaandi, f qquaa.
rodeo de camino. ychi yosacuico,
ichi yosaquaa.
rodezno de molino. yutnu cuta dza
cuico yodzo duyudza cuico
yodzo.
rodilla. site, dzequesite, sobre la todilla, tnaasite debaxo vn poco
de la rodilla.
rodilla hincar. yocoocani sitendi,
yocoo tniño sitendi, yocoo cui-
cuiñe sitendi.
rodrigar arboles. yochihi naindi,
yochihituvuindiyutnu, yochihindi naitnu, yosanindi day yutnu,
fu. cani .
rodrigon. yutnu quehe tuvui, quehendai, quehe nai.
roer. yosasindaandi, yosasindodzondi, yosasininondi, f. casi.
rofian. tay sandaca ñahadzana, tay
sasini, tay sanoo tay quadze.
rrogar al ygual. yonaquatundi.
rogar. yonaquatundahuindi, yona
cañu yonatatundi nuuta.
rollizo. ticoo.
rollo yutnusatacaañaha, yutnudza
quana ñaha, yutnu yondaandevui.
romance. dzaha castilla, dudzu
castilla.
romancear o romançar. yosico nahindidudzu. yosiconahindi yuhu yodzacuico cavuandidzaha,
yosico caqndi, yodzacuicocuisindi.
romadizo quahidzitni, quahi cayu.
quahi dzayu.
romero que va en romeria, tai yosicandatu ñuu sica.
romper batalla. yosatnahandi yahi
yuhua, yocaandiyahi yuhua, yosivuindi yuhua yosanindi ychi yahi yuhua, f. qtnaha, f. qvui, f. cani.
romper batalla en campo. yotasi sahata sahatnaa, sahayecu, yondoyo
tatnu yusa, yodzatnahandi ñadzaa ñatnañu yecu.
romper. yondatandi.
romperse. yondata, yotanda,
ron-
folio 184v column 1
folio 184v column 2
Roncar. yoquetedzitnindi, yocaha
dzitnindi, yocatnedzitnindi, yoquidzindatnendi, f. cudzu.
Roncamente dar vozes. yocanandasandi yocana tnuyoo, yocana
naña, yocanandadzi yocanandadzi, yocanandandendi. para hablar añadiendo el verbo yocaha
Roncha. dusa sayocana.
Ronchas salir . yocana cuitandusa
ñee, yocanacuita tecuiñonee, yocanandusa yotnani ñee yosacoho nene tnani . quando tienen
sangre.
Rondar. yondaa ñuundi, yonditondi yondaandichi ñuu yosinonuundi. yosiconuundi niñu.
Roña. deye, tecata,
Roñoso. tay ñee deye, tai yocana
tecata.
Ropa. dzoo dzono.
Rosa. ita.
Rosa por abrir ytandetu, ita ninduu
Rosa abierta. ita nisaa, ita nindeca.
Rosca. dzitacuta dzitaindii yavui.
Rosquilla. dzitacuta quachi, dzita
huidzi.
Rostro. nuu, del señor. nana.
Rostituerto enojado estar. yodzoondisita, dzumadzeque yyo yuhundi nuuta yosini ñahondita,
ñehedzoho yyondi sihita yndita
ñahondi sihita f. cuindita.
Rostro boluer a vn lado, yosiconai
nuundi yosico cotondi,
Rostro boluer enojado. yosicocata
dzequendi nuuta.
Rostro boluer mirando enojado.
yosicocotoyyondi. l. dzaa l. dzichi
. l. satu.
Rostro boluer mirando con piedad
yosico cotondahui ñahandi, yondicocotondahui ñahandi.
Roxo. tay ydzi yaha.
Rostro triste. tay yyondehui nuu,
R. A N T E V.
Ruby piedra, yuu quaha, yndii nini.
Rudo de yngenio. tay dzitnu
ini, tayndatne ini, tay ñacasi ini,
tay ñacasi tay huasiini.
Ruda. yucu saha, yucu ñahadzehe
yucudzayu castilla.
Rueca. yutnu sacodzo cachi, yutnu
dzucu nino cachi.
Rueda de carreta yutnu cata cuta.
Rueda qualquiera. tecuta,
Rufian vide rofian.
Ruga. teye deye, saninucooyucu, sa
ninucoo teye.
Rugarse vide arrugarse.
Rugir las tripas. yosacu quete chisi,
yosacu tedzoco chisi.
Ruido hazer. yodza catnendi, yodza
nehe, yodzacañandi, yosasa sahadi yodzacañendi.
Ruido hazer con los dientes. yona
casi nohondi, yonacasi nañe nohondi yodzanañe nohondi.
Ruido hazer madera que se quiebra. yocanda yocande yocañe.
Ruido hazer cosas quebradas. yocanda yocadzi yocasa.
Ruido hazer el Rio quando viene
de avenida yocanu, yocatne, yosacu yehe cayu, yehe sacunduta.
Ruido
folio 185r column 1
folio 185r column 2
Ruido hazer el raton yodzacañate yodzacañete.
Ruido hazer los arboles con el viento. yocayu, yocañeyutnu, yocatne, yosacu yutnu, yehenehetnu.
Ruin hombre. taidzana, tay yehe
quahi,
Rumiar el ganado yonacasivvuite,
yonacasindihite yonana nuudzuqte, yosasite, fut, casi, yonatadzi
yonacasite.
Ruuia cosa. quaa, yaha.
Rumor de nueuas. yehendudzu tacutnuhu ñuu, dudzu yotacunino
ñuu, tnuhu saatacu ñuu.
Sabina tnuyuq.
Sabor de manjar. saadzi. sadzico.
Saborearse. yoquidza adzi dzaidzi
yuhndi yoquidza huico yuhundi, fu. cadza
Sabroso ser manjar. yocuvui adzi
yocuvui adzi.
Saco itne canu.
Sacabuche. cutu ñoho maha, cutuyondiye cutu yondaa nuu.
Sacar algo afuera. yodaacaindi, y si
es de caxa, yocana nahindi.
Sacar lana de almohada. yocanandidzondi, yocanacoyo yocananahindi, yocananaindi, cosas pequeñas.
Sacar algo para afuera desechandola. yodzacanacayuandi, yodzacananditandi, yodzacuitandi.
Sacar tierra de cimientos yosidzo
ninondi ñuhu, futu. cuidzo, yocanandidzondi ñuhu, yocaininondi ñuhu.
Sacar desenterrando muerto. yonananahindi, yocananahindi, yondai nahindi deye.
Sacar la lengua. yodzacaicuita yaandi, yodzacuicuicondi. yodzacai
yaandi, vn poco.
Sacar demonios. yodzananandi demonios. yonananahindi, yotasindi demonios, yondaitevui ñahadi.
Sacar clauo yodzandaindi, yodza
caindi.
Sacar vna cosa de otra, yotavuandi
yonatavuandi.
Sacar agua por alquitara. yodza toondi, yodzacai nininduta.
Sacar el aire de la bota. yodzananandi tachi, yodzacaindi tachi.
Aa
sa-
S. A N T E A.
Sabado. quevui iño.
Saber yosinindi, yosinitnunindi,
fu. qni, yonahandi.
Saber algo de cierto. yonahandi yonahatnunindi, yonaha yundi, yonaha casindi.
Saber perfectamente yonaha casinidi, yonahacuitendi mihindi
Saber en cosas diuinas tuhuandi dudzu ñuhu, yonahandi sasi ñuhu.
Saber lo que otro tiene en su pecho
yotuvuitnuni sindi, sañono inita,
sinitnunindi inita.
Sabio. vide abil.
Sabio que siente las cosas. tay sini
tnuni ini, yosaqni ini, tay yosaatuvui ini, tay yosaatadzi ini.
Saber el manjar. yosaha adzi dzico
yosini adzindi yosaquehe dzi
yuhundi, yotuvui adzi sindi, tener sabor
folio 185v column 1
folio 185v column 2
Sacar lumbre con artificio de palos
yosaundi, yosauninondahandi, yodzacaindi ñuhu.
Sacar fuego con pedernal . yodzacai ñuhundi.
Sacar diente o muela yocananahindi noho, yodzacai yocainahindi.
Sacar regla general haziendo execupcion yodzacai cohondi, yodzacai
ninandi, yodzacaiquaandi, yodza
cainanondi.
Sacar algo con la mano, asiendo della.
yocahindidzondi.
(nuu.
Sacar mancha. yodzandoondi, sanisaanuu
Sacar agua de pozo. yonatavuandi
duta, yocananahindi duta numa.
Sacar esipina. yonatnondi iño yona
tavuandi yondainahindi.
Sacar a alguo de las manos de otro.
yodzandai ñahandi, yondai nai
ñahandi yuhundahata, yonaquacaqueye ñahandi, yonadzita queye ñahandi.
Sacar la verdad por fuerça. yodzacaha ñahandi, yodzandaindi yuhuta, yodzita ninindudzuta, yotaa yecandi dudzuta.
Sacar de grillos o prision. yonana
nahindicaa ñoho, yonatavuandi
caa, yodzandaindi caa ñoho.
Sachar o escardar. yonadzayaandi
ñuhu yositundodzondi, fu. cutu,
yonadzatayandi.
Sacre. sasa.
Sacrificar. yoquidzandi huico, fu.
cadz, yocahahuicondi, yodzacoondi quevuindeye, para los muertos.
Sacristan tay yondaa sacristia, tay
yondaa sasi ñuhu.
Sacudir yoquedzendi.
Sacudir poluo de libros yodzaquachindi ñuyaca, yodzandachindi
yonatevuindi ñuyaca yonacanindodzondi ñuyaca.
Sacerdote dzutu sandidzo ñuhu.
Sacerdote mayor de los Indios en
su gentilidad naha niñe,
Sacerdote menor de los tales. tay
saque.
Saeta duvua.
Saeta tirar. yodzandaindi duvua.
Sacudir la mariposa las alas en el
suelo, o la gallina quando la matan. yosanicatate, fu, cani, yocuvuicaña, yonehe yondayute.
Saetera. yavui yndii huahi.
Sagrada cosa, sayy. sañuhu, sanicuvui yy.
Sagrario satnu sañoho dzica sancto
sacramento. dzoco ñuhu dzoco
sancto sacramento.
Sahornarse yosahandi, fu, saha, yotniño tnaycaca, yotniño yoco.
Sahumar. yodzasahandi cutu, yochihi ñumahuidzi, yodzatnanindi
dzusa.
Sahumarse. yonuquehendi ñumadzusa, yotnunindi cutu.
Sayal. dzoo coco.
Sayo. dzono.
(yo.
Saya de muger. dzamayuhucuta dziyo
Sal. ñee.
Salar. yochihindi ñee, yodzaquevuindi ñee, yodzahandi ñee, yodzacaa
nuundi ñee,
Salada cosa como potaje. yosaha
ñee, vhua, saha ñee adza.
Sala. huahi cani, huahi caa cani.
Sala-
folio 186r column 1
folio 186r column 2
Salario. yahuita, tahuita.
salario dar. yotasindi yahui, yosahandi, fu. cuhua.
salamanquesa. tiyechidzaa, cooquacu cooqhuaco.
salir de casa agena para yr a la propria. yondaindi.
salir de casa propria para la agena.
yocaindi.
salir como quiera. yocaindi.
salir a resicebir al camino yosacotondi ichi, fu. qcoto yosayuvuindi taichi, yosatuhuandi ichi, futu.
qtuhua, yonutnahandi ichi, yosa
tnahandi ichi.
salir para ser visto. yocaicacandi, yocai naha nuundi, yocaituvuindi.
salir el rio de madre. yocai canunduta, yonucutunduta, yosacavuanduta nuu yodzo, yosidzondita, yosidzocavuanduta yocai, futuro.
cuidzo .
salir la semilla. yosita, fu. cuta, yocana, yosinocoto.
salir a luz algo. yondaituvui yosino
tuvui, yotuvui yonatuvui, yosita
nino, yositandodzo, fut. cuta, yonasinotuvui.
salir humidad. yosinocasi, yosinoco
yo, yosino huidza.
salir como el agua hazia arriba, de
manantial. yocana coyonduta,
yocanaquete, yocanacavua, yocanacuidzo yocanandita.
salir de alguna parte huyendo . yocaicohondi
salir de lo intimo. yondai nini.
salirse la vasija, reçumarse o yosihi
yocai nininduta, yotoonduta ha
Salir con miedo. yocai cono yyondi
yocaicono yoyuhuindi
Salir el xilote . yotahui idza, yosaa
idza, yocanandaa idza . yocaindaa idza.
salina. sayocuvui huaha ñee, sayocana ñee, ytu ñee.
salitre. ñuhuvhua, ñuhuadza, ñuhu ñee.
salitroso. sayehe ñuhuvhua.
salitral. sayotuvui ñuhuvhua, sa
ñoho ñuhu vhua. saisi ñuhu
vhua.
saliua. dzee, dutadzee.
salmuera. duta ñee, duta dzadza
ñee.
salobre agua. duta vhua, duta
adza.
salpicarme el agua por dar en ella
golpes. yondavuandaanduta dzoondi, yoquetendaa dutadzoondi, yocoyondaanduta dzoondi.
salpicar. yosatendodzo yondavuanduta, yondavuacayanduta, yosita yavuanduta.
salsa para el manjar, sacasitnaha,
quete,
saltar. yondiyondi, yondavuandi,
yosandiyondi, yosandavuandi,
futu qd.
saltar la brasa, o centella sobre otra
cosa. yocandendaa ñuhu cayu,
yositandaa ñuhu cayu, yositacoyo yondavuandaa ñuhu.
saltar las astillas. yondavuandaa sahi yutnu, yondoyondaa, yocaindaa yocachindaa.
saltar el coraçon . yocatni inindi,
yonehe inindi, yocanda inindi,
A 2 2 yo-
folio 186v column 1
folio 186v column 2
yonehe yondayuinindi, ita nehe
ini, ytacatni ini.
Saltar el macho sobre la hebra. yosañu tnahate. f. quañu, para aues.
yosiñete, futu. cuiñe. yosiñe tnahate para cauallos y otros animales.
Saltar hazia arriba yosaandavuandi, yosaanditandi, yosaandavua
nino, yasaanavuandodzondi,
futu caa.
Saltar de arriba yondiyoninondi.
Saltar hazia tras. yondiyodzumandi, yondiyo satandi.
Saltar hazia otra cosa. yosaandavuandi nuusi, fu: qnd.
Saltar resurtiendo yocoo casa yonde casanino yondenduvuanino,
yonduvuanino.
Saltar a los ojos yondavuandaa
nuundi.
Saltar en otra cosa . yosaandavuandodzondi, f, qnd.
Saltar allende yosandidzondi,
yosidzocavuandi, yosidzonditandi.
Saltar y correr, yendo de priessa.
yondiyocavuandi, yondiyo quachindi.
Saltar los ojos. yocande nuu, yocanacavua nuundi.
Saltear yonamañahandi, yosaacuitañahandi, yosaiqueyendi, sasi
maita, yosadzindi ichi, fut. cadzi.
y para muchos. yotatendaañahata, yocatendaañaha.
Saludar. yoyuhui canu ini ñahandi,
yoyuhuiñahandi, yodzacanu ini
ñahandi.
Saludarse el vno al otro . yoyuhui
canu ini tnaha, yodza canu ini
tnahandi,
Saludar al que me saluda. yonatniñodzavandi dudzu canu ini, yonadzahuidzondi dudzuta, yonadzahuidzonaandi dudzuta.
Salud. sandai sandatnu, sacoondai,
sacoondatnu.
Saludable cosa sayositanini, sayocuvui huatu, sacuvuindatu, sayosatnaha, sayotnuma .
Salua hazer en la comida. yositotnunindi sacasi, yosasitnunindi, fu coto, fu. casi.
Saluacion. satavui ini, sa cacu sa
caicuisi.
Saluador yyayotavui ñaha, yyatavuindodzoñaha , yyayodzacacu
ñaha.
Saluarse. yocacu, yotavui ini, yocaicuisindi, yocacu yosino de algun peligro.
Saluar a otro yodzacacuñahandi, yodzacacunino ñahandi, yocahiquevui, yocahinditoñahandi, yotavuiñahandi.
Saluados. dzoo yachi, sañe.
Saluaje tay yehe yucu, tay sasicayucu.
Saluonor dziyu.
Saluia. yucundavua, yucuyuvui.
Sana cosa. huaha, dai saña nitevui
Sano hombre. tai datnu, taindai,
tai huaha.
Sanar de alguna enfermedad. yondahandi, yonduvui huahandi
Sanar a otro . yodzandaha ñahandi.
Sa-
folio 187r column 1
folio 187r column 2
Sanar algun tanto. quandequai ini,
nindequai ini.
Sanar de alguna pudrecion de miembro. ninde noho ñee, ninanachitu coño, ninduvuindaa coño.
Sanar de algun encogimiento de
miembro. ninacuita tuchi, ninacaatuchi.
Sanar de quebradura de braço o
pierna. ninde coho tnaha yeque,
ninucoho tnaha yeque, ninucuiñendaa.
Sanar de los ojos enfermos. ninandusa nuundi, ninacoto casi, ninduvui casi.
Sancochar carne. yodzacaa nuu yocondi coño,
Sangrar. yodzacaindi neñe. yochihi yuchi, yodzaquevuindi yuchi, yo
tuvuindi yuchi, yoqunindiyuchi.
Sangre. neñe.
Sangradera. yuchituvuindaha.
Sangre recogida por golpe. neñe
tnani, nisacoho neñe tnani, nitadzi nini.
Sangriento, o ensangrentado. sayondichineñe, sanisaa nuu neñe.
Sangre lluuia, sacoonee cani neñe
siñahadzehe, sayocoyo nee cani
neñe siñahadzehe, quahi duvua
yoo, quahi saquehechita, quahi
yocoyo neñe.
Sangre corrompida. neñe sisa quehechita
Sangrentar. yodzacaanuundi neñe
yodzandichindi neñe, yodzacatundi neñe, yosaqndi neñe, futuro, caq.
Sangraza, dutadzaha.
Sanguijuela. cooñana, cooyosivui
ñaha, cooquedze.
Sancta cosa. saii, sahuaha, sañuhu.
Sancta y sagrada. sanicuvuiyy, saniquidza ñuhuta.
Santificar. yoquidzayyñahandi, yoquidzandoo ñahandi.
Sanctiguar por bendezir. yoquidzayy, yoquidzañuhundi , futuro. cadz.
Santiguarse. yotaatnunindi tnaandi,
yotaatnunindi maindi.
Sanctos los que esta en el cielo. yya
nicanandita, yyanicai cuiñe, yya
nicanano qua nuhuyaandevui.
Sapo. tiyahuadzecui.
Sarmiento de vid. daha yutnundayayoho.
Sarna. deye.
Sarnoso. tay nicanandeye.
Sarpullido. deyetnai, deyeticata.
Sartal de cuentas . dzequecaanduhua.
Sastre. tai quicu, ñahuisi quicu.
Satisfazerme de algo. yocuvui huatuinindi, yocuvuindaa inindi.
yondaa nuu inindi, yonucoho
inindi.
Satisfazer a otro, yondadza huatu
ini ñahandi, yodzandaa nuu ini
nahandi, yodzasisininiiniñahandi, yondadzadzee ini ñahandi,
Sauañon. sacahui saha, sandadzu saha, sa sañu saha, sandata
saha.
Sauana de cama. dzooyadzi. sacavuandihi.
Sauco arbol. yutnu cate.
Sauçe. yutnu ñuu.
Aa 3
folio 187v column 1
S. A N T E E.
Seca cosa. saniyechi.
Seca cosa mucho sanicaña.
Secar al sol, yodzayechi dicandii, yonadzayaandi, yodzadzaandi, yodzayechindi quandii, yonadzaqnindi cani.
Secar al ayre. yodzadzucundi tachi,
yodzaqni tachi
Secarse yoyechi, yonayechi, yonayaa.
Secarse el maguei, despues de auer
dado la miel. yocatne yavui.
Secar lo mojado. yoquidzayechindi, yoquidzayaandi, yoquidzandadzondi, fu. cadz.
Secreta cosa. sayuhu sandoyo.
Secreto hombre. tai cutu yuhu cutu ini ñohomaaini.
Secreto tener. yosadzinino inindi,
dzoñohocainindi.
Secretamente, dzoyuhuni, dzoninini.
Secretamente lleuar algo. yonaininindi, yonai yuhundi, yonaidoyo
yonaidihindi. fu. canai.
Sed. sayechinduta, sayaanduta, sasihidzoconduta.
Sed tener de algo que desea. yoyechi yoyaandi.
Sed tener yosihidzocondiduta, yoyechindi duta.
Seda. yuhua seda.
Seda torcida yuhua nicavua.
Seda floxa. yuhua huita.
Sedal para pescar. yohotnee tiyaca
tavuatiyaca.
Segar. yosanundi huiyu, fu. canu, yo
folio 187v column 2
yodzacaindi huiyu, yotahuindi huiyu, yosandandi huiyu.
Seguir acompañando yosandicondi, futu. qdico, yondicoñahandi,
yodacandita.
Seguir el rastro de las pisadas. yona
quaindi sahata, yehendicondi sahata, futu, quehe, itandicondi sahata, futuro. cuita, sananducundi
sahata.
seguir a otro ymitandole. yehendicondi sita, f. quehe, yositodzavuandi sita, futu. coto, yosaitaniñondi
futu. quay.
seguir al señor yondeñuhundi, fu.
condehe.
seguir el perro a su amo ytandico
nina stohote yondicote, f. condico
yosandicote, fu. qnd.
seguir de lexos. ytandico sicañahandi, fu, cuita, yondico sicañahandi,
sandico sicañahandi.
seguir los mandamientos de Dios.
yondaayondicondi huidzodzahanDios. fu. condaa, f. condi.
segun, aduerbio. dzavuatnaha.
segundo. sacuvui vvui.
seguro, descuidado. tay nidzahuindodzo ini, taydzoninaa caini, tay
yyonaaini, tay yonaa ñuu ini tay
ñayonaha tnuni.
segurar, asegurar. yotniño canu ini
ñahandi, yoquidzacanu ini ñahandi, yodzadzahuindodzo ini
ñahandi, yodzandaicoho ini ñahandi.
seguro de peligro. tay sasica ñuhu
yoco tay sasicandaa, dzico, tay
ñayosandehe nino ini, tay ñatu
tu-
folio 188r column 1
folio 188r column 2
tuvui sasatadzi ini.
Seguro estar de trabajo. yoo yodzandehe, yodzacuta ini, yoo yondoyonai, yondoyotasi naa tecuiñe, ñuundaa ñuudzico yyondi,
ñuu huaha yyondi.
Sellar escriptura. yotaatnunindi tacu, yotaandusandi, yosadzindi dusa, fu. quadzi
Sellada estar . yondaandusa, yondaatnuni.
Sello. caa sadzitutu, caa tatnuni,
caa sadzindusa, caa taandusa.
Semana. idem. l. huita, eequevui vsa,
nee vsaquevui.
semblante de cara . sasituvuitnuni
nuu, sacachi tnuni nuu, sayotuvui nuu.
sembrar. yochihitatandeq, yotasindita, yosaqndi tata , futuro,
caq.
sembrar, esparziendo. yosatanditata, fu. cata, yodzaqcoyondi tata,
yodzaqcononditata.
sembrando estar. yosaquehetata,
futuro. qqueh, yosiyotata, yosahatata
sementera itu.
semejar, comparar. yotasitnahandi
yodzatnaha tnahandi, yodzadzavuandi, yodzaqtnahandi.
semejante ser. yonaquainindi sita,
yonaquainee, yonutnahandi, yonduvuidzavuandi.
semejar, o parecerse vna cosa a otra. dzavuayotuvui, dzavua yonana, dzuchi satnaha , yosatnahadzavua.
Semejante con otro . dzodzavuan
ndu duvui, dzo dzavuandu dehe
taca.
senda. ichi cuiñe.
Sendos. ee eenita, ee eeta
Seno de vestidura. sasicaindaha, sadzacaindaha.
Sensual. tai too ini, tay yochihi ñuhu yeque coñota , tay yosaiñuhu yeque coñota, tay yotaa ini
yeque coñota.
sentarse. yocoocoondi
sentado estar. yyondi, fu. coo.
sentarse enel suelo, yocoocoondihindi, yocootasi cahandi, nuu
ñuhu.
sentarse de golpe. yocoocasandihindi.
sentarse sobre otra cosa. yocoocodzondi, yocoochidzondi caha.
sentarse arrimandose . yocoo coondaatuvui.
sentenciar yositnotasindi, yotasinu
nindi, yocachi tnunindi, yodza
sinocavuatniñondi, yodzaqndehendi.
sentenciar, dando su parecer . yotuvuitnunisindi, yosaaqni inindi
fu. qqni.
sentina, lugar de suziedad, saninataca sandii, sacuiya.
setina, hedor. sasaha quene, sasahandii, sasahacuiya.
sentir dolor. vhui yosinindi, yyovhuindi, yocuvui vhuindi.
sentir el mal hecho. yonatuvuitnunisindi.
sentido, lo que sentimos. sasinitnuni,
sentirse de algo. yotusicacainindi,
yocuvuicacainindi.
A a 4 Sen-
folio 188v column 1
folio 188v column 2
Sencilla caa eeni, caa huisini, caa
yadzini.
Sencilla poner alguna cosa yosaq
yadzindi, yosaqee, yosaq huisindi, fu. caq.
Señal, tnuni, dai, taniño, dusa.
Señal de herida. yanda.
Señalado estar asi. sanicuvuiyanda
yondaa tnuni yanda, f. cond.
señal dar en la compra yosahandaayahuindi, f cuhua, yotasindaa
yahuindi, yosaqndaa yahuindi,
fut, caq.
Señales de la mano. sayondaa tnuni daha.
Señal de aguas. yyo nuhu, yonduvui nuu yucu yonacoto yyonuu
yucu yotuvui tnuni dzavui, yonduvui ñuhu, yonduvui yyo
nuu yucu.
Señalar. yotaa tnunindi, yosanindaa tnunindi, fu. cani, yosaqndaa
tnunindi, f. caq.
Señalado ser. yonucuvua tnuni, yosacuvua tnuni, fu. qcuvua.
Señalar con el dedo yonaha ñoho
nuundita, yonahandahandi.
Señal dar alguno por donde se presuma que hizo algo. yodzatuvui
tnunindi, yonaha tnunindi.
Señas dar de la persona o lugar yonahandi sita, yonaha tnunindi sita.
Señor stoho, yya,
Señor de sieruos. yya yyo. l isisiyo,
daha saha, yyayyo ñadzaya, yya
yyotai ñoho yahui,
Señor grande, yyacanu, yya toniñe
yyacanu toniñe.
Señor de casa tai yocuvuinuu huahi, taydzi huahi.
Señora yyadzehe.
Sepulcro yavuindusindeye, ñaña,
yavui ñaña,
Sepultura de señores, dzocoyeque
huahi yeque.
sepultar yosasindeye, f. cusi, yochihi yuhundeye.
Sequedad. sayechi, vide, auer
esterilidad.
Ser. yocuvuindi.
Ser menos que otro. yonucuvuindi nuuta, yonuundaandi, yonuundahandi, yonucoho yonuu cuisi
ninondi nuuta.
Ser de vn tamaño. dzodzavuanduvui, dzo denducuhua.
Ser embiado. yosinidzaha tniño, yosini tniñondi, f. qni.
Ser experimentado. sañoho ini, ñoho tnuni inindi, sañohonuundi,
sayonahandi sayosini tnunindi.
Ser juzgado. yosiyo tnuni tniñondi
f coo, yosiyotniño yocuvui tnuni tniño, yosinocavuatniño.
Ser mayordomo. yonaha tnunindi
sasimayta yosai tnunindi sasimayta yotniño nuundisasimayta ñoho sahandi.
Ser alabado yodzo huidzo huahandi, yosacodzo huidzo huahandi,
f. codzo, f qcodzo.
Ser ensalçado. yosaquehendudzundi, yosaquehedzicondi, f. qquehe
inditadzico, f. cuindi, yehendudzu yyondi, f. quehe.
Sereno tiempo hazer . yñedzadzi,
iñe huii, nitehuini sinaandevui.
Sereno
folio 189r column 1
folio 189r column 2
Sereno. casi, tachi cuiñe.
Serenar poner al sereno. yocoo tasindi casi ñuu.
Sermon. huidzo sahu, huidzodzaha
dudzu ñuhu, catna sahu, sahu tachindudzu huidzodzaha.
Ser vencido. yocuvuinduqndi, yosaicahandi, yocuvuidzahandi, yosihi ninondi, f. cuvui.
Serpiente. coo.
Serrania. yucu isi yutnu.
serrana cosa. sacuvui huaha yucu,
sayehe yucu, sahuasi yucu,
seruir yosino quachindi. f. cono, yosino noondi, yyondi nuuta.
seruidor. tai yosino quachi.
seruir a la mesa. yosiconaindi sacasi
yosino nai sacasi, yosaquaindi sa
casi, yosanaindi sacasi, fu. qquay,
fu. qnay.
seruidor vide bacin.
seruir administrar. yoquidzandi
tniño, f. cadza.
seso sentido. sacuvui cuhua, sacuvui tuhua ini, satacuini, sacuvui
casi ini.
sesudo. tay tuhua ini, tay tacuini,
tay sinitnuni, tay yondudzu
dzinita.
sesos. yusadzini.
sestear tener siesta. yondai tnaindi,
yonaquai inindi, yondaha tatendi ñucañu, yocoo coo catendi
ñvcañu, yocoo coondi cate.
setenas pagar, yosinondodzo vsa
yonatniño yahuindi, yosaandodzo vsa, yondaa codzo vsa, yotniño yahui.
seta de lo que alguno sigue. sayehen-
dico nino sasicandi, sayehendico.
sasicandi.
Setiembre. yoo cuvui ee.
seto sacu,
seto hazer. yodziñandi, yosanindi,
fu. qni, yochihindi, yodzahandisacu
seto cercar. yodzacuiconduundi
sacu, yodzacuicondi sacu.
seuero hombre graue. tai yeheyy,
yehe ñuhu, tai yonachihidzico,
tai yosito ñuhu, tai yosito yy.
sebo. dzaha.
sebo derretido. dzaha ninduta.
seboso lleno de sebo. sayehedzaha,
sayyodzaha, sañohodzaha.
S. A N T E I.
Si. ama, dzavua. d para con los señores. dzevuito
si conjuncion condicional. tana
si de veras. tandisa, tacuite.
si nunca. tañahoo.
siempre. dehetnaha quevui, devuindevui, duvuinduvui.
siempre viua. tequeye.
siempre viua la flor. itadzaa.
sienes dziñe namadziñe , dziñe cono.
sierra. yucu.
sierra subir. yosaandodzondi yucu,
yosaa tuvuiudi, f. caa.
sierra abaxar. yonacuinondayendi.
yonacuita noondi, yocaindodzondi yodaindi, yonoondodzondi,
sierra de hierro. caa sanda yutnu
caadzee yutnu, caa tequeque,
caa yehe noho.
sieruo. daha saha, tay noho yahui.
sieruo
folio 189v column 1
folio 189v column 2
Sieruos sin prouecho . tai dzondahui, tay dzotnuni dzohuisica.
Sieruo nacido en casa, dzaya ñuhu
yocondi, dzayadzana dzaya
deyendi.
Sieso. dziyu.
Siesta en el medio dia. sandaha cate
ñucañu, sandai tnai ñucañu, sana
qua ini ñucañu,
Signo. vide señal.
Significar. yonaha tnunindi, yodza
tuvui tnunindi.
Significar pronosticando. yotniño
yuhundi, yocachindi, sadzoicacuvui, yocachi tnunindi, sadzoica
qtnaha, yotasindidudzu, vide
pronosticar
Silencio. sadzaquehui, sanadzitandudzu, sacadzi yuhu.
Silo para trigo. yacayuhu, yavui
yuhu.
Siluar. yotutundi, yocana tutundi,
yodzacaadzuvuindi, yotevuindi
dzuvui, yodza quacundidzuvui.
Siluar a otro en afrenta. yocanandaandi, yodzacaadzuvuindi sita,
yochihi yavuindita.
Siluar como hazen los yndios quando suben cuesta. yodzatatundi.
Silla. tayu, tayu ñoho.
Silla de cauallo. tayu sacodzota.
Simiente. tata, deq tata.
Simular o fingir lo que no es. dzo
yodzandai nicandi, dzoyocaha
tnuhu candi, dzoyodzacoto ñahanicandi.
Simple no doblado, tayndaa ini, tai
cuite ini tay dzo eeinini.
Sin preposicion. sañatuvui, saña, ña
vt ñanduta,
Sin razon. ñatuvui saha, dzo huisinica, dzonaa dzoñuu, dzonahaca
sin culpa. ñasaha, ñadzica, ñaquachi
ñatuvui sanicuvui, ñatuvuinuu
yeca quachi,
Sin prouecho. dzodzicoca, dzocahaca, dzonahaca, dzoyosita ninahaca, ñatuvui saquicodzo, ñautuvui
sandaicata, ñasatuvuindaa.
Siniestra cosa. ñandaa, caa yaqua,
caa yohoca, caa siyoca, caandiyoca, caandi yeca.
Siniestra mano. dahaitni dahadzatni daha yaqua.
Singular cosa. sayoo satnaha, ñatuvui sanduvuidzavua ñatuvui sanutuaha, ñatuvui saq saa, qtusi, sa
caa dzeeca, caa quaaca , sacaanina.
Sino conjuncion. taquaha, tañaha,
fu tahua.
Sino fuera por mi. tayoondi, yyo.
Sincel de platero. taca caandusa, dziñuhu.
Sisa que se pide. sayosaindodzondaha tay cuica, sayondaindaandaha
tay cuica.
Sisar. yocaindaandi, yosaindodzondi, f quai, yodzitandodzondi.
Sitio por asiento de casa o lugar.
chiyo.
S. A N T E O.
So por debaxo preposicion. chisi
nini, saha.
Sobaco debaxo del braço. dzahi
chisi dzahi
soba-
folio 190r column 1
folio 190r column 2
Sobaquina hedor. sasahadze cui.
Sobarcar yochihi dzahindi.
Soberana cosa. sahuaha sadzico,
sanino,
soberanamente tnuhudzico, nino,
huaha.
soberuia. sasaaini, sacuvui ninoini,
sasanu ini.
soberuecerse o ensoberbecerse. yosaainindi, yosanu inindi, yocuvui
dzico inindi, yocuvui nino inindi
yocuvui yyoinindi.
soberbio. tay saaini, sanuini.
soberbio que no se humilla a nadie,
tay ñayonacaye tay ñacoo coto
tay ñasa coocaye, tay cahanihicahatnuhu, tay ñayosacuiñendiye,
tay ñasacaha huihi.
soberbio en el hablar. tay caha nino, cahadzico caha tachi.
sobornar vide aficionar con dadiuas.
sobras sanindoo, sanindoo dodzo,
sanindoondaa.
sobras de la comida del señor. tahui
sahi, tahui nee, tahui ñañu, sanicachi, sanisaandita.
sobrar. yondoo.
sobre pujar. yotasisiyondi, yosaanduundi, fu. caa, yochihi yahandi,
yosaa codzo, fu. caa, yoca codzondi, yocana cuiñendi, yosinocuino
yocanandita nino, yosacodzo nino, yocanacuisi, yochidzondisindi, yodzoca, hooca huahaca.
sobreaguarse algo. yocanadzuta,
yocanacuita, yonanadzuta, yocanatnani , yocanacavuandodzo
nuunduta.
Sobre preposicion nuu, dodzo. en
composicion. f. codzo.
sobre nombre. sayodzotnaha. sanani, sayodzodzini sayodzo dzeque
sanani.
sobre nombre poner yochidzo tnahandi sananita, yochidzondisacodzodzini sanani, yocootasi sacodzodzini sanani.
sobre escriuir . yotaandi sata tutu.
nuu tutu.
sobre todo precediendo platica. dzavua hooca tucu, dzavuatucuca,
dadzavua tucu,
sobre venir dzonduvui nisasaa. nisa
tnaha niquitnaha.
sobrina, dzicu.
sobrino dzasi.
socolor, o con achaque. tnuhu huisi
ini, tnuhu sitonini ini ñaha, tnuhu
sini nini ini.
socabarse la tierra con agua yocoondaa, yo sacuita tnani, yocaindita
ñuhu, yotnani, yocuvuidzahua.
socorrer. yochihindayñahandi, yocuvuindi sihita, yñendi sihita, fu,
cuiñe, yñesihindita.
sofrenar . yodzatuhundi site, yona
dzitandi.
soga yoho.
sojuzgar yoquidzaquai ñahandi,
yodzacoo quai ñahandi, yodza
coto yyo ñahandi, yodzacoo cuita ñahandi, yodzacoo cuisi ñahandi, yodzayuhui yyo ñahandi, yodzacoo cavua ñahandi.
sojusgar el que esta en lo alto a los
de abaxo. yonditondodzo yondayandodzo ñahandi.
Sol,
folio 190v column 1
folio 190v column 2
Sol, planeta dicandii, y enla gentilidad de los Indios dezian yyacaa
maha. l. camaa.
Sol salir. yocanandicandii, yocanadicandii yosinondicandii.
Solar, señalar el relox yondaa
cuhua tnuni dicandii, yondaa
tnuni.
Sola persona, o cosa. mainindi, dzo
maynindi, dzo mai ñuhundi, dzo
eenindi.
Solamente. dzondaani, dzondehe
dzavuani, dzomihini,
Sola vna vez. hoo ñuhuni, eeniquevui, eemihiniquevui.
Solas dos vezes. vvuisichi dzuhuani
Solamente agora. dzocuvui huitna
dzondaanihuitna dzohoonihuitna, dzohuitnani, dzocuvuini
huitna.
Solar de casa. sacuvui huahi, sacavua
huahi, siñasi, chiyosi.
Solar, hechar suelo. yocanindi chico, yocootasindichico.
Solaz. sadzacanu ini ñaha, sadzandai nuu ini ñaha, sadzahuatu ini
ñaha.
Soldar. yotneecutu, yotneetnaha
cutu, yondenoho ñee, yotnaha,
yonandutucoño.
Soldar actiuo. yodzatneetnahandi,
yodzatnahatnahandi, yodzacaanduundi, yodzacaanduutnahandi, yotaa tnahandi, yonadzacuicotnahandi
Soledad sayooyyo, sayyu, sa iñe
yyu.
Solene cosa. sacanda, canucanda.
solemnemente. tnuhucanda.
Soler. vide, acostumbrar . dzavua
yunisiyocadza, dzavua yyo, dzavua yuyoquidza, yehetnaha yoquidzandi dzavua.
Solera, yutnu nuu nama, yutnudzuqhuahi.
Solicitar a muger. yodzacuvui ini
ndiña yodzatnuhundi siña, yochihi yuhu ñahandi, yodzacatne
ini ñaha
Solicitar negocio. yotniño sahandi
yosicondodzondi, futuro, coto,
yodzanumindi, yondaa tniñondi
yodzandacundi , ñoho sahandi tniño.
Solitario paxaro. tendaca, tedzimi.
Solitario hombre, tay sicadzee, tay
yehe yucu, sicayucu.
Soliuiarse. yosaanditandi, f, caa, yocananditandi.
Soliuiar lo pesado. yosaanaindi, futuro, caanai, imperati. quasanay,
yosaachihindahandi, yondaacaanditandi.
Soltar tiro yodzacande, yotevuindi, yodzacandendi yodzaqhundi.
Soltar deuda yodzacaindi sita, yodzandoyo ñuhundi, yodzanaaninondi, yosai canu inindi sita, futuro, quai.
Soltar de prision. yodzandai ñahandi, yonandasi ñahandi, yodzanana ñahandi.
Soltar sueños declarandolos. yona
tniño sani, yonatniño yuhudi, yodzandaandi yuhu sani.
Soltar lo que tengo asido, yodzañandi,
Soltarse asi, yondai, yondaicavua,
yocai, yocaicavua.
Sol-
folio 191r column 1
folio 191r column 2
Soltarse con descuido alguna. palabra. yocanandita dzanandudzundi, yocaha naa inindi, yocana caha dzanandi, yocana caha queyendi yyosinocasandudzundi.
Soltar juramento. yonandasindi,
yodzandaindi.
Soltero tai cai tai quaa, taysicamai
tay nindai caca.
Sollocar yosaa nuu inindi, yosacaca inindi, yosacu yuhundi, f. caa.
f quaca, f quacu.
Sollamar. yodzucundaa yaa ñuhu,
yondavuandaa yaa ñuhu.
Sollar con suelles yotevui ñeendi,
Sombra. quandahui, cate date.
Sombra de hombre. dzinañu
Sombra hazer actiuo . yochihindi
cate, yosatandi quandahui, futuro cata, yochihindi quandahui.
Sombra hazer neutro por estar cubierto el sol. iñendate, f cuiñe,
ita huico, iñe huico.
Sombra auer, por venir alguna nuue, ninuquehe cate, ninandate,
ninucuita cate, nindendita cate
ninuquehe quandahui.
Sombra auer, yehecate, fu quehe,
. l. quandahui , yocuvui quandahui.
Sombrero. sañohodzini, sayodzodzíni, catedzini.
Sombrero ponerse. yotniñondi, sombrero, l cate dzini.
Somera cosa. ñacono, yadzini caa,
yadzini.
Someterse a alguno. yosaquehetnahandi, yosaquehendahui tnahandi, yosaiyyondi yosito yyondi si
yoyuhui yyondi sita.
Son, o sonido. satacu, sacatne.
Sonar la trompeta . yehe sacu dudzu cutu, yotacudzee dzee dudzu cutu.
Sonajas. caa yocadzi, caa yoquidzita caandadzi.
Sonajas de los yndios. doco.
Sonar ronco, yotacundasa.
Sonar la olla a quebrada yosaandaya, sacundaya, yosaa tahui, yosacutahui, quedze.
Sonar bien como sana, yosaadzii yosaandanda.
Sonar como a cosa llena. nama saa,
nama sacundatni.
Sonar como tomines o campana.
yocanda, yosaa cadze, yosaadzii.
Sonar los çapatos quando andan.
yocañendisayocuvui ñeendisa.
Sonar como trueno. yocande.
Sonar bien yotacu huaha.
Sonar en el maiz las ojas que menea el viento yocaña,
Sonar el eco. yosaquehedzandaha,
yehedzandaha.
Sonar el fuego que haze ruido, yocayu ñuhu, yosisia ñuhu.
Sonar o zumbar los arboles con
el ayre. yocayu, yosacu, yonehe
yocatni.
Sonarse los mocos. yosanidzitnindi , futuro. qni, yoqnidzitnindi.
Sonadero, dzoo nacuhuadzitni.
Soñar. yosanindi.
Soñoliento estar. yocuvui yehua
nuundi, yonatnaha dzucua, yoquidzi
folio 191v column 1
folio 191v column 2
yoquidzi nino, quidzindichindi, ña
yondaanditadzucuandi, ñayonatahuinini nuundi.
sonrreirse. yocoo quacundi, yehe
sacu yuhundi,
Soppa. dzita ñohondoyo, ñohondasi, ñoho chii.
Sopear hechando sopas. yotniño
chii yotniñondasi doyo.
Sopear mojando en el potaje . yodzatneendi dayu.
Soplar yotevuindi.
Soportar o sufrir a otro . yosaha
inindi, f. cuhua, yosai canu inindi
yosaihuayinindi, f. quai, ñayodza
nuundi.
Sordo. tai dzoho, tai ñatacudzoho.
Sordecer. yocuvuidzohondi, yodzohondi, nicana nuu, nicana cuino tutnu, yondadzi tutnu yondadzi dzoho, yondiyu dzoho.
Soruer. yodzitandi. yosihindayu,
fu. coho.
Sospechar yotadzi inindi, yosaa tutuvui inindi, yosaa tadzi inindi,
yosaqni inindi, yoquinuu, yoqui
tadzi inindi.
Sospechar mal de otro yotadzi ñena inindi, yosani ñena inindi, f. cani, yotadzi tucu inindi sita, yonde noo nena inindi, yosanoo ñenainindi sita, fu. qnoo, yodzaqhu
ñena inindi.
Sospechoso. tai tadzi ñena ini.
Sospechoso de quien se sospecha. tay
satadzi tucu ini sita, tay satadzi
ñena ini sita.
Sospirar. yosaca inindi, futu quaca,
yosaa nuu inindi, fu. caa.
Sospirar hazer a otro. yodzaquaca
iniñahandi, yodzacaa nuu ini
ñahandi.
Sosegado estar todo yñedzadzi, yocuvui dzadzi.
Sosegarse el viento. yoquehui, yocuvui dzadzi.
Sosacar. yosicondaa ñee ñaha,
yodza caha ñaha yochihi yuhu ñaha.
Sosegarse de alguna turbacion yondai coho inindi, yonduvui huatu
ini, yonaquai ini, yonduvui cama
yonduvuidzee ini,
Sosegar a otro. yodzandai coho
ini ñahandi, yoquidza cama ini
ñahandi, yondadza huatu iniñahandi, yondadza canu iniñahandi, yonatniño iniñahandi.
Sosegar o pararse algo yoquehui,
yoquehui nino, yotuhu nino
Sostener. yotuvui ñahandi, yotnee
ñahandi, yochihi tuvui ñahandi,
yochihitnee ñahandi.
Sostituto ser de alguno. yocuvuindi naata, ñohondi siñata.
Sostituir. yotniño siñandita, yosahandi siñandi sita.
Soterrar. yochihindi ñuhu, yochihi
yuhundi ñuhu.
Sotil cosa como arina. yyondihi nicuvui.
Sotil cosa. sahuii, sahuayu, sa
huaha.
Souar. yoquitundi, yonadzindi, futuro . quadzi , yosau nino, futuro, quu, yoquidza huitandi,
fut cadza.
Soua-
folio 192r column 1
folio 192r column 2
Souajar, yoquitundi, yoñoo ninondahandi.
cuvui vvui sandicondi tay ndodzo nuu.
Sudar. yocana tnaindi, dzotnai dzondutandi , yondaandutandi , yndaa tnaindi.
sudor. dutatnai, tnai.
sudar mucho por el mucho trabajo
o calor. yndaa cayutnaindi , ita
coyotnaindi.
sudito. tai yondacata, tai yehetnahasita, tai yehendahuitnaha, tai
yyo sihita.
suegro. dzutudzidzo.
suegra. dzehedzidzo.
suela de çapato. sañoho tnahandisa
sueldo ganar. yosaindiyahui, f. quay,
yonihindi yahui.
suelo. nuu ñuhu, chico nuu chico.
suelo de ladrillos. sanisa cavuandoho tavui, saninañuta doho tavui
sanichihi tnahatadoho tavui.
suelo de losas. sanisacavua yuu, saninañuyuu, sanitnaha yuu nono
suelto no atado. sanindasi, ninandasi, sanindaindaa, sasicaquaa.
suelto ligero. tay saa, tay cama,
tay yachi.
suelta de cauallo. yoho coho saha
cauallo.
seño. sani.
sueño gana de dormir. ñumana,
saquidzi.
sueño tener. yoquesi ñumana nuundi, yehe ñumana, futuro, quehe,
yocuvui ñumana nuu, ynino ñumana nuundi.
sueño pesado . ñumana yonaa ini,
yoquidzi naaini.
sueño
S. A N T E V.
Suaue cosa. adzi, huidzi.
suaue canto. yaa nutnahaini, yaa
dzandesi ini yaa yonadza
saa ini.
subir. yondaandi, imper, quandaa,
yosaandi, imp. quasaa.
subir a lugar alto pata andar encima. yosaa cacandodzondi.
subir cuesta. yosaandodzondiyucu,
f. caa, yosaandi yucu.
subir por palo yosaandahandi yosaandodzondi.
subir a dignidad. yonaasiñandi, yonihi tniñondi.
subir algo actiuo. yodzacaandi, yodzandaandi.
subir saltando. yosaandavuandi, yosaandi tandi, f. caa.
subir al cielo. yonucoo dzicondi andevui, yonucoo canda, yonu coodzee andevui.
subitamente. dzohoondu tuvui,
dzotuvuindu, tnuhu naa ini,
dzonaa ini.
subita cosa . sanicuvui naha nooni,
sandaitani.
suceder a otro en nacimiento. yocacuvui vvui, yocacu tacundi.
suceder a otro en oficio. yosaquehendico siñandi. l. tniñondi, nidehetnaha nicoocoo siñandi niqui
tnaha nicoocoo siñandi, yondicondodzo tniño nicoo coondi.
suceder al que va camino. yosaha
folio 192v column 1
folio 192v column 2
Sueño liuiano ñumana quidzi tiñee. l tedzi.
Suero de leche. duta nicai ninidzecui, dutanicoo dzecui,
Suerte. noño.
Suertes hechar. yotasindi noño.
Suerte caer sobre alguno, yosaquehe noño, f. qquehe.
Suerte de tierra. ee. sichi itu.
Sufrir. yosaha inindi, f. cuhua.
Sufrirse reportarse. yosichi ñee yuhundi, yosahainindi yotniñoyee
inindi yonacuchi ñee yuhundi.
Sufrible cosa que sufre. sasaha ini,
satniño yee ini, saquidzandai ini
sacuvuicuhua ini.
Suyo, sasimayta.
Surco de arado, sanicuvui sichi, sanisanuusichi, sanicahi sichi, sanisituidzundeque.
Surcos hazer abriendo çanja para
que venga el agua. yonacanundi sichi, yodzandaindi sichi, yona
cahindisichi, yonaquaininondi sichi.
Surco cauallete de hera. ticoo.
Sumar en la quenta. yocahui canundi, yotasi canundi.
Sumirse debaxo yosivuindusindi, f,
quevui, yocaindusi.
Sumirse el agua en alguna parte.
yondainduta, yocai yechinduta
yondai cohonduta, yoyechi ninonduta, yondoco ninonduta.
Superflua cosa. sayondoondodzo,
sasaandodzo, sasaaquevui,
Suplir lo que falta, yodzasinotuhuandi, yodzaqhutnaha, yodzasino
Suplir por otro en el officio. yo-
yotniño siñandi tniñota, yadzasino
cavuandi tniño sahata, yoquidzandi sahata, yoquidza neendi,
sahata.
Suplicar. yosaq yuhundahandi nuuta, f. caq, yocanu yotatundi nuuta yocachindahuindi nuuta, yosacu yondayundi nuuta, yocahandahuindi yocaha caindi nuuta.
Surco que diuide las tierras o Eras
quato quato ñuhu, ticoo ñuhu.
Sur la parte de medio dia, huahi cahi.
Surzir. yochihi naninditecu, yondaqndaandi tecu.
Surzida ropa. dzoo nisaquehe nani tecu,
Suso naha huii, nahandavui.
Suspender como priuilegios. yona
quainuu, yonadzita nuu, yonadzatevui nuundi, yodzandaa daha nuundi.
Suspender de oficio, yosaq yy naho
coota, yosadzinoninondi, ytniño
nahondi, yosaqnino naho coota.
Suspenso asi. tay nisaqnino naho,
coota.
Suspenso estar sin determinarse a
vna parte ni a otra. yochihi inindi, yochihindatu inindi, yehendatu inindi, ñayonaha tnuni inindi,
ñacuvui tnuni inindi,
Suspenso estar y fuera de si con grande admiracion. yonaa inindi, yodzahui inindi, yosai tnuhundi, f.
quai, yocanandehuinuundi yocana casa nuundi.
Sustancia. dai datnu.
Sustentar. yodzacasi ñahandi, yodza
dza
folio 193r column 1
folio 193r column 2
Sustentar edificio. yotuvuindi yochihituvuindi.
Sustentado asi. yehetuvui, yehenai,
yosaquehetuvui.
Sustentarse con baculo. yotuvuin
ditatnu.
Suzia cosa. satata, satnaha, sacuiya,
saquene, sandii, sayaqua sacudzi
Suziedad. yehui.
Taxar. yosandandi, futuro, canda
yodzeendi.
Taxar plumas para escreuir. yodza
qcavuandi, yosandandi, fu. cand.
yoquidzahuahandi, fu, cadza. yondatandi nuusi.
Tal cosa. yca, dzavua.
Tal qual. nacoo cadzavua,
Talar montes . yosandandi yutnu,
yosandandaandi yutnu, futu. canda, yosaqndi yutnu, yodzacoondi yutnu , yosadzindi yutnu, futuro, cadzi.
Taladro. sacaayavui, caayosico, yocaayavui.
Taladrar. yocaandi yavui, yotasinahandi yavui.
Talega. itne.
Tallo de ortaliza, yetu.
Tallecer. yocanayetu, yosaayetu.
Talluda cosa. sanicana yetu sanisaa
yetu.
Tamaño. dzavua, dzuhua.
Tamal. ticoo.
(cu.
Tambien. sihi, dehe, tucu, dzavua tucu
Tampoco. ñahatucu.
Tameme. taysidzo dzidzo, tainsandidzodzidzo,
Tan solamente. dzondaani, dzomihinica, mihini.
Tanto. dzavua,
Tanto quanto. dzadzavua , dadzavuaca.
Tanto tiempo. sadzavua
Tanto en numero. dehe dzavuaca.
Tanto de ancho. dzuhua sacono, &
sic de aliis,
Tantas quantas vezes, nadzahasichi
dehedzavua,
Bb
Ta
T. A N T E A.
Tabardete. quahindeye ñono.
quahindeye dusi, deye tiyoho, deye yuhu, deyetnoo.
Tabique. nama cuiñe, nama yadzi,
namanduvuini, namachisi.
Tabla. yutnu cono davua cono.
Tablado . sito yutnu, yutnu dzahatasito.
Tablazon para enmaderar, davuadzoco. davuayutnu, ñoho huahi,
yutnu caanino huahi, davuadzoco, davuadziyo.
Tabla del braço. dzichindaha chisindaha.
Tablero de axedres. yutnu catni.
Tacto. sadzasaandaha.
Taça, coho.
Tacha en qualquier cosa. sanitevui.
Tachar yotadzi caha inindi sita, yodzaqhucaha inindi sita.
Tachar testigos. yonataandi quachita, yonadzacuidzondi, quachita, yonatasindi nuuta quachi, yonacanindi quachi, yonatniñondi
quachi nuuta.
Taheño enla barua . tay yuhu idzi
yaha, idzi quaa.
folio 193v column 1
folio 193v column 2
Tañer campanas. yodzacandandi,
yodzacadzindi, yotaandicaa,
Tañer atabales. yocatundi ñuu.
Tañer teponastles yochidzondi qhu
yocanindi qhu.
tañer organo. yosadzindi, f quadzi.
tañer flauta, o tropeta. yotevuindi.
tan lexos. dzuhua sica, dzodzavuasica.
tapar agujero yodzandutundi, yonatnaandi, yonacadzindi, yonatniño chitundi yavui.
tapadera. sayondiyu, sayondadzi
dziyu,
tapar. yosadzindi, futu. cadzi. yona
cadzindi.
tapiceria. dzoo cahi, dzoo nahi, dzama nicoo nama.
tardarse. yoquaindi, yoquaininondi.
tardar en la otra. naha yoquidzandi, yoquidzahuahandi quai, yoquidzahuayuquaindi.
tarde del dia. sañeni, huatanaquai.
tarde ser. yoñeni, saquañeni, saniñeni.
tardia cosa. saquai, sahuayu.
tardon. tay quai, tay quidzaquai.
tay huayu.
tarea dar de alguna cosa. cuhua nitaa tnuni, yosaqcuhuandi, yochidzondi cuhua, yonaha cuhuandi,
yotaacuhuandi.
tarro para ordeñar, quedze saqnitadzecui, quedze sanininodzecui
tartamudear. yocahatata ndi, yocahandayundi, yosaquehendudzundi, fu, qquehe.
tartamudo tai cahatata, tay tata
yuhu.
Tarugo de madera. duyuyutnu.
Tarugos poner. yochihindiduyu,
yodzaquevuindiduyu.
Tasar precio . yochihitnunindi yahui, yocachi yahuindi, yosasiyahuindi.
Tauano tesandu.
Tauerna. huahi sadzicodedzi, huahi yahuidedzi,
T. A N T E E.
Tea de pino itedzusa, ytecavua
quando es trasparente.
Techar casa yotniñodi davua,
yochidzondi davua, yosaqndi davua, fu caq
techo de la casa. dicahuahi.
teja chita.
tejo. techiyocuta,
tejo jugar. techiyocuta yotaandi saha nama, yodzandiindaadisaha nama, yodzacanandaandi.
tejuela, pedaço de teja. techiyotahui
telilla en que sale embuelta la criatura. ñee sacoho dzaya. ñee dzoco.
tela. ydza.
tela texer. yoconondi idza.
tela vrdir. yondiindi idza.
tela companer en el telar yodzacutundi idza, yotniñondi tnu idza,
yosatandaandi idza, yodzacai dzatandi idza, yotneendi quu idza.
tela por texer. ydzadzoyuhua.
tela del coraçon. ñee nuu ini, ñee
huisi.
tela de granada. ñee huisi, ñee ñoho nahondedzi.
telar. yutnu cono, tnuydza.
te-
folio 194r column 1
folio 194r column 2
Telaraña. dzinduhua, duhua.
tema de sermon. dudzu yocaisaha,
dudzu yehe sahadzina.
tema tomar asi. yodzacaisahandudzu, yochihinahandudzu, yotasi
sahandi,
temblar la tierra. yotnaa, yonehe,
yocanda, yosichi ñuhu, yosiconai
yosicondidzo ñuhu.
temblar alguno de frio. yonehendi
yondayundi.
temblar las espaldas de miedo. yondaandodzo satandi, yonandequendi,
temblar mocho con temor . ñoho
catne ini, ñoho nehe inindi, yonehe yondayundi.
temer, yoyuhuindi, yoyuhuininondi, yyondi, yoyuhui yyondi, yondoyondavua idzi dzinindi.
temer de ver morir a alguno. yoyusi
inindi, yotadzi inindi,
temerosa cosa. yyo chidzu yyo.
temor. sayyo, sayuhui, sandadzi,
tempestad de ayre hazer. yñe tachi
ñihi, futu. cuiñe, yehe tachi, futu.
quehe nihi.
tempestad de vientos padecer. yotnahandi tachi nihi, yodzucundi
tachi.
templar vihuela , vide concordar
vozes.
templo. huahi ñuhu yuq, huahi yuq
dzoco ñuhu.
temprano. danahani , daqueyeni,
nahani.
temprana fructa. cuihi yocoo naha,
cuihi yosichi naha, yotuvuidzina
cuihi yotuvui nuu.
tenazas. caa tayu caadzinda.
Tenazuelas para cejas. tenoodziyu.
Tenazear. yotayuninondi coñota,
yotayundaandi, coñota, yotavua
ninondi coñota, yocoyondaadi.
tender ropa. yosatacaandi, futuro,
cata.
tender, desplegar, yondecandi, yonandecandi, yondecacahindi yodzacaandi.
tendero. taydzico, tay yoquidza
yahui.
tenderse por los suelos. yosicotuvuindodzo nuu ñuhu, yotuvuininondi nuu ñuhu.
tender lo encogido. yonadzitandi,
yonadzasihi yonadzacaandi.
tener. yotneendi, fu. cotnee.
tener en la mano, o en su poder. yonaindi, fu. conai, nisiyonay.
tener gran barriga la muger preñada, yosihi chisiña, yocaicoo chisi
ña, yocaicuico chisña , yocuvui
ndee chisiña.
tener en el coraçon. ñoho inindi, fu,
coho, yondaa inindi.
tener por cierto, dzavuayu yyo inindi, dzavuayu yosinindisandi,
dzavua yu yotuvui nuundi.
tener algo en las palmas de las manos, yndodzo ini dahandi, yodzo
dahandi, ñoho ini dahandi, f. cuindodzo, f, codzo, fu, coho,
tener lo que se cae. yotuvuindi, yochihituvuindi,
tener en mucho, yonai cuihi, yonai
tesi, yosini cuihindi, yosini manindi, yosinidzahandi.
tener cuenta con la fiesta, o con el
tianguez para yr a tiempo, yosa
Bb 2 tu
folio 194v column 1
folio 194v column 2
tuhuandi; yosatuhuandi quevui
yosatnaha.
Tener en mas a vno que a otro. yodzacanandita ninondita, yodza
caacodzoninondita, yochidzoninondita,
Tener embidia. yotadzi quadzuinindi, yocuvui vhui inindi, yocuvui
quadzu inindi, yocachi, l. yocaha
quadzundita, yosiniquadzundita.
tener miedo, o turbarse. yoquinehe
inindi, yoquindayu inindi.
tener a alguno en lugar de padre y
madre. yoquidzanisanu ñahandi
yoquidzadzehedzutundi, f. cadza.
tener a alguno en lugar de hijo. yoquidzadzaya dzana ñahandi, futuro. cadza.
tener cuidado de alguno. yonditondaandita, yotaa inindita, yositondaandita, futu. coto. yondaa nuu
inindita, yonditocutundita, yondico cutundita.
tener en poco. vi. menospreciar. ña
yocoocotondi, yosiniquadzundita.
tener atencion. yonini cuitendi, casi daa.
tener reuerencia. yochihi ñuhundi,
yocaha tnunindi, yocoocotondi,
yotniño siñandi.
tener necesidad. yosini ñuhu sindi.
tener miedo, como de andar de noche. yocadzendi, yoyuhuindi, yyo
cadzendi.
tener dolor. yocuhui, yocaca, yosatu, yocahu, yosasinini, yocuhui
nini.
tener algo en las manos. yehendahandi, f. quehe, yodzondahandi, f. codzo.
Tener polucion. yocanacavuanduta
tata, vi polucion.
Tener paz . yyoquaindi, yyodzadzindi, yyoñuhuyoco, yyo ñuhu
coondi. vi. paz.
tener cargo de algo. yondito tniñondi, yondaatniñondi, yocaha tniñondi.
tener verguença de algo, yocuvui
caha nuundi, vi auergonçarse.
tener mala fama. ñayotacuninondi
ninuu nahandi nindaidzicondi, yotacutnuhudzanandi, yositanino
tnuhu dzanandi. fu. cuta, ysinahata sadzanandi.
tener buena fama, ysinahata sahuahandi, yotacutnuhu huaha, yotacu ninondi, yocacu nahi huahatandi, yocachi huahatasindi.
tener vno por otro. yodzaquaa ñahandi sita, yodzadzama nuu ñahandi.
tener enemistad con otro, ñoho quachi inindi, ñoho dzoondi sihita,
ñoho yodzo yosinindita, fut. coho codzo, yotniño yochidzo yosiindita. l, yosinindita,
tener esperança, yonatniñoinindi,
yosatu sahandi, yosatu inindi, yondatundi,
tenerse en algo el que se cae, yondaa
cuitandi, yotneendi, yosaacuitandi, fu caa.
tener escrupulo, yonateye inindi,
yonayuhui inindi, yosidzonino
inindi, yochihi inindi,
tener por bien. yonduvui huatu inindi, yotuvui huatusindi.
tenerse por indigno de algo ñacaa
sindi,
folio 195r column 1
folio 195r column 2
sindi, ñayyo sindi nihindi, ñadzavua caa sindi.
Tenebroso . yñe naa, yyo naa, naa
naa yyo.
Tentar a otro. yosinini ini ñahandi
fu. qni, yosico nini ini ñahandi, yosito ninindi inita, fu. cato.
Teñir de color. yocayundi.
Teñido ser. yosaha, futur. cuhua, sa
nicayu.
Teñir de negro yocayundidayu,
yoquidzatnoondi, yoquidzandayundi.
Teñido ser asi. yocuvuitnoo, yocuvuindayu, yosahandayu.
Tercero, sacuvui vni.
Tercero, vide. medianero.
Terciana, calentura. dzinuhu natuvui vniquevui, dzinuhu yonatuvui idza.
Terciopelo. dzoo seda ninanatnumi ninana cachi.
Termino, fin. sasinocavua, sasandehe, sasatuhu.
Termino por linde. dzañu, dzañu
caa sico.
Terminos poner. yochihidzañundi, yosaqndi, f. caq. yosanindi dzañu, fu. cani.
Termino de tiempo señalar. yotniño yuhundi, yocachi tuhuandi,
yocachindatundi, yochidzo yuhundi, yotasi cuhuandi, yotniño
quevuindi.
Ternero. ydzundequeyeq.
Ternilla yequeyuta, yequehuita,
dzitni.
Terra pleno. sanicaisite, sanicoho site, sanitnaa site, sanichitu ñuhu.
Terrasguero. tay situndayu.
Terrenal cosa . sacaa ñuu ñayevui,
sayyoñuu ñayevui, sayotnaha
ñuu ñayevui.
Terron, pedaço de tierra. tehui.
Terrones deshazerse. cachindaa ñuhu tehui, yotasatehui, yondachi,
yotahuindaa , yocaindaa tehui,
yonduvui ñuhu.
Terrible. sayyo sandadze.
Territorio. siñandi, ñuundi, sayocahandi tniño.
terruño ñuhu.
teso. nihi cutu, casi dacui, tnuu.
tesar, poner tieso yoquidzanihi,
tnuu, cutu.
tesoro. dziñuhu nisina, dziñuhu nisacoho satnu, dziñuhu yñe siña.
testar hazer testamento. yoquidzadi testamento, yotasitnunindi, yotasitnunindayundi, yosandadayu
sasimayndi, yonacahandayu, yosaitnunindi, fu. quai.
testigo. tay yonaha, tay nisini tay
ñoho ini, tay nitacu.
testimonio falso leuantar. yodzatavuindi quachinaa, yotaandi quachi naa, yonducu yetendi, yocahatnuhundi.
testimonio falso, quachinaa, dudzu
yete, dudzutachi, dudzu yaa, dudzu ñandisa, ñacuite.
testimonio falso, imponerseme. yotavui quachinaa yotavui yetendi.
testimonio verdadero dar escriuano. yodzandisandi, yocachindisandi
texer yoconondi.
texer trenças yotnaandi.
texon. teyeye.
Bb 3
T.
folio 195v column 1
folio 195v column 2
T. A N T E I.
Tia. dizidzindi.
Tianguez. yahui.
Tiara. dzete.
tibia cosacomo agua. huihi huidzi.
tibio hombre. tay dzusa, tai cundu,
tai ticudzi tai yonaa, yosihi ini,
tai huitaini, tai cunduini, tay dzusa ini, tay huasi ini.
tiempo. huico, quevui, cuiya.
tiempo pasado. neendu quacai, neendu huasi cana huasi, neendu
sacana saquesi, neendu satniño
sandaca, saquesi.
tiempo por venir. sahuaqtnaha, sahuasindidzo, sahuasi tavui, sacoo
cuiñe, sadzoica cuvui, sadzoica
quitnaha, catniño candacaqhu,
cachihi taa qhu.
tiempo de siega. huico dzacai, huico sanu huiyu.
tiempo de aguas. huico dzavui.
tiempo de inuierno. huico ñumi, huico yuhua.
tiempo no tener para hazer algo. ñayosina nino sindi, ñayo yaandaa sindi, ñayocuvui sindi, ñayo yaa nino sindi.
tiempo tener. yosina, fu. qna, caa sina, yoyaandaa sindi.
tienda. huahi, sadzicota, huahi yocuvui yahui.
tierra. ñuhu.
tierra fertil. ñuhu coco, ñuhu quaha, ñuhu nuhu caa caha.
tierra lugar o patria. ñuundi.
tierra de regadio. ñuhundoyo.
tierra esteril. nuhu tesii, ñuhundachi, ñuhu tesaha, ñuhu teyaa.
tierna cosa. huita, yuta.
tiesto de cosa quebrada. techiyo.
tijeras. yuchicaadzata, yuchiicaa
nuu vuui.
tilde en la escriptura. tnoo, tendende
tina de tintorero. sahasacayu, saha
sacayunino.
tinaja. quedze.
tiña. tisaha.
tinieblas. sanaa, sañuu, sayavui.
tinte de tintorero sasicayu, sasaha
dzoo, sacuhuadzoo.
tinta. tnoo, duta tnoo.
tintero. sañohotnoo, tiyahatnoo.
tio, hermano de padre. dzito.
tirano. tay sanindahui ñaha, tay
dzandoho ñaha, tay dzanani ñaha. tay satandaa dehui ñaha.
tiranizar . yosanindahui ñahandi,
fut. cani, yosatandaa dehui ñahandi.
tirar. yodzacanandi, yodzacoocavuandi, yodzacuitandi, yodza
quaindi.
tirar piedra. yodzacanandi . yosicondi, fut. cuico, yotaandiyuu.
tirar certero. yoqni cuite, yotaa
cuite, yosico, yodzacana, yosito
cuite. yodzaqcuite, yodzaqndaandi.
tirar coces vide acocear.
tisica dolencia quahi yaa, quahi yeque, quahi cuino.
titubear yochihindatu inindi, yochihi inindi, yocuvui vvui ynindi, yocuvuindatu inindi.
titulo de libro. sanani tutu, dzevui
tutu, dzeque tutu.
tizne ollin. tnoo yaha
tiz-
folio 196r column 1
folio 196r column 2
Tiznar. yodzacaa nuundi tnoo yaha, yodzacatundi. yodzacaandichindi tnoo yaha.
Tizon. yutnu ticaye yutnu yodzo
ñuhu, yutnu yosisindodzo, yutnu
yocayundodzo.
vui, neecaa neeisi ñuu ñayevui,
neenduquasaa quasivui, quaca inini, nacañu nadzucu, dacunduta
dacu neñe ñuu nayevui.
Todos los dias y noches. dehe niñu
devui, danduvui da ñuu.
Todo genero de cosas . dehe nuu,
dehendusi.
Todas las maneras buscar para conseguir algo. dehe nuu dehendusi,
yodzatnani inindi, yonducutnani
inindi, yonducu inindi.
Todos juntos. dzohoo taca, dzohoonducata.
Todo quanto ay en el mundo dehendu sacaa saisi ñuu ñayevui.
Todo o de todo punto. neecutundu.
Tomar. yosaindi, fu. quai, yacahindi
yodzitandi.
Tomar fuerça. yosai queyendi , yocahi nenindusa, yocahi yecandi.
tomar exemplo. yosaindi tañino, f.
quai, yositodzavuandi, yositondaandi taniño, fut. coto yosini
dzavuandi, futu. qni. yonatavuandi taniño, yonaquaindi taniño.
tomar consejo yosatu huidzondi,
yosatu ninondi, yosatu nino huidzondi.
tomar muchas cosas juntas con la mano. yosai canundi, yocahi canundi,
tomar algo demasiado, sanisaa quevui yosaindi.
tomar fructa del arbol. yosai ninindi, yotnee ninindi.
tomar algo escondidamente. yosai
ninindi, yocahi yuhundi, yosai
dzahindi
tomar prestado , yosai nuni di yosai
T. A N T E O.
Toca de muger. dzama tetedzini, satetedzini.
Toca como al maizal. dzoo noho dzucu, sacoho dzucu.
Tocar algo con la mano. yodzasaandi, yosaandi, yosaandahandi, yodzaq quaandahandi, yosaquaandahandi, yotneendi.
Tocar palpando . yoquitundi, yosaundi, fu. quu.
Tocarme, pertenerme. sasinduhu,
sasimaindi.
Tocar vna vasija con otra. yosaquaa
tnaha, fu qquaa yonuquaatnaha
yosaquehetnaha, f q quehe yotusitnaha, yosatnaha tnaha.
Tocino. idem. l. quene yechi.
Tocino magro. quene yodaa coño,
queneyehe coño.
Toda la noche. niñuyaca niñuyaa.
Todo el dia. duvaiyaca, duvui yaa.
Todos dehetaca . dehe cuindi yaa,
deheyata,
Todos sin quedar nadie. nanita, nanidziyota.
Todo poderoso Dios. yyadehecuvui, dehe tuhuaya
Todo, de cosa continua. nee, neecutu, neendu.
Todo el mundo. neecutu ñuu ñayevui
folio 196v column 1
folio 196v column 2
yecandi , yodzacai yecandi , ysica
nuundi, f. caca.
Tomar fuerças youduvuinday datnundi.
Tomar por combate. yodzatnaha
tnahandi, yodzacuidzondi yucu, yodzanaa ñahandi, yonihi ñahandi.
Tomar a su cargo. yonaquaitniñondi, yonaquai tniño ñaha, yona
quacañaha yonanduvui
ñahandi
Tomarse las aues. yosañu tnahate,
fu. quañu.
Tomar algo en buena parte yonadza huidzo huahandi yotacu huaha sindi.
Tomarlo en mala parte. ñayotacu
huatu sindi.
Tonto. tay caha naha, tay ñatnuni
ini, tay caha huadzevui, tay caha naho.
Topar encontrando con otro. yonatnaha ñahandi, yonanihi tnahandi, yonatnahandi.
Topar con pared o asi yosicotuvuindaandi nama, yosacasandaandi nama, fu. qcasa, yosatnaha
daandi nama, yosaquaandi nama.
Topar con la cabeça . yosasandaa
dzini, yosaquaadzini yosaquehe
dzinindi, fu. qquehe.
Topar con otro no aduirtiendo yosaquehe tnahandi, yosaquaa tnaha, yosacasandaatnaha.
Topar con rama o otra cosa: yosa
quehedzinindi, yutnu yosaquaa
yosachihidzinindi yutnu.
Topo. tiyuhu, teñani.
Torcaza, dzata yucu.
Torçal. yoho nitnaata.
Torcer yosihindi, fut. quhu, yocavuandi.
Torcer esprimiendo. yocoyo nini,
yosicondidzondi.
Torcer lo derecho entortandolo.
yodzacayendi, yodzacuiyendi.
Torcerse asi. yocaye huasindita, yosacoondadze.
torcerse los pies o las manos al difuncto yosiyo, yonacuiyo, yondico coho nuuta yuhuta, yocuvui
yoho yaqua, tocerse la boca.
torçon de tripas tener. yosiyo nino
chisindi, yosasininochisindi, yocaca chisindi, yocuhuininochisindi
tordo. tecundi.
tormento. sandoho nani.
tornar de donde fui yondicondi,
yondicocavuandi.
tornarse atras. yondico cuiñe satandi dzumandi.
tornarse bestia. yonduvui quete.
tornar lo prestado. yonunayndi, yonacuhuandi.
tornar en su seso yondetuvui inindi, yonatacuinindi, yondoto inindi, yonacuisindaa inindi, yonde
yahi ini.
tornadiço hombre inconastante, tay
yondicocavua ini, taiyondico
cuisi ini, tay ñacutuini, tay ñandai ini.
tornar a peccar. yonadzatevuindi,
yonanducu naha tniñondi yeca
quachi, yondicoquaa.
tornar el perro al bomito. yonacasite yonacuidzote, yonayuvuite
saninandu sate.
tor-
folio 197r column 1
folio 197r column 2
tornar a comer yonacasindidzita.
tornar en nada anihilar. yodzande he,
yodzanaandi.
tornarse en nada quedar anihilado.
yondoyo ñuhundi, yonaa yotuhu yondehendi, yoquehuindi.
tornarse vil, yonduvui nahandi vi.
acevilarse.
tornar a la memoria algo. yonde
noo ini, yondendodzo ini, yonu
cuino ini, yondacundita , yondacu cahandi.
torno para hilar. cata cai yuhua.
tornear con torna, yodzacuico yutnu yodzacuicondicata.
tornero tai yodzacuico yutnu.
toro. idzundeque yee, quetedzana.
torear. yodzadzequendi, ydzundeque, yoqnindi ydzundeque.
torondon hazerse. yocana tedzehe.
yosaquehe tedzehe, yosacavua
ninicasi, yosacavua nini tedzehe
torpe, tay sicahuasi, tayisicatnana,
tay nama ini, tay huasi ini, dizese
es tambien de los cauallos.
torre huahi dzuq cani, huahi nicana cuiñe, huahi nicana cuino, huahi nisacodzonino huahi nicanandita nino.
torta. dzita nahi, dzita sadzi.
tortero de vso tende cata, saha cata, caha cata.
tortuga teyoo.
tortola. diyuu, caa ñuhu cuiya.
toruellino. tachi nihi, tachi yosico
nihi, tachi yehe catni, yehe sacu.
toruellino hazer. yocana tachi nihi,
yosico tachi nihi, fu. cuico.
tosca piedra. yuu dzocaa, yucuca
yuudzocaanduvuaca, yuu dzo
nicanaca, yuu dzocaadayuca,
yuu dzocaadzayuca.
Tosco hombre sin pulicia. tay dzo
caa yucuca , tay dzocaa hooca,
tay dzocaa datnica, tay dzocaa
dzitnuca, tay dzonaquete mihi
ñuyaca, tay nidzahui mihi taynaha, tay dzocaa huasica, tai caa
tnana.
tose. sacayu.
toser. yocayundi, yocacadzuqndi,
yosino yacadzuqndi.
tostar. yodzayatnandi yodzacadzundi
tostarse. yoyatna, yocadzu.
toua de dientes. yaa noho, ñuñu noho, cudzinoho yusasaha noho.
toua tener en los dientes yusa yosidzo sahanohondi , yusa yotavui
saha nohondi.
tonajas nacu huandaha.
touillo quedze ñee yeq quedzeñee.
T. A N T E R.
Trabajar. yoquidzandi tniño, f.
cadta, yodzahandi tniño
Trabucar reboluiedolo todo.
yosinonini, yonanducu dziyo, yonanducu casindi.
Traçar. yonaq cuhua, yotniño cuhuandi, yochihi cuhuandi.
Traduzir. yosico caqndudzundi, yodzacuico cuisindi, yodzandico
cavuandi.
Traer muy grande inquietud y pena, casi como desesperado . yosaudahandi, fu. quu, yosadzi dahandi, f. quadzi, yocahindidzinindi,
yo-
folio 197v column 1
folio 197v column 2
yodzucundaandi nama, ñavhui
qcuita, nuu ñuhu, ñavhui qcuita
yuta, dzo nuhudzo yondesi, ñacuvuitnuni saqcahidzitandi ñavhui
cuvui ñavhui naandi.
Traer algo. sanaindi huasi.
traer cosas animadas. yoquindacandi, sandacandi, huasi huasindacandi, yondendacandi.
traer algo al cuello como quentas.
yondacundi, yosacuindi. f. quacu
ñoho dzuqndi.
traer espada o palo leuantado en el
aire para dar a alguno. huasindidzondi tatnucaa, yonadzocondi
tatnu, y quando le va a dar dize.
quandidzota.
traer la muger los cabellos colgados hechados a las espaldas. yodza cuitandodzoña idzidziñina
sata yonacotondodzoña, yositandodzo indita idzidziña sataña,
yonucuita idzi sataña.
traer algo alrededor yodzacuicondi, yodzacuico nuundi, yodzacuico cutandi.
traer la ropa arrastrando. yonatniño sahandidzoo, vide arrastar.
traer a cuestas el peccado, yosidzo,
fut cuidzo, yotavuindi quachi,
sandidzo, satavuindi quachi, fut.
candidz, f. catavui, quachi, yehe
dzeque, yehetnaandi.
traer en canto la honrra yochidzo
yaandi, yositandaa ñahandi, futuro, cata.
traer fuerça yoñoho ñahandi, yodzita nahana, yondoyo cani
ñahandi.
Traer la comida a la mesa. yosico
naindi sacasi.
traer algo a la memoria de otro.
yodzandacu nino ñahandi yodzanu cuino iniñahandi, yodzandacundi sita, yondacu ñahandi sita.
traer la mano sobre el cerro. yoyocondi.
traer las piernas al enfermo, yoyocondahandisahata, yonatneendi
yocata, yonaquadzindi sahata,
traer algo escondido. sanai ninindi
canay, yonai dzahindi, yonay
yuhundi.
trafagar. yonuhu yondesi ini, sandaa sandevuindi.
tragar la saliua con deseo de comer
lo que no le dan. yonacoco datni dzeendi.
tragar. yococondi, yocai nuu
dzuqndi.
tragadero. tiqyoo.
tragon. tai sasiyyo, tay cahuiyu, tai
yosasi cahi.
trago de cosa liquida. eecoco,
eeyuhu.
traje de vestidura. dai.
traicion hazer . yosani huisindita,
yocahahuisindi, yocaha ninindi
traidor. tay huisi ini, tai ñoho huisi
ini, tay niniini.
trailla para perros. sacondico tnahate ina.
trama de tela. dziyo.
tranca de puerta. yutnu yonacono
nini nama, l puerta. yutnu caanini nama.
tranco. ee sani nahi saha, ee sani
folio 198r column 1
folio 198r column 2
sani saha.
Trançado de muger. dzoo sacoho
dzucu yoo ñahuatu sacoho dzucu yooña.
trançaderas de muger. vide,
cintas.
trapo. dzamataa, techihi, tecoto,
tecandu tetaca
trapala estruendo. sacatne, sahuaa.
tras prepocision. satasi.
trasdoblar. yonacanu vvui, yodza
tnahandi vvui, yonucavuatnaha
vvui estar doblado.
trasladar algo. yonatavuandi, yona
taandi yosicotaandi, yodzanana noondi.
trasdobla el precio. yosaachidzo
dzavuandi yahui, yosaqndodzo
dzavuandi yahui, futuro, caachi,
fut. caq.
trasladar de vna lengua en otra. yodico caqndi, yosico caqndi, yodzandico cuisindi dzaha yondiconahi.
trasuinarse la vasija yosihi, yotoo
nininduta yocainininduta.
trasladar huesos de algun difunto.
yonanahindeye yonacutandideye, yonacaindi yeque deye.
trasluziente cosa. sayondii nini, sa
yoyahi nini, sayotuvui nini.
trasluzirse. yondii nini, yotuvui nini, yoyahi nini.
trasnochar desuelarse. yondito ninu, saniñu yonditondi.
trasnochar no poder dormir. yoquidzi canandi, ñañumanandi,
ñayosai ñumunandi, ñayonihiñumanandi.
traspasar de parte aparte. yodzacai
siyondi yodzacuitasiyondi, yotasi siyondi.
traspalar el trigo boluiendolo de
arriba abaxo. yosi cocoyondinuni. yosicondidzondi nuni, yonachihi maandi nuni, yosicotasindi
nuni, yodzatuvuindi nuni, yochihindidzondi nuni.
traspasar mandamiento. yosaanduundi, yosaandisindi, yosaandidzondi, fu caa, yosidzocavuandi, yosidzondi tandi.
traspasar a otro el señorio. yosico
taa ñahandi satoniñe, yosico tasindi satoniñe.
traspie en lucha. satniño ñano saha
sadzucu nino saha, yodzacuiyo
nino saha, yodzacono nihi saha
tnahandi.
trasponer plantas yosico canundi
yutuu, yonucanindi yutnu, yosico canindi yutnu, fu. cuico.
trasquilar. yodzatandi.
trasquilar sobre peine . yosaindodzo yodzatandi , yodzatandihindi.
trasquilar a panderetes. yodzatati
cahu, yodzataticuiñe.
trasquilar atusado. yodzatadeendi,
yodzatayanda.
trasegar vino. yosico tniñondi,
yosico conondi, yondico tniñondi.
trastornar plato o escudilla. yosico
tasindayendi, yosico canindayendi, yotasindayendi.
trastornar el cantaro para vaziar el
agua. yondoyondidzondi.
tras-
folio 198v column 1
folio 198v column 2
Trastrocar. yodzadzamandi, yosicocaqdzamandi.
Tractar algun negocio. yotnai tnunindi.
Tractar conuersar. yosicasihindita,
fu, caca.
tractar familiarmente con alguno.
yodzatnaha dzeendita, yoquidza
ñanitnahandi, futu. cadz. yondaa
tnuhundi sihita, yotnaidzeendi
sihita.
tractarse bien y delicadamente. yyo
ñuhu yehecoñondi, dzohoyy yyo
coñondi, yosaicata ñee coñondi,
yosaiquaha ñee coñondi.
tractar en mercaderia . yoquidza
cuicandi, yosicacuicandi, yoquidzayahuiundi.
trauar. yotaandicondi, yotaa nunindi, yosanindaandi, fu. qni.
trauarse algo. yosacoho, yosacoho
nano, yosacoho dzucu dzoo.
trauar pelea. yonaanduvui, yodzatnahatnahandi yotneetnahandi,
yodzitatnahandi.
trauarse en palabras. yodzadzavuandi dudzuta, yodzatnaha tnahandita, yodzadzichi ini tnahandi.
trauesura. sasicuvuidzana,
trauieso. yocuvui cañandi,
trebol. ytacuii.
trecho. sañoho naho mañu, sacaa
mañu.
treguas. saquehui nino tnañu, sacavuanino quevui cuvuitnañu, saq
cuita quevui cuvuitnañu, sacaandaha quevui cuvui tnañu.
treguas poner. yotniño naho cahindi quevui, yotniño yuhundi
quevui tnañu, yosatacanindi quevui cuvui tnañu, fut. cata, yodza
caandaha sicandi quevui.
Trementina. dzusayehe dzusaite.
Trença. huatu cuiñe
Trepar por cuerda. yoho satneendi quasaandi, yoho yehendico yoho sadzitandi quasaandi.
Treuedes sobre que ponen la olla.
yuu yodzoquedze yeye sacuita
siyo, yuu sacodzo quedze, yuu
yehe tuvui quedze, yeye, caa yeye, yuu yeye, yuu tuvui quedze.
Tribunal. tayu toniñe, tayu ñoho
yyatasitnuni, yyayosinotasi.
tributo, daha.
tributo dar. yonducundahandi, yotniñondi daha.
tributario. tay yonducundaha, tay
yotniño daha.
trigo, nuni castilla.
trillar yosañute nuni, fu. quañu, ysadzite nuni, fu. cadzi.
tripas. site, site cani, site cuiñe, site
yoho.
triste. tay coyo ini, tai dzindaini, tai
tnañu ini.
triste estar. yocuvui coyo ini, yocuvuidzinda inindi, yondehuui inindi, yosandehui inindi, yosacu
inindi, futuro, quacu, yocuvui caca inindi, yocuvui tnañu inindi,
yosacainindi , f. quaca, yosaa nuu
inindi, fu. caa.
triumphar. yoquidzayeendi, yoquidzandodzondi, nidzacuidzondi
yucu, niquidzasahandi.
trocar. yodzamandi , yonadzamandi.
Tro-
folio 199r column 1
Trocarse los que trauajan. dzama
nino yoquidza tniño.
Trompeta. cutu caa.
Trompeta tañer. yotevuindicutu.
Tronar. yocanadzavui, vide,
atronar,
Tronco. yutnu tiyuhu, yutnu tecundu.
Tronera. yavui yndii huahi.
Tronido o trueno sacande,
sacatni, sayehe nehe, sacana
dzavui.
Tropeçar. yosaquehe sahandi, saa
quehesahandi.
Tropeçar cayendo. yosacasandi, f.
qcasa, yosasandi, f. casa, yosiñe casandi, fu. cuiñe, yoquai yosacavuandi,
Tropellarme el cauallo. yosaquaa
ñaha cauallo, yotnaandaa ñaha
cauallo, yosicondaa ñahate, yosaquehe ñaha cauallo, yosañu nino ñahate, f. quanu.
Tropel de gente . tetneta, tai cahi,
tuvuita, tiyoco quandahui ycuvuita, tai itavui, tay icana, yocana cahita, ycana ycahi ycuvuita.
Trotar. yosacatne sasicandi
inditasino, ytasino cama, ita sino sate.
Troxe. yaca .
Trucha. tiyaca yaa.
Trueque o trueco. sadzama. sanadzama.
Trueno, vide tronido.
Truhan. tay dzaquacuñaha: tay
dzeque, tay yonducu dzeque.
Truhanear. yonducu dzequendi,
folio 199r column 2
yodzaquacu ñahandi.
T. A N T E V.
Tu, pronombre segunda persona. doho, y para señores. disi, maini
Tuerta cosa yaqua, yoho, ticuiye.
Tuerto de vn ojo . tay nuudzoho,
tay nuu siyo, tay nuuchindo, tay
nucu coho.
Tuerto de vn ojo que no vee del
aun que lo tiene claro. tay nuu
quaa ñoo,
Tuerto, que tiene vn ojo mayor
que otro, y medio çerrado. tay
nuutnehe.
tuerto que mira de lado. tay nuu
dziñe.
tuetano. dzindiqui, dzudzu, ñuñu yeque.
tullido. tuy teye. nicuitnu nisisi.
tullirse. yoteyendi, yosisindi, yocuitnu.
tumba de sepultura, sitondeye.
tundir paño. yodzitandodzondi
tnumidzoo yoñaha ndodzo yodzatandodzondi.
tuna. chiqui.
tupir algo. yotniño nihi, yotniño
cutundi.
tupir recalcando. yosadzi ninondi,
tu. quadzi.
tupir la tela. yocono cutundi yotusi huahandi, yosasi cutundidzitu
yocoo coho cutudziyo.
tupida manta. dzoo cutu, dzoodzee.
turar. yocuvui naha, yocuvuidziindi
di,
folio 199v column 1
folio 199v column 2
di, yocuvui casindi.
Turbarse. yodzananino inindi, yonehe yondayu ini, yoquitevui
ini, yoquinaaini, yoqui yuhu ini,
yoqui catne ini,
Turbar actiuo. yodzadzananino ini
ñahandi, yotniño dzanaini ñahandi, yodzacanino ini ñahandi.
turbarse o alborotarse la gente. yodzoonino yocuvui huaa.
turquesa. yusicasi, yusindaa, yusindaa ñuhu.
turquesa da color. yusi.
turma de tierra. tecuite.
turma de animal. yuute.
turnio. tay sito yaqua, tay nuu
yoho.
turbia agua. duta ñuhu, nicuvui
ñuhunduta.
tutor. tai yocuvuidzutu sitay cai,
tai yodzaquanu ñaha,
tuza. tiyuhu.
vueste de gente de armas . tay qhu
yecu, tay caca yecu.
vuebo. devui.
vuebo fresco. devui saa,
vuebo guero . devui yocama nino
devui nicuvuinduta
vfano. tay tachiiini, tai yocuvui nino
ini, tay yocuvui yyo, tai yocuvui
dzico ini, tai yodzonduvua yuhu nuu.
velloso. tai yondichi idzi, nicatu idzi, tay idzi taaidzi nani, tay nicana idzi tay iñeidzi.
vltima o final voluntad. sanidzaqndehe, sanicuvui cutu dzonduvui.
vltima. sacaa dzondehe , sacaa
dzonduvui.
vna cosa. ee sichiee sichini.
vna misma cosa ser con otro. dzoee
sichini yocuvuindi sihita, dzoeeniñohondi sihita, dzoee nuu nicuvuindi sihita.
vna vez. hooni, hooñuhuni, eeniquevui, eemihini quevui, dzohoo
ñuhuni.
vña. tnii.
vngir. yodzacaa nuundi, yodzacatundi, yodzacahandi, yodzandi
chindi, yodzacuchindi,
vngido ser. yosaa nuundi, yocatu.
vn par. ee tayu.
vn poco mas. dzuchica , hoonica,
caa codzonica.
vn poco menos. noo cuvuidzuchinica, dzuchi huaaca, noo quevui,
dzuchi noondaha.
vn poco menos de la mitad. huihica daindaa, sanitnanu dzavua sa
nisa quaadzavua,
vn
V.
Vbre. dodzo.
Vueca cosa no maçiça, yyu, yehe yyu inisi.
Vuerfano. tayndahui. vide huverfano
vuerta. ytu.
vuerta de plazer. ytusidzee, ytu
dzasisi nini.
vuesped tai yyo nuu huahi, tay huasi coo nuu huahi.
vuesa para enterrar. yavui ñaña, yavui condvsi deye.
vueso. yeque.
folio 200r column 1
folio 200r column 2
vn poquito duvuini, cuhuani, sacuni, dzuchini.
vn poquito mejor estar dzuchi huaa dzuchi huaha, yyo huihi cuii
huii huatu yyo.
vn momento. hoo nooni, hoo nuu
dzucuani noo ñuhuni, hoo tnaha
nuuni, hoo naqua nini, hoondoyo cotoni hoo tnaini.
vrdir yondii idza.
vrdida tela. ydza nindii.
vsar. yosai tniñondi, yodzaqni ñuhundi.
vsar mal yodzatevuindi, yodzatevui dzanandi, yosata nino cahandi, yodzaqhi ñuhudzanandi,
vsarse entre algunos o entre todos,
dzavuayu yyo, dzavuayu , yyo
nuu yaha, dzavua yucaa ñuu yaha, dzavua yocuvui nuu yaha.
vsura. saquai yeca, saqui codzo, sacavuandodzo yeca sacaqndodzo
yeca, sachidzo yeca.
vvas. daya yoho.
satuvuindodzo.
vagamundo. tai yosica nuu naho
nucoo decooo, tay sanuhu sandesi, tay dzo sasicaca.
vaguear con el pensamiento. yotadzi naho inindi, yosidzo yoquete inindi, futuro cuidzo, yotadzi
ñayatni ñahuii, ñahuii ñatnuni
ini yocanandavua, yocana cono
inindi, yocanahi yocana qni ini,
yondaa yonooini.
vaina de cuchillos. satnu, sacuino
yuchi.
valer precio yondaa yahui, f. cond,
cata yahui, yehe yahui quaha, yosita, f. cuita, ñoho yahui f. coho
valer poco. ñasica yondaa, ñamani
ñasica catasi.
valer mucho. sicayondaa sicayohuisi
valer en opinion o estima. yndaa
ñuhundudzu, fu cuindaa, yehendudzu, yehedzico.
valle. yodzo.
vallesta. cusicaa.
Vallesta tirar, yodzandai duvua
cusi, yodzacanandi duvua cusi
caa.
Vanagloriarme, yocaha huatandi,
yocuvui tachi inindi, yocuvui
canda inindi, yocuvui dzico
inindi.
Vanco, yutnu codzota, yutnu condihita,
Vañarse, yosichindi, f, cuchi.
Vañarse en temascal, yosaandi ñehe f caa, yocaandi ñehe, yosivuindi ñehe, f, quevui,
Valiente, tay nihi ini,
valiente en la guerra. tay nicuvui
tay
V. A N T E A.
Vacar el oficio. nicuvui yyutniño, caasiña tniño yoo yehecatniño , nindehe nisinocavuatniño. yoo yodzayy yoo yodza yyca tniño.
vadear el Rio. yosisindi yuta, sacaandaanduta, yosanuundi sacaa
yadzinduta, satuvuinino tuvuindodzo cuchi yuta, yosahandi. l.
yosisindi.
vado. sacaa yadzinduta, sacaandaanduta, satuvui ninocuchi yuta
folio 200v column 1
folio 200v column 2
tay, tay nicuvuiñaha tay nihidzaha, tay nisacaho siña, tay nindodzodzeque, tay nicaadzaa nicaa
yuhu, tay nindoyo yooyaca: tay
nisacodzo yoo yaca , tay yondodzo yoo yaca tay nicuvuindai nicuvuindatnu.
Valiente señalado. tay nicuvui nihi
nicuvuindatnu, nicuvuindai ninihi tatnu, ninihi yusa, nisacodzo
yoo yaca.
Vaño temascal calentar. yosamindi
ñehe, yochihindi, ñehe, yosaq ñuhundi ñehe, fu. cami, fu. caq.
Vandear. socorrer a alguno. yñe sihuidita, f. cuiñe. yehendahuindisihita, f quehe, yocuvui sihindita,
yne tnahandi sihita.
Vandolero. tay iñe sihi.
Vandera. huayu.
Vandera lleuar sanay huayu.
Vanagloria. sadzovuisica yocuvui
dzee ini.
Vanagloriando alabarme de algo.
yocachi huatandi, yocachi huicondi, yocachi ninondi.
Vano en palabras . tay caha tachi,
tay caha nino, tay cahadzico caha huata.
Vano mundo. nuu noo nuundisi ñuu
qndehe, ñuu quaa ñuu qtuhu,
ñuu yondutayotnani,
Vapor. yoco.
Vaporosa cosa, sayo cana yoco.
Vaca ydzundeque dzehe.
Vaquero que las guarda tay yondaca ydzundeque.
Vara yutnucuiñe, yutnu yaca, dzee
yanda.
Varear. yodzucu ninondi yutnu
cuiñe.
Vara de justicia de alcalde, tatnu
sinotasi tniño yodzasino cavua
tniño.
Vara de alguazil, tatnu taatniño tatnu sino quachi.
Vara traer, yonahindi tatnu.
Vara de medir, yutnu cuhua.
Vara de pescar, yutnu tavua tiyaca
Varandas. yutnundeque.
Varon. tay yee,
Varonil, tayndatnu, tay saaini, tai
ndai tai saha ini, tay yee ini.
Vassallo , ñandahi, tay ñuu tayndahi.
Vasallaje. tnuhundahi.
Vasallaje reconocer . yosai ñuhundi yya, fu quai, yochihi ñuhundi
yya, ycayyayosihindi, ycayya
yondicondi ycayyayondacañaha.
Vasera. satnu . l. doho.
Vaso sin asas. coho coye.
vaso vide jarro .
Vaso de tres pies. yye .
vaso sin pies. yye ticundu.
Vasura mihi mihi nitehui.
Vaziar algo liquido. yosate, f. cate,
yodzaq coyondi yosatendoco.
Vaziar como troxe o casa yoquidza yyundi, yosani yyundi, yosinandi, yosico tasindi huahi, yona
tehuindi huahi.
Vaziar como chicouite. yocoyondi, yosatandi, fu. cata, yonana nahindi sañoho.
Vaziarse aposento yocuvui yyu
yonduvui yyu yñeyyu yosacuiñe yyu.
V.
folio 201r column 1
V. A N T E E.
Vedar. yodzatuhandi, yotasi
dzohondi, yotasi yyndi. yosaq yyndi fu caq, yodzatuhu ninondi yosaqcuhuandi.
Vedriar. yodzacaa nuundi dzevui
ñuhu, yodzacaandi chindi.
vidriada cosa. sanisaa nuudzevui ñuhu, sanisadzodzevui ñuhu.
vega. yodzo.
vegada por vna vez. hooni hoo.
vehemencia. sacadzandai, cadza nihi, cadza datnu sacuvui ñuhu cuvui tneni ini.
vedeja de cabellos. idzi teqni, ydzi
nisani, ydzi nicuvui tecondo.
vejez. sasiyee, sasicuvui tnanu, sanoondaye, sayee saquanu.
vejecerse. yosanundi, fut. quanu, yoyeendi, yocuvui tnanundi.
vela de nao. dzooinino tnundoo, indita tnundoo.
vela candela. itedzaha.
vela de noche. socondito niñu.
velar. yondito niñundi, f. condito.
velarse los casados yocuvuindodzo misa, yositondi misa yonduvui yyndi.
velar los casados actiuo. yocachindodzondi misa, yoquidzayyndita, fu. cadza.
velo de muger. vide toca.
velo de templo. dzoo yondiyu naa
dzoo ininondiyu nuu naa, dzoo
yodzahuinaa, yondadzi naa, indi tandiyu naa.
Vellaco. tay dzana tay yehe quahi.
vellaco ser yocuvuidzanandi.
folio 201r column 2
vellaco hazer a otro yoquidzadzana ñahandi., yodzadzana iniñahandi.
vello. idzi huita, ydzi yata, ydzi cachi, ydzi tnumi
vellon. ee idzi sicachi, ee tnee idzi
ee tuvui idzi ticachi.
velloso. tay idzi huica, ydzi yata
velloso de pelos rezios tay ñeeidzi
tai yondichi idzu nicatu idzi, idzi
taa, idzindacui.
vellota. chindu.
ven llamando. naha.
(ñe.
vena tuchi neñe sichi neñe ichi neñe
venablo tatnucaa, tatnudzaa, yuchi
vencer yocuvuindaindi, yosai dzuhuandi, fu quai, yonihindayndi,
yonihidzahandi , yocuvuindodzondi, nicuvui yuhundahandi.
vencido ser yocuvuinduqndi yoyusindi, yosihi ninondi, yocuvui
dzahindi.
vencer por razones. yodzataa ñahandi, yodzaquehuindudzu ñahandi, yodzacoo cuisindita, yodzacoo quni dudzu ñahandi, yodzacoo quai ñahandi.
venda dzoo nidzee, dzoo nindata
quachi.
vender yoquidza yahuindi, f. cadza
yodzicondi.
ven presto llamando. nahandavui
huitahuita, saa, huita cono cacu
cono saa naha, nahaqueye nahasaa.
Vender con palabras . yosaninino
yuhu ñahandi yodzico yuhu ñahandi, yosaninino naa ñuu ñahandi.
Vender como regaton. yondicotasindi yosicondidzondi yahui yo
Cc
sico
folio 201v column 1
folio 201v column 2
yosico codzondi, yahui.
Vender por menudo yodzicoquachindi, yodzicodzeendi. yodzico
quaindi.
Vender por juncto, yodzicocanundi yodzico neendi.
Vendimiar yodzacoyondi yotneendi, yodzacoondi.
Vengarse. yondadzanaandi sita, yonadzatnahandita yodzadzavuandi sita, yotniñodzavuahdisita, yondacu nahindi quachita.
Vengado ser ninduvui naa ninduvuidzavua nitevuindodzo ini.
Venidero, sadzoica cuvui, sadzoica
qtnaha.
Venir yoquesindi, huasindi, solo en
presente.
Venir a casa propria. yondesindi,
quandesindi, en presente.
Venir a menos. yonoo cuvuindi, yocoondaandi, yonduvuindahindi
yonduvui ñuundi, yonduvuidahui
Venirme algo a la memoria. yonde
noo yondendodzo inindi, yonu
cuino inindi, yosaa tuvui inindi,
yosaa tadzi inindi, fu caa.
Venir el Rio. de auenida yonu cohonduta yuta yonachitunduta
yuta, yonduvui canunduta, yona
taca yondayanduta.
Venta. huahiyoquidzi tai ysicaichi
Ventero tai yondatu, sitay ysicaichi.
Venta de lo que se vende . sayodzicota.
Ventaja hazer. yotasi siyondi, yochihi yahandi.
Ventaja dar a otro. yochidzo huidzondita, yocacu nahindita, yo-
yonaquai yuhundi sayodzocata huihica, ñayosatnahandi sita.
Ventana. yavui, sayocuisi nini ini
huahi, yavui sayondii nini.
Ventosa cosa de viento sayehe tachi
sayndodzo tachi, sainino tachi.
Ventosa de vidrio. tendoho, yodzita neñe.
Ver. yositondi, yosino nuundi f. coto
yonditondi, yondito nuundi, fu.
condito.
Ver clara o distinctamente. yositondeendi, yosito casi, yositodziñundi, yosito yacandi, ñatuvui sayodzo nuundi, ñatuvui sayoquindiyu nuundi, dandusaquachi sandeq
ñuyacayosinindi, yositondeendi.
Ver tan mala vez por parecerse con
dificultad por ser lexos. dzohuihini, yotuvui nuu, dzoyotuvui tequanica, dzoyotuvui yaaca, yotuvui nini.
Verano. huico dzavui huicohuiyu.
Verdadera cosa sandisa.
Verdad dezir. yocachindisandi,
daa cuite.
Verde madero yutnu yehe.
Verdecer. yocuvui cuii, yonduvui
cuii, yonduvui yuu, yonduvuinaa.
Verdolagas. yucu tecutnu, yuvua
tecutnu.
Verdura que se come cruda. duvua
Verdura que se come cozida. yuvua.
Verdugo tay dzandoho ñaha, tay
dzanani ñaha.
Vereda o senda. ychi cuiñe.
Vergajo de toro. tedza ydzundeque.
Verguença:sacuvui caha nuu, sacaha sasihi caha.
Ver-
folio 202r column 1
folio 202r column 2
Verguenças del hombre o muger.
coño caha, inidzoho.
Vergel ituita, saisi itu.
Veril. saindii nini satuvui nini, sayocuisi nini.
Verjas. yutnundeque.
Verter. yosati. f. cate.
Vestidura. dzono.
Vestidura del señor. dzoo chiyo,
dzoo sayusiya.
Vestiduras generalmente. saca nama, sacandisi.
Vestidura remendada. dzoo ninatnema, dzoo ninatniño dzama.
Vestirme ropa cerrada. yosivui nuundi, f, quevui, yosinondidzono,
yondevui noondidzono, yonucuinondi dzono, yosacuinondidzono
f qcuino yonduvui cutundi.
Vestirme como manta, yosaandesindi, f. caa, yonduvui cutundi.
Vestidura sin costura. dzoo nee,
dzoo huadzayondecu, dzooñatuvui tecu, dzoo yoo niquicu,
Vestidura blanda y delicada, dzoo
cuito, dzoo huita,
Vestidura aspera. vide cilicio.
Vestidura vellosa. dzoo ninana cachi, ninana tnumi.
Vestidura para remudar, dzoo yodzama nino yondesi.
Vestidura ynterior. dzoo yehe
maa, dzono yehe maa.
Vestidura de luto, dzoondayu deye.
Vez primera. dzoica hoo huitna,
dzocuvuidzina huitnani. dzocuvui huitna, dzoica nuu huitnani,
dzocuvuidzina nuu huitna.
Vez segunda, sacuvui vvui.
Vezino del varrio, tnaha ñuundi tnha siquindi tai yehetnahañuundi
siñandi siquindi, tnaha siquindi
vezino con otro de casa . tai yehe
tnaha huahi, tai yehesi huahi, tayyo huahi.
vezino en terminos. tai yyo nuu
dzañu, tai yyo tnaha dzanu, tay
yondaa dzañu.
V. A N T E I.
Via. ichi, yaya.
Viandante tai yosicaichi, tayquaha ichi, tay inino ichi.
vicario que tiene las vezes de otro
tai ñoho siña tai yocuvui nuu.
vicioso. tay sicadzana, tay dzana.
victoria vencimiento. sacuvuindai,
sanihinday.
victorioso. tay nicuvuinday.
vid. yutnundaya yoho, tahi tnundaya yoho.
vida. sayondito yotacu.
vidrio. yuuyuyu, dzusa.
vidriosa cosa. dadzu yy ñacuvui
qquaatnaha dzo huihini, yosaa
yosico yotahui.
viejo. tay nisanu, tay tnanu, tay niyee, tai yata, y para los señores
dizen, tay nisaya, fu. quaya
viejo arrugado. tay nicuvidziinuu
tay nicoo tadzi nuu.
viejo en la guerra. dodzoyata, dodzo sanaha.
viento. tachi.
viento rezio tachi nihi.
viento malo tachi cuiñe, tachi quai
viento con agua. tachi dzavui.
C c 2 vien-
folio 202v column 1
folio 202v column 2
viento estiual. tachindevui.
viento de leuante. tachi huico ñumi, tachi huico yuhua.
viento del poniente. tachi yuta.
viento meridional. tachindaya.
viento norte. tachi yucu naa
vientre chisi.
viernes. quevui hoho
viga. huitu
viga labrada para edificio. davua
yeye.
vigilia o vispera de la fiesta. chisi
quevui.
vil cosa de poco valor. ñacuihi, ñadzaha, ñamani, ñatesi.
villa cercada. tayu yondiyu yuhua
yecu, tayu yosico namandau.
villa aldea. daha ñuu, ñuu ñayuq.
villano que viue en villa. tay daha
ñuu tay ñuu ñayuq.
villano çafio en la criança. tay cahandahi, tay cahadacui, tay cahanihi
vinagre. dutayya.
vihuela. ñuu yoho.
vihuela tañer. yodzaquacundi, yosadzindi ñuu yoho.
vinatero. tay dzico vino, yoquidza
yahui vino.
vino puro. dedzidzonina, dedzinina
vino aguado. dedzinicainduunduta
dedzi nicai nininduta, dedzi nidzacainduta.
vino blanco. dedzi cuisi.
vino tinto. vino dzuq dehe.
virrey, yya ñoho siña toniñe.
virgen ñaha ñuhu, ñaha yy, ñaha
nee ñaha yoco, ñahadzoho, ñataqui ñuhu,
virtud sahuaha sadzico.
virtuoso, tay huaha, tay daa ini, tay
dzico tai cuite ini,
virtud fortaleza, sandai sindatnu sa
cuvuinday, sacuvuindatnu,
viruelas enfermedad, deyedzita.
visajes hazer. yonahandehe nuu, yoquidzandehe nuundi, yodzadzama nuundi, yodzacuicosiyonuundi
visabuela, sitna tnanundi, sitna dzucuandi,
visabuelo, sii taandi, sii tnanundi, sii
dzutundi, siidzucuandi.
visitar, yosacotondi, fu, qcuto, yosa
yuhuindi, yodzacanu iniñahandi
visitar pueblos como la justicia, yositondodzondi ñuu, yosicandodzondi ñuu, yosacotondi ñuu.
visible cosa, sayotuvuidisi sayotuvui
sacuvui qnita, sayotuvui canda,
vision de las que espantan , sayona
naha nuundeye, sayotuvui yyo,
sayotuvuindadzi,
vision de los sanctos, sayonaha nuu
sanctos, sayonaha tuvui nuusanctos
visnieto, dzayadzucua , dzaya
vvui toto,
visojo, tay nuu yaqua,
vituallas para hueste, tuq yecu,
vitualla para de camino, yuchituq,
vituperar, yonani ñahandi, yosaa
quehe ñahandi, f. caa, yodzayevuindi, yosii dzevuindi, sacaa
sanduvuita,
vituperio, sanani ñaha, sacaa quehe ñaha,
vizco, taiyosito yaqua, tai yosito
dziñe tay yosito quehe,
viscocho, dzitacadzu, dzitandadzu,
V.
folio 203r column 1
folio 203r column 2
V. A N T E O.
Voluntad, sacuvui ini, sacuvuindaa ini,
Voluntad tener, yocuvui inindi, yocachi inindi, yocanacuvuiini
voluntad tener a otro, yodzacuvui
iniñahandi, yodzacanacuvui ini
ñahandi, yodzacanacoto yni
ñahandi
Voluntariamente tnuhu nee ini, tnuhu neeyuini, tnuhu nee ñoho ini.
Vomitar. yondusandi, yocana coyo
dzuqndi.
Vomitar querer. yosani yoondi, yocana yoo yechi nuu inidi, yondusa nino dzuqndi, yonana coyo
dzuqndi.
Vomitar el bocado entero, dzoneendito yocana coyo yonandusa,
dzonee yondito yonandusandi.
Votar hazer voto. yodzaqniñuhundi, yotniño naha ñuhundi, yosaq
yecandi, f. caq, yosai yecandi, fu.
quai, yochihi yecandi.
Voto quebrantar. yosanu ninondi,
yeca, f. canu,
(yeca,
Voto ser quebrantado, nitnanu ninoyeca
Votar dar el voto en election, yocacu nahindi, yocachindodzo ñahandi, yochidzo huidzo ñahandi
yosino nahi ñahandi , yoñoho
nuundita,
(neeisi
Vulgar cosa, sayyo, sacuvuineecaaneeisi
ydzu, yoho quehe yuhu idzu,
Xara, duvua,
Xerga, dzoo tecachi,
Xeme medida. too dzuchi,
Xeringa. ca tecoo saandodzo yucaa caandodzo yucu, caaynino
tnaha tnuquu caa tnuquu.
Xeringa para hechar agua, caa tehuinduta caasadzinduta, caa dza
cainduta.
Xicara yasi.
Xicara blanca y bruñida. yasitiyoo
yasindaha.
Xicara grande yasi coho, yasi coho
canu, yasi tesiyo.
Xicara por labrar, yasindahaa yasi
cuisi yasi cuite.
Xugosa cosa. huidza sayehenduta.
Z.
Zangano tetacui.
Zaque. yoo ñee ñee sacohonduta
Zarco de ojos, tay nuundaa,
Zebratana, tnusii,
Zebratana tirar, yosasindi tnusii, fu.
cusi, yotevuindi,
Zizania itandeq,
Zongotear vasija yocama nino, yosinonuu, f. cono, yocandanino yocande
Zorra. teyehe.
Zorrillo. teñehe.
Zorrillo otro que no hiede teta, saco
Zumbar los arboles con el viento yosacu, yocayu, yonehe, yehe cayu
yehe sacu, yehe nehe.
Zumbar la piedra quando va rezia.
yehesacu yuu,
Zumbar los oydos, yocanadzoho
yosacu yocayu,
X. A N T E A.
Xabon. nama,
Xabonar, yochihindi nama,
Xaquima, yetu sacoho yuhu
¶ Fin del Vocabulario Misteco.
folio 203v column 1
folio 203v column 2
¶Quenta de las horas del dia y de la
noche.
A La Vna de la noche. nicuvui
dzoco ñuu.
A las 2, sacuvui huihi ñuu naa
huahaca.
A las 3. naadzuchica.
A las 4. quacaque vui sahaandevui.
A las 5. quayahi quacuisi, sahanandehui, dzotecui ñeni dzotenaninica, dzoyndita tenduhuanica
A las 6. nituvui, nituvui yaa.
salido el sol. nisinondicandii, nindii.
A las 7. quasaandicandii.
A las 8. sasinondicandii.
A las 9. sanisino huahadicandii.
A las 10. nisinoquehendicandii.
A las 11. nisinoquehuahandicandii
dzadzuchi canundicandii.
cerca de medio dia. sayatnicañundicandii, sanisaa quehendicandii, nisinoquehendicandii, dzo
huitnica.
Alas 12. nicañundicandii nicañucuitedicandii.
A la 1. nindicocoo dicandii, yosico
condi candii.
A las 2. nisatanuu dicandii, cacu
noondicanaii.
A las 3. sacoondicandii quacoondicandii,
A las 4. nicoo cuitahuahandicandii
A las 5. sanisinondicandii nicoo codzodicandii, nicoo tnaha dicandii niñeni.
A puesta de sol. dzocaandii quaaca
nuu yucu, quacaindi candii, dzo
indii quahaca sahaandevui.
A las 6. puesto ya el sol. sanidzahuidicandicandii, sañeni cuii,
dzuchica.
A las 7. yotuvui yotuvuica.
Ya de noche . nicuvuiquevui, niquaa nuu, nicoo tequaa niquaa
nindoyo nuu ñaha.
A las 8. saquaa nuu yu.
A las 9. saquaa naha yoo inditoca.
A las 10. nicuvui ñuu niquaa, nicuvuidzadzi ichi.
A las 11. nicuvui ñuu huaha yu sa
yatni tnanu ñuu.
A las 12. nitnanu ñuu nicuvuidzavua dzavua ñuu.
¶ Numerales.
1 ee.
2 vvui.
3 vni.
4 qmi.
5 hoho.
6 iño.
7 vsa.
8 vna.
9 ee.
10 visi.
11 vsi ee.
12 vsi vvui.
13 vsi vni.
14 vsi qmi.
15 saho.
16 saho ee.
17 saho vvui.
18 saho vni.
19 saho qmi.
20 oco.
21 oco ee.
22 oco vvui
23 oco vni.
24
folio 204r column 1
folio 204r column 2
N V M E R A L E S.
63 vnidzico vni.
64 vnidzico qmi.
65 vnidzico noho.
66 vnidzico iño.
67 vnidzico vsa.
68 vnidzico vna.
69 vnidzico co.
70 vnidzico vsi.
24 oco qmi.
25 oco hoho.
26 oco iño.
27 oco vsa.
28 oco vna.
29 oco ee.
30 oco vsi.
31 oco vsi ee,
32 oco vsi vvui
33 oco vsi vni.
34 oco vsi qmi,
35 oco saho.
36 oco saho ee.
37 oco saho vvui,
38 oco saho vni,
39 oco saho qmi.
40 vvuidzico.
41 vvuidzico ee,
42 vvuidzico vvui
43 vvuidzico vni.
44 vvuidzico qmi.
45 vvuidzico hoho,
46 vvuidzico iño.
47 vvuidzico vsa.
48 vvuidzico vna.
49 vvuidzico, ee,
50 vvuidzico, vsi,
51 vvuidzico vsi ee.
52 vvuidzico vsi vvui,
53 vvuidzico vsi vui.
54 vvuidzico vsi qmi.
55 vvuidzico saho.
56 vvuidzico saho ee.
57 vvuidzico saho vvui.
58 vvuidzico saho vni.
59 vvuidzico saho qmi.
60 vni dzico.
61 vni dzico ee.
62 vui dzico vvui.
100 hoho dzico.
200 vsidzico.
300 saho dzico
400 ee tuvui.
500 ee tuvui hoho
600 ee tuvui vsi.
700 ee tuvui saho.
800 vvui tuvui.
900 vvui tuvui hoho.
1000 vvui tuvui vsi.
2000 hoho tuvui.
8000 ee tetne.
10000 ee tetne yodzohoho tuvui.
20000 vvui tetne yodzo vsi tuvui.
30000 vni tetne yodzo saho tuvui.
40000 hoho tetne.
50000 iño tetne yodzo hoho
tuvui.
60000 vsatetne yodzo vsi tuvui.
70000 vnatetne yodzo saho tuvui
80000 vsi tetne.
90000 vsi ee tetne yodzo hoho
tuvui
100000 vsi vvui tetne yodzo vsi
tuvui.
Millon o quento. vsi sichicavsi vvui
tetne yodzo vsitu vui.
Para
folio 204v column 1
folio 204v column 2
Q V E N T A D E L O S D I A S.
De aqui a nueue, duq noho,
De aqui a diez, huichica,
De aqui a quinze, tnahoca.
De aqui a veynte, chico ca,
De aqui a 25. chico nohoca,
De aqui a 35. chico tnahoca,
Para contar por veyntes, os diezes,
no se ha de dezir absolute, sino dezir quevui, y dizen assi
10 huicui.
15 tnaho,
15 o veynte, huichitnaño.
20 chico ,
25 chico naho.
30 chico huichi,
35 chico tnaho,
40 vvuindico, & sic de singulis.
Para contar capatos, ee saha vvui
saha.
Para contar mantas. ee ticu vvui
ticu
Quenta de los dias.
Oy huitua,
Mañana, yutnaa,
Passado mañana, idza
Es otro dia. iño.
De aqui a quatro dias yq,
De aqui a cinco, noho,
De aqui a seys, noho icu,
De aqui a siete, huita huitaca,
De aqui a ocho, mina,
Ayer, ycuy
Antiyer, ycu ñuu,
Antantiyer, yca ñuu,
El dia antes, a ora quatro dias,
sanduq,
A ora 5, sanoho,
A ora 6, saino.
A ora 7, sahuita:
A ora 8, sa vnaqhui,
A ora 9, saduq noho.
A ora 10, sahuichi.
A ora 15. satnaho,
A ora 20. sachico
A ora 30, sachico huichi,
A ora 35. sachico tnaho.
A ora 40. sa vvuindico.
Quando se espresan los dias f. quevui. se dize savvuidzico quevui.
Laus Deo.
Acabose este presente Vocabulario, En Tamaçulapa,
26 de Septiembre de 1592 años. El qual con
su auctor, se somete y subjecta a la correction de la Sancta madre
Yglesia Romana.
E N M E X I C O.
En casa de Pedro Balli. Año de
1593
This transcription of Alvarado’s 1593 Vocabulario
was created for The Mesolore Project
and released online in 2012.
www.mesolore.org
www.facebook.com/Mesolore
Descargar