Recuperando a memoria. As mulleres na represión. Recursos para

Recuperando a memoria. As mulleres na represión. Recursos para a
aula
Mercedes González González, profesora de Historia no IES San Clemente
É licenciada en Filosofía y Letras (sección Historia) pola Universidade de
Sevilla.
Pertence ao Colectivo Mª Castaña desde a súa fundación e a Sine Nómine,
tamén desde a súa fundación no ano 2003, que é unha asociación cultural para
desenvolver actividades de formación do profesorado, desde unha perspectiva crítica e
histórica.
Como membro do colectivo Mª Castaña formou parte das persoas premiadas co
premio Educación e Sociedade do Ministerio de Educación e Ciencia (1995). Madrid, ás
publicacións: Materiais didácticos para unha visión non androcéntrica da historia e
Muller e traballo, ex aequo, elaborados por dito colectivo.
Foi relatora e autora de numerosas publicación sobre a historia das mulleres e
destinadas a dar a coñecer unha versión non androcéntrica da historia.
1
RECUPERANDO A MEMORIA. AS MULLERES NA REPRESIÓN.
RECURSOS PARA A AULA.
1.
AS MULLERES NA GUERRA CIVIL (1936-1939).
1.1. Papeis a desenvolver.
1.2. As mulleres na fronte de combate. As milicianas.
1.3. As mulleres na retagarda.
1.4. Organizacións políticas de mulleres
1.4.1. Mujeres Antifascistas
1.4.2. Mujeres Libres.
1.4.3. La Sección Femenina de la Falange.
2.
AS MULLERES NO FRANQUISMO (1939-1978).
2.1. O exilio.
2.2. O cárcere.
2.3. O modelo feminino franquista.
2.4. A “maioría”: as outras mulleres.
3.
A HISTORIA VISIBLE (os anos 1960-70)
3.1. As mulleres loitadoras antifranquistas.
3.2. A experiencia común das testemuñas.
Decidimos y escribimos para que las experiencias de las mujeres no queden envueltas
en silencio. En el recorrido de la Historia, como mujeres sabemos la importancia de
la memoria, ya que recuperando ésta podemos recuperar nuestra identidad.
(ROMEU, 2002:11)
2
1. AS MULLERES NA GUERRA CIVIL (1936-1939)
1.1. Papeis a desenvolver.
Antecedente: a neutralidade española durante a primeira guerra mundial fixo que as
mulleres non substituíran ós homes no traballo. España seguía a ser en gran medida
rural e semiurbana, e o modelo de vida para a maioría das mulleres do campo a penas
mudara desde principios do século.
As mulleres na guerra civil desenvolveron tódolos papeis, como sempre. Pero unha
cousa é o papel que desempeñan, que depende das necesidades da sociedade patriarcal
e outra moi distinta o recoñecemento público e explícito.
A muller traballadora non era simplemente un ideal senón unha necesidade práctica.
Como os homes ingresaban en filas para loitar pola República, as mulleres eran
necesarias non só para facer uniformes ou servir como enfermeiras, senón tamén para
ocupar o traballo dos homes na industria.
Carteis da Guerra Civil.
Así que as mulleres tiñan que se incorporar ó traballo activo, e comprender a
importancia da loita contra do fascismo. Na propaganda da época a imaxe da muller
axudando coa sua iniciativa era unha imaxe familiar para os cartelistas da época.
Identificáronse as aspiracións á igualdade das mulleres co triunfo da República e
advertíuselles da escravitude que as esperaba se triunfaba o fascismo. (En Italia e
Alemaña o único papel das mulleres era producir un grande número de fillos e fillas,
para as guerras).
Durante o século XIX ás mulleres atribuíaselles a cualidade da abnegación e na guerra
foi remprazada pola valentía, aínda que nos textos históricos sobre a guerra e despois
dela, a penas hai alusións á súa participación. (Nos anos trinta as mulleres españolas
supuñan máis da metade da poboación, había uns 12 millóns de mulleres e 11 millóns
de homes).
1.2. As mulleres na fronte de combate. As milicianas
Onde primeiro entraron as mulleres foi no campo de batalla.
Hai exemplos de milicianas antifascistas, como Rosario Sánchez “La Dinamitera”,
membro da organización xuvenil comunista JSU, inmortalizada polos versos de
Miguel Hernández.
Rosario la Dinamitera era unha rapaza de dezaseis anos dos arredores de Madrid cando
respondeu para coller as armas:
“...Mientras estaba estudiando allí (clases gratuitas na JSU), estalló la guerra y
llegaron algunos de los chicos, desesperadamente solicitando voluntarios porque la
República estaba en grave peligro, y los militares querían destruir la constitución.
Aunque sabía que estaban hablando a los chicos de nuestro grupo, y no a las chicas,
sentí tanto peligro en lo que decían, tanta necesidad de ayuda, que se me ocurrió
preguntar con una voz tímida: “¿Y las chicas? ¿Las mujeres podemos ir también?”
Una voz fuerte me contestó: “Claro que sí”. Respondí: “Pues apúntame en la lista”.
No dije nada, ni una palabra a mi familia. Estaban allá en el pueblo. Consideré decir
algo a los parientes con quienes vivía, pero pensé: “¿Para qué? ¿Para que no me dejen
ir?”. ( Mangini:1997, pp.94-95).
Mika Etchebéhère, revolucionaria francesa, foi miliciana e chegou a ser capitana
do POUM (Partido Obrero de Unificación Marxista) no 1936.:
3
“He oído decir que en vuestra columna las milicianas tenían los mismos derechos que
los hombres, que no lavaban ropa ni platos. Yo no he venido al frente para morir por la
revolución con un trapo de cocina en la mano”
MIKA ETCHEBÉHÈRE (1976):Mi guerra de España. Barcelona, px.5
Perspectiva dos milicianos sobre as súas camaradas femininas (H.E.Kaminski):
“Otra cosa que me choca y que no se ve corrientemente tan cerca del enemigo, es que
hay mujeres. Llevan pantalones y hacen exactamente lo mismo que los hombres. Inútil
mencionar que aquí la vanidad no sirve para nada y que las mujeres no utilizan ni
lápices de labios ni polvos. La mayoría llevan los cabellos cortados como los
hombres, tanto que a veces es dificil distinguirlas”.(Mangini:1997, px.93)
Fotos de mulleres milicianas.
Realmente estas mulleres están excluídas das análises convencionais da guerra, porque
saíron do seu papel de xénero, e cruzaron a fronteira do decoro feminino para entrar no
ámbito público. Aínda nos anos oitenta está na idea de moitos historiadores, e nas
propias mulleres que viviron a guerra a imaxe das mulleres activistas como
deshonestas. Algunhas testemuñas, ó ser preguntadas sobre Mujeres Antifascistas e
por que non se fala desta organización, responden que eran mulleres “pouco limpas” e
eran “ agentes malignos del posible desenfreno sexual en la conducta de los hombres”
(Mangini: 1997, px.86).
Foi o franquismo o que se encargou de manchar a imaxe das mulleres activas e
traballadoras, e moito máis das milicianas dado o seu papel de transgresoras.
Segundo Mary Nash o modelo de muller que representaban as milicianas era só un
símbolo da revolución e da guerra. Esta imaxe non estaba destinada a converterse nun
modelo real para as mulleres.
1.3. As mulleres na retagarda.
En maio de 1937 os comunistas empezaron a presionar a Largo Caballero, ministro da
Guerra, para que disolvera as columnas de milicianos e formara un exército regular.
Coa idea de introducir maior organización e disciplina volvéronse a delimitar as
funcións masculinas e femininas. As mulleres á retagarda.
Testemuña de Nieves Torres, en novembro do 1936 en Madrid. Taller de costura
Pasionaria que producía roupa para as tropas.
“Nosotras, las mujeres nos apresuramos en la producción – tejiendo, cosiendo todo lo
que podíamos. Algunas se incorporaron al frente como soldados, pero sobre todo
como enfermeras. Las mujeres entraron en las fábricas y los talleres, tomando el lugar
de los hombres, no solamente en los trabajos auxiliares, sino también como
“capataces” y directoras de fábrica. Afortunadamente, “ellos” no pasaron. (Mangini:
1997, px.87).
As mulleres novas da clase obreira que non tiñan acceso á educación e só aprendían
aspectos da vida doméstica, viron nos comezos da guerra a posibilidade de cambiar de
vida.
Testemuña de Maruja Cuesta:
“La gente terminaba la escuela muy joven entonces, a los doce años. Esta ley de
impotencia que me hizo imposible estudiar, me hizo rebelarme. La guerra estalló en
4
junio, y entonces vi el cielo abrirse. Me hubiera gustado ser maestra o abogada (...) Vi
mi oportunidad, que era la posibilidad de trabajar para la “causa” en el lado
republicano .
Yo había estudiado mecanografía. Me llamaron para formar parte del equipo en las
oficinas de mi pueblo. (...)Y de allí, me metieron en un centro de formación, en contra
de la voluntad de mis padres, porque yo sabía que allí podía educarme. (...) Pero llegó
la guerra y empezamos una actividad intensa, viajando por los pueblos para movilizar
a los jóvenes campesinos. En el pueblo donde yo estuve, crearon talleres de costura
para ayudar a los milicianos en las montañas.
Las mujeres estaban en los talleres, las oficinas, las fábricas de armamento, en la
línea de montaje y en las calles haciendo colectas. Las mujeres desempeñaron un
papel clave durante la guerra. Se encontraban hasta en las trincheras”. (Mangini:
1997, px.88-89)
Substitúese a imaxe da miliciana pola das mulleres que traballan nas fábricas.
Moitas fábricas eran de armas e municións:
“Si esto estallase ahora mismo (...) todas estas muchachas, y nosotros, (...) todo
volaría por los aires convertido en partículas mínimas, en balines mortales, y del
edificio sólo quedaría un inmenso agujero, y los pájaros del aire morirían golpeados
por la tromba mortal” (Matilde de la Torre. Mangini:1997, px.89)
1.4. Organizacións políticas de mulleres.
1.4.1. Mujeres Antifascistas.
Organización de mulleres comunistas formada en 1933. Era a organización de máis
peso no momento. Segundo conta Dolores Ibárruri buscaron o apoio das mulleres
republicanas e dalgunhas socialistas.Tamén afirma que os homes dos partidos
republicanos tentaron romper a alianza entre as mulleres dos seus partidos e as
comunistas, montando gardas para que estas non poideran entrar nos círculos
republicanos.
Lanzaron unha publicación quincenal: Mujeres. A finais de 1936 o goberno recoñeceu a
unha comisión: Comisión de Auxilio Feminino (Negrín encargoullo a Dolores Ibarruri,
Victoria Kent entre outras) como organismo para encargarse de organizar o traballo das
mulleres na retagarda. En Madrid en menos de quince días apuntaronse máis de dúas
mil mulleres. Recaudaban cartos e roupa para os soldados e os refuxiados, formaron
garderías, asilos para orfos de guerra, crearon equipos de mulleres para substituir ós
homes nos transportes públicos, hoteis e comercios, correo para os homes do fronte,
reparación de vehículos, metro, etc.
A poboación feminina era un vínculo importante entre a retagarda e o fronte, e
cumprían un tipo de servizo de intendencia. Algunhas viaxaban á fronte á cotío, e as que
non ían, escribían cartas, mandaban paquetes, etc. Facían o papel de bisagra.
Estas mulleres tiveron grandes problemas no sector público, sobre todo porque se
enfrontaron cunha resistencia masculina constante durante eses anos. Pero tamén é
preciso dicir que se as adoctrinaba para que se esforzaran na guerra e esquecesen
calquera inxustiza social contra das mulleres. Non era un grupo feminista.
A correspondencia entre Mujeres Antifascistas e os sindicatos confirma que os homes
tardaron en facilitarllelos traballos ás mulleres, por medo a quedar sen eles despois da
guerra.
5
Pero en 1939, co poder en mans de Franco, de novo as mulleres de esquerdas
desapareceron da vida pública, ou retornaron ás súas casas, no mellor dos casos. Tamén
foron represaliadas polas súas actividades, e en moitos casos, polas dos seus
compañeiros.
1.4.2. Mujeres Libres
Grupo de mulleres que xurdíu das organizacións anarquistas en abril do 1936. Ex: en
xullo de 1938 había 20.000 mulleres organizadas nunha federación nacional.
En contraste con Mujeres Antifascistas, esta era unha organización feminista. O grupo
naceu da frustración que sentían as mulleres ante a desigualdade entre homes e
mulleres.
Segundo Mary Nash foi a primeira vez que se encarou en España a problemática da
muller desde unha perspectiva de clase. Era un feminismo proletario distinto dos
movementos feministas de carácter burgués.
Os seus obxectivos principais eran a educación das mulleres mediante escolas,
institutos, conferencias e cursiños especiais. Pero tamén se preocupaban por que a
muller acadase o control sobre o seu propio corpo.
Foi a organización que tomou un posicionamento máis feminista que calquera outro
grupo ata despois da dictadura, especialmente nos seus obxectivos pedagóxicos e os
seus intentos por erradicar a prostitución e promover a liberdade sexual.
Fotos carteis anarquistas ou de Kati Horna
Publicaron unha revista: Mujeres Libres cunha finalidade cultural e educativa cara ás
mulleres, para proporcionarlles unha certa cultura política que lles permitira tomar parte
nas actividades anarquistas.
“El hombre revolucionario que hoy lucha por su libertad, solo, cambate contra el
mundo exterior. Contra un mundo que se opone a sus anhelos de libertad, igualdad y
justicia social. La mujer revolucionaria, en cambio, ha de luchar en dos terrenos:
primero por su libertad exterior, en cuya lucha tiene al hombre de aliado por los
mismos ideales, por idéntica causa; pero, además, la mujer ha de luchar por la propia
libertad interior, de la que el hombre disfruta ya desde hace siglos. Y en esta lucha, la
mujer está sola.
ILSE :La doble lucha de la mujer. Mujeres Libres. VIII Mes de la revolución
1.4.3. A Sección Femenina de la Falange
En 1934 nos inicios do bienio negro fúndase la Sección Femenina de la Falange,
nomeando José Antonio Primo de Rivera á súa irmá como xefa da organización, cargo
que ocupou durante corenta e tres anos.
En 1936 fundóuse en Valladolid o Auxilio de Inverno, que logo será coñecido como
Auxilio Social. A súa creación debeuse en gran medida a Mercedes Sanz Bachiller, a
viuva de Onésimo Redondo.
Máis adiante integraráse na Sección Feminina para facerse co control dos servicios
sociais do novo estado.
Os seus obxectivos eran:
“necesitamos madres fuertes y prolíficas, que nos den hijos sanos y abundantes con
que llevar a cabo los deseos de imperio de la juventud que ha muerto en la guerra,
dejando como único testamento este deseo, expreso en nuestros vientiseis puntos, en
nuestros himnos y en nuestras consignas”
Auxilio Social. Normas y orientaciones para delegadas provinciales.1937. px. 38-39.
6
Carteis de Auxilio Social.
A organización foi creada para dar cobertura ás actividades violentas do grupo
falanxista, como afirma a propia Pilar Primo de Rivera.
O cometido fundamental destas mulleres era a recollida de fondos, pero tamén visitaban
no cárcere ós presos falanxistas e proporcinábanlle contactos ás súas familias.Tamén
ocultaban armas nos seus fogares, moito máis desde que a Falange foi ilegalizada no
1936.
Nesta organización abundaban as mulleres de boa familia, e por suposto non
traballaban. Se consideraba ás mulleres – de ámbolos dous bandos- como axudantes dos
homes e non como protagonistas da guerra. Só 58 mulleres falanxistas morreron na
fronte (Scanlon:1986, px.317).
En 1938 Pilar Primo de Rivera trasladou a delegación nacional da Sección Feminina de
Valladolid a Burgos, sede do goberno franquista.
A Sección Feminina é un bon caso para entender o proceso patriarcal: as mulleres
privilexiadas cooperan cos homes da súa clase
“ a cambio de su subordinación sexual, económica, política e intelectual a los hombres,
pueden compartir el poder de los hombres de su clase para explotar a los hombres y
mujeres de la clase baja”. (G. Lerner:1990, px. 212, 213).
A responsabilidade dos labores de enfermería no fronte tíñana as mulleres carlistas, pero
co Decreto de Unificación quedaron englobadas en distintos servizos nos frontes e
hospitais. E posteriormente, desde 1937 foi a S.F quen conseguíu o respaldo oficial.
7
2. AS MULLERES NO FRANQUISMO (1939-1978)
2.1. O exilio.
O final da guerra civil marcou o inicio do exilio, aínda que xa con anterioridade ían
chegando a Francia grupos de homes e mulleres que fuxían da represión política.
Como exemplo temos un texto de Federica Montseny, que cando marchou ó exilio ía
con varios membros da súa familia que non podían valerse por sí mesmos.
¿Quien olvidará esas horas, ese espectáculo de las montañas llenas de gente, que
acampaban bajo los árboles, temblando de frío y de terror?. Por miles se alineaban los
autos y los camiones, en una fila ininterrumpida que iba desde Figueras hasta Cerbère
y hasta el Perthus.
¿Quién olvodará esas horas, el lloro de las criaturas bajo la lluvia, los gritos de als
mujeres, las maldiciones de los hombres, el rumor siniestro de los aviones que volaban
sobre nuestras cabezas?. (Mangini:1997, px.182)
Silvia Mistral fala no seu diario da valentía e fortaleza das mulleres fronte á perda das
súas familias. Di que hai moitos homes franceses que lles facían proposicións ás
mulleres novas para que se instalaran en Marsella ou Paris, como prostitutas. Algo
semellante ó que lles ocurría en España ás que se quedaron sen familia ou ás que saíron
das prisións.
2.2. O cárcere.
DVD Los niños perdidos del franquismo. 2000. (15 mn)
Podemos enlazar esta parte coa enquisa da Historia visible. Os anos 70 e 80.
2.3. O modelo feminino franquista.
Despois da Guerra Civil, na época autárquica do réxime franquista, as españolas vénse
sometidas a unha forte represión respecto dos avances que para elas supuxera a II
República..
A lexislación apoia á familia e á súa promoción: son restrinxidas as carreiras con
posibilidades para as mulleres. (Están pechadas as seguintes carreiras: Avogado do
Estado, Axente de Cambio e Bulsa, Médico do Corpo Facultativo de Prisións, Técnico
de Aduanas, Inspector Técnico de Traballo, Fiscal, Xuíz, Maxistrado, Corpo de
Diplomáticos, Corpo de Rexistradores da Propiedade e Corpo de Notarios).
Fotos da Sección Feminina
A formación das mulleres encargouselle á Sección Feminina.
O propósito da Sección Feminina non era só adoctrinar as rapazas que entraban na súa
organización (élite) senón a toda a poboación feminina. Franco prometeulles un centro
para a organización e a formación dos mandos: La Mota, en Medina del Campo, e
respecto da poboación feminina, encargáronse de preparar ás mulleres para o fogar
(eficiencia doméstica) e o coidado dos fillos.
A prensa da S.F. fomentaba o ideal da muller no fogar, e un ideal de feminidade que
non fora competencial co home: bos modales, código de conducta social, o “estilo” que
lle chamaban.
O decreto de outubro de 1939 fixo materias obrigatorias para as rapazas dende a escola
primaria ata maxisterio as asignaturas de Fogar e Economía Doméstica, á vez que se
crea o Servizo Social en 1940. (Só están eximidas de facelo as mulleres enfermas,
8
casadas ou viúvas con fillos ou fillas, monxas, a primoxénita dunha familia de alomenos
8 fillos e as mulleres obrigadas a traballar para manter á familia).
Nas fábricas se escollía a certas muchachas e se as preparaba para ser “enlaces” entre a
Sección Feminina e as outras obreiras, e difundir así a ideoloxía falanxista.
Ironicamente o igual que as activistas republicanas, as mulleres da Sección Feminina
apareceron moi pouco na historia. Pero a diferencia das mulleres de esquerdas que
denunciaron esta situación, Pilar Primo de Rivera non denuncia o modo en que eran
ignoradas, senón que está dentro do discurso patriarcal e aplaude ós homes por
subordinar ás mulleres.
Conferencia de Pilar Primo de Rivera en Medina del Campo en 1939.
Estamos aquí solamente para festejar vuestra victoria y honrar a vuestros soldados.
Porque la única misión que tienen asignada las mujeres en la tarea de la Patria es el
hogar. Por eso, ahora, con la paz, ampliaremos la labor iniciada en nuestras escuelas
de formación, para hacerles a los hombres tan agradable la vida de familia que dentro
de la casa encuentren todo aquello que antes les faltaba, y así no tendrán que ir a
buscar en la taberna o el casino los ratos de expansión.
Enseñaremos a las mujeres el cuidado del hogar, porque es una pena que mueran
tantos niños que son siervos de Dios y futuros soldados de España. Les enseñaremos
también el arreglo de la casa y a conocer las labores artesanas y la música. (...) para
que así ellas, cuando tengan hijos, formen a los pequeños en el amor de Dios y en esta
manera de ser de la Falange” (Cit. en Scanlon: 1986, pp.319)
2.4. A “maioría”: as outras mulleres
A Igrexa colaborou estreitamente na misión de reeducar ás rapazas españolas, sobre
todo na castidade. As súas ensinanzas e a política demográfica coincidían respecto ás
familias numerosas. Para esta tarefa é fundamental o matrimonio.
No matrimonio o sacerdote dicía:
“Vos, esposa, habeis de estar sujeta a vuestro marido en todo; despreciareis el ornato
del cuerpo, en comparación con la hermosura de la virtud; (...) no saldreis de casa si la
necesidad no os llevare, y esto con licencia de vuestro marido; sed como vergel
cerrado, fuente sellada por la virtud de la castidad.(...) La mujer obedezca y obsequie a
su marido; por tener paz, muchas veces pierde su derecho y autoridad” (Scanlon: 1986,
px. 334).
Unha das calidades que debe ter unha muller é a relixiosidade. Incluso moitos homes
que non teñen crenzas relixiosas preferían que as súas mulleres fosen devotas, aínda que
non tan devotas como para complicarlles a vida. Unha das razóns era a crenza de que a
relixión proporcionaba os medios efectivos para controlar as paixóns das mulleres. Ex:
“La mujer duda poco como duda poco el río o el tronco del árbol sobre la dirección
que ha de tomar”.( PEMÁN, J.M. De doce cualidades de la mujer. 1947 px.182).
A relixión tamén aseguraba a resignación, pois a Igrexa ensina que as inxustizas deben
ser soportadas docilmente, xa que a verdadeira felicidade non se atopa neste mundo
senón no outro. Hai que evitar a rebelión contra dun marido cruel ou infiel, porque o
matrimonio era unha “cruz”.
9
Tamén propugnaba a submisión: tanto no Antigo como no Novo Testamento se
representa á muller como subordinada ó home. A súa inferioridade xa se establece no
mito da creación: o home foi creado “ a imagen y gloria de Dios”, pero a muller foi
creada para gloria do varón (Corintios I, XI, 7, 8 y 9).
Eva representa todo o malo da muller. A Virxe María é o ideal, pois é a encarnación
perfecta de todas as calidades que un home podía desexar para o seu propio benestar.
Ex:
La intuición femenina:
“...permite a las mujeres comprender todo lo que es, como ellas, intuitivo e irrazonado,
por eso prefieren ser dominadas antes que convencidas mediante un argumento y
aceptan facilmente el patriotismo de himno, filosofía de refranes y amor de copla”.
(PEMÁN: 1947, px.207)
Pero a pesar da clara posición de subordinación que a Igrexa lle adxudicou á muller, a
doutrina cristiá predica que as almas dos homes e das mulleres son iguais ante os ollos
de Deus.
Toda discusión sobre a emancipación da muller carecía de sentido, pois xa foi liberada
pola Igrexa, así que aquelas que se preocupan por semellante tema inexistente só
demostran a súa ingratitude.
Desde o final da guerra a muller española foi despoxada de calquera noción de
conciencia feminista que houbese adquirido. Calquera noción de igualdade, que durante
a guerra desenvolveu debido ás novas responsabilidades, desapareceu en canto tomou o
poder o réxime franquista. Ex.
“Su delicioso e irracional charloteo con su hijo es su privada venganza contra la
aburrida seriedad, sin fantasía, de los periódicos, la política o los maridos” (PEMÁN:
1947, px.104)
O resultado foi o aumento da taxa de analfabetismo feminino, un nivel moito máis baixo
de escolarización das nenas que dos nenos na primeira e segunda ensinanza e unha débil
presencia das mulleres na educación profesional e universitaria.
Testemuña de Mª Victoria Valenzuela sobre a educación universitaria.
“Cuando veníamos hacia aquí- decía yo a Eliseo- vi a tu sobrino que entraba con su
madre en casa de Fernández, el médico de niños.
-Si. La gente es tan irresponsable que ya no se acuerda de que ése es médico “por la
breve”.
-¿Y eso que significa?. – interrogué.
- ¿No sabes lo que significa “por la breve”?. Pues yo te lo esxplicaré: al terminarse la
guerra, a los estudiantes les convalidaron los años del frente por años de facultad, y así
se hicieron médicos por la breve, abogados por la breve, arquitectos por la breve
etc,etc.
-¿Los profesores de las Universidades no opinaron que eso era un disparate?
- Los profesores bastante problemas tenían para subsistir con sus exiguas pagas, así
que todo eso de opinar les quedó algo a trasmano. Además no te olvides de que, en este
país, se da una orden arriba y no queda más que cumplirla”. (Mª Victoria Valenzuela:
1987,px.138).
10
3.1. As mulleres loitadoras antifranquistas. Experiencia común.
Algunhas mulleres viviron o franquismo establecendo e formando redes de
solidariedade que axudaron a fortalecer a mobilización política. A maioría de elas
recoñecen que continúan a tradición familiar de ideas políticas de esquerdas.
Serviron como enlaces, de canle de comunicación entre o interior dos cárceres e o
exterior, fixeron elas mesmas de caixa de resonancia no ámbito público para lembrarlle
ó réxime e denunciar a situación de miles de presos e presas que sufrían e estaban
privados de liberdade. Colaboraron tamén nas tarefas de distribución de propaganda
clandestina.
A súa vida vese condicionada pola militancia política dende moi novas, xunto coa busca
de traballo asalariado, polas difíciles condicións familiares e ademais con atrancos
derivados da persecución policial á que estiveron sometidas tanto elas como as persoas
ás que axudaban. Moitas veces, para alonxarse da policía franquista, iniciaban
movementos migratorios que facían difícil a conservación dun traballo ou calquera
habito cotiá.
Pódese observar unha relación parella entre a súa actividade e os acontecementos
políticos que ocorren ó longo dos anos, así que as actividades motivadas por causas
políticas (represión) vanse readaptando. Estas mulleres van modificando os seus
métodos de loita segundo as posibilidades que lles deixa a dictadura.
Case sempre é o Partido Comunista ou a CNT quen marca as prioridades da actividade
política do marido ou familiar, actividade clandestina sempre e asumen a
responsabilidade de converterse ademais no soporte económico e familiar.
Irene Abad di : las mujeres de preso se convertirán... en las mediadoras entre lo legal
del gobierno franquista y lo ilegal de las cárceles españolas (Abad: 2004. px: 8) polo
tanto circulan entre o ámbito privado e o ámbito público constantemente, entran e saen
de cada espazo entre os límites que lles marca o franquismo e o espazo carcerario.
Estas mulleres foron as que levaron adiante mobilizacións pola amnistía xeral e como
consecuencia do seu traballo de asistencia ós presos e de solidariedade, tamén se
converten elas mesmas en víctimas da represión franquista.
As condicións de vida destas mulleres están determinadas tanto polo xénero (mulleres)
como polo posicionamento do réxime ante este xénero, é dicir, actuaban en contra do
modelo feminino que o discurso franquista trataba de impoñer. Así a maioría recibiron
formación política a cargo do partido, cando as mulleres no discurso de xénero do
franquismo eran só obxectos decorativos, e do que menos debían entender era de
política, (contra corrente de novo).
Dende finais dos anos cincuenta o franquismo difundiu a idea de que non había presos
políticos nos cárceres, todos os que había eran delincuentes comúns, así que as mulleres
intensificaron a súa campaña pola amnistía, foi cando escribían cartas a institucións
relixiosas ou do estado para solicitar revisión de penas, cartas nas que aproveitaban para
denunciar que os seus familiares estaban cumprindo condenas por cuestións políticas.
Era outra forma de facer pública unha situación que se trataba de maquillar.
Moitas veces a militancia era dobre, política e sindical pasando dunha a outra sen
separar.
Non son frecuentes os casos nos que se produza unha identificación importante co
traballo, senón que é o revés, a maior importancia do traballo parece que se identifica
cos momentos de maior intensidade na loita política.
Todas chegaron a adquirir un compromiso político importante, aínda que nun principio
a súa resposta estivera motivada só pola asistencia ós presos. Ó pouco tempo comezan a
11
realizar accións prácticas, unha veces respondendo ó que lles pedían os propios presos
ou o partido, e outras porque chegaron a ter maior conciencia de clase pola natureza das
súas actuacións. Colaboraban con outras mulleres para decidir que comidas se levaban ó
penal, para que tódolos presos recibiran o mesmo ou como recadar cartos para os
familiares. (Redes de solidariedade feminina)
Nas súas accións públicas hai, cando é preciso, reivindicacións sobre o traballo
específico das mulleres, e comentan que xorden reaccións dos compañeiros varóns
adversas, o que demostra que os conflictos de xénero existen e seguen pendentes, aínda
hoxe.
Non hai unha militancia feminista, a marxe das militancias política e sindical. Algunhas
pensan, que aínda que lle interesan moito as cuestións relativas ás mulleres, non hai que
ter unha visión específica porque é suficiente coa loita de clases, que para elas leva
implícita a liberación feminina. A cuestión das mulleres era un problema de clase e de
economía, pero non de xénero.
Tamén participan en movementos veciñais, ou en asociacións de barrio, nos lugares
onde viven, é dicir, que na actualidade continúan cunha actividade pública que lles
sigue permitindo unha circulación desde o espazo privado ó espazo público en ambos
sentidos.
A maioría atopa irrelevante a narración da súa propia historia. Xustifican este
posicionamento dicindo que a súa experiencia é igual á das demais mulleres da súa
época. Era o que tiñan que facer, non pensan nin sequera en acadar outras formas de
vida. É como o destino, e non recoñecen o valor que ten a súa aportación durante os
anos 60 e 70 á mellora das condicións laborais e políticas do país. Quizais sexa debido ó
papel que desenvolven, que ten que ver coas redes de solidariedade, a conservación da
vida e a atención das necesidades dos demais, e que consideran é o seu papel natural ou
quizais teña que ver coa propia sociedade patriarcal que as fai invisibles.
Cando falan procuran non facer valoracións da realidade, mais alá da súa experiencia.
Pero se se lles pregunta, falan. Falan sobre a súa vida doméstica e como se organizaban
para transitar desde o ámbito privado ó ámbito público. Poucas veces recoñecen o seu
valor persoal, a pesar de tomar decisións difíciles; din que foi o que lles tocou facer. E
para o modelo de muller que tratou de impoñer o franquismo, estas mulleres
representaban unha ruptura importante, xa que incluso viaxaban, se movían e poñían en
práctica as súas inquedanzas por aprender e coñecer e adquirir máis cultura.
En ocasións tamén aproveitaron o propio modelo franquista de muller para que as súas
accións fosen desvalorizadas ( “son mulleres”) polos represores e poder pasar
desapercibidas, ou finxiron ignorancia (“de muller”) para recibir penas nos xuízos
menores que as dos homes. (Historicamente é habitual este pedir desculpas por parte das
mulleres polo propio saber).
Estas mulleres son as que traspasaron o espello.
Compostela, en abril de 2006.
12
BIBLIOGRAFÍA.
ABAD BUIL, Irene (2004) Las mujeres de presos republicanos: movilización política nacida de la represión
franquista. Doc. 2/2004. Fundación 1º de Mayo, Madrid
ANDERSON Bonnie y ZINSSER, Judith (1991). Historia de las mujeres: una historia propia. Ed. Crítica, 2
vol. Barcelona.
BORDERÍAS, Cristina (1993). Entre Líneas. Trabajo e identidad femenina en la España Contemporánea.
La Compañía Telefónica. 1924-1980. Ed. Icaria, Barcelona.
CABRERO, Claudia (2004). As mulleres e as folgas: modalidades de participación feminina na
conflictiviade laboral durante a dictadura franquista. Revista Dez Eme, nº 8, pp.19-24, Santiago de
Compostela.
CAPEL MARTÍNEZ, Rosa Mª (1999). Mujer y trabajo en el siglo XX. Ed. Arco, Cuadernos de Historia, nº
65, Madrid.
CERRADA JIMÉNEZ, Ana I. y SEGURA GRAÍÑO, Cristina (2000). Las mujeres y el poder.
Representaciones y prácticas de vida. Ed. Al-Mudayna, Madrid.
COLECTIVO Mª CASTAÑA (1997). As Mulleres na Historia. Ed. Xerais, Materiais, Vigo.
DI FEBO, Giuliana (1979). Resistencia y movimientos de mujeres en la España de 1936 a 1976. Ed.
Icaria, Barcelona.
DUBY E PERROT, Michelle (1993). Historia de las Mujeres. Ed. Taurus, 5 tomos, Madrid.
GALLEGO MÉNDEZ, Mª Teresa (1983). Mujer, Falange y franquismo. Ed. Taurus, Madrid.
GARRIDO, Elisa et alia (1997). Historia de las mujeres en España. Ed. Síntesis, Madrid.
HERNÁNDEZ HOLGADO, Fernando (2003). Mujeres encarceladas. La prisión de Ventas: de la República
al. Franquismo, 1931-1941. Ed. Marcial Pons, Madrid.
IBÁRRURI, Dolores (1984). Memorias de Pasionaria, 1939-1977. Planeta, Barcelona
LERNER, Gerda (1990). La creación del patriarcado. Ed. Crítica, Barcelona,
MANGINI, Shirley (1997). Recuerdos de la resistencia. La voz de las mujeres de la guerra civil española.
Ed. Península, Barcelona.
MOLINERO, Carme (1998). Mujer, franquismo, fascismo. La clausura forzada en un “mundo pequeño”.
Historia Social, num.30, pp.97-117.
NASH,Mary (1983). Mujer, familia y trabajo en España, 1875-1936 . Anthropos, Barcelona.
NASH, Mary (1999). Rojas. Las mujeres republicanas en la guerra civil. Ed. Taurus, Madrid.
NASH, Mary (2004). Mujeres en el mundo. Historia, retos y movimientos. Ed. Alianza-Ensayo, Madrid.
PRENSA . Sección Hemeroteca da USC.
PEMÁN PEMARTÍN, J.M. (1947). De doce cualidades de la mujer. Madrid.
RICHMOND, Kathleen (2004). Las mujeres en el fascismo español. La Sección Femenina de la Falange,
1934-1959. Ed. Alianza, Madrid.
ROCA Y GIRONA, Jordi (1996). De la pureza a la maternidad. La construcción del género femenino en la
postguerra española. Ministerio de Educación y Cultura, Madrid.
RODRÍGUEZ GALDO, Mª Xosé (Coord). (1999). Textos para a historia das mulleres en Galicia. Ed. CCG,
USC, Santiago de Compostela..
RODRÍGUEZ GALLARDO, A. (2005). Letras armadas. As vidas de Enriqueta Otero Blanco. Fundación 10
de marzo, Santiago de Compostela.
ROMEU ALFARO, Fernanda (1994). El Silencio roto...Mujeres contra el franquismo. Edición propia,
Valencia.
SCANLON, Geraldine (1986). La polémica feminista en la España Contemporánea, 1968-1974. Ed. Akal,
Madrid.
VALENZUELA, Mª Victoria (1987). Tres tiempos y la esperanza. Ed. do Castro, A Coruña.
VINYES, Ricard (2002). Irredentas. Las presas políticas y sus hijos en las cárceles franquistas.Ed, Temas
de Hoy, Madrid.
ENDEREZOS INTERESANTES NA REDE
mujeresdenegro.com
nodo50.org/mujeresred.
andainamulleres.org
synodalia.net ( para coñecer información sobre mulleres católicas)
1mayo.org/publicaciones.
historiadelpresente.com
cimacnoticias.com
congresodehistoria/comunicaciones.
portaldelexilio.org
memoriahistorica.org
galicia.ccoo.es/f10m
historiasiglo20.org
sbhac.net
aeihm.org
13