Viaje de Ourense a Santo André de Teixido: Una Revisión Histórica

Pelerinaxes I*
Unha revisión da viaxe** de Ourense a Santo André de Teixido
feita por tres egrexios galegos no mes de xullo do 1927.
O valor actual do camiño
X. Carlos Breixo Rodríguez
Historiador
Unha iniciativa da
A elaboración do texto e a súa xeorreferenciación e subida á
sección O Territorio do Escritor/a da web da AELG www.aelg.gal
foi posíbel grazas aos respectivos convenios de 2015 coas
Deputacións Provinciais da Coruña e Lugo.
*
**
Otero Pedrayo, R. (1993) [1929]: Pelerinaxes I (Sada: Ediciós do Castro).
[Nota da AELG] Un resumo das etapas da viaxe pode verse no artigo da web Os libros de Ánxel
Casal que reproducimos como anexo ao final deste traballo:
[http://oslibrosdeanxelcasal.blogspot.com.es/2013/08/pelerinaxes-i.html]
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
2
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
E ollai com'andades, qu'ides por terra sagrada.
Vicente Risco
Introdución
A viaxe que revisaremos no presente traballo non foi un percorrido calquera, pois
tanto os personaxes (Vicente Risco, Ramón Otero Pedrayo e Xosé Ramón
Fernández-Oxea) como a terra que atravesaron tampouco o eran. A fin da viaxe estaba
na terra dos confíns do Ortegal; terra e xentes cheas de historia, de mitos e lendas
ancestrais. Hoxe máis que nunca esta terra amósase tan acolledora coma daquela,
convidando a que a descubran, a que a pisen, ou a que visiten outra vez máis.
A decisión de tomar o camiño de Ourense a Teixido foi moi concreta, pois ata que
tomaron a rota de Lugo, despois de visitar Monterroso, viñeron por camiños das
comarcas de Chantada e da Ulloa, camiños recorridos polos arrieiros e polos frades dos
abundantes mosteiros da zona. A Encomenda de Portomarín1 e o mosteiro de Oseira
foron os que maior relación tiveron con este camiño cara ao mar do Ortegal, pois serán
os donos de Santo André de Teixido e de San Xiao dos Osos, respectivamente. O
camiño viña e ía e a rota sábese concorrida, pois as propiedades que tiñan na terra de
Cedeira reportábanlles certas rendas, suficientes para manter a comunidade e mandar
algo para o mosteiro matriz, é dicir, o de San Xoán de Xerusalén, e máis o de Santa
María de Oseira.
Desde Lugo seguiron a rota do Camiño Real Francés, e viñeron pola Terra Chá,
atravesando Outeiro de Rei pasando pola ponte de Rábade, ata chegar a Vilalba;
despois continuaron en dirección á Xermade, pois en Roupar uníase o Camiño Francés
que viña de Muras e de Viveiro, de onde se dirixiron á vila das Pontes, collendo xa o
Camiño de Santo André, que os traerá á terra de Ortigueira e despois á de Cedeira,
onde estaba o santuario.
A chegada a Teixido e a vista da costa oriental do Ortegal e da Punta Candieira
segue a ser un dos mellores premios para os sentidos. Xa o Padre Sarmiento na súa
particular romaxe a Teixido, feita o 14 de xuño de 1755, tivera a oportunidade de
coñecer esa marabilla e comprobar como era merecida a sona do humilde santuario e
1
O mosteiro de Portomarín foi doado polo Rei Fernando II de León no ano 1158 á Orde de San Xoán.
Portomarín era una vila situada no Camiño Francés a Santiago, polo que a partir desa data son os
sanxoanistas quen controlarán ese lugar co seu hospital de peregrinos e con todas as súas propiedades
e dereituras e, polo tanto boa parte desa rota a Compostela e a outros lugares. Teixido pasará a esa
mesma Orde uns anos despois, concretamente no 1182, pola doazón feita aos sanxoanistas polo
matrimonio formado por Urraca González e o conde Fruela Ramiriz. Os cabaleiros desta orde relixiosa
tiñan ao seu cargo o Gran Hospital de Xerusalén, cuxa misión era a de socorrer os cristiáns que
peregrinaban a Terra Santa, polo que a partir desa data xa podemos relacionar o santuario de Santo
André coas rotas cristiáns de peregrinación da península Ibérica, neste caso un santuario na Costa, e
un camiño franco que comunicaba Portomarín con Teixido, en terra de Cedeira e polo tanto
comunicado coas rotas marítimas internacionais.
3
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
da humilde aldea. O erudito relixioso, sabio defensor da cultura e da lingua galega, de
todo canto veu e escoitou deixou constancia por escrito2 facendo unha completa
descrición que, por fortuna, chegou aos nosos días e segue sendo motivo de consulta e
de lectura.
Pero o Padre Sarmiento non será o único ilustrado que peregrine a Teixido e que
escriba as súas experiencias no camiño. No ano 1927, o luns día 11 de xullo, chegan a
Santo André de Teixido tres ilustres peregrinos merecedores do máis distinguido
recoñecemento. Eles eran Ramón Otero Pedrayo, Vicente Risco e Xosé Ramón
Fernández-Oxea. No último tramo da súa viaxe atravesan a serra da Capelada e
acubillan en Santo André por un día. Visitan un lugar escondido da costa de Cedeira,
onde se ergue un dos santuarios máis famosos de Galicia, algo que eles moi ben
sabían. As razóns que os levan alí son as de moitos outros, e algunha máis pois, como
se dixo, non son uns peregrinos calquera. Os tres teñen unha bagaxe cultural moi
ampla, e son dos máis destacados galeguistas da época. Por se fose pouco
acompáñaos ademais o don da palabra, tanto falada como a escrita, é será por esta
última vía pola que saibamos dos seus andares polas terras que pisaron, desde a saída
ata a chegada a Teixido.
Desde entón pasaron case 90 anos, pois non faltan moitos para que se cumpran, e
os homes protagonistas da viaxe desapareceron, pero non as súas obras nin o seu
recordo. O territorio é o mesmo, só mudaron na pel da terra algúns dos rueiros que
pisaron, ao seren revestidos de asfalto boa parte daqueles vellos camiños. Tamén as
aldeas teñen menos xente, poucos fumes hai nas casas desas aldeas outrora cheas de
familias labregas. Tamén medraron e mudaron as vellas vilas, pois xa non son o que
eran, se ben aínda conservan moitos dos seus antigos edificios con fachadas mariñas,
cheas de vidreiras; pero as vellas casas mariñeiras xa non se atopan, foron
enmascaradas as máis delas. Outros edificios senlleiros desapareceron ou maquillaron
o pelello debido ás renovacións levadas a cabo polos seus donos (antigos ou novos)
que decidiron facer obras neles, en ocasións con atino e noutras con pouco ou ningún
acerto. Con todo, o camiño a Teixido segue aínda moi vivo: os camiñantes danlle vida
pola forza da tradición, e ano tras ano van e veñen milleiros de peregrinos, de curiosos
camiñantes atraídos pola cultura e a fermosura dun territorio, dunhas rías, dunha
serra, a da Capelada, e dun mar que leva milleiros de anos batendo a costa do Ortegal,
unhas veces con brío e outras mainiño.
Unha gratuíta reflexión lévame a pensar que como donos hai moitos, non todos
deixaron perder o patrimonio herdado senón que o mantiveron e manteñen, pouco
diferenciado daquel que viron os ollos dos camiñantes que proviñan de moitos puntos
do noroeste, das Asturias de Oviedo…; ou de Ourense coma neste caso, pois os nosos
admirados protagonistas saíron de Ourense á aventura, camiñaron por unha boa parte
da provincia de Lugo sentindo a beleza da terra e a variedade e riqueza da arquitectura
rural galega. Comprobárono moi ben ao seu paso polas terras de Chantada, de
Monterroso, de Lugo, da Terra Chá ou do val das Pontes; e despois nas verdes
2
Viaje a Galicia de Fray Martín Sarmiento (1754-1755). Do manuscrito da abadía de Silos, que foi
transcrito por Fr. Mateo del Álamo e Fr. Justo Pérez de Urbel, con edición e notas de F. J. Sánchez
Cantón e J. M. Pita Andrade. CSIC Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos. Cuadernos De
Estudios Gallegos Anejo III. Santiago de Compostela MCML. A viaxe a Teixido descríbea das páxinas 55
á 59. Entre as páxinas 60 e 61 insírese o mapa que a describe.
4
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
campiñas de Ortigueira e na azul costa de Cedeira; terras de antigo poboamento,
milenario xa, ancoradas ao levante é o poñente da serra da Capelada e do Ortegal.
Viaxaron cara a Teixido por gusto, por decisión e por curiosidade, viñeron para saber e
coñecer pois alí, onde se veneraba o santo André de Lonxe, existía tamén un substrato
cultural que non lles era alleo (e penso que era o que máis lles importaba), cheo de
historia, de lendas e de tradicións que foron sen dúbida, o que espertou neles as gañas
de camiñar.
Noticias do santuario xa tiveran, xa que ademais da sona popular que tiña o
Camiño de Santo André, que se estendía por todos os confíns de Galicia, amigos houbo
que lles facilitaron ese labor. Eles preferiron a humildade, non buscaban a sona e o
balbordo doutros lugares de culto coma Santiago, senón a paz e a sinxeleza dun lugar
perdido na xeografía galega, onde desde tempo inmemorial se celebraban cultos
diversos e milenarios, cultos misteriosos.
Aproveitando a presente trataremos de lembrar a viaxe destes egrexios
peregrinos, rememorándoa coas súas propias vivencias para aproximarnos a eles, pois
o valor que tiña o camiño mantense co paso dos anos. Gustaría moito de achegar ata
nós ese pasado tan recente, onde ademais dos cambios relacionados, modificáronse
outras moitas cousas, comezando polos hábitos máis cotiáns e seguindo polos
costumes máis arraigados, relacionados coa etnografía, cos mitos ou coas crenzas
relixiosas pagás e cristiás. A pesar de todo iso, as gañas de descubrir algo distinto
seguen chamando a Teixido milleiros de persoas cada ano. Ultimamente o banco de
Loiba compite coa fama de Teixido sen máis argumentos que a paisaxe; é so un banco
ancorado nun lugar único da costa de Loiba, no concello de Ortigueira: poida que a
visión que se presenta desde estes lugares setentrionais sexa o que andamos buscando
para aceptar o destino. Santo André de Teixido puido comezar de xeito parecido.
Prolegómenos da viaxe de Ramón Otero Pedrayo, Vicente Risco e Xosé Ramón
Fernández-Oxea
No ano 1926 publicase nos talleres Espasa Calpe de Madrid3 a Guía de Galicia, da
que é autor don Ramón Otero Pedrayo. O autor coñece moi ben Galicia e tamén a
comarca do Ortegal e de Cedeira, onde está o destino final da súa viaxe, cando menos
por referencias escritas e por fotografías, pois xa lera varios traballos de Maciñeira. Só
lle faltaba coñecela en persoa, e para iso nada mellor que uns bos amigos cheos de
amor á terra, de ansia de saber e de gañas; uns amigos comprometidos coma el coas
xentes e coa cultura galega.
O que escribira Otero Pedrayo na Guía de Galicia4 sobre a Capelada e Santo André
de Teixido era pouco pero enriquecedor, pois animaba os lectores a visitar ese
3
Guía de Galicia. Geografía - Historia - Vida económica - Literatura y Arte - Itinerarios completos por
ferrocarril y carretera. Ramón Otero Pedrayo. Madrid 1926. Os talleres de Espasa Calpe estaban na rúa
Río Rosas, 24, tal é como reza na contraportada da primeira edición da obra citada. O prezo de venta
era de 10 pesetas, e constaba de 468 páxinas, onde podemos ver os itinerarios: de Ferrol a Ortigueira,
O Barqueiro y Viveiro, páxs. 219-220; de Ferrol a Cedeira, da páxs. 220-222; de Ferrol a Vilalba,
pasando polas Pontes de García Rodríguez, ocúpase na páxina 222. En todas elas nótase a influencia
das publicacións de Federico Maciñeira, e de D. Julio Dávila, obras que deberon chegar a Don Ramón
pola biblioteca da Academia Gallega, e mesmo da man dos propios autores, ou dalgún dos amigos ou
coñecidos comúns.
4
Ibidem, páx. 219.
5
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
curruncho máxico onde coexistían tradicións milenarias que algúns autores xa
relacionaban co naturalismo celta. El sabíase convidado a realizar esa viaxe, e as súas
verbas póñeno de manifesto:
La sierra de la Capelada presenta al Océano el tormentoso cabo
Ortegal y la serie de Peñas y aguillones, y abriga cerca del primero la
hermita de San Andrés de Teixido, uno de los lugares más célebres y
antiguos de Galicia, enlazado, sin duda, con el culto naturalista de los
celtas5 y de las poblaciones primitivas del litoral atlántico, adoradores de
los promontorios terminales del continente. La leyenda de San Andrés, los
ritos antiguos de su fiesta en estos sitios, parecen contener un recuerdo del
viaje de los muertos al mundo de ultratumba, muy presentes en otras
tierras semejantes, como en Bretaña, o en las costas holandesas, los de
estas últimas tratados literariamente por la pluma de Enrique Heine. La
romería de Teixido se celebra en los meses de verano, acudiendo gentes de
toda Galicia y de Asturias al lugar místico, que debe su nombre a su
anterior abundancia de tejos –un árbol druídico– y la foliada de los romeros
y un rico folklore (A San Andrés de Teixido vai de morto o que non foi de
vivo) atestiguan su importancia.
Na Guía de Galicia6 pouco tempo dedica a falar do vello camiño Real do interior
(polo que chegarán a Ortigueira eles mesmos uns anos despois e camiño que
comunicaba a vila santamartesa coa das Pontes), tan só unhas liñas:
De Santa Marta, una carretera (31 Kilómetros) lleva a Puentes de
García Rodríguez, cruzando el alto valle del Mera y las comarcas
montañosas formadas por las estribaciones de las Sierras Faladoira y
Caxado (al E.) y alto país de Moeche (al O.).
Elección da rota: de Ourense a Teixido
O camiño emprendido por eles foi longo: desde Ourense –de onde saíron con
dirección a Teixido– hai máis que a carreiriña dun can. O tramo feito a pé naquel ano
de 1927 polos entusiastas mestres galeguistas, Ramón Otero Pedrayo, Vicente Risco e
Xosé Ramón Fernández-Oxea, traeraos desde a cidade das Burgas ata Lugo, e desde
Lugo ata Santo André de Teixido; atravesarán antigos territorios como os de Chantada,
a Ulloa, Monterroso, Lugo, e o de Montenegro (por onde pasa o chamado Camiño
Francés que vai e vén de Santiago), onde se ergue desde antano esa poboación
chairega de Vilalba, cos seus alfoces e os castros das aldeas do seu territorio, poboado
antes, durante e despois da romanización. Saíron das terras do Sil e do Miño e
cruzaron a do Eume, onde se atopa a vila das Pontes de García Rodríguez (comarca e
vila cun interesantísimo pasado –castrexo, romano e medieval) para chegar ás terras
5
Maciñeira adiantara esa posibilidade na súa edición dedicada ao santuario de Teixido, que foi
publicada no 1921, se ben xa lle dedicara algún outro artigo con anterioridade. A realidade está por
comprobar pero todo nos leva a pensar neses pobos chegados a Galicia na I e na II Idade do Bronce,
pois restos desa época non faltan na Capelada e nos seus arredores.
6
Páx. 220 da o.c.
6
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
regadas polo río Mera, o Mearius de Ptolomeo7, onde poida que aínda vivan os
descendentes dos lapatiancos e dos arronios (ou arronos, que non eran ártabros coma
os lapatiancos), que conservarían ao longo dos séculos a mesma designación
preservada pola antigas divisións eclesiásticas dos arciprestados do mesmo nome.
Estoume a referir aos vellos territorios que formaran as antigas xurisdicións de Cedeira
e de Ortigueira, que nos séculos XIX e XX se transformarán nos actuais concellos de As
Pontes de García Rodríguez, Moeche, Somozas, Cedeira, Valdoviño, Cariño, Ortigueira
e Mañón.
Estes antigos condados (que son atravesados por ese camiño milenario que os
unía coa cidade de Lugo) na Alta Idade Media estaban baixo a encomenda dos condes
de Montenegro e de Monterroso, nobres descendentes do conde Hermenexildo
Gutiérrez e do seu fillo Gutier Menéndez, este último casado con Ilduara; personaxes
históricos dos cales sairán os fundadores de, entre outros, o santuario de Teixido.
Personaxes que teñen as súas raíces nos séculos IX e X e que están perfectamente
documentados; familias que tiveron en encomenda estes territorios por varias
xeracións, construíndo as súas defensas, organizando asentamentos e promovendo a
fundación do citado mosteiro de Teixido en terra de Cedeira; e os de San Paio dos
Freires, San Vicente da Illa e Santa María de Mera, na de Ortigueira; ou tamén o de San
Xiao do Trevo, que pertenceu á mesma orde relixiosa que o de Teixido, documentados
algún deles desde o ano 11628. Eles foron tamén os protectores do camiño –uns
séculos antes de que se chamase Real– que se chamará Camiño Francés, pois as ordes
relixiosas que proviñan de Francia estaban asentándose nos lugares máis diversos do
Reino de Galicia e a el chegaban por terra ou por mar; de aí que abunde o nome de
Camiño Francés por toda a costa galega do Norte. O reino dos Francos estaba de
moda, canda a súa cultura tamén, influíndo notablemente nos reinos de Navarra,
Castela, León, Asturias e Galicia, por onde cruzaba o Camiño Francés. Nin os papas
escaparon a esa atracción, pois favoreceron a entrada das poderosas ordes relixiosas
para que chegarán aos confíns occidentais do mundo coñecido, para que medrara a
cristiandade, pois xa o podían facer ao reducírselles o espazo na península Ibérica dado
que o seu poder quedaba limitado ao sur do río Texo como consecuencia da conquista
de Toledo, pero sobre todo a partir dos séculos XII e XIII coas conquistas de Córdoba,
Sevilla, ou Murcia, xa en tempos do rei Fernando III. Non debemos esquecer que parte
da conquista dalgún destes territorios fora iniciada polos reis de León e polos de
Castela, quedando os de León coa posesión e control das Estremaduras do reino de
León e os de Castela coa dos territorios conquistados cara ao leste. A partir da morte
7
Per alia duo mearius exit, et Narius ad Libuncam. Polo que fai alusión a esta zona costeira, era a do
pobo dos ártabros, e a occidental a dos Nerios. Recordaremos que Ptolomeo é quen conta deste
tramo de costa que hai tres promontorios entre os célticos ata os cántabros: Lapacia, oTrileuco e o das
Aras. Boreas era o vento devorador do norte, ou o do setentrión (“sete bois”, ou sete estrelas da
constelación coñecida como o Carro, ou Osa Maior, visible todo o ano no hemisferio Norte), tamén se
lle chamaba vento aguillón (aquilione), polo mesmo deus romano; de aí poida que veña a relación cos
Aguillóns do Ortegal, pois coinciden moitos factores para situar nesta zona o culto deste deus que
pasou da mitoloxía grega á romana.
8
Usero González, Rafael, El Santuario de San Andrés de Teixido. Edit. Fundación Villabrille. Cedeira
1992. Véxase a transcrición de varios documentos orixinais que relacionan esa posesión, páxs. 223 e
ss.
7
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
de Afonso IX de León o seu neto Fernando III cinguirá as dúas coroas, nelas incluíndose
os vellos reinos de Galicia, Asturias e León.
Foi por eses séculos cando este camiño pasou a coñecerse por boa parte da
cristiandade como o Camiño Francisco ou Francíxeno, parecendo relacionarse cos
francos (chamados tamén xermánicos nos séculos VIII e IX), e que co paso do tempo se
chamará Camiño Francés de Francia, ou Real Francés9. Nesta época da Idade Media na
que cae o Mundo Antigo, desde o século IX ao XII, será cando florezan dous Imperios: o
Sacro Imperio Romano Xermánico (fundado por Carlomagno), e o Árabe, con todo o
seu inmenso acerbo cultural do mundo clásico. Isto propiciará moitos cambios, pero no
caso do Sacro Imperio e nos reinos cristiáns da península Ibérica, manterase o poder
das tres institucións fundamentais: a do Imperio, a da Igrexa e a da nobreza feudal. De
entre todos os cambios, un dos máis dinámicos e que terá moito que ver cos camiños
será o da potenciación do comercio, que abrirá fronteiras e impulsará intercambios de
notable transcendencia en todos os planos, incluíndo a Igrexa, que pasou nese tempo
da pre-escolástica á escolástica plena: Fe e Razón en loita pola prevalencia, en
continua discusión, pero servindo a segunda á primeira; eran tempos do
cesaropapismo.
Pero volvendo ao tema principal deste traballo diremos que os camiños xa existían
desde moito antes, non son un fenómeno relacionado directa e exclusivamente coa
rota xacobea, senón unha necesidade moi anterior, pois a rota xacobea fíxose segura
precisamente por esta serie de acontecementos que se acaban de referir, e nese caso
estaba tamén esta comarca, e por extensión o resto do territorio (que xa era coñecido
e recoñecido polos cronistas gregos e romanos dos séculos I, II e III); na época do
Bronce e do Ferro xa estaba o suficientemente poboado o territorio de Cedeira e de
Ortigueira (lapatiancos e arros) como para que fixeran falta os camiños que
comunicaran os castros ou os santuarios (ao aire libre naquela época) do interior cos
da costa, pois santuarios tamén os habería dado que os pobos do Bronce practicaban
cultos diversos –ao sol é á natureza– tanto na serra da Coriscada como na da Capelada;
é precisamente a busca deses lugares de culto un dos atractivos imaxinarios desta
terra, e ademais obxecto de desexo dos arqueólogos, polos abondosos restos de
mámoas, túmulos e castros que acreditan ese poboamento10 e o culto aos mortos. O
mesmo ocorre nos vales dos ríos Sor, Baleo, Maior, Mera, Mestas, e Porto de Cabo.
Toda esta ampla comarca foi un asentamento importante no II e no I milenio antes da
nosa era, dado que os seus recursos minerais eran obxecto de necesidade para as
poboacións do Bronce. Esa importancia foi achegada pola tradición, polas lendas, polos
mitos e pola historia. O apego que teñen os pobos ao seu pasado fixo –e fai– que
9
Son varios os documentos do reinado dos Reis Católicos que recollen esta designación do camiño e
da súa rede hospitalaria ao seu paso polas terras do Bierzo ou por Galicia, polo que tan Francés é o
camiño que pasa por esas terras como o que pasa polas do Norte máis próximas á costa; quizais este
camiño é incluso máis antigo que a rota do interior, pois o territorio seguro entre os século VIII e X era
o do Norte, sobre todo despois das conquistas feitas polos reis asturleoneses, e polos Duques de
Cantabria. Os reis de Castela aínda non naceran, e os condes loitaban por ampliar o seu territorio cara
ao Sur, onde medrarían para crear un reino.
10
Don Federico Maciñeira dedicoulles boa parte da súa vida de arqueólogo e deixou boa mostra dos
resultados nos múltiples traballos publicados, e tamén na súa última obra que leva por título Bares,
puerto hispánico de la primitiva navegación occidental, CSIC - Instituto Padre Sarmiento, Santiago de
Compostela, 1947.
8
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
agromen orgullosas moitas xeracións de lapatiancos e de arronos, convivindo e
soñando coas súas orixes. Soamente iso abonda para manter a tradición, actuando
como un fermento cultural, xa que onde houbo sempre queda algo que merece a pena
descubrir e coñecer.
O substrato dos cultos precristiáns
Eses antigos camiños precristiáns dirixíanse ao fin da terra, o lugar onde se afundía
o Sol, onde se deitaba ao carón da noite, no Fisterra do Ortegal, ou no de Punta
Candieira (onde xa se xuntaron Atlántico e Cantábrico); ese Sol, primeiro e vello deus
milenario deses pobos prerromanos que rendían culto ás forzas da natureza, que
deixaron a súa pegada en varios xacementos da comarca. Eses camiños que
comunicaban as carreiras cabadas dos castros, ou as canles, dirixíanse polo cordal da
serra da Capelada aos seus santuarios, onde fose que os tiveran: no caso que tratamos
puido moi ben estar no mesmo sitio, nos confíns mariñáns do bravo cabo dos
Lapatiancos e da Punta da Candieira, situado no balcón natural de Teixido, protexido
pola fraga de Nebril ao carón da súa lendaria lagoa. Dese vello culto quedou algo e
naceron as lendas, despois viría o resto.
Aquí será onde nos séculos iniciais do segundo milenio da nosa era unha familia
podente da casa de Traba erguerá varias igrexas propias e varios santuarios, onde
asenta unha comunidade pertencente a unha das moitas ordes relixiosas, que como
adiantei, viñeron de Francia polo Camiño dos francos ou Francés. Era tempo das
Cruzadas e das predicacións de, entre outros, Bernardo de Claraval.
Estes nobres e a Igrexa favorecerán novos poboamentos en lugares ermos,
traendo familias doutros territorios (se facía falta) para que fixeran o traballo de
produción necesario para o seu crecemento e o de toda a comunidade cristianizada
baixo a súa regra. O santuario de Santo André de Teixido pertencerá a Santa María de
Régoa, onde vivirá por séculos o prior, tendo un ermitán en Teixido. Estará todo baixo
o control da Orde dos cabaleiros Hospitalarios de San Xoán, que pasaría a denominarse
a partir do 1530 como a Orde de Malta. Portomarín será desde os séculos XII e XIII o
seu centro neurálxico, e de aí que o camiño entre esa antiga vila luguesa do camiño
dos Francos e a humilde aldea de Teixido estará expedito desde entón. O culto a Santo
André poténciase dende ese momento.
Con ese pasado coñecido non será estraño que aos nosos destacados
protagonistas tamén lles picara a curiosidade de vir a Santo André en vida, e por iso
seguiron eses vellos camiños cheos de misterio e de camiñantes de distintas
procedencias, culturas e relixións, pois a existencia dos mesmos é froito dos que
camiñan. Sen peregrinos non se manterían a fama nin os camiños.
Presentáronselles así os primeiros contactos coa terra de Ortegal: o coñecemento
da obra de D. Federico Maciñeira Pardo de Lama será unha das claves, e veremos que
a elección da ruta non foi ao chou, pois nesa época a antiga aldea de Santo André de
Teixido xa era unha parroquia –nova, pero parroquia– pois a distribución parroquial
feita polo Bispo de Mondoñedo no ano 1896 así o decidira. Toda a zona que formaba a
aldea de Santo André estaba regularmente poboada e non daba para moito máis, pois
o santuario era unha fonte de vida que tamén aproveitaba a veciñanza, pero sobre
todo a Igrexa, pois tiña para manter o cura e mandar algo para Mondoñedo, onde
estaba a sé episcopal. Lembremos que Santo André de Teixido, na época da viaxe,
pertencía ao bispado e non á Orde de Malta.
9
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
O recoñecemento de Teixido e o culto aos mortos
Retomando o fío veremos como foron varias as circunstancias que fixeron posible
esta viaxe. Comezando polas testemuñas escritas que deixaran deste santuario algúns
ilustres peregrinos: primeiramente con motivo da viaxe de Frei Martín Sarmiento en
xuño do ano 1755, e despois a que D. Federico Maciñeira Pardo de Lama, cronista
oficial de Ortigueira, publicara no ano 1921, unha monografía sobre Santo André de
Teixido na que trataba dos aspectos máis salientables da súa historia, lendas, costumes
e tradicións. A obra foi moi ben acollida e divulgouse por toda a península e polas
Américas, ao que non serían alleos nin os académicos nin os emigrantes galegos,
chegando a todos os Centros Galegos de ultramar. E non só foran Risco, Pedrayo ou
Fernández-Oxea quen coñeceran as múltiples marabillas de Teixido11, chamaría a
atención ao propio Castelao que del fala na súa peza teatral Un ollo de vidro. Memorias
dun esquelete, onde cita unha das lendas máis características dos peregrinos a Teixido,
a dos cultos á vida de ultratumba. Cultos que, ademais dos existentes na península
Ibérica relacionados coas poboacións do Bronce e do Ferro, chegaron ao mundo
cristián a través do romano, e a este á súa vez desde o grego. A visión de Castelao é
merecedora de ser lida, e recóllea neste fermoso recordatorio que lle fai un pai ao seu
fillo:
Hoxe meu pai, cun lagarto apreixado nas mans, faloume deste xeito:
—Teño de ir ó San Andrés de Teixido para cumprir unha oferta que
fixen. A miña ialma ten que encarnar neste lagarto e moito tempo tardarei
en voltar. Recoméndoche que non deixes de ollo a miña cova e que de vez
en cando botes unha ollada ó meu esqueleto, pois teño un veciño coxo e
pode roubarme unha perna.
Blanco Amor, como correspondente do diario La Nación na Arxentina, tamén
lembrará nos seus artigos ao Santo André de Lonxe, e os seus camiños a Teixido, e
farao poucos anos despois desta viaxe: vese que lera os traballos de Maciñeira e mais
os de Pedrayo. O artigo citado acompáñase cunha foto onde se ven os romeiros
axeonllados ao redor do santuario. D. Eduardo tamén cumpriu coa tradición pois dinos
que a pedra que deixou no amilladoiro era do tamaño dunha castaña; ben sabía el que
o tamaño neste caso pouco importaba. Relativo a esa tradición dos amilladoiros e
recordando a Salomón12 dinos tamén: «Como el que echa una piedra en el montón de
Mercurio, etc.» E continúa: «En Irlanda, Bretaña, Portugal y otros países de estirpe
céltica existió una parecida superstición.» Da sona de Teixido mesmo se fai eco García
Lorca, pois coñece os traballos que se publican e úsaos nalgunha das súas amenas e
documentadas conferencias.
11
Rafael Usero González, El Santuario de San Andrés de Teixido. Fundación Villabrille. Cedeira 1992.
Páxs. 197-211. No capítulo II o profesor e cronista oficial de Cedeira, autor deste excelente traballo
sobre o santuario de Teixido, fai una escolma que titula “San Andrés de Teixido en los textos
literarios”, excelente mostra da importancia do mesmo e na que nos fala de Castelao, da viaxe de
Pedrayo, Risco e Fernández-Oxea (así como da publicación do libro Pelerinaxes) e tamén doutros
autores que escribiron do mesmo como Eugenio Montes, Álvaro Cunqueiro, Xosé María Pérez Parallé
ou Wenceslao Fernández Flórez. Consulten este traballo de investigación pois é de lectura obrigada
para quen queira coñecer a historia e a tradición de Santo André de Teixido e do seu contorno.
12
Proverbios, capítulo XXVI.
10
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Ese misterio da morte e da reencarnación atopa en Teixido un lugar único e
transcendente, dado que a contorna é das mellor situadas da península Ibérica para
procurar a abstracción, comparable pola súa riqueza natural co Monte Saint-Michel en
Normandía, ou co monte Atos en Grecia, ou mesmo con calquera outro santuario de
León, Navarra ou Francia, como moi ben lembrará Pedrayo. Nesa procura virán xentes
cumprindo promesas a Santo André, casos sen remedio físico, sen solución quizais,
pero con esperanza, buscando a ansiada salvación ou o perdón en todos os seus
ámbitos. No culto coexiste unha mestura, un sincretismo relixioso propio dos séculos
primeiros da nosa era, onde os primeiros eremitas cristiáns loitaban por facerse un
sitio, combatendo os druídas, aos sacerdotes-magos e ao restos dos herexes, poida
que orfistas ou priscilianistas; foi unha loita dentro do seo da Igrexa que perseguía
moitas cousas pero sobre todo o control do pensamento dos homes e a súa obediencia
ao dogma, ao credo Niceno, para convertelos á nova relixión que buscaba unha
definición clara e aceptable baixo un só Deus. A nova relixión era o cristianismo ao que
Agostiño de Hipona dará un novo pulo e unha nova orde.
Atendendo ao que nos ocupa no presente podemos destacar a San Martiño de
Dumio, que desde a súa visión relixiosa deixará unha moi boa descrición da existencia
dese tipo de cultos pagáns en De Correctione Rusticorum (ano 574), cultos que se
mantiveron en Teixido e noutros santuarios ata hoxe. Teixido puido moi ben ser moitas
cousas, e incluso un santuario onde, por exemplo, se rendeu culto solar ou a unha
deidade coma Mercurio, pois á ese deus romano adorábano os camiñantes e os
comerciantes botando pedras en moreas nas encrucilladas dos camiños (como os que
se atopan nos cruzamentos dos camiños da Capelada), o mesmo que nos tempos nos
que escribiu o bispo Martiño de Dumio, chegando ese costume ata os nosos días sen
que os esforzos da Igrexa puideran acabar con el. Almas en pedra levadas da man
polos peregrinos ata atopar un lugar sagrado onde repousar eternamente, exvotos ao
modo dos pagáns, supersticións campesiñas traídas e levadas pola tradición.
Na serra da Capelada hai túmulos e mámoas pero tamén amilladoiros onde
axeonllándose os peregrinos deixaban cadansúa pedra no montón e facían as súas
peticións; eu tamén deixei alí a miña a primeira vez que fun sendo moi neno, aínda que
non sabía nada do seu significado: fixen o que me ensinaron os maiores. Fíxeno e alí
ficou a miña pedra coa alma de non sei quen; no camiño tampouco matei ningún
bichiño dos que atopei, pois fun moi avisado de que podía ser unha ánima en pena
metida no corpo dun daqueles animais da serra, sapo, ra ou lagarto. Non nos estrañe
este costume, pois outro tanto facían os galegos cando ían a Castela ou cando viñan,
deixando unha pedriña ao pé da Cruz de Ferro en Rabanal del Camino. Ese costume é
anterior ao arrianismo suevo que chegou a Galicia no século V, ou mesmo ao
cristianismo, e aínda se mantén: se non estivese tan arraigado xa se tería acabado.
Poida que cun amplo traballo de arqueoloxía e de etnografía puideramos saber
algo máis dos comezos desa tradición, e non teríamos así que especular con hipóteses
máis ou menos fundamentadas. En Galicia fai moita falta investir en arqueoloxía, e na
Capelada –onde abundan as mámoas, os túmulos e os amilladoiros–, así como nos
arredores de Santo André de Teixido, xa se debería ter feito.
Federico Maciñeira é obxecto de admiración e de felicitación por parte de Vicente
Risco
O coñecemento que tivo Risco de Santo André de Teixido chegoulle tamén da
pluma de Maciñeira, pois este non escatimou esforzos en dar a coñecer todos os seus
11
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
achados, tanto os arqueolóxicos coma os históricos e os etnográficos –de todos se
ocupou–, xa que Santo André de Teixido e a Serra da Capelada causaríanlle tal fonda
impresión que o levarán a escribir e publicar artigos e incluso un libro sobre o
santuario. As lendas, as tradicións e costumes foron tratadas con todo o interese e
cariño por Maciñeira; Risco sabíao e sentiu desexos de ser agradecido e decidiu
escribirlle a D. Federico unha carta con moi boa letra, nun galego claro e elegante,
amosando un fondo respecto pola súa figura –xa consagrada nacional e
internacionalmente. No ano 1921 Risco elaborara o “Plan Pedagóxico pra
Galeguización das Escolas” que fora publicado nos números 6 e 7 da revista Nós.
Maciñeira era un puntal apetecible para calquera galeguista e moito máis para Risco;
pero Maciñeira non compartía o ideario de Risco, manténdose sempre á marxe da
militancia e do compromiso. Maciñeira mesmo será tentado para presidir a Academia
á morte de Murguía, pois algúns académicos chaman a Maciñeira O Patriarca, e
mesmo lle solicitarán o seu concurso, cousa que non acepta. Maciñeira, como se indica
na carta, era primo dos Vilar Ponte, e mantiña esa relación familiar pero non compartía
os seus devezos galeguistas. Risco coñecía e trataba os irmáns Vilar Ponte e por iso tiña
información privilexiada sobre Maciñeira e sobre a comarca de Ortegal. Esta é a carta
de Vicente Risco e Florentino L. Cuevillas a Federico Maciñeira:
Sr. D. Federico Maciñeira Pardo de Lama. Ourense 26 St Yago 1922
Noso distinguido Señor:
Cómprenos dar á Vde as mais expresivas gracias pol-a sua
amabilidade, ao mandarnos as copias dos seus interesantísimos traballos,
que lle pedíramos por conduto do seu parente Sr. Villar Ponte. Por elo,
coma tamén pol-o envío da recensión do San Andrés de Teixido que de
veras nos gorentou, e á que somentes lles puderamos dedicar ata d’agora
unha pequena nota bibriográfica, estámoslle fondamente obrigados, e
pracémonos en faguerllo presente de todo corazón.
Mais lle quedaríamos aínda, se Vde se servira aportar a valiosa
contribución do seu talento e do seu traballo, decote froitoso e autorizado,
á obra que o boletín NÓS se propón realizar, e de que, os comenzos, nos
permitimos someter á sua consideración.
A sua colaboración en NOS seria cousa que todol-os, cada día mais
numerosos leutores do noso boletín recibirían coa maior ledícia e a
meirande gratitude.
Agardamos, pois, de Vde íste novo favor, que non será feito a nós,
senon á cultura galega, que xa lle debe a Vd tantos outros.
Non deixe, pois, de nos responder canto antes, e repetíndolle as
gracias, ofércense de Vde sempre atentos e obrigadísimos ademiradores e
amigos.
Asinado: Florentino L. Cuevillas Vicente Risco.
[Nota de Maciñeira a lapis: C- 2 de septiembre 1922.]
No 1925 Xosé Ramón Fernández-Oxea é destinado como mestre ao porto de Cariño
Entra en escena outro galeguista relacionado con esta viaxe a Teixido: no ano
1925 Fernández-Oxea chegará a Cariño para exercer como mestre, e ocasión terá de
coñecer de primeira man, trato e fala, a terra e as xentes do mar deste recuncho do
12
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Ortegal, ansiosos de coñecer e de saber doutros arredados países e culturas. Fai
amigos, bos amigos. Na memoria presentada en 1932 polo propio Xosé Ramón
Fernández-Oxea deixa moi claro este punto:
Dos han sido las escuelas en las que hasta el día de hoy he prestado
mis servicios y, siendo unitarias las dos, se diferencian fundamentalmente.
La primera está en un pueblecito de la costa gallega al pie del Cabo
Ortegal, la segunda en una aldea del interior de Galicia; en aquella la
población se agrupa alrededor del puerto, su única fuente de vida y a la vez
abierto ventanal mirando al océano.
De este modo se fue haciendo la enseñanza activa; recogiendo las
lecciones que la Naturaleza nos proporcionaba diariamente con sus
diversos fenómenos, que tomábamos como centro de interés para el
trabajo de aquella jornada. Los niños menudeaban con sus preguntas
aclaratorias, seguían con atención los relatos y leían con avidez lo que los
libros decían sobre el particular con el objeto de acumular datos y
enseñanzas que luego pasaban a sus cuadernos de trabajo ilustrados con
dibujos hechos a su manera.
Aquellos niños, como buenos hijos del mar, tenían una gran afición por
todo lo que se relacionase con la Geografía; los países lejanos, su situación,
sus costumbres, su vida, la forma de hacer el viaje era cosa que los atraía
con pasión, y naturalmente, a ellos dedicamos nuestros mejores ratos con
singular provecho.
Siguiendo el plan que nos habíamos trazado de hacer la enseñanza
ocasional y aprovechar el tema o motivo como centro de interés, fuimos
haciéndonos poco a poco nuestra Geografía con los datos preciosos que nos
proporcionaba aquella costa brava del Promontorio Ártabro, que encierra
en sí todo un curso completo de fisiografía. Por fortuna allí la tierra y el mar
nos ofrecían abundante material en mejores condiciones que las láminas de
los libros y con el que además estaban familiarizados los niños que
conocían al detalle su rica toponimia.
Ben-Cho-Shey, como asinaba moitos dos seus escritos Xosé Ramón
Fernández-Oxea, sabía que o Camiño de Santo André de Teixido tiña nome propio e
moito peso na comarca e fóra dela e entendía que, por estar onde está, fose coñecido
como o Santo André de Lonxe, como fora bautizado tanto nas Mariñas luguesas de
Ribadeo como na Terra Chá ou na Mariñas de Pontedeume, Betanzos e da Coruña (as
chamadas Mariñas dos Condes e dos Freires); e tamén polas terras da Costa da Morte,
Pontevedra, Ourense ou Portugal, e mesmo en León, Castela, Biscaia, Navarra ou
Francia. De todos eses lugares viñan peregrinos na procura do acougo e salvación que
daban sona ao santuario. Santo André tamén era coñecido na Europa da Idade Baixa
Media e no Renacemento, pois algúns dos peregrinos que fixeron este longo camiño
proviñan de arredados países: Estacio de Normandía, que se quedou a servir ao Prior
de Régoa no século XVI; ou outros franceses, alemáns, ou xenoveses, por citar algúns.
Moitos pasaban, algún quedaba. Vivos ou mortos.
Dicimos que é longo o camiño de Santo André e iso acredítao a orixe dos
peregrinos e a literatura relacionada co santuario, que se cantaba de feira en feira, de
13
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
pobo en pobo e de romaxe en romaxe, pois sen ir a Roma (de aí o de romaría)
celebrábanse moitas festas nos santuarios galegos, nos que o santoral era moi amplo.
Cambios e modificacións
Unha das cousas que temos que lembrar é que, con respecto a aqueles anos, na
actualidade o poboamento representa novas formas de organización, destacando a
concentración do mesmo nas vilas e nos centros urbanos polos que atravesa o camiño.
O abandono do medio rural é moi acusado e o descenso demográfico vai de par:
poñendo como exemplo o propio concello de Ortigueira, indicamos que no ano 1927
superaba os 21.000 habitantes e na actualidade non chega aos 6.000 (hai que ter en
conta que desde o ano 1987 Ortigueira perdeu varias parroquias ao crearse o novo
concello de Cariño, que en calquera caso na actualidade non chega aos 5.000). O
concello das Pontes representa o fenómeno oposto, pois co asentamento do grupo
empresarial Calvo Sotelo –que explotou a mina de carbón desde os anos corenta do
pasado século XX– necesitouse moita man de obra o que deu lugar a un notable
incremento demográfico que perdura na actualidade (pasou de 4.900 no ano 1931 a
superar os 15.000 habitantes a día de hoxe).
Percorrer este itinerario no presente supón que a vida no medio rural que
observaron os nosos camiñantes tamén mudou. Era moi distinta da que hoxe nos
queda, mesmo da que describe D. Ramón Bascoy Pérez nos anos sesenta do pasado
século XX cando escribe sobre os mitos e tradicións de Santo André de Teixido13 e do
vello Camiño dos Romeiros; ou incluso como a describe Rafael Usero en 1974 cando
nos fala do santuario de Santo André de Teixido. A aparición dos vehículos a motor por
un lado reduciu o número dos camiñantes, e polo outro cubriu de asfalto boa parte
dos antigos camiños. Da valoración que fagamos de todo isto, dependerá o resultado
de cada opinión: unha mágoa polas moitas perdas, e unha mellora por algunhas
modificacións. Pero en xeral podemos falar dunha perda irreparable en moitos
aspectos, pois a velocidade coa que se desenvolveron moitos acontecementos impediu
unha boa planificación que debemos suplir rescatando os restos máis notables dese
pasado e poñendo en valor o que desa cultura nos queda, sexa material ou inmaterial.
As construcións, os rueiros, a vestimenta, os medios de locomoción, os medios de
comunicación, son fiel reflexo dese cambio que vimos pasar sen decatarnos. A terra e
as xentes dos anos vinte do pasado século tiñan a súa propia perspectiva condicionada
pola escasa ou nula formación académica e condicionada pola relixión; a perspectiva
actual é moi diferente, como a época que nos tocou vivir. Mesmo se pode argumentar
–lembrando os clásicos– que pasamos do mito ao logos; pero seguimos
preguntándonos polo mito. O Camiño segue sendo o mesmo, as coordenadas
xeográficas por onde pasa non variaron e todo o relacionado con el esperta unha
13
Bascoy Pérez, Ramón. La comarca del Ortegal en el II milenio antes de Jesucristo, Imprenta Fojo,
Ortigueira 1956. Neste traballo, ademais de descricións moi detalladas dos camiños que conducen ao
santuario de Teixido, tamén destacan os mapas, pois Bascoy ten o acerto de percorrer o Camiño desde
varios lugares: desde a vila das Pontes, desde a de Ortigueira, desde Cedeira ou desde as terras
limítrofes de Valdoviño. Naquela época aínda vivía xente neses lugares ao pé do camiño. Na
actualidade moitas das vivendas están deshabitadas, pero consérvanse moitas das ermidas, túmulos, e
amilladoiros. As hipótese do bo de D. Ramón Bascoy chegarán a coñecemento de moitas persoas;
algunhas recollerán esa liña argumental, como foi o caso de Sánchez Dragó. O culto precristián, o
mundo grego, a maxia, os mitos..., moito campo aberto como para non andar con moito coidado.
14
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
atracción da que é difícil abstraerse. Por iso moitos escritores e intelectuais deixaron
escrita a impresión que lles causou este lugar, entre os cales podemos destacar, alén
dos xa citados, a Camilo José Cela ou José Luis Sampedro14, que coñeceu esta comarca
con motivo da súa participación na Universidade Popular de Ortigueira e desa
impresión deixará un recordo de Ortigueira e do Ortegal na súa obra Real Sitio (1993).
Coma eles, moitos outros quedan prendidos do lugar de Teixido e do seu pasado, o
que non é nada estraño pois sendo Santiago de Compostela o que é, tendo moita arte
e moito poder ao longo dos séculos, non ten nin a paz nin a maxia nin a beleza natural
de Santo André de Teixido.
As vías de comunicación da comarca
Do pasado ao presente
Nos anos vinte do pasado século a terra de Ortegal carecía de modernas vías de
comunicación: só se construíra a estrada da costa desde Liñares ata Ortigueira
(inaugurada en 1870), e os camiños de ferro polos que circularía o tren eran so tramos
explanados entre pontes en construción por onde pasaría o ferrocarril moito despois
(tanto a de Mera como a do Barqueiro non estarían rematadas ata comezos dos anos
trinta pero os raís só se tenderán na década de 1960). No tren virán poucos romeiros.
No primeiro cuarto do século XX existían unha liña telefónica, outra telegráfica e o
correo que comunicaba a vila de Ortigueira con Ferrol, Coruña e Viveiro. Un coche de
liña a motor tamén comunicaba estas mesmas cidades e vilas. A Cedeira pasáballe
outro tanto: a estrada do Campo do Hospital á vila cedeiresa e mais a que a
comunicaba con Ferrol estaban en trámites para a execución de polo menos parte dos
respectivos trazados.
Os accesos a Santo André permanecerán case inalterables: só se abrira un tramo
do chamado Camiño Novo na zona da Capelada, concretamente entre o lugar da Cruz
e o de Biduído. Ata que a finais dos anos sesenta se constrúen pistas que andando o
tempo se asfaltarán. Non puido ver esta obra o bo do crego D. Manuel Miragaya –a
quen cita Pedrayo– pois a morte chégalle en maio de 1965. Si a verá e loitará por eses
accesos o crego D. Xulio Ladra, coma os alcaldes de Cedeira e Ortigueira ou o
presidente da Deputación Provincial, así coma os membros das confrarías de
pescadores da comarca. E por suposto moitos veciños que, con algúns máis, crearán
un padroado con moitas máis gañas que medios. En El Ideal Gallego –xornal moi lido
na comarca naquela época– e en La Voz de Galicia, ou en La Voz de Ortigueira,
publicaranse moitos artigos e páxinas dedicadas a este asunto. Ao fin conséguese a
apertura da tan ansiada estrada, tanto desde Cedeira como de Ortigueira e do porto
de Cariño. Todas seguen vellos trazados con algunhas modificacións. As postais de
Santo André pasan do branco e negro á cor, saen nas revistas e chega a TVE ao
santuario.
Santo André sae parcialmente do illamento: xa poden baixar a costa de Cedeira,
ou a de Ortigueira aqueles peregrinos maiores ou enfermos, pero non polo camiño
vello (o do Amilladoiro), senón pola nova estrada. Autobuses e turismos visitarán
Teixido case todos os días, desde a primavera ao outono e por suposto polo día do
14
Nunha entrevista a José Luis Sampedro, cando se lle pregunta polo fin que lle gustaría ter, contesta:
«Al final del río, en una ría gallega, estoy pensando en Santa Marta de Ortigueira, por ejemplo, en
donde pasé unos días excelentes…»
15
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
santo, o 30 de novembro. Ademais, Teixido entra nos fogares a través da televisión e
dos xornais e con esa gran novidade comezará tamén unha paulatina modificación dos
costumes, cara a modernidade dos últimos anos do franquismo. Por uns anos os
camiños vellos só os usan uns poucos nostálxicos para andar a pé, se ben a tradición
segue e recuperarase o costume de camiñar que nunca desaparecera totalmente. Os
da comarca fan a rota e camiñan polos novos rueiros e polos antigos que nos quedan,
e outros prefiren atravesar os vellos, aínda que os pique algún toxo ou os aloumiñe
unha xesta, pois durante un tempo descóidase o mantemento.
A rota da andaina do 1927
De Ourense a Teixido
Das Pontes a Ortigueira
Os nosos camiñantes no ano 1927 elixiron a rota marcada polo vellos camiños
desde a Vila das Pontes a Santa Marta de Ortigueira: atravesando o monte Caxado, e
continuando por San Xoán de Insua baixaron a Mera, para desde alí dirixirse a San
Claudio, Senra, e Cuíña, por onde entraron na vila de Santa Marta. Despois, desde o
porto de Ortigueira colleron unha lancha e fixeron a travesía da ría ata a
desembocadura do río Mera, onde desembarcaron. A viaxe en lancha pola ría foi un
regalo para os seus ollos, pois viron a grandeza e a riqueza dos vales que a conforman,
así coma o delta do río Mera. As lanchas da pasaxe ortigueiresas facían este labor cos
veciños e camiñantes cando menos desde o século XIV e XV, pois o concello vendía
eses dereitos de barcaxe ao mellor poxador. A ría tiña tres zonas ou lugares de paso:
de San Martiño de Luama a Sismundi; de Santa Marta a Fornelos (en Santo Adrao de
Veiga); e de Santa Marta ata a desembocadura do río Mera, deixando tamén os
veciños ribeiráns nalgún porto coma eran en río Maior en Senra, os da Madeira ou o
do Espiño en San Claudio, ou no Peago, que era onde desembarcaban os de Mera e de
Santo Adrao.
Ao desembarcar collían a rota do vello Camiño Francés, o Camiño Frolido de
Pedrayo (chamado tamén dos Romeiros, ou de Santo André) próximo ao lugar das
Raíces xa en Santo Adrao de Veiga, desde onde se dirixen ao lugar do Casón, e pasando
ao carón do lugar da Pena do Vilar soben cara ao Penido do Castelo, onde se asentan
os restos dunha fortaleza altomedieval, chamada tamén Castelo do Aguzadoiro ou da
Pena do Vilar. Pasan moi próximos ao Pozo do Inferno, pero nada di dese pozo témero.
Pedrayo describe esta zona e parece un pouco impresionado polos carballos que
cobren a congostra que dá acceso ao cumio do monte, pois é unha subida prolongada,
a pesar de ir montado nun faco. O mesmo lle acontece na presenza da fervenza
próxima ao lugar da Cruz, pois o camiño era duro e aínda que a subida é moi empinada
mereceulle a pena. Parece pois que non se decataron da existencia do Pozo do Inferno,
pois diso nada se di; seguramente a dificultade do acceso o impediu, ou o medo do
guía, pois aínda hoxe é un lugar que infunde certos medos.
Xa enriba, no chan do monte, chegan ao lugar da Cruz e descobren as primeiras
casas da aldea da Capelada que deixan á esquerda; pasan ao carón da ermida do
Socorro Novo no lugar de Biduído, polo de Candocia, e chegan á ermida do Socorro
Vello, no lugar de Meizoso, deixando tamén á esquerda o vello camiño de Reboredo.
En toda esta zona teñen fontes de auga fresca e cristalina. Xa se atopan en terras
cedeiresas. Cando chegan ao campo da Armada xa respiran aires salgados, pois ao
16
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
outro lado, a menos de catro quilómetros, está Santo André e ao lonxe o mar aberto
dun azul intenso. A vista do océano impresiona e distínguese perfectamente o arco da
Terra. Atravesaron unha serra pasando do nivel do mar a roldar os 500 metros de
altura, para baixar ata a costa de Teixido, deixando á dereita o lugar de Teixidelo, e ao
fondo a Herbeira (coa súa garita de vixilancia) que se ergue a máis de seiscentos
metros por riba do nivel do mar, sendo o acantilado natural máis alto de Europa e que
antes coma hoxe segue namorando, co seu capelo branco os máis dos días, explicado
modernamente como efecto Föhn.
Baixan a costa de Ortigueira polo Amilladoiro, camiño orlado de abeleiras antes, e
agora de múltiple vexetación incluídos os eucaliptos. A tradición fala das sete voltas do
camiño de baixada, coma se fora trazado por una serpe, pois os que proveñen de
Cedeira tamén as teñen. Chegan á lagoa, que como é o mes de xullo poida que non
tivera moita auga tampouco é nomeada por Pedrayo. O camiño está orlado de árbores
e os cultivos que ollaron (e hoxe desapareceron) eran de patacas, centeo, trigo e millo,
necesarios naquela época para o gando e para a xente de Teixido. Gando tamén
encontraron e hoxe tampouco falta: pasta libremente, pois o que antes eran agras
agora son pastos pechados. As patas dos animais desgastan o camiño e derruban parte
dos cerrumes de pedra; pouco queda xa pero é recuperable. Por este camiño baixaban
axeonllados os crentes, os ofrecidos romeiros na procura da saúde perdida, a deles ou
a dalgún ser querido, pois viñan ofrecidos.
Lembremos aquí antes de continuar coa peregrinaxe a idade dos nosos amigos: o
maior deles era Risco, con 43 anos; Pedrayo tiña 39 anos, pois nacera en 1888; e Xosé
Ramón Fernández-Oxea nacera no 1887, polo que tiña 40. Nada que obxectar pois con
esas idades aínda se é moi novo para subir e baixar as costas de Teixido. As continuas
subidas e baixadas causan maior fatiga pero a chegada á aldeíña de Teixido é o maior
premio para o corpo e para o espírito dos camiñantes. En Santo André repoñerán
forzas, como as repoñemos hoxe.
A viaxe
11 de xullo de 1927
Escrita da man de D. Ramón Otero Pedrayo:
N’unha fermosa motora cruzamos hastra Mera… Xa na outra banda
sainos a recibir un fermoso camiño frolido, e os amigos de Cariño Antón
Piñeiro Lago, Francisco M. Pita e o médico Alexandro Carreño.
Irán connosco hastra Teixido. Ei síntome un pouco triste, amargurado.
Non podo camiñar. Téñenme disposto un faco da terra, forte e noble. O Pita
tamén vai d’acabalo… Rubimos unha fonda corredoira, unha corredoira
galería. As polas dos grandes carballos crúzanse por riba do camiño.
Xa rubindo os camiños espállanse en chairas e galga encume e
refréganse no maquís das touzas un airiño recendente de mar aberto. Po-la esquerda traballa un longo e mozo torrente. En cuanto nace, canta, e
semellante â espada d’un paladín d’Artús, curta no bandullo xigantesco do
penedo unha ferida que se vai afondando en ocos c’os remuiños
escumantes.
17
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
A Capelada
Sempre distantes de chegar a istas terras ollei con interés unha
fotografía d’as que adornan o fermoso folleto de Sr. Maciñeira en col do
San Andrés de Teixido. Unha vista da Capelada cuberta de neve tomada
dende Santa Marta. Agora chegando a ela teño que calar. ¡Quén s’astreve
a dicir a verba silenzosa nos montes! As rocas da Capelada figuran camiñar
con ardente paixón procurando a mar.
As nubes organízanse en frotas. Veñen algunhas didiante bergantís
esproradores. Deseguida as colinas dos brancos icebergs no ceo. O ceo
refrexa outra infindade. Corremos, avanzamos desexosos d’ela. E ficamos
parados quen s’atopara diante a núa sinxeleza da idea pura. O Atlántico
enche o mundo c’oseu salgado alento.
San Andrés
Toda a montaña obedesce o ritmo mariño. Refunfuñando os feixes
disformes de esquistos e cain na mar… Aduviñanse baixo as pizarras
sobrepostas casadas ô lonxe de largas estradas, unha auga doce, de
entrana de pedra qu’as veces alumbra en fontes deseguida fuxitivas
desexosas do labio salgado do Océano. Nunha das quebradas máis
artellada, na que cria un noco garimoso o vivir humán prendeu semellante
a unha pranta enraizada na fenda d’unha roca: San Andrés. Sinxelamente o
Santuario.
Baixamos o camiño encostado que s’afunde e fai meandros para descer
ô pobo. Na quebrada unhas terras de millo, horta e patacas, algúns
remendos de lameiro, algúns fatos de arbres. As casas do lugar, de pedra,
con tellados de duas vertentes reforzados por lousas solainas e pendellos,
acugúnlanse arredor d’unha pequena praza e dous anacos de camiño que
fan de calle. O Santuario c’o seu adral defende o pobo po-l-a parte do mar.
O traballo dos homes conténtase con ben pouco. ¿Para qué máis? Un niño
de gaivotas no roquedo. Boa terra. D’abondo pois aquiles veciños viven
axordados po-l-a música astral dos elementos un vivir tan achegado ô eixe
descoñecido do mundo que para eles as cousas ordinarias non teñen
importanza. Eiquí debería frolescer unha colonia de monxes sabios com’os
do monte Atos. Máis figura qu’o sacerdocio do espiritu inmorrente está ao
cárrego do pobo, inda que non se decate diso. Ningunha beleza
arquitectónica. Calquer refiñamento artístico sería pequeño, parvo. A arte
somentes pode erguerse e vivir si é cúme d’un esforzo humán. A catedral
rube no cerne vital d’un gran pobo. O mosteiro ten raices campesías. Eiquí o
culto antergo tan vello com’os homes, tan mozo coma yalba de cada día
misturouse c’o que hai de máis sinxelo e impersoal nos orixes do
cristianismo. San Andrés apóstol, pescador e mártir, non ten historia.
Representa a infinda sinxeleza do pobo levada da man, sin esforzo, po-l-o
convencimento da divindade de Xesús. S. Pedro, Sant-Iago, San Xohan,
teñen fisonomía, xestos, verbas, apixós, franquezas, persoalidá. San Andrés
non. E do grupo impersoal dos apóstolos, dos que se non garda a verba
porque lles tocou evanxelizar os mundos descoñecidos prós helenistas. Por
iso o culto do San Andrés chegou ô cabo do mundo e prendeu como un faro
no fisterre somentes adourado po-l-a oración sin verba precisa, todo
18
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
sentimento unánime e calada do pobo. Por iso nós viñemos a il cruzando
vals e serras, fuxindo de todo propósito estudioso, po-l-a paixón de
afundirnos na sinxeleza sin termos da Natureza e da raza. Non farei
descriuzón do santuario. Ermita campesía, un pórtico quizáis prateresco.
Non nos importa. Millor estaría alí feito po-l-a arte popular coma o altar.
Arredor da coba do Sant-Iago medrou unha armoñosa e pecha froresta de
cenobios. Prantadas as primeiras roseiras arredor da arca marmórica,
izáronse outras e seu recender chamou a todo-l-os que desexaban consolo e
paz. Fíxose ciudade ecuménica, metropoli, estrela. No santuario do San
Andrés non rezaron bispos nin reises. Carlomagno non chegou a mollar sua
barba frorida n’istas augas batidas por ventos infindos do mar e do esprito
lonxano. Ninguén pensou en afirmar os camiños, nin botar arcos de ponte
prós pelegrinos de San Andrés. É culto galego e mariño. Galego no senso do
pobo, de capa social apegada ô granito e a pizarra. Do pobo río do que
somos agora un refrexo fuxitivo. Il ben sabe donde cai o Santuario. Sábeno
nas beiramares de Pontevedra, nos vales ourensans, nas veigas
portuguesas, nas soedades do Marao, nas serras de Fonsagrada. O pobo
que non quere máis poesía nin máis crónica qu’aquela que vai de beizo en
beizo, como unha pedra po-l-o río, ten no seu corazón iste santo homildoso,
que ollou e escoitou a Xesús e calóu porque ningunha palabra nin grega nin
aramea se lle figurou dina d’aquila groria de ter ollado o noso Señor
camiñando como unha néboa sobre da mar de Galicia e de ter sentido no
hombreiro a Sua mán e de ter partido do Il o peixe, o pán, e o viño.
Un escoar de Revelazón Primera ficaba nos lugares agrestes qu’ó latín
non pode describir porque non ten verbas capaces d’abranquer a marcha
do Misterio pol-o mundo. Pra que facer historia? Está ben crara. Un
santiario céltego, un santuario céltego–cristián. Quén s’atreveria a poñer
marcos ôs dous sentimentos? O segundo foi a perfeuzón. Arderon os
documentos antigos que se gardaban na Prioral de Régoa da que foi
sempre anexo San Andrés. Ainda que se conservaran non engaderían
grande cousa á grande verdad sentimental. “O que non vai de morto vai de
vivo”. Hai que pasar por alí. É preciso asomarse ô misterio. Por iso San
Andrés non ten días siñalados para a pelerinaxe; as almas con corpo ou sin
él veñen todo o ano ou revisten formas homildosas de castigo e penitenza.
Dícese: un lugar de paraxe das yalmas car’o oucidente. O culto do santo
siñificou un amor perfeuzón. As yalmas saben onde ván. Dinantes
desfacíanse as néboas silandeiras, apregábanse os acantilados da punta
Herbeira da Candieira, do Ortegal, pousaban un instante na crisma
solayante das olas. Os roquedos ainda ecoan do pranto de moitedumes
d’almas que fan un bruar semellante a mareias do outono e berran con
berros desfiados de pillaras. Desque alomea o faro apostólico, a faisca que
chegou hastra eiquí dende a fogueira salvadora do evanxeo, as yalmas non
teñen aquil medo. Saben da fonte da fonte purificadora. E Deus lles dé
pacencia pra chegar ô Santo de Lonxe, do máis lonxe da terra. As que veñen
vestidas de lagarto, ou cobra, chegan apegadiñas ô chan, mancándose nas
toxeiras, rubindo traballosamente os penedos, fuxindo das pisadas dos
homes, dos cascos dos facos do monte, das rodeiras dos carros. E chegando
ô Santo sinten morta a envoltura material e apalpan súa ceibe realidá de
19
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
yalmas inmortás. Abonda a mor sinxeleza de culto; a misa didiante da
pedra e da mar recobra pr´a xente o infindo poder primixenio e esencial. As
ofrendas son sinxelas. Os reises non fixeron espidales, nin os bispos
consagraron capelas, nin os doutores teimaron demostrase rén. N’hai mais
moimentos qu´os milladoiros, as moreas de pedra alongadas â beira do
camiño dicindo que soilo a pedra eterna e sin nome é dina de sinxeleza do
sentimento, o altar de barroquismo popular, sen nome, con santos que
teñen facianas de labrego, e colunias que son albres vestidos de ouro dos
poentes n’iste santuario oucidental de fondura infinda.
Nas quebradas nacen algús teixos. Xa poucos. Os facos de dente
famento roen toda a vexetación.
Unha lenda d’amor non podía faltar acarón do santuario. Mais ô igual
de todal-as cousas sin héroe detremiñado e chea de poder máxico. Medra
preto do mar unha herba grosa, que fai rente ô chan tristeiros ramallos: A
herba de namorar. Non dá poder, a cencia, ni a groria. Dá âs mozas da
aldea a groria de ser amadas e o doce imperio da noiva e da esposa.
Mociñas feitas das praias d’Arousa veñen hastra aiquí c’os peiños cansos e
sanguentos, os ollos estasiados de lonxanías. Lavánse nas fontes
migrareiras, rezan, bican o santo despois d´ouvir a misiña e logo recollen a
herba e gárdana no seo na longa viaxada de volta. Moitas fiestras labregas
locen en testos ista herba salgada.
As fontes deitan en tres grosos canos un pouco máis abaixo do
santuario. Nós camiñamos curiosos d’eiquí pr´alí procurando cada punto de
vista, tocando cada pedra, entrando na irexa, ouservando os grupos que
fan as mulleres do pobo. Figura que teimamos esquecer ús instantes a
realidá de impresioante esceario d´auga e roca. Punta Candieira, Punta do
Cadro, Punta Herbeira. Ei as tendes en puxilato ecolóxico xeolóxico co
Atrántico. O anaco de costa que vai do Prior ôs Aguillós non ten en ningures
unha môr belleza. Para podela decir sería preciso algunha das duas
condizós seguintes: ser un xeólogo que escribira coma Sir Carlos Roberto
Darwin cuando fixo en veleiro a circunnnavegazón do mundo, ou ser poeta
coma Pondal. O Bardo pillóu a door do vello cabo. Eiquí imponse o xogo
d’unha dinámica formidable, e sinxela. Hoxe está o Atrántico calado e
soñador. Pérdense os ollos correndo pol-a larganza tan precisa e
indetremiñada o mesmo tempo, trazando ronseles maxinarios. Algúns
anacos son máis azúes, outras bandas verdes alónganse entre morosos
espellamentos, sintese a vibrazón dos mil músculos dormidos.
A Punta Candieira chama pol-as miradas; os grandes pranos de
esquistos compoñen un poliedro disforme, de vivos fios e locentes caras,
rayadas pol-as liñas de baixada das augas de chuvia, e ao pé ábrese en
furnas nas que a ola funga como unha serpe. O pé do San Andrés dibuxa
unha curva entrante, mais non amolecida por ningunha praia e mais â
dereita a Punta Herbeira ten a figura d’unha cachucha de porco de fuciño
alongado, un suido traballado en forma de mostrosa anatomía. Mais lonxe
a Punta do Cadro, outa, núa, sinxela, non deixa ver o cabo Ortegal. Estaba
calada a paisaxe e descansados os arbotantes da Capelada.
A traxedia da xente d’iste pobo reside no seu papel pasivo. Non son
mariñeiros. Non teñen barcos nin redes. Debe dominar n’ el no limpo unha
20
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
concencia oscura da dinámica que presencian e están estasiados n’unha
abraiante ouservazón. Contan que greas de sardiñas son guindadas hastra
o cume das rocas e que algúns facos bravos caen ao mar.
Pita, Carreño e Piñeiro non coidaron somentes de nos contar cousas
relativas a Teixido. Tamén pensaron no corpo dos pelegrís, e alí, acarón da
fonte miragreira, de gradas usadas ô igual d’as d’un altar, n’un chán
d’herba verdecente de parque, fixemos unha das mellores comidas da nosa
vida de viaxeiros. Corría a bota e a langosta sabía coma en ningures. Xantar
sosegado, maino, diante a sereidade do aer e do mar. O guía dos cabalos,
un paisano dos bos tempos, ledo e simpático servía e falaba. O remate
chegou o crego D. Andrés [D. Manuel] Miragaya. E un pracer adicar
algunhas verbas á xentileza d’iste sacerdote exemplar. Apenas, por moitas
que foran, chegarían a expresar o noso agradecemento. Levounos â
reutoral a tomar un café dino da Compañía de Indias. Bebendo café,
fumegaban os ricos habanos tamén ousequio do abade e no limpo e xeitoso
comedor disfroitamos istantes de paz e ledicia inmorredeiros. D. Andrés
Miragaya leva moitos anos alí. Está contento, afeito a soedá. Regalounos
mangadas de medallas do Santiño que gardamos coma lembranza e
premio da pelegrinaxe. Iste crego sinxelo, de yalma de neno e corpo forte,
está ben situado na paisaxe esceucional da sua fregesía, e non botará de
menos a fartura labrega da chaira de Lugo, onde naceu.
A volta
Ainda con sol díuse a señal de partida. Hai moitos kilómetros hastra
Cariño. Con grande door arrincamos de San Andrés.
A rota de volta polo porto de Cariño
Moi ledos emprenderon o regreso, e non era para menos pois foron agasallados
de xeito espléndido. Os amigos de Cariño organizadores do xantar non escatimaron en
gastos e procuraron lagostas a esgalla, pois nesa época abundaban moito tanto en
Cariño coma en Cedeira. Incluso lembrou Pedrayo o crego, ao que rebautiza, pois
chámalle don Andrés e o seu nome era o de Manuel. Pero iso é o de menos. O crego,
Don Manuel Miragaya, tamén será un crego lendario, pois incluso na actualidade se
destacan moitos dos seus feitos: bo conversador, grande en todos os sentidos da
palabra, nada medorento e amigo da mesa e dos amigos. O café e os habanos foron
unha pequena proba da súa xentileza como anfitrión. Mágoa de non poder
inmortalizar a súa conversa. Os amigos de Cariño, onde estaba tamén o outro Carreño
(pai) foron tamén os protagonistas desa viaxe. Pancho Pita, dinamizador da vida
política e do porto de Cariño, será un dos comprometidos e desprendidos amigos que
á volta, polo cordal da Capelada, describirá os lugares por onde pasaba o vello camiño
a San Xiao do Trevo, pois é un bo coñecedor desa zona.
Por aquel ano de 1927 no porto de Cariño medraba unha prometedora industria
conserveira e había máis barcos que en Cedeira; por esta razón moitos dos veciños de
Cariño proviñan doutros lugares da comarca, e tamén de fora dela, pois a demanda de
man de obra era unha necesidade que movía a xente. Nesta poboación tamén
xermolaba un movemento obreiro que anos máis tarde pasaría á acción, pois de
Cariño sairán algúns dos republicanos máis loitadores da comarca. O propio Pancho
21
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Pita sería un deles, e o influxo do galeguismo e do republicanismo será máis acentuado
neste porto que noutros lugares da comarca de Ortigueira.
Anoitecendo xa, para rematar a viaxe, deixaran o vello camiño que se dirixía a San
Xiao do Trevo e, tomando un ramal á dereita no Eirado, chegaron ao florecente porto
de Cariño. Aínda que non foi motivo de visita, San Xiao do Trevo é outro deses lugares
máxicos, se ben non acadou a sona de Teixido. Atópase moi cerca dos Aguillóns do
Ortegal e tamén pertencería á mesma Orde relixiosa que Santo André. Ao xulgar polos
restos arqueolóxicos encontrados en San Xiao, nese mesmo lugar existiu un
asentamento romano, e no porto de Cariño parece que existiu outro: é o mesmo nome
romano de Carino o que nolo recorda. En Galicia atopamos varios lugares con ese
nome e todos na costa: un en Boiro, outro á entrada da ría de Ferrol, e o que nos
ocupa, na entrada occidental da ría de Ortigueira. En Cariño, como nos portos de
Espasante e no de Bares, coexistiron industrias pesqueiras e de salgadura, de orixe e
tradición romana, pois os restos dos píos de salgadura atopados nos dous últimos así o
testemuñan e como demostraron as escavacións feitas por Maciñeira a comezos do
século XX.
Cariño, que pertenceu durante séculos á parroquia de Santa María da Pedra, era
un porto na rota marítima do Camiño Francés e hai cando menos un dato escrito que o
acredita; como no caso do porto de Bares. A estes portos arribaban barcos desde a
Idade Media: non esquezamos que os santuarios de Trevo e de Teixido facíanse
visibles desde a costa. A sona medraríalles como santuarios cristiáns, como xa indiquei
moi probablemente na época das Cruzadas, pois lembremos que máis dunha pasou
por diante do Cabo Ortegal, ou un pouco despois.
Outro santuario de renome situado tamén na costa foi o de San Miguel da
Coelleira, na desembocadura do río Sor; e outro o de San Vicente da Illa, na entrada da
barra de Ortigueira. Moitos destes santuarios cristiáns posiblemente ocuparon lugares
de culto anterior, precristián; esta hipótese parece plausible, pois parecen lugares
propicios para o culto ao aire libre. A cristianización por esta zona costeira está
documentada a partir dos séculos XI e XII con fiabilidade, e non antes, pois no
testamento de Odario aínda que se citan varias parroquias de Ortigueira (mantemos as
reservas sobre o citado testamento, pois o que se conserva é unha copia, non o
orixinal). De ter comprobado totalmente o valor diplomático desa copia daríalle uns
séculos máis de antigüidade probada a varios asentamentos cristiáns desta comarca,
pero insisto, todo isto hai que tomalo coas oportunas reservas.
Por outra banda os restos atopados en Teixido son de diversas épocas, desde o
Neolítico e a II Idade de Bronce, e da Idade Media, véxase o traballo citado do profesor
Rafael Usero. Ademais dunha machada de bronce, un dos máis curiosos e importantes
restos é o dun elemento arquitectónico, que puido ser aproveitado como capitel, onde
está gravado un tríscele e mais tres caras. No caso dos outros dous santuarios bótanse
en falta unhas boas escavacións. De Cariño a Teixido facíase a rota polo Camiño de San
Xiao atravesando despois polos lugares da Vacariza, Gándara, Abeledo, Souto, Vilar,
Catadoira, Vila Nova, Rozavella, Campo de Monte, Lodeiro, Fonte Seixosa, Pena dos
Corvos, Herbeira e o Chao da Armada, onde se unía ao camiño que viña de Ortigueira;
ou víñase coller a Santo Estevo de Sismundi o camiño que atravesaba a parroquia de
Santiago de Landoi e subía ata o lugar de Meizoso, onde se unía co de Ortigueira que
comentamos antes. Esas eran as rotas habituais desde este porto e son coñecidas
como Camiño Francés ou Camiño de Santo André.
22
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Desde Santa María de Régoa, en Cedeira, pasábase polos lugares de Golmar, Cruz
do Carballal, Chan do Carballal, Río Seco, Os Corgos, Calzada do Batán, Cancela,
Barreira, para xuntarse despois co que viña de Reboredo, onde estaba a ermida de San
Roque. Desde esa unión o camiño seguía polo chan do Ouzal, atravesando ata o Cristo
dos Carrís, onde temos outro amilladoiro; desde alí báixase pola Costa Grande ata
Santo André. Tamén existe outro ramal que comunica Chímparra con Teixido,
baixando pola esquerda da Costa Grande, para unirse con el un pouco antes das casas
do lugar de Teixido.
Os camiños na actualidade
O Camiño Francés nas súas variantes ao seu paso polas terras de Bares e Ortegal
Antigüidade e importancia do territorio e a rota marítima
Resulta difícil precisar con exactitude o comezo da tradición xacobea ao seu paso
pola terra de Ortigueira, terra de marcados matices encadrada a carón de dous
accidentes xeográficos de especial interese que figuran nas rotas marítimas da
antigüidade como son os cabos de Bares e Ortegal.
É coñecida a importancia que ten ao longo dos séculos esta zona do norte da
provincia da Coruña, se ben non está de mais salientar algúns detalles acerca deste
territorio antes de comezar o percorrido por este tramo do chamado Camiño Francés.
Foron algúns dos autores clásicos (Estrabón, Plinio ou Pomponio Mela) quen nos
achegaron os primeiros datos deste territorio, e será Plinio15 quen escribe sobre os seus
poboadores, os Arronos, na seguinte cita: «[…] y después el convento lucense a partir del
río Navia, los albiones, cibarcos, egos, los varros llamados namarinos, los adovi, los
arronos y los arrotrebas.»; que saibamos son os máis antigos habitantes coñecidos deste
territorio (chamado co nome de Arrós ata o século XII) que se estendía polo Oeste ata a
Serra da Capelada, e polo Leste ata o río Sor.
Dúas serras protexen o antigo pobo de Arrós: unha ao poñente, a da Capelada –que
formou a antiga fronteira cos Lapatiancos, que se interna no mar formando o cabo
Ortegal; a outra a serra da Coriscada –que verte as súas augas polo levante no río Sor, e
remata no Cabo de Bares, facendo de fronteira cos adobos, que segundo Plinio eran os
antigos donos do territorio comprendido entre o Sor e os ríos Landro e Masma
aproximadamente.
As citadas serras, protectoras e cheas de néboa, danlle unha maxia especial á
comarca e conforman dúas das rías altas máis fermosas de Galicia, a de Santa Marta de
Ortigueira e a do Barqueiro ou, máis exactamente, do Barqueiro, Bares, e Vicedo, xa que
ao outro lado da ría, cara ao Leste, está o concello dese nome, pertencente á provincia de
Lugo, por onde ía e viña o Camiño Francés.
Grazas ás escavacións realizadas por D. Federico Maciñeira Pardo de Lama no Porto
de Bares na primeira metade do século XX (recollidos por este eminente e pioneiro
arqueólogo nun magnífico traballo intitulado Bares. Puerto hispánico de la primitiva
navegación occidental16), sábese que diversos pobos do Mediterráneo tiñan visitado a
15
Plinio. Historia Natural. Libro IV, 111.
Maciñeira Pardo de Lama, Federico. Bares, puerto hispánico de la primitiva navegación occidental.
CSIC - Instituto Padre Sarmiento,Santiago de Compostela, 1947.
16
23
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
costa noroeste da península Ibérica, e a xulgar polos restos atopados (ánforas, capiteis,
moedas e mosaicos) tiveran como obxectivo a explotación e venda dos recursos naturais
desta zona, sendo por tanto o comercio a principal causa de que neste porto xa exista un
asentamento de importancia poida que incluso antes da chegada dos romanos.
Para complementar esta información diremos que cerca do porto de Bares, no lugar
denominado Peñón da Igrexa Vella, nunhas escavacións realizadas a finais da década dos
anos noventa do pasado século polo arqueólogo Emilio Ramil, este descubriu entre
outros restos os dun mosaico de 27 m2 pertencente a unha vila romana que estivo
habitada ata o século III; achádego que viña corroborar as teses postuladas por Federico
Maciñeira 70 anos antes, destacando a importancia deste porto na antigüidade.
Esta vila romana, situada a pouca distancia do porto e do impoñente espigón ou
Coído, pódenos indicar que foi construído ou aproveitado para dar abrigo e servizo de
carga e descarga de navíos de certo porte e arqueo que facían rotas internacionais, tendo
este punto do setentrión como unha base de extraordinaria importancia entre a capital
do Imperio e as cidades máis importantes da península Ibérica, na súa rota na procura do
estaño das illas Casitérides.
Non é pois aventurado presentar a hipótese de que o nome de Bares poida quedar
como un resto do que foi o Iugum Veneris, do que falaba outro dos clásicos, Rufo Festo
Avieno, e que podía moi ben ser a Serra de Venus, xa que desde o século X ata os XV e XVI
atopamos que o nome pasa de Varis a Vares, con V, alternando o b mais o v a partir dos
séculos XVI e XVII. Isto vese moi ben nos documentos escritos que nos deixaron os
escribáns ao longo destes séculos. Pasar de Veneris a Varis poida que non resultara moi
difícil de explicar. Se fora así conviña continuar coas escavacións do Porto de Bares.
Quizás a intuición e o traballo comezado por Federico Maciñeira nos depare agradables
sorpresas.
Do mesmo xeito que aconteceu no porto de Bares, no de Espasante o señor
Maciñeira pon ao descuberto polas mesmas datas varios píos de salgadura pertencentes
a un asentamento romano da mesma época. Algo similar debeu acontecer no porto de
Cariño como testifican os restos dunha espada ou puñal, así como dun as romano de
bronce da época de Augusto en moi bo estado de conservación, que se atopan en mans
dun particular veciño de Santiago de Mera; outro tanto ocorre con outras moedas
recollidas por Maciñeira en distintos lugares da comarca de Ortigueira, como foi o caso
doutro as romano atopado en Mera e algunhas outras moedas atopadas en Montoxo, no
concello de Cedeira; ou tamén outro nume de Hostiliano achado no castro de Folgosa, da
parroquia de Santo Antón da Abarqueira no concello de Cerdido. Estas moedas están
datadas entre os séculos II a. C. e o I, II, e III d.C. e de todas elas deixou información
Federico Maciñeira con anotacións manuscritas, e mesmo nalgún caso con planos de
situación feitos a man.
Quede pois esta introdución para confirmar a importancia dun territorio e dunha
rota primitiva de navegación existente con anterioridade á aparición do fenómeno da
peregrinación xacobea, e da creación dos camiños de Santiago, e do Camiño Francés, pois
ambos tomarán pulo a partir dos séculos IX, X e XII. Velaí tamén os tres portos, Cariño,
Espasante e Bares, que xunto co de Santa Marta de Ortigueira (este último contará a
partir do século XIII coa protección do foro de Benavente outorgado polo rei Afonso X)
recibirán visitantes, comerciantes e aventureiros, tamén peregrinos e romeiros. Era a rota
marítima que tiña parada na terra de Ortigueira e na de Cedeira, pois estes nomes son
romanos a todas luces.
24
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Os comezos
No século X Ortigueira xa é un territorio organizado politicamente
Situémonos un século despois do descubrimento duns restos que o bispo Teodomiro
atribuíu ao apóstolo Santiago, nacendo así o fenómeno da peregrinación da rota
Xacobea. Estamos no século X e o territorio de Ortigueira estaba baixo o poder do rei
Afonso IV, fillo do rei Ordoño II e da raíña Dona Elvira. O Castelo da Pena do Vilar, lugar
fortificado desde onde se controlaría toda a comarca xa existía nesa época, na que
aparecen as primeiras novas sobre a organización deste territorio ao que o rei lle dá a
categoría de encomenda, quedando posta baixo o mando temporal dun encomendeiro.
Neste caso será el-rei ou a persoa na que delegue quen controlará a ordenación do
territorio, autorizando as fundacións de novas parroquias ou o asentamento de ordes
relixiosas en pequenos mosteiros ou en humildes santuarios, polo que será necesario
manter os camiños abertos e protexidos. De aí sairán novos camiños e novas rotas. Se é
necesario foméntase a repoboación con xentes traídas doutros lugares, ocupando as vilas
rurais xa existentes ou creando vilares novos, burgos, ou vicos. Moitas desas vilas existían
desde a época romana e sueva pois conservamos topónimos con esa orixe etimolóxica.
Vilas que nalgúns casos quedaran abandonadas temporalmentem e mais novos
asentamentos que se creararán pouco a pouco, que son as vilas altomedievais. Todo isto,
baixo a delegación dos reis ástures ou galegos, facíao unha persoa da nobreza na que
depositara a confianza, poida que co beneplácito da xerarquía eclesiástica ou sen el, pois
naqueles séculos escuros a Igrexa non sempre foi do agrado da nobreza, que a vía como
competidora. Outro dato importante foi que nesa época o territorio de Ortigueira
pertencía á diocese de Iria. Despois do século XII pasará a depender da de Mondoñedo,
dato importante porque na diocese de Iria é onde nace o misterio xacobeo.
O documento17 que achega este primeiro dato, relativo á concesión do denominado
Commisso de Orticaria, está datado no ano 929. É unha doazón feita polo rei Afonso IV na
que se dan os nomes dos gobernantes ou encomendeiros da terra de Ortigueira. Serán o
matrimonio formado por Gutier Menéndez e a súa dona Ilduara Eiriz, pais do poderoso e
influínte bispo Rudesindus, e tronco do que sairá a poderosa casa de Traba. A cita
documental que nos interesa é a seguinte:
Afonso rei ao noso tío don Gutierre. Pola serenísima autoridade deste
precepto noso, ordenámosvos que exerzades o poder nos comisos de Quiroga,
Cartelión, a metade do de Lor, e os de Saviñao, Loseiro e Ortigueira
(Orticaria). De tal maneira que o pobo que habita neles acuda ás vosas ordes
para levar a cabo as cousas propias do noso servicio; e todo o que lles fora
ordenado e imposto por vos o cumplan i executen inexcusablemente.
Polo contrario a ninguén ordenamos nin permitimos a ninguén que nese
territorio vos ocasionen molestias nin sequera nas cousas de pouca
importancia.
Obsérvese o interese polo control do territorio, impulsado pola necesidade de facer
produtiva e sacar rendas dunha terra que xa estaba poboada. Ortigueira é unha
encomenda que está ben situada e regularmente habitada, que ten unha extensión
17
Pallarés Méndez, Mª Carmen. Ilduara unha aristócrata do século X. Publicacións do.Seminario de
Estudios Galegos nº4 1998, Col. Galicia Medieval:Estudios, páx. 109.
25
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
considerable, varias leguas de costa con lugares altos onde asentar puntos de vixilancia
costeira, e varios lugares de abrigo e desembarco. É un lugar apetecible que merece a
pena manter e potenciar.
A partir do ano 932 aparecen os primeiros datos das parroquias da terra de
Ortigueira, concretamente de Santa María da Pedra
O Camiño medra
E probable que neste territorio, como noutros outros de Galicia, coexistiran de
xeito pacífico arrianos e cristiáns por varios séculos –os nomes dalgunha parroquia así
o recordan (Santa María de Suevos, en terras de Vale, ou Céltigos e Barbos na de
Ortigueira)– e que de existir algunhas fundacións relixiosas cristiáns por esa época
seguirían a regra de San Froitoso, que foi o impulsor de moitos asentamentos
monásticos a partir do século VII. É posible tamén que na altura algúns lugares de culto
existentes se aproveiten a partir dos séculos X, XI e XII como centro de novas
parroquias, aproveitando as comunidades e os edificios se os houbera; ou que as
comunidades construíran outros próximos a eses poboados de cultos precristiáns máis
senlleiros –na comarca son abondosos os castros e moitas das igrexas asentáronse ou
ben próximos a eles ou ben enriba deles. Non é moi difícil comprobar como a maior
parte das igrexas de case todas as parroquias están a poucos metros dun antigo castro.
Continuaremos engadindo que pouco tempo despois do outorgamento do
Commisso de Orticaria será aos pais de San Rosendo –fundador do mosteiro de San
Salvador de Celanova, que ademais será tamén bispo de Mondoñedo e de Iria– aos
que se lle concedeu por delegación rexia o goberno de Galicia, que defenden dos
ataques normandos de entre os anos 968 e 969 xunto co conde Gonzalo Sánchez. Nesa
época atopamos outro documento que proba a existencia dunha parroquia na terra de
Ortigueira, a de Santa María da Pedra18.
A referencia escrita citada sitúanos no día 13 de xaneiro de 932 e conta que unha
benfeitora do nome Segesinda, ou Sendina, dóalle ao bispo Rosendo, fillo de Gutier
Menéndez e de Ilduara, unha parte da vila Bulinio en Ortigueira, tanto da igrexa como
da vila, tal e como a recibira do seu marido e da súa propia filla; era polo tanto unha
das primeiras nobres padroeiras deste beneficio eclesiástico, a primeira coñecida
documentalmente na terra de Ortigueira. Analizando o documento chegamos á
conclusión de que a vila Bulinio pertence á unha freguesía que xa está baixo a
advocación da Virxe María «iuxta ecclesie vocabulum Sancta María semper virginis» e
atópabase «per terminos certos de rivulo Ortiguaria, usque in terminos de carinio.»
Trataríase dunha vila rural ao uso da época que situamos na actual parroquia de
Santa María da Pedra, que por todo o exposto xa estaba fundada baixo a mesma
advocación que ten na actualidade. Esta primeira freguesía formaba parte do
arciprestado de Arrós, que pertencería á diocese de Iria ata o ano 1122, cando pasou á
de Mondoñedo segundo o acordado polos bispos e arcebispos do momento, Munio
Afonso pola parte de Mondoñedo e Diego Xelmírez pola de Iria. A situación estratéxica
desta terra era máis importante do que moitos pensan, pois desde as alturas da
Capelada e da Coriscada podíanse controlar moitas millas de costa por onde viña o
18
Andrade Cernadas, J. María. Tombo de Celanova, Consello da Cultura Galega, 1994. Doc. 501, páx.
693.
26
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
inimigo, fosen normandos ou sarracenos, e naqueles séculos viñeron. A misión dos
encomendeiros e dos seus homes era precisamente evitar os desembarcos e as
devastacións.
San Rosendo é o novo encomendeiro deste territorio
Os santuarios da costa
No ano 955 o Rei Ordoño III doa ao bispo Rosendo o goberno de todo o territorio
que lles dera Afonso IV a seus pais, incluíndo o de Ortigueira19.
A figura de San Rosendo está moi estudada e non dispoñemos de documentación
que relacione directamente o seu influxo na fundación de santuarios por esta terra, –si
polas terras do Eume, como foi o caso do mosteiro de San Xoán de Caaveiro. De existir
xa estaría publicada, pero non deixo escapar a posibilidade de recordar que tanto a súa
nai coma el, así como outros membros da familia, tiñan unha especial devoción polo
arcanxo San Miguel –recordemos o bautismo de Rosendo, e a fundación da capela de
San Miguel de Celanova– e puidera ter algunha relación coa fundación doutros
mosteiros bieitos ou agostiños que deberon aparecer por esa época; entre eses
mosteiros ben puido estar o de San Miguel da Coelleira –Illa situada a pouca distancia
de Bares e do Vicedo– e mesmo a antiga capela de San Miguel, situada na parroquia de
Santa María da Pedra e que conserva restos da súa traza medieval, parroquia da que
como vimos era padroeiro San Rosendo. Neste mesmo sentido cabe recordar que
existían varias freguesías coa advocación do arcanxo, como as de San Miguel de
Vilachá, San Miguel de Sor ou das Negradas, San Miguel do Souto en Viveiro ou San
Miguel de Breamo en Pontedeume por citar as máis próximas. Como non sabemos con
certeza a época da súa fundación debemos tratar este punto coa cautela debida, xa
que o culto polo arcanxo manterase ao longo de varios séculos por toda a cristiandade.
Outra cuestión relacionada coa representación e utilización da figura do arcanxo
San Miguel (e a de Santo André), pois aparece en innumerables ocasións en lugares
altos próximos á costa tanto en Galicia como en Francia (recordemos o Monte
Saint-Michel en Normandía), e mesmo se pide a súa intercesión contra dos invasores
que por aquela época eran os normandos, que percorrerían a costa de Francia e
chegaron á costa asturiana e galega. Fixérono en varias ocasións, saqueando e
queimando o que atopaban ao seu paso, como despois fixeron os sarracenos con
similares intervencións. A imaxe do arcanxo acompañábase a miúdo con atributos
guerreiros, o que lle confería unha simboloxía relacionada con varios poderes
protectores.
Teremos necesidade de recorrer de novo á documentación, neste caso o
testamento do conde Osorio Gutiérrez, primo de San Rosendo (fundador do Mosteiro
de San Salvador de Lourenzá20), feito no ano 969 e que achega outro dato significativo
no seu encabezamento ao invocar, por este orde, ao Salvador, á Virxe María, ao Noso
Señor Xesús Cristo, aos Santos Apóstolos Pedro e Paulo, a Santo André, a Santiago e os
mártires San Xulián e Santa Basilisa, a San Vicente, San Paio e a Santa Icía. Como
vemos son nomes de apóstolos e de mártires aos que se lles rende culto e veneración
naquel momento. É raro non atopar algunha parroquia ou santuario baixo a
advocación dalgún destes patróns: a menos nomeada poida que sexa Santa Icía pero o
19
20
P. Flórez. España Sagrada. Tomo XVIII, páx. 98.
Op. cit., páx. 332.
27
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
resto aparece con asiduidade nas terras da Mariña Lucense, en Viveiro, Ortigueira ou
Cedeira, isto é, no camiño do Norte, enlazados con Santiago de Compostela, camiño
que nos séculos IX, X e XI puido comezar a definirse nacendo así unha rota que, co
paso do tempo, terá vida por si mesma.
Atravesaba a comarca do Ortegal o vello camiño de leste a oeste por onde viñan e
ían os arrieiros e tamén os peregrinos provenientes de Viveiro ou Neda, que buscaban
nos santuarios con sona de milagreiros protección e repouso do corpo e tamén a
redención dalgunha pena; fose como fose, o seu percorrido ata Santiago ou de volta
del. Ademais vendían e intercambiaban as súas mercadorías nas feiras que se
celebraban nos adros deses santuarios. A forza e a necesidade do comercio era moita.
Os que o facían a rota por mar, cando esta se fixo segura en tempos das Cruzadas,
tiñan os cabos de Bares e Ortegal como puntos de referencia, e as Ordes relixiosas e as
de cabalería posuían coñecementos abondos para facilitar a información necesaria
para que os barcos nos que viñan peregrinos ou cruzados puidesen arribar nas costas
que contaban con algún porto natural que servía de abrigo, como o caso da costa
ortigueiresa, onde podían repousar, comerciar cos naturais e facer víveres. Tiñan un
amplo catálogo onde elixir santuarios ou eremitorios, tanto no interior como na costa:
San Paio dos Freires, San Vicente da Illa, San Pedro do Vado en Ladrido, San Xoán do
Mosteiro, Santa María de Mera ou o de Nosa señora de Portas, na de Ortigueira; e os
de San Xiao do Trevo, e Santo André de Teixido, pertencentes naquela época a
cedeiresa parroquia de Santa María de Régoa.
Rebuscando na documentación diplomática21 dos mosteiros de San Martiño de
Xuvia, Sobrado, Santa María de Meira, San Xoán de Caaveiro, Santa María de Monfero
ou no de San Salvador de Pedroso, podemos relacionar o influxo que tivo a casa
Froilaz-Traba, constituídos como donos desta terra a partir dos séculos X, XI e XII.
Todos eses mosteiros, xunto cos nobres e os reis cos seus privilexios, fixeron que o
territorios de Tras Ancos e de Bezoucos se poboara e ordenara conforme o estipulado
pola regra e polos costumes feudais imperantes. Cultivos diversos en granxas e
praderías, camiños abertos e protexidos pola milicia ás ordes do señor, protección que
cobraba.
Sabemos que estas familias nobres tiñan a presentación de varias parroquias, pois
foron os seus fundadores; sabemos tamén que posuían vilas, terras e casais na maior
parte das freguesías do arciprestado e que participaban do poder local. Sabémolo
polos testamentos e doazóns feitas aos mosteiros citados, onde podemos atopar eses
documentos nos seus correspondentes cartularios. Tal era o caso, por exemplo, dun
destes protectores do territorio, o conde Rodrigo Froilaz, fillo do Conde Froila
Bermúdez e de dona Elvira de Faro, que segundo nos indica D. José Luis López Sangil22
foi «Almirante de los puertos de Galicia», segundo escritura do Tombo de Caaveiro de
22 de marzo do ano 1102, e tamén señor de Trasancos. Os seus dominios estendíanse
desde Pontedeume ata Ortigueira «siendo el encargado de defender aquellas costas
contra la piratería de los normando.s» Velaí a proba documental.
21
22
AHN. Códices y Cartularios.
López San Gil, J. Luis. Estudios mindonieneses, Tomo XII.
28
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
O Castelo da Pena do Vilar na xeografía de El Edrisi no século XII
As defensas dos camiños e dos primeiros santuarios
A afirmación ven ao caso para indicar que na actualidade aínda se conservan
algúns restos do que foron postos estratéxicos de defensa, como o Castelo da Pena do
Vilar (nos últimos anos deu en chamárselle Castelo do Casón) na parroquia ortigueiresa
de Santo Adrián de Veiga. Este lugar fortificado desde o que se domina a entrada da ría
de Ortigueira está na rota do camiño de Santo André, que sobe desde o lugar do Casón
e do Vilar e pasa baixo a súa protección, a que no seus días de esplendor buscaban os
peregrinos. O arqueólogo Emilio Ramil realizou unhas catas neste lugar descubrindo
abondosos restos que proban a existencia dunha ocupación deste asentamento xa
desde a época altomedieval e incluso da cultura castrexa. Nos meses de xullo e agosto
do presente ano, nunha segunda fase de escavación e de consolidación, atopáronse
restos anteriores que corresponden coa Idade de Ferro, anteriores ou coetáneos coa
dominación romana desta comarca.
Algunha noticia relativa ás peregrinaxes a Xerusalén, que datan da época das
Cruzadas, achéganola outro documento que nos fala dun fillo do conde Rodrigo Froilaz
chamado Menendo Rodríguez, que fai unha viaxe a Xerusalén acompañando a
Fernando Pérez de Traba como cruzado no ano 1133 –a que sería a súa segunda viaxe–
e que tivo varios fillos, e un deles, Suero Menéndez, ten moita relación co estudo que
nos ocupa pois fai unha importante doazón23 ao mosteiro de Xuvia no ano 1162 na que
se refire o Mosteiro de Teixido na terra de Cedeira; cítase tamén Cerdido e o Mosteiro
de San Paio dos Freires en Ortigueira: «et in Cetaria et in Circido quamtum ibi habeo
vel habere debeo de monasterio de Teixido, mea portione integram. In Ortigaria, de
monasterio Sancti Pelagis meam porcionem integram.»
A participación dalgún destes condes nas Cruzadas introducía elementos novos na
vida relixiosa da época. Aparecen símbolos e tradicións traídos de Xerusalén como a
estrela de David, elemento que é utilizado como selo dos santos lugares, que se labra
na pedra de moitos mosteiros e santuarios galegos, en Lugo, en Betanzos. Podemos
observar tamén este elemento nalgunhas casas en Santa María do Val, no actual
Concello de Narón, que ten estudado o investigador naronés Andrés Pena Graña; e
tamén aparece no lintel da porta lateral do santuario de Nosa Señora de Portas en San
Sebastián dos Devesos, Ortigueira, onde ademais a estrela hexástila está inscrita nun
pentágono e este nun triángulo ao que se superpón unha cruz que se dirixe desde o
vértice ata a base do triángulo. Xeometría aplicada ao culto con marcado simbolismo
que predominou nos séculos XII, XIII e XIV.
A fundación de pequenos mosteiros familiares ao carón do camiño
San Paio dos Freires e a Casa de Traba
Facendo un estudo da casa de Traba e da súa relación coa fundación do mosteiro
de San Paio dos Freires na terra de Ortigueira, retomaremos o fío documental e
situarémonos no 23 de xaneiro do ano 1095. Nesta data D. Paio Menéndez –que
estaba casado con Dona Munia, fundadora do mosteiro de San Salvador de Pedroso–
23
Montero Díaz, Santiago. Colección Diplomática del Monasterio de San Martín de Jubia. Doc. LIII, páx.
90
29
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
outorga testamento24 e dispón que se morre na terra de Ortigueira o seu corpo reciba
sepultura no mosteiro de San Paio dos Freires: «si migratus fuerit in terra Ortumgarie
mando habeas meum sepelio in monasterio sancti Pelagii.»
Mais adiante manda ao mesmo mosteiro de San Paio de Ortigueira dúas vilas da
súa propiedade:«Mando ad monasterio sancti Pelagii de ortumgarie villa Aluurci et vila
Luperius […]»
Esta dato resulta de especial importancia por varios motivos: o primeiro é que
Paio Menéndez estaba casado con Dona Munia Froilaz, irmá por parte de pai do conde
Rodrigo Froilaz de Traba, fillos do conde Froila Bermúdez e netos de Bermudo Froilaz e
Dona Lupa Rodríguez, nobres e poderosos señores descendentes ou sucesores no
poder da vella nobreza goda refuxiada no norte da península Ibérica entre os séculos
VIII e IX.
Non sería desatino presupoñer que a fundación de San Paio dos Freires puido
deberse tamén a algún destes patrucios, ou que algún dos seus parentes que tamén
foron benfeitores dos cabaleiros hospitalarios de San Xoán de Xerusalén en
Portomarín, puideran facilitar a fundación do santuario de Santo André de Teixido ou
polo menos beneficiar dalgún xeito a comunidade relixiosa que elixiu ese
incomparable lugar para facer vida monástica e contemplativa. Que o sabe certo é o
profesor Rafael Usero, citado anteriormente.
A Casa de Traba contaba con moitas propiedades en toda Galicia e non dubidada
cando lle conviña en estar ao lado das ordes relixiosas que posiblemente coa súa
axuda se establecían en determinados lugares propios para o culto, sempre nun
contorno natural privilexiado. Para resaltar a importancia do que antecede, diremos
que San Paio de Ortigueira ou dos Freires, estaba situado preto dun pequeno fortín
que existiu no lugar do castelo, ou Castela, próximo ao pico de Pena Oseira, a pouca
distancia do Burgo de Cuíña (primitivo lugar de poboación altomedieval, que lle daría
nome á parroquia de Santiago de Cuíña), a carón do vello camiño que pasaba polo
Meixón Frío, posible albergaría do camiño, próxima á costa de Pereira. Este camiño,
que procedente de Viveiro atravesaba a terra de Ortigueira en dirección á de Cedeira,
puido formar parte da antiga rede viaria romana, dado que aínda hoxe segue a ser o
trazado máis corto entre as citadas vilas e une asentamentos e poboacións moi antigas
e viña atravesando todo o norte costeiro galego.
Este santuario do que falamos acollíase baixo o padroado do mártir Paio, sobriño
do bispo de Tui que segundo a crónica fora martirizado en Córdoba nunha data que
sabemos comprendida entre o ano 924 e 926. Curiosamente, a pouca distancia del, na
parroquia de Santiago de Cuíña, atópase unha aldea que leva o nome de Cordobelas,
poida que en recordo dos seus fundadores que puideron vir fuxindo, vítimas das
persecucións relixiosas que tiveran lugar nesa época, ou dos mártires que
acompañando a Paio perderon a vida; ou poida tamén que tivera que ver co recordo
do bispo Rosendo e da súa nai, a quén di a tradición cristiá que visitou o arcanxo San
Miguel no monte Córdoba. Polo tanto sería un marcador máis de simbolismo relixioso.
E moi posible que nun principio se custodiaran e se expuxeran ao público nestes
pequenos santuarios as reliquias dalgúns dos chamados primeiros mártires; reliquias
que como sabemos eran motivo de busca polos cristiáns que, guiados por unha fe
24
Montero Díaz. Santiago. Colección Diplomática del Monasterio de San Martin de Jubia. Doc. XIII, páx.
66.
30
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
multiplicada polo fervor das predicacións, invocaban para curar os seus males, tanto
do corpo como da alma e do espírito, pois seguro que moitos non os diferenciaban; tan
só na fe estaba a súa esperanza, pois a menciña non se coñecía por estes lugares, ou
cando menos só a menciña natural. Se algún peregrino dicía que atopara remedio e
consolo ás súas doenzas o santuario veríase recompensado coa fama de milagreiro, as
visitas incrementaríanse e os ingresos tamén. O Camiño Francés tiña unha parada en
San Paio dos Freires, sendo necesario desviarse un pouco da rota principal e subir ata o
fermoso lugar onde se atopa na parroquia que lle debe o seu nome. Outro deses
lugares onde se respira a paz.
Carta de Teixido et Regula e San Paio dos Freires
Documentos de peso no camiño de Santo André
Do santuario de Santo André de Teixido ocupouse o profesor e cronista oficial de
Cedeira D. Rafael Usero González25, citado repetidamente e con mérito, que de xeito
rigoroso rescatou do esquecemento a historia dun dos santuarios máis famosos de
Galicia que, como moitos outros, está intimamente ligado co camiño de Santiago. O
profesor Usero demostrou a existencia deste mosteiro xa no século XII, publicando
varios documentos26 que confirman a a súa antigüidade e a relación de Teixido coa
Casa de Traba, con Sobrado dos Monxes e coa orde dos Cabaleiros Hospitalarios de
San Xoán de Xerusalén, que foron os donos deste santuario a partir do ano 1181 en
virtude dunha doazón feita polo matrimonio constituído por Dona Urraca González e o
Conde D. Fruela Ramírez.
Ao fío do excelente e conciso traballo de Rafael Usero continuamos co estudo da
relación existente entre a casa de Traba e a fundación dalgún dos mosteiros de
Ortigueira, como é o caso do de San Paio. Sen ánimo de repetirnos en exceso, vemos
pois como no ano 1171 (en tempos do rei Fernando II de León) o conde Gómez
González (neto do conde Rodrigo Froilaz) xunto coa súa irmá Urraca González outorga
unha doazón de varios lugares desta ampla zona do noroeste de Galicia, entre os que
se atopan de novo Teixido, Régoa e San Paio dos Freires27; na doazón transfire todos
os seus quiñóns do Mosteiro de San Paio dos Freires: «[...] do tibi omnen meum
quinionem sororisque mee Urrace Gundisalvi integros pro cuios quinione do eidem
sorori mee totum meum quinionem de monasterio Sancti Pelagii de Ortigaria cum suis
ómnibus directuris [...]» Como vemos mantense a relación desta familia cos dous
mosteiros que correran distinta sorte: Santo André de Teixido medrará e San Paio
desaparecerá como pequeno mosteiro, converténdose a súa igrexa en parroquial.
Santo André de Lonxe aguantará ata a desamortización e un pouco máis.
As primeiras referencias escritas da rota marítima a Santiago de Galicia
De Baiona a Galicia, descrición deste roteiro na xeografía Idrisiana
O castelo de Montoxo Vello de Landoi, testemuña do Camiño Francés
Podemos asegurar que no século XII existen dúas referencias escritas que dan noticia
da parada dalgún viaxeiro importante, chegado ás costas ortigueiresas procedente do
norte con intención de proseguir ata Terra Santa; ás veces víanse obrigados a facer
25
Usero González, Rafael. El Santuario de San Andrés de Teixido, 2ª edición, Fundación Villabrille, 1992
Un total de cinco, dos anos 1162,1171, 1181, 1182 e 1196; páxs. 223-228 da o.c.
27
Ibidem, páx. 224.
26
31
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
paradas nalgún punto da costa galega, e outras terían a intención de percorrer o camiño
na procura dos santuarios que xa gozaban certa sona e así continuar cara a Santiago.
Cando as condicións climáticas o permitían procuraban lugares favorables para o
desembarco e ao mesmo tempo que estiveran cerca dalgún camiño coñecido que
asegurara unha certa protección e facilitara a viaxe. Non é posible achegar datos máis
concretos desta época pero si o podemos facer, como se verá, a partir dos séculos XIV e
XV.
Comezaremos analizando unha referencia escrita deixada polo xeógrafo árabe Al
Idrisi28, quen no século XII fai unha descrición do camiño por mar desde Galicia ata Baiona
de Francia. Reproducimos aquí unha cita da descrición que afecta a esta zona: «[...] de
Alfaro al río de Orticaira, río accesible a la marea y dominado por un castillo llamado
Montoyo dabelia, sesenta millas.»
Podemos identificar os nomes que nos achega este documento: o río é o Mera, ao
que lle chama Ortigueira sen precisar máis detalles, pero ao indicar que é navegable
temos que pensar que se trata da ría ou esteiro que forma o río Mera na súa
desembocadura. Cando cita Alfaro parece primeiramente que se refire á torre de
Hércules, onde se ergue a cidade da Coruña que na época que escribe Idrisi non estaba
fundada nin sequera como vila; existía nun lugar próximo un burgo que se coñecía co
nome de Burgo de Faro; pero non é así, trátase de Alfaro, na costa de Portugal. Podemos
precisar tamén que o castelo ao que fai alusión é o castelo de Montoxo Vello de Landoi –
na actualidade coñecido co nome de Castelo da Pena do Vilar– onde posiblemente
buscara refuxio Rodrigo Ovéquez, conde de Lugo, ao fuxir das tropas do rei Afonso VI
cando recuou ata o castro de Santo Estevo de Sismundi que se atopa á entrada da ría de
Ortigueira. Todo isto merece unha explicación que procuramos documentar,tratando de
simplificar o máis posible: o lugar de Montoxo Vello de Landoi, aparece na
documentación dos séculos XVI e XVII como pertencente ao convento de San Domingos
da vila de Santa Marta, e foi aforado no ano 1576 a Pedro Rodríguez e á súa dona ante
o escribán Paulos Fernández29.
A todo o monte que unía as parroquias de San Xiao de Montoxo coa que hoxe
coñecemos co nome de Santiago de Landoi chamóuselle nun tempo co mesmo nome:
Montogio ou Montoxo; pero non debemos confundirnos xa que tamén existe o lugar de
Montoxo Vello na parroquia de San Xiao de Montoxo, en Cedeira. O Castelo da Pena do
Vilar é o Castell do Ortegal que se cita nos mapas de frei Frenado Ojea, e tamén nos de
28
Simonet, F. J. El Apostol Santiago, patrón de España, y los autores arábigos. Esta referencia foi tirada
dese traballo curioso e pouco coñecido, publicado no número 18 de La Ilustración Católica, o 14 de
novembro do ano 1882. F.J. Simonet comenta e corrixe a tradución que no séculos XVIII e XIX fixeran
diversos investigadores, entre os que cita a José Antonio Conde, Mr. Amadeo Jaubert e os alemáns
Spruner e Menke. O xeógrafo árabe ao que se lle debe este importantísimo documento chamábase
(simplificando) Alidrisi, e describe este itinerario marítimo na parte primeira do que el denomina
quinto clima. Entre os itinerarios que cita o autor do traballo destacamos o seguinte:«Uno marítimo
desde Coimbra, o más propiamente desde el próximo puerto de Montemayor, a la desembocadura del
río de Santiago [o río Ulla], y desde allí se prolongaba por las costas de Galicia hasta el río de
Ortigueira y más allá.» Na tradución feita e publicada polo Sr. Conde aparece este parágrafo da seguinte
forma: «[...] y de el a Hisn Algar, que es un muy gran castillo, y hay en el rastos de un soberbio templo; y de
algar a wadi-artekira, que es río en donde entra el fluxo y el refluxo.Y sobre el un Castillo llamado
Mont-Saria dabelia sesenta millas; y de el a Wadi-Calambria que es río de grande confluente y el mar entra
en el.»
29
Arquivo particular do autor.
32
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Giacomo Cantelli de Vignola no século XVII; este castelo pertencía ao conde de Santa
Marta, e estaba administrado polo rendeiro da ferraría de Subsavila, en San Pedro dos
Feás, se ben naquela época poida que xa non realizara ningunha función. Posteriormente
converteríase nun plantío.
Sabemos tamén por un documento30 do século XVII que o Camiño Francés con
dirección a Teixido ou a San Xiao do Trevo e o Porto de Cariño atravesaba o río Mera polo
lugar das Raíces, que está moi próximo á súa desembocadura, na parroquia de Santo
Adrián de Veiga: «En la fsia de San Adriano a beynticinco días del mes de enero de mill y
seiscientos y sesenta y tres años ante mi escríbano público [...] es a saber una tercia
parte de la casa que esta sita abajo del lugar das Raizes en dha fsia [...] segun están
juntos della camino francés en medio segun todo éllo es conocido y testan por una
parte en el río de mera.» Razón que repito, sumase á importancia que tivo o citado
castelo, que seguramente servía de vixía, refuxio e protección para toda esta zona –e
polo tanto da rota, xa que o camiño que se dirixe a Teixido pasa a poucos metros deste
castelo.
Outra destas interesantes citas escritas que achega un valor cronolóxico concreto é a
que nos fala dun dos cruzados anglonormandos31 que procedía do porto de Dartmouth e
arribou ás costas de Viveiro e de Ortigueira despois de oito longos días cheos de
tormentas e penurias. Chamábase Duodechinus Longnistein32, e a data da súa arribada a
estas terras sitúase a finais do mes de maio do ano 1147; sábese tamén que visitaron
Compostela. Era un dos membros dunha escuadra e transmitiulle o relato dos feitos ao
abade Zuno. Outra testemuña tamén interesante foi a dun inglés chamado Osberno que
describe con verdadeira admiración a viaxe que realiza pola costa; ademais colleu o
camiño do interior para visitar San Salvador de Oviedo onde se custodiaban moitas
reliquias de mártires e, de volta pola costa, continuará coa viaxe e visitará Ortigueira e a
Coruña.33
Moitos outros peregrinos que tamén facían esta travesía procedían dos países do
Centro e do Norte de Europa. Uns viñan por terra e outros polo mar que tan ben
coñecían, pois desde antigo era habitual que moitos destes países comerciaran cos do
Mediterráneo, ao que non será alleo nin o Sacro Imperio Romano Xermánico nin a Liga
Hanseática, unha das mellores organizacións comercias e defensivas a partir dos séculos
XII e XIII, polo que non é de estrañar que tamén tivera pleno coñecemento de toda a
costa do arco Atlántico, pois do Báltico e dos países nórdicos e eslavos xa era máis natural
pola súa proximidade.
O camiño por terra desde Francia, que como queda dito e por esa causa leva o nome
de Camiño Francés, entraba en Galicia por Ribadeo e polas terras de Miranda, Trabada e
Navia; os peregrinos visitaban diversos santuarios repartidos en varios tramos ou
xornadas, entre os que o profesor Juan Ramón Fernández Pacios na súa obra O Camiño
30
Arquivo Notarial da Coruña. Protocolos Notariais de Ortigueira. Prot. do ano 1663 do escribán
Andrés Fernández Cortés,fol. 13.
31
“Angli cum multis aliis alienigenis: crusade settlers in Tortosa (second half of the twelfth century)".
Antoni Virgili, Journal of Medieval History, 35 (2009), páxs. 297-312.
32
Duodechinus de Logistein. Annales Sancti Disibodi. Seguramente era un dos participantes na
Segunda Cruzada, que fora convocada polo Papa Eugenio III, onde resultaría de particular importancia
a figura de San Bernardo de Claraval pola súa prédica a favor dela.
33
K. Herbers – R. Plötz, Caminaron a Santiago: relatos de Peregrinaciones “al fin del mundo”, Santiago,
Xunta de Galicia, 1999, 32-33.
33
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
de Santiago na Mariña Lucense destaca os de Ribadeo a San Martiño de Mondoñedo, e o
de San Martiño ata Viveiro. Nestes dous primeiros tramos era de obrigada visita o antigo
Mosteiro de San Martiño de Mondoñedo. O camiño recibirá a protección das ordes de
Cabalería (tal é como se denominaban de xeito xenérico) e contaba cunha ampla rede de
hospitais: partindo desde o Hospital de San Sebastián en Ribadeo, outro do mesmo nome
en San Martiño de Mondoñedo, pasando despois tamén polo de San Miguel de Lieiro, ata
chegar ao de Santa Ana na parroquia de Santiago de Celeiro; despois, entrando na vila de
Viveiro, documéntanse o de Santiago e o de Santa María, así como outras obras pías
como as de San Lázaro, Santo Domingo e o do Santo Cristo. Todos foron estudados en
profundidade polo profesor D. Carlos Adrán Goás,34 que investigou esta rota
documentándoa co rigor que acompaña sempre as súas obras.
Neste tramo que os traía desde Ribadeo os peregrinos podían atravesar, ou
desviarse, polas parroquias da Devesa, Reinante, Barreiros, Vilaronte, San Martiño,
Adelán, Foz, Fazouro, Nois, Cangas, Cervo, Burela, San Cibrao, Xove, Celeiro e Viveiro, xa
que en todas elas existían santuarios ou pequenas ermidas. A Ponte da Espiñeira era
unha das máis importantes da zona.
Outro desvío do camiño, que foi estudado por D. J. Luis López Pombo e publicado no
seu traballo sobre do Concello de Ourol (editado pola Deputación de Lugo), dirixíase a
Betanzos atravesando as parroquias e lugares de Santiago de Bravos, Ourol, Sixto ou
Muras, e daí a Roupar desde onde se dirixía ou a Betanzos ou a Neda para enlazar co que
unía esas dúas vilas con Santiago de Compostela.
O tramo desde Viveiro a Ortigueira seguíase por Galdo e Cabanas, entrando pola
ponte do Porto de Santa María construída no río Sor, xa no couto de Mañón, xurisdición
do Conde de Santa Marta.
Outra referencia documental do século XIV
Aparecen as condenas de peregrinación forzosa
No século XIV déronse moitos casos nos que aos condenados por algún delito se lles
daba a elixir, en parte, o tipo de castigo, como no caso das condenas de peregrinación
forzosa. Algúns escollían facer o camiño de Santiago, por ser longo e dificultoso, en
moitos casos proporcional á pena.
Moitos deses condenados procedían dos arredados Países Baixos, e as súas condenas
foran xestionadas a través dos xulgados de Gante e Alost; téñense datadas máis de dúas
mil sentenzas entre os anos 1350 e 1380. Na descrición do camiño que tiñan que
percorrer ata chegar a Santiago estaban San Salvador de Oviedo e Santa Marta de
Ortigueira, a ruta do camiño da costa polo Norte que estamos documentado.
A vila de Santa Marta de Ortigueira estaba xa fundada por esas datas35 e contaba co
seu porto de abrigo, dous hospitais e co convento de San Domingos (estes últimos desde
34
Adrán Goás, Carlos. La ruta Jacobea en la comarca de Vivero. O Camiño de Santiago Norte como
Itinerario Turístico. A rede Hospitalaria na Mariña Lucense. El Hospital de Pobres y Peregrinos de Santa
Ana de Celeiro. Revista Rudesindus, páxs. 71-104.
35
Isto coñecémolo por un documento que se custodia na Colección de Pergameos do Tombo da
Dignidade da Catedral de Mondoñedo, que proba a existencia desde había pouco da poboación de Santa
Marta xa no ano 1235, no que se outorga o citado documento, que foi achegado amablemente por D.
Enrique Cal Pardo, arquiveiro da Catedral, rigoroso e incansable investigador a quen tanto lle deben os
amantes da historia de Galicia, e da da diocese de Mondoñedo en particular.
34
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
o século XIV), que servía de referencia aos condenados que viñan en peregrinación, a
quen se lles prestaba tamén a axuda espiritual e física que necesitaran.
Nos mapas portolanos da época figuran entre outros os de Ribadeo, Viveiro,
Ortigueira e Cedeira. Segundo se desprende do traballo de Dona E. Ferreiro Priege Galicia
en el comercio marítimo medieval, vemos que están elaborados varios mapas: no ano
1313 o Portulano de Petrus Vesconte de Xénova; o Portulano de Gracioso Benincasa de
Ancona no 1467; o Portulano feito polo portugués Pedro Rainel no 1485; así como tamén
o do mallorquino Cresques no século XIV. Convén recordar que os portos de Ortigueira e
Cedeira, xunto con outros galegos, asturianos e cántabros, figuraban representados na
relación que aparece nas Cortes de Xerez no ano 1268 como os de maior tráfico da
península, o que lles confería proxección europea; e tamén nos libros de contas do rei
Sancho IV, dos anos 1292 ao 1294. Como vemos a cousa xa vén de vello.
Outros documentos que nos falan do Camiño Francés desde Viveiro, Mañón, Bares, e
San Xiao de Senra
Vemos que o camiño máis frecuentado coincidía co Real. Parece que coexistían
ramais ou desvíos e tal era o caso do Camiño Francés36, atravesando varias pontes como
a da Ponte do Porto de Santa María37 sobre o río Sor, unía o Couto de Mañón da
xurisdición de Santa Marta coa parroquia de Cabanas na xurisdición de Viveiro; a Ponte
de Pedra de San Salvador de Couzadoiro sobre o río Valeo; a de Saa en Senra sobre o río
Maior; e as de Noval e do Piago ( esta última de madeira) na desembocadura do río Mera.
Esta era a rede de pontes que atopaban os peregrinos que, dependendo do sentido,
facían o camiño en dirección a Teixido ou a Santiago de Compostela.
Outro camiño era o marítimo costeiro que entraba, ou saía, desde os portos de
Bares, Ortigueira ou o de Cariño; este último porto estaba cerca de San Xiao do Trevo,
santuario que xa se ten documentado no século XII como vimos anteriormente.
No porto de Cariño contábase tamén coa ermida de San Bartolomeu, da que temos
constancia cando menos desde o século XVI. Desde este porto, atravesando as
corredoiras da serra da Capelada, dirixíanse os peregrinos a Teixido e a Santiago, ou ben
facían a viaxe en sentido contrario.
36
Arquivo Notarial da Coruña, sección de Protocolos Notariais de Ortigueira. O escribán Luis
Fernández da Pena recolle no seu protocolo do ano 1642, o seguinte dato: «En el coto de Santa María
de Mañón a cinco días del mes de enero de mill y seiscientos y quarenta y dos años parezo presente
Bartolome Rodríguez vecino del dho coto [...] y dixo que el la mexor bya y forma que de derecho aia
lugar bendía y daba en venta real firme y berdadera para todo tiempo de siempre xamas a Juan da
Pena do Sisto vecino de la dcha feligresia de manon que estaba presente para el y su muger hijos y
herederos y sucesores y quien en su derecho sucediere es a saber un quarto enteramente de la casa del
lugar de San Pedro donde al presente vive dho vendedor con otra tanta parte del alboio corrales
huerto y ayra [...] según testa por una parte en el camino francés y por otra en el lugar dos barcós
dode vive Juan da Laxe y por otra en el rego pequeno da navesaria y en el rego das farinas y rego
pequeno da pena da Gote [...]»
37
Arquivo Notarial da Coruña. Protocolos de Ortigueira. Escribán Luis Fernández da Pena. No
protocolo do ano 1643, folio 60, aparece: «En el Coto de Mañón a dos días del mes de maio de mill y
seiscientos y quarenta y tres años en presencia de mi escríbano parezo presente María alonso biuda de
Alonso do Rego difunto vecina del dcho. coto....un cuarto enteramente de la leira do porto dos francos
que llevara de sembradura diez ferrados de pan poco mas o menos, linda por una parte en el Camino
Real que va para la Villa de Vivero y por la otra en heredad del dcho. comparador y de Andrés de
Ynsoa y por otra en el camino que va para el lugar de Arbello y en el que biene de Arbello para el que
va de la Villa de Vivero para Santa Marta [...]»
35
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Chegado a Santa Marta, o que desexase facer outra rota podía continuar a pé polas
parroquias da marxe oriental e do mediodía da súa ría, ou ben empregar as lanchas da
pasaxe de Fornelos ou Sismundi, existentes xa no século XIV, servizo cuxas rendas
controlaba o propio concello de Ortigueira.
Outra variante do camiño era o que proviña do porto de Bares, que se unía ao
principal que viña de Viveiro (no porto de Bares existía a ermida de San Pedro). Neste
caso tomaban o Camiño Francés que unía ese porto con Santa María de Mogor, camiño
documentado desde o século XV como podemos ver polo senlleiro traballo que leva por
título El Monasterio de san Miguel de la Coelleira, da autoría do eminentísimo
investigador D. Enrique Cal Pardo, responsable do Arquivo Catedralicio de Mondoñedo.
O mesmo ocorre ao seu paso por Ortigueira, onde tamén se lle chama, unha e outra
vez, Camiño Francés, do que existe noticia por varios documentos, como un do ano 1545,
onde o escribán Juan Pardo38 recolle nunha escritura de venda un dato importante
relativo a freguesía de Senra:«[...] treinta e dos castiñeiros con sus postas e tarratorio que
son sitos en la dicha feligresía de Senra en Geiron, como están los catorce de ellos en la
beyra del camino frances.» Este Camiño entraba na freguesía de San Claudio polo lugar
da Abeleira, para dirixirse ata o barrio da feira.
Outra circunstancia engadida que se pode comprobar é a presenza, tampouco moi
excesiva, do padroado do apóstolo Santiago por esta zona, estando probada desde antigo
na titularidade de varias parroquias da comarca como son as de Santiago de Cuíña e a de
Santiago de Landoi, freguesías integradas na liña e dirección do camiño do Norte, é dicir
no Camiño Francés. Coma outras da Mariña Lucense que teñen a Santiago como patrón:
Santiago de Foz ou Santiago de Celeiro, poñamos por caso; tamén as da costa entre
Cedeira e Ferrol, como a de Santiago de Pantín e Santiago de Lago; sen esquecer a de
Santiago Seré das Somozas, que está na rota do camiño de Santo André que unía o
Santuario de San Xiao dos Osos co interior, pasando pola vila de As Pontes de García
Rodríguez, que tamén contaba, como non, co Hospital de San Xoán.
Tamén desde Ribadeo ata Viveiro, ou por Lourenzá e Mondoñedo, son moi
abondosas as citas do Camiño Francés39, datos publicados por dous expertos
investigadores aquí citados, Carlos Adrán Goás e J. Ramón Fernández Pacios, aos que nos
remitimos.
Outro tanto acontece no caso de Cedeira, cuxo cronista, o amigo Rafael Usero
González, ten documentado un Camiño Francés que procedente de Santa Marta se dirixía
á vila cedeiresa, segundo consta na documentación do mosteiro de Oseira conservada no
Arquivo Provincial de Ourense; así como outros datos que podemos achegar do mesmo
Camiño Francés ao seu paso polo lugar do Hospital, ou polo das Figueiras, pertencentes
ao concello de Cerdido. É dicir, abondan os documentos e as citas que avalan a existencia
deste Camiño Francés, un ramal máis do Camiño de Santiago, pero un ramal esquecido.
38
Arquivo do autor.
Adrán Goás, Carlos, "El hospital de pobres y peregrinos de Santa Ana de Celeiro", Revista
Rudesindus. E Fernández Pacios, J. Ramón, O Camiño de Santiago na Mariña Lucense.
39
36
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Un documento importante do ano 1692
A proba que certifica que Ortigueira era unha vila do Camiño de Santiago e Santo André
de Teixido
Corría o ano de 1692 cando o secretario do Concello de Ortigueira, Bernabé Freire de
Andrade40, deixaba escrito nunha acta municipal41 o que será no sucesivo un punto de
referencia documental imprescindible para os estudosos do Camiño de Santiago pola rota
do Norte.
As conclusións á hora de relacionar a causa do paulatino esquecemento e abandono
da tradición xacobea polo camiño da costa lévannos a pensar que foron debidos ao
illamento do resto dos camiños e o sucesivo empobrecemento da zona. Foi este un
fenómeno sociocultural que propiciou o abandono desta rota desde que desde Ribadeo
pasaba por Viveiro, Ortigueira e Santo André de Teixido. A desidia, a ignorancia e o
abandono fixeron o resto.
Nesta ocasión que se me presenta tento demostrar documentalmente o que xa se
supoñía (antes de dar co documento que se transcribe de contado): que a terra de
Ortigueira estaba no camiño de Santiago, e que nun tempo todos os camiños estaban na
órbita da cidade do Apóstolo, de Compostela. Tal foi a súa importancia.
A acta municipal que da creto, feita o día 5 de xuño do 1692
En la villa de Santa marta a cinco días del mes de junio de mill y
seiscientos y noventa y dos años por ante mi escribano hestando juntos sus
mercedes justicia y ayuntamiento desta dch. Villa y condado que abaxo
firmaron = Dixeron que por cuanto esta villa hes cabeza de partido y punto
confinando a la mar donde suelen concurrir muchas naciones hestranxeras y
deste reino y passo general para Romerías al apostol del Sr. Santiago y
Santo André de Teixido y siendo hestilo usado y guardado de que sus
mercedes tienen obligación de asistir con el mayor adorno y aseo que se
requiere para el culto divino y días de la celebración de la festividad del corpus
cristi y procision general que se hace como oy dia se hiço y en esta dha. Villa
por ser dia de dha. Celebración y siendo de la obligación según en todas las
villas y lugares deste Reino. [...]
A acta está asinada polos señores Gil Rodríguez Dorado y Aguiar, Alcalde e Xustiza
Maior; D. Manuel Mesía y Solís; o Licenciado Agustín Pardo Alfeirán; e o escribán e
secretario do Concello que a redactou, Bernabé Freire de Andrade.
Velaí unha proba máis, pois un concello do camiño confirma a existencia dunha rota
xacobea que outros documentos indicaban pero non con tan clara precisión e validez
diplomática. Poucos concellos poden certificar o mesmo e ao mellor teñen recoñecido
oficialmente o camiño; Ortigueira aínda non.
40
Escribán de número e secretario do Concello de Ortigueira, nacido en Santiago de Barallobre, do cal
conservo o seu testamento no arquivo familiar. Morre na Corte, en Madrid, no ano 1698.
41
Arquivo Municipal de Ortigueira, sección de Nombramientos y Oficios y Libro de Acuerdos desta Villa
y Condado de Santa Marta para este año de mil seiscientos noventa y dos.
37
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Os hospitais de peregrinos da terra de Ortigueira
O hospital de San Roque42 na vila de Santa Marta
Ao longo de toda a rota de peregrinación existían varios hospitais que servían para
dar repouso e acubillo aos esforzados viaxeiros, pobres en moitos casos. Estaban situados
en lugares apropiados, distantes uns dos outros non mais de trinta quilómetros, que era a
distancia ideal para percorrer en cada xornada por un peregrino ou romeiro. Estes
hospitais atopábanse ao abeiro dalgunha vila ou poboación importante e relacionado
tamén cunha vía protexida: Camiño Real, Camiño Francés; ben ás aforas da vila e un
pouco distantes, como os de leprosos, ben na contorna da propia vila, como en Ribadeo,
Lourenzá,Viveiro e Ortigueira.
Temos noticias de que desde tempos inmemoriais se erguera na vila de Santa Marta
o Hospital de San Roque e da Santísima Trindade e Redención de Cautivos43, que estaba
ao cargo da Xustiza e Rexemento da vila (o primeiro apeo44 dos bens desta obras pías
data do ano 1499). Erguíase no barrio do Ponto, ao remate das rúas principal e de abaixo,
que se dirixían desde a Porta da Vila ata este barrio e á fortaleza do Campo da Torre. Este
hospital foi reedificado no século XIX desaparecendo a función primitiva e perdendo,
entre outras cousas, a capela de San Roque e de San Miguel45, conservando unicamente a
planta rectangular do edificio. Na actualidade serve para outros usos, agardando mellores
42
Arquivo particular de don Federico Maciñeira Teijeiro. Libro de Contas do Hospital de San Roque.
Grazas á xentileza do bo amigo Federico é posible achegar un dato importante de transcendencia
manifesta que proba que no século XVI está moi activa a función hospitalaria en Ortigueira. O bispo de
Mondoñedo don Ysidro Caja de La Jara visita este hospital o día 21 de outubro do ano 1587, no que
está como mordomo Juan de Basoa, escribán, quen asenta no libro de contas do hospital, ao folio 4, os
datos seguintes: «Tres camas de ropa que tiene cada una un colchón y dos sábanas y dos mantas [...]»
O bispo ordena: «item mando que quando hocurrieren al dho. hospital algunos peregrinos que sean
hombres y mujeres casados el hospitalero los recoxa y de cama e aposento donde durmyeren. Ytem
que faltando el hospitalero que agora es que las mujeres que estubieren al dcho hospital viban avaxo.
Que se quite el cricifixo que está a la puerta de la villa y si quisieren poner otro por su debocion
proporcionado les convida su señoría lo pongan por su deboción y que en la puerta principal de la villa
se haga un horatorio e ymagen de nuestra señora y encarga a la justicia y rejimiento se cobren unos
maravedis que dicen asi estaban determinados [...]»
43
Arquivo Municipal de Ortigueira. «Noticia, Memoriales u subasta de vienes raices de Fábricas,
cofradías, memorias, fundaciones y Obras Pías de la Jurisdición de Sta. Marta de Ortugueira en virtud
de Real orden. Escribanía del Ayuntamiento: Obra pía del Señor San Roque y Hospital de la resurrección
de la Villa de Santa Marta: Esta no tiene ni se enquentra fundación. Está en posesión La Justicia y
rreximiento de la villa en conservar los edificios de capilla y hospital para los peregrinos con sus
camas necesarias proveydas de ropas y cuida un hespitalero porque son Patronos dho. Ayuntamiento
y rreciven por patronato veinte y dos cada año.» Fol. 3r.
44
Arquivo do autor.
45
Arquivo particular de don Federico Maciñeira Teijeiro. Libro de Contas do hospital de San Roque.
Neste caso recorremos a outra cita aparecida neste valioso libro, que nos dá unha información valiosa
sobre a construción da citada capela. O visitador enviado polo bispo manda o seguinte: «[...] mando
que el dcho mayordomo, de los dchos alcances, aga una capilla junto al hospital arimada a la pared a
la parte donde fuere señalada por el dcho visitador y que sea la dcha capilla bien echa a bista del
cura gobernador y Regimiento desta villa y sea la dcha capilla de la adbocación de San Roque. Por
quanto en hesta billa no ay hermita de la advocación del señor San Roque [...]»
Estaba de hospitaleira por este ano de 1604 Isabela da Serra, e os mestres canteiros que fixeron esta
capela foron Pedro de Cubas e Pedro de Llanes, dous afamados canteiros que deixaron obras tanto en
Viveiro, como en Ortigueira. No ano 1590 o oficio de hospitaleiro ocupábao un francés, de nome Ginot
(Çiçarte), que antes estivera en Viveiro ocupado noutros oficios.
38
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
tempos nos que poida realizar a función de albergue, co cal se lle restituiría a súa función
orixinal e o seu verdadeiro valor, o que desexamos profundamente.
O hospital contaba con varias camas e tiña unha dotación material importante para o
seu mantemento. Podían albergarse homes e mulleres, separados por andares.
Un dos peregrinos que remataron os seus días neste hospital deixounos unha
información de moita valía que se recolle no libro de defuntos da parroquia de Santa
Marta46: tratábase dun estranxeiro, francés por máis sinais, con nome J. Garí, e na súa
partida de defunción quedou recollido o seguinte:
En quince de abril de mil seiscientos y cincuenta y nuebe enterre a Jº. Garí
de nación frances que murio en el Hospital del Señor San Roque de esta villa
de Santa Marta de Ortigueira beniendo del gran patron Santiago según costo
de sus papeles y cedula de confesion que traia firmada de el Ilmo.Sr. Dn.
Pedro de Argüelles y Baldes dean de la Santa Yglesia de santiago, por los
cuales y dichos de otros peregrinos, le dí sepultura eclesiastica, y quedan en
mi poder, a que me refiero. Porque por descuido del Hospitalero por nome
avisar ni saber yo de tal enfermo, se murió sin que fuese administrado de
ningún sacramento, de lo cual me quejé y protesté no tener culpa ni haber
sido por mi descuido [...] lo enterré antes de entrar en la iglesia, en la puerta
derecha, en una sepultura de tres que están puestas al lado de la Epístola [...]
Fdo Aº. De Estrada
No Libro II de Defuntos da parroquia de Santa Marta encontramos outro peregrino
estranxeiro chamado Florron Fromanger; corría o día 14 de abril do ano 1791 cando o
Licenciado Dn. Joseph Mathías de Barja y Luaces asentaba ao folio 13v o que segue: «[...]
cura párroco desta villa de Santa Marta de ortigueyra y San Martín de Luama, asistí a dar
sepultura eclesiástica en la Capilla de San Roque del Hospital de hospedage de peregrinos
de esta expresada villa, al cadaver de uno que llegó enfermo y murió en él sin poder
recibir sacramentos, menos el de la Extremaunción, que le administré, y según los
documentos franceses y uno español que le encontraron parece ser de nación francesa y
llamarse Florron Fromanger [...]».
Na mesma partida insírese unha certificación na que se di que estivera en Santiago
de Compostela o día 3 de agosto do ano 1768, certificación expedida por Juan Francisco
Suárez de Deza, co selo do apóstolo.47
46
Arquivo Diocesano de Mondoñedo. Libro I de Defuntos, fol. 7v e fol. 8r.
Arquivo Diocesano de Mondoñedo. Libro II de Defuntos da parroquia de Santa Marta de Ortigueira,
fol. 13.
47
39
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
O hospital da Madalena48, extra muros da vila
Ten a aproximadamente a mesma antigüidade que o hospital de San Roque e poida
que a súa fundación date dos séculos XIII ou XIV , parella incluso á fundación da nova
poboación de Santa Marta. Neste hospital dábase acubillo a leprosos, ou lazarados, que
procedían de diversos lugares e orixes, pois tampouco os fidalgos escapaban a esa
terrible enfermidade. Dispoñía de camas, casetas e hospitaleiros, que tamén eran
leprosos, así como dunha capela para a súa atención espiritual que se vería reducida en
dimensión nas obras realizadas no século XVIII.
Se ben este hospital non era de peregrinos, consta documentalmente a existencia de
enterramentos nas súas proximidades, no adro, de aí que se vexan restos dalgunhas
sepulturas nos muros próximos a esta construción; algunhas destas campas mesmo
conservan restos dunha cruz labrada na pedra.
A carón deste hospital medrou co paso do tempo o barrio da Madalena. A razón de
que se construíra ás aforas da vila era basicamente por asepsia e, como diriamos hoxe,
tamén por imaxe. O mesmo pasaba nas vilas de Cedeira, Neda49, As Pontes ou nas de
Viveiro e Ribadeo, pois así estaba ordenado polas pragmáticas dos reis. Este labor era
necesario pois os leprosos eran frecuentes en todas as vilas daqueles vellos reinos. Aos
barrios onde estaban eses lazaretos tamén se lles chamaba da Misericordia, pois na
maior parte dos casos vivían diso.
O hospital de peregrinos da parroquia de Santa María de San Claudio
Se decidimos continuar coa nosa andaina pola beira da ría de Ortigueira en dirección
a Teixido, atravesaremos as parroquias de Santiago de Cuíña e San Xiao de Senra, e
chegaremos a Santa María de San Claudio. Unha parroquia de antiga fundación da que xa
se ten noticia documental no século XII.
Ao chegar ao barrio da feira o camiño bifurcase e teremos que desviarnos á
esquerda, ata o lugar dos Barreiros, onde o Licenciado Juan Díaz Tenreiro fundou o
Hospital de Peregrinos de San Claudio a mediados do século XVII.
Juan Díaz Tenreiro entrou como crego da parroquia de San Claudio no ano 1627;
era descendente dun asentado fidalgo que foi presenteiro desta freguesía no século
XV, chamado Juan Díaz de Andrade, que á súa vez o era do cabaleiro Lopo Díaz de
Andrade, curmán de Fernán Pérez de Andrade o Boo. Este Lopo Díaz estaba sepultado
no Convento de San Domingos, nunha sepultura de vulto hoxe desaparecida. Este Juan
Díaz de Andrade casara con Maior Fernández Tenreira na segunda metade do século
XV, e foron donos da casa da Torre dos Barreiros, onde inda se conserva o seu escudo
de armas. Velaí a relación familiar co lugar elixido para fundar este novo hospital e as
orixes familiares do seu altruísta fundador.
48
Arquivo Municipal de Ortigueira. «Noticia, Memoriales y subasta de vienes raices de Fábricas,
cofradías, memorias, fundaciones y Obras Pías de la Jurisdición de Sta. Marta de Ortugueira en virtud
de Real orden. Escribanía del Ayuntamiento. Obra pía de Sta. María Madalena y San Lázaro de la Villa
de santa Marta. Es esta obra pía del Patronato de Legos en posesión ynmemorial de serlo la xusticia y
Reximiento de dha villa y por tanto antígua no hay su fundación ya que se buscó no parece y con esta
noticia paa a poner los bienes que tiene y con sus rrenta rixe establecida. Al sitio de la Madalena de la
villa el hospital para los lazarados con su guerta [...]» Fol. 1v.
49
En Neda existían varios hospitais, pois era una das vilas senlleiras do camiño. Un deles era o de
Santa Ana.
40
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
O licenciado Tenreiro faleceu nesta parroquia o día 10 de maio de 167150,
deixando fundadas dúas capelas dentro da igrexa parroquial: a de Nosa Señora da
Ascensión e a de San Xoán Bautista, así como o citado hospital que agregará á
fundación, sinalando para o seu sostemento un amplo número de bens.
Este edificio de hospital51 ergueuse por fóra dos muros do que hoxe se coñece co
nome de Pazo dos Barreiros (próximo ao lugar de Alvariños) no lugar que aínda os máis
vellos coñecen co nome do Hospital. Contou desde o seu comezo cun matrimonio de
hospitaleiros que se rexían polas cláusulas da fundación, estando baixo a custodia do
capelán da capela da Asunción.
Para documentar este feito direilles que no libro de defuntos desta freguesía son
varias as partidas de defunción que sinalan a relación, e o paso dos romeiros, co
camiño de Santiago e de Santo André de Teixido; algúns tan explícitos como os que
refiro a continuación:
En veinte y cuatro de mayo de setecientos y once murió en el hospital
desta feligresía una pobre mendicante aviendo recibido los Santos
Sacramentos, dijo era natural de Vizcaya y venia de Santiago en romeria;
está enterrada en la capilla del Licenciado Tenreyro y para que conste lo
firmo.52
Por eses anos padecíanse os efectos desa fame histórica que se repetía cada
pouco tempo e deixaba os pobos sen xente, en Galicia máis que noutros lugares. Os
peregrinos e moitos pobres tiñan un lugar de repouso eterno asegurado na capela
grande fundada polo licenciado Tenreiro, tal como fora o seu desexo.
Como vemos a pobre romeira estaba a facer o camiño de volta, e seguramente
non viña soa; outros tiñan mellor sorte e continuaban ata as súas terras de orixe onde
podían contar como fora a súa peregrinaxe.
Outro peregrino de nome Andrés Cueba corre a mesma sorte e falece o día sete
de febreiro do ano 1738; no Libro I dos Defuntos da mesma parroquia quedou
constancia escrita do seu pasamento53:
[...] Andrés Cueba según dijo se llamaba y ser vecino de la villa de
Alditos (sic) Reino de Castilla la Vieja [...] murió en el Hospital que hai en
esta feligresía [...] no traía dinero alguno, bendiose toda su ropa en cinco
reales y medio [...] enterrose en dha. Capilla por me averen dicho los
50
Arquivo Diocesano de Mondoñedo. Libro I de Defuntos da parroquia de Santa María de San Claudio,
fol. 35v.
51
Datos deste hospital aparecen no Catastro de Ensenada desta parroquia, feito por orde do Marqués
de Ensenada no ano 1752. Á pregunta 30 do interrogatorio contestan os veciños o seguinte: «a la
treynta dixeron que en dcha feligresía hai una casa destinada para Hospital de Peregrinos con dos
camas, por quenta de D. Juan do Pico Tenreyro, capellan de la capellanía de la Asunción de Nuestra
Señora, inclusa en la parroquial de esta dcha feligresía, cuias camas i dicha casa de hsopicio tiene
obligación dicho capellán de tenere existentes de la renta de dicha capilla según cláusula de su
fundación, y de dar asistencia a los peregrinos que tal vez transitan y enferman por no tener dicho
hospicio más renta ni emolumento alguno y responden.»
52
Ibidem, fol. 90.
53
Ibidem, fol. 133.
41
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
vecinos desta feligresía que lo avia dispuesto ansi. Dn. Juan Díaz Tenreiro
fundador que ha sido de ella [...]
No ano 1741, a 6 de agosto, morre un viaxeiro que declara ser da cidade de
Xénova, de nome Nicolás Cano, que non fixo testamento e morreu administrado dos
sacramentos no hospital da parroquia. Aparece tamén a doutro xenovés que di ser
veciño da cidade de Vindimilla (sic), de nome Antonio Ballestino. Figura algún que
outro soldado nas mesmas condicións, e algúns proviñan de Montserrat, en Cataluña.
Para afondar un pouco máis diremos que esta desinteresada fundación
hospitaleira fora feita polo Licenciado Juan Díaz Tenreiro o 14 de maio do ano 1642,
ante o escribán da cidade de Mondoñedo Pedro del Río y Bolaño; dotación que foi
mellorada no seu testamento feito ante o escribán Antonio Fernández Cortés pouco
antes do seu pasamento no ano 1671, onde mandaba sepultar o seu corpo «en dha.
sepultura Lamina con escudo y Armas que tengo puesto en dicha capilla con unas letras
que digan en esta sepultura está enterrado Juan Díaz Tenreyro y Andrade fundador de
esta capilla y cura que fue de esta Santa Yglesia murio tal año [...]» ao fol. 43 do
protocolo do escribán arriba dito. O escudo atópase na actualidade na parte superior
da porta de acceso ao adro da igrexa de San Claudio.
Como podemos ver ratifícase unha vez máis a existencia dun camiño de
peregrinación que pasaba pola terra de Ortigueira, pola de Cedeira ou Neda, onde
existían hospitais similares. Sirva pois esta achega para dar fe deste tramo do camiño,
e como outra testemuña de reclamación.
As vilas de Neda, Pontedeume ou Betanzos conservarían mellor a rota, tendo un
soporte documental igual, que non superior, ao de Ortigueira. Pensamos que a
investigación que levamos feito desde a década do anos noventa do pasado século é
concluínte, ás probas nos remitimos e os estudos achegados no presente veñen a
confirmar esa realidade.
O Camiño Francés non é un invento que se poida estirar, é unha realidade e está
claro que pasaba pola terra de Ortigueira e por Cedeira. Pasaba é pasa, e conviña
recuperalo. Necesítase ánimo e disposición, o resto témolo.
O Camiño Francés ao seu paso polas vilas de Neda e As Pontes e a conexión con
Santa Marta de Ortigueira. Protección Real do Camiño Francés
De Ortigueira a Neda e viceversa
O Camiño Francés que ía e viña de Compostela pasaba pola vila de Neda en
dirección ás vilas das Pontes, Santa Marta de Ortigueira e Viveiro (e viceversa),
atravesando varias freguesías onde se erguían moitos santuarios, hospitais e tabernas
que prestaban servizo a peregrinos, arrieiros e comerciantes que usaban esta antiga
vía que tiña como fin, en moitos casos que non en todos, a visita ao Apóstolo Santiago
ou a Santo André de Teixido; e como complemento temporal un gran número de
visitas a santuarios menores que, como un rosario, recibían visitas de culto e
veneración a carón deste camiño, que segundo opinión xeneralizada e primixenia tiña
a súa orixe en Francia, concretamente en San Jean du Port. Entre os patróns e patroas
destes santuarios caben moitos nomes, e repítense continuamente dentro de todo o
bispado de Mondoñedo: Nosa Señora, Santa Mariña, Santiago, San Miguel, Santo
André, San Paio, San Cosme, San Damián, Santo Estevo, San Xiao, San Pedro, San
42
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Vicente, San Isidro, San Xoán, San Salvador, San Cristovo, Santa Ana, A Magdalena
(Lazaretos), San Sebastián, Santa Olalla, San Fiz, Santo Alberte, San Martiño, San
Miguel ou Santo Antón, lindando ou relacionados na maior parte dos casos co Camiño
Francés.
Este camiño era sobre todo unha importantísima rota comercial que nos unía con
Asturias, Cantabria, Biscaia, Francia e, por extensión, co resto de Europa; ao seu abeiro
coexistían múltiples feiras e mercados, tantos e tan variados que mesmo necesitaban
protección real54 para evitar roubos de mercadorías e diñeiro, e así protexer os
arrieiros e comerciantes. Era obrigado e necesario protexer as pontes, cobrar os
portádegos55 e outros tributos de costume. Aparecen tamén no camiño os portos
chamados Francos, onde non era necesario pagar, o mesmo que nos mercados que
tiñan esa cualificación. Polo resto dos lugares do Camiño transitaba o diñeiro ao
mesmo paso que os peregrinos e as cidades do Camiño medraban ao mesmo tempo
que medraba e se facía grande e cosmopolita a propia Compostela; outros lugares e
outras cidades non acadarían a sona deste monumental centro de peregrinación.
Non podemos polo tanto pensar que este tramo do camiño é unha rota menor,
nin tampouco a rota que seguía pola costa que desde a vila e porto de Ribadeo viña e
ía atravesando as terras da Mariña Lucense, entrando tamén nas terras do Alfoz de
Castrodouro e continuando polas de Viveiro, as do couto de Mañón56 –onde aparece o
54
O rei Afonso IX outorga no ano 1226 un estatuto a favos dos peregrinos que ían a Santiago, e
promulga estando en Salamanca unha constitución a favor dos mesmos no 1228. No primeiro
documento cita o Camiño Francés: «Alfonsus dei gratia Legionis omnibus vasallis suis qui tenet terras
en Camino Francisco, a Mansella usque ad Scm Jacobum Salutem [...]» (López Ferreiro, Ldo. D.
Antonio. Historia de la Santa A. M. Iglesia de Santiago de Compostela, tomo V, apéndice XIV, páxs. 4347. Fan o mesmo os Reis Católicos, que tamén se ocuparon de reafirmar a protección destes camiños
que xa viñan dando os monarcas que os precederon; aparece destacada esta protección nun
documento do ano 1498: «Provisión al gobernador y alcaldes mayores del Reino de Galicia y al alcalde
mayor de Ponferrada con el Bierzo, a fin de que no se cierren los caminos por donde SS. AA. fueron de
Ponferrada a Santiago, La Coruña, Lugo y de allí a otras ciudades y villas de dicho reino, llamados
caminos reales, para que pasen por ellos los mercaderes y caminantes.» Archivo General de Simancas,
RGS, Cartapacio 148701, 22.
55
Léase a seguinte nota relativa aos portádegos nun documento outorgado polos reis Isabel e
Fernando no ano 1498: «Que para cobrar los portazgos y demás derechos que deben pagar los
carreteros que acarrean con bueyes, los recaudadores tengan sitios señalados en los caminos, y que
cobren siempre de acuerdo con los aranceles.» AGS, RGS, Cartapacio 149805, 116. E tamén outra
provisión que ordenaron publicar os mesmos monarcas, coa intención de conservar e manter en orde
os Camiños Reais, que eles –cando estiveran en Galicia no ano 1486– tiveran ocasión de percorrer
parcialmente, e mesmo de padecer serios trastornos polo seu mal estado de conservación: «Provisión
al gobernador y alcaldes mayores del Reino de Galicia y al alcalde mayor de Ponferrada con el Bierzo, a
fin de que no se cierren los caminos por donde SS. AA. fueron de Ponferrada a Santiago, La Coruña,
Lugo y de allí a otras ciudades y villas de dicho reino, llamados caminos reales, para que pasen por
ellos los mercaderes y caminantes.» AGS, RGS, Cartapacio 148701, 22.
56
Referencia documentada no ano 1642, da que se destaca o seguinte: «En el coto de Santa María de
Mañón a cinco días del mes de enero de mill y seiscientos y quarenta y dos años parezo presente
Bartolome Rodríguez vecino del dho coto [...] y dixo que el la mexor bya y forma que de derecho aia
lugar bendía y daba en venta real firme y berdadera para todo tiempo de siempre xamas a Juan da
Pena do Sisto vecino de la dcha feligresia de manon que estaba presente para el y su muger hijos y
herederos y sucesores y quien en su derecho sucediere es a saber un quarto enteramente de la casa del
lugar de San Pedro donde al presente vive dho vendedor con otra tanta parte del alboio corrales
huerto y ayra [...] según testa por una parte en el camino francés y por otra en el lugar dos barcós
43
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
nome do Camiño Francés– e as da xurisdición da vila de Santa Marta de Ortigueira, co
desvío, sempre transitado, que se dirixía a Santo André de Teixido nas terras de
Cedeira, onde había feiras, mercados, e hospitais. Os peregrinos tamén elixían outro
tramo do Camiño Francés que desde a vila santamartesa atravesaba as freguesías de
Santiago de Cuíña, San Xiao de Senra57, Santa María de San Claudio, e Santa María de
Mera58, dirixíndose ao couto de Malados –coa visita obrigada á ermida de San Salvador
da Abarqueira, onde se celebraba unha importante feira59– ás terras de Moeche e ás
de San Sadurniño para chegar á vila de Neda. A dirección era esa pero o sentido
invertíase en moitas ocasións, xa que moitos peregrinos escollían facer esta rota
despois de visitar Compostela, tal é como acreditan varias partidas de defunción dos
libros sacramentais de varias parroquias como, por exemplo, os casos da de Santa
María de San Claudio, onde había un hospital de peregrinos, ou Santa Marta de
Ortigueira60, onde como quedou dito había dous hospitais, un de leprosos e outro, o
de San Roque, de peregrinos, que era mulleres e homes, contando con dúas plantas
onde se podía diferenciar os casados dos solteiros, segundo fora o caso, para que
durmisen xuntos se foran matrimonio.
Neste caso ocuparémonos dun tramo do Camiño Francés, ou tamén Camiño Real
Francés, que sen dúbida é o Camiño de Santiago61, que comunicaba vilas importantes:
dode vive Juan da Laxe y por otra en el rego pequeno da navesaria y en el rego das farinas y rego
pequeno da pena da Gote [...]»
57
O Camiño Francés ao seu paso por San Xiao de Senra atravesaba polo lugar de Gueirón, preto do da
Basteira, nos lindes coa parroquia de San Claudio; atópase á beira do Camiño Francés, ao final da rota
que une o lugar de Riomaior, pasando pola Sortella, Nogueirido e o da Santiña –onde se ergue a
ermida de nosa Señora– para internarse na parroquia de San Claudio polo lugar da Abeleira Nova ata
unirse no camiño real que ven de Senra e vai a dar á Feira de San Claudio, e de alí, a uns centos de
metros, dirixíase o Hospital de peregrinos desta parroquia, situado no lugar dos Barreiros. Véxase un
apuntamento da cita e a referencia: «Sepan quantos esta carta de venda vieren como nos Juan
Brandeyro, vezino de la Fsía de San Giao do hermo e yo María Pérez mujer que finco de Pedro
Guerreiro, defunto, vezino de la fsía de San Giao de senrra [...] que vendemos [...] a vos Fernán Díaz da
dorna, e a vra. muger Taresa Yanes e para todos vuestros herederos, es a saber que vos ansi vendemos
corenta e dous castiñeiros con sus postas e terratorio que son sitos en la dha fsía de senrra, en Geyron,
como están los catroze dellos en la veira del camino francés en la caveça do souto de Geyron e los
demas a la parte esquerda como (sic) van para San Cloyo en la cabeça do souto [...] en la fsía de san
Giao de Senrra a veynte e nueve días del mes de agosto del año del señor mill e quinientos e corenta e
cinco años.
58
O Camiño Francés pasaba polo lugar do Zapateiro.
59
Véxase, a modo de exemplo, esta cita que aparece nun documento notarial do ano 1594: «[...]
hestando junto ala hermita de San Salvador de a varqueira jurisdiccion del señor Pº de Andrade de
Castro a sseis dias del mes de agosto año de mill quinientos e noventa e quatro años yo Andres Díaz de
Lago escribano del señor señor rrei don Felipe y becino de la villa de Neda.»
60
Véxase esta información en Grandío, Emilio; Ramil, Emilio; Breijo Rodríguez, J. Carlos Breijo
Rodríguez, Historia de Ortigueira, Edit. Vía Láctea, 1999, onde se achegan datos relativos a este tramo
do camiño, aos hospitais e ás partidas de defunción que acreditan o paso de peregrinos estranxeiros.
Breijo Rodríguez, José Carlos, Libro das Festas de Santa Marta de Ortigueira, edit. Concello de
Ortigueira. Breijo Rodríguez, José Carlos, “O Camiño francés ó seu paso polas vilas de Neda, As Pontes,
e Santa Marta de Ortigueira” en Eume historia: revista de estudos históricos locais, núm. 3, 2010, páxs.
35-55.
61
Nunha carta datada en Aranda de Duero a 3 de outubro do ano 1491, que foi remitida polos Reis
Católicos aos alcaldes da Casa e Corte, piden estes monarcas o sobresemento da execución da
sentenza dada nun preito que estaba tratando a cidade de Santo Domingo de la Calzada contra a vila
de Bañares, e chámaselle o Camiño Real Francés, que xa contaba coa protección Real desde había
44
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
as de Santa Marta de Ortigueira, Neda a das Pontes de García Rodríguez, onde se
erguían hospitais de recoñecido prestixio e dotación.
Os Camiños Franceses62 que aparecen documentados por esta zona de Galicia
forman parte do camiño que hoxe coñecemos co nome de Camiño de Santiago, e que
case fai esquecer os outros camiños que levan ese nome primixenio, pois era o do
camiño que provinte de moitos lugares de Francia, atravesaba por varios puntos do
cordal Pirenaico e entraba na Península Ibérica.
Se ben os documentos que acreditan o paso do Camiño Francés por esta zona son
dos séculos XV XVI e XVII, non é ningunha temeridade pensar que este camiño medrou
a carón da fundación das vilas que os sucesivos monarcas leoneses (onde se integraba
o reino de Galicia) e casteláns fundaban e amparaban baixo o correspondente
privilexio real –véxanse Coruña, Ribadeo, Viveiro, Ortigueira, ou Pontedeume, que
contan con este amparo desde os séculos XII e XIII segundo corresponda coa data da
súa fundación. Se falamos desa protección real podemos pensar tamén que este
camiño existe incluso antes dos tempos do rei Fernando II e do seu fillo Afonso IX;
labor continuado no reinado do seu neto Fernando III ou do seu bisneto Afonso X,
todos eles protectores das citadas vilas e da fortificación das mesmas; e poida que
tamén foran os que facilitaron as primeiras fundacións hospitalarias vilegas que
atendían aos leprosos. Non faltaron condes nin cabaleiros galegos ao lado destes
monarcas, algúns mesmo residiron nas terras de Neda e de Trasancos, como foi o caso
do conde don Rodrigo Gómez, contemporáneo do rei Afonso IX e do seu neto
Fernando III, e ao que parece tamén do rei Afonso X o Sabio. Un Rodrigo Gómez que
morre en Montpelier e fai testamento nesa vila francesa lembrase á hora da morte dos
que lles fixera mal, pedíndolles perdón e indicando aos seus herdeiros que resarcisen o
mal por el causado. Non sabemos se foi a Francia a pé, a cabalo ou en barco, pero
sabemos que foi e con el outros cabaleiros galegos; nesa época non eran estraño este
tipo de viaxes nin a participación destes cabaleiros, e doutros anteriores, nalgunha das
Cruzadas. Galicia estaba aberta aos camiños da Europa medieval.
Como dicía ao comezo, os datos que imos a relacionar para falar da rota entre
Neda e As Pontes, ou entre Ortigueira e Neda, son posteriores, e a razón é
simplemente de índole de conservación documental: non se conservan protocolos
notariais destas vilas anteriores ao século XVI. Polo tanto chégannos por intuición, por
dedución lóxica e por documentación verdadeira; e sabemos da existencia do Camiño
Francés de Viveiro a Santa Marta porque tamén atopamos datos que acreditan o ramal
dun destes camiños desde o Porto de Bares xa no século XV, segundo documentou o
estudoso don Enrique Cal Pardo no seu traballo sobre o mosteiro de San Miguel da
Coelleira. Tamén nos leva pensar así a existencia dos citados hospitais de San Roque e
tempo: «[...] por la venta que ha levantado esta villa en el camino real francés que va de Nájera a
dicha ciudad, hasta que el asunto se vea en el Consejo.» AGS/1.1.31.1.1116.9//RGS,Cartapacio
149103,510 .
62
Léase tamén a carta remitida polos Reis Católicos onde lle chaman «Camino Francés que va a
Santiago» ao que pasa por Ponferrada, ordenando o seguinte: «Que el gobernador del reino de Galicia,
Fernando de Vega, los alcaldes mayores y el corregidor de Ponferrada, pongan la gente necesaria en el
camino francés que va a Santiago para proteger de los ladrones y asaltantes a los caminantes, romeros
y peregrinos que allí se dirigen.» AGS, RGS, Cartapacio 149908, 88. Polo tanto, se o que pasa por
Ponferrada é o Camiño Francés de Santiago, o resto dos Camiños Franceses tamén son Camiños a
Santiago.
45
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
da Madalena na vila de Santa Marta, confirmados por un apeo do ano 1499 63 e máis
polas certificacións feitas por varias testemuñas e secretarios do Concello de
Ortigueira ao longo dos séculos XVI e XVII64. Outro tanto podemos dicir doutros tramos
deste camiño entre Viveiro e Ribadeo, que tamén contaban con hospitais de
peregrinos no século XIV e XV. Se existen hospitais de peregrinos e que había
peregrinos que os usaban. Como tamén nolo aconsella o estudo da toponimia local,
onde se abundan os nomes dos Meixóns, ou o de Albergaría. O primeiro poida que en
alusión a unha mansión –de orixe francesa– e o segundo en alusión aos albergues que
hoxe volven estar de moda.
De Santa Marta de Ortigueira a Neda
A unión co camiño que viña de Portomarín para Santo André
Proseguindo coa achega documental para unir o camiño de Santa Marta a Neda
recorreremos de novo ás fontes escritas, concretamente a dúas referencias que nos
sitúan no lugar do Zapateiro da freguesía de Santa María de Mera, onde se atravesaba
a Ponte de Noval para cruzar o río Mera. Por esta ponte pasou tamén todo o tráfico
rodado ata que se abriu a estrada da costa entre os anos 1856 e 1870, comunicándose
por esa nova vía as terras de Ortigueira coas de Malados, Moeche, San Sadurniño,
Neda e Ferrol, abandonado moitas partes do vello Camiño Real pois a nova estrada
discorría por un trazado diferente.
O Camiño Francés coincidía en moitos lugares co Real pero non en todos, e así
desde Ponte Noval dirixíase a San Salvador da Abarqueira, aí uníase ao que proviña das
Pontes en dirección a Santo André pasando pola ponte do lugar das Barbelas. Este
camiño das Pontes atravesaba as Somozas e varios lugares de Moeche, pasando por
varios santuarios entre os que se destacaba o de San Xiao dos Osos, que pertencía ao
mosteiro de Oseira. Da ermida de San Salvador consérvanse o recordo e mais os restos
dun cruceiro antigo que se atopa na fonte do lugar das Travesas, a onde foi trasladado.
Esta labra en pedra está mutilada pero denota a súa antigüidade. Nas feiras que se
celebraban no lugar que ocupaba esta ermida, coñecido co nome da Abarqueira Vella,
xuntábanse varios centos de veciños e romeiros en determinadas épocas do ano. Era
outro lugar de repouso, oración e comercio no Camiño Francés.
Temos que chegar á parroquia de San Xiao de Lamas para dar con outra
referencia65 do Camiño Francés ao seu paso pola zona da Cruz dos Chaos, por onde
discorría o camiño que comunicaba San Sadurniño e Santa Marta. Nestas dúas
63
Copia do arquivo particular do autor.
Neste caso a documentación achegada é unha acta de acordo asinada polo secretario do Concello
de Ortigueira Bernabé Freire de Andrade datada a 5 de xuño do ano 1692, onde se certifica de xeito
oficial a existencia dunha tradición santiaguista, da visita de moitos estranxeiros e tamén dunhas
obrigas municipais para cos romeiros e peregrinos: «En la villa de Santa Marta a cinco dias des mes de
junio de mill e seiscientos noventa y dos años por ante mi escribano hestando juntos sus mercedes
Justicia y ayuntamiento desta dicha villa y condado que abaxo firmaron= dixeron que por quanto esta
villa hes cabeza de partido y sitio confinate a la mar donde suelen concurrir muchas naciones
hestranxeras y deste Reino y passo general para Romerias al apostol del señor Santiago y Santo
André de Teixido y siendo hestilo usado y guardado de que sus mercedes dicha Justicia y Regimiento
desta villa tiene obligación de asistir con el mayor adorno y asseo […]»
65
Trátase dun foro do casal da Fonte da Viña e do Gestal en Lamas a Juan Yanes. Ano 1638. “Foros y
títulos de hacienda y propiedades”, Archivo Histórico Nacional, CLERO-SECULAR_REGULAR, L.6600, S.
Martín de Jubia, Libro 6.
64
46
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
poboacións os dominicos tiñan cadanseu convento, na primeira desde o século XIII ou
XIV, e na segunda desde comezos do XVI, onde Fernando de Andrade, o señor de San
Sadurniño (xenro de Alonso de Lanzós), fundou o citado convento no ano 1509. Da cita
comentada extraemos o seguinte: «La mitad de una leira a la Cruz dos Chaos
sembradura una fanega, mixta y por partir con la fabrica de la Ygla. de San Xiao de
Lamas, testa por la parte del nordes en el camino franzes que va de San Satorniño
para Santa Marta y por la parte del mar en heredad de Pº Fernández de Rapadoiro.»
Ao seu paso polas terras de Moeche (onde tiñan a súa fortaleza os descendentes
de García Rodríguez de Valcárcel), ademais do santuario de San Xiao dos Osos tiñan
outros con diversos patróns; o mesmo acontecía en San Sadurniño, onde destacaba a
ermida de San Paio de Ferreira, no pico de San Vivenzo, onde se conserva labrado na
dura rocha un sartego antropomorfo que seguramente pertenceu a algún dos ermitáns
que a administrou.
Datos do enlace do Camiño Francés de Ortigueira coas vilas de Neda66, as Pontes, e
Pontedeume
O Camiño Francés, que non é Inglés
«Testa en el Camino Francés que va para las Puentes de García Rodríguez […]»
Para documentar este (ultimamente) pouco coñecido e tamén esquecido camiño,
sírvome dun libro de visitas67 que mandou confeccionar o bispo de Mondoñedo don
Luís Tello de Olivares, importante porque recolle con orde moitos datos de todas e
cada unha das parroquias visitadas por este bispo no ano 1670. Don Luís, a pesar dos
seus padecementos físicos, estivo en case todas as parroquias que estaban baixo a súa
xurisdición eclesiástica. Os que realmente escribiron estes datos foron os reitores e os
cregos que posuían estes beneficios eclesiásticos ou ben os administraban no seu
nome. Estes libros de visitas eran comúns en todos os bispados, sobre todo se vivían o
tempo suficiente para levar a cabo estes percorridos –non todos tiveron esta sorte, e
morreron antes de cumprir con estas obrigas. No caso que tratamos houbo sorte,
fíxose a visita e o libro, que ademais se conservou e co que documentaremos unha
achega que nos indica a existencia do Camiño Francés que unía as vilas de Neda e das
Pontes de García Rodríguez: «Otro terreo que llaman dos moiños de sembradura tres
anegas de pan. Testa en el camino francés que va para las Puentes de García
Rodríguez […]»
Proseguindo coas confirmacións do nome do Camiño Francés que están avaladas
por unha autoridade da Igrexa como é a dun bispo mindoniense, ou por documentos
dignos de creto e de boa calidade e intelixencia, falareilles doutra descrición desta
variante do Camiño Francés e daremos as achegas documentais que son a proba
rigorosa da súa existencia.
A escaseza destas citas está xustificada pola mala ou nula conservación e coidado
que se tivo cos arquivos municipais e cos protocolos notariais, desaparecendo a
66
Véxase Crónicas nedenses y otros temas, obra de investigación escrita por D. Antonio Vázquez Rey,
Concello de Neda, edic. financiada pola Excma. Deputación da Coruña, 1994. Neste traballo recóllense
os datos relativos aos camiños de peregrinación (páxs. 153 e ss.), ás fundacións hospitalarias desta
vila, como o hospital do Espírito Santo (páxs. 159 e ss), así como do Camiño Francés ata Compostela
(páx. 155).
67
Archivo Histórico Nacional. Clero-Secular_Regular, L. 6361. Tomo I do Libro de visitas do Bispo D.
Luis Tello de Olivares, fol. 165v (Sta María de Neda).
47
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
documentación do século XV, e case a do XVI, en moitos destes concellos polos que
atravesa o camiño. Mellor sorte correron algúns arquivos eclesiásticos de varios
mosteiros, como o do de San Salvador de Lourenzá e tamén do Arquivo da Catedral de
Mondoñedo e do Diocesano. Precisamente unha das citas máis antigas que atopamos
no bispado de Mondoñedo que nos fala do Camiño Francés é a que aparece escrita
nun documento do ano 1458, outorgado a 28 de agosto, documento custodiado no
Arquivo da Catedral de Mondoñedo. Como levamos dito, o camiño da costa entra e
sae de Galicia polas terras de Ribadeo e Lourenzá, onde había varios hospitais e
albergarías. Velaí como exemplo outra proba antiga do camiño, que se recolle no libro
do Tombo Pechado da Catedral Mindoniense, onde aparece un foro 68 que foi
outorgado por dona Maior de Vaamonde, muller de Fernán Díaz de Ribadeneira, foro
que recibe Vasco Rodríguez de Vilameá, do cal extractamos o seguinte: «[…] et jas
enno lugar de Vilarmea, onde dizen a Hermida commo se departe da huna parte do
Camino Francés que sal do couto de San Martiño et vay para a ponte de Fazouro […]»
O Camiño Francés está perfectamente definido e documentado, pero
preguntámonos se está documentado o chamado Camiño Inglés que algúns pensan
que chegaba a Teixido. Estamos agardando ver algún documento que o demostre mais
de momento non vin ningún, e iso que levo lido uns cantos. Poida que non foran
abondos e teña que seguir coa investigación nas fontes escritas que podan aparecer.
Na miña modestísima opinión moitos confunden o Camiño Inglés co que é
simplemente o Camiño Francés, ou o tramo doutro camiño que ten nome propio a
medida que se achega ao santuario e aparece como Camiño de Santo André de Teixido,
que comunica este santuario con moitas vilas e freguesías do norte de Galicia 69, polo
que merecía o repetido cualificativo de Santo André de Lonxe. Non hai referencias
documentais que proben a existencia dun Camiño Inglés que comunique esta parte de
Galicia co resto do camiño; e outro tanto ocorre co camiño que se dirixe do Porto da
Coruña a Santiago, que tamén se chama Camiño Francés nos documentos, pois foron
moitos os franceses que desembarcaban ou embarcaban nos portos da costa galega,
desde Ribadeo ata a Coruña, e facían esta rota, parece que en gran número, como o
testemuña un documento do ano 1602, asinado polo rei Filipe III70. En todo o bispado
68
Cal Pardo D. Enrique, Tumbos de la Catedral de Mondoñedo. Tombo Pechado, Doc 309, páxs. 277,
288.
69
Moitos devotos e devotas deste santo cumprían en vida coa promesa de visitalo, e outros moitos
deixaban mandado nos seus testamentos que cando morresen fose alguén cumprir o seu desexo; tal
foi co caso de varias mulleres fidalgas de Viveiro e da Mariña Lucense ata Ribadeo, testamentos dos
séculos XIV ou XVI, perfectamente documentados. Un exemplo da distancia percorrida dánolo o
testamento de Dominga Fernández, veciña de Villapol en terra de Ribadeo: «[…] iten mado a a
Domingo do Amieiro mi hixo vaya por mi a Santo Andrés de Teixido en romeria donde yo estoi
prometida y para el camino mando le den de mis ves. un ducado mas dos reales para que diga alla una
misa por mi anima.» Foi outorgado no lugar de Villapol a 18 de abril do ano 1589 diante do escribán
Pedro da Reigosa. Libro 46 do mosteiro de Lourenzá. AHN. Clero-Regular_Secular, L. 6576, fol. 124.
70
Sección Nobleza do Arquivo Histórico Nacional. FRIAS, C.66 ,D.1. Neste Expediente o rei Filipe III
solicita un amplo informe do tráfico nos portos da costa, en concreto da Coruña, se ben aparecen
relacionados outros portos coma o de Xixón. Nesa época o porto da Coruña era de especial
importancia pois contaba coa casa da Moeda, a súa fundición e artillería, e o Castelo fortificado de
Santo Antón, que era unha das xoias defensivas da coroa. O rei, preocupado polas guerras con
Inglaterra e as revoltas dos Países Baixos, ordenaba que se extremase o coidado no control das
entradas e saídas dos portos de mar, sobre todo de Galicia, Asturias e Cantabria. A cita que nos
interesa está ao folio 173, a seguinte: «Conde de Caracena. Pariente mi Gobernador del Reyno de
48
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
de Mondoñedo –desde o río Eo ata o Xuvia, e continuando pola desembocadura do
Eume ou do Mandeo, camiño xa de Compostela– o Camiño Francés en todas as súas
ramificacións era coñecido polos bispos, polos señores temporais, polos alcaldes dos
concellos, por escribáns, cregos, arrieiros, comerciantes e veciños das parroquias que
medraron ao seu paso, pois así quedou recollido nos documentos que levamos citado;
sempre co nome de Camiño Francés, ou Camiño Real Francés, e non con outro nome.
Ao paso deste comentario –pois os camiños foron trazados e feitos antes do que
moitos pensan, como xa indiquei anteriormente– ocorréseme inserir aquí una cita de
Fray Arturo Álvarez, O.F.M., autor dun traballo71 que trata sobre a historia e tradición
do santuario de La Virgen del Camino en León, santuario de recoñecido renome na
rota xacobea; a cita aparece na páxina 20 e di: «La calzada guerrera de Roma habíase
transformado en el “Camino Francés”, vehículo de fe y paso de culturas.» No mesmo
libro, páxinas 25 e 26, cita ao Padre M. Risco, autor de España Sagrada, que no tomo
XXXV, recolle un dato aparecido no testamento de D. Pedro I, bispo que fora de León,
datado no ano 1092 (aínda que este bispo seguirá na sé leonesa ata o ano 1112), que
fai unha manda a favor da Catedral de León, concretamente para restaurar o hospital
de San Xoán Bautista, consistente en catro libras de incienso: «[…] que la sede
episcopal tenía en Aguilar, en el Puente de Ardón, en Vilela y en la iglesia que estaba en
el camino de los Franceses. No se olvida de los peregrinos y pobre, pues concede para
socorro de sus necesidades los diezmos de cuatro villas.72» Uns anos despois, no ano de
1095, tiveron lugar algúns acontecemento importantes: un deles foi o traslado dos
restos de San Isidoro á Catedral de León, e outro a celebración dos matrimonios das
fillas do rei Afonso VI –dona Urraca con Raimundo de Borgoña, e dona Teresa con don
Enrique de Borboña– pasando ao primeiro matrimonio o reino de Galicia, é ao
segundo o Condado de Portugal, xermolo que sería do futuro reino portugués. Xa por
entón, a finais do século XI, o camiño era coñecido por ese nome e a hospitalidade era
xa unha realidade nos reinos de León, Asturias e Galicia.
Para apoiar esta afirmación véxase outra proba máis, a que nos achega un
documento73 que leva a data do 4 de agosto do ano 1561 –trátase dun foro antigo das
viñas de Saíñas en Grallal, pertencente á freguesía de San Xoán de Covas, en Viveiro–
que foi outorgado diante do escribán Fernando de Santiso, onde o bispo don Pedro
Maldonado ordena o foro no que se recoñece a existencia do Camiño Francés de Santa
Marta para Viveiro. Do mesmo destaco o encabezamento e a cita motivo de interese:
En la ciudad de Mondoñedo a cuatro dias del mes de agosto de mill e
quinientos e sesenta e un años en presencia de mi escribano e testigos de
Galicia, Hanme advertido que de dos meses a esta parte han pasado por la villa de Carrión más de tres
mil extranjeros la mayor parte Franceses la vuelta de Santiago de Galicia y por ser número de
consideración y conveniente al recato en estas cosas. He querido advertiros dello y encargaros esteys
con cuidado de saber si han acudido a ese puerto, o a otros de ese Reyno a embarcarse algunos
peregrinos franceses y en que número y me lo avisareys con brevedad. De Valladolid a ocho, de abril de
1602. Yo el rey. [máis abaixo] Andrés de Prado.»
71
Fray Arturo Álvarez, O.F.M., La Virgen del Camino en León. Madrid, 20 de novembro de 1968.
Impreso por Fournier, S. A., 17, Vitoria, Dep. Legal VI. 1037-1969.
72
Folio 137 da obra citada. O testamento ten data do 15 de marzo daquel ano de 1092.
73
Arquivo Histórico Nacional, Clero-Regular_Secular, L 6470. Documento núm. 10, folios 240-245
(numeración orixinal).
49
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
yuso escriptos el muy ilustre y Rmo Señor Don Pedro maldonado obispo y
señor de la ciudad de mondoñedo, de la una parte, e de la otra juan datu74
mercader vesino de la villa de vivero que estaba presentes de la otra […]
según testa de la una parte en los dos caminos q viene de san juá de coba y
el camino Frances que viene de la villa de santha marta para vibero. E de
la otra parte testa en tarreo q fue de ynes fernandez mujer de juá pardo
vezina de la dha villa de vibero y de la otra parte alderrededor topa en la
Ribera y orilla de la mar […]
Non se atopa ningún bispo de Mondoñedo que certifique nos séculos XVI ou XVII a
existencia no seu bispado dun Camiño Inglés, nin cregos, nin escribáns: ninguén lle
chama Camiño Inglés porque o seu nome era o de Camiño Francés.
Se continuamos co estudo da rota xacobea ata Pontedeume observamos o
mesmo, que o camiño leva o nome de Francés. Os datos para documentar esta
afirmación acheinos nos libros do Tombo do mosteiro de San Martiño de Xuvia, e de alí
saco varias referencias que nos falan de novo do Camiño Francés que, atravesando
polo actual concello de Fene, collía pola ermida de San Marcos de Gradoi e,
proseguindo camiño arriba en dirección a Cabanas, vai despois de atravesar a ponte e
o seu hospital á vila de Pontedeume para continuar cara a Compostela. Citarei só
algunha destas referencias como exemplos, comezando pola de San Pedro de Anca a
Pontedeume e seguindo pola que fala do camiño desde Magalofes a Pontedeume, e
outras tamén na mesma freguesía de Santa María de Neda75:
Casal de Viladonelle en la feligresia del mismo nombre con su casa
heredades y molino, testa en el Camino Francés que va de Anca para
Puentedeume76 y va a dar al porto do Boe y o longo del camino buelbe a la
fuente del Salgueiro […]
[…] e ba por fasta o bal que es sobre Magalofes e a dar no marco da
Pereira pagaa e y o marco de Paio Pardo e de ally se ba derechamente por
el camino Frances77 a dar en la hermita de san Marco de Gradoy o dizen
belelle […]
[…] mas la mitad de los montes y heredades da estivada vella sitos a la
parte de cima del camino francés, como estan mixtos con Maria Afonso e
sua hermanda desde el agua do porto dos piches hasta o rigueiro e fonte
Ladeiro = otra leira das cruces que hesta ao porto dos Hixós desde o camiño
frances y aguia do camiño e de heste a lo carballo e xunto de Porto do
Rigueiro e se buelbe al camiño Frances» [fol. 257 = fue hecho el 9 de
74
Trátase de Juan Dutón, poderoso comerciante inglés asentado en Viveiro.
O bispo visita esta vila o día 11 de xuño, sendo cura reitor don Antonio Sanxurxo de Montenegro.
Este crego será quen oriente o bispo á hora de asentar os datos acerca da freguesía de Santa María de
Neda, onde hai una ermida baixo a advocación de San Isidro. Fol. 142-147 do Libro 1 de Visitas.
76
AHN. Clero Secular_Regular, L 6660. Foros y títulos de hacienda y propiedades, fol. 27v.
77
AHN. Clero Secular_Regular, L. 6585. San Martín de Xubia. Foros, privilegios, bulas y otros títulos de
hacienda y propiedad, fol. 23.
75
50
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
febrero de 1543 (nota do amanuense). Referencia que se atopa no mesmo
libro, ao folio 58, que describe o paso do Camiño Francés por Viladonelle].
[…] como testa en el rio e ben a confeito a la esquina da corte e por la
sebe de la heira sube ao longo do curral e testa no marco que se entro en el
curral cabo do muro e cabo da cancela e testa no Camiño Francés q. bae
para Gandarela por lugares e pa lugares non (sic) e baese ao longo de dito
camiño en heredad de Gomez Freire e baese al rigeuiro de Valon, como
testa por sus marcos e se ben o longo do rigeiro a testar no rio de Belelle
[…]» [No mesmo libro, ao folio 35v (o orixinal está ao fol. 226, do que se
transcribe) está escrita a cita do Camiño Francés ao seu paso por Santa
María de Neda, datada a 11 de febreiro do ano 1536, outorgada diante do
escribán Juan Pardo. Trátase da herdade chamada de Lorenzo].
Camiño Francés de Pontedeume ao Hospital de Bruma
O resto do Camiño Francés que unía Pontedeume con Santiago tamén está
documentado con ese nome xa desde o século XVI, pois varios documentos notariais
dan conta dese dato78 e falan das cinco freguesías do Camiño Francés: Bruma, Ardemil,
Poulo, Leira e Buscás (que pertencen ao actual concello de Ordes), e mesmo aparece o
nome dos veciños. Camiño Francés daquela, que hoxe chaman Camiño Inglés.
Lembremos que o hospital de Bruma xa está documentado no século XII, sendo
agregado á basílica compostelá no ano 1175. Por esta época Santo André de Teixido
tamén o temos documentado, e poida que mesmo fose un mosteiro dúplice, de freires
e freiras. O que non sabemos é se este Camiño Francíxeno xa unía os citados
santuarios. Poida que si.
O Camiño Francés de Neda ás Pontes de García de Rodríguez, pasando por Naraío.
Unha rede viaria polo interior
Volvendo ao libro de visitas do bispo Luis Tello de Olivares e seguindo o seu
percorrido atopamos máis referencias do Camiño Francés: a visita que leva a cabo á
Santa María de Neda –onde estaba un crego estranxeiro que se chamaba Martín de
Loniques– comeza ao folio 142 da notación orixinal do citado libro e nela, ademais da
referencia inicial –que como vimos proba a existencia do Camiño Francés de Neda ás
Pontes– tamén nos dá outra ao seu paso pola Cruz do Pouso, que enlaza co de
Ortigueira e co das Pontes: «[…] y en el camino Francés que va para la Cruz do
Pouso.»79
78
HUS. Registro de escrituras, Protocolo S 3. Nel aparece aparece unha cita interesante que nos fala
dos veciños das cinco freguesías do Camiño Francés de Muxía: «Escritura de posturas de las alcabalas
de las cinco feligresías del camino francés, en el partido de tierra de Muxía», fol. 248, con data do 12
de maio do 1506. A outra, no Protocolo S 13, que relaciona os veciños do Camiño Francés, outórgase
estando no Hospital de Bruma, diante do alcalde Juan Galante “alcalde de las cinco villas del camino
francés”: «Solicitud del traslado del padrón de las feligresías del camino francés por mandato de una
provisión del gobernador.», fol. 317r, 317v e 318 (7 de febreiro de 1516).
79
Libro de la visita general del obispo Luis Tello de Olivares, tomo 1, Archivo Histórico Nacional, CleroSecular_Regular, L. 6361. Ibidem, fol. 144v.
51
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
O bispo chega o 9 de xuño de 1671 a Santa María de Naraío, e nesta parroquia
deixaranos referencias de moito valor. Unha é a que nos fala do ano da peste, 1599,
onde varios veciños construíran ao pé do Camiño Francés, a ermida de Santa Mariña80:
[…] otro si dijeron que en dicha feligresia hay una ermita de la
advocacion de Santa Mariña sita en el sitio de billarja la cual esta bien
compuesta y adornada y fallada que la fundaron los dichos becinos el año
de la peste y tiene las heredades siguientes= otra leyra de heredad arriba
de dicha ermita y testa por una parte con el camino frances y por otra
parte en hacienda de juan da bouca y llevara de sembradura tres celemines
de pan poco mas o menos.
Antes de continuar, non está de mais dicir que a vila de Neda era un centro moi
importante neste camiño, pois contaba con varios hospitais como xa quedou dito. Don
Luis Tello de Olivares, estando en San Nicolás de Neda, manda asentar no libro de
visitas moitos datos que na actualidade veñen á medida. En San Nicolás de Neda está o
día 12 de xuño do ano 1670 e visita a igrexa na que está por cura don Domingo Deza y
Cordido, e baixo o seu asesoramento escríbense datos como que a fábrica da igrexa
ten unha casa extra muros da vila –co cal sabemos que a vila, como outras
contemporáneas, tiña murallas– cerca do camiño que ía para o Areal. Tamén
abundaban as viñas, e hai varias sepulturas dotadas, un hospital que fundou Ysabel
Fernández, e a capela de Santa Ana81, lembrada tamén na seguinte cita: «[…] mas se
dicen otras veinticuatro misas en el hospital desta villa por el ánima de la fundadora
perpetuamente cada un año.»82 Na mesma declaración fálanos do outro hospital e da
ermida da Madalena, que acollía os leprosos e estaba fóra das murallas da vila. Outro
barrio máis da Misericordia. No relativo ao hospital83 contesta o seguinte: «Otro si
dixeron que en la dicha villa ay un hospital de la advocación del Espiritu Santo que
fundo Margarita Fernandez de Villar para que en el se acojan los pobres y para su
adorno y asistencia dellos dejo cantidad de bienes […]»
Polo que vemos, a vila de Neda tamén acollía os peregrinos, os pobres e mais os
leprosos, pois tamén contaba co hospital da Madalena, coma outras vilas do camiño,
pois a rede hospitalaria era un dos seus sinais de identidade. Vexamos a asistencia que
atopaban na vila das Pontes os que ían e viñan a Viveiro ou a Mondoñedo indo polo
Camiño Francés.
O Camiño Francés que ía e viña de Lugo e Mondoñedo, ao seu paso pola vila das
Pontes de García Rodríguez
Da hospitalidade na vila das Pontes xa se ocupou de xeito conciso e ameno D.
Xabier Martínez Prieto en varios artigos publicados84 na revista Hume. Eu mesmo tiven
ocasión de dar a coñecer algúns dos aspectos do recinto medieval da vila das Pontes
de García Rodríguez nalgún dos encontros nos que participei, amablemente convidado
80
Ibidem, fol. 151v.
Esta ermida fundouna Pedro Díaz Tenrreiro, para a que deixou facenda na mesma vila e mais en
Boado. Ibidem, fol. 188r.
82
Ibidem, fol. 188r.
83
Ibidem, fol. 188r.
84
No libro das festas das Pontes do ano 2004, e mais na Revista Informática Amicus, no 2006.
81
52
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
pola directiva da Asociación Hume, onde tamén destaquei a importancia do hospital
de San Xoán que, aínda que pareza relacionado coa encomenda de San Xoán de
Portomarín, pertencía ao concello das Pontes tal e como se recolle no Catastro de
Ensenada desa parroquia e vila.85 Hospital antigo e de considerables dimensións que
inda conserva a súa forma, con algúns cambios pero nun aceptable estado de saúde
arquitectónica.
Como viñemos sinalando, as vilas de Neda e das Pontes estaban unidas polo
Camiño Real Francés, que tiña, ou alternaba por zonas, dous trazados. O Camiño Real
propiamente dito que ía a Castela con dirección a Vilalba e á importante cidade de
Lugo. Pero o Camiño Francés tomaba ademais outra dirección despois de pasada a vila
das Pontes: unha ramificación ía cara a Viveiro polas terras de Muras e Ourol para así
entrar na vila do Landro, onde tamén había unha importante asistencia hospitalaria e
unha tradición relacionada coas peregrinacións.
Desde a mesma vila das Pontes outro camiño ía a Mondoñedo, atravesando o
couto de Lousada. En Mondoñedo, en Lourenzá ou en Ribadeo, como xa se comentou
anteriormente, a asistencia non era menor. Varios eran os edificios que asistían ese
labor: hospitais, a Catedral, os mosteiros de San Salvador de Lourenzá e o máis antigo
de San Martiño, onde había un cemiterio para os romeiros e que fora antiga sé
episcopal. En Ribadeo, que por un tempo tamén foi sé episcopal, outro tanto acontecía
e ademais había un porto recoñecido internacionalmente. Nas terras de Ribadeo
erguíase un santuario moi relacionado co Camiño Francés, o de San Pedro de Arante –
construído primeiramente no ano 1486 e reconstruído e ampliado entre o 1518 e
1526–, onde se conservan unhas afamadas pinturas que foron feitas en dúas épocas
ben diferenciadas. Ese afamado santuario tiña un hospital ao outro lado da ponte, de
onde lle vén o nome. Impulsou a súa reconstrución o Chantre Rebellón no primeiro
cuarto do século XVI; gozará tamén da protección dos señores de Samarugo
(descendentes do Mariscal Pedro Pardo de Cela), que foron quen custearon as pinturas
máis antigas onde figuran as súas armas, e que son de mediados do século XVI. As
outras pinturas, as que contan o naufraxio da frota que se dirixía a Truxillo, foron
custeadas polo capitán Domingo de Aguiar y Carranza, que tiña as súas raíces no val de
Cabarcos. As pinturas eran unha das maneiras de contar, pois moitos non sabían ler
nin escribir, vida dos benfeitores e milagres atribuídos, neste caso a Nosa Señora da
Ponte de Arante.
O Camiño Francés que pasa ao rente deste santuario está xa na lista do
Patrimonio Mundial da UNESCO como Camiños do Norte, tramos que foron
recoñecidos na trixésimo novena sesión do Comité do Patrimonio Mundial celebrada o
15 de xullo do 2015 en Bonn. Falta pois, completar a solicitude e incluír a rota que pasa
85
AGS, CE, RG, L160. Ao artigo 30 do Interrogatorio do citado Catastro os veciños responden: «[…] que
en dicha villa hai un hospital que sirve para recoger y dar posada a pobres peregrinos y viandantes
que se intitula san Juan Bautista y hai en el quatro camas hes fundación de la misma villa, y se rige
por un Maiordomo que se nombra todos los años (y hes fundación de la misma villa) digo por carga
concejil los fondos de la manutención de dicho hospital consisten algunos réditos de censos y pensiones
por hacienda raíz que tiene aforadas a distintas personas, cuio valor anual hes de ciento quarenta y
siete reales y catroce maravedís vellón que se gastan en cuidar de los pobres que se recogen y alojan
en dicho hospital quando hacen sus tránsitos sin que tenga más renta, ni sirva otro fin, y responden.»
53
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
por Viveiro, Ortigueira ou Cedeira: cando iso ocorra farase xustiza coa tradición e coa
historia.
En todas as vilas se tentaba dar o mellor –dentro duns límites– e tamén recoller:
así, moitos destes hospitais e mesmo os santuarios, estaban administrados en nome
dos donos do mesmo, fose quen fose, e tiñan obrigas que cumprir como dar asistencia
e xestionar o mantemento coas esmolas e demais cargas que recibían ou podían
recibir. Se non fose así non se poderían manter ata o século XVIII e mesmo no XIX.
Tamén se nutrían de moitas mandas testamentarias feitas polos devotos e devotas.
Pero consultemos de novo o libro de visitas de don Luís Tello de Olivares e
veremos o que nos depara, que non é pouco. Entre Neda e As Pontes de García
Rodríguez atoparemos referencias do camiño en varias parroquias, e noutras despois
das Pontes cara ao levante, e imos recompilar máis citas do Camiño Francés ao seu
paso por estas freguesías seguindo o cidtado libro de Visitas do bispo Olivares.
Deixamos atrás a última referencia desta rota na parroquia de Santa María de Naraío,
concretamente na ermida de Santa Mariña; seguiremos ata Santa María de
Espiñaredo, onde o Bispo don Luís Tello de Olivares chega o día 2 de xuño do ano
1670, estando a cargo da freguesía o crego don Francisco Mandiá y Sande. No folio 56
do libro recóllense datos importantes do paso do camiño, cando describe os bens da
fábrica da igrexa: «[…] mas una pieza de monte arriba del Crucero que lleba de
sembradura dos anegas de pan poco mas o menos y testa por una parte en el Camino
Frances y por otra parte en el dicho crucero y en el camino que viene da Castiñeira para
la Yglesia.» Tamén nos fala o libro da existencia das ermidas de Santa Olalla e da de
Santa Mariña no lugar de Budueda. Aos folios 60 e 61 asentaron varios datos de Santa
María de Vilavella, e aquí volvemos ao encontro do Camiño Francés: «[…] mas otras
dos piezas de Ribeiras en la Barosa que llevaran tres fanegas de sembradura y testan
entrambas con el camino frances».
Tamén existía a capelanía de Santo André, apóstolo unido á tradición e aos
romeiros, máis a ermida de San Cristovo.
E por fin chegamos ás Pontes –estamos facendo o percorrido á inversa do que o
fixo o bispo, xa que el entraba pola porta principal da vila o 30 de maio, e viña de
visitar as terras de Muras– onde atopamos unha infraestrutura de culto e asistencia
hospitalaria abundante. Hai nove ermidas: Nosa Señora do Paraño, San Mamede, Nosa
Señora na aldea de Cervicol, outra do mesmo nome na aldea de Marraxón, San Martín
na aldea da Ribeira, San Salvador no lugar de Yllade, San Vicenzo no mesmo lugar que
a anterior e outra de Santa María Madalena no lugar da Veiga. Non se fala do hospital
de San Xoán, pero sabémolo relacionado dalgunha maneira coa Orde de San Xoán, con
sede en Portomarín; pero este edificio xa está medianamente documentado entre os
séculos XVI, XVII e XVIII.
Se continuamos andando cara ao levante, en dirección ao Burgo de Muras,
Lousada ou Santa María da Balsa, veremos como seguimos no Camiño Francés, na
dirección que lles dixen antes, cara a Viveiro ou a Mondoñedo. En Santa María do
Burgo os peregrinos podían visitar as ermidas de nosa Señora de Seilán e a de San
Bartolo; en San Pedro de Muras había catro: as de San Xiao, Santo Antonio, San
Salvador e Santa Mariña. En Santa María da Balsa86, aparece de novo o Camiño
Francés: «Mas otra pieza de heredad labradía que tambien esta junto a dicha casa y
86
Ibidem, fols. 17r e v.
54
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
arriba della lleba de sembradura un ferrado de pan poco mas o menos y testa en la
hera de la dicha cassa y junto al camino frances y no ay otros bienes que tenga dicho
cura.»
E así deixaremos que o peregrino de volta e paso polas nosas terras camiñe a onde
queira, a embarcar en Ribadeo, Viveiro ou Santa Marta, para volver, se fora o caso, ás
súas terras de orixe. Deixemos que elixa ir a pé ata as terras das Asturias de Oviedo
atravesando Trabada, Burón ou Miranda, ou a Vilalba e Lugo no camiño de León e
Castela.
O Camiño de Lugo a Portomarín e Castela
O Camiño segue pola provincia de Lugo adiante, e vai e ven de León e Castela
xuntándose con outros Camiños Franceses na cidade de Lugo87, en Guntín, Portomarín
ou Sarria. Este camiño tamén o recorrían os galegos que ían á sega a Castela aínda non
hai moito, pois no século XIX e a comezos do XX era unha das opcións dos galegos na
procura dun traballo estacional; desde a terra do Ortegal tamén se ía a traballar a
Castela, e algúns non retornaban, ben fora por que se quedaban a vivir nalgún pobo ou
vila castelá, ben fose porque morrían e enterrábanos na parroquia onde faleceran,
como lles pasou a moitos peregrinos. Nos libros de defuntos desas parroquias
quedaron asentados os datos que certificaban esa morte, que enviaban aos seus
familiare, ou ao crego da parroquia onde nacera ou residía.
Para lembrar a sona do camiño de Teixido ocórreseme retomar unha noticia que
recollía La Voz de Galicia o 18 de febreiro do ano 1893. Este xornal á súa vez facíase
eco da mesma a través dun dos semanarios de Ortigueira, como era El Ortegal,
fundado pola familia Maciñeira. No artigo en cuestión faise un chamamento a unha
necesidade concreta relativa ao aumento da poboación do partido xudicial de
Ortigueira, pois roldaba os 32.000 habitantes e por iso se consideraba necesario
aumentar o persoal da Garda Civil, xa que só había cinco gardas. Nesa denuncia
destacan o gran número de romarías, e aí aparece Santo André de Teixido:
Este puesto tiene además que vigilar y presenciar ocho ferias
mensuales y dos anuales, de las que tres se hallan de unos 24 a 28
kilómetros de distancia del puesto y las demás de 5 a 15, también delo
mismo sitio, atienden además durante el año a unas ciento cuarenta
romerías para mantener el órden; entre ellas se cuentan algunas de
consideración cuales son las de San Andrés de Teijido, que dista 15
kilómetros de este pueblo [collendo a lancha da pasaxe de fornelos] y á
cuya romería tienen que asistir dos parejas durante tres días por la
87
Sabido é que un dos camiños máis antigos que ían da cidade de Lugo a Compostela pasaba por San
Xoán do Alto e por San Romao da Retorta (Guntín), e por San Vicente do Burgo (onde houbo un
hospital de peregrinos) e Santalla de Bóveda, cun ramal que vai cara a Sobrado dos Monxes. Camiño
milenario como proba o achado dun miliario romano –esta era a vía XIX do Itinerario Antonino–
camiño que será aproveitado como moitos outros na Idade Media. Desde Palas de Rei ata Lugo existe
outra rota que vai por San Romao, O Hospital e Bacurín, Carrigueiros, Seoane e Fornelo, cuxo trazado
aproveita a actual estrada LU-P-2901 que enlaza na estrada vella de Lugo a Santiago.
55
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
inmensa afluencia de devotos que vienen de Galicia, Asturias y parte de
Castilla; las demás están como a unos 28 kilómetros, y el resto varían entre
5 á 20; á alguno de estos festejos religiosos tiene que dedicarse la pareja de
servicio tres días, porque ya por la mucha distancia, ya también por la
duración del festín, se ocupa á aquella dos y tres días, empleando
próximamente ¡doscientos ochenta! días del año en este servicio.
A saber cantos milleiros de romeiros camiñaban a Santo André e aproveitaban
para visitar algún dos outros santuarios do Ortegal. Os cregos non daban abasto para
exercer o seu ministerio e tamén pedían axuda o bispo; os taberneiros vendían os seus
produtos e os comerciantes aproveitaban os días de feira no santuario, polas romaxes
de setembro e de novembro, para faceren o seu agosto. Pois así de dificultosas se
poñían os asuntos de orde pública e así estaban as cousas ao final do século XIX, cando
o aumento da poboación de Galicia era considerable, e parece que tamén o dos
altercados e os pequenos roubos ao longo da rota e a carón dos santuarios.
Pero como esta foi a rota que realizaron moitos peregrinos, tamén deixaron
pegada como podemos comprobar no libro de defuntos dalgunha parroquia ou vila
pola que pasaba o camiño onde había asistencia hospitalaria, polo menos ata o
primeiro cuarto do século XIX; poño como exemplo a vila das Pontes de García
Rodríguez, ou as de Vilalba, Lugo ou Sarria, pois moitos morrían alí e mesmo lles daba
tempo a facer testamento diante dun escribán ou diante dun crego e dunhas
testemuñas.
A importancia histórica do Couto de Roupar no camiño. O Castelo do Courel
A rota de Roupar a Lugo (Roupar, Cabreiros, Candamil, Santa Baia, Mourence,
Vilalba, Noche, Ladra, Nete, Trobo, Saavedra, Rábade, Outeiro de Rei e Lugo)
Roupar era un dos lugares de cruzamento na rota do Camiño Francés, onde se
xuntaban os camiños de Viveiro e Lousada e mais o que ía e viña de Vilalba, canda o
que ía para Betanzos. De Roupar e Xermade eran moitos dos arrieiros que traballaban
nesta vía tan importante para o comercio, pois estaba moi ben situada. O cruzamento
de Cabreiros –antes coma hoxe– é un referente nos mapas, pois nesa poboación se
unen varias estradas que comunican moitas vilas e lugares coa chamada Autovía do
Cantábrico, cuxo trazado fixo desaparecer unha boa parte dos vellos camiños.
Roupar foi un centro territorial de importancia e de antigo poboamento: abondan
os topónimos prerromanos canda os de orixe latina e xermánica (posiblemente estes
en maior cantidade que os outros), coma nos territorios do interior das provincias de
Lugo –as terras de Baamonde, Parga, Guitiriz, etc. Un dos datos significativos que
teñen moito que ver cos camiños é que en Roupar, nos séculos XIII e XIV, xa está
documentada por varios Privilexios Reais a existencia dun castelo88 que estaba baixo o
88
Archivo Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular, L. 6476. Tumbo de este devoto e insigne
monasterio de Meyra. Tombo de Meira, Cartapacio 127, fol. 149v. Transcríbese o privilexio outorgado
polo rei Alfonso IX de León aos monxes de Meira (estando na Ponte de Viveiro a 9 de abril do 1225),
onde lles dá o couto de Roupar: «[…] quic quid in grangius, montibus, et villaribus vestres de Roupar
infra subscriptos terminos ad vocem», con todos os seus lindes e demarcacións; entre esas
demarcacións aparece o castelo de Courel: «[…] et inde adellun cautum petrus ad portum de Madeyra,
56
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
mando temporal de García López de Lanzós, e realizaría funcións defensivas e
protectoras de todos os veciños das parroquias dese couto, e serviría ao tempo de
centro de recadación de rendas e impostos diversos. Neste caso a beneficiada por ese
Privilexio sería unha orde relixiosa, a de Santa María de Meira, que tamén procedía de
Francia e tiña aberta a rota dos Camiños Franceses; nesta terra coma noutras por esa
época xa estaba formada a rede viaria e todas as ordes relixiosas podían atravesar os
camiños en dirección aos seus mosteiros, santuarios ou granxas, ao tempo que
medraban os burgos e as vilas no camiño. Era a época das últimas Cruzadas e de novas
correntes dentro do seo da Igrexa, co nacemento das dúas das ordes relixiosas máis
importantes, a dos Dominicos e a dos Franciscanos, mendicantes e pregadores,
enfrontados inicialmente na procura de novos fieis, aos que en moitos casos xa tiñan
adoutrinados outras ordes, como neste caso a dos monxes Bernardos seguían a regra
de Bernardo de Claraval, polo que os camiños francos por onde se desprazaban para
facer ás súas predicacións non lles eran alleos. Neste caso adiantáranse e xa
controlaban unha boa parte do Camiño Francés do interior; esta mesma orde na outra
rota, atravesando As Pontes cara ao mar do Ortegal, xa tiña baixo o seu dominio desde
o século XIII as granxas do Sor no couto de Mañón e das Grañas, e as de San Xiao de
Céltigos (Mazorgán e Oldar, en terra de Ortigueira), todas elas unidas a Teixido polo
Camiño Francés.
Alén diso, e pola seguridade que daba o citado castelo ás ordes dun nobre e da
súa milicia, foi tamén un lugar de concentración de camiños, confluíndo tres dos máis
importantes: o de Viveiro por Ourol e Muras, o de Mondoñedo polo couto de Lousada
e o de Lugo, por Vilalba. Ademais había outro que ía cara ao interior. Os datos do
Camiño Francés ao seu paso por Roupar achéganolos o Tombo de Meira no apeo que
fan do Couto de Roupar89 e varias son as alusións: «= comienza a demarcarse por el
porto que se dice de egoa y de alli por el rego del aguia arriba a la fuente bitorna y de
alli al carballo do Payo Mucelo y a la Pena Parda que está arriba del camino Francés
que va del coto de Roupar para Vivero… y del lugar que fue de Pº Preto y de allía sale
al camino Francés do Vilar y va por el arriba asta dar en un marco» 90; cítase tamén o
prado de Romeo e o camiño que vai para Vilalba cando se fai o apeo da leira da
Pedreira do lugar do Vilar91. A cita explícita do Camiño Francés que vai para Vilalba
aparece na declaración feita por Catalina Fernández, veciña de Roupar, cando
contestando as preguntas feitas sobre os lindes do lugar do Bocelo que era propio do
convento de Santa María de Meira, di: «[…] más una leira de heredad que solia estar
et sicut dirigitur ad Castellum de Courel, et ad marcum de Ramisquido, et inde ad marcum divisionis de
Baamundy». En San Fins de Roupar tiñan varias propiedades os monxes bernardos de Santa María de
Meira; algúns deses lugares, coma o caso que nos ocupa, foi deixado ou devolto de común acordo por
un dos benfeitores desa comunidade relixiosa, chamado García López de Lanzós, que recibe en
encomenda o couto de Roupar: «Era de 1275. García López de Lancoos tarya en Roupar un lugar que
se dice de Baamonde y le deja al monasterio de Meira, porque se certificó que no era suyo sino del
dcho monasterior […] y don Heymenerico abbad, y se convinio dar al dco García lópez por sus días el
dcho cotto de Roupar para que lo tenga en encomienda con la mitat totius vocis et directures terris de
Roupar con sus terminis preter petitum et luctuosam.» A era 1275 correspóndese co ano 1237, en
tempos do rei Fernando III.
89
Apeos del Coto de Roupar ante Francisco Pérez Solloso. Archivo Histórico Nacional, CleroSecular_Regular, L.6435.
90
Ibidem, fol. 288 da notación orixinal.
91
Ibidem, fols. 348v e 34 da notación orixinal.
57
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
en bouca la cual posee Catalina Ferrnández que llevará de sembradura una anega de
pan la cual está ao longo del camino Francés que va para Villalba […].92 Do Camiño
Francés que vai para Betanzos fálanos cando trata do apeo da Leira do Portomouro:
«[…] más se pone el dcho apeo otra leira que se dice do Porto Mouro que llevará una
anega de pan y esta cerrada de sobre si de balado y muro y a ora la posee Andrés
cabaleiro da pena Baqueira y testa en el camino Francés que va para Betanzos y está
xunto al rego de Porto de Mouro.»93
Este couto de Roupar pasará por mans de distintos señores: o rei D. Xoán I darallo
a Fernán Pérez de Andrade o Boo no ano 1380, e no século XVI comprarao aos monxes
de Meira D. Pedro Ponce de León Maldonado. Conta ademais cos privilexios reais de
case todos os reis de Castela a partir de Fernando III, o que denota a súa importancia e
o protexido que estaba, pois razóns non faltaban.
Vilalba, unha vila condal no Camiño
Rábade, Outeiro de Rei, Lugo, Monterroso
Se Roupar era un punto importante nesta rota, Vilalba non era menos. O camiño
que pasaba por Vilalba, Outeiro de Rei e Lugo era o que se dirixía a Castela e a Asturias
polo interior –aínda que había outro ramal do Camiño Francés que ía e viña de Ribadeo
e Mondoñedo, enlazando co camiño que ía a Betanzos e tamén co de Baamonde, en
dirección a Santiago de Compostela, en ambos os sentidos.
Vilalba foi primeiro centro do condado de Montenegro, e tamén figurou unido
baixo o mesmo conde que o de Monterroso, pois nas documentacións diplomáticas de
varios mosteiros consta que foron tenentes de Montenegro e de Monterroso tanto o
conde Gómez González coma o seu fillo Rodrigo Gómez, condados que, finado este
último sen descendencia lexítima, pasaron á coroa ben avanzada a segunda metade do
século XIII. Foi tamén centro de poder eclesiástico pois era cabeza do Arcediagado de
Montenegro. Os Rodeiro, que tanto aprecio tiveron ao mosteiro de Ferreira de
Pallarés, tamén figuraron como Tenentes de Monterroso en máis dunha ocasión, pero
o condado de Montenegro parece que o levou en exclusiva a rama do citado conde
Gómez González, descendente da poderosa casa de Traba.
Vilalba pasará por varias épocas de señorío, como foi o caso da casa de Andrade
nos séculos XIV e XV, volve a ser vila condal baixo esta familia, e despois pasa á dós
condes de Lemos e Andrade, familias ás quen pertenceu a partir do século XV e XVI,
chegando a esta última por vía matrimonial. Polo tanto a súa importancia foi en
aumento. Contaba co recinto amurallado, un forte castelo que se conserva
actualmente e foi reedificado no século XV, dous hospitais –o da Madalena ou de San
Lázaro, extra muros, e o de Santa Catalina, de peregrinos– e tamén algunha pousada.
No catastro de Ensenada do ano 1752, na pregunta 30 do interrogatorio fálase da
existencia na vila do Hospital de Santa Catalina, e en El Eco de Villalba do 20 de
novembro do ano 1911 recóllese a crónica onde relaciona os dous hospitais, ademais
da filiación dalgún dos peregrinos estranxeiros falecidos nel:
92
93
Ibidem, fol. 359r da notación orixinal.
Ibidem, fol. 35or da notación orixinal.
58
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Hospital de Santa Catalina.
Tuvimos en Villalba dos hospitales, el de San Lázaro […] y el de Santa
Catalina […] En un libro de aniversarios, escrito en 1760, y que todavía se
conserva en el archivo parroquial, se lee: “Los marqueses de Cañete,
poseedores que fueron de la villa de Villalba y su condado, dejaron una
casa en dicha villa, contigua a la iglesia parroquial para albergue de
peregrinos, que es el hospital de Santa Catalina, así nominado, con sus
ornatos para poder celebrar el santo sacrifico de la misa en él, con su
esquiloncillo para convocar a los fieles; y fundaron juntamente un
aniversario de misas, que se han de decir el día de Santa Catalina, una
cantada y tres rezadas […]”. Este hospital fue vendido por el Estado con las
rentas y censos que le pertenecían en 7.035 reales, y lo adquirió don Ramón
de Silva y su esposa doña María Josefa Freire, en el año 1807, quienes lo
demolieron y construyeron en su lugar una casa, que aún hoy existe en la
plaza de la Constitución y que es propiedad de los herederos de doña
Rosario Gesto. Del testimonio de las diligencias de subasta, tasación y
remate que fue entregado a los compradores […] obtenemos los siguientes
datos:
[…] Que su actividad cesara y por disposición del prelado diocesano
administraba las cortas rentas […] don Juan de Meire […] Que el perito
nombrado para la tasación, Manuel Celeiro, lo describe así: […] sita en el
centro de la villa y confinante con la plaza por la parte del mediodía, la cual
es de bastante buque, construida a la antigua, con sus paredes de
mampostería, su balcón hacia dicha plaza sobre columnas de cantería,
escalera por afuera, sus dos puertas hacia la calle, la una por debajo del
balcón hacia dicha plaza, la otra por el costado principal que dicen de
Levante, y otra puerta que dicen a un pedacito de huerta de sembradura un
tercio de ferrado de centeno poco más o menos que está por la parte de
poniente de dicha casa circundado sobre si, cuya casa con sus oficinas altas
y bajas, por estar muy deteriorada y por consiguiente ser de poca
estimación […] se tasa en la renta de 160 reales y como capital en venta en
3.000 reales.
Las rentas correspondientes al hospital las reguló el mencionado perito
en 272 reales con 6 maravedíes cada año y valoró todo en venta en 6.004
reales y 14 maravedíes.
En los libros parroquiales consta el fallecimiento de algunos sujetos en
este hospital. Un transeúnte de ignorado nombre en el año 1705 y otro en
1735; otra en 25 de febrero de 1738; dos alemanes en 14 y 25
respectivamente de marzo de 1738; un pordiosero en 1 de septiembre de
1749; en 1764 Pascual Castillone, siciliano que venía en peregrinación a
Santiago; Alonso Zamora, soldado del regimiento León, en 3 de noviembre
de 1773; Isidro Largo y Balbuena, cabo del regimiento de León, en 6 de
noviembre de 1773; un desconocido en 1802 y Juan Cabaleiro en marzo de
1803.
Como vimos anteriormente nos hospitais de Ortigueira, a natureza dos falecidos é
diversa coma no caso de Vilalba, pois atopamos as partidas dalgún siciliano, de dous
alemáns e de varios soldados. O mesmo pasa no hospital de San Xoán da vila das
59
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Pontes, onde faleceron varios peregrinos e soldados, pois esta vía era a utilizada pola
milicia que se dirixía á costa, ou da costa cara ao interior, sobre todo despois de que a
vila da Graña e Ferrol cobraran notable importancia polas construcións militares
levadas a cabo a partir dos séculos XVI, XVII e XVIII. Os peregrinos dispoñían de
asistencia gratuíta, polo que os hospitais e albergues eran os máis usados para aqueles
que carecían de medios económicos suficientes.
Rábade foi outro lugar de paso no camiño, estando a Ponte de Rábade presente
na documentación medieval ligada á familia de Rodrigo Fernández de Mirapeixe desde
o século XIII. As pontes foron testemuñas dese devir de camiñantes de todas as clases,
e Rábade ten sobrados motivos para considerarse un lugar significativo nesta vía. A súa
pertenza ao couto de Outeiro de Rei deulle maior importancia, e así estará nas mans
de varios señores, como foi o caso de Galaor Osorio, o xenro do Mariscal Pedro Pardo,
ou do propio conde de Lemos Rodrigo Enríquez a finais do século XV. Protexer as
pontes era unha obriga e unha necesidade. Os camiños de ambas ribeiras do Miño
están unidos por pontes, orlados de mananciais, de casas Torre e de leiras de bo pan.
Garantían sustento á comunidade rural galega ao longo dos séculos. Pazos e casas
fortes que tiveron protagonismo nas revoltas Irmandiñas dos séculos XIV e XV, e que
deixaron mostra do seu poder construíndo esas casas torre, adornándoas cos escudos
das armas dos fundadores dos morgados.
Na terra de Outeiro de Rei atopáronse algúns restos do Paleolítico e do Neolítico;
así coma do seu pasado romano, como unha ara dedicada ao deus Lucoubo que se
conserva no Museo Arqueolóxico e Histórico da Coruña; e parece tamén que foi un
punto de confluencia da antiga rede viaria romana que comunicaba Lugo coa costa. Na
Idade Media será tamén asentamento de moitas familias fidalgas, como son as casas
da Barreira, de onde sairá unha rama dos Ribadeneira, dos Ares, ou os da Fraga; ou a
casa de Mirapeixe, dos Pardo, e de outros moitos. As súas casas e pazos, restos dese
pasado medieval, e do moderno, esmorecen hoxe, e moitas foron vendidas, pois o
sistema que as mantiña, a base de foros, fundación de morgados e rendas, xa non
existe.
Prazas e soutos no camiño onde se facían feiras, cruceiros da Terra Chá, hórreos e
celeiros de magnífica feitura. Canteiros que desapareceron, iletrados na maior parte
dos casos pero mestres co cicel e o buril. Esa é unha das mellores mostras da arte
popular e señorial que se conserva ás beiras do Camiño Francés e Real, pois non só hai
ermidas, igrexas e mosteiros. Á estrada que hoxe serve de entrada na cidade de Lugo
chámaselle hoxe carretera da Coruña, pero iso debémosllo á modernidade do século
XIX: antes era o Camiño Real ou Camiño Real Francés, de Lugo a Vilalba, ou ás Pontes,
e á inversa. O trazado das novas autovías tronzou eses vellos camiños, e os tramos que
quedan urxe sinalizalos e protexelos. A Autovía do Cantábrico ao seu paso por Vilalba
tamén fixo o seu.
Ourense, Viana, Monterroso, Palas de Rei, Guntín, Lugo, Vilalba…
Os camiños que comunicaban as cidades de Lugo e de Ourense son diversos,
sendo o máis antigo a Vía Romana, que se dirixía desde a cidade de Lugo á vila de
Chaves, pasando pola cidade das Burgas, e ao que se engadirán ramificacións máis
tardías feitas para comunicar con esta vía os grandes mosteiros da zona, sobre todo os
de Oseira, San Salvador de Masma, Portomarín e Ferreira de Pallarés, ou o de Vilar de
Donas, en terras de Guntín.
60
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Pero o tramo seguido por Pedrayo e compañía non foi un exclusivamente:
seguiron un pequeno tramo desa antiga vía romana e despois desviáronse ata Viana en
Chantada, pero fixérono deixando a un lado a rota principal que unía Ourense con
Chantada para seguir a de Monterroso e Palas de Rei, pois o que eles querían ver
estaba por esa banda. Pasado con historia o desas terras, cando menos a escrita, e con
importantes restos arqueolóxicos e arquitectónicos, de pasado monacal.
A evolución propia do paso do tempo, coa expansión das vilas altomedievais e a
aparición dos burgos, vilares e granxas de fundación monacal, fixeron que esa antiga
vía romana se complementara con outros camiños. Esa evolución compróbase sobre
todo a partir da Baixa Idade Media, xa que a partir desa época nacerán eses novos
poboamentos, notándose a partir do século X e XI o novo asentamento das ordes
relixiosas que proviñan de Francia, axudadas pola nobreza galega: se primeiro foran os
cluniacenses favorecidos en Galicia por Dalmacio e por Xelmírez, despois serían os
cistercienses, favorecidos polo poderoso conde galego Fernán Pérez de Traba; polo
que na Igrexa coexistiron e rivalizaron o rito dos francos co romano, traendo correntes
innovadoras ao Reino de Galicia.
Por este tempo nacerán os grandes mosteiros galegos, que exercen unha gran
influencia, tamén en todas as súas variantes do Camiño Francés. Compostela era un
gran centro de peregrinación da cristiandade, medrando en importancia e poder e con
ela os grandes cenobios, pois os reis e os condes, que antes se enterraban na catedral
de Oviedo, fano agora na catedral compostelá, sobre todo a partir dos séculos XII e XIII.
Nos mosteiros galegos que están agromando comezarán a facer o seus enterramentos
os señores da guerra, os condes e fidalgos que medran co oficio das armas axudando
os reis de Castela na conquista polo sur; nese caso estaban moitas familias desta zona,
como os Rodeiro, Ulloa, Taboada, Temes, ou os López de Lemos, por citar uns poucos.
Pero outros moitos lugares de culto ben máis humildes que a cidade do apóstolo
medrarán tamén, pois a eles achegarase a xente sinxela, a que non pode ir a Santiago.
Moitos santuarios e mosteiros da Ribeira Sacra e dos vales polos que pasa o Miño son
un exemplo diso; algo similar ocorre en Santo André de Teixido, que será un deses
lugares de culto visitado pola xente sinxela que vai na busca desa cada vez máis escasa
humildade, ademais de moitas outras cousas; por iso foi polo que tamén fixeron esa
viaxe os nosos admirados peregrinos, pois á rota a Santiago xa lles era coñecida: a de
Teixido será todo un descubrimento.
Pedrayo, Risco e Ben-Cho-Shey sabían que da cidade de Ourense (saíron o 4 de
xullo e chegaron o 11 a Teixido) a Lugo había uns 94 quilómetros, polo que decidiron
facer o camiño pola rota máis próxima á Serra do Faro, polos camiños vellos que
recolle o mapa de Domingo Fontán, camiños que na actualidade quedan un pouco
distantes da nova estrada comarcal, que é a que figura destacada nos mapas actuais.
Atravesaron pola marxe oriental da serra do Faro onde existía un camiño primitivo que
subía próximo ao cordal que comunicaba esta rota co mosteiro de Santa María de
Oseira. O camiño elixido pasaba pola terra de Chantada (onde está a Viana que figura
no mapa da portada da primeira edición do libro Pelerinaxes) e da Ulloa, cara a
Monterroso, desde onde se dirixen a Palas de Rei, onde se cruzaron co camiño que
leva a Santiago procedente de Portomarín e Sarria, é dicir, co Camiño Francés a
Santiago. Como dixemos esta rota atravesa as fermosas terras do partido xudicial de
Chantada e os vellos territorios da Ulloa e Monterroso, de pasado romano, condal e
monacal, pois estaba baixo a encomenda dos condes de Montenegro e de Monterroso;
61
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
e nesta ampla comarca ergueríanse algúns dos máis senlleiros mosteiros da ribeira
chantadina e mais da ourensá do Miño94. No ano 1927 as cousas cambiaran moito
porque entre finais do XIX e comezos do XX ensancháranse eses vellos camiños e
construíranse as estradas comarcais que atravesaban concellos, parroquias e aldeas
para comunicalos coas capitais de provincia. Fenómeno ese necesario promovido polos
gobernos liberais e incluso pola coroa, pois o avance nese campo xa se tornaba
imparable. Os vellos camiños de Lugo, coma os das outras provincias galegas, sufrían
un cambio en moitos quilómetros do seu trazado, unha desaparición. Moitas pontes
medievais desaparecían e construíanse outras, todas polo mesmo estilo, máis anchas e
de mellor firme, mesmo con lastros nas entradas de vilas e cidades. O lastro foi un
signo de distinción moi usado na construción das obras públicas por esa época,
reservándose o seu uso a eses tramos urbanos ou semiurbanos, mentres que o resto
era un firme de pedra e cascallo cuberto con grava fina e pouco máis. Outro tanto
acontecería coas árbores que foron empregadas para adornar os paseos ou como
estribos da calzada, árbores que o mesmo eran olmos que chopos, e que en moitos
casos se conservaron ata finais do XX, cando ao se ampliar a estrada foron cortados
polo pé. Para comprobar isto basta con ver as fotografías dalgún dos cartularios de
Ferrer, feitas a comezos do século XX nas catro provincias galegas: á entrada das vilas
vemos esta práctica, tamén en Lugo e nos seus arredores, en Rábade, Vilalba,
Chantada… Eses aínda foron paisaxes vistas polos ollos de Pedrayo, Risco e
Ben-Cho-Shey. Hoxe é todo moi distinto.
Camiño Francés de Lugo
Antigos camiños de rodadura e de cabalerías
Os camiñantes a Teixido seguiron por camiños de rodadura e de cabalgadura cara
a cidade de Lugo e despois a Vilalba. A pesar do que se poida pensar na actualidade,
esta foi unha rota moi concorrida ao longo dos séculos, pois tanto Lugo coma Vilalba
contaban con hospitais para peregrinos e leprosos. En Lugo con maior razón, pois
xuntábanse varios camiños procedentes de diversos lugares, destacando o Camiño
Francés que viña de Castroverde, onde tamén había asistencia hospitalaria; e o Camiño
Francés que viña de Meira (procedente de Órrea, A Pontenova e Taramundi, no
camiño de Oviedo; e o que atravesando Trabada procedía de Ribadeo e de Castropol),
onde se erguía o importante Mosteiro de Santa María de Meira, que tamén contaba
cun hospital. Este era o Camiño Francés que procedía de Oviedo polo interior (outra
rama ía por Mondoñedo e pola costa), e que viña por distintos lugares onde había
asentamentos poboados con hospitais e albergues e co sistema defensivo que
supoñían as murallas das vilas, máis os castelos, como era o caso de Miranda, Navia ou
Burón.
A cidade de Lugo era, claro, unha das máis importantes deste tramo do camiño,
pois contaba cun recinto amurallado, con catedral, con varios conventos e hospitais e
coa milicia que se encargaba de dar seguridade a todos os viaxeiros, sobre todo dentro
94
Un dos máis antigos é o de Santa María de Ferreira de Pallarés en Guntín, fundado un pouco antes
de 898 polos condes don Ero e a súa segunda muller, dona Elvira. No 1100 acollerase á regra de San
Bieito. Este mosteiro é una das visitas obrigadas ao pasar por esta comarca, pois conserva boa parte
do seu rico patrimonio material, a pesar do paso do tempo e das circunstancias.
62
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
do recinto amurallado pero tamén fóra del. Como lugar seguro, Lugo era un
importantísimo centro de comercio, pois todas as mercadorías que entraban e saían
para León e Castela pasaban necesariamente por aí, así como as que se dirixían a
outras vilas e cidades galegas, mesmo pola vía fluvial do Miño, como era o caso da que
viña de Ourense.
O patrimonio da cidade de Lugo e dos seus arredores é boa proba diso e non
existe cidade en Galicia que poida competir con ela (sen menoscabo de ningunha
outra), pois atesoura un variado catálogo artístico con mostras senlleiras de diferentes
épocas e estilos que sen dúbida son o seu mellor sinal de identidade. A Igrexa de Lugo
mesmo foi a organizadora da repoboación dun amplo territorio do noroeste galego en
tempos de Odoario, a partir do século VIII, en tempos do rei ástur Alfonso I; e dentro
das súas murallas, sobre os restos romanos, edificarase a súa importante catedral e os
pazos episcopais e a casa consistorial, que suplirá as funcións do vello castelo medieval
e das súas torres.
A parada en Lugo era pois obrigatoria para os camiñantes, onde sempre houbo
fondas e pousadas que daban acubillo aos camiñantes e as súas cabalgaduras e onde
tamén existía toda unha infraestrutura gremial garante de calquera servizo ou
necesidade. Así se mantivo durante toda a Idade Media e no Antigo Réxime. Hoxe
conserva unha gran parte dese pasado, que é un dos seus mellores recursos e que
engrandecen este camiño, sen o protagonismo cobrado por Compostela pero con
moito mérito. Toda a rota do Camiño Francés que pasa por Lugo atravesa por terras e
lugares antigos, cheos de patrimonio e de historia escrita e de memoria que con
seguridade merecen outro tratamento, pois tanto Oviedo como Lugo tiveron, ademais
do seu pasado prerromano e romano, as antigas Sedes episcopais de onde se
expandiron os distintos poderes estamentais cara a outros territorios, sobre todo a
partir dos séculos VIII e IX. Outro tanto pasou coa sé Auriense, que tivo relevancia
similar despois da dominación sueva e visigoda, pois foi Ourense a cidade segura onde
se escondeu un tesouro de moedas desa época, moedas do século VII que proban a
importancia e o poder que tivo en Galicia esa nobreza sueva primeiro e despois a
visigoda, quedándonos boa parte da súa cultura; proba diso son os resultados
achegados polo o estudo da toponimia.
Itinerario seguido de Ourense a Teixido
O camiño seguido en Pelerinaxes atravesaba polos seguintes lugares, parroquias e
vilas:
Provincia de Ourense
Amoeiro, Coles, Vilamarín, A Peroxa, Cudeiro, Gustei, O Empalme, Cambeo, A Pena de
Reádegos, O Pazo, León, O Río.
Provincia de Lugo
As Lamas de Aguada, A Barrela, Touza, Coedo, Buciños, Tresar de Sabugueiro, Tresar
de Carvallo, Viana, Gulfe, Comezo, Riazón, Nuxilde, Penasillás, Mouricios, Arguzón,
Xestosa, Mesón de Campos, Susá, Cerdeda, Cal de Mourelle, Olveda, Pereiras, Moexa,
Coira, Casas de Naia, Monterroso, Esporís, Bidouredo, Pedraza, Gresulfe, Vilareda,
63
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Palas de Rei, Lugo, A Robra, Outeiro de Rei, Rábade, Trobo, Gaibor, Vilalba, Candamil,
Cabreiros, Roupar.
Provincia da Coruña
As Pontes, O Caxado, Insua, Mera, San Claudio, Cuíña, Ortigueira, Santo Adrián,
Teixido, Cariño.
O influxo de Oseira e Portomarín
As razóns dese influxo quedan explicadas e demostradas, pois as súas
propiedades polas terras de Cedeira e de Ortegal foron transcendentais para manter
vivo o camiño.
San Xiao de Samos e o camiño por Palas de Rei
Os Beneditinos e Vilar de Donas
Outro mosteiro con interese no camiño era o de Samos pois, como veremos máis
abaixo, tiña algunha propiedade en Palas de Rei e foi o priorado de Ferreira de
Pallarés, anexo de Samos, polo que tamén estaba ligado ao Camiño Francés. En ambos
casos a visita aos santuarios e ás igrexas era obrigada, toda vez que, ademais doutros
puntos do camiño, os edificios relixiosos servían repousar e visitar os relicarios (coma
no caso de Ferreira) que eran un reclamo moi habitual. Como mostra do dito
consultemos ES.28079.AHN/3.1.2.3.29//Clero-Secular_Regular, L.6512, “Apeos de
Ferreira. Tomo 2”:
Contiene los apeos siguientes, cada uno con su propia tabla y foliación:
 Apeos de la Cal, Matei, San Vicente y Villamerelle, fol. 11386.
 Apeos de Ferreira, Lousadela, San Payo, Menxaboy,
Borreiquez, Palas de Rey y Nespereira, fols. 389-592.
 Apeos de Pallares y Santa Cristina, fols. 595-869.
Vilar de Donas como antigo referente no camiño
Á marxe esquerda do camiño que leva de Palas de Rei a Guntín, entre Fonte
Cuberta e O Covelo, está o mosteiro de Vilar de Donas, lugar polo que pasa o Camiño
Francés a Santiago. O pasado monástico desta comunidade coa súa igrexa románica do
século XII (BIC por Decreto de 1931) ten un benfeitor, o seu fundador Arias Pérez de
Monterroso, poderoso cabaleiro da Orde de Santiago, orde que tanta relevancia tería
na chamada conquista de varios territorios do sur para a coroa de Castela. Pero non só
sería este o único benfeitor desta comunidade, intimamente ligada ao mosteiro de
Ferreira de Pallarés, senón que outros nobres das casa de Rodeiro, Camba e Taboada
estarían na súa órbita; o mesmo que na de Santa María de Pallarés, onde tiñan os seus
enterramentos, pois poder posuían abondo e demostrábano95. Pouco a pouco foron
95
Motivados en moitos casos polo intercambio de propiedades entre o abade dos mosteiros citados e
os señores, neste caso os priores de Ferreira e de Vilar de Donas e D. Rodrigo Fernández e dona
Teresa. Pola lectura do pergameo (referenciado máis abaixo) sabemos que o tenente en Monterroso
era don Rodrigo Gómez, e o Meiriño Maior no reino de Galicia era don Munionis, da poderosa familia
64
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
nacendo nas igrexas destes mosteiros capelas colaterais con arcosolios que acollían as
sepulturas destes cabaleiros, capelas que forman parte na actualidade deses
conxuntos monumentais, obra de talleres itinerantes de canteiros galegos que
traballaban en varias obras á vez.
Algúns nobres galegos, como foi o Conde de Monterrey D. Sancho de Ulloa no ano
1497, mesmo chegarían a preitear co mosteiro conventual de Vilar de Donas, que era
da Orde de Cabalería Santiago, representado polo seu prior D. Álvaro Vázquez de
Palacios, polos lindes do couto: non sempre foi pacífica a convivencia entre a nobreza
e a igrexa, só cando interesaba96. Neste caso a cousa xa viña dos tempos de Gonzalo
Ozores, avó do conde de Monterrei (é dicir, comezos do XV), cando se apropiara
dalgúns bens do mosteiro, citándose tamén os abusos cometidos por Lope Sánchez de
Ulloa, que intentaría arranxar dona Inés de Castro, pais do citado conde. Desta familia
eran as terras da Ulloa e da Repostería; Vilar de Donas levaba anos sometido, pola
brava ás normas que corrían nas terras da Ulloa, impostas polos condes. As revoltas
Irmandiñas comezaran xa no século XIV, e estas foran algunhas das súas causas, pois
os mosteiros como grandes propietarios tampouco quedarían á marxe dos
acontecementos: Nin tampouco fora a primeira, pois no século XIII xa houbera liortas e
discusións entre templarios e priores de Santa María de Ferreira. Por esa época os
señores querían ser tamén os donos dos camiños pero, como vimos, a partir do último
cuarto do século XV os reis Católicos deixaban claro que o control deses camiños
exercíano eles desde a Corte. O Camiño Francés seguía gozando da protección Real
iniciada en Galicia por Afonso IX no primeiro cuarto do século XIII, e poida que polos
seus antecesores.
Exemplos de disputas parecidas vémolas en diversos preitos, como é o caso da
que houbo entre o prior de Ferreira de Pallarés e os templarios de San Fiz do Ermo por
Guntín, Meixaboi, etc. O prior de Ferreira e o Comendador de San Fiz do Ermo preitean
polos lindes do Couto de Meixaboi, na era de 126797.
Rodeiro. O documento citado está datado na era do 1277 (o que corresponde co ano 1239), en
tempos do rei Fernando III. Nesta época xa se conquistaran, ou estábase nese labor, moitas cidades do
sur como Córdoba, Sevilla, ou Murcia; polo que as ordes militares de aabalería e moitos cabaleiros
subían en poder e fama. As peregrinacións aumentaban e moitos dos que regresaban vivos destas
contendas cumprían coa súa promesa de visitar o apóstolo Santiago de Galicia e outros santuarios
onde se veneraban santos ou reliquias. Os camiños enchíanse de xente de todas as clases e condicións,
polo que era necesario aumentar o numero de hospitais e de albergarías. Os nobres galegos axudaron
nesas conquistas e moitos fidalgos acadarían a nobreza grazas á súa contribución ao lado do monarca.
Moitos dos cruzados que foron a Terra Santa ían polo pago ofrecido por quen os levaban, non
exclusivamente como peregrinos. O aumento sería maior a partir de mediados do século XIV,
motivado pola peste negra, iso foi determinante. Archivo Histórico Nacional,Clero-Secular_Regular,
Car.1085, N.1: «El monasterio de Santa María de Ferreira de Pallares permuta con el monasterio de
San Salvador de Vilar de Donas unas heredades en Dorra y Barbalde a cambio de un casal en San Pedro
de Recelle.»
96
Véxase “Ejecutoria del pleito litigado por el convento de San Salvador, orden de Santiago, situado en
Villar de Donas (Lugo), con Sancho de Ulloa, conde de Monterrey, sobre señorío y jurisdicción del coto
de Villa de Donas”, Arquivo da Real Chancelaría de Valladolid, Rexistro de Executorias,Caixa 108, 34.
97
«Miguel, obispo de Lugo, junto a los canónigos Pedro Sobrino y Juan Michaelis demarcan los términos
de Meixaboi y Guntín ante las disputas entre los Templarios y el monasterio de Santa María de Ferreira
de Pallares.» Archivo Histórico Nacional,CLERO-SECULAR_REGULAR,Car.1084,N.3
65
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
De Monterroso a Ourense
O influxo de Oseira, de San Salvador de Masma e de Ferreira de Pallarés
Un rico patrimonio á beira do Camiño
A dirección dun camiño é unha liña que o soporta: o que nos fai andar, ademais da
forza e da vontade, é o sentido marcado por riba desa liña, pois sen el non imos a
ningures. Co sentido da marcha sabemos de onde saímos e a onde chegaremos, e se
imos ou vimos cara a un lugar, a unha orixe.
Por esta zona, desde Ourense a Monterroso ou ao revés, crúzanse varios
territorios antigos, que polo tanto foron motivo de interese e de disputa pola
sociedade medieval. A maior parte dos mosteiros da comarca recibían propiedades por
vía testamentaria, alén das que foran concedidas polos fundadores. Iso supuxo que en
moitos casos as propiedades dos mosteiros se atoparan fóra do seu couto, en lugares
doutras xurisdicións. Os mosteiros, despois de recibidas as propiedades, tomaban
posesión delas e, se estaban ermas, repoboábanas. Por esa razón debían ter os
camiños abertos, tamén para os cregos que predicaban as bulas das Cruzadas e outras
cuestións similares.
No camiño de Ourense a Lugo atopamos pois varios lugares pertencentes a eses
mosteiros desde o comezo, que eran lugares do mosteiro de Oseira, ata chegar a Lugo;
atopamos outros moitos lugares que pertenceron ou ben a San Salvador de Masma, a
Samos, a Ferreira de Pallarés ou ao seu anexo Vilar de Donas, ou Portomarín, por citar
algúns. Por esa rota onde se asentaron no seu día estas granxas de pasado monástico
foi por onde viñeron de Ourense a Lugo os nosos protagonistas.
Da importancia do seu pasado destacamos unha breve relación descritiva e
referencial do primeiro tramo do Camiño, de Ourense a Ferreira de Pallarés, que proba
parte do antedito, así como a súa antigüidade, pois son datos do século XII e XIII:
Buciños:
Documentos do século XII:
 Tto de Muni Gutierres de Bucinos. Torre de Buciños. Mandas
testamentarias otorgadas por Munio Gutiérrez de Buciños, por las que
manda ser enterrado en el monasterio de Santa María de Oseira y lega sus
bienes de Trasmonte, Surrego y Barrio. Archivo Histórico Nacional, CleroSecular_Regular,Car.1509,N.19
 El monasterio de Santa María de Oseira y Oveco Luz cambian ciertos
bienes. Archivo Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular,Car.1516,N.9.
 Sancha Muñoz cambia con el monasterio de Santa María de Oseira un casal
en Santa Eulalia de Aguada, en Sever, por un casal en la villa de Buciños.
Archivo Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular,Car.1515,N.3
Gostei:
 Esteban Eanes, vecino de Gustei, vende al monasterio de Santa María de
Oseira el casal de Outeiro, sito en Vilarnaz. Archivo Histórico Nacional,
Clero-Secular_Regular,Car.1548,N.19
66
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Reádegos:
 Mandas testamentarias otorgadas por Pelayo Fernández de Rodeiro. No
pergameo figura como Riadigos, e tamén se cita Vilamarín. Archivo
Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular,Car.1527,N.1.
 El monasterio de Santa María de Oseira afora a Pedro Lorenzo, notario, y a
su mujer Domingo Pérez un casal en Readegos. Archivo Histórico Nacional,
Clero-Secular_Regular,Car.1549,N.1
Mouricios, San Cristobo de:
 El monasterio de San Salvador de Asma afora a Pedro de San Cristóbal y a
Teresa Yáñez, su mujer, el casal de Ramos, un molino en Peña y una casa en
Fondo de Vila, sitos en la feligresía de San Cristóbal de Mouricios. Archivo
Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular,Car.1074,N.10.
 Mayor Rodríguez de Nande, moradora en la feligresía de Santiago de
Requeixo, vende a Fernando Cocheiro, morador en la feligresía de San
Cristovo de Mouricios, las heredades y derechos de patronazgo que heredó
de su padre, Vasco de Nande. Archivo Histórico Nacional, CleroSecular_Regular,Car.1078,N.1.
Olveda:
Foro a favor do mosteiro de Ferreira de Pallarés.
Ferreira (reliquias):
 Relación de las reliquias que hay en la iglesia del monasterio de Santa
María de Ferreira de Pallares. Pergameo do século XII, Archivo Histórico
Nacional, Clero-Secular_Regular,Car.1085,N.15
 Outro: Apeo del lugar de Palas de Rei. Por el Camino Francés.
Oviedo (reliquias):
 Comisión al corregidor de Oviedo, a petición de los vecinos de esa ciudad,
que protestan de la subida de precios en los mantenimientos por la
afluencia de gente que resuelven sus pleitos en la misma, y por "los
romeros de Francia e de otros muchos reinos que van a Santyago en
romeryas por esa dicha çibdad el camino para la yda e la venida por ver las
reliquias de la Camara Santa e ganan las perdonanças de manera que... esa
dicha çibdad de contynuo esta muy poblada […]” Solicitan también permiso
para que se autorice la venta del pan y del vino en otras casas además de
las
que
habitualmente
lo
venden.
Archivo
General
de
Simancas,RGS,Cartapacio,149507,88.
 Se ordena a los buenos hombres pecheros de los cotos y concejos del
principado de Asturias de Oviedo y a los repartidores de los 200.000
maravedís que deben abonar de la contribución de la Hermandad en cada
año, que guarden una sentencia por la que se reconoce el privilegio que
tiene el concejo de Morcín de no contribuir a tal impuesto por “la gran
devocion que tenemos en la santa yglesia de Oviedo y en las reliquias que
en
la
dicha
yglesia
están
[…]".
Archivo
General
de
Simancas,RGS,Cartapacio,149507,335.
67
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Algunhas conclusións e reflexións
1. Os camiños do norte están todos perfectamente documentados pero esquecidos
na maior parte dos casos, ou non recoñecidos oficialmente.
2. Os territorios antigos polos que atravesa son os mesmos que citaron os cronistas
clásicos, polo que poden ser unha continuación da rede viaria máis antiga e
contar cunha antigüidade superior ós 2.000 anos, se ben a sona débeselle ó
nome de Camiño Francés.
3. O abandono e o esquecemento oficial destas rotas aumentou a partir do século
XIX e comezos do XX. Por varias razóns pero sobre todo pola maior atención
prestada ao Camiño de Santiago que entra polo Cebreiro, pois é o que aparece
no Códice Calixtino. Ao non haber outros códices que falen do camiño da costa,
este esmoreceu pouco a pouco, canda as vilas polas que atravesa.
4. A vía do norte ten tanto peso histórico coma calquera outra, pero non conta con
grandes cidades que a demanden, pois estas medraron noutros lugares de maior
concentración de xente e poder en todos os seus ámbitos. As vilas costeiras
desde Ribadeo ata Ferrol foron perdendo poder e habitantes, pasando a un
segundo plano en beneficio doutras que fixeron méritos e se desenvolveron
mellor. A carón deste camiño do norte consérvase unha boa parte do patrimonio
milenario deses pobos prerromanos, en iguais ou incluso mellores condicións
que noutros lugares, pois sufriu menos alteracións. Só hai que rescatalo
mediante un plan integral ben feito.
5. O impulso de determinados tramos do camiño tivo un marcado carácter político.
O poder político ultimamente está centralizado en Santiago (antes estivo
dividido), polo que algunhas poboacións quedan moi a desmán, lonxe, diría eu.
6. Na documentación diplomática de mosteiros, catedrais e igrexas ou na
documentación notarial e municipal de concellos como Ribadeo, Mondoñedo,
Castrodouro, Viveiro, Ortigueira ou Neda, hai moitísimos documentos que nos
falan do camiño. Se nesa documentación chamaron Francés ao camiño foi por
algo, pois estas terras quedan moi lonxe de Francia; e se viñeron moitos
peregrinos de máis aló dos Pireneos, tamén foi por algo. O impulso dado ao
camiño veu precedido por unha serie de acontecementos de todos coñecidos,
pois nun momento dado interesou que fora así, comezando pola Igrexa e
continuando polos reis, condes e demais. Os reis casaron as fillas con nobres
franceses, xuntáronse con nobres ingleses e doutros países por causa das
cruzadas. As peregrinacións a Terra Santa non tiveron a exclusividade, e Galicia
representaba seguridade e tamén novidade, pois máis aló dela só está o océano
onde morre o sol cada atardecer, desde sempre; iso sabíano moito antes os que
viñeron a pé ou en barcos forrados de coiro, séculos antes da dominación
romana.
7. A partir da Reforma e da Contrarreforma, pero sobre todo do concilio de Trento,
os camiños cobran un novo pulo: esa é razón de que aparezan novas fundacións
hospitalarias, de que se busquen máis reliquias e de que se fale de novos
milagres, pois increméntase o número de peregrinos, incluíndo as rotas
marítimas onde a Armada Real protexe as costas.
68
Pelerinaxes I. Unha revisión da viaxe de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
8. O documento que recoñece a oficialidade do antedito vai citado na parte
dedicada a Ortigueira, un documento moi claro e conciso feito polo secretario do
concello Bernabé Freire de Andrade. Ese é o noso códice calixtino. A data é do
1692.
9. O valor actual do camiño vai en consonancia co abandono de parte do seu
trazado, dado que as rotas oficiais non recoñecen máis que o tramo que vén de
Ribadeo por Mondoñedo e continúa por Vilalba en dirección a Compostela.
Viveiro e o Ortegal quedan á marxe, isto é, todo o tramo costeiro que ten un
valor inmenso en todos os sentidos da palabra. Nós sabemos o que temos, só
falta dalo a coñecer e que o gocen e recoñezan todos os que queiran.
A miña familia paterna leva vivindo no lugar do Francés desde o século XVI. Nacín
e crieime nese lugar, na parroquia de San Claudio, concello de Ortigueira. De pequeno
non sabía da existencia do Camiño Francés e menos da súa importancia. Aprendino
máis tarde. Pensei moitas veces de onde viría a súa orixe e souben despois que moitos
franceses –sobre todo relixiosos pertencentes a distintas ordes, e máis cregos– viñeron
por ese camiño ao longo dos séculos.
Era ben non deixar no esquecemento todo ou parte do que nos deixaron escrito e
feito e, podendo ser, usalo para ben. Os Camiños de Santiago e de Santo André de
Teixido son moi longos. Os Camiños Franceses a Santiago veñen de moi lonxe e pasan
ao noso rente; era ben que o souberamos. Europa abriuse e ábrese a nós a través do
Camiño, e se visitaron e visitan Galicia é porque a nosa terra ten o que outras non
teñen. Sería moi interesante e proveitoso recuperar este tramo esquecido do camiño
do Noroeste galego. Se podemos, debemos facelo: intentémolo.
69
Anexo
Resumo da viaxe elaborado pola web Os libros de Ánxel Casal, «[..] lugar (que)
recupera a memoria dos libros publicados polas editoriais Lar e Nós entre 1924 e 1936;
unha das xeiras máis ilusionantes e esperanzadoras da literatura galega, e rende
homenaxe aos intelectuais que contribuíron a artellar o Galeguismo. Tamén pretende
ser unha obra colectiva, aberta ás túas opinións e informacións.» Web que
recomendamos visitar e da que tomamos como anexo o artigo:
http://oslibrosdeanxelcasal.blogspot.com.es/2013/08/pelerinaxes-i.html
A AELG agradece o interesante traballo e reprodúceo aquí nas mesmas condicións:
Creative Commons
Atribución-Non comercial-Compartir igual 4.0 Internacional.
PELERINAXES I
Pelerinaxes I / Otero Pedrayo, Ramón
Debuxos: Vicente Risco
25 de setembro de 1929
Nós, Pubricacións Galegas e Imprenta. Real, 36
– 1º. A Cruña. Volume XXVIII, 235 páxs., 18 cm.
O libro de viaxes Pelerinaxes I, escrito por
Ramón Otero Pedrayo, foi publicado por Nós
en setembro de 1929.
O texto dá conta da camiñada emprendida en
xullo de 1927 por Otero, Vicente Risco e BenCho-Shey (Xosé Ramón Fernández-Oxea),
entre Ourense e Santo André de Teixido. Unha
obra xurdia e que coido ha de agradar, –en
palabras de Ánxel Casal (4).
A segunda incursión de Otero neste tipo de
literatura, onde relataba a ruta entre Ourense
e Compostela realizada ano e medio antes da viaxe que os levou a Teixido, viuse
coutada pola Guerra Civil. O material non chegou a ser editado en libro e só se
publicaron algúns apuntes en prensa (5). Xa que logo, nunca houbo un segundo tomo
das Pelerinaxes, como semella suxerir o título.
A obra vai precedida dun prólogo escrito por Vicente Risco explicando os motivos que
os impulsaron a emprender a camiñada, resumidos no devezo por coñecer a súa terra
–pero non como turistas, pois tal condición prodúcelle noxo a Risco– e tamén hai unha
razón de refinamento, de senso aristocrático, d’eleganza. No meio da pebleia febre do
motorismo, já vai resultando distinguido andar d’a pé. Por último, a expedición ha
procurar o proveito científico, recadando coñecementos de xeografía, etnografía e
socioloxía sobre Galiza.
Ides lêr o roteiro d’unha viage á pé, que uns
galegos, nin turistas nin deportistas, fixemos
cruzando do Sul pr’o Norte caxque toda a terra
de Galiza, referido por quen millor sabe referir
hoxe en día n-esta nosa terra, e ilustrado por
quen puxo nas cousas que vía toda a curiosidade
esculcadora dos seus ollos, cheos á aquela hora
de contentamento (...).
Velaquí o camiño de Teixido. Quen de vivo aló
non vaia, terá qu’ir de morto, en figura de cobra
ou lagartiña. Gracias a Deus, nós levamos já isa
angueira feita ...
D’Ourense ao San Andrés de Teixido, veleiquí a
terra toda debaixo dos nosos pés. E ollai
com’andades, qu’ides por terra sagrada.
Pelerinaxes debulla a deliciosa crónica dunha viaxe
emprendida por tres amigos, coa intención de
descubrir Galiza a pé desde a súa terra de
Ourense. A obra está dominada pola erudición
poética de Otero para describir a paisaxe e pola
fina ironía e o talento artístico de Risco. Ao
rematar a lectura fica en nós a saudade dos
viaxeiros contra a final da viaxe e a sensación
gozosa por ter compartido con eles, tantos anos
despois, as xornadas de camiñada.
Sinopse da obra
Primeira xornada: luns, 4 de xullo.
A viaxe comeza en Ourense o 4 de xullo, seguindo
a vella calzada de Cudeiro.
Nistes camiños do XVII, do XVIII, as augas, os
carros, as rocas, falan un galego petrucial, solto, olente.
O camiño segue por Sobral e Gustei. –Por Gustei vaise enchendo o peito c’o aer da
bocarribeira, inda non s’ollan sinon un segmento dos circos de serras– e logo Cambeo
e o Empalme, onde toman un bocadiño de folgo e de xamón n’un piñeiralciño acarón
da carretera de Lugo. A ruta lévaos a Reádegos e Vilamarín, onde deixan a estrada
para andar os camiños de vagantío d’abondo pr’o pasar solene das vacas, dos xinetes
e da xente que descenden o val do Barbantiño.
A eirexa de Río garda o retabro do pazo de Gayón, en Trasalba. Foi vendido por
oitenta pesos cando a desfeita da casa. Os labregos vellos de Trasalba inda se lembran
d’il, da fartura de figuras e d’historias traballadas na madeira.
O grupo xanta xamón fritido nunha pousada de Pazos.
As pitas veñen por entr’as nosas pernas pra pôr os ovos n’un rincón. O viño estivo a
refrescare antre molladas de fentos, com’as froitas. Logo o Risco, litúrxicamente,
dosifica o café e vixila o agurgullar do cazolo d’auga. ¡Que bén fai o Risco oficiando
n’un lar labrego! Respétano as vellas, as pitas e o gato. Cicais lembranzas de bruxerías
... Que sei eu.
Pola tarde seguen por Lama da Augada, terras de vello aforadas de Oseira, e
Barrela,Touza, Coedo e Buciños –vivir invernizo, recollido, forte, sin as prisas do vrán e
toda a maestade petrucial do inverno, das castañas, do gando, das noites de contos e
trazas das seréas labouras da montana.
O camiño ha levalos por Tresar de Sabugueiro e Tresar de Carballo –bos logares
silenzosos– deica Viana. –Cando chegamos baixaba a noite do Faro.
Seguir todo o camiño por Lamas, Viana e demais
pobos: non ten perda. E qu’os marcos foron postos
fai pouco, na historia espirtual da Galiza (...) Na
viaxe cada día leva o seu traballo preciso. E
dúrmese sin pensar no mañán.
Segunda xornada: martes, 5 de xullo.
Franqueamos a porta â unha surprendente mañán
neboenta e fresqueira, toda verde d’arboredos,
sebes e lameiros lavados, toda borrallenta de
brétemas montesías, prontas a desfiarse en
orballeiras
O grupo segue o camiño desde Comezo deica
Riazón e Nuxilde, onde se acollen nun forno –O día
figura deixarse aprisoar na chúvia máina inda non
orgaizada coma si estivéramos no seio da nube–. Logo continúan deica Penasillás e
máis adiante polas terras de Adá na procura do mesón de San Vicente. Xa pola tarde
chegan a Cerdeda, outra aldea da montaña. A ruta atravesa Cal, Olveda, Moexa,
Pereira e Caira. É noite. Un rapaz fai de pegureiro deica o Casar de Naiae logo
Monterroso, onde Otero compón unha sentida oda ao xamón.
Monterroso recibeunos d’un xeito antergo, mais que petrucio, feudal.
Terceira xornada: mércores, 6 de xullo
Prazer de estár n’unha vila galega iñorada pra nós. Temos horas d’abondo pr’andala
priguizosamente que é o millor sistema pra enteirarse das cousas.
É día de feira. Logo de visitar
o mercado de facos, porcos e
gando, describen polo miúdo
a vila. Tamén visitan a
barbería onde “hai dous
mozos da aldeia. Os
peisanos cando se sentan
n’unha silla sempre figuran
que están no dentista ou no
retratista (...) Namentral’o
Risco debe andar pol-o pobo
facendo dibuxos. Cando
dibuxa o Risco, a noz rube e
baixa
seguindo
os
movementos da cabeza,
coma si dixera: vai ben, vai
ben ¡vai ben!”
O grupo dorme no Palace. –
A seriedade do Palace queda
demostrada
con
soilo
apuntar que xa âs nove da
mañán preguntaron da
cociña si queríamos cocido.
A mantenza antiga require
sua meditada preparazón;
hai que deixar ô pote seu
tempo–. Ese mesmo día pola tarde saen cara Palas de Rei, onde agarda por eles o
boticario Avelino García Armesto para acollelos na súa casa.
Cuarta xornada: xoves, 7 de xullo
En Palas de Rei os viaxeiros soben no Castromil con destino a Lugo –Agora rubimos a íl
de mal xenio. Iste transixir ca mecánica, fáinos un carís de vencidos (...) Vergonza de
sentirse levados con tanto adubío de morrales, caxatos e cantimploras.
Chegan a Lugo contra as once da mañá. Na praza maior reúnense con Evaristo Correa
Calderón (6). Guiados por el e outros amigos, comen no mesón Santa Comba.
Rillamos un compango de arrieiros d’ises que espertan a envexa dos paisanos que
chaman carne ô touciño; postas enxoitas, frebosas de vaca seca.
Logo toman café e fuman no Circo das Artes –istas sociedás gardan o esprito do
liberalismo pragmático do século derradeiro–. Máis tarde o grupo reanuda o camiño
en dirección a Outeiro de Rei e Rábade. Alí pasan a noite nunha casa da praza da
Estación.
Todal-as madeiras son novas com’a casa, endexamais foron fregadas e si c’unha
trencha houbera pacencia pra descurtizar un anaco da capa de porcallada qu’as
recubre, saberíase a caste da madeira.
Quinta xornada: venres, 8 de xullo
Dend’aquil aire sul de Viana tiñamos o sentimento de que a invernía s’acugulaba no
noso camiño (...) Moitos moios d’auga caíron riba de nós.
O grupo xanta bacallau no mesón de
Gaibor, e ás catro da tarde chegan deica
Vilalba, onde gozan das súas tendas de
doces.
Eu desexo a sinxela fortaleza das xemas.
Sempre me lembran as representazós dos
pranetas inda roxos dinantes de criar a
tona vital, ou o sol pouquiño dinantes de
ser comido pol-as xencivas sin dentes das
serras.
En Vilalba agarda por eles Noriega Varela
(7) –indiscotido príncipe d’unha rexión da
Galiza, con ser fino catador de todal-as
esencias da Terra. Seu reino non ten
marcos en latitude sinón en outura.
Cean na fonda acompañados polo poeta e
prolongan a noite nun intenso faladoiro,
felices por –ter coñecido un pobo mais
pra siñalar con coordenadas sensitivas no mapa interior.
Sexta xornada: sábado, 9 de xullo
Noriega foi connosco un anaquiño pol-a carreteira das Pontes. Longa xornada.
Os camiñantes xantan no mesón de Candamil –con sobriedá gostosa, fora de toda
gula. Desde alí seguen deica as Pontes de García Rodríguez, onde Risco exerce de
enfermeiro coas vinchocas de Otero, –e realiza unha cura longa, precisa, aseptica.
Sétima xornada: domingo, 10 de xullo
Pol-a mañán grandes discusiós. Os amigos queren seguir camiñando. Eu colleríaos en
auto no meio do camiño a Ortigueira. No intre desaunamos, o Risco faime outra cura.
Logo váise co Ben-Cho-Sey a ouvir misa e flanear un pouco pol-a vila.
Despois da cea reúnense en Ortigueira con outros amigos. –Foi o tema xeneral: Galiza.
Sua fala, seu presente, seu porvir–. Tamén estaba previsto ofrecer unha conferencia
galeguista para dar a coñecer a súa ideoloxía, mais non foi posible organizala.
Díxose que eramos xente de moito coidado, nemiga das instituzós mais respetabres,
socialistas, anarquizantes (...) Sobretodo ô Risco consideróuselle home perigoso.
Risco dinamiteiro, Risco revolucionario, Risco nemigo de todo canto hai de respetabre
baixo a capa dos ceos. E Risco calou e meditando nos estranos xiros da opinión, calaba
e sorría.
Oitava xornada: luns, 11 de xullo
Erguémonos cediño. O derradeiro día da nosa
pelerinaxe.
Cruzaron en motora deica Mera, onde agardan por
eles novos amigos que os acompañarán deica
Teixido. Otero non pode camiñar e cabalga nun
faco. A viaxe remata na reitoría de Santo André,
tomando café e fumando co crego, Andrés
Miragaya.
Ainda con sol alto diuse a siñal da partida. Hai
moitos kilómetros hastra Cariño. Con grande door
arrincamos de S. Andrés.
Novena xornada: martes, 12 de xullo
Logo de xantar en Cariño acompañados polos amigos que fixeron con eles a última
etapa da viaxe e máis o crego da vila, colleron un auto camiño de Viveiro, onde
abrazan o amigo Ramón Villar Ponte (8).
Desde alí, de novo en auto, atravesan Mondoñedo, Vilalba, Lugo e, por fin, Ourense.
Na estazón d’Ourense desfíxose o encanto; xa somos homes encarrilados, xa o reló
toca pra nós horas ben diferentes das ceibes horas do camiño e da pousada (...)
Amigos Risco e Ben-Cho-Sey: unha aperta e a pousar os bastós por algún tempo. Ô
largo de moitos días non podíamos ollar un camiño por non ter de desairar a sua
invitazón â viaxe. ¡Terra a Nosa!
(1) Fonte da imaxe de Ramón Otero Pedrayo: fundacionoteropedrayo.org
(2) Fonte da imaxe de Vicente Risco: bvg.udc.es
(3) Fonte da imaxe de Ben-Cho-Shey: foroporlamemoria.info
(4) Carta de Ánxel Casal a Salvador Cabeza de León. 10 de outono de 1929. Ánxel Casal
(1895-1936). Textos e Documentos. Dobarro Paz e Vázquez Souza. Ediciós do Castro,
2003. P. 231.
(5) As viaxes de Otero Pedrayo. www.lavozdegalicia.es – 20 de xuño de 2001.
(6) Evaristo Correa Calderón. (1899-1986). Escritor e xornalista. En 1927 publicou en
Nós: Margarida a da sorrisa d’aurora, o primeiro conto infantil da literatura galega.
(7) Antonio Noriega Varela. (1869-1947). Xornalista e poeta. A súa obra máis coñecida
é Do hermo (1920). En 1928 publicou en Nós a obra etnográfica: Como falan os
brañegos.
(8) Ramón Villar Ponte. (1890-1953). Ensaísta e membro fundador das Irmandades da
fala. Foi xerente da editorial Céltiga. En 1927 publicou o primeiro libro editado por
Nós: Historia sintética de Galicia.
Pelerinaxes I*
Una revisión del viaje** de Ourense a Santo André de Teixido
hecho por tres egregios gallegos en el mes de julio de 1927.
El valor actual del camino
X. Carlos Breixo Rodríguez***
Historiador
Una iniciativa de la
La elaboración del texto y su georreferenciación y subida a la
sección El Territorio del Escritor/a de la web de la AELG
www.aelg.gal fue posible gracias a los respectivos convenios de
2015 con las Diputaciones Provinciales de A Coruña y Lugo.
*
**
Otero Pedrayo, R. (1993) [1929]: Pelerinaxes I [Peregrinajes I](Sada: Ediciós do Castro).
[Nota de la AELG] Un resumen de las etapas del viaje puede verse en el artículo de la web Os libros
de Ánxel Casal que reproducimos como anexo al final de este trabajo:
[http://oslibrosdeanxelcasal.blogspot.com.es/2013/08/pelerinaxes-i.html]
*** [Nota de la AELG] Esta versión en castellano es un resumen editado por la AELG del extenso trabajo
original en gallego de X. Carlos Breixo Rodríguez que se puede consultar en el inicio de este
documento.
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
78
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Y cuidar de como andéis, que vais por tierra sagrada.
Vicente Risco
Introducción
El viaje que revisaremos en el presente trabajo no fue un recorrido cualquiera, pues
tanto los personajes (Vicente Risco, Ramón Otero Pedrayo y Xosé Ramón
Fernández-Oxea) como la tierra que atravesaron tampoco lo eran. El fin del viaje estaba
en los confines del Ortegal; tierra y gentes llenas de historia, de mitos y leyendas
ancestrales. Hoy más que nunca esta tierra se muestra tan acogedora como entonces,
invitando a que la descubran, a que la pisen, o a que la visiten otra vez más.
La decisión de tomar el camino de Ourense a Teixido fue muy concreta, pues hasta
que tomaron la ruta de Lugo, después de visitar Monterroso, vinieron por caminos de
las comarcas de Chantada y de A Ulloa, caminos recorridos por los arrieros y por los
frailes de los abundantes monasterios de la zona. La Encomienda de Portomarín y el
monasterio de Oseira fueron los que mayor relación tuvieron con este camino hacia el
mar del Ortegal, pues serán los dueños de Santo André de Teixido y de San Xiao dos
Osos, respectivamente. El camino venía e iba y la ruta se sabe concurrida, pues las
propiedades que tenían en la tierra de Cedeira les reportaban ciertas rentas, suficientes
para mantener la comunidad y mandar algo al monasterio matriz, es decir, el de San
Xoán de Xerusalén, y el de Santa María de Oseira.
Desde Lugo siguieron la ruta del Camino Real Francés, y vinieron por la Terra Chá
atravesando Outeiro de Rei pasando por el puente de Rábade hasta llegar a Vilalba;
después continuaron en dirección a Xermade, pues en Roupar se unía el Camino
Francés que venía de Muras y de Viveiro, de donde se dirigieron a la villa de As Pontes,
cogiendo ya el Camino de Santo André, que los traerá a la tierra de Ortigueira y después
a la de Cedeira, donde estaba el santuario.
La llegada a Teixido y la vista de la costa oriental del Ortegal y de la Punta
Candieira sigue a ser uno de los mejores premios para los sentidos. Ya el Padre
Sarmiento en su particular romería a Teixido, hecha el 14 de junio de 1755, había tenido
la oportunidad de conocer esa maravilla y comprobar como era merecida la fama del
humilde santuario y de la humilde aldea. El erudito religioso, sabio defensor de la
cultura y de la lengua gallega, de todo cuanto vio y escuchó dejó constancia por escrito1
haciendo una completa descripción que, por fortuna, llegó a nuestros días y sigue
siendo motivo de consulta y lectura.
1
Viaje a Galicia de Fray Martín Sarmiento (1754-1755). Del manuscrito de la abadía de Silos, que fue
transcrito por Fr. Mateo del Álamo y Fr. Justo Pérez de Urbel, con edición y notas de F. J. Sánchez
Cantón y J. M. Pita Andrade. CSIC Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos. Cuadernos de
Estudios Gallegos Anejo III. Santiago de Compostela MCML. El viaje a Teixido la describe de las páginas
55 a la 59. Entre las páginas 60 y 61 se inserta el mapa que la describe.
79
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Pero el Padre Sarmiento no será el único ilustrado que peregrine a Teixido y que
escriba sus experiencias en el camino. En el año 1927, el lunes día 11 de julio, llegan a
Santo André de Teixido tres ilustres peregrinos merecedores del más distinguido
reconocimiento: eran Ramón Otero Pedrayo, Vicente Risco y Xosé Ramón
Fernández-Oxea. En el último tramo de su viaje atraviesan la sierra de A Capelada y se
cobijan en Santo André por un día. Visitan un lugar escondido de la costa de Cedeira,
donde se yergue uno de los santuarios más famosos de Galicia, algo que ellos muy bien
sabían. Las razones que los llevan allí son las de muchos otros; y alguna más pues, como
se dijo, no son unos peregrinos cualesquiera. Los tres tienen un bagaje cultural muy
amplio, y son de los más destacados galleguistas de la época. Por si fuera poco les
acompaña además el don de la palabra, tanto hablada como escrita, y será por esta
última vía por la que sepamos de sus andares por las tierras que pisaron, desde la salida
hasta la llegada a Teixido.
Desde entonces pasaron casi 90 años, pues no faltan muchos para que se cumplan,
y los hombres protagonistas del viaje desaparecieron, pero no sus obras ni su recuerdo.
El territorio es el mismo, solo mudaron en la piel de la tierra algunos de los callejeros
que pisaron, al ser revestidos de asfalto buena parte de aquellos viejos caminos.
También las aldeas tienen menos gente, pocos humos hay en las casas de esas aldeas
otrora llenas de familias labradoras. También crecieron y mudaron las viejas villas, pues
ya no son lo que eran, si bien aún conservan muchos de sus antiguos edificios con
fachadas marinas, montones de vidrieras; pero las viejas casas marineras ya no se
encuentran, fueron enmascaradas las más de ellas. Otros edificios singulares
desaparecieron o maquillaron la piel debido a las renovaciones llevadas a cabo por sus
dueños (antiguos o nuevos) que decidieron hacer obras en ellos, en ocasiones con
acierto y en otras con poco o ninguno. Con todo, el camino a Teixido sigue aún muy
vivo: los caminantes le dan vida por la fuerza de la tradición, y año tras año van y vienen
millares de peregrinos, de curiosos caminantes atraídos por la cultura y la hermosura de
un territorio, de unas rías, de una sierra, la de A Capelada, y de un mar que lleva millares
de años batiendo la costa del Ortegal, unas veces con brío y otras manso.
Una gratuita reflexión me lleva a pensar que cómo dueños hay muchos, no todos
dejaron perder el patrimonio heredado sino que lo mantuvieron y mantienen, poco
diferenciado de aquel que vieron los ojos de los caminantes que provenían de muchos
puntos del noroeste, de las Asturias de Oviedo…; o de Ourense como en este caso, pues
nuestros admirados protagonistas salieron de Ourense a la aventura, caminaron por
una buena parte de la provincia de Lugo sintiendo la belleza de la tierra y la variedad y
riqueza de la arquitectura rural gallega. Lo comprobaron muy bien a su paso por las
tierras de Chantada, de Monterroso, de Lugo, de la Terra Chá o del valle de As Pontes; y
después en las verdes campiñas de Ortigueira y en la azul costa de Cedeira; tierras de
antiguo poblamiento, milenario ya, ancladas a levante y poniente de la sierra de A
Capelada y del Ortegal. Viajaron hacia Teixido por gusto, por decisión y por curiosidad,
vinieron para saber y conocer, pues allí, donde se veneraba al santo André de Lonxe,
existía también un sustrato cultural que no les era ajeno (y creo que era lo que más les
importaba), lleno de historia, de leyendas y de tradiciones que fueron sin duda lo que
despertó en ellos las ganas de caminar.
Noticias del santuario ya habían tenido, ya que además de la la fama popular que
tenía el Camino de Santo André, que se extendía por todos los confines de Galicia,
amigos hubo que les facilitaron la labor. Ellos prefirieron la humildad, no buscaban la
fama y el revuelo de otros lugares de culto como Santiago, sino la paz y la sencillez de
80
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
un lugar perdido en la geografía gallega, donde desde tiempo inmemorial se celebraban
cultos diversos y milenarios, cultos misteriosos.
Aprovechando la presente trataremos de recordar el viaje de estos egregios
peregrinos, rememorándolo con sus propias vivencias para aproximarnos a ellos, pues
el valor que tenía el camino se mantiene con el paso de los años. Gustaría mucho de
acercar hasta nosotros ese pasado tan reciente, donde además de los cambios
relacionados se modificaron otras muchas cosas, comenzando por los hábitos más
cotidianos y siguiendo por las más arraigadas costumbres, relacionadas con la
etnografía, con los mitos o con las creencias religiosas paganas y cristianas. A pesar de
todo eso, las ganas de descubrir algo distinto siguen llamando a Teixido a millares de
personas cada año. Últimamente el banco de Loiba compite con la fama de Teixido sin
más argumentos que el paisaje; es apenas un banco anclado en un lugar único de la
costa de Loiba, en el concello de Ortigueira: puede que la visión que se presenta desde
estos lugares septentrionales sea lo que andamos buscando para aceptar el destino.
Santo André de Teixido pudo haber comenzado de manera parecida.
Prolegómenos del viaje de Ramón Otero Pedrayo, Vicente Risco y Xosé Ramón
Fernández-Oxea
En el año 1926 se publica en los talleres Espasa Calpe de Madrid2 la Guía de Galicia,
de la que es autor don Ramón Otero Pedrayo. El autor conoce muy bien Galicia y
también la comarca del Ortegal y de Cedeira, donde está el destino final de su viaje,
cuando menos por referencias escritas y por fotografías, pues ya había leído varios
trabajos de Maciñeira. Solo le faltaba conocerla en persona, y para eso nada mejor que
unos buenos amigos llenos de amor a la tierra, de ansia de saber y de ganas; unos
amigos comprometidos como él con las gentes y con la cultura gallega.
Lo que había escrito Otero Pedrayo en la Guía de Galicia sobre A Capelada y Santo
André de Teixido era poco pero enriquecedor, pues animaba a los lectoreres a visitar
ese rincón mágico donde coexistían tradiciones milenarias que algunos autores ya
relacionaban con el naturalismo celta. Poco tiempo dedica a hablar del viejo camino
Real del interior (por el que llegarán a Ortigueira ellos mismos unos años después, y
camino que comunicaba la villa santamartesa con la de As Pontes).
2
Guía de Galicia. Geografía - Historia - Vida económica - Literatura y Arte - Itinerarios completos por
ferrocarril y carretera. Ramón Otero Pedrayo. Madrid 1926. Los talleres de Espasa Calpe estaban en la
calle Río Rosas, 24, tal como se reza en la contraportada de la primera edición de la obra citada. El
precio de venta era de 10 pesetas y constaba de 468 páginas, donde podemos ver los itinerarios: de
Ferrol a Ortigueira, O Barqueiro y Viveiro, págs. 219-220; de Ferrol a Cedeira, de las págs. 220-222; de
Ferrol a Vilalba, pasando por As Pontes de García Rodríguez, se ocupa en la página 222. En todas ellas
se nota la influencia de las publicaciones de Federico Maciñeira, y de D. Julio Dávila, obras que debieron
llegar a Don Ramón por la biblioteca de la Academia Gallega, e incluso de la mano de los propios
autores, o de alguno de los amigos o conocidos comunes.
81
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Itinerario seguido de Ourense a Teixido
El camino seguido en Pelerinaxes atravesaba por los siguientes lugares, parroquias
y villas:
 Provincia de Ourense.
Amoeiro, Coles, Vilamarín, A Peroxa, Cudeiro, Gustei, O Empalme, Cambeo, A
Pena de Reádegos, O Pazo, León, O Río.
 Provincia de Lugo.
As Lamas de Aguada, A Barrela, Touza, Coedo, Buciños, Tresar de Sabugueiro,
Tresar de Carvallo, Viana, Gulfe, Comezo, Riazón, Nuxilde, Penasillás, Mouricios,
Arguzón, Xestosa, Mesón de Campos, Susá, Cerdeda, Cal de Mourelle, Olveda,
Pereiras, Moexa, Coira, Casas de Naia, Monterroso, Esporís, Bidouredo, Pedraza,
Gresulfe, Vilareda, Palas de Rei, Lugo, A Robra, Outeiro de Rei, Rábade, Trobo,
Gaibor, Vilalba, Candamil, Cabreiros, Roupar.
 Provincia de la Coruña
As Pontes, O Caxado, Insua, Mera, San Claudio, Cuíña, Ortigueira, Santo Adrán,
Teixido, Cariño
Elección de la ruta: de Ourense a Teixido
El camino emprendido por ellos fue largo: desde Ourense –de donde salieron con
dirección a Teixido– hay más que una pequeña distancia. El tramo hecho a pie en aquel
año de 1927 por los entusiastas maestros galleguistas, Ramón Otero Pedrayo, Vicente
Risco y Xosé Ramón Fernández-Oxea, les traerá desde la ciudad de As Burgas hasta
Lugo, y desde Lugo hasta Santo André de Teixido; atravesarán antiguos territorios
como los de Chantada, la Ulloa, Monterroso, Lugo, y el de Montenegro (por donde pasa
el llamado Camino Francés que va y viene de Santiago), donde se yergue desde antaño
esa población chairega de Vilalba, con sus alfoces y los castros de las aldeas de su
territorio, poblado antes, durante y después de la romanización. Salieron de las tierras
del Sil y del Miño y cruzaron las del Eume, donde se encuentra la villa de As Pontes de
García Rodríguez (comarca y villa con un interesantísimo pasado –castreño, romano y
medieval) para llegar a las tierras regadas por el río Mera, el Mearius de Ptolomeo,
donde puede que aún vivan los descendientes de los lapatiancos y de los arronios (o
arronos, que no eran ártabros como los lapatiancos), que conservarían a lo largo de los
siglos la misma designación preservada por la antiguas divisiones eclesiásticas de los
arciprestados del mismo nombre. Me estoy refiriendo a los viejos territorios que habían
formado las antiguas jurisdicciones de Cedeira y de Ortigueira, que en los siglos XIX y
XX se transformarán en los actuales concellos de As Pontes de García Rodríguez,
Moeche, Somozas, Cedeira, Valdoviño, Cariño, Ortigueira y Mañón.
Estos antiguos condados (atravesados por ese camino milenario que los unía con la
ciudad de Lugo) en la alta Edad Media estaban bajo la encomienda de los condes de
Montenegro y de Monterroso, nobles descendientes del conde Hermenexildo Gutiérrez
y de su hijo Gutier Menéndez, este último casado con Ilduara; personajes históricos de
los cuales saldrán los fundadores de, entre otros, el santuario de Teixido. Personajes
82
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
que tienen sus raíces en los siglos IX y X y que están perfectamente documentados;
familias que tuvieron en encomienda estos territorios por varias generaciones,
construyendo sus defensas, organizando asentamientos y promoviendo la fundación
del citado monasterio de Teixido en tierra de Cedeira; y los de San Paio dos Freires, San
Vicente da Illa y Santa María de Mera, en la de Ortigueira; o también el de San Xiao do
Trevo, que perteneció a la misma orden religiosa que el de Teixido, documentados
alguno de ellos desde el año 11623. Ellos fueron también los protectores del camino –
unos siglos antes de que se llamara Real– que se llamará Camino Francés, pues las
órdenes religiosas que provenían de Francia estaban asentándose en los lugares más
diversos del Reino de Galicia y a él llegaban por tierra o por mar; de ahí que abunde el
nombre de Camiño Francés por toda la costa gallega del Norte. El reino de los Francos
estaba de moda, su cultura también, influyendo notablemente en los reinos de Navarra,
Castilla, León, Asturias y Galicia, por donde cruzaba el Camino Francés. Ni los papas
escaparon a esa atracción, pues favorecieron la entrada de las poderosas órdenes
religiosas para que llegarán a los confines occidentales del mundo conocido, para que
creciera la cristiandad, pues ya lo podían hacer al reducírseles el espacio en la península
Ibérica dado que su poder quedaba limitado al sur del río Tajo como consecuencia de la
conquista de Toledo, pero sobre todo a partir de los siglos XII y XIII con las conquistas de
Córdoba, Sevilla, o Murcia, ya en tiempos del rey Fernando III. No debemos olvidar que
parte de la conquista de alguno de estos territorios fuera iniciada por los reyes de León
y por los de Castilla, quedando los de León con la posesión y control de las
Extremaduras del reino de León y el de Castilla con la de los territorios conquistados
hacia el este. A partir de la muerte de Alfonso IX de León su nieto Fernando III unirá las
dos coronas, en ellas incluyéndose los viejos reinos de Galicia, Asturias y León.
Fue por esos siglos cuando este camino pasó a conocerse por buena parte de la
cristiandad como el Camino Francisco o Francígeno, pareciendo relacionarse con los
francos (llamados también germánicos en los siglos VIII e IX), y que con el paso del
tiempo se llamará Camino Francés de Francia, o Real Francés. En esta época de la Edad
Media en la que cae el Mundo Antiguo, desde el siglo IX al XII, será cuando florezcan
dos Imperios: el Sagrado Imperio Romano Xermánico (fundado por Carlomagno), y el
Árabe, con todo su inmenso acerbo cultural del mundo clásico. Esto propiciará muchos
cambios, pero en el caso del Sagrado Imperio y en los reinos cristianos de la península
Ibérica, se mantendrá el poder de las tres instituciones fundamentales: la del Imperio, la
de la Iglesia y la de la nobleza feudal. De entre todos los cambios, uno de los más
dinámicos y que tendrá mucho que ver con los caminos será el de la potenciación del
comercio, que abrirá fronteras e impulsará intercambios de notable trascendencia en
todos los planos, incluyendo la Igresia, que pasó en ese tiempo de la pre-escolástica a la
y escolástica plena: Fe y Razón en lucha por la prevalencia, en continua discusión, pero
sirviendo la segunda a la primera; eran tiempos del cesaropapismo.
Pero volviendo al tema principal de este trabajo diremos que los caminos ya
existían desde mucho antes, no son un fenómeno relacionado directa y exclusivamente
con la ruta jacobea sino una necesidad muy anterior, pues esta ruta jacobea se hizo
segura precisamente por esta serie de acontecimientos que se acaban de referir, y en
3
Usero González, Rafael, El Santuario de San Andrés de Teixido. Edit. Fundación Villabrille. Cedeira
1992. Véase la transcripción de varios documentos originales que relacionan esa posesión, págs. 223 y
ss.
83
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
cuyo caso estaba también esta comarca y por extensión el resto del territorio (que ya
era conocido y reconocido por los cronistas griegos y romanos de los siglos I, II y III); en
la época del Bronce y del Hierro ya estaba lo suficientemente poblado el territorio de
Cedeira y de Ortigueira (lapatiancos y arros) como para que hicieran falta los caminos
que habían comunicado los castros o los santuarios (al aire libre en aquella época) del
interior con los de la costa, pues santuarios también los habría, dado que los pueblos del
Bronce practicaban cultos diversos –al sol y a la naturaleza– tanto en la sierra de A
Coriscada cómo en la de A Capelada; es precisamente la búsqueda de estos lugares de
culto uno de los atractivos imaginarios de esta tierra, y además objeto de deseo de los
arqueólogos, por los abundantes restos de mámoas, túmulos y castros que acreditan
ese poblamiento4 y el culto a los muertos. Lo mismo sucede en los valles de los ríos Sor,
Baleo, Maior, Mera, Mestas y Porto de Cabo. Toda esta ampla comarca foi un
asentamiento importante en el II y en el I milenio antes de nuestra era, dado que sus
recursos minerales eran objeto de necesidad para las poblaciones del Bronce. Esa
importancia fue aportada por la tradición, por las leyendas, por los mitos y por la
historia. El apego que tienen los pueblos a su pasado hizo –y hace– que broten
orgullosas muchas generaciones de lapatiancos y de arronos, conviviendo y soñando
con sus orígenes. Solamente eso es suficiente para mantener la tradición, actuando
como una levadura cultural, pues donde hubo siempre queda algo que merece la pena
descubrir y conocer.
El sustrato de los cultos precristianos
Esos antiguos caminos precristianos se dirigían al fin de la tierra, al lugar donde se
hundía el Sol, a donde se acostaba de noche, en el Fisterra del Ortegal, o en el de Punta
Candieira (donde ya se juntaron Atlántico y Cantábrico); ese Sol, primero y viejo dios
milenario de esos pueblos prerromanos que rendían culto a las fuerzas de la naturaleza,
que dejaron su huella en varios yacimientos de la comarca. Esos caminos que
comunicaban las carreiras cabadas de los castros, o los canales, se dirigían por el cordal
de la sierra de A Capelada a sus santuarios, donde fuera que los tuviesen: en el caso que
tratamos pudo muy bien estar en el mismo sitio, en los confines mariñanos del bravo
cabo de los Lapatiancos y de la Punta de A Candieira, situado en el balcón natural de
Teixido, protegido por el bosque de Nebril al lado de su legendaria laguna. De ese viejo
culto quedó algo y nacieron las leyendas, después vendría el resto.
Aquí será donde en los siglos iniciales del segundo milenio de nuestra era una
familia pudiente de la casa de Traba erguirá varias iglesias propias y varios santuarios,
donde se asienta una comunidad perteneciente a una de las muchas órdenes religiosas,
que cómo adelanté, vinieron de Francia por el Camino de los francos o Francés. Era el
tiempo de las Cruzadas y de las predicaciones de, entre otros, Bernardo de Claraval.
Estos nobles y la Iglesia favorecerán nuevos poblamientos en lugares yermos,
trayendo familias de otros territorios (si hacía falta) para que hicieran el trabajo de
producción necesario para su crecimiento y el de toda la comunidad cristianizada bajo
4
Don Federico Maciñeira les dedicó buena parte de su vida de arqueólogo y dejó buena muestra de los
resultados en los múltiples trabajos publicados, y también en su última obra que lleva por título Bares,
puerto hispánico de la primitiva navegación occidental, CSIC - Instituto Padre Sarmiento, Santiago de
Compostela, 1947.
84
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
su regla. El santuario de Santo André de Teixido pertenecerá a Santa María de Régoa,
donde vivirá por siglos el prior, teniendo un eremita en Teixido. Estará todo bajo el
control de la Orden de los caballeros Hospitalarios de San Xoán, que pasaría a
denominarse Orden de Malta a partir del 1530. Portomarín será desde los siglos XII y XIII
su centro neurálgico, y de ahí que el camino entre esa antigua villa lucense del camino
de los Francos y la humilde aldea de Teixido estará expedito desde entonces. El culto a
Santo André se potencia desde ese momento.
Con ese pasado conocido no será extraño que a nuestros destacados protagonistas
también les picara la curiosidad de venir a Santo André en vida, y por eso siguieron esos
viejos caminos llenos de misterio y de caminantes de distintos orígenes, culturas y
religiones, pues la existencia de los mismos es fruto de los que caminan. Sin peregrinos
no se mantendrían la fama ni los caminos.
Se les presentaron así los primeros contactos con la tierra de Ortegal: el
conocimiento de la obra de D. Federico Maciñeira Pardo de Lama será una de las claves,
y veremos que la elección de la ruta no fue aleatoria, pues en esa época la antigua aldea
de Santo André de Teixido ya era una parroquia –nueva, pero parroquia– pues la
distribución parroquial hecha por el obispo de Mondoñedo en el año 1896 así lo había
decidido. Toda la zona que formaba la aldea de Santo André estaba regularmente
poblada y no daba para mucho más, pues el santuario era una fuente de vida que
también aprovechaba el vecindario, pero sobre todo la Iglesia, pues tenía para
mantener el cura y mandar algo para Mondoñedo, donde estaba la sede episcopal.
Recordemos que Santo André de Teixido, en la época del viaje, pertenecía al obispado y
no a la Orden de Malta.
El reconocimiento de Teixido y el culto a los muertos
Retomando el hilo veremos los como fueron varias las circunstancias que hicieron
posible este viaje. Comezando por los testimonios escritos que habían dejado de este
santuario algunos ilustres peregrinos: primeramente con motivo del viaje de Fray
Martín Sarmiento en junio del año 1755, y después la que D. Federico Maciñeira Pardo
de Lama, cronista oficial de Ortigueira, había publicado en el año 1921, una monografía
sobre Santo André de Teixido en la que trataba de los aspectos más salientables de su
historia, leyendas, costumbres y tradiciones. La obra fue muy bien acogida y se divulgó
por toda la península y por las Américas, a lo que no serían ajenos ni los académicos ni
los emigrantes gallegos, llegando a todos los Centros Gallegos de ultramar. Y no solo
habían sido Risco, Pedrayo o Fernández-Oxea quienes habían conocido las múltiples
maravillas de Teixido5, llamaría la atención al propio Castelao que de él habla en su
pieza teatral Un ollo de vidro. Memorias dun esquelete, donde cita una de las leyendas
más características de los peregrinos a Teixido, la de los cultos a la vida de ultratumba.
5
Rafael Usero González, El Santuario de San Andrés de Teixido. Fundación Villabrille. Cedeira 1992.
Págs. 197-211. En el capítulo II el profesor y cronista oficial de Cedeira, autor de este excelente trabajo
sobre el santuario de Teixido, hace una antología que titula “San Andrés de Teixido en los textos
literarios”, excelente muestra de la importancia del mismo y en la que nos habla de Castelao, del viaje
de Pedrayo, Risco y Fernández-Oxea (así como de la publicación del libro Pelerinaxes) y también de
otros autores que escribieron del mismo como Eugenio Montes, Álvaro Cunqueiro, Xosé María Pérez
Parallé o Wenceslao Fernández Flórez. Consulten este trabajo de investigación pues es de lectura
obligada para quien quiera conocer la historia y la tradición de Santo André de Teixido y de su entorno.
85
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Cultos que, además de los existentes en la península Ibérica relacionados con las
poblaciones del Bronce y del Hierro, llegaron al mundo cristiano a través del romano, y
a éste a su vez desde el griego.
Blanco Amor, como corresponsal del diario La Nación en la Argentina, también
recordará en sus artículos al Santo André de Lonxe y sus caminos a Teixido, y lo hará
pocos años después de este viaje: se ve que había leído los trabajos de Maciñeira y
Pedrayo. El artículo citado se acompaña con una foto donde se ven los romeros
arrodillados alrededor del santuario. D. Eduardo también cumplió con la tradición pues
nos dice que la piedra que dejó en el amilladoiro era del tamaño de una castaña; bien
sabía él que el tamaño en este caso poco importaba. Relativo a esa tradición de los
amilladoiros y recordando a Salomón6 nos dicentambién: «Como el que echa una piedra
en el montón de Mercurio, etc.» Y continúa: «En Irlanda, Bretaña, Portugal y otros países
de estirpe céltica existió una parecida superstición.» De la fama de Teixido incluso se hace
eco García Lorca, pues conoce los trabajos que se publican y los usa en alguna de sus
amenas y documentadas conferencias.
Ese misterio de la muerte y la reencarnación encuentra en Teixido un lugar único y
trascendente, dado que el entorno es de los mejor situados de la península Ibérica para
procurar la abstracción, comparable por su riqueza natural con el Monte Saint-Michel
en Normandía, o con el monte Atos en Grecia, o incluso con cualquier otro santuario de
León, Navarra o Francia, como muy bien recordará Pedrayo. En esa búsqueda vendrán
gentes cumpliendo promesas a Santo André, casos sin remedio físico, sin solución
quizás, pero con esperanza, buscando la ansiada salvación o el perdón en todos sus
ámbitos. En el culto coexiste una mezcla, un sincretismo religioso propio de los siglos
primeros de nuestra era, donde los primeros eremitas cristianos luchaban por hacerse
un sitio, combatiendo a los druidas, a los sacerdotes-magos y al restos de los herejes,
puede que orfistas o priscilianistas; fue una lucha dentro del seno de la Iglesia que
perseguía muchas cosas pero sobre todo el control del pensamiento de los hombres y
su obediencia al dogma, al credo Niceno, para convertirlos a la nueva religión que
buscaba una definición clara y aceptable bajo un solo Dios. La nueva religión era el
cristianismo al que Agustín de Hipona dará un nuevo ánimo y un nuevo orden.
Atendiendo a lo que nos ocupa en el presente podemos destacar a San Martiño de
Dumio, que desde su visión religiosa dejará una muy buena descripción de la existencia
de este tipo de cultos paganos en De Correctione Rusticorum (año 574), cultos que se
mantuvieron en Teixido y en otros santuarios hasta hoy. Teixido pudo muy bien ser
muchas cosas, e incluso un santuario donde, por ejemplo, se rindiera culto solar o a una
deidad como Mercurio, pues a ese dios romano lo adoraban los caminantes y los
comerciantes echando piedras en montones en las encrucijadas de los caminos (como
los que se encuentran en los cruces de los caminos de A Capelada), como en los tiempos
en los que escribió el obispo Martiño de Dumio, llegando esa costumbre hasta nuestros
días sin que los esfuerzos de la Iglesia hayan podido acabar con él. Almas en piedra
llevadas de la mano por los peregrinos hasta encontrar un lugar sagrado donde reposar
eternamente, exvotos al modo de los paganos, supersticiones campesinas traídas y
llevadas por la tradición.
En la sierra de A Capelada hay túmulos y mámoas pero también amilladoiros donde
arrodillándose los peregrinos dejaban su respectiva piedra en el montón y hacían sus
6
Proverbios, capítulo XXVI.
86
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
peticiones; yo también dejé allí la mía la primera vez que fui siendo muy niño, aunque
no sabía nada de su significado: hice lo que me enseñaron los mayores. Lo hice y allí se
quedó mi piedra con el alma de no sé quien; en el camino tampoco maté ningún bichito
de los que encontré, pues fui muy avisado de que podía ser una ánima en pena metida
en el cuerpo de uno de aquellos animales de la sierra, sapo, rana o lagarto. No nos
extrañe esta costumbre, pues otro tanto hacían los gallegos cuando iban a Castilla o
cuando venían, dejando una piedrecilla al pié de la Cruz de Hierro en Rabanal del
Camino. Esta costumbre es anterior al arrianismo suevo que llegó a Galicia en el siglo V,
o incluso al cristianismo, y aún se mantiene: si no estuviera tan arraigada ya se habría
acabado.
Puede que con un amplio trabajo de arqueología y de etnografía hubiéramos
podido saber algo más de los comienzos de esa tradición, y no tendríamos así que
especular con hipótesis más o menos fundamentadas. En Galicia hace mucha falta
invertir en arqueología, y en A Capelada –donde abundan las mámoas, los túmulos y los
amilladoiros–, así como a las afueras de Santo André de Teixido, ya se debería haber
hecho.
Federico Maciñeira es objeto de admiración y felicitación por parte de Vicente Risco
El conocimiento que tuvo Risco de Santo André de Teixido le llegó también de la
pluma de Maciñeira, pues este no escatimó esfuerzos en dar a conocer todos sus
hallazgos, tanto los arqueológicos como los históricos y etnográficos –de todos se
ocupó–, ya que Santo André de Teixido y la Sierra de A Capelada le causaron tan honda
impresión que lo llevarán a escribir y publicar artículos e incluso un libro sobre el
santuario. Las leyendas, las tradiciones y costumbres fueron tratadas con todo el
interés y cariño por Maciñeira; Risco lo sabía y sintió deseos de ser agradecido y
escribirle a D. Federico una carta con muy buena letra, en un gallego claro y elegante,
mostrando un hondo respeto por su figura –ya consagrada nacional e
internacionalmente. En el año 1921 Risco elaborara el “Plan Pedagóxico pra
Galeguización das Escolas” que había sido publicado en los números 6 y 7 de la revista
Nós. Maciñeira era un puntal apetecible para cualquier galleguista y mucho más para
Risco; pero Maciñeira no compartía el ideario de Risco, manteniéndose siempre al
margen de la militancia y del compromiso. Maciñeira incluso será tentado para presidir
la Academia a la muerte de Murguía, pues algunos académicos llaman a Maciñeira El
Patriarca, e incluso le solicitarán su concurso, cosa que no acepta. Maciñeira, como se
indica en la carta, era primo de los Vilar Ponte, y mantenía esa relación familiar pero no
compartía sus deseos galleguistas. Risco conocía y trataba a los hermanans Vilar Ponte
y por eso tenía información privilegiada sobre Maciñeira y sobre la comarca de Ortegal.
En el 1925 Xosé Ramón Fernández-Oxea es destinado como maestro al puerto de
Cariño
Entra en escena otro galleguista relacionado con este viaje a Teixido: en el año
1925 Fernández-Oxea llegará a Cariño para ejercer como maestro, y ocasión tendrá de
conocer de buena tinta, trato y habla, la tierra y las gentes del mar de este rincón del
Ortegal, ansiosos de conocer y de saber de otros alejados países y culturas. Hace
amigos, buenos amigos.
87
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Ben-Cho-Shey, como firmaba muchos de sus escritos Xosé Ramón
Fernández-Oxea, sabía que el Camino de Santo André de Teixido tenía nombre propio y
mucho peso en la comarca y fuera de ella y entendía que, por estar donde está, fuera
conocido como el Santo André de Lonxe, como había sido bautizado tanto en las
Mariñas lucenses de Ribadeo como en la Terra Chá o en las Mariñas de Pontedeume,
Betanzos y de A Coruña (las llamadas Mariñas dos Condes y dos Freires); y también por
las tierras de la Costa da Morte, Pontevedra, Ourense o Portugal, e incluso en León,
Castilla, Vizcaya, Navarra o Francia. De todos esos lugares venían peregrinos en busca
del sosiego y salvación que daban la fama al santuario. Santo André también era
conocido en la Europa de la Baja Edad Media y en el Renacimiento, pues algunos de los
peregrinos que hicieron este largo camino provenían de alejados países: Estacio de
Normandía, que se quedó a servir al Prior de Régoa en el siglo XVI; u otros franceses,
alemanes o genoveses, por citar algunos. Muchos pasaban, alguno quedaba. Vivos o
muertos.
Decimos que es largo el camiño de Santo André y eso lo acredita el origen de los
peregrinos y la literatura relacionada con el santuario, que se contaba de feria en feria,
de pueblo en pueblo y de romería en romería, pues sin ir a Roma (de ahí lo de romería)
se celebraban muchas fiestas en los santuarios gallegos, en los que el santoral era muy
amplio.
Cambios y modificaciones
Una de las cosas que tenemos que recordar es que, con respecto a aquellos años,
en la actualidad el poblamiento representa nuevas formas de organización, destacando
la concentración del mismo en las villas y en los cascos urbanos por los que atraviesa el
camino. El abandono del medio rural es muy acusado y el descenso demográfico va a la
par: poniendo como ejemplo el propio concello de Ortigueira indicamos que en el año
1927 superaba los 21.000 habitantes y en la actualidad no llega a los 6.000 (hay que
tener en cuenta que desde el año 1987 Ortigueira perdió varias parroquias al crearse el
nuevo concello de Cariño, que en cualquier caso en la actualidad no llega a los 5.000). El
concello de As Pontes representa el fenómeno contrario, pues con el asentamiento del
grupo empresarial Calvo Sotelo –que explotó la mina de carbón desde los años cuarenta
del pasado siglo XX– se necesitó mucha mano de obra, lo que dio lugar a un notable
incremento demográfico que perdura en la actualidad (pasó de 4.900 en el año 1931 a
superar los 15.000 habitantes a día de hoy).
Recorrer este itinerario en el presente supone que la vida en el medio rural que
observaron nuestros caminantes también cambió. Era muy distinta de la que hoy nos
queda, incluso de la que describe D. Ramón Bascoy Pérez en los años sesenta del
pasado siglo XX cuando escribe sobre los mitos y tradiciones de Santo André de
Teixido7 y del viejo Camino de los Romeros; o incluso de como la describe Rafael Usero
7
Bascoy Pérez, Ramón. La comarca del Ortegal en el II milenio antes de Jesucristo, Imprenta Fojo,
Ortigueira 1956. En este trabajo, además de descripciones muy detalladas de los caminos que
conducen al santuario de Teixido, también destacan los mapas, pues Bascoy tiene el acierto de recorrer
el Camino desde varios lugares: desde la villa de As Pontes, desde la de Ortigueira, desde Cedeira o
desde las tierras limítrofes de Valdoviño. En aquella época aún vivía gente en esos lugares al pie del
camino. En la actualidad muchas de las viviendas están deshabitadas, pero se conservan muchas de las
ermitas, túmulos y amilladoiros. Las hipótesis del bueno de D. Ramón Bascoy llegarán a conocimiento
88
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
en 1974 cuando nos habla del santuario de Santo André de Teixido. La aparición de los
vehículos a motor por un lado redujo el número de los caminantes, y por el otro cubrió
de asfalto buena parte de los antiguos caminos. De la valoración que hagamos de todo
esto dependerá el resultado de cada opinión: una lástima por las muchas pérdidas, y un
avance por algunas modificaciones. Pero en general podemos hablar de una pérdida
irreparable en muchos aspectos, pues la velocidad con la que se desarrollaron muchos
acontecimientos impidió una buena planificación que debemos suplir rescatando los
restos máis notables de ese pasado y poniendo en valor lo que de esa cultura nos
queda, sea material o inmaterial. Las construcciones, las aldeas, el atuendo, los medios
de locomoción, los medios de comunicación, son fiel reflejo de ese cambio que hemos
visto pasar sin enterarnos. La tierra y las gentes de los años veinte del pasado siglo
tenían su propia perspectiva condicionada por la escasa o nula formación académica y
condicionada por la religión; la perspectiva actual es muy diferente, como la época que
nos tocó vivir. Incluso se puede argumentar –recordando a los clásicos– que pasamos
del mito al logos; pero seguimos preguntándonos por el mito. El Camino sigue siendo el
mismo, las coordenadas geográficas por donde pasa no variaron y todo lo relacionado
con él despierta una atracción de la que es difícil abstraerse. Por eso muchos escritores
e intelectuales dejaron escrita la impresión que les causó este lugar, entre los cuales
podemos destacar, además de los ya citados, a Camilo José Cela o José Luis
Sampedro8, que conoció esta comarca con motivo de su participación en la Universidad
Popular de Ortigueira, y de esa impresión dejará un recuerdo de Ortigueira y del
Ortegal en su obra Real Sitio (1993). Como ellos, muchos otros quedan prendidos del
lugar de Teixido y de su pasado, lo que no es nada extraño pues, siendo Santiago de
Compostela lo que es, teniendo mucho arte y mucho poder a lo largo de los siglos, no
tiene ni la paz ni la magia ni la belleza natural de Santo André de Teixido.
Las vías de comunicación de la comarca
Del pasado al presente
En los años veinte del pasado siglo la tierra de Ortegal carecía de modernas vías de
comunicación: solo se había construido la carretera de la costa desde Liñares hasta
Ortigueira (inaugurada en 1870), y las vías por las que circularía el tren eran solo tramos
explanados entre puentes en construcción por donde pasaría el ferrocarril mucho
después (tanto el de Mera como el de O Barqueiro no estarían rematados hasta el
comienzo de los años treinta, pero los railes solo se tenderán en la década de 1960). En
el tren vendrán pocos romeros.
En el primer cuarto del siglo XX existían una línea telefónica, otra telegráfica y el
correo que comunicaba la villa de Ortigueira con Ferrol, Coruña y Viveiro. Un coche de
línea a motor también comunicaba estas mismas ciudades y villas. A Cedeira le pasaba
otro tanto: la carretera del Campo do Hospital a la villa cedeiresa y la que la comunicaba
de muchas personas; algunas recogerán esa línea argumental, como fue el caso de Sánchez Dragó. El
culto precristiano, el mundo griego, la magia, los mitos..., mucho campo abierto como para no andar
con mucho cuidado.
8
En una entrevista a José Luis Sampedro, cuando se le pregunta por el fin que le gustaría tener,
contesta: «Al final del río, en una ría gallega, estoy pensando en Santa Marta de Ortigueira, por ejemplo,
en donde pasé unos días excelentes…»
89
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
con Ferrol estaban en trámites para la ejecución de por lo menos parte de los
respectivos trazados.
Los accesos a Santo André permanecerán casi inalterables: solo se había abierto un
tramo del llamado Camiño Novo en la zona de A Capelada, concretamente entre el
lugar de A Cruz y el de Biduído. Hasta que a finales de los años sesenta se construyen
pistas que andando el tiempo se asfaltarán. No pudo ver esta obra el bueno del cura D.
Manuel Miragaya –a quien cita Pedrayo– pues la muerte le llega en mayo de 1965. Sí la
verá y luchará por esos accesos el cura D. Xulio Ladra, como los alcaldes de Cedeira y
Ortigueira o el presidente de la Diputación Provincial, así como los miembros de las
cofradías de pescadores de la comarca. Y por supuesto muchos vecinos que, con
algunos más, crearán un patronato con muchas más ganas que medios. En El Ideal
Gallego –periódico muy leído en la comarca en aquella época– y en La Voz de Galicia o
en La Voz de Ortigueira, se publicarán muchos artículos y páginas dedicadas a este
asunto. Al fin se consigue la apertura de la tan ansiada carretera, tanto desde Cedeira
como de Ortigueira y del puerto de Cariño. Todas siguen viejos trazados con algunas
modificaciones. Las postales de Santo André pasan del blanco y negro al color, salen en
las revistas y llega la TVE al santuario.
Santo André sale parcialmente del aislamento: ya pueden bajar la cuesta de
Cedeira o la de Ortigueira aquellos peregrinos mayores o enfermos, pero no por el
camino viejo (el de O Amilladoiro), sino por la nueva carretera. Autobuses y turismos
visitarán Teixido casi todos los días, desde la primavera al otoño y por supuesto por el
día del santo, el 30 de noviembre. Además, Teixido entra en los hogares a través de la
televisión y de los periódicos y con esa gran novedad comenzará también una paulatina
modificación de las costumbres, hacia la modernidad de los últimos años del
franquismo. Por unos años los caminos viejos solo los usan unos pocos nostálgicos para
andar a pie, si bien la tradición sigue y se recuperará la costumbre de caminar que nunca
había desaparecido totalmente. Los de la comarca hacen la ruta y caminan por las
nuevas aldeas y por las antiguas que nos quedan, y otros prefieren atravesar los
caminos viejos, aunque los pique algún tojo o los acaricie una retama, pues durante un
tiempo se descuidaría el mantenimiento.
La ruta de la andadura del 1927
De Ourense a Monterroso
El influjo de Oseira, de San Salvador de Masma y de Ferreira de Pallarés
Un rico patrimonio al lado del Camino
La dirección de un camino es una línea que lo soporta: lo que nos hace andar,
además de la fuerza y de la voluntad, es el sentido marcado por esa línea, pues sin él no
vamos a ningún lado. Con el sentido de la marcha sabemos de donde salimos y a donde
llegaremos, y si vamos o venimos hacia un lugar, a un origen.
Por esta zona, desde Ourense a Monterroso o al revés, se cruzan varios territorios
antiguos, que por lo tanto fueron motivo de interés y de disputa por la sociedad
medieval. La mayor parte de los monasterios de la comarca recibían propiedades por
vía testamentaria, además de las que habían sido concedidas por los fundadores. Eso
supuso que en muchos casos las propiedades de los monasterios estuvieran fuera de su
coto, en lugares de otras jurisdicciones. Los monasterios, después de recibidas las
90
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
propiedades, tomaban posesión de ellas y, si estaban yermas, las repoblaban. Por esa
razón debían tener los caminos abiertos, también para los curas que predicaban las
bulas de las Cruzadas y otras cuestiones similares.
En el camino de Ourense a Lugo encontramos pues varios lugares pertenecientes a
esos monasterios desde el principio, que eran lugares del monasterio de Oseira, hasta
llegar a Lugo; encontramos otros muchos lugares que pertenecieron o bien a San
Salvador de Masma, a Samos, a Ferreira de Pallarés o a su anexo Vilar de Donas, o
Portomarín, por citar algunos. Por esa ruta donde se asentaron en su día estas granjas
de pasado monástico fue por donde vinieron de Ourense a Lugo nuestros
protagonistas.
De la importancia de su pasado destacamos una breve relación descriptiva y
referencial del primer tramo del Camino, de Ourense a Ferreira de Pallarés, que prueba
parte de lo dicho, así como su antigüedad, pues son datos del siglo XII y XIII:.
Buciños:
Documentos del siglo XII:
 Testamento de Muni Gutierres de Bucinos. Torre de Buciños. Mandas
testamentarias otorgadas por Munio Gutiérrez de Buciños, por las que manda
ser enterrado en el monasterio de Santa María de Oseira y lega sus bienes de
Trasmonte, Surrego y Barrio. Archivo Histórico Nacional, CleroSecular_Regular,Car.1509,N.19
 El monasterio de Santa María de Oseira y Oveco Luz cambian ciertos bienes.
Archivo Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular,Car.1516,N.9
 Sancha Muñoz cambia con el monasterio de Santa María de Oseira un casal en
Santa Eulalia de Aguada, en Sever, por un casal en la villa de Buciños. Archivo
Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular,Car.1515,N.3
Gostei:
 Esteban Eanes, vecino de Gustei, vende al monasterio de Santa María de
Oseira el casal de Outeiro, sito en Vilarnaz. Archivo Histórico Nacional, CleroSecular_Regular,Car.1548,N.19
Reádegos:
 Mandas testamentarias otorgadas por Pelayo Fernández de Rodeiro. En el
pergamino figura como Riadigos, y también se cita Vilamarín. Archivo
Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular,Car.1527,N.1
 El monasterio de Santa María de Oseira afora a Pedro Lorenzo, notario, y a su
mujer Domingo Pérez un casal en Readegos. Archivo Histórico Nacional,
Clero-Secular_Regular,Car.1549,N.1
Mouricios, San Cristobo de:
 El monasterio de San Salvador de Asma afora a Pedro de San Cristóbal y a
Teresa Yáñez, su mujer, el casal de Ramos, un molino en Peña y una casa en
Fondo de Vila, sitos en la feligresía de San Cristóbal de Mouricios. Archivo
Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular,Car.1074,N.10
 Mayor Rodríguez de Nande, moradora en la feligresía de Santiago de
Requeixo, vende a Fernando Cocheiro, morador en la feligresía de San Cristovo
91
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
de Mouricios, las heredades y derechos de patronazgo que heredó de su padre,
Vasco
de
Nande.
Archivo
Histórico
Nacional,
CleroSecular_Regular,Car.1078,N.1
Olveda:
Foro a favor del monasterio de Ferreira de Pallarés.
Ferreira (reliquias):
 Relación de las reliquias que hay en la iglesia de el monasterio de Santa María
de Ferreira de Pallares. Pergamino del siglo XII, Archivo Histórico Nacional,
Clero-Secular_Regular,Car.1085,N.15
 Otro: Apeo del lugar de Palas de Rei. Por el Camino Francés.
Ourense, Viana, Monterroso, Palas de Rei, Guntín, Lugo, Vilalba…
Los caminos que comunicaban las ciudades de Lugo y de Ourense son diversos,
siendo el más antiguo la Vía Romana, que se dirigía desde la ciudad de Lugo a la villa de
Chaves, pasando por la ciudad de As Burgas, y al que se añadirán ramificaciones más
tardías hechas para comunicar con esta vía los grandes monasterios de la zona, sobre
todo los de Oseira, San Salvador de Masma, Portomarín y Ferreira de Pallarés, o el de
Vilar de Donas, en tierras de Guntín.
Pero el tramo seguido por Pedrayo y compañía no fue uno exclusivamente:
siguieron un pequeño tramo de esa antigua vía romana y después se desviaron hasta
Viana en Chantada, pero lo hicieron dejando a un lado la ruta principal que unía
Ourense con Chantada para seguir la de Monterroso y Palas de Rei, pues lo que ellos
querían ver estaba por esa parte. Pasado con historia el de esas tierras, cuando menos
la escrita, y con importantes restos arqueológicos y arquitectónicos, de pasado
monacal.
La evolución propia del paso del tiempo, con la expansión de las villas
altomedievales y la aparición de los burgos, vilares y granjas de fundación monacal,
hicieron que esa antigua vía romana se complementara con otros caminos. Esa
evolución se comprueba sobre todo a partir de la Baja Edad Media, ya que a partir de
esa época nacerán esos nuevos poblamientos, notándose a partir del siglo X y del XI el
nuevo asentamiento de las órdenes religiosas que provenían de Francia, ayudadas por
la nobleza gallega: si primero habían sido los cluniacenses favorecidos en Galicia por
Dalmacio y por Xelmírez, después serían los cistercienses, favorecidos por el poderoso
conde gallego Fernán Pérez de Traba; por lo que en la Iglesia coexistieron y rivalizaron
el rito de los francos con el romano, trayendo corrientes innovadoras al Reino de
Galicia.
Por este tiempo nacerán los grandes monasterios gallegos, que ejercen una gran
influencia, también en todas sus variantes del Camino Francés. Compostela era un gran
centro de peregrinación de la cristiandad, creciendo en importancia y poder y con ella
los grandes cenobios, pues los reyes y los condes, que antes se enterraban en la
catedral de Oviedo, lo hacen ahora en la catedral compostelana, sobre todo a partir de
los siglos XII y XIII. En los monasterios gallegos que están brotando comenzarán a hacer
sus enterramientos los señores de la guerra, los condes e hidalgos que crecen con el
oficio de las armas ayudando a los reyes de Castilla en la conquista por el sur; en cuyo
92
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
caso estaban muchas familias de esta zona, como los Rodeiro, Ulloa, Taboada, Temes,
o los López de Lemos, por citar unos pocos. Pero otros muchos lugares de culto bien
más humildes que la ciudad del apóstol crecerán también, pues a ellos se acercará la
gente sencilla, la que no puede ir a Santiago. Muchos santuarios y monasterios de la
Ribeira Sacra y de los valles por los que pasa el Miño son un ejemplo de eso; algo similar
ocurre en Santo André de Teixido, que será uno de esos lugares de culto visitado por la
gente sencilla que va en busca de esa cada vez más escasa humildad, además de
muchas otras cosas; por eso fue por lo que también hicieron ese viaje nuestros
admirados peregrinos, pues la ruta a Santiago ya les era conocida: la de Teixido será
todo un descubrimiento.
Pedrayo, Risco y Ben-Cho-Shey sabían que de la ciudad de Ourense (salieron el 4
de julio y llegaron el 11 a Teixido) a Lugo había unos 94 kilómetros, por lo que
decidieron hacer el camino por la ruta más próxima a la Sierra de O Faro, por los
caminos viejos que recoge el mapa de Domingo Fontán, caminos que en la actualidad
quedan un poco distantes de la nueva carretera comarcal, que es la que figura
destacada en los mapas actuales. Atravesaron por el margen oriental de la sierra de O
Faro donde existía un camino primitivo que subía próximo al cordal que comunicaba
esta ruta con el monasterio de Santa María de Oseira. El camino elegido pasaba por la
tierra de Chantada (donde está la Viana que figura en el mapa de la portada de la
primera edición del libro Pelerinaxes) y de la de Ulloa, hacia Monterroso, desde donde
se dirigen a Palas de Rei, donde se cruzaron con el camino que lleva a Santiago
procedente de Portomarín y Sarria, es decir, con el Camino Francés a Santiago. Como
dijimos esta ruta atraviesa las hermosas tierras del partido judicial de Chantada y los
viejos territorios de A Ulloa y Monterroso, de pasado romano, condal y monacal, pues
estaba bajo la encomienda de los condes de Montenegro y de Monterroso; y en esta
amplia comarca se erguirían algunos de los más singulares monasterios de la ribera
chantadina y de la ourensana del Miño9. En el año 1927 las cosas habían cambiado
mucho porque entre finales del XIX y comienzos del XX se habían ensanchado esos
viejos caminos y se habían construido las carreteras comarcales que atravesaban
concellos, parroquias y aldeas para comunicarlos con las capitales de provincia.
Fenómeno ese necesario promovido por los gobiernos liberales e incluso por la corona,
pues el avance en ese campo ya se hacía imparable. Los viejos caminos de Lugo, como
los de las otras provincias gallegas, sufrían un cambio en muchos kilómetros de su
trazado, una desaparición. Muchos puentes medievales desaparecían y se construían
otros, todos por el mismo estilo, más anchos y de mejor firme, incluso con adoquines en
las entradas de villas y ciudades. El adoquín fue un signo de distinción muy usado en la
construcción de las obras públicas por esa época, reservándose su uso a esos tramos
urbaños o semiurbanos, mientras que el resto era un firme de piedra y escombro
cubierto con graba fina y poco más. Otro tanto acontecería con los árboles que fueron
empleados para adornar los paseos o como estribos de la calzada, árboles que lo mismo
eran olmos que chopos, y que en muchos casos se conservaron hasta finales del XX,
9
Uno de los más antiguos es el de Santa María de Ferreira de Pallarés en Guntín, fundado un poco antes
del 898 por los condes don Ero y su segunda mujer, doña Elvira. En el 1100 se acogerá a la regla de San
Bieito. Este monasterio es una de las visitas obligadas al pasar por esta comarca, pues conserva buena
parte de su rico patrimonio material, a pesar del paso del tiempo y de las circunstancias.
93
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
cuando al ampliarse la carretera fueron cortados por el pie. Para comprobar esto basta
con ver las fotografías de alguno de los cartularios de Ferrer, hechas a comienzos del
siglo XX en las cuatro provincias gallegas: a la entrada de las villas vemos esta práctica,
también en Lugo y sus alrredores, en Rábade, Vilalba, Chantada… Esos aún fueron
paisajes vistos por los ojos de Pedrayo, Risco y Ben-Cho-Shey. Hoy es todo muy
distinto.
Camino Francés de Lugo
Antiguos caminos de rodadura y de caballerías
Los caminantes a Teixido siguieron por caminos de rodadura y de cabalgadura
hacia la ciudad de Lugo y después a Vilalba. A pesar del que se pueda pensar en la
actualidad, esta fue una ruta muy concurrida a lo largo de los siglos, pues tanto Lugo
como Vilalba contaban con hospitales para peregrinos y leprosos. En Lugo con mayor
razón, pues se juntaban varios caminos procedentes de diversos lugares, destacando el
Camino Francés que venía de Castroverde, donde también había asistencia hospitalaria;
y el Camino Francés que venía de Meira (procedente de Órrea, A Pontenova y
Taramundi, en el camino de Oviedo; y el que atravesando Trabada procedía de Ribadeo
y de Castropol), donde se erguía el importante Monasterio de Santa María de Meira,
que también contaba con un hospital. Este era el Camino Francés que procedía de
Oviedo por el interior (otra rama iba por Mondoñedo y por la costa), y que venía por
distintos lugares donde había asentamientos poblados con hospitales y albergues y con
el sistema defensivo que suponían las murallas de las villas, más los castillos, como era
el caso de Miranda, Navia o Burón.
La ciudad de Lugo era, claro, una de las más importantes de este tramo del camino,
pues contaba con un recinto amurallado, con catedral, con varios conventos y
hospitales y con la milicia que se encargaba de dar seguridad a todos los viajeros, sobre
todo dentro del recinto amurallado pero también fuera de el. Como lugar seguro, Lugo
era un importantísimo centro de comercio, pues todas las mercancías que entraban y
salían para León y Castilla pasaban necesariamente por ahí, así como las que se dirigían
a otras villas y ciudades gallegas, incluso por la vía fluvial del Miño, como era el caso de
la que venía de Ourense.
El patrimonio de la ciudad de Lugo y de sus alrededores es buena prueba de eso y
no existe ciudad en Galicia que pueda competir con ella (sin menoscabo de ninguna
otra), pues atesora un variado catálogo artístico con muestras singulares de diferentes
épocas y estilos que sin duda son su mejor señal de identidad. La Iglesia de Lugo incluso
fue la organizadora de la repoblación de un amplio territorio del noroeste gallego en
tiempos de Odoario, a partir del siglo VIII, en tiempos del rey astur Alfonso I; y dentro
de sus murallas, sobre los restos romanos, se edificará su importante catedral y los
palacios episcopales y la casa consistorial, que suplirá las funciones del viejo castillo
medieval y de sus torres.
La parada en Lugo era pues obligatoria para los caminantes, donde siempre hubo
fondas y posadas que daban cobijo a los camiñantes y sus cabalgaduras y donde
también existía toda una infraestructura gremial garante de cualquier servicio o
necesidad. Así se mantuvo durante toda la Edad Media y en el Antiguo Régimen. Hoy
conserva una gran parte de ese pasado, que es uno de sus mejores recursos y que
engrandecen este camino, sin el protagonismo cobrado por Compostela pero con
94
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
mucho mérito. Toda la ruta del Camino Francés que pasa por Lugo atraviesa por tierras
y lugares antiguos, llenos de patrimonio y de historia escrita y de memoria que con
seguridad merecen otro tratamiento, pues tanto Oviedo como Lugo tuvieron, además
de su pasado prerromano y romano, las antiguas Sedes episcopales desde donde se
expandieron los distintos poderes estamentales hacia otros territorios, sobre todo a
partir de los siglos VIII y IX. Otro tanto pasó con la sede Auriense, que tuvo relevancia
similar después de la dominación sueva y visigoda, pues fue Ourense la ciudad segura
donde se escondió un tesoro de monedas de esa época, monedas del siglo VII que
prueban la importancia y el poder que tuvo en Galicia esa nobleza sueva primero y
después la visigoda, quedándonos buena parte de su cultura; prueba de eso son los
resultados proporcionados por el estudio de la toponimia.
Monterroso, Lugo, Outeiro de Rei, Rábade
Vilalba, una villa condal en el Camino
Si Roupar era un punto importante en la ruta, Vilalba no era menos. El camino que
pasaba por Vilalba, Outeiro de Rei y Lugo era lo que se dirigía a Castilla y a Asturias por
el interior –aunque había otro ramal del Camino Francés que iba y venía de Ribadeo y
Mondoñedo, enlazando con el camino que iba a Betanzos y también con el de
Baamonde, en dirección a Santiago de Compostela, en ambos sentidos.
Vilalba fue primero centro del condado de Montenegro, y también figuró unido
bajo el mismo conde que el de Monterroso, pues en las documentaciones diplomáticas
de varios monasterios consta que fueron tenientes de Montenegro y de Monterroso
tanto el conde Gómez González como su hijo Rodrigo Gómez, condados que, fallecido
este último sin descendencia legítima, pasaron a la corona bien avanzada la segunda
mitad del siglo XIII. Fue también centro de poder eclesiástico pues era cabeza del
Arcedianato de Montenegro. Los Rodeiro, que tanto aprecio tuvieron al monasterio de
Ferreira de Pallarés, también figuraron como Tenientes de Monterroso en más de una
ocasión, pero el condado de Montenegro parece que lo llevó en exclusiva la rama del
citado conde Gómez González, descendiente de la poderosa casa de Traba.
Vilalba pasará por varias épocas de señorío, como fue el caso de la casa de Andrade
en los siglos XIV y XV, vuelve a ser villa condal bajo esta familia, y después pasa a la de
los condes de Lemos y Andrade, familias a las quien perteneció a partir del siglo XV y
XVI, llegando a esta última por vía matrimonial. Por lo tanto su importancia fue en
aumento. Contaba con el recinto amurallado, un fuerte castillo que se conserva
actualmente y fue reedificado en el siglo XV, dos hospitales –el de la Magdalena o de
San Lázaro, extramuros, y el de Santa Catalina, de peregrinos– y también alguna
posada. En el catastro de Ensenada del año 1752, en la pregunta 30 del interrogatorio se
habla de la existencia en la villa del Hospital de Santa Catalina, y en El Eco de Villalba del
20 de noviembre del año 1911 se recoge la crónica donde relaciona los dos hospitales,
además de la filiación de alguno de los peregrinos extranjeros fallecidos en él.
Como hemos visto anteriormente en los hospitales de Ortigueira, la naturaleza de
los fallecidos es diversa como en el caso de Vilalba, pues encontramos las partidas de
algún siciliano, de dos alemanes y de varios soldados. Lo mismo sucede en el hospital
de San Xoán de la villa de As Pontes, donde fallecieron varios peregrinos y soldados,
pues esta vía era la utilizada por la milicia que se dirigía a la costa, o de la costa hacia el
interior, sobre todo después de que la villa de A Graña y Ferrol hubieran cobrado
notable importancia por las construcciones militares llevadas a cabo a partir de los
95
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
siglos XVI, XVII y XVIII. Los peregrinos disponían de asistencia gratuita, por lo que los
hospitales y albergues eran los más usados para aquellos que carecían de medios
económicos suficientes.
Rábade fue otro lugar de paso en el camino, estando el Puente de Rábade presente
en la documentación medieval ligada a la familia de Rodrigo Fernández de Mirapeixe
desde el siglo XIII. Los puentes fueron testigos de ese devenir de caminantes de todas
las clases, y Rábade tiene sobrados motivos para considerarse un lugar significativo en
esta vía. Su pertenencia al coto de Outeiro de Rei le dio mayor importancia, y así estará
en las manos de varios señores, como fue el caso de Galaor Osorio, el yerno del Mariscal
Pedro Pardo, o del propio conde de Lemos Rodrigo Enríquez a finales del siglo XV.
Proteger los puentes era un deber y una necesidad. Los caminos de ambas riberas del
Miño están unidos por puentes, orlados de manantiales, de casas Torre y de fincas de
buen pan. Garantizaban sustento a la comunidad rural gallega a lo largo de los siglos.
Pazos y casas fuertes que tuvieron protagonismo en las revueltas Irmandiñas de los
siglos XIV y XV, y que dejaron muestra de su poder construyendo esas casas torre,
adornándolas con los escudos de las armas de los fundadores de los mayorazgos.
En la tierra de Outeiro de Rei se encontraron algunos restos del Paleolítico y del
Neolítico; así como de su pasado romano, como una ara dedicada al dios Lucoubo que
se conserva en el Museo Arqueolóxico e Histórico de A Coruña; y parece también que
fue un punto de confluencia de la antigua red viaria romana que comunicaba Lugo con
la costa. En la Edad Media será también asentamiento de muchas familias hidalgas,
como son las casas de A Barreira, de donde saldrá una rama de los Ribadeneira, de los
Ares, o los de A Fraga; o la casa de Mirapeixe, de los Pardo, y de muchos otros. Sus
casas y pazos, restos de ese pasado medieval, y del moderno, se marchitan hoy, y
muchas fueron vendidas, pues el sistema que las mantenía, a base de foros, fundación
de mayorazgos y rentas, ya no existe.
Plazas y sotos en el camino donde se hacían ferias, cruceros de la Terra Chá,
hórreos y graneros de magnífica fábrica. Canteros que desaparecieron, iletrados en la
mayor parte de los casos pero maestros con el cicel y el buril. Esa es una de las mejores
muestras del arte popular y señorial que se conserva a las orillas del Camino Francés y
Real, pues no solo hay ermitas, iglesias y monasterios. A la carretera que hoy sirve de
entrada en la ciudad de Lugo se le llama hoy carretera de A Coruña, pero eso se lo
debemos a la modernidad del siglo XIX: antes era el Camino Real o Camino Real
Francés, de Lugo a Vilalba, o a As Pontes, y a la inversa. El trazado de las nuevas
autovías partió esos viejos caminos, y los tramos que quedan urge señalizarlos y
protegerlos. La Autovía del Cantábrico a su paso por Vilalba también hizo el suyo.
La importancia histórica del Couto de Roupar en el camino. El Castillo de O Courel
La ruta de Lugo a Roupar (Lugo, Outeiro de Rei, Rábade, Saavedra, Trobo, Nete,
Ladra, Noche, Vilalba, Mourence, Santa Baia, Candamil, Cabreiros, Roupar)
Roupar era uno de los lugares de cruce en la ruta del Camino Francés, donde se
juntaban los caminos de Viveiro y Lousada y el que iba y venía de Vilalba, junto al que
iba a Betanzos. De Roupar y Xermade eran muchos de los arrieros que trabajaban en
esta vía tan importante para el comercio, pues estaba muy bien ubicada. El cruce de
Cabreiros –antes como hoy– es un referente en los mapas, pues en esa población se
unen varias carreteras que comunican muchas villas y lugares con la llamada Autovía
del Cantábrico, cuyo trazado hizo desaparecer una buena parte de los viejos caminos.
96
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Roupar fue un centro territorial de importancia y de antiguo poblamiento: abundan
los topónimos prerromanos junto a los de origen latino y germánico (posiblemente
estos en mayor cantidad que los otros), como en los territorios del interior de las
provincias de Lugo –las tierras de Baamonde, Parga, Guitiriz, etc. Uno de los datos
significativos que tienen mucho que ver con los caminos es que en Roupar, en los siglos
XIII y XIV, ya está la documentada por varios Privilegios Reales la existencia de un
castillo bajo el mando temporal de García López de Lanzós, y realizaría funciones
defensivas y protectoras de todos los vecinos de las parroquias de ese coto, y serviría al
tiempo de centro de recaudación de rentas e impuestos diversos. En este caso la
beneficiada por ese Privilegio sería una orden religiosa, la de Santa María de Meira, que
también procedía de Francia y tenía abierta la ruta de los Caminos Franceses; en esta
tierra como en otras por esa época ya estaba formada la red viaria y todas las órdenes
religiosas podían atravesar los caminos en dirección a sus monasterios, santuarios o
granjas, al tiempo que crecían los burgos y las villas en el camino. Era la época de las
últimas Cruzadas y de nuevas corrientes dentro del seno de la Iglesia, con el nacimiento
de dos de las órdenes religiosas más importantes, la de los Dominicos y la de los
Franciscanos, mendicantes y predicadores, enfrentados inicialmente en la búsqueda de
nuevos fieles, a los que en muchos casos ya tenían adoctrinados otras órdenes, como en
este caso la de los monjes Bernardos seguían la regla de Bernardo de Claraval, por lo
que los caminos francos por donde se desplazaban para hacer a sus predicaciones no les
eran ajenos. En este caso se habían adelantado y ya controlaban una buena parte del
Camino Francés del interior; esta misma orden en la otra ruta, atravesando As Pontes
hacia el mar de Ortegal, ya tenía bajo su dominio desde el siglo XIII las granjas del Sor
en el coto de Mañón y de As Grañas, y las de San Xiao de Céltigos (Mazorgán y Oldar,
en tierra de Ortigueira), todas ellas unidas a Teixido por el Camino Francés.
Además, y por la seguridad que daba el citado castillo a las órdenes de un noble y
de su milicia, fue también un lugar de concentración de caminos, confluyendo tres de
los más importantes: el de Viveiro por Ourol y Muras, el de Mondoñedo por el coto de
Lousada y el de Lugo, por Vilalba. Además había otro que iba hacia el interior. Los datos
del Camino Francés a su paso por Roupar nos los facilita el Tumbo de Meira en el apeo
que hacen del Couto de Roupar y varias son las alusiones; se cita también el prado de
Romeo y el camino que va a Vilalba cuando se hace el apeo de la finca de A Pedreira del
lugar de O Vilar. La cita explícita del Camino Francés que va a Vilalba aparece en la
declaración hecha por Catalina Fernández, vecina de Roupar, cuando contestando a las
preguntas hechas sobre los lindes del lugar de O Bocelo que era propio del convento de
Santa María de Meira. Del Camino Francés que va para Betanzos nos habla cuando trata
del apeo de la Finca del Portomouro.
Este coto de Roupar pasará por manos de distintos señores: el rey D. Xoán I se lo
dará a Fernán Pérez de Andrade el Boo en el año 1380, y en el siglo XVI lo comprará a los
monjes de Meira D. Pedro Ponce de León Maldonado. Cuenta además con los
privilegios reales de casi todos los reyes de Castilla a partir de Fernando III, lo que
denota su importancia y lo protegido que estaba, pues razones no faltaban.
De As Pontes a Ortigueira
Nuestros caminantes en el año 1927 eligieron la ruta marcada por el viejos caminos
desde la Vila de As Pontes a Santa Marta de Ortigueira: atravesando el monte Caxado,
y continuando por San Xoán de Insua bajaron a Mera, para desde allí dirigirse a San
97
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Claudio, Senra y Cuíña, por donde entraron en la villa de Santa Marta. Después, desde
el puerto de Ortigueira cogieron una lancha e hicieron la travesía de la ría hasta la
desembocadura del río Mera, donde desembarcaron. El viaje en lancha por la ría fue un
regalo para sus ojos, pues vieron la grandeza y riqueza de los valles que la conforman,
así como el delta del río Mera. Las lanchas del pasaje ortigueiresas hacían esta labor con
los vecinos y caminantes cuando menos desde el siglo XIV y XV, pues el concello vendía
esos derechos de barcaje al mejor postor. La ría tenía tres zonas o lugares de paso: de
San Martiño de Luama a Sismundi; de Santa Marta a Fornelos (en Santo Adrao de
Veiga); y de Santa Marta hasta la desembocadura del río Mera, dejando también a los
vecinos ribereños en algún puerto como eran en río Mayor en Senra, los de A Madeira o
el de O Espiño en San Claudio, o en O Peago, que era donde desembarcaban los de
Mera y Santo Adrao.
Al desembarcar cogían la ruta del viejo Camino Francés, el Camiño Frolido de
Pedrayo (llamado también de los Romeros, o de Santo André) próximo al lugar de As
Raíces ya en Santo Adrao de Veiga, desde donde se dirigen al lugar de O Casón, y
pasando a un lado del lugar de A Pena do Vilar suben hacia el Penido do Castelo, donde
se asientan los restos de una fortaleza altomedieval, llamada también Castelo do
Aguzadoiro o de A Pena do Vilar. Pasan muy próximos al Pozo do Inferno, pero nada
dice de ese pozo temible. Pedrayo describe esta zona y parece un poco impresionado
por los robles que cubren el camino angosto que da acceso a la cima del monte, pues es
una subida prolongada, a pesar de ir montado en un caballo. Lo mismo le acontece en
presencia de la cascada próxima al lugar de A Cruz, pues el camino era duro y aunque la
subida es muy empinada le mereció la pena. Parece pues que no se enteraron de la
existencia del Pozo do Inferno, pues de eso nada se dice; seguramente la dificultad del
acceso lo impidió, o el miedo del guía, pues aún hoy es un lugar que infunde ciertos
miedos.
Ya arriba, en el llano del monte, llegan al lugar de A Cruz y descubren las primeras
casas de la aldea de A Capelada que dejan a la izquierda; pasan a un lado de la ermita
del Socorro Novo en el lugar de Biduído, por el de Candocia, y llegan a la ermita del
Socorro Vello, en el lugar de Meizoso, dejando también a la izquierda el viejo camino de
Reboredo. En toda esta zona tienen fuentes de agua fresca y cristalina. Ya se
encuentran en tierras cedeiresas. Cuando llegan al campo de A Armada ya respiran
aires salados, pues al otro lado, a menos de cuatro kilómetros, está Santo André y en la
lejanía el mar abierto de un azul intenso. La vista del océano impresiona y se distingue
perfectamente el arco de la Tierra. Atravesaron una sierra pasando del nivel del mar a
rondar los 500 metros de altura, para bajar hasta la costa de Teixido, dejando a la
derecha el lugar de Teixidelo, y al fondo A Herbeira (con su garita de vigilancia) que se
yergue a más de seiscientos metros sobre el nivel del mar, siendo el acantilado natural
más alto de Europa y que antes como hoy sigue enamorando, con su sombrero blanco
los más de los días, explicado modernamente como efecto Föhn.
Bajan la cuesta de Ortigueira por O Amilladoiro, camino orlado de avellanos antes,
y ahora de múltiple vegetación incluidos los eucaliptos. La tradición habla de las siete
vueltas del camino de bajada, como si hubiese sido trazado por una serpiente, pues los
que provienen de Cedeira también las tienen. Llegan a la laguna, que como es el mes de
julio puede que no tuviese mucha agua y tampoco es nombrada por Pedrayo. El camino
está orlado de árboles y los cultivos que vieron (y hoy desaparecieron) eran de patatas,
centeno, trigo y maíz, necesarios en aquella época para el ganado y para la gente de
Teixido. Ganado también encontraron y hoy tampoco falta: pasta libremente, pues lo
98
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
que antes eran vegas ahora son pastos cerrados. Las patas de los animales desgastan el
camino y derriban parte de los cercados de piedra; poco queda ya pero es recuperable.
Por este camino bajaban arrodillados los creyentes, los ofrecidos romeros en busca de
la salud perdida, la de ellos o la de algún ser querido, pues venían ofrecidos.
Recordemos aquí antes de continuar con el peregrinaje la edad de nuestros amigos:
el mayor de ellos era Risco, con 43 años; Pedrayo tenía 39 años, pues había nacido en
1888; y Xosé Ramón Fernández-Oxea había nacido en el 1887, por lo que tenía 40. Nada
que objetar pues con esas edades aún se es muy joven para subir y bajar las cuestas de
Teixido. Las continuas subidas y bajadas causan mayor fatiga pero la llegada al pueblito
de Teixido es el mayor premio para el cuerpo y para el espíritu de los caminantes. En
Santo André repondrán fuerzas, como las reponemos hoy.
Un documento importante del año 1692
La prueba que certifica que Ortigueira era una villa del Camino de Santiago y Santo
André de Teixido
Corría el año de 1692 cuando el secretario del Concello de Ortigueira, Bernabé
Freire de Andrade, dejaba escrito en una acta municipal lo que será en lo sucesivo un
punto de referencia documental imprescindible para los estudosos del Camino de
Santiago por la ruta del Norte.
Las conclusiones a la hora de relacionar la causa del paulatino olvido y abandono de
la tradición jacobea por el camino de la costa nos llevan a pensar que fueron debidos al
aislamiento del resto de los caminos y el sucesivo empobrecimiento de la zona. Fue
este un fenómeno sociocultural que propició el abandono de esta ruta que desde
Ribadeo pasaba por Viveiro, Ortigueira y Santo André de Teixido. La desidia, la
ignorancia y el abandono hicieron el resto.
En esta ocasión que se me presenta intento demostrar documentalmente lo que ya
se suponía (antes de dar con el documento que se transcribe a continuación): que la
tierra de Ortigueira estaba en el camino de Santiago, y que en un tiempo todos los
caminos estaban en la órbita de la ciudad del Apóstol, de Compostela. Tal fue su
importancia.
El acta municipal que da fe, hecha el día 5 de junio del 1692:
En la villa de Santa marta a cinco días del mes de junio de mill y seiscientos
y noventa y dos años por ante mi escribano hestando juntos sus mercedes
justicia y ayuntamiento desta dch. Villa y condado que abaxo firmaron =
Dixeron que por cuanto esta villa hes cabeza de partido y punto confinando a
la mar donde suelen concurrir muchas naciones hestranxeras y deste reino y
passo general para Romerías al apostol del Sr. Santiago y Santo André de
Teixido y siendo hestilo usado y guardado de que sus mercedes tienen
obligación de asistir con el mayor adorno y aseo que se requiere para el culto
divino y días de la celebración de la festividad del corpus cristi y procision
general que se hace como oy dia se hiço y en esta dha. Villa por ser dia de dha.
Celebración y siendo de la obligación según en todas las villas y lugares deste
Reino. [...]
99
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
El acta está firmada por los señores Gil Rodríguez Dorado y Aguiar, Alcalde y
Justicia Mayor; D. Manuel Mesía y Solís; el Licenciado Agustín Pardo Alfeirán; y el
escribano y secretario del concello que la redactó, Bernabé Freire de Andrade.
He ahí una prueba más, pues un concello del camino confirma la existencia de una
ruta jacobea que otros documentos indicaban pero no con tan clara precisión y validez
diplomática. Pocos concellos pueden certificar el mismo y a lo mejor tienen reconocido
oficialmente el camino; Ortigueira aún no.
Carta de Teixido et Regula y San Paio dos Freires
Documentos de peso en el camino de Santo André
Del santuario de Santo André de Teixido se ocupó el profesor y cronista oficial de
Cedeira D. Rafael Usero González10, citado repetidamente y con mérito, que de manera
rigurosa rescató del olvido la historia de uno de los santuarios más famosos de Galicia
que, como muchos otros, está íntimamente ligado con el camino de Santiago. El
profesor Usero demostró la existencia de este monasterio ya en el siglo XII, publicando
varios documentos que confirman su antigüedad y la relación de Teixido con la Casa de
Traba, con Sobrado dos Monxes y con la orden de los Caballeros Hospitalarios de San
Xoán de Xerusalén, que fueron los dueños de este santuario a partir del año 1181 en
virtud de una donación hecha por el matrimonio constituido por Doña Urraca González
y el Conde D. Fruela Ramírez.
Al hilo del excelente y escueto trabajo de Rafael Usero continuamos con el estudio
de la relación existente entre la casa de Traba y la fundación de alguno de los
monasterios de Ortigueira, como es el caso del de San Paio. Sin ánimo de repetirnos en
exceso, vemos pues cómo en el año 1171 (en tiempos del rey Fernando II de León) el
conde Gómez González (nieto del conde Rodrigo Froilaz) junto con su hermana Urraca
González otorga una donación de varios lugares de esta amplia zona del noroeste de
Galicia, entre los que se encuentran de nuevo Teixido, Régoa y San Paio dos Freires; en
la donación transfiere todos sus quiñones del monasterio de San Paio dos Freires: «[...]
do tibi omnen meum quinionem sororisque mee Urrace Gundisalvi integros pro cuios
quinione do eidem sorori mee totum meum quinionem de monasterio Sancti Pelagii de
Ortigaria cum suis ómnibus directuris [...]» Como vemos se mantiene la relación de esta
familia con los dos monasterios que habían corrido distinta suerte: Santo André de
Teixido crecerá y San Paio desaparecerá como pequeño monasterio, convirtiéndose su
iglesia en parroquial. Santo André de Lonxe aguantará hasta la desamortización y un
poco más.
La ruta de vuelta por el puerto de Cariño
Muy contentos emprendieron el regreso, y no era para menos pues fueron
agasajados de manera espléndida. Los amigos de Cariño organizadores del almuerzo
no escatimaron en gastos y procuraron langostas en buena cantidad, pues en esa época
abundaban mucho tanto en Cariño como en Cedeira. Incluso recordó Pedrayo al cura, a
quien rebautiza, pues le llama don Andrés, siendo su nombre Manuel. Pero eso es lo de
menos. El cura, Don Manuel Miragaya, también será un cura legendario, pues incluso en
10
Usero González, Rafael. El Santuario de San Andrés de Teixido, 2ª edición, Fundación Villabrille, 1992
100
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
la actualidad se destacan muchos de sus hechos: buen conversador, grande en todos los
sentidos de la palabra, nada temeroso y amigo de la mesa y de los amigos. El café y los
habanos fueron una pequeña prueba de su gentileza como anfitrión. Lástima de no
poder inmortalizar su conversación. Los amigos de Cariño, donde estaba también el
otro Carreño (padre) fueron también los protagonistas de ese viaje. Pancho Pita,
dinamizador de la vida política y del puerto de Cariño, será uno de los comprometidos y
desprendidos amigos que a la vuelta, por el cordal de A Capelada, describirá los lugares
por donde pasaba el viejo camino a San Xiao do Trevo, pues es un buen conocedor de
esa zona.
Por aquel año de 1927 en el puerto de Cariño crecía una prometedora industria
conservera y había más barcos que en Cedeira; por esta razón muchos de los vecinos de
Cariño provenían de otros lugares de la comarca, y también de fuera de ella, pues la
demanda de mano de obra era una necesidad que movía a la gente. En esta población
también brotaba un movimiento obrero que años más tarde pasaría a la acción, pues de
Cariño saldrán algunos de los republicanos más luchadores de la comarca. El propio
Pancho Pita sería uno de ellos, y el influjo del galleguismo y del republicanismo será
más acentuado en este puerto que en otros lugares de la comarca de Ortigueira.
Anocheciendo ya, para finalizar el viaje, habían dejado el viejo camino que se dirigía
a San Xiao do Trevo y, tomando un ramal a la derecha en O Eirado, llegaron al
floreciente puerto de Cariño. Aunque no fue motivo de visita, San Xiao do Trevo es otro
de esos lugares mágicos, si bien no consiguió la fama de Teixido. Se encuentra muy
cerca de los Aguillóns del Ortegal y también pertenecería a la misma Orden religiosa
que Santo André. Al juzgar por los restos arqueológicos encontrados en San Xiao, en
ese mismo lugar existió un asentamiento romano, y en el puerto de Cariño parece que
existió otro: es el mismo nombre romano de Carino el que nos lo recuerda. En Galicia
encontramos varios lugares con ese nombre y todos en la costa: uno en Boiro, otro a la
entrada de la ría de Ferrol, y el que nos ocupa, en la entrada occidental de la ría de
Ortigueira. En Cariño, como en los puertos de Espasante y Bares, coexistieron
industrias pesqueras y de salazón, de origen y tradición romana, pues los restos de los
pilones de salazón encontrados en los dos últimos así lo testimonian, y como
demostraron las excavaciones hechas por Maciñeira a comienzos del siglo XX.
Cariño, que perteneció durante siglos a la parroquia de Santa María da Pedra, era
un puerto en la ruta marítima del Camino Francés y hay cuando menos un dato escrito
que lo acredita; como en el caso del puerto de Bares. A estos puertos arribaban barcos
desde la Edad Media: no olvidemos que los santuarios de Trevo y Teixido se hacían
visibles desde la costa. La fama les crecería como santuarios cristianos, como ya indiqué
muy probablemente en la época de las Cruzadas, pues recordemos que más de una
pasó por delante del Cabo Ortegal, o un poco después.
Otro santuario de renombre situado también en la costa fue el de San Miguel da
Coelleira, en la desembocadura del río Sor; y otro el de San Vicente da Illa, en la entrada
de la barra de Ortigueira. Muchos de estos santuarios cristianos posiblemente ocuparon
lugares de culto anterior, precristiano; esta hipótesis parece plausible, pues parecen
lugares propicios para el culto al aire libre. La cristianización por esta zona costera está
documentada a partir de los siglos XI y XII con fiabilidad, y no antes, pues en el
testamento de Odario aunque se citan varias parroquias de Ortigueira (mantenemos las
reservas sobre el citado testamento, pues lo que se conserva es una copia, no el
original). De haber comprobado totalmente el valor diplomático de esa copia le daría
101
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
unos siglos más de antigüedad probada a varios asentamientos cristianos de esta
comarca, pero insisto, todo esto hay que tomarlo con las oportunas reservas.
Por otra parte los restos encontrados en Teixido son de diversas épocas, desde el
Neolítico y la II Edad de Bronce, y de la Edad Media, véase el trabajo citado del profesor
Rafael Usero. Además de un hacha de bronce, uno de los más curiosos e importantes
restos es el de un elemento arquitectónico, que pudo ser aprovechado como capitel,
donde está grabado un trisquel y tres caras. En el caso de los otros dos santuarios se
echan en falta unas buenas excavaciones. De Cariño a Teixido se hacía la ruta por el
Camino de San Xiao atravesando después por los lugares de A Vacariza, Gándara,
Abeledo, Souto, Vilar, Catadoira, Vila Nova, Rozavella, Campo de Monte, Lodeiro,
Fonte Seixosa, Pena dos Corvos, Herbeira y O Chao da Armada, donde se unía al
camino que venía de Ortigueira; o se venía a coger a Santo Estevo de Sismundi el
camino que atravesaba la parroquia de Santiago de Landoi y subía hasta el lugar de
Meizoso, donde se unía con el de Ortigueira que comentamos antes. Esas eran las rutas
habituales desde este puerto y son conocidas como Camino Francés o Camino de Santo
André.
Desde Santa María da Régoa, en Cedeira, se pasaba por los lugares de Golmar,
Cruz do Carballal, Chan do Carballal, Río Seco, Os Corgos, Calzada do Batán, Cancela,
Barreira, para juntarse después con el que venía de Reboredo, donde estaba la ermita
de San Roque. Desde esa unión el camino seguía por el llano de Ouzal, atravesando
hasta el Cristo dos Carrís, donde tenemos otro amilladoiro; desde allí se baja por la
Costa Grande hasta Santo André. También existe otro ramal que comunica Chímparra
con Teixido, bajando por la izquierda de la Costa Grande, para unirse con él un poco
antes de las casas del lugar de Teixido.
El Camino Francés, que no es Inglés
«Testa en el Camino Francés que va para las Puentes de García Rodríguez […]»
Para documentar este (últimamente) poco conocido y también olvidado camino,
me sirvo de un libro de visitas que mandó confeccionar el obispo de Mondoñedo don
Luís Tello de Olivares, importante porque recoge con orden muchos datos de todas y
cada una de las parroquias visitadas por este obispo en el año 1670. Don Luís, a pesar de
sus padecimientos físicos, estuvo en casi todas las parroquias que estaban bajo su
jurisdicción eclesiástica. Los que realmente escribieron estos datos fueron los rectores y
los curas que poseían estos beneficios eclesiásticos o bien los administraban en su
nombre. Estos libros de visitas eran comunes en todos los obispados, sobre todo si
vivían el tiempo suficiente para llevar a cabo estos recorridos –no todos tuvieron esta
suerte, y murieron antes de cumplir con estos deberes. En el caso que tratamos hubo
suerte, se hizo la visita y el libro, que además se conservó y con el que documentaremos
una aportación que nos indica la existencia del Camino Francés que unía las villas de
Neda y de As Pontes de García Rodríguez: «Otro terreo que llaman dos moiños de
sembradura tres anegas de pan. Testa en el camino francés que va para las Puentes de
García Rodríguez […]»
Prosiguiendo con las confirmaciones del nombre del Camino Francés que están
avaladas por una autoridad de la Iglesia como es la de un obispo mindoniense, o por
documentos dignos de crédito y de buena calidad e inteligencia, les hablaré de otra
descripción de esta variante del Camino Francés y daremos las aportaciones
documentales que son la prueba rigurosa de su existencia.
102
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
La escasez de estas citas está justificada por la mala o nula conservación y cuidado
que se tuvo con los archivos municipales y con los protocolos notariales,
desapareciendo la documentación del siglo XV, y casi la del XVI, en muchos de estos
concellos por los que atraviesa el camino. Mejor suerte corrieron algunos archivos
eclesiásticos de varios monasterios, como el de San Salvador de Lourenzá y también
del Archivo de la Catedral de Mondoñedo y del Diocesano. Precisamente una de las
citas más antiguas que encontramos en el obispado de Mondoñedo que nos habla del
Camino Francés es la que aparece escrita en un documento del año 1458, otorgado a 28
de agosto, documento custodiado en el Archivo de la Catedral de Mondoñedo. Como
hemos dicho, el camino de la costa entra y sale de Galicia por las tierras de Ribadeo y
Lourenzá, donde había varios hospitales y albergarías. He ahí como ejemplo otra
prueba antigua del camino, que se recoge en el libro del Tumbo Cerrado de la Catedral
Mindoniense, donde aparece un foro que fue otorgado por doña Maior de Vaamonde,
mujer de Fernán Díaz de Ribadeneira, foro que recibe Vasco Rodríguez de Vilameá, del
cual extractamos lo siguiente: «[…] et jas enno lugar de Vilarmea, onde dizen a Hermida
commo se departe da huna parte do Camino Francés que sal do couto de San Martiño et
vay para a ponte de Fazouro […]»
El Camino Francés está perfectamente definido y documentado, pero nos
preguntamos si está documentado el llamado Camino Inglés que algunos piensan que
llegaba a Teixido. Estamos esperando ver algún documento que lo demuestre pero de
momento no he visto ninguno, y eso que he leído unos cuantos. Puede que no hayan
sido suficientes y tenga que seguir con la investigación en las fuentes escritas que
puedan aparecer. En mi modestísima opinión muchos confunden el Camino Inglés con
el que es simplemente el Camino Francés, o el tramo de otro camino que tiene nombre
propio a medida que se acerca al santuario y aparece como Camino de Santo André de
Teixido, que comunica este santuario con muchas villas y feligresías del norte de Galicia,
por lo que merecía el repetido calificativo de Santo André de Lonxe. No hay referencias
documentales que prueben la existencia de un Camino Inglés que comunique esta parte
de Galicia con el resto del camino; y otro tanto ocurre con el camino que se dirige del
puerto de A Coruña a Santiago, que también se llama Camino Francés en los
documentos, pues fueron muchos los franceses que desembarcaban o embarcaban en
los puertos de la costa gallega, desde Ribadeo hasta A Coruña, y hacían esta ruta,
parece que en gran número, como lo testimonia un documento del año 1602, firmado
por el rey Felipe III. En todo el obispado de Mondoñedo –desde lo río Eo hasta el Xuvia,
y continuando por la desembocadura del Eume o del Mandeo, camino ya de
Compostela– el Camino Francés en todas sus ramificaciones era conocido por los
obispos, por los señores temporales, por los alcaldes de los concellos, por escribanos,
curas, arrieros, comerciantes y vecinos de las parroquias que crecieron a su paso, pues
así quedó recogido en los documentos que hemos citado; siempre con el nombre de
camino Francés, o Camino Real Francés, y no con otro nombre.
Para apoyar esta afirmación véase otra prueba más, la que nos aporta un
documento que lleva la fecha del 4 de agosto del año 1561 –se trata de un foro antiguo
de las viñas de Saíñas en Grallal, perteneciente a la feligresía de San Xoán de Covas, en
Viveiro– que fue otorgado ante el escribano Fernando de Santiso, donde el obispo don
Pedro Maldonado ordena el foro en el que se reconoce la existencia del Camino Francés
de Santa Marta a Viveiro.
103
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
No se encuentra ningún obispo de Mondoñedo que certifique en los siglos XVI o
XVII la existencia en su obispado de un Camino Inglés, ni curas, ni escribanos: nadie le
llama Camino Inglés porque su nombre era el de Camino Francés.
Si continuamos con el estudio de la ruta jacobea hasta Pontedeume observamos lo
mismo, que el camino lleva el nombre de Francés. Los datos para documentar esta
afirmación los hallé en los libros del Tumbo del monasterio de San Martiño de Xuvia, y
de allí saco varias referencias que nos hablan de nuevo del Camino Francés que,
atravesando por el actual concello de Fene, cogía por la ermita de San Marcos de
Gradoi y, prosiguiendo camino arriba en dirección a Cabanas, va después de atravesar
el puente y su hospital a la villa de Pontedeume para continuar hacia Compostela.
Algunas conclusiones y reflexiones
10. Los caminos del norte están todos perfectamente documentados pero olvidados
en la mayor parte de los casos, o no reconocidos oficialmente.
11. Los territorios antiguos por los que atraviesa son los mismos que citaron los
cronistas clásicos, por lo que pueden ser una continuación de la red viaria más
antigua y contar con una antigüedad superior a los 2.000 años, si bien la fama se
debe al nombre de Camiño Francés.
12. El abandono y el olvido oficial de estas rutas aumentó a partir del siglo XIX y
comienzos del XX. Por varias razones pero sobre todo por la mayor atención
prestada al Camino de Santiago que entra por O Cebreiro, pues es lo que aparece
en el Códice Calixacierto. Al no haber otros códices que hablen del camino de la
costa, este declinó poco a poco, como las villas por las que atraviesa.
13. La vía del norte tiene tanto peso histórico coma cualquier otra, pero no cuenta
con grandes ciudades que la demanden, pues estas crecieron en otros lugares de
mayor concentración de gente y poder en todos sus ámbitos. Las villas costeras
desde Ribadeo hasta Ferrol fueron perdiendo poder y habitantes, pasando a un
segundo plano en beneficio de otras que hicieron méritos y se desarrollaron
mejor. Al lado de este camino del norte se conserva una buena parte del
patrimonio milenario de esos pueblos prerromanos, en iguales o incluso mejores
condiciones que en otros lugares, pues sufrió menos alteraciones. Solo hay que
rescatarlo mediante un plan integral bien hecho.
14. El impulso de determinados tramos del camino tuvo un marcado carácter político.
El poder político últimamente está centralizado en Santiago (antes estuvo
dividido), por lo que algunas poblaciones quedan muy a trasmano, lejos, diría yo.
15. En la documentación diplomática de monasterios, catedrales e iglesias o en la
documentación notarial y municipal de concellos como Ribadeo, Mondoñedo,
Castrodouro, Viveiro, Ortigueira o Neda, hay muchísimos documentos que nos
hablan del camino. Si en esa documentación llamaron Francés al camino fue por
algo, pues estas tierras quedan muy lejos de Francia; y si vinieron muchos
peregrinos de más allá de los Pirineos, también fue por algo. El impulso dado al
camino vino precedido por una serie de acontecimientos de todos conocidos,
pues en un momento dado interesó que así fuera, comenzando por la Iglesia y
continuando por los reyes, condes y demás. Los reyes casaron las hijas con nobles
franceses, se juntaron con nobles ingleses y de otros países por causa de las
cruzadas. Las peregrinaciones a Tierra Santa no tuvieron la exclusividad, y Galicia
104
Pelerinaxes I. Una revisión del viaje de Ourense a Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
representaba seguridad y también novedad, pues más allá de ella solo está el
océano donde muere el sol cada atardecer, desde siempre; eso lo sabían mucho
antes los que vinieron a pie o en barcos forrados de cuero, siglos antes de la
dominación romana.
16. A partir de la Reforma y la Contrarreforma, pero sobre todo del concilio de
Trento, los caminos cobran un nuevo impulso: esa es razón de que aparezcan
nuevas fundaciones hospitalarias, de que se busquen más reliquias y de que se
hable de nuevos milagros, pues se incrementa el número de peregrinos,
incluyendo las rutas marítimas donde la Armada Real protege las costas.
17. El documento que reconoce la oficialidad de lo dicho va citado en la parte
dedicada a Ortigueira, un documento muy claro y escueto hecho por el secretario
del concello Bernabé Freire de Andrade. Ese es nuestro códice calixtino. La fecha
es del 1692.
18. El valor actual del camino va en consonancia con el abandono de parte de su
trazado, dado que las rutas oficiales no reconocen más que el tramo que viene de
Ribadeo por Mondoñedo y continúa por Vilalba en dirección a Compostela.
Viveiro y Ortegal quedan al margen, esto es, todo el tramo costero que tiene un
valor inmenso en todos los sentidos de la palabra. Nosotros sabemos lo que
tenemos, solo falta darlo a conocer y que lo disfruten y reconozcan todos los que
quieran.
Mi familia paterna lleva viviendo en el lugar de O Francés desde el siglo XVI. Nací y
me crié en ese lugar, en la parroquia de San Claudio, concello de Ortigueira. Cuando
niño no sabía de la existencia del Camino Francés y menos de su importancia. Lo
aprendí más tarde. Pensé muchas veces de donde vendría su origen y supe después que
muchos franceses –sobre todo religiosos pertenecientes a distintas órdenes, y curas–
vinieron por ese camino a lo largo de los siglos.
Sería bien no dejar en el olvido todo o parte de lo que nos dejaron escrito y hecho y,
pudiendo ser, usarlo para bien. Los Caminos de Santiago y de Santo André de Teixido
son muy largos. Los Caminos Franceses a Santiago vienen de muy lejos y pasan a
nuestro lado; sería bien que lo sepamos. Europa se abrió y se abre a nosotros a través
del Camiño, y si visitaron y visitan Galicia es porque nuestra tierra tiene lo que otras no.
Sería muy interesante y provechoso recuperar este tramo olvidado del camino del
Noroeste gallego. Si podemos, debemos hacerlo: intentémoslo.
105
Anexo
Resumen del viaje Pelerinaxes I elaborado por la web Os libros de Ánxel Casal, «[...]
lugar (que) recupera la memoria de los libros publicados por las editoriales Lar y Nós entre
1924 y 1936; una de las jornadas más ilusionantes y esperanzadoras de la literatura
gallega, y rinde homenaje a los intelectuales que contribuyeron a articular el Galleguismo.
También pretende ser una obra colectiva, abierta a tus opiniones e informaciones.» Web
que recomendamos visitar y de la que tomamos como anexo el artículo:
http://oslibrosdeanxelcasal.blogspot.com.es/2013/08/pelerinaxes-i.html
La AELG agradece el interesante trabajo y lo reproduce aquí en iguales condiciones:
Creative Commons
Atribución-No comercial-Compartir igual 4.0 Internacional.
PELERINAXES I
Pelerinaxes I | Otero Pedrayo, Ramón
Dibujos: Vicente Risco
25 de septiembre de 1929.
Nós, Pubricacións Gallegas e Imprenta. Real, 36 – 1º.
A Cruña. Volumen XXVIII, 235 págs., 18 cm.
El libro de viajes Pelerinaxes I, escrito por Ramón
Otero Pedrayo, fue publicado por Nós en
septiembre de 1929.
El texto da cuenta de la caminata emprendida en
julio de 1927 por Otero, Vicente Risco y Ben-ChoShey (Xosé Ramón Fernández-Oxea), entre Ourense
y Santo André de Teixido. Unha obra xurdia e que
coido ha de agradar, –en palabras de Ánxel Casal (4).
La segunda incursión de Otero en este tipo de literatura, donde relataba la ruta entre
Ourense y Compostela realizada año y medio antes del viaje que los llevó a Teixido, se
vio detenida por la Guerra Civil. El material no llegó a ser editado en libro y solo se
publicaron algunos apuntes en prensa (5). Por tanto, nunca hubo un segundo tomo de
Pelerinaxes, como parece sugerir el título.
La obra va precedida de un prólogo escrito por Vicente Risco explicando los motivos
que los impulsaron a emprender la caminata, resumidos en el deseo por conocer su
tierra –pero no como turistas, pues tal condición le produce asco a Risco– y también hai
unha razón de refinamento, de senso aristocrático, d’eleganza. No meio da pebleia
febre do motorismo, já vai resultando distinguido andar d’a pé. Por último, la
expedición procurará el provecho científico, recaudando conocimientos de geografía,
etnografía y sociología sobre Galicia.
Ides lêr o roteiro d’unha viage á pé, que uns
galegos, nin turistas nin deportistas, fixemos
cruzando do Sul pr’o Norte caxque toda a terra de
Galiza, referido por quen millor sabe referir hoxe
en día n-esta nosa terra, e ilustrado por quen
puxo nas cousas que vía toda a curiosidade
esculcadora dos seus ollos, cheos á aquela hora
de contentamento (...).
Velaquí o camiño de Teixido. Quen de vivo aló
non vaia, terá qu’ir de morto, en figura de cobra
ou lagartiña. Gracias a Deus, nós levamos já isa
angueira feita ...
D’Ourense ao San Andrés de Teixido, veleiquí a
terra toda debaixo dos nosos pés. E ollai
com’andades, qu’ides por terra sagrada.
Pelerinaxes desgrana la deliciosa crónica de un
viaje emprendido por tres amigos, con la intención
de descubrir Galicia a pie desde su tierra de
Ourense. La obra está dominada por la erudición
poética de Otero para describir el paisaje y por la
fina ironía y el talento artístico de Risco. Al acabar
la lectura queda en nosotros la saudade de los
viajeros al final del viaje y la sensación gozosa por
haber compartido con ellos, tantos años después,
las jornadas de caminata.
Sinopsis de la obra
Primera jornada: lunes, 4 de julio
El viaje comienza en Ourense el 4 de julio,
siguiendo la vieja calzada de Cudeiro.
Nistes camiños do XVII, do XVIII, as augas, os carros, as rocas, falan un galego petrucial,
solto, olente.
El camino sigue por Sobral y Gustei. –Por Gustei vaise enchendo o peito c’o aer da
bocarribeira, inda non s’ollan sinon un segmento dos circos de serras– y después
Cambeo y el Empalme, donde toman un bocadiño de folgo e de xamón n’un
piñeiralciño acarón da carretera de Lugo. La ruta los lleva a Reádegos y Vilamarín,
donde dejan la carretera para andar los camiños de vagantío d’abondo pr’o pasar solene
das vacas, dos xinetes e da xente que descienden el valle del Barbantiño.
A eirexa de Río garda o retabro do pazo de Gayón, en Trasalba. Foi vendido por oitenta
pesos cando a desfeita da casa. Os labregos vellos de Trasalba inda se lembran d’il, da
fartura de figuras e d’historias traballadas na madeira.
El grupo come jamón freído en una posada de Pazos.
As pitas veñen por entr’as nosas pernas pra pôr os ovos n’un rincón. O viño estivo a
refrescare antre molladas de fentos, com’as froitas. Logo o Risco, litúrxicamente,
dosifica o café e vixila o agurgullar do cazolo d’auga. ¡Que bén fai o Risco oficiando n’un
lar labrego! Respétano as vellas, as pitas e o gato. Cicais lembranzas de bruxerías ... Que
sei eu.
Por la tarde siguen por Lama da Augada, tierras de viejo aforadas de Oseira, y
Barrela,Touza, Coedo y Buciños –vivir invernizo, recollido, forte, sin as prisas do vrán e
toda a maestade petrucial do inverno, das castañas, do gando, das noites de contos e
trazas das seréas labouras da montana.
El camino ha de llevarlos por Tresar de Sabugueiro y Tresar de Carballo –bos logares
silenzosos– deica Viana. –Cando chegamos baixaba a noite do Faro.
Seguir todo o camiño por Lamas, Viana e demais
pobos: non ten perda. E qu’os marcos foron postos
fai pouco, na historia espirtual da Galiza (...) Na
viaxe cada día leva o seu traballo preciso. E
dúrmese sin pensar no mañán.
Segunda jornada: martes, 5 de julio
Franqueamos a porta â unha surprendente mañán
neboenta e fresqueira, toda verde d’arboredos,
sebes e lameiros lavados, toda borrallenta de
brétemas montesías, prontas a desfiarse en
orballeiras
El grupo sigue el camino desde Comezo hasta Riazón y Nuxilde, donde se acogen en un
horno –O día figura deixarse aprisoar na chúvia máina inda non orgaizada coma si
estivéramos no seio da nube–. Después continúan hasta Penasillás y más adelante por
las tierras de Adá en busca del mesón de San Vicente. Ya por la tarde llegan a Cerdeda,
otra aldea de la montaña. La ruta atraviesa Cal, Olveda, Moexa, Pereira y Caira. Es de
noche. Un mozo hace de pastor hasta Casar de Naia y después Monterroso, donde
Otero compone una sentida oda al jamón.
Monterroso recibeunos d’un xeito antergo, mais que petrucio, feudal.
Tercera jornada: miércoles, 6 de julio
Prazer de estár n’unha vila galega iñorada pra nós. Temos horas d’abondo pr’andala
priguizosamente que é o millor sistema pra enteirarse das cousas.
Es día de feria. Después de
visitar el mercado de facos,
cerdos y ganado, describen al
por menor la villa. También
visitan la peluquería donde
“hai dous mozos da aldeia. Os
peisanos cando se sentan
n’unha silla sempre figuran
que están no dentista ou no
retratista (...) Namentral’o
Risco debe andar pol-o pobo
facendo
dibuxos.
Cando
dibuxa o Risco, a noz rube e
baixa
seguindo
os
movementos da cabeza,
coma si dixera: vai ben, vai
ben ¡vai ben!”
–A seriedade do Palace queda
demostrada con soilo apuntar
que xa âs nove da mañán
preguntaron da cociña si
queríamos
cocido.
A
mantenza antiga require sua
meditada preparazón; hai que
deixar ô pote seu tempo–. Ese
mismo día por la tarde salen
hacia Palas de Rei, donde les espera el boticario Avelino García Armesto para
acogerlos en su casa.
Cuarta jornada: jueves, 7 de julio
En Palas de Rei los viajeros suben en el Castromil con destino a Lugo –Agora rubimos a
íl de mal xenio. Iste transixir ca mecánica, fáinos un carís de vencidos (...) Vergonza de
sentirse levados con tanto adubío de morrales, caxatos e cantimploras.
Llegan a Lugo hacia las once de la mañana. En la plaza mayor se reúnen con Evaristo
Correa Calderón (6). Guiados por el y otros amigos, comen en el mesón Santa Comba.
Rillamos un compango de arrieiros d’ises que espertan a envexa dos paisanos que
chaman carne ô touciño; postas enxoitas, frebosas de vaca seca.
Luego toman café y fuman en el Circo de las Artes –istas sociedás gardan o esprito do
liberalismo pragmático do século derradeiro–. Más tarde el grupo reanuda el camino en
dirección a Outeiro de Rei y Rábade. Allí pernoctan en una casa de la plaza de la
Estación.
Todal-as madeiras son novas com’a casa, endexamais foron fregadas e si c’unha
trencha houbera pacencia pra descurtizar un anaco da capa de porcallada qu’as recubre,
saberíase a caste da madeira.
Quinta jornada: viernes, 8 de julio
Dend’aquil aire sul de Viana tiñamos o sentimento de que a invernía s’acugulaba no
noso camiño (...) Moitos moios d’auga caíron riba de nós.
El grupo come bacalao en el mesón de
Gaibor, y a las cuatro de la tarde llegan
hasta Vilalba, donde disfrutan de sus
tiendas de dulces.
Eu desexo a sinxela fortaleza das xemas.
Sempre me lembran as representazós dos
pranetas inda roxos dinantes de criar a tona
vital, ou o sol pouquiño dinantes de ser
comido pol-as xencivas sin dentes das
serras.
En Vilalba les aguarda Noriega Varela (7) –
indiscotido príncipe d’unha rexión da
Galiza, con ser fino catador de todal-as
esencias da Terra. Seu reino non ten
marcos en latitude sinón en outura.
Cenan en la pensión acompañados por el poeta y prolongan la noche en una intensa
tertulia, felices por –ter coñecido un pobo mais pra siñalar con coordenadas sensitivas
no mapa interior.
Sexta jornada: sábado, 9 de julio
Noriega foi connosco un anaquiño pol-a carreteira das Pontes. Longa xornada.
Los caminantes almuerzan en el mesón de Candamil –con sobriedá gostosa, fora de
toda gula. Desde allí siguen hasta As Pontes de García Rodríguez, donde Risco ejerce
de enfermero con las ampollas de Otero, –e realiza unha cura longa, precisa, aseptica.
Séptima jornada: domingo, 10 de julio
Pol-a mañán grandes discusiós. Os amigos queren seguir camiñando. Eu colleríaos en
auto no meio do camiño a Ortigueira. No intre desaunamos, o Risco faime outra cura.
Logo váise co Ben-Cho-Sey a ouvir misa e flanear un pouco pol-a vila.
Después de la cena se reúnen en Ortigueira con otros amigos. –Foi o tema xeneral:
Galiza. Sua fala, seu presente, seu porvir–. También estaba previsto ofrecer una
conferencia galleguista para dar a conocer su ideología, pero no fue posible organizarla.
Díxose que eramos xente de moito coidado, nemiga das instituzós mais respetabres,
socialistas, anarquizantes (...) Sobretodo ô Risco consideróuselle home perigoso. Risco
dinamiteiro, Risco revolucionario, Risco nemigo de todo canto hai de respetabre baixo a
capa dos ceos. E Risco calou e meditando nos estranos xiros da opinión, calaba e sorría.
Octava jornada: lunes, 11 de julio
Erguémonos cediño. O derradeiro día da nosa
pelerinaxe.
Cruzaron en motora hasta Mera, donde los esperan
nuevos amigos que los acompañarán hasta Teixido.
Otero no puede caminar y cabalga en un caballo. El
viaje acaba en la rectoral de Santo André, tomando
café y fumando con el cura, Andrés Miragaya.
Ainda con sol alto diuse a siñal da partida. Hai
moitos kilómetros hastra Cariño. Con grande door
arrincamos de S. Andrés.
Novena jornada: martes, 12 de julio
Después de almorzar en Cariño acompañados por los amigos que hicieron con ellos la
última etapa del viaje y el cura de la villa, cogieron un auto camino de Viveiro, donde
abrazan el amigo Ramón Villar Ponte (8).
Desde allí, de nuevo en auto, atraviesan Mondoñedo, Vilalba, Lugo y, por fin, Ourense.
Na estazón d’Ourense desfíxose o encanto; xa somos homes encarrilados, xa o reló toca
pra nós horas ben diferentes das ceibes horas do camiño e da pousada (...) Amigos
Risco e Ben-Cho-Sey: unha aperta e a pousar os bastós por algún tempo. Ô largo de
moitos días non podíamos ollar un camiño por non ter de desairar a sua invitazón â
viaxe. ¡Terra a Nosa!
(1) Fuente de la imagen de Ramón Otero Pedrayo: fundacionoteropedrayo.org
(2) Fuente de la imagen de Vicente Risco: bvg.udc.es
(3) Fuente de la imagen de Bien-Te lo-Shey: foroporlamemoria.info
(4) Carta de Ánxel Casal a Salvador Cabeza de León. 10 de octubre de 1929. Ánxel Casal
(1895-1936). Textos e Documentos. Dobarro Paz y Vázquez Souza. Ediciós do Castro,
2003. P. 231.
(5) As viaxes de Otero Pedrayo. www.lavozdegalicia.es – 20 de junio de 2001.
(6) Evaristo Correa Calderón. (1899-1986). Escritor y periodista. En 1927 publicó en Nós
Margarita a da sorrisa d’aurora, el primer cuento infantil de la literatura gallega.
(7) Antonio Noriega Varela. (1869-1947). Periodista y poeta. Su obra más conocida es Do
hermo (1920). En 1928 publicó en Nós la obra etnográfica: Como falan os brañegos.
(8) Ramón Villar Ponte. (1890-1953). Ensayista y miembro fundador de las Irmandades da
Fala. Fue gerente de la editorial Céltiga. En 1927 publicó el primer libro editado por Nós:
Historia
sintética
de
Galicia.
Pilgrimages I*
A review of the trip** from Ourense to Santo André de Teixido
completed by three illustrious Galicians in July 1927.
The current value of the Way of St. James
X. Carlos Breixo Rodríguez***
Historian
An initiative by the
The writing and mapping of the text, as well as its uploading to
the section O Territorio do Escritor/a (The Territories of the
Writer) at the AELG’s website www.aelg.gal was made possible
by two agreements signed in 2015 with the Provincial
Governments of A Coruña and Lugo.
*
**
Otero Pedrayo, R. (1993) [1929]: Pelerinaxes I (Sada: Ediciós do Castro).
[AELG’s note] A summary of the stages of the trip can be seen in the essay Os libros de Ánxel Casal,
which is reprinted as an appendix at the end of this essay:
[http://oslibrosdeanxelcasal.blogspot.com.es/2013/08/pelerinaxes-i.html]
*** [AELG’s] The English essay is an abridged version edited by the AELG of the extensive original
article in Galician by X. Carlos Breixo Rodríguez, which can be read at the beginning of the present
document.
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
114
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Be careful how you walk, because you’re walking on sacred land.
Vicente Risco
Introduction
The trip we review in this essay was not yet another trip; indeed, neither its
protagonists (Vicente Risco, Ramón Otero Pedrayo and Xosé Ramón Fernández-Oxea)
nor the land they walked on were ordinary. The trip had its destination in the land of the
borders of Cape Ortegal: a land and a community full of history, of myths and old
legends. Now more than ever, this land is as welcoming as was at the time, and
encourages us to discover it, walk on it, or visit it again.
The decision to walk from Ourense to Teixido was well-founded: indeed, before the
three men left Monterroso behind and headed towards Lugo, they walked on the paths
of the areas of Chantada and Ulloa – the paths walked on by mule drivers and friars
from the numerous monasteries of the surroundings. The Encomenda of Portomarín
and the monastery of Oseira had a special relationship with this path which heads
towards Cape Ortegal; indeed, they owned Santo André de Teixido and San Xiao dos
Osos, respectively. It is known that the route was well used, because the estates the
friars owned in the area of Cedeira resulted in modest rents, significant enough to
provide for the community and send a percentage to the headquarters – that is, St.
John of Jerusalem – and to Santa María de Oseira.
From Lugo, the three men followed the Royal French Way, crossed Outeiro de Rei
in Terra Chá, walked over the Rábade bridge and arrived in Vilalba; they then headed
towards Xermade, and they followed the branch of the French Way which came from
Muras and Viveiro, headed to As Pontes and took the Way of Santo André, which took
them to Ortigueira and then to the church in Cedeira.
The arrival to Teixido and the view of the East coast of Cape Ortegal and Punta
Candieira is still one of the most exquisite gifts to the senses. Father Sarmiento, in his
peculiar pilgrimage to Teixido on 14th June 1755 had the opportunity to enjoy this
wonder and confirm that the humble village and church had indeed a well-deserved
reputation. The well-read priest, a wise advocate of Galician language and culture,
wrote down everything he saw and heard;1 fortunately, his extensive description was
preserved throughout history and it is still consulted and read today.
Father Sarmiento was not the only intellectual to walk to Teixido and write about
his experiences en route. On Monday, 11th July 1927, three illustrious pilgrims deserving
1
Viaje a Galicia de Fray Martín Sarmiento (1754-1755). From the manuscript held at the Silos Abbey,
transcribed by Fr. Mateo del Álamo and Fr. Justo Pérez de Urbel, edited and annotated by F. J. Sánchez
Cantón and J. M. Pita Andrade. CSIC Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos. Cuadernos De
Estudios Gallegos appendix III. Santiago de Compostela MCML. The trip to Teixido is described in pages
55-59. A map is included in pages 60 and 61.
115
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
the highest degree of recognition arrived to Santo André de Teixido: Ramón Otero
Pedrayo, Vicente Risco and Xosé Ramón Fernández-Oxea. During the last stage of their
trip they crossed the mountains of A Capelada and spend an overnight in Santo André.
They visit a hidden location in the coast of Cedeira, home to one of the best-known
sanctuaries of Galicia, which they knew very well. Their reasons to undertake the
pilgrimage were in part the same as many others’, but they are also less ordinary in
other respects: as has already been said, these three men were not ordinary pilgrims.
They were highly cultured and belonged to the most illustrious galeguistas of their time.
They were also skilled in the spoken and written word, and it is through their writings
that we know about their vicissitudes in this part of the world, from the departure to the
arrival in Teixido.
Soon it will be ninety years since this trip was completed; its protagonists have
died, but their works and legacy hasn’t disappeared. The space is the same; only some
of the paths they walked on have changed superficially, as they have been asphalted.
The villages are less densely populated and the hearths in the houses of those villages,
which were full of peasant families in the past, do not smoke anymore. The old towns
have also grown and changed – they are not what they used to be anymore, but some
of their old buildings with their glass-covered seaside façades still stand, but the old
sailors’ homes are no longer to be found, as they have been transformed. Other
illustrious buildings have disappeared or been transformed through refurbishments
made by their long-standing or new owners – sometimes successfully, sometimes with
scarce or no taste at all. The path to Teixido, though, is still a lively one: the pilgrims
keep it alive with the strength of tradition and it welcomes every year thousands of
pilgrims attracted by the heritage and the beauty of the place, the estuaries, the
mountains of Capelada and the sea which has for millennia knocked the coast of
Ortegal – sometimes animatedly, sometimes calmly.
Not all homeowners passively accepted the ruining of their estates; some of them
maintained and still maintain their homes in a state which is not that different from
how they were seen by pilgrims coming from the Northwest, from Oviedo in Asturias...
or from Ourense, as is the case here, because our dear protagonists left Ourense in
search of adventure, walked through most of the province of Lugo feeling the beauty of
the land and the variety and wealth of Galician rural architecture. They had numerous
opportunities to confirm this as they walked through the area of Chantada,
Monterroso, Lugo, Terra Chá and the valley of As Pontes, followed by the green
pastures of Ortigueira and the blue coast of Cedeira – regions inhabited for millennia,
surrounding from the East and West the mountains of A Capelada and Cape Ortegal.
They travelled toward Teixido moved by their personal preference and curiosity; they
went there to learn and know, because in the lands in which Santo André de Lonxe was
worshipped there was too a cultural context which wasn’t completely unfamiliar to
them (and I think this is what they cared the most about), full of history, of legends and
traditions which no doubt moved them to walk.
They already knew about the sanctuary: in addition to the fame of the Way of
Santo André all over Galicia, they had friends who made their trip easy. They preferred
humbleness; they didn’t want the fame and busyness of other religious milestones like
Santiago, but rather the peace and simplicity of a hidden location in Galicia, in which a
variety of ancestral, mysterious religious rites took place since the beginning of time.
116
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
In this essay, we will try to remember the trip of these illustrious pilgrims,
discussing their own memories to get to know them more closely, because the value of
this path has been preserved throughout the years. I am very keen to offer a glimpse
into this episode of the recent past, so different from ours in terms of daily routines, but
also of ancestral habits concerning ethnography, myths and Christian and pagan
religious beliefs. Despite these changes, thousands of people still go to Teixido every
year in search for something different. In recent times, Loiba’s bench has been a serious
competitor for Teixido by virtue of the landscape; it is simply a bench in a unique place
in the coast of Loiba, in the municipality of Ortigueira: it may be that the view we enjoy
from these places in the North is what we need to accept our destiny. Santo André de
Teixido may have started in a similar way.
Preparations of the trip undertaken by Ramón Otero Pedrayo, Vicente Risco and
Xosé Ramón Fernández-Oxea
In 1926 Madrid’s publisher Espasa Calpe2 launched Guía de Galicia (A Guide of
Galicia), authored by Ramón Otero Pedrayo. The author knew Galicia very well,
including the region of Ortegal and Cedeira, the final destination of his trip, at least
from other writings and photographs, as he had already read several of Maciñeira’s
writings. He just needed to know that land first-hand, and for that he only needed good
friends filled with the love of the fatherland and the wish to learn; friends committed
with Galician culture and population, as he was.
Otero Pedrayo’s passage about A Capelada and Santo André de Teixido in the Guía
de Galicia was short but illustrative, as he encouraged his readers to visit this magical
corner full of ancestral traditions which some authors already connected to Celtic
naturalism. Otero Pedrayo wrote little about the old Royal Way of the Interior (which he
and his friends used to get to Ortigueira years later and which connected Ortigueira to
As Pontes).
2
Guía de Galicia. Geografía - Historia - Vida económica - Literatura y Arte - Itinerarios completos por
ferrocarril y carretera. Ramón Otero Pedrayo. Madrid 1926. The offices of Espasa Calpe were located in
24 Río Rosas street, as indicated by the back cover of the first edition of this work. It was sold for 10
pesetas and was 468 pages long, in which we can see the itineraries: from Ferrol to Ortigueira, O
Barqueiro and Viveiro, pages 219-220; from Ferrol to Cedeira, pages 220-222; from Ferrol to Vilalba,
through As Pontes de García Rodríguez, in page 222. The influence of Federico Maciñeira and Julio
Dávila is obvious throughout this work; Otero Pedrayo proably knew about these writings at the
Academia Gallega’s library or from the authors themselves or common friends or acquaintances.
117
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Route from Ourense to Teixido
The route taken at Pelerinaxes went through the following villages, parishes and
towns:
 Province of Ourense
Amoeiro, Coles, Vilamarín, A Peroxa, Cudeiro, Gustei, O Empalme, Cambeo, A
Pena de Reádegos, O Pazo, León, O Río.
 Province of Lugo
As Lamas de Aguada, A Barrela, Touza, Coedo, Buciños, Tresar de Sabugueiro,
Tresar de Carvallo, Viana, Gulfe, Comezo, Riazón, Nuxilde, Penasillás, Mouricios,
Arguzón, Xestosa, Mesón de Campos, Susá, Cerdeda, Cal de Mourelle, Olveda,
Pereiras, Moexa, Coira, Casas de Naia, Monterroso, Esporís, Bidouredo, Pedraza,
Gresulfe, Vilareda, Palas de Rei, Lugo, A Robra, Outeiro de Rei, Rábade, Trobo,
Gaibor, Vilalba, Candamil, Cabreiros, Roupar.
 Province of A Coruña
As Pontes, O Caxado, Insua, Mera, San Claudio, Cuíña, Ortigueira, Santo Adrán,
Teixido, Cariño.
Selection of the route: from Ourense to Teixido
The route was long: from Ourense – the city from which they headed towards
Teixido – the distance is certainly not short. The enthusiastic galeguistas, Ramón Otero
Pedrayo, Vicente Risco and Xosé Ramón Fernández-Oxea, walked in 1927 from
Ourense to Lugo, from Lugo to Santo André de Teixido; they crossed old territories
such as Chantada, A Ulloa, Monterroso, Lugo and Montenegro (crossed by the so-called
French Way to), home to the chairego town of Vilalba, surrounded by rural villages and
old Celtic settlements; indeed, the area was populated before, during and after the
Roman conquest. They left the regions of Sil and Miño and crossed that of Eume, home
to As Pontes de García Rodríguez (a town and area with a most interesting Celtic,
Roman and medieval past) and then arrived to the region of the river Mera, called
Mearius by Ptolemy, maybe still populated by the descendants of the Lapatiancs and
the Arronians (or Arronans, who were not Artabrians like the Lapatiancs), in which the
current municipalities established in the 19th and 20th centuries have kept the names
of the historical archpriestships of the territories of Cedeira and Ortigueira: As Pontes
de García Rodríguez, Moeche, Somozas, Cedeira, Valdoviño, Cariño, Ortigueira e
Mañón.
In the Middle Ages, these old counties (crossed by the ancestral path which
connected them to the city of Lugo) were rules by the counts of Montenegro and
Monterroso, descendants of the count Hermenexildo Gutiérrez and his son Gutier
Menéndez, married to Ilduara; the founders of the sanctuary of Teixido come from
among these historical personalities, dating back to the 9th and 10th centuries and
perfectly well documented. These families ruled these territories for generations; they
built defences, organized settlements and encouraged the foundation of the monastery
118
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
of Teixido in the area of Cedeira; and of the monasteries of San Paio dos Freires, San
Vicente da Illa and Santa María de Mera, in the area of Ortigueira; and also of San Xiao
do Trevo, who belonged to the same religious order as the monastery of Teixido. Some
of these are documented from 11623. They also protected the French Way (which
centuries later acquired the name of the Royal French Way), which had that name
because the religious orders from France were settling all throughout the Kingdom of
Galicia and they arrived there by sea or by land; thus the popularity of the name ‘French
Way’ in the Northern coast of Galicia. The Kingdom of the Franks and its culture was
trending and exerted an influence in the kingdoms of Navarre, Castile, León, Asturias
and Galicia, crossed by the French Way. Not even the popes could avoid this attraction,
as they encouraged the penetration of the powerful religious orders until the most
Western territories of the land, so that Christianity grew; indeed, initially these religious
orders only had limited power south of the Tagus river after the conquest of Toledo, but
were then able to expand toward the South from the 12th and 13th centuries onwards,
thanks to the conquest of Córdoba, Seville and Murcia in the times of Ferdinand IIII. The
conquest of these territories had been initiated by the Kings of León and the Kings of
Castile; the former ruled over Extremadura and the latter controlled the Eastern
territories. After the death of Alfonso IX of León, the two crowns (including the old
kingdoms of Galicia, Asturias and León) came together under his grandson Ferdinand
III.
It was during these centuries that the way came to be known in Christian countries
as Via Francisca or Francigena, possibly in connection with the Franks (also known as
Germanics in the 8th and 9th centuries), and then changed its name to French Way of
France, or Royal French Way. At this time in the Middle Ages, from the 9th to the 12th
centuries, Antiquity is vanishing and two empires flourish: the Holy Roman Empire
(founded by Charles the Great) and the Arab, with its immense heritage from the
Classical world. This led to numerous changes, but the Holy Roman Empire and the
Christian kingdoms of the Iberian Peninsula still kept the three main institutions: the
empire, the Church and the feudal nobility. Among the changes, one of the most
dynamic ones – and also connected to the routes – is the increase in trade, which
brought down barriers between countries and encouraged very significant exchanges at
all levels, including within the Church, which went from a pre-scholastic to a scholastic
stage: Faith and Reason fought among each other, with the former serving the later; it
was the time of Caesaropapism.
Going back to the main focus of this essay, we should say that the routes existed
well before the pilgrimages to St. James; there was a need for them well before this,
because the Way of St. James was consolidated thanks to the above-mentioned events,
including this area and the rest of the territory (which was already known and
acknowledged by Greek and Roman historians in the 1st, 2nd and 3rd centuries); in the
Ages of Bronze and Iron the area of Cedeira and Ortigueira (Lapatiancs and Arronians)
was sufficiently populated that there appeared a need for routes to connect the villages
and open-air sanctuaries of the interior to those on the coast; there were also indeed
sanctuaries on the coast, because the tribes of the Bronze Age worshipped various
3
Usero González, Rafael, El Santuario de San Andrés de Teixido. Edit. Fundación Villabrille. Cedeira
1992. See the transcription of several original documents referring to this ownership, pages 223ff.
119
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
deities (Sun, nature) in the mountains of Coriscada and A Capelada; the search for these
places of worship is one of the most appealing aspects of this land and also an area of
interests for archeologists, because of the numerous remains of mámoas, tombs and
amilladoiros which confirm that this land was indeed populated4 and that the dead were
worshipped. The same goes for the valleys of the rivers Sor, Baleo, Maior, Mera, Mestas
and Porto de Cabo. This wide area was an important settlement in the first and second
millennia BC, because its mineral resources were needed by the populations of the
Bronze Age. This significance was given to them by tradition, legends, myths and
history. The love of communities for their past made it possible for many generations of
Lapatiancs and Arronians to come forward, coexisting and dreaming about their
origins. This alone is enough to keep tradition alive; it encourages culture, because
where there was something, there always remain something worth discovering and
knowing.
The substrate of pre-Christian cults
These old pre-Christian routes headed to land’s end, the place where the Sun went
down next to the night, the finis terrae of Cape Ortegal or Punta Candieira (in which the
Atlantic and the Bay of Biscay came togetuer); the Sun, the first and old god of the preRoman communities who worshipped the forces of nature and left their footprint in
several settleents of the area. The routes which connected the carreiras cabadas
(narrower routes) of the villages or the channels went across the mountains of A
Capelada toward their sanctuaries, wherever they were: in this case, the sanctuaries
might well have been located in the same place, on the coastal edge of Cape Ortegal
and Punta da Candieira, in the natural terrace of Teixido, protected by the forest of
Nebril next to its mythical lagoon. Some aspects of this old cult survived and the
legends were formed, following by everything else.
At the beginning of the first millennium AD, a powerful family of the house of
Traba built here several churches and sanctuaries in which a community settled
belonging to one of the many religious orders which arrived from France through the
French Way. It was the time of the Crusades and the sermons of Bernard of Claraval,
among others.
The nobility and the Church encouraged new settlements in deserted places,
attracting families from other territories if necessary to undertake the production work
needed for them and for all the Christian communities under their rule to grow. The
sanctuary of Santo André de Teixido belonged to Santa María de Régoa, where the
prior lived for many centuries, having a hermit in Teixido. They were under the control
of the Hospitalarian Knights of St. John, known from 1530 after the Order of Malta.
From the 12th and 13th centuries Portomarín was its centre, and thus the route
between this old town of the province of Lugo and the humble village of Teixido was
easily accessible since then. It is now that the cult of St. Andrew starts being promoted.
With this history, it is not at all strange that our protagonists had the curiosity to
pilgrim to Santo André while still alive and this is why they followed those old paths full
4
Don Federico Maciñeira devoted a significant part of his career as an archaeologist and discussed the
results in many of his works, including his last, Bares, puerto hispánico de la primitiva navegación
occidental, CSIC - Instituto Padre Sarmiento, Santiago de Compostela, 1947.
120
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
of mystery and of pilgrims hailing from various places, cultures and religions, because
the very existence of these path is due to the pilgrims. Without pilgrims, neither the
fame nor the paths could be maintained.
This is how they first came into contact with the area of Ortegal: the writings of
Federico Maciñeira Pardo de Lama were key, and they did not choose the route by
chance, because at the time the old village of Santo André de Teixido was already a
parish – although only relatively recent -, after the bishop of Mondoñedo ordered so in
1896. The area of the village of Santo André was reasonably populated and could hardly
grow further, because the sanctuary was a source of life which the inhabitants also took
advantage of, especially the Church, because they had to provide for the priest and
send something to the bishop in Mondoñedo. At the time of the trip, Santo André de
Teixido belonged to the diocese and not to the Order of Malta.
The acknowledgement of Teixido and the cult of the dead
Several factors made this trip possible, starting with the written testimonies of this
sanctuary left behind by some illustrious pilgrimages: Friar Martín Sarmiento first in
June 1755 and then Federico Maciñeira Pardo de Lama, chronicler of Ortigueira, who in
1921 published a monograph about Santo André de Teixido in which he dealt with the
most significant aspects of its history, legends, habits and traditions. The work was well
received and disseminated throughout Spain and America, among Galician academics
and emigrants were among its readers: indeed, it reached all the Galician Centres
abroad. Not only Risco, Pedrayo and Fernández-Oxea were familiar with the wonders
of Teixido5; they were also mentioned by Castelao himself in his play Un ollo de vidro.
Memorias dun esquelete, in which he wrote about one of the best-known legends about
the pilgrims to Teixido: the cult to life after death. These cults, besides those existing in
the Iberian Peninsula in connection with Bronze and Iron Age populations, reached
Christianity through Rome, and Rome through Greece.
Blanco Amor, as correspondent of the newspaper La Nación of Argentina, also
remembered Santo André de Lonxe in his writings and the routes to Teixido, just a few
years after the trip at hand: he obviously had read the writings of Maciñeira and
Pedrayo. The article cited is accompanied by a photograph of the pilgrims kneeling
around the sanctuary. Blanco Amor also followed the tradition, as he tells us that the
stone he left in the church was the size of a chestnut; he knew that, in this context, size
does not matter. Concerning the tradition of leaving stones and remembering
Solomon6, Blanco Amor also wrote: «Like that who drops a stone in Mercury’s pile, etc.»
And further on: «In Ireland, Brittany, Portugal and other Celtic countries there was a
similar superstition.» Even García Lorca knew the fame of Teixido; he had read
5
Rafael Usero González, El Santuario de San Andrés de Teixido. Fundación Villabrille. Cedeira 1992.
pages 197-211. In chapter 2, the teacher and Cedeira chronicler, author of this excellent essay about the
sanctuary of Teixido, compiled an anthology titled “Santo Andrés de Teixido in literary texts”, and
excellent demonstration of its importance, including Castelao, the trip of Pedrayo, Risco and
Fernández-Oxea (and the publication of the book Pelerinaxes) and also other authors who wrote about
this sanctuary, such as Eugenio Montes, Álvaro Cunqueiro, Xosé María Pérez Parallé and Wenceslao
Fernández Flórez. I encourage y readers to look at this research project, because it is a must for
whoever would like to know the history and tradition of Santo André de Teixido and its surroundings.
6
Proverbs, chapter XXVI.
121
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
publications about it and even cited them in his entertaining and well-documented
talks.
The mystery of death and reincarnation finds in Teixido a unique and transcendent
space, because the area is one of the best placed in the Iberian Peninsula to look for
abstraction; it is comparable in its natural beauty to Mount Saint-Michel in Normandy,
Mount Athos in Greece or any sanctuary in León, Navarre or France, as Pedrayo recalls.
This is why so many people come to Santo André to fulfil their promises – cases without
an easy solution or none at all, but full of hope, in search of salvation or forgiveness in
every sense of the word. In the worshipping we can observe a syncretism typical of the
first centuries AD, in which the first Christian hermit struggled to carve a space for
themselves, fighting the druids, the priests-magicians and the last heretics, maybe
orfistas or priscilianistas. It was a struggle within the church with various aims, but
especially the aim of controlling people’s thinking and making them obey the dogma,
the Nicene Creed, to convert them to the new religion which sought a clear and
acceptable definition under a single God. Christianity was the new religion, to which St.
Augustin gave a new impulse and organization.
Concerning the topic of this essay, we may want to remember St Martin of Dumio,
who, from a religious perspective, wrote a very good description of those pagan cults in
De Correctione Rusticorum (year 574); such cults were maintained in Teixido and other
sanctuaries until the present day. Teixido could have been a great many things, even a
sanctuary devoted, for example, to the Sun or to Mercury, a Roman god worshipped by
the pilgrims and merchants with stones dropped in piles in crossings (such as those we
can find in the crossings of the paths of A Capelada). This tradition is documented by
the bishop Martin of Dumio and has prevailed until the present day in despite of the
efforts of the Catholic Church. The stones represent the souls of the pilgrims wishing to
find a sacred place to rest forever, exvoti pagan-style, peasant superstitions travelling
with tradition.
In the mountains of A Capelada there are tombs and mámoas, but also shrines; the
pilgrims knelt in front of them, left a stone and made a petition; I also left a stone there
the first time I went when I was very young, even though I knew nothing of their
meaning: I did what I was told by the adults. I did so and there remained my stone with
the soul of someone I don’t know; I didn’t kill any animals or insects en route, because I
was warned that it may be a human soul reincarnated in a toad, frog or lizard. We
shouldn’t be surprised by this tradition, because the Galicians did so whenever they
travelled to or from Castile: they left a small stone at the bottom of the Iron Cross in
Rabanal del Camino. This tradition predates the Arrianism of the Suebi, which dates
from the 5th century, or even Christianity itself, and is still alive today; if it wasn’t so
embedded, it would have ended already.
Maybe with extensive archaeological and ethnographic work we might be able to
know more about the origins of those traditions, and we wouldn’t have to work with
hypothesis of different degrees of credibility. Galicia needs considerable investment in
archaeology, and in A Capelada –so rich in mámoas, tombs and shrines–, and the
surroundings of Santo Andrés de Teixido these investments should have arrived
already.
122
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Federico Maciñeira was widely admired and celebrated by Vicente Risco
Risco also knew about Santo André de Teixido from Maciñeira’s writings, because
Maciñeira made considerable efforts to disseminate his archaeological, historical and
ethnographic findings, for Santo André de Teixido and the mountains of Capelada had
such a big impact on him that he wrote and published articles and a monograph about
the sanctuary. The legends, traditions and uses were handled with much interest and
kindness by Maciñeira; Risco knew about it, wanted to thanked him and wrote
Maciñeira a letter in careful handwriting and in clear and elegant Galician, showing
great respect for his correspondent, who had by then attained national and
international renown. In 1921 Risco wrote the Pedagogical Plan for the Galicianization
of Schools, published in issues 6 and 7 of the journal Nós. Maciñeira was an appealing
personality for any galeguista, and especially for Risco, but Maciñeira did not share
Risco’s ideas and indeed was never a militant or activist. Manciñeira was even invited to
become the president of the Academia Gallega after Murguía’s death, and many
academics called Maciñeira The Patriarch; Manciñeira, though, did not make the offer.
As indicated in Risco’s letter, Manciñeira was cousin of the Vilar Ponte brothers and had
a close relationship with them, but did not share their nationalist ideas. Risco knew and
was close to the Vilar Ponte brothers and thus he had insider information about
Manciñeira and the Ortegal area.
In 1925 Xosé Ramón Fernández-Oxea is sent to the port of Cariño as a
schoolteacher
The third galeguista involved to the trip to Teixido, Fernández-Oxea, arrived in
Cariño in 1925 to work as a schoolteacher, and he had opportunities to know first-hand
the land and sea workers of this corner of Ortegal, who were curious about other
countries and cultures. He made many good friends.
Ben-Cho-Shey, the pen name of Xosé Ramón Fernández-Oxea, knew that the Way
of Santo André de Teixido had a name of its own and was well-known in the area and
beyond, and he thought that it was because of its location that it was known as Santo
André de Lonxe (St. Andrew of Far Away) in the area of Ribadeo and A Mariña, as well
as Terra Chá and As Mariñas in Pontedeume, Betanzos and A Coruña (the so-called
Mariñas of the Counts and Friars); it was also known as such in the Costa da Morte,
Pontevedra, Ourense and Portugal, and even in León, Castile, Biscay, Navarre and
France. Pilgrims travelled from all those places in seek of the shelter and salvation the
sanctuary was famous for. Santo André was also known in Europe during the Late
Middle Age and the Renaissance, because some of the pilgrims to travel this route
came from far away: Estacio from Normandy, who stayed to serve the Prior of Régoa in
the 16th century, or other Frenchmen, Germans or Genoans, to name but a few. Many
just visited and some stayed – dead or alive.
The way of St. Andrew is long, and this is demonstrated by the place of origin of
the pilgrims and the literatura about the sanctuary, which was celebrated in fairs,
villages and pilgrimages, which abounded all throughout the year in Galicia.
123
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Changes and modifications
One of the things we must remember is that, with respect to those years,
settlements show new ways of organizing themselves; there is a concentration in the
towns and urban centres the route goes through. The rural spaces are being abandoned
and the population becomes smaller in number: for example, Ortigueira had more than
21,000 inhabitants in 1927 and today it has fewer than 6,000 (Ortigueira, though, lost
several parishes in 1987 when the municipality of Cariño was created; Cariño,
nevertheless, has fewer than 5,000). The municipality of As Pontes has undergone the
opposite transformation, because with the arrival of the Calvo Sotelo business group –
who has been exploiting the coal mines from 1940s – a demand for manpower
appeared, and the population went up to our days (4,900 inhabitants in 1931 to more
than 15,000 nowadays).
Walking this route in the present shows how the rural life that our three pilgrims
observed in the past also changed. It is very different from rural life now, even from that
described by Ramón Bascoy Pérez in the 1960s when writing about the myths and
traditions of Santo André de Teixido7 and of the old route of pilgrimage, and also from
that described by Rafael Usero in 1974 when writing about the sanctuary of Santo
André de Teixido. The dissemination of motorized vehicles made the number of
pilgrims go down and covered with asphalt many of the old routes. This has multiple
readings: many losses, on the one hand, but also some improvements, on the other.
But, generally speaking, we can speak of an irreversible loss in many aspects, because
the speed at which many changes were made was not compatible with good planning;
the only solution is to rescue the most notable remains of the past and promote what is
left from the old culture, either material or immaterial. The buildings, the paths, the
attire, the transports, the media are a reflection of the changes we saw passing by
without noticing. The land and the people of the 1920s had their own perspective, very
influenced by the lack of academic training and by religion; current perspectives are
very different, as is the time we now live in. We may even say, if we follow the classics,
that we moved from myth to logos, but we still ask questions about the myth. The Way
is the same, it still has the same geographical coordinates, and everything around it
exerts an irresistible attraction. Many artists and intellectuals wrote about the
impressions this place caused on them; among them, apart from those we’ve already
cited, we might name Camilo José Cela and José Luis Sampedro8, who knew the area
on the occasion of his participation at the Popular University of Ortigueira; he
remembered Ortigueira and the Ortegal area in his book Real Sitio (1993). Many others
have remained captivated by Teixido and its past, which is nothing to be surprised of,
7
Bascoy Pérez, Ramón. La comarca del Ortegal en el II milenio antes de Jesucristo, Imprenta Fojo,
Ortigueira 1956. This book is valuable not only for its detailed descriptions of the routes heading toward
the sanctuary of Teixido, but also for its maps; indeed, Bascoy walked the route from a number of
places: from As Pontes, Ortigueira, Cedeira and Valdoviño. In those times, there were still settlements
bordering the route. Nowadays, many of those homes are deserted, but many of the chapels, tombs
and shrines still survive. Ramón Bascoy’s hypotheses were amply disseminated; some writers have
followed his arguments, as is the case with Sánchez Drago. Pre-Christian cults, the Greek world, magic,
the myths – a field to be treated very carefully.
8
When asked in an interview what sort of death he would with, José Luis Sampedro answered: «At the
end of the river, in a Galician estuary; I’m thinking, for example, of Santa Marta de Ortigueira, where I
spent some fine days…»
124
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
because, even if Santiago was full of art and power throughout the centuries, it never
had the peace, the magic or the natural beauty of Santo André de Teixido.
The means of communication of the area
From the past to the present
In the 1920s, the area of Ortegal did not have any modern means of
communication, except for the coastal road from Liñares to Ortigueira (built in 1870)
and the only presence of the railway at that point was a few areas cleared out between
bridges in construction; the trains themselves did not start to run until much later ( the
bridges of Mera and O Barqueiro were not finished until the early 1930s, and the railway
was only built in the 1960s). Few pilgrims came by train.
In the first quarter of the 20th century, there was a telephone and a telegraph line,
and the post which connected Ortigueira with Ferrol, Coruña and Viveiro. A coach also
connected these cities and towns. The same goes for Cedeira: the road from Campo do
Hospital to Cedeira, and that from Cedeira with Ferrol were starting to be built.
The access points to Santo André remained practically unchanged; only a segment
of the so-called Camiño Novo (New Way) was opened in A Capelada, between A Cruz
and O Biduído. In the late 1960s new paths were built which were then asphalted. The
priest, Manuel Miragaya –named by Pedrayo–, couldn’t see any of this, as he died in
May 1965. Another priest, Xulio Ladra, did indeed see and fight for those access points,
and the same goes for the mayors of Ortigueira and Cedeira, the president of the
Provincial Government and the members of the fishermen’s associations of the area.
And, of course, many locals, who founded an association that has typically been richer
in efforts than has in money. El Ideal Gallego –a widely read newspaper in the area in
those years–, La Voz de Galicia and La Voz de Ortigueira published a great deal of
articles and pages about the matter. The road was finally opened from Cedeira,
Ortigueira and the port of Cariño; all of those follow old routes with some
modifications. Santo André postcards switch from black and white to colour, they are
published in magazines and the sanctuary is featured on TV.
Santo André partially leaves its isolation behind: older or disabled pilgrims are now
able to travel to the coast of Cedeira and Ortigueira on the new road, instead of having
to use the old route (the Amilladoiro one). Coaches and cars visit Teixido almost on a
daily basis, from spring to autumn and of course on the feast of St. Andrew on 30th
November. Teixido also became known in many households thanks to television and
newspapers, and with this also started a slow change in the traditions, towards the
modernity of the last years of Francoism. For a few years only a few traditionalists used
the old routes to walk, although the tradition survived and the habit of walking never
disappeared completely. The locals use both the new and old routes, even though the
later sometimes proved a bit challenging, as maintenance was rarely taken seriously for
a few years.
125
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
The route of the 1927 trip
From Ourense to Monterroso
The influence of Oseira, San Salvador de Masma and Ferreira de Pallarés
A rich heritage along the Way
The direction of a route is the line which supports it: what forces us to walk, apart
from strength and will, is the direction marked on top of that line, because without this
direction we would never get anywhere. The direction tells us where we are walking
from and were to, and whether we’re walking toward or away from a place, an origin.
In the segment from Ourense to Monterroso several ancient territories are crossed
which were at the centre of struggled in medieval society. Most monasteries in the area
received property from the wills of individuals, apart from those they had received from
their founders. This is why in many cases the properties of monasteries were located far
away, in other jurisdiction. After receiving the properties, the monasteries repossessed
them and, if they were deserted, they colonized them. For this reason, the paths should
be easily accessible; the same goes for the priests who announced the Crusades and
similar matters.
In the path from Ourense to Lugo we find several places which belonged to the
monastery of Oseira from its very inception; we also find many other villages which
belonged to San Salvador de Masma, Samos, Ferreira de Pallarés or its subsidiary Vilar
de Donas, or Portomarín, to name but a few. This route, which was populated in the
past by these farms connected to monasteries, was chosen by our three protagonists to
travel from Ourense to Lugo.
The following documents, from the 12th and 13th centuries, describe and give
notice of the initial segment of the Way, from Ourense to Ferreira de Pallarés; they
prove part of the above as well as the antiquity of this segment:
Buciños:
Documents from the 12th century:
 Will of Muni Gutierres de Bucinos. Torre de Buciños. Mandas testamentarias
otorgadas por Munio Gutiérrez de Buciños, por las que manda ser enterrado en
el monasterio de Santa María de Oseira y lega sus bienes de Trasmonte,
Surrego y Barrio. Archivo Histórico Nacional (National Historical Archive),
Clero-Secular_Regular,Car.1509,N.19
 El monasterio de Santa María de Oseira y Oveco Luz cambian ciertos bienes.
Archivo Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular,Car.1516,N.9.
 Sancha Muñoz cambia con el monasterio de Santa María de Oseira un casal en
Santa Eulalia de Aguada, en Sever, por un casal en la villa de Buciños. Archivo
Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular,Car.1515,N.3
Gostei:
 Esteban Eanes, vecino de Gustei, vende al monasterio de Santa María de
Oseira el casal de Outeiro, sito en Vilarnaz. Archivo Histórico Nacional, CleroSecular_Regular,Car.1548,N.19
126
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Reádegos:
 Mandas testamentarias otorgadas por Pelayo Fernández de Rodeiro. The
place appears in the parchment as Riadigos, and Vilamarín is also cited.
Archivo Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular,Car.1527,N.1.
 El monasterio de Santa María de Oseira afora a Pedro Lorenzo, notario, y a su
mujer Domingo Pérez un casal en Readegos. Archivo Histórico Nacional,
Clero-Secular_Regular,Car.1549,N.1
Mouricios, San Cristobo de:
 El monasterio de San Salvador de Asma afora a Pedro de San Cristóbal y a
Teresa Yáñez, su mujer, el casal de Ramos, un molino en Peña y una casa en
Fondo de Vila, sitos en la feligresía de San Cristóbal de Mouricios. Archivo
Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular,Car.1074,N.10.
 Mayor Rodríguez de Nande, moradora en la feligresía de Santiago de
Requeixo, vende a Fernando Cocheiro, morador en la feligresía de San Cristovo
de Mouricios, las heredades y derechos de patronazgo que heredó de su padre,
Vasco
de
Nande.
Archivo
Histórico
Nacional,
CleroSecular_Regular,Car.1078,N.1.
Olveda:
 Contract in favour of the monastery of Ferreira de Pallarés.
Ferreira (relics):
 Relación de las reliquias que hay en la iglesia del monasterio de Santa María
de Ferreira de Pallares. Parchment from the 12th century, Archivo Histórico
Nacional, Clero-Secular_Regular,Car.1085,N.15
 Other: Apeo del lugar de Palas de Rei. Por el Camino Francés.
Ourense, Viana, Monterroso, Palas de Rei, Guntín, Lugo, Vilalba…
A number of routes connected the cities of Lugo and Ourense; the oldest one was
the Roan Way, which went from Lugo to Ourense through Chaves; later on, numerous
ramifications were added to connect with the large monasteries of the area, especially
Oseira, San Salvador de Masma, Portomarín and Ferreira de Pallarés, and also Vilar de
Donas in the Guntín area.
But Pedrayo and his friends didn’t follow the Roman way all the way through: they
completed a small segment and then took a diversion to Viana in Chantada, leaving
aside the main route which connected Ourense and Chantada; instead, they followed
the route to Monterroso and Palas de Rei, which suited best what they wanted to see.
That area had a significant historical past which was well-documented in writing and in
numerous archaeological and architectural remains.
The historical evolution - the growth of the early medieval towns and the
development of villages, settlements and farms founded by the monks – caused the old
Roman way to be expanded with other paths. This is particularly obvious from the Late
Middle Ages, in which new settlements develop; from the 10th and 11th century
127
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
onwards religious orders from France settle in Galicia with the support of the Galician
nobility; first the monks of Cluny supported in Galicia by Dalmacio and Xelmírez, then
those of Cister, supported by the powerful Galician count Fernán Pérez de Traba; within
the Catholic church the Frank and the Roman rites coexisted and competed with each
other as innovations arrived in the Kingdom of Galicia.
Around these years the most prominent Galician monasteries were founded; they
soon started to exert a significant influence, including on the French Way. Compostela
was an important pilgrimage destination in the Christian world, and it soon started to
grow in importance, as did the large monasteries; the kings and counts, who were
previously buried in the cathedral of Oviedo, started to be buried in Compostela,
especially from the 12th and 13th century onwards. The warlords, counts and minor
nobility who helped the Castilian kings with the conquest in the South started to be
buried in the developing monasteries; this is the case with many of the families in this
area, including the Rodeiros, Ulloas, Taboadas, Temes and López de Lemos, to name
but a few. Many other less prominent sanctuaries grew as well, as they were visited by
humble people – those who could not travel to Santiago. Many sanctuaries and
monasteries of the Ribeira Sacra and the valleys of the Miño are an example of this, and
the same goes for Santo André de Teixido, who was popular among humble people in
search of ever-so-scarce humbleness and other virtues; this is also the reason why our
three admired pilgrims completed this trip, as they already knew the way to Santiago,
but not that to Teixido.
Pedrayo, Risco and Ben-Cho-Shey knew that Ourense (from which they departed
on 4th July, and arrived to Teixido on the 11th) was about 95 km from Lugo, so they
decided to walk on the path closest to the mountains of Faro, on the ways shown in
Domingo Fontán’s map; those ways are now far away from the new provincial road,
which is prominently show in current maps. The three friends crossed the Eastern side
of the mountains of Faro using an ancient way close to the peak which connected this
area with the monastery of Santa María de Oseira. The path they chose crossed the
area of Chantada (the home of the place called Viana which features on the cover of the
first edition of Pelerinaxes) and Ulloa, toward Monterroso; they then headed to Palas de
Rei, and there they connected with the French Way to Santiago from Portomarín and
Sarria. As has already been said, this way crosses the beautiful area of Chantada and
the old territories of Ulloa and Monterroso, which were in the past colonized by the
Romans and ruled by the counts of Montenegro and Monterroso. This extensive area is
also home to some of the oldest monasteries by the river Miño around the town of
Chantada and the province of Ourense.9 By 1927 the situation had changed
considerably, because between the late 19th and the early 20th century many of the old
paths had been made wider and the provincial roads which connected the towns,
parishes and villages to the provincial capitals had been built. This was a necessary
phenomenon and it was promoted by liberal governments and even by the Crown,
because it was impossible to ignore progress in this respect. The old routes of the
9
One of the most ancient monasteries is Santa María de Ferreira de Pallarés in Guntín, founded shortly
before 898 by the count Don Ero and his second wife, Dona Elvira. In 1100 it adopted the Rule of St.
Benedict. A visit to the monastery is a must for those visiting the area, for it has preserved most of its
heritage despite the difficulties.
128
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
province of Lugo, as was the case with all other Galician provinces, underwent
significant changes and many of their segments disappeared. Many medieval bridges
were destroyed and others were built instead, all of them in a similar style, broader and
with more solid pillars, some of them with ballasts, in the surroundings of the towns
and cities. Ballasts were a mark of distinction widely used in civil engineering during
those years in urban and semi-urban areas; the rest of the bridge was made of stone
covered by thin gravel. The same goes for the trees used to decorate the promenades
or to flank the roads; in some cases, they survived until the late 20th century, and then
the roads were broadened the trees were cut. This is obvious from the photographs of
some maps by Ferrer, made at the beginning of the 20th century in the four Galician
practices: we can see this in the outskirts of towns, in Lugo and its surroundings,
Rábade, Vilalba, Chantada… Pedrayo, Risco and Ben-Cho-Shey were still able to see
those landscapes. Everything is very different today.
The French Way of Lugo
The old routes of carts and horses
The pilgrims to Teixido walked on routes of carts and horses towards the city of
Lugo and then Vilalba. Contrarily to what we may think, this was a very busy route
through the centuries, because both Lugo and Vilalba had hospitals for pilgrims and
lepers. Even more so in Lugo, because there came together several routes from
different places, such as the French Way from Castroverde, which was home to a
hospital as well; and the French Way from Meira (which in turn came from Órrea, A
Pontenova and Taramundi, towards Oviedo; another branch crossed Trabada from
Ribadeo and Castropol), home to the significant monastery of Santa María de Meira,
which had a hospital also. This was the branch of the French Way which came from
Oviedo through the interior (another branch came through Mondoñedo and the coast),
and crossed various places with settlements home to hospitals and inns; those towns
also had defences such as walls and castles, as was the case with Miranda, Navia and
Burón.
The city of Lugo was one of the most important of this segment of the Way,
because it had walls, a cathedral, several convents and hospitals and troops which
granted the security of the travellers, especially within the walls but also outwith. Asa
safe place, Lugo was a very important trade centre, because all the merchandise which
came from or went into León and Castile went through Lugo, and the same goes for the
merchandise headed for other Galician towns and cities, including those travelling by
river, as was the case with those which came from Ourense.
The material heritage of the city of Lugo and its surroundings proves this, and there
is no city in Galicia (no disrespect intended) which can be its competitor, because it
boasts very significant examples of many eras and styles which are its better trait of
identity. The church of Lugo even organized the colonization of a broad area of the
Northwest of Galicia in the times of Odoario and the Asturias king Alfonso I, in the 8th
century; and within its walls, on the Roman remains, its important cathedral was built,
as well as the bishops’ palaces and the chapter house, which took on the role of the old
medieval castle with its towers.
129
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Pilgrims had thus to stop in Lugo, which was always full of inns and guesthouses to
host the travellers and their horses, and there was also a network of guilds which
catered for every need. This lasted for all of the Middle Ages and the Ancient Régime.
The city has preserved a significant part of this past, which is one of its best resources
and which has made the Way even more significant; Lugo is not as significant as
Compostela but is certainly praiseworthy. The full route of the French Way in Lugo goes
through old places and lands, rich in heritage and in written history and memory;
indeed, both Oviedo and Lugo, besides their pre-Roman and Roman past, were the seat
of the diocese and it was from these cities that the ruling classes expanded their power
to other territories, especially after the 8th and 9th centuries. The same goes for the
diocese of Ourense, which became relevant after the rule of the Swevi and Visigoths,
because Ourense was the safe city in which a treasure of coins was hidden – 7th-century
coins which prove the significant and power of the swevi and Visigoth nobility in Galicia.
A part of their culture has been preserved to our days, as is the case with placenames.
Monterroso, Lugo, Outeiro de Rei, Rábade
Vilalba, a town ruled by counts on the Way
Roupar was an important milestone on the route and so was Vilalba. The path
which went through Vilalba, Outeiro de Rei and Lugo then headed toward Castile and
Asturias in the interior, but there was another branch of the French Way which came
from Ribadeo and Mondoñedo and tied in with the route to Betanzos and Baamonde,
following on to Santiago de Compostela.
Vilalba was first the centre of the county of Montenegro, and was also part of the
county of Monterroso; indeed, in the documentation of several monasteries it is
specified that both the count Gómez González and his son Rodrigo Gómez were
landowners of Montenegro and Monterroso. As Rodrigo Gómez died without
legitimate heirs, these counties were transferred to the Crown in the late 13th century.
Vilalba was also a centre of ecclesiastical power, being capital of the archdiocese of
Montenegro. The Rodeiros, who were very fond of the monastery of Ferreira de
Pallarés, were also Landowners Monterroso more than once, but it looks as if the
Montenegro county was ruled exclusively by the family of the count Gómez González, a
descendant of the powerful house of Traba.
Vilalba was ruled by different noble families, such as the house of Andrade in the
14th and 15th centuries, then again became the capital of the county under this family
and from the 15th and 16th centuries it became, by marriage, the property of the
counts of Lemos and Andrade. Their importance, therefore, increased. It had a
protective wall, a strong castle which was rebuilt in the 15th century and has survived to
our days, two hospitals – the Madalena or San Lázaro one, outside the walls, and the
Santa Catalina one, which hosted pilgrims– and some inns. The register of Ensenada
(1725), in section 30 of the Interrogatorio, mentions the hospital of Santa Catalina, and
the newspaper El Eco de Villalba on 20th November 1911 published a chronicle which
connects both hospitals and names a few foreign pilgrims who died there.
As we have discussed earlier concerning the dead in the Ortigueira hospitals, in
Vilalba too we find a range of provenances and trades: indeed, records have been found
about a few Sicilians, two Germans and several soldiers. The same goes for the hospital
of St. John in As Pontes, where several pilgrims and soldiers meet their death, because
130
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
this road was used by the troops heading toward the coast or from the coast to the
interior, especially after A Graña and Ferrol became important because of the military
fortifications built in the 16th, 17th and 18th centuries. The pilgrims were treated for
free, so the hospitals and hostels were frequently used by those who did not have
enough financial means.
Rábade was another milestone in the way; the bridge of Rábade features from the
13rd century in the medieval documents connected to Rodrigo Fernández de
Mirapeixe’s family. Bridges witnessed the travels of pilgrims of all kinds, and there are
many reasons why Rábade is such a significant milestone, including being part of the
Outeiro de Rei estate; as such, it was under the control of a number of noblemen, such
as Galaor Osorio, the son-in-low of the Mariscal Pedro Pardo, and the count of Lemos
himself, Rodrigo Enríquez, in the late 15th century. Protecting the bridges was an
obligation and a necessity. The ways on both sides of the Miño were connected by
bridges full of fountains, towers and fruitful fields. For centuries they were an important
source of support for the Galician rural population. Their manors and mansions were
key in the Irmandiños revolts of the 14th and 15th century; their owners attested their
power by building towers adorned by the weapons of the founders of the properties.
Some remainings of the Paleolithic, Neolithic and Roman times have been found in
the Outeiro de Rei area, including an altar to god Lucoubus which is held at the
Archaeological and Historical Museum of A Coruña; it seemingly was an important
node in the Roman road network which connected Lugo with the coast. In the Middle
Ages it was also home to a number of families of the minor nobility, such as the
Barreiras (in turn ancestors of the Ribadeneiras), the Ares, the Fragas, the Mirapeixes,
the Pardos and many others. Their medieval houses and manors are now derelict; many
of them have been sold, because the system which supported them, consisting of
contracts and rents, does not exist anymore.
Squares and small forests in the way where fairs were held, crucifixes of the Terra
Chá, barns and buildings of magnificent design. Stonemen who disappeared, illiterate
in most cases but masters of their tools. This is one of the best examples of the art of
the people and the nobility preserved along the Royal French Way; there aren’t only
chapels, churches and monasteries. The road which now goes into Lugo is called road of
A Coruña, but this is just a trace of 19th-century modernity; its name used to be Royal
Way or Royal French Way, from Lugo to Vilalba or As Pontes and back. The building of
highways ruined the old paths, and the remaining segments must be signposted and
protected. The Highway of Cantábrico near Vilalba had a similar negative impact.
The historical importance of Couto de Roupar in the way. The castle of O Courel
The route from Lugo to Roupar (Lugo, Outeiro de Rei, Rábade, Saavedra, Trobo,
Nete, Ladra, Noche, Vilalba, Mourence,Santa Baia, Candamil, Cabreiros, Roupar)
Roupar was home to one of the crossings of the French Way; there came together
the roads from Viveiro, Lousada, Vilalba and Betanzos. Many of the mule drivers who
worked on this well-connected and thus commercially important road were from
Roupar and Xermade. The crossing of Cabreiros has been for a long time a reference in
maps, because it is the crossing of a number of roads which connect many towns with
the so-called Highway of the Cantábrico, whose building made many old routes
disappear.
131
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Roupar was an important centre and it was populated early in time; there are preRoman, Latin and Germanic placenames (the former being the most numerous), as is
the case with the territories of the interior of the province of Lugo – Baamonde, Parga,
Guitiriz, etc. A significant fact to understand the history of the routes is that there are
notices in Royal Privileges from the 13th and 14th centuries that show that there was a
castle in Roupar under the rule of García López de Lanzós, to defend and protect all the
inhabitants of the parishes of this area; it also served as a tax collection centre. The
Privilege concerned the religious order of Santa María de Meira, which also came from
France and was connected to the French Way; in this area, as is the case with others at
this time, there was already a network of roads and all the religious orders could take
the routes to go to their monasteries, sanctuaries and farms; at the same time, villages
and towns were developing by the side of the roads. The Crusades were coming to an
end and new trends were developing inside the Catholic Church; the significant orders
of the Dominicans and Franciscans, beggars and preachers, initially competed with
each other to gain new followers who in many cases were already indoctrinated by
other orders, such as Bernard of Claraval’s, who also used these routes to preach. In
fact, they had surpassed other orders and had the control of a significant section of the
interior French Way; this same order, in the other route, crossing As Pontes toward
Ortegal, ruled from the 13rd century the farms of the Sor river in the area of Mañón and
As Grañas, as well as those in San Xiao de Céltigos (Mazorgán and Oldar, in the land of
Ortigueira); all of these farms were connected to Teixido by the French Way.
Due to the protection provided by the castle, its ruler and his troops, Roupar was
also a crossing of roads, including the road which came from Viveiro through Ourol and
Muras, the road from Mondoñedo through the area of Lousada and the road from Lugo
through Vilalba. There was a fourth road heading towards the interior. The Tombo of
Meira contains several pieces of information about the French Way in Roupar; the field
of Romeo and the road toward Vilalba are also named in the section about the field of
Pedreira in the village of Vilar. The specific allusion to the French Way toward Vilalba
comes from the quotation of Catalina Fernández, an inhabitant of Roupar, when
answering questions about the limits of the village of Bocelo, which belonged to the
convent of Santa María de Meira. The information about the French Way heading
toward Betanzos appears in the section about the field of Portomouro.
The territory of Roupar belonged in succession to different masters: King John I
awarded it to Fernán Pérez de Andrade o Boo in 1380, and in the 16th century Pedro
Ponce de León Maldonado bought it from the monks of Meira. It was also given royal
privileges by almost all Castilian kings from Ferdinand III, which demonstrates how
important and protected it was, for good reasons.
From As Pontes to Ortigueira
In 1927, our pilgrims chose the route of the old paths from As Pontes to Santa
Marta de Ortigueira: along Mount Caxado, they went through San Xoán de Insua and
went down to Mera, after which they headed to San Claudio, Senra and Cuíña, followed
by Ortigueira. They took a boat from the port of Ortigueira and sailed toward the
mouth of the river Mera, where they returned to walking. The boat trip was a gift for
their eyes, because they saw the magnificence and wealth of its valleys, as well as the
delta of the river Mera. Passenger boats crossed the river from at least the 14th and
132
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
15th centuries, with the local council selling the rights to the best offer. There were
three places to cross the estuary: from San Martiño de Luama to Sismundi; from Santa
Marta to Fornelos (in Santo Adrao de Veiga); and from Santa Marta to the mouth of the
river Mera; there were other stops convenient from passengers going to Ribeira, such as
Río Maior in Senra, Madeira ou Espiño in San Claudio, and O Peago, which was the
preferred stop for passengers coming from Mera and Santo Adrao.
After leaving the ship they took the old French Way, which Pedrayo called Flowers’
Way (also called the Pilgrims’ Way or Santo André’s Way), which was close to the
village of Raíces, in the parish of Santo Adrao de Veiga; they then headed toward Casón
and, going by the village of Pena do Vilar, they went up to Penido do Castelo, home to a
medieval fortification also called Castle of Aguzadoiro or of Pena do Vilar. They walked
near the Pozo do Inferno (Well of Hell), but they didn’t mention it in their writings.
Pedrayo described this area and he seems impressed by the oaks covering the narrow
road heading toward the peak of the mountain, because it was a long climb, even
though Pedrayo was by this point riding a horse. He felt similarly impressed by the
cascade close to the village of A Cruz, because it was a hard, difficult climb – but worth
it. It seems they did not notice the Pozo do Inferno, probably because it was difficult to
access or because their guide was scared, as the place still causes a certain type of fear
today.
After the climbing, they arrived to A Cruz and saw the first houses of the village of
A Capelada to their left, they walked past the chapel of Socorro Novo in the village of
Biduído, then Candocia, and arrived at the chapel of Socorro Vello, in the village of
Meizoso, the old Reboredo path to their left. The area was covered by fountains of
fresh, crystal-clear water. At this point they had already arrived in the municipality of
Cedeira. When they arrived at the field or A Armada they breathed salty air, because
Santo André was less than four kilometres away, next to the sea of intense blue. The
view of the ocean is impressive and the curve of the Earth is perfectly visible. They
crossed a mountain chain at 500 metres above the sea level and then descended upon
the coast of Teixido, the village of Teixidelo to their right and A Herbeira and its outpost
in front of them at over 600 metres above the sea level, the highest cliff in Europe and
still today captivating with its white edge, known as the Föhn effect.
They went down toward the coast of Ortigueira along the Amilladoiro – a path
which was in the past bordered by hazel trees and is nowadays by a multiplicity of
plants, including eucalypts. Legend has it that the descending path has seven curves, as
if it was drawn by a snake, because the paths coming from Cedeira also have seven
curves. They arrived at the lagoon; since it was July, it may be that it didn’t have much
water, and hence it wasn’t named by Pedrayo. The path was bordered by trees and they
observed fields of potatoes, rye, wheat and corn, which were necessary in those times
to feed the cattle and the population of Teixido and have since disappeared. They also
saw cattle, which is still to be seen today in former orchards now transformed into
pastures. The paws of animals wear the paths away and they destroy some of the stone
walls; little remains, but it can be rebuilt. Kneeling pilgrims walk along this path, in
search of lost health for themselves or someone they love.
Before we continue discussing the pilgrimage, let us remember the ages of our
protagonists: Risco, at 43, was the eldest; Pedrayo was 39, since he was born in 1888,
and Xosé Ramón Fernández-Oxea was born in 1887, so he was 40. No problem here,
since at these ages one is still young to go up and down the slopes of Teixido. The
133
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
continuous up and down are more tiring, but the arrival at the village of Teixido is the
best prize for the body and the spirit and the pilgrims. They had an opportunity to
recover at Santo André, as pilgrims still do.
An important document from the year 1692
The proof that confirms that Ortigueira was part of the Way of St. James and of
Santo André de Teixido
In 1692, the secretary of the local council of Ortigueira, Bernabé Freire de Andrade,
wrote down in a set of municipal minutes a very important reference for those
interested in the Northern route of the Way of St. James.
Evidence suggests that the slow decline of the Way of St. James in the coast was
due to the isolation from the other paths and the economic decline of the area. This
was a socio-cultural phenomenon which caused a loss in importance of the route which
went through Ribadeo, Viveiro, Ortigueira and Santo André de Teixido. Lack of interest
and ignorance also played a role.
Here I demonstrate with the support of documents what was already thought to be
the case (before the document transcribed below was found): that the land of
Ortigueira was part of the Way of St. James, and that in the past all the routes were
connected to the city of Compostela, which was thus enormously significant.
These are the municipal minutes which confirm the above, written on 5th June
1692:
En la villa de Santa marta a cinco días del mes de junio de mill y
seiscientos y noventa y dos años por ante mi escribano hestando juntos sus
mercedes justicia y ayuntamiento desta dch. Villa y condado que abaxo
firmaron = Dixeron que por cuanto esta villa hes cabeza de partido y punto
confinando a la mar donde suelen concurrir muchas naciones hestranxeras
y deste reino y passo general para Romerías al apostol del Sr. Santiago y
Santo André de Teixido y siendo hestilo usado y guardado de que sus
mercedes tienen obligación de asistir con el mayor adorno y aseo que se
requiere para el culto divino y días de la celebración de la festividad del corpus
cristi y procision general que se hace como oy dia se hiço y en esta dha. Villa
por ser dia de dha. Celebración y siendo de la obligación según en todas las
villas y lugares deste Reino. [...]
The minutes are signed by Gil Rodríguez Dorado y Aguiar, Mayor and Justice;
Manuel Mesía y Solís; Bachelor Agustín Pardo Alfeirán; and the notary and secretary of
the Council who wrote it, Bernabé Freire de Andrade.
This is further proof, because a municipality in the Way confirms the existence of a
Way of St. James that other documents suggested, but not in such a precise and
diplomatically founded way. Very few municipalities can claim the same, even those
officially recognized as part of the Way, which is not the case with Ortigueira.
134
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Letter of Teixido et Regula and San Paio dos Freires
Significant documents in the Way of Santo André
Teacher and Cedeira chronicler, Rafael Usero González10, wrote about Santo
André; he is frequently and rightly for having saved from oblivion the history of one of
the most famous sanctuaries of Galicia, intimately connected to the Way of St. James,
as are many other sanctuaries in Galicia. Usero demonstrated that this monastery
existed in the 12th century already and published several documents which confirm its
antiquity and the relationship of Teixido with the Casa de Traba, Sobrado dos Monxes
and the order of the Hospitalary Knights of St. John of Jerusalem, who owned this
sanctuary since 1181, having been given it as a donation by husband and wife, Urraca
González and the count Fruela Ramírez.
Rafael Usero’s excellent and concise writings give us further information about the
connection between the house of Traba and the foundation of some of the Ortigueira
monasteries, as is the case with San Paio. In 1171 under Ferdinand II of León, count
Gómez González (a nephew of count Rodrigo Froilaz), together with his sister Urraca
González, donated several villages in this extensive area of Northwest Galicia, including
Teixido, Régoa and San Paio dos Freires; with the donation he passed over all his
property in the monastery of San Paio dos Freires: «[...] do tibi omnen meum quinionem
sororisque mee Urrace Gundisalvi integros pro cuios quinione do eidem sorori mee totum
meum quinionem de monasterio Sancti Pelagii de Ortigaria cum suis omnibus directuris
[...]» We can thus see how this family kept a connection with two monasteries which
met very different fates: Santo André de Teixido grew, whereas San Paio disappeared
as a monastery, and its church became a parish church. Santo André de Lonxe resisted
until shortly after the Desamortización.
The way back through the port of Cariño
They happily started the return, and rightly so, as they were splendidly welcome.
Their Cariño friends who organized lunch were generous and served lobsters, which at
this time abounded both in Cariño and Cedeira. Pedrayo even remembers the priest,
but he got his name wrong – Andrés instead of Manuel, although this does not matter.
Priest Manuel Miragaya indeed became mythical, because some of its deeds are
remembered even today: well-spoken, large in all senses of the word, not timorous at
all, a lover of good food and a good friend. As a good host, he provided coffee and
cigars. It is a shame that we cannot get to know the conversation at table. The friends
of Cariño, where Carreño senior lived, were also crucial to this trip. Pancho Pita, who
gave a great impulse to the political life and the harbour of Cariño, described on the
way back along the peaks of A Capelada the places crossed by the old way to San Xiao
do Trevo, because he knew the area very well.
In 1927, there were more boats in Cariño than in Cedeira, and the town was also
home to a blooming canning industry; for this reason, many inhabitants of Cariño had
moved from somewhere else in the area or beyond, as there was a high demand for
manpower. A workers’ movement was also starting to develop in Cariño, which was
home to some of the most active Republicans of the area, including Pancho Pita.
10
nd
Usero González, Rafael. El Santuario de San Andrés de Teixido, 2 edition, Fundación Villabrille, 1992
135
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Indeed, Galeguismo and Republicanism were more influential here than elsewhere in
the area of Ortigueira.
At sunset, to conclude the trip, they left behind the old way which headed towards
San Xiao do Trevo and, taking a diversion to the right in Eirado, they arrived at the
harbour of Cariño. San Xiao de Trevo, which they did not visit, is another magical place,
although not as well-known as Teixido. It is very close to the Aguillóns do Ortegal and it
also belonged to the same religious order as Santo André. Going by the archaeological
remainings found in San Xiao, there existed a Roman settlement there and it seems
there existed another one in the port of Cariño; the Roman name itself, Carino, is a
reminder of it. In Galicia we find other places with the same name, all of them on the
coast: one in Boiro, one in the mouth of the estuary of Ferrol, and the one at hand, on
the west side of the estuary of Ortigueira. In Cariño, as was the case with the ports of
Espasante and Bares, there existed fishing and salting industries, dating back from
Roman times, as demonstrated by the piles found in Espasante and Bares, and
Maciñeira’s archaeological research in the early 20th century.
Cariño belonged for years to the parish of Santa María da Pedra and was a port in
the maritime route of the French Way; there is at least a written record of it, as is the
case with the port of Bares. Ships arrived to this port since the Middle Ages; it must be
noted that the sanctuaries of Trevo and Teixido could be seen from the coast. It is likely
that it was in the time of the Crusades or shortly thereafter they became known as
Christian sanctuaries, as has already been said, because more than one Crusade crossed
in front of Cape Ortegal.
Another famous sanctuary of the coast was San Miguel da Coelleira, in the mouth
of the river Sor; and San Vicente da Illa, in the mouth of the estuary of Ortigueira. Many
of these Christian sanctuaries were probably built on top of pre-Christian religious
settlements; this hypothesis is plausible, because the look appropriate for open-air
worship. In this part of the coast, the dissemination of Christianism is documented
reliably from the 11th and 12th, not earlier; indeed, Odoario’s will names several
parishes in Ortigueira, but its authenticity is dubious, because it was a copy and not the
original which was preserved. If the diplomatic validity of this document was
categorically proved, some of the Christian settlements of this area could be dated back
a few years, but caution must be exerted.
On the other hand, the remains found in Teixido come from various eras, from the
Neolithic to the Second Bronze Age and the Middle Ages (see the above-mentioned
work by Rafael Usero). Apart from a bronze axe, one of the most curious and important
remainings is an architectural component maybe used as a chapitel with a trisquel and
three engraved faces. The other two sanctuaries haven’t been properly excavated. The
Way of San Xiao went from Cariño to Teixido through the villages of Vacariza, Gándara,
Abeledo, Souto, Vilar, Catadoira, Vila Nova, Rozavella, Campo de Monte, Lodeiro,
Fonte Seixosa, Pena dos Corvos, Herbeira and Chao da Armada; there, the path came
together with the road from Ortigueira; or locals walked to Santo Estevo de Sismundi
to take the path which crossed the parish of Santiago de Landoi heading toward the
village of Meizoso; there the path came together with the above-mentioned road to
and from Ortigueira. Those were the usual routes from the harbour and they are known
as French Way or Way of Santo André.
From Santa María de Régoa in Cedeira the path crossed the villages of Golmar,
Cruz do Carballal, Chan do Carballal, Río Seco, Os Corgos, Calzada do Batán, Cancela,
136
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Barreira and then came together with the road from Reboredo, home to the chapel of
San Roque. The road then crossed the plains of Ouzal and reached Cristo dos Carrís,
home to another amilladoiro; the road then went down the Costa Grande to Santo
André. There is another branch which connects Chímparra with Teixido, going down
the Costa Grande on the left; this path comes together with the main road just before
the village of Teixido.
The French Way (and not the English Way)
«Testa en el Camino Francés que va para las Puentes de García Rodríguez […]»
To document this path, which is little known and has lately been forgotten, I will be
using a guest book commissioned by the bishop of Mondoñedo, Luís Tello de Olivares;
it is a relevant document because it contains well-organized information about the
parishes visited by this bishop in 1670. Despite Don Luís’s poor health, he visited almost
all the parishes of the diocese. It really was the rectors and the priests which owned the
ecclesiastical goods or administered them in the bishop’s name who wrote down this
information. Guest books were common in all dioceses, especially if the bishop lived
long enough to undertake this sort of trips; not all of them were as lucky, and some died
before they could meet this obligation. We were fortunate in this case: the visit took
place and the book was written and preserved; a passage from it names the segment of
the French Way which connected the towns of Neda and As Pontes de García
Rodríguez: «Otro terreo que llaman dos moiños de sembradura tres anegas de pan. Testa
en el camino francés que va para las Puentes de García Rodríguez […]»
Among the proofs that the name ‘French Way’ was guaranteed by an authority of
the Church such as the bishop of Mondoñedo and by reliable, good quality documents, I
will now mention another description of this branch of the French Way and I will
provide some rigorous proofs of its existence.
The fact that there aren’t that many allusions is explained by the lack of
maintenance and care of municipal archives and notary protocols; in many of the towns
of the Way, the documents from the 15th century have disappeared altogether, and not
much is preserved from the 16th century. The ecclesiastical archives of several
monasteries were more fortunate, such as San Salvador de Lourenzá and the archives
of the Cathedral of Mondoñedo and of the Diocese. Indeed, one of the oldest allusions
to the French Way in the diocese of Mondoñedo dates from a document at the archive
of the Cathedral of Mondoñedo with date 28th August 1458. As we have said already,
the coastal path enters and exits Galicia through Ribadeo and Lourenzá, home to a
number of hospitals and inns. An example is a passage from the book of Tombo
Pechado of the Cathedral of Mondoñedo, referring to a forum given by Maior de
Vaamonde, the wife of Fernán Díaz de Ribadeneira, to Vasco Rodríguez de Vilameá;
here’s a fragment: «[…] et jas enno lugar de Vilarmea, onde dizen a Hermida commo se
departe da huna parte do Camino Francés que sal do couto de San Martiño et vay para a
ponte de Fazouro […]»
The French Way is perfectly defined and documented, but we should ask ourselves
if the so-called English Way, which some think reaches Teixido, is equally documented. I
am waiting to see a proof of its existence; thus far, none of the many documents I have
read provides such a proof. Maybe there just aren’t that many sources and I should
continue my research, but my humble opinion is that many mistake the English Way
137
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
with the French Way – a segment of another path know as Way of Santo André de
Teixido in the area around the sanctuary. This path connects the sanctuary with
numerous Galician villages and towns, which is why it was given the name of Santo
André de Lonxe. No sources prove the existence of an English Way connecting this area
of Galicia with the rest of the Way of St. James; the same goes for the path which
connects the Port of A Coruña to Santiago, also called French Way in the documents;
indeed, many Frenchmen embarked and disembarked in the Galician ports from
Ribadeo to A Coruña and walked this route; seemingly, there were many of them, as
proven by a 1602 document signed by Philip III. Throughout the diocese of Mondoñedo
– from the river Eo to the river Xuvia, up to the mouths of the rivers Eume and Mandeo,
near Compostela–, all the branches of the French Way were known by the bishops, the
landowners, mayors, notaries, priests, mule drivers, traders and inhabitants of the
parishes which developed around it; in fact, it always appears as French Way or Royal
Way in the documents we have already mentioned.
There is further proof of this in a document with date 4th August 1561, a forum of
the vineyards of Saíñas in the village of Grallal, which was part of the parish of San Xoán
de Covas, in Viveiro– signed by the bishop Pedro Maldonado with the notary Fernando
de Santiso. The document mentions the French Way from Santa Marta to Viveiro.
In the 16th and 17th, no bishop of Mondoñedo, priest or notary mentions the
English Way; indeed, no one used the name ‘English Way’ because its name was ‘French
Way’.
Moving on further along the Way of St. James to Pontedeume, we again find that it
was known as the French Way. This is proved in the books of the Tombo of San Martiño
of Xuvia; several passages mention a French Way which went through the current
municipality of Fene, went past the chapel of San Marcos of Gradoi, went up toward
Cabanas, crossed the bridge and went past the hospital and arrived in Pontedeume,
from which it headed toward Compostela.
A few conclusions and reflections
19. The ways of the North are perfectly documented, but they are mostly forgotten
or are not officially recognized.
20. The ancient territories crossed by the ways of the North are the same cited by the
classical chroniclers, so they may well be a continuation of the oldest network of
roads, which would make them older than 2,000 years, even though they became
known under the name of French Way.
21. These ways were forgotten and abandoned especially from the 19th century and
early 20th century onwards. There are several reasons for this, but the main one is
that the attention was focused on the way which goes into Galicia through O
Cebreiro, because this is the way mentioned in the Codex Calixtinus. As there
weren’t other codices speaking about the coastal way, it slowly fell into oblivion,
as did the towns it goes through.
22. The northern way has as much historical significance as any other, but it does not
go through any large cities which can reclaim it, as cities developed in other areas
which were more densely populated and powerful. Coastal towns, from Ribadeo
to Ferrol, slowly lost influence and population, while others gained significance. A
138
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
significant part of the ancient heritage of the pre-Roman tribes is kept by the
North Way, even in better conditions compared to other places, because it
underwent fewer changes. It just needs to be rescued through a well-designed
plan.
23. Some segments of the Way were promoted because of political motivations.
Political power is now centralized in Santiago (it used to be fragmented), so many
towns are now off the beaten track, I would say.
24. In the diplomatic documents of monasteries, cathedrals and churches or in the
notarial and municipal documentation of municipalities such as Ribadeo,
Mondoñedo, Castrodouro, Viveiro, Ortigueira and Neda, there are many
documents which speak of the Way. There has to be a reason why the way is
called French, because these areas are very far away from France; similarly, if
many pilgrims came from beyond the Pyrenees, there is also a reason for this. The
promotion of the Way was preceded by several events we all know well; indeed,
at a certain point in time it became convenient for the Church, the monarchs,
counts and so on. The monarchs married off their daughters to French noblemen,
they formed alliances with noblemen from England and other countries because
of the Crusades. People did not only pilgrim to the Holy Land, and Galicia meant
safety and also novelty, because beyond Galicia there was only the ocean upon
which the sun sets every day; this was known already to those who came by foot
or in leather-covered ships before the Romans.
25. After the Reformation and Counterreformation, but especially after the council of
Trent, the ways gain importance again: this is the reason why new hospitals are
founded, relics are sought after and there is talk about new miracles as the
number of pilgrims grows, including the maritime routes where the Royal Navy
protects the coasts.
26. The document that proves all of the above is cited in the section about Ortigueira;
a very clear and precise document written by the secretary of the local council,
Bernabé Freire de Andrade. This is our Codex Calixtinus. The date is 1692.
27. The current value of the Way is consonant with the abandonment of some of its
segments, given that only the route from Ribadeo to Mondoñedo, Vilalba and
then Compostela is officially recognized. Viveiro and Ortegal are excluded, that is,
a coastal segment which is enormously valuable in many ways. We know what we
have; we just have to transmit it to others and let it be recognized by everyone
who is interested.
My father’s family has lived in the village of O Francés since the 16th century. I was
born and grew up in this place, in the parish of San Claudio, municipality of Ortigueira.
As a child I wasn’t aware of the French Way, let alone of how important it is. I learned
about it later on. Many times I asked myself where it came from and I learned that
many Frenchmen –especially monks of various orders and priests– arrived through this
way through the centuries.
It would be good not to forget some or all of what our ancestors wrote or did and, if
possible, use it in a positive way. The paths of Santiago and Santo André de Teixido are
very long. The French Ways to Santiago come from far away and are at the same time
very close to us; it would be good if we were aware of this. Europe was and is accessible
to us through the Way, and if people from abroad have visited and still visit Galicia, it is
139
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
because our homeland has what others don’t. It would be interesting and fruitful to
recover this forgotten segment of the North-western way. We should do it if possible:
let us try.
140
Appendix
Summary of the trip Pelerinaxes I by the website Os libros de Ánxel Casal, «[..] a place
(which) recovers the memory of the books published by the publishing houses Lar and Nós
between 1924 and 1936, one of the most hopeful and enthusiastic eras of Galician
literature, and which pays a tribute to the intellectuals who contributed to build
Galeguismo. It also attempts to be a collective work, open to your opinions and
informations.» A web which we recomend visiting; we include one of its articles as an
appendix:
http://oslibrosdeanxelcasal.blogspot.com.es/2013/08/pelerinaxes-i.html
AELG would like to thank the authors for this interesting project; it is reprinted here
as it is:
Creative Commons
Attribution-Non commercial-Equal share 4.0 International.
PELERINAXES I
Pelerinaxes I | Otero Pedrayo, Ramón
Drawings: Vicente Risco
25th September 1929
Nós, Pubricacións Galegas e Imprenta. Real, 36 – 1º.
A Cruña. Volume XXVIII, 235 pages, 18 cm.
The travelogue Pelerinaxes I, written by Ramón
Otero Pedrayo, was published by Nós in September
1929.
The text describes the walk completed in July 1927
by Otero, Vicente Risco and Ben-Cho-Shey (Xosé
Ramón Fernández-Oxea), from Ourense and Santo
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
André de Teixido.Unha obra xurdia e que coido ha de agradar, – in the words of Ánxel
Casal (4).
The second travelogue attempted by Otero Pedrayo, in which he described the route
between Ourense and Compostela, which he walked eighteen months before going to
Teixido, was interrupted by the Spanish Civil War. Indeed, it was never published as a
book and only parts of it were published in the press (5). Therefore, even if the title
suggested that there would be another volume in the Pelerinaxes series, this never
happened.
The book is preceded by a prologue by Vicente Risco in which the reasons for the trip
are explained: fundamentally, a wish to know their own land – but not as tourists, a
word that causes rejection in Risco– and also hai unha razón de refinamento, de senso
aristocrático, d’eleganza. No meio da pebleia febre do motorismo, já vai resultando
distinguido andar d’a pé. Finally, the expedition also had scientific aims, with a view to
collect geographical, ethnographical and sociological data about Galicia.
Ides lêr o roteiro d’unha viage á pé, que uns galegos, nin
turistas nin deportistas, fixemos cruzando do Sul pr’o Norte
caxque toda a terra de Galiza, referido por quen millor sabe
referir hoxe en día n-esta nosa terra, e ilustrado por quen
puxo nas cousas que vía toda a curiosidade esculcadora dos
seus ollos, cheos á aquela hora de contentamento (...).
Velaquí o camiño de Teixido. Quen de vivo aló non vaia, terá
qu’ir de morto, en figura de cobra ou lagartiña. Gracias a
Deus, nós levamos já isa angueira feita ...
D’Ourense ao San Andrés de Teixido, veleiquí a terra toda
debaixo dos nosos pés. E ollai com’andades, qu’ides por terra
sagrada.
Pelerinaxes is a delicious chronicle of the trip
undertaken by three friends, with the intention of
discovering Galicia by foot from the land of
Ourense. The poetic wisdom of Otero Pedrayo in
describing the landscape and the artistic talent of
Risco are evident throughout the work. At the end
of the book, the nostalgia of the travellers upon
finishing the trip stays with us, and also the joy at
having shared with them, so many years later, the
days of walking.
Summary of the work
First day: Monday, 4th July.
The trip starts in Ourense on 4th July, through the
old path of Cudeiro.
142
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Nistes camiños do XVII, do XVIII, as augas, os carros, as rocas, falan un galego petrucial,
solto, olente.
They walk on towards Sobral and Gustei. –Por Gustei vaise enchendo o peito c’o aer da
bocarribeira, inda non s’ollan sinon un segmento dos circos de serras– and then
Cambeo and Empalme, where they took un bocadiño de folgo e de xamón n’un
piñeiralciño acarón da carretera de Lugo. The route then takes them to Reádegos and
Vilamarín, where they leave the paved road to walk on camiños de vagantío d’abondo
pr’o pasar solene das vacas, dos xinetes e da xente which go down the valley of
Barbantiño.
The church of Río hosts the altarpiece of the manor of Gayón, in Trasalba. It was sold
for eighty pesos when the family went into decline. The old peasants of Trasalba still
remember the altarpiece, with its wealth of figures and histories carved in the wood.
The three friends had fried ham for lunch at an inn in Pazos.
As pitas veñen por entr’as nosas pernas pra pôr os ovos n’un rincón. O viño estivo a
refrescare antre molladas de fentos, com’as froitas. Logo o Risco, litúrxicamente,
dosifica o café e vixila o agurgullar do cazolo d’auga. ¡Que bén fai o Risco oficiando n’un
lar labrego! Respétano as vellas, as pitas e o gato. Cicais lembranzas de bruxerías ... Que
sei eu.
In the afternoon they walked on through Lama da Augada, old lands rented from the
monastery of Oseira, and then Barrela,Touza, Coedo e Buciños –vivir invernizo,
recollido, forte, sin as prisas do vrán e toda a maestade petrucial do inverno, das
castañas, do gando, das noites de contos e trazas das seréas labouras da montana.
The path took them past Tresar de Sabugueiro and Tresar de Carballo –bos logares
silenzosos– until Viana. –Cando chegamos baixaba a noite do Faro.
Seguir todo o camiño por Lamas, Viana e demais
pobos: non ten perda. E qu’os marcos foron postos
fai pouco, na historia espirtual da Galiza (...) Na
viaxe cada día leva o seu traballo preciso. E
dúrmese sin pensar no mañán.
Second day: Tuesday, 5th July
Franqueamos a porta â unha surprendente mañán
neboenta e fresqueira, toda verde d’arboredos,
sebes e lameiros lavados, toda borrallenta de
brétemas montesías, prontas a desfiarse en
orballeiras
143
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
The three friends followed the road from Comezo until Riazón and Nuxilde, where
they took shelter in a bakery –O día figura deixarse aprisoar na chúvia máina inda non
orgaizada coma si estivéramos no seio da nube–. They walked on towards Penasillás
and through the area of Adá in search of the inn of San Vicente. In the afternoon they
arrived at Cerdeda, another village on the mountain. The road went through Cal,
Olveda, Moexa, Pereira and Caira. It is nighttime. A young boy guided them to the
Casar de Naia and then Monterroso, where Otero wrote a heartfelt ode to ham.
Monterroso recibeunos d’un xeito antergo, mais que petrucio, feudal.
Third day: Wednesday, 6th July
Prazer de estár n’unha vila galega iñorada pra nós. Temos horas d’abondo pr’andala
priguizosamente que é o millor sistema pra enteirarse das cousas.
It is a market day. After
visiting the market of horses,
pigs and cattle, they describe
the town in detail. They also
go to the barber’s, where “hai
dous mozos da aldeia. Os
peisanos cando se sentan
n’unha silla sempre figuran
que están no dentista ou no
retratista (...) Namentral’o
Risco debe andar pol-o pobo
facendo
dibuxos.
Cando
dibuxa o Risco, a noz rube e
baixa
seguindo
os
movementos da cabeza,
coma si dixera: vai ben, vai
ben ¡vai ben!”
They slept in the Palace. –A
seriedade do Palace queda
demostrada con soilo apuntar
que xa âs nove da mañán
preguntaron da cociña si
queríamos
cocido.
A
mantenza antiga require sua
meditada preparazón; hai que
deixar ô pote seu tempo–. In
the afternoon they headed towards Palas de Rei; pharmacist Avelino García Armesto
hosted them in their house.
144
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Fourth day: Thursday, 7th July
In Palas de Rei the three friends took the Castromil bus towards Lugo – Agora rubimos
a íl de mal xenio. Iste transixir ca mecánica, fáinos un carís de vencidos (...) Vergonza de
sentirse levados con tanto adubío de morrales, caxatos e cantimploras.
They arrived in Lugo at about eleven in the morning and met with Evaristo Correa
Calderón (6) at the Praza Maior and went for lunch at the Santa Comba inn with him
and other friends.
Rillamos un compango de arrieiros d’ises que espertan a envexa dos paisanos que
chaman carne ô touciño; postas enxoitas, frebosas de vaca seca.
They then had a coffee and a smoke at the Circo das Artes –istas sociedás gardan o
esprito do liberalismo pragmático do século derradeiro–. Later on, they headed
towards Outeiro de Rei and Rábade. They spent an overnight in Rábade in a house at
the Praza da Estación.
Todal-as madeiras son novas com’a casa, endexamais foron fregadas e si c’unha
trencha houbera pacencia pra descurtizar un anaco da capa de porcallada qu’as recubre,
saberíase a caste da madeira.
Fifth day: Friday, 8th July
Dend’aquil aire sul de Viana tiñamos o sentimento de que a invernía s’acugulaba no
noso camiño (...) Moitos moios d’auga caíron riba de nós.
The three friends had cod for lunch at the
inn of Gaibor and at four o’clock in the
afternoon they arrived in Vilalba, where
they enjoyed the bakeries.
Eu desexo a sinxela fortaleza das xemas.
Sempre me lembran as representazós dos
pranetas inda roxos dinantes de criar a tona
vital, ou o sol pouquiño dinantes de ser
comido pol-as xencivas sin dentes das
serras.
Noriega Varela (7) was waiting for them in
Vilalba –indiscotido príncipe d’unha rexión
da Galiza, con ser fino catador de todal-as
esencias da Terra. Seu reino non ten
marcos en latitude sinón en outura.
145
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
They had dinner at the inn in the company and Noriega Varela and went on to talk
through a great chunk of the night, happy that they –ter coñecido un pobo mais pra
siñalar con coordenadas sensitivas no mapa interior.
Sixth day: Saturday, 9th July
Noriega foi connosco un anaquiño pol-a carreteira das Pontes. Longa xornada.
They had lunch at the inn of Candamil –con sobriedá gostosa, fora de toda gula. From
there they headed towards As Pontes de García Rodríguez, where Risco took care of
Otero’s blisters, –e realiza unha cura longa, precisa, aseptica.
Seventh day: Sunday, 10th July
Pol-a mañán grandes discusiós. Os amigos queren seguir camiñando. Eu colleríaos en
auto no meio do camiño a Ortigueira. No intre desaunamos, o Risco faime outra cura.
Logo váise co Ben-Cho-Sey a ouvir misa e flanear un pouco pol-a vila.
After dinner they met with friends in Ortigueira. –Foi o tema xeneral: Galiza. Sua fala,
seu presente, seu porvir–. They also intended to organize a public talk to disseminate
their ideology, but it was not possible to organize it.
Díxose que eramos xente de moito coidado, nemiga das instituzós mais respetabres,
socialistas, anarquizantes (...) Sobretodo ô Risco consideróuselle home perigoso. Risco
dinamiteiro, Risco revolucionario, Risco nemigo de todo canto hai de respetabre baixo a
capa dos ceos. E Risco calou e meditando nos estranos xiros da opinión, calaba e sorría.
Eigth journey: Monday, 11th July
Erguémonos cediño. O derradeiro día da
nosa pelerinaxe.
They took the boat to Mera, and there they met
with other friends to take them to Teixido. Otero is
unable to walk and rides a horse. The trip ends at
the chapter house in Santo André, where they had a
coffee and a smoke with the priest, Andrés
Miragaya.
Ainda con sol alto diuse a siñal da partida. Hai
moitos kilómetros hastra Cariño. Con grande door
arrincamos de S. Andrés.
146
Pelerinaxes I. A review of the travel from Ourense to Santo André de Teixido
X. Carlos Breixo Rodríguez
Ninth day: Tuesday, 12th July
After lunch in Cariño together with the friends who walked with them in the last stage
of the trip and the local priest, they travelled to Viveiro by car and visited their friend
Ramón Villar Ponte (8).
From there, they drove on to Mondoñedo, Vilalba, Lugo and finally Ourense.
Na estazón d’Ourense desfíxose o encanto; xa somos homes encarrilados, xa o reló toca
pra nós horas ben diferentes das ceibes horas do camiño e da pousada (...) Amigos
Risco e Ben-Cho-Sey: unha aperta e a pousar os bastós por algún tempo. Ô largo de
moitos días non podíamos ollar un camiño por non ter de desairar a sua invitazón â
viaxe. ¡Terra a Nosa!
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
Source of the image of Ramón Otero Pedrayo: fundacionoteropedrayo.org
Source of the image of Vicente Risco: bvg.udc.es
Source of the image of Ben-Cho-Shey: www.foroporlamemoria.info
Letter from Ánxel Casal to Salvador Cabeza de León. 10th October 1929. Ánxel Casal
(1895-1936). Textos e Documentos. Dobarro Paz e Vázquez Souza. Ediciós do Castro,
2003. P. 231.
As viaxes de Otero Pedrayo. www.lavozdegalicia.es – 20th June 2001.
Evaristo Correa Calderón. (1899-1986). Writer and journalist. In 1927 he published with
Nós: Margarida a da sorrisa d’aurora, the first children’s book of Galician literature.
Antonio Noriega Varela. (1869-1947). Journalist and poet. His best known work is Do
hermo (1920). In 1928 he published with Nós an ethnographic study, Como falan os
brañegos.
Ramón Villar Ponte. (1890-1953). Essayist and founding memers of the Irmandades da
fala. He was a manager of the publishing house Céltiga. In 1927 he published the first
book by Nós: Historia sintética de Galicia.
147