Era en autras regiuns dat ei singulas emprovas da procurar per cu
Anuncio
SA 11 S- 7 Jeu hai dau la davosa gada ina survesta fetg generala da quei ch'ei vegniu publicau e scret el romontsch tochen entuorn 1800. Publicau ei vegniu praticamein mo texts religius, mo en manuscrets dat ei lu era lectura pli populara. Mo ni ella litteratura religiusa ni ella profana eis ei vegniu tier ortografias fixas, auter ch'els texts religius protestants sursilvans. Ils Sursilvans protestants eran gia vegni 1648 tier in text impurtont screts en ina ortografia fetg sistematica e cunquei era relativamein fixa, il 'Nief Testament' da Luci Gabriel. Mo la fuorma dil lungatg ha giugau ni tier la litteratura religiusa ni tier la litteratura profana ina rolla centrala. Ins seteneva bein vi da certas modas da scriver, mo quellas eran aunc buc fixas, e cunzun lur diever era magari empau arbitrars. Mo quei els biars auters lungatgs era buc auter da quei temps, pia buc enzatgei specific romontsch. Era el tudestg deva ei da quei temps aunc pliras variantas da scriver, ed era da quels che setenevan ni vi dad ina ni vi da l'autra, cunzun secapescha en manuscrets e per diever privat. Ina consolidaziun dalla ortografia dat ei bunamein adina, sch'in lungatg vegn duvraus sco lungatg adiminstrativ. Quella consolidaziun ei per ordinari gnanc intenziunada buc, mo cunquei che relativamein biars texts vegnan screts dalla medema canzlia ed il canzlist principal di als auters, co ch'ei hagien da scriver, dat ei schinumnai lungatgs da canzlia, che giogan lu ina gronda rolla per la stabilisaziun ortografica d'in lungatg. Il Stadi dallas Treis Ligias era bein in stadi, nua ch'il Romontschs vevan segir aunc ina gronda maioritad. All'entschatta da quel, 1524, giugavan denton aunc famiglias noblas tudestgas la rolla principala en quei stadi. Tec a tec ein lu indigens vegni alla testa da quel, quei denton entras ina aristocratisaziun da quellas famiglias, buc tras ina democratisaziun dalla pussonza. Mo sin che l’aristocrazia indigena ei vegnida alla testa, eran las differenzas linguisticas e religiusas denter las differentas parts romontschas dil stadi dallas Treis Ligias schon memia grondas per remplazzar il tudestg sco lungatg d’administraziun dil stadi cul romontsch, aunc sch'ins vess vuliu quei. Ell'Engiadina, surtut ella Engiadin’aulta, era il romontsch bein daventaus il lungatg administrativ dallas vischnauncas schon viers la fin dil 16avel tschentaner. El decuors dil 17avel vegnan era las leschas da cumin fatgas leu per romontsch, sco nus vein viu. L’Engiadina bassa suonda cun empau retard, perquei che lezza era aunc sut domini austriac ed ei vegnida da secumprar libra da l’Austria pér 1652. Mo en domisduas regiuns ei il tudestg mai staus lungatg d’administraziun; avon il romontsch era quei il latin. Dalla Ligia dalla Casa da Diu fagevan denton era loghens tudestgs part, e buc ils pli nunimpurtonts. Tier quella Ligia s'udeva numndadamein era Cuera. Pia era è quella Ligia buc ina pura ligia romontscha, e cun risguard da Cuera vegneva il tudestg duvraus sco lungatg adiministrativ da quella ligia. Ella Ligia grischa era il lungatg d'administraziun aschia ni aschia il tudestg. Quei deriva igl emprem inaga dil fatg, che l'aristocrazia ch'ha regiu la Surselva avon e per part era aunc suenter la fundaziuns dalla Ligia grischa era tudestga. Pliras da quellas famiglias han era aunc regiu suenter la Surselva, sco ils Castelbergs tochen tier la revoluziun franzosa, e lezs han gie claramein in num tudestg. Plinavon ein ils avats dalla claustra da Mustér era stai suenter la fundaziun dalla Ligia grischa fetg savens Tudestgs, buc Romontschs. Lu cumpigliava la Ligia grischa era territoris gualsers: Sursaissa, Stussavgia, Valragn, e cun Mesauc e Calanca schizun aunc territoris talians, aschia ch'il tudestg ei restaus lungatg administrativ era suenter la sperdita dalla pussonza dalla claustra. La Ligia dallas X dertgiras era da l'entschatta na- SA 11 S- 8 ven preponderontamein tudestga, aschia ch'igl ei buc da smarvegliar, ch'il lungatg administrativ dil Stadi da quellas treis ligias ei restaus il tudestg. Il romontsch ha survegniu ina rolla en quei stadi pér 1794. Quei onn ha ei dau ina dieta ualti selvadia, ch'ha empruau da reformar quei stadi dallas Treis Ligias per aschia saver salvar el. Cun quella caschun ei era vegniu pretendiu – jeu citeschel la versiun dallas Funtaunas (II,116): "Ils Bundsschreibers deigien translatar ils Abscheids eigl Italian ed ommaduas sorts dil Liungaig Ramonsch usitadas, far squitschar ê termetter tier ails Cummins, mintgin suenter siu Liungaig, en expressiuns claras etilgenteivlas senza duvrar Plaids iasters". Tgei ch’ei manegiau exact cun "ommaduas sorts dil Liungaig Ramonsch usitadas" ei buc d’eruir cun segirtad. Igl ei schon probabel, ch'igl ei manegiau ina varianta ladina ed ina sursilvana. Il problem ei mo, ch’ei deva da quei temps aunc duas variantas da mintga sort. La versiun tudestga e ladina da quei conclus hai jeu buc giu a disposiziun, mo lezzas vegnan era buc a ver precisau las versiuns pli exact. Igl ei anzi probabel, ch’ins ha da bi da bugen buc fixau las variantas. Persuenter muossa era schon la formulaziun da quei artechel las difficultads ch’il romontsch veva en quella domena: per 'Ils Bundsschreibers' ed 'ils Abscheids' veva el aunc negin tierm a disposiziun. Quei manegiavan ei pia probablamein buc cun 'plaids jasters'. Quels valevan per plaids romontschs; ei deva gie buc auters. Aschia ei la caussa vegnida messa avon als cumins per approbaziun els "Puings che la lud. Radunonza extraordinaria mett'avon ails lud. Cumins dellas Treis Ligias sin lur approbaziun". Tgei che lezs han lu effectivamein approbau, ei denton aunc in'autra damonda, ch'ins stuess aunc pér controllar. En scadin cass ha il protocol da quella dieta in autra versiun da quei "pugn", numnadamein: "il bundsschriber della luda ligia sura deigi esser obligaus, de scriver ora quels en rumonsch, ed italian, ils abscheids deigien era vegni stampai, ed exprimii cun expressiuns claras ed entilgenteivlas, e senza duvrar plaids iasters" (Crest.IV,592,18ss.) Tenor quella versiun vess pia mo il scarvon dalla Ligia grischa giu da far translaziuns el romontsch ed el talian. Mo igl ei era da dir, ch'ils resultats dalla Engiadina eran aunc buc vegni tochen Cuera, cu ch'il protocol ei vegnius screts. Seigi sco ei vegli; en scadin cass ha il romontsch survegniu cun quei conclus per l'emprema gada il status da lungatg ufficial. Quei ha lu era giu consequenzas immediatas pil romontsch. La Bibliografia retorumantscha indichescha per quei onn, pia 1794, buc meins che 20 publicaziuns, ina cefra mai contonschida tochen quei onn ed in record ch’ha teniu tochen igl onn 1840. Quei che croda denton en egl aunc pli fetg, ei la midada dalla tematica dallas publicaziuns. Mo duas da quellas digl onn 1794 ein da tema religius, las autras 18 ein publicaziuns da texts statals, schinumnadas "Landesschriften", che devan in rapport davart quei ch’era curriu e passau sil plaun politic ed eran ina sort precursuras dallas gasettas da pli tard, mo ch'ellas cumparevan en intervals dil tuttafatg irregulars, denton tuttina pliras gadas ad onn, silmeins per tudestg. Denter 1794 e 1798 cumparan da quellas scartiras era per romontsch, segir buc gest tontas sco per tudestg, denton tuttina ver 7 scartiras mintg’onn. 1799 eis ei lu denton stau alla fin cul Stadi dallas Treis Ligias e cun quei era cun quellas publicaziuns. Il romontsch ei pia staus mo ils davos 5 onns da quei stadi in lungatg ufficial. SA 11 S- 9 In effect bia pli durabel e cun quei era bia pli impurtont pil romontsch han las ideas digl illuminissem giu. La consequenza la pli marcanta da quellas ideas ei stada las stentas per ina megliera scolaziun dil pievel, ins savess era dir: per l’alfabetisaziun da quel. Tochen da cheu druvav'ins per emprender da leger e scriver en emprema lingia ils catechissems sco praticamein sulets cudischs stampai che stevan a disposiziun, e per dabia buc tuts savevan insumma leger e scriver. Gia Jachiam Bifrun veva denton era scret in cudisch romontsch special per quei diever, la schinumnada Taefla, scret cun <f>, sco il [v] da siu num. Dil temps da Bifrun vegneva aunc buc distinguiu denter [u] e [v]; domisdus vegnavan screts tuttina, u cun <u> ni cun <v>. Bifrun drova <u>, mo tier plaids sco [tęvla] va la scripziun *Taeula' buc bein, sco tier *Biurun' era buc. Quella ovra ei semantenida pér en ina ediziun da 1629, che sto denton ver giu silmeins ina ediziun da 1571, forsa era aunc ediziuns pli veglias. La 'Taefla' ei in cudischet da 24 paginas. El entscheiva cun igl alfabet, igl emprem en bustabs pigns, lu en bustabs gronds. Lu vegn ina seria da silbas: Ab, eb, ib, ob, ub Ba be bi bo bu che va denton mo tochen tier il bustab g. Lu vegn il Bab nos, La credênscha, L's cummandamaints, La cuolpa, lu in pèr Psalms ed alla fin in pèr oraziuns. Il cudisch ei claramein destinaus per la scola; alla fin stat in epilog cul tetel "Iachiam Bifrun agli maister da schoula auuoira salüd"; 'auuoira' ei "augura" per sursilvan. Quei era meglier che quei che steva a disposiziun tochen lu per emprender da leger e scriver, numnadamein mo texts latins ed en Surselva probablamein era tudestgs. Ei fuss era stau meglier ch'ils catechissems, ch'ins duvrava per quei intent naven dil mument ch'ils emprems catechissems romontschs ein cumpari, mo lezs eran pli doctrinars che la Taefla, aschia ch'ins prefereva lezs. El 18avel tschentaner dat ei tals cudischs era en Surselva. Leu han ei per ordinari semplamein num ABC. Igl emprem da quels ABC's enconuschents ei tuttina gia cumparius 1730 tenor las indicaziuns da P.Placi à Spescha. El ei denton buc semantenius, bein denton ina ediziun pli tardiva da 1745. Il tetel da lezza ediziun ei 'A.B.C ù cuort entruidament de bein bustegiar e leger. Con in namenbuch en ramonsch, latin, italian', pia cun in vocabulari en treis lungatgs. El ei cumparius a Mustér, sco gia l'ediziun da 1730, e cumpeglia 16 paginas. El ha bein surviu sco mied d'instrucziun als paders dalla claustra, che devan savens era empau scola els vitgs. Cudischs d'instrucziun specifics locals ha ei pia dau gia relativamein baul. Per ina scolaziun pli generala dil pievel tunscheva secapescha mo in ABC buc; quel vev'ins gie atras en in onn. Ei vess duvrau ina producziun pli gronda da cudischs da scola. En connex cun las novas ideas digl illuminissem quintav'ins entuorn 1800 cun treis cudischs da scola: in ABC, in cudisch da lectura cun tocs pli cuorts ed in cudisch d'instrucziun general sur dad autras scienzias, sco historia, historia naturala e geografia. Igl emprem ch'ha procurau per ina tala seria da cudischs da scola per romontsch ei stau Mattli Conrad, predicant ad Andeer, e quei denter 1804 e 1826. El ha pia tuttina era duvrau 22 onns tochen ch'el ei vegnius da metter a disposiziun il necessari alla scola dad Andeer, mo igl ei ver, ch'el ha lu fatg denteren aunc autas caussas, sco nus vegnin lu aunc a veser. Quels cudischs ein aunc vegni fatgs dil tuttafatg sin basa privata, sco quei che l'entira scolaziun funcziunava da quei temps. In pèr vischnauncas pli progressivas vevan entschiet a sustener ni menar sez ina scola publica, denter quellas era Andeer, nua che Mattli SA 11 S-10 Conrad era predicant. En sias 'Novas Canzuns Spriritualas' da 1784 ha el era ina "Canzun par un scolar suenter la scola", e suenter quella indichescha el: "La scola ordinaria ad Andeer ven pagada d'ilg Vaschinadi, a bucca da Privats, parquei ei noss'Obligaziun d'urar par quel" – pia pil vischinadi d'Andeer. El cuntinuescha lu: "O ca minchia Vischnanca parness quella Resoluziun: da muntaner lur Scolas publicas pli gig, ca sco ün ha par Isonza – S'ilg meins miez On" (p.225). Mo da quellas vischnauncas progressivas deva ei fetg paucas el Grischun romontsch da quei temps. Mattli Conrad veva schon publicau avon ch'el ei vegnius confruntaus cun las novas ideas illuministicas in cudisch da scola cul tetel "Extract da la historia da la vitt'e character da Niess Segner Jesu Christi, par uffonts en las scolas", cumparius 1783 cun 24 paginas. Schon quei cudisch rumpeva cun la tradiziun dils catechissems sco cudisch da scola, perquei ch'el era ordinaus auter e tractava era autras caussas ch'il paternies, la cardientscha ed ils 10 camondaments, sco quei ch'ils auters fagevan. El mantenveva denton aunc il sistem da damonda e risposta, era sche las rispostas eran in pulit tec pli semplas che quei ch'ei eran el catechissem ed era in pulit tec meins abstractas. Mo ei era tuttina aunc plitost in cudisch da ductrina ch'in cudisch da scola, era sch'el era en scadin cass pli interessants ch'ils catechismus, ch'ils scolars duvravan tochen lu sco cudisch da scola e ch'ei vevan lu era plitost da saver ordado che da saver leger. Sche jeu hai survesiu nuot, ei quei cudisch da scola el medem mument gest era igl emprem cudisch publicaus d'in Sutsilvan suenter 1618. Mo jeu hai aunc mai viu quei cudisch, aschia che jeu sai era buc giudicar siu lungatg. Mo sin basa d'in u l'auter cudisch da Mattli Conrad che jeu hai a disposiziun sebasa siu lungatg sin l'orotgrafia e la grammatica dil sursilvan protestant, era sch'ei dat ina u l'autra influenza dil lungatg da SchonsSuenter quei cudisch ha el ediu las 'Novas Canzuns Spiritualas' che jeu hai gia numnau, ch'han buc da far directamein cun la scola. Ils 17 da matg 1799 ei Conrad vegnius mess a ferm e menaus ad Innsbruck egl exil, perquei ch'el valeva sco adherent dallas novas ideas patrioticas e cunquei plitost sco adherent dils Franzos che dils Austriacs. Cu ch'el ei vegnius anavos 1801, era siu post occupaus, aschia ch'el ha stuiu luvrar en differentas pleivs pli pintgas, secapescha era per pli pauca paga. 1804 ei lu la pervenda d'Andeer puspei vegnida libra, aschia ch'el ha puspei saviu turnar en siu liug oriund. Il medem onn ha el publicau siu emprem cudisch da scola "profan", ni silmeins pli profan, in: Cudischet per uffants ca vulten amprender da liger rumonsch ad er ilg ABC da la cardientscha a moral christianeivla cun 2 canzunettas. Il cudischet ha 16 paginas, sco ils biars da quels ABCs, ch'ein denter 16 e 24 paginas, darar inaga 32. Mo igl ei clar che quei tunscheva la silpli pigl emprem onn da scola; suenter stuev'ins lu mirar per enzatgei auter. Ina successiun silmeins indirecta ei lu cumparida 1812 cul tetel: Reglas da moralitat a prudienscha cun proverbis, las emprimas en prosa, ils auters en rima (…), 18 paginas. Ei setracta d'ina translaziun parziala d'in cudisch tudestg cul tetel "Allgemeines Lesebuch für Stadt- und Landschulen" d'in cert Georg Friedrich Seiler, cumparius 1793, pia d'ina translaziun dil tudestg. Quei ei lu denton in ver cudisch da leger, senza damondas e rispostas, mo secapescha cun bia pusseivladads da menar ils affons silla dretga via cun reglas da moralitat e da prudientscha. SA 11 S-11 In cudisch da medem gener, che van denton aunc in pass pli lunsch naven dalla scola confessiunala ei lu il cudisch: Anchinas fablas ad historias messas en poesia romantscha per part or da divèrs cudischs velgs a novs par part er inventadas dilg translatur da quellas. Cuira 1816. Quei cudisch ha lu tuttina 88 paginas, pia ina pulita lectura. Las fablas e historias han secapescha ina morala, mo cun caussas da religiun han ei en scadin cass da far nuot directamein. Suenter ei lu Mattli Conrad s'occupaus cun quei ch'ins numna l'infrastructura linguistica da basa, numnadamein ina grammatica ed in vocabulari, mo tier lezs lu aunc l'autra gada. 1826 vegn lu il davos cudisch da scola, che stat lu dil tuttafatg el rom dalla scola moderna da gliez temps: Quel nief a nizeivel cudischet da scola tiers diever ad antruvidament par suenter cunaschientscha desideranta giuventengia en las ligias dils Grischuns. Mess giu da Heinrich Zschokke, a translatau da Mathli Conradi. Quei "cudischet" ha lu tuttina 162 paginas. Igl original da Heinrich Zschokke ha il tetel "Das neue und nützliche Schulbüchlein zum Gebrauch und Unterricht für die wissbegierige Jugend im Bündnerland" ed era cumpariuns schon 1798. Quei ei lu era per tudestg igl emprem cudisch da scola modern dil cantun Grischun. El cuntegn era aunc alla entschatta "Einen kleinen Catechismus", mo sco secund lu "Eine kurze Geschichte des Vaterlandes", pia in tema historic che vegneva insumma buc tractaus ella scola tradiziunala, e per finir "eine kleine Weltbeschreibung", pia enzatgei sco geografia, era quei tut enzatgei auter che quei ch'era vegniu tractau tochen uss en scola. Igl ei lu clar, ch'il romontsch vegn lu cun la translaziun da quellas caussas en domenas nua ch'el era buc vegnius duvraus tochen uss: ni historia ni geografia eran stai tema tochen la fin dil 18avel tschentaner. Igl era bein stau previu da translatar il cudisch da Zschokke gia 1798 per romontsch, mo la finala han ils Romontschs lu tuttina stuiu bunamein 30 onns, tochen ch'els ein vegni tier ina tala ovra. Quels cudischs da scola da Mattli Conrad ein segir in'ovra da pionier, mo igl effect da quels cudischs ein stai relativamein pigns. Ponderei inaga cuortamein, pertgei che lur effect sa buc esser staus fetg gronds? – En tgei lungatg ein els screts? – En sursilvan protestant cun influenzas dil lungatg da Schons. Tgi vess pia saviu duvrar els en scola? – Segir inaga las vischnauncas da Schons, mo gliez ei buc la massa. Ellas scolas sursilvanas protestantas vessen ei forsa aunc saviu vegnir duvrai, mo en auters loghens denton strusch. Ils cudischs sezs hai jeu mai giu a disposiziun tochen uss. Els ein d'anflar ellas bibliotecas romontschas pli grondas, mo gest ils cudischs pli pigns ein fetg rars; nus vegnin lu aunc a veser pertgei. Jeu hai era mai sedau gronda breigia da vegni tier els, perquei ch'els ein aschia ni aschia stai d'impurtonza mo fetg locala. Mo in da quels ei d'anflar denton sin Google, numnadamein las 'Anchünas fablas". Sin Google anfl'ins ils biars cudischs vegls dalla Biblioteca da Minca, e lezza ha relativamein bia caussas romontschas. Tochen ch'ei ha buc dau l'universitad da Friburg, studegiavan ils Romontschs savens a Minca, perquei che quei era l'universitad catolica la pli datier dil Grischun. Las autras universitads svizras ein gie tuttas protestantas. Perquei hai jeu lu copiau ina da quellas fablas, ina relativamein enconuschenta, 'Ilg Avieul e la tuba'. Legi ella, Fabian; il sursilvan ei segir il pli datier da quei text. SA 11 S-12 Tgei croda en egl visavi il sursilvan actual? Tuttina dabia differenzas. [ł] e [ñ] vegnan screts sistematicamein cun <lg> ed <ng>, 'in, ina' vegnan screts cun <ü>, 'aviul', 'siu' e 'miu' vegnan screts cun <ieu>. Il [ċ] final vegn screts cun <g> tier 'gig' e tier 'dreg' e cun <ig> tier 'traig', 'tgei' vegn screts cun <ch>, pia en sesez grafias ladinas, era sch'ins anfla tuttas era en texts catolics da quei temps, auter che la scripziun da [ċ] cun <ch>. Era morfologicamein vein nus ina speicalitad ni l'autra. En egl croda il pft. sempel 'vasèt, mettèt, ngit, daventà'. Il text ei effectivamein screts en sursilvan protestant; la Sutselva era protestanta e duvrava sco lungatg da scartira il sursilvan protestant. Pia en Surselva protestanta vessen ils cudisch da scola da Conrad aunc saviu vegni duvrai, mo en Surselva catolica secapescha buc. Mo leu fuss ei era strusch iu, sch'il lungatg fuss staus il medem. Ch'ils catolics vessen duvrau cudischs da scola d'in reverenda protestant era da quei temps aunc nunimaginabel. Ei dat era aunc ina ni l'autra autra specialitad, ch'ha buc da far cun differenzas idiomaticas. Ils substantivs ein screts tuts grond, ina tendenza ch'ei vegnida en moda el romontsch suenter 1800, strusch avon. Schon la reediziun dil text dil Niev Testament da Gabriel da 1809 ha scret relativamein biars substantivs grond, ch'eran tuts screts pign ell'emprema ediziun da 1648. Quella marotta anfl'ins magari era en cudischs d'oraziuns catolics da quei temps1), denton pli darar che tier ils protestants. Ell'Engiadina ha ei buc dau ina tala marotta, perquei che l'Engiadina sedrizzava el 19avel tschentaner aunc tenor il talian, buc tenor il tudestg. Ella ha era buc cuzzau fetg ditg el sursilvan, ni catolic, ni protestant; naven da 1850 svanescha ella puspei relativamein spert. Plaids tudestgs sco 'Tuba, Schuz' e 'Puff' ein currents da quei temps; ei dat aunc negin purismus. Quel vegn lu pér ella secunda mesadad dil 19avel tschentaner pli e pli en moda. Mo ei dat era influenzas pli subtilas dil tudestg sils texts romontschs da quei temps. 'Un ping Avieul en ün Ual curdava' ei in falliu diever digl ipf. el romontsch; ei stuess esser 'ei curdaus' ni tut il pli 'curdèt'. Per tudestg stat secapescha igl imperfect en quels cass: 'Eine kleine Biene fiel in einem Bach'. Ils biars imperfects dil text ein falli: 'purtava' ella 3. lingia, 'vegniva' ella secunddavosa da p.63, 'vaseva' ella 3. lingia da p.64, lu 'punscheva' liniga 5 e 'figieva' liniga 6. La suletta fuorma correcta sin –eva ei 'veva' en el "veva schon tratg si il tgiet [dalla buis]". 'veva tratg ei denton in plusquamperfect, buc in imperfect, aschia che tut ils imperfects dil text ein falli. Tier quellas fuormas dat ei effectivamein in problem el sursilvan da quei temps. Il pft. sempel vegn bein aunc duvrau en texts protestants, sco cheu en 'vasèt, mettèt, ngit, daventà, vet', mo el vegn buc druvaus pli el lungatg plidau ed era buc screts el sursilvan catolic. Ei resta pia mo igl ipf. sco fuorma sempla ed il pft cumponiu, ch'ei schon buc fetg elegants, sch'ins sto duvrar el savens in suenter l'auter, sco quei ch'ins stuess far cheu: 'ei curdaus, ha viu, ha purtau, ei semess, ei vegnius, ei daventau' eav. Ei ha dau tendenzas da duvrar igl ipf. era el romontsch, sco el tudestg, in diever ch'ins anfla aunc els emprems texts da Muoth, p.ex. en 'Las spatlunzas', sco p.ex. "Lez respondeva sinsu" (vers 11) ni "Er in vegliurd, il tat, vegneva ordavos pegna" (v.24). Mo era quella tendenza germanisonta ei lu svanida pli tard puspei. Lu lasch jeu cun quei, quei che pertucca quei text ed ils cudischs per la scola da Mattli Conrad. Dat ei aunc damondas tier quei? - SA 11 S-13 Ei dat aunc in auter cudisch da scola ch'ei vegnius stampaus da quei temps cul tetel 'Il magister amiaivel chi muossa als infants da lear e ad incler quai ch'els lean' dad Andrea Rosius a Porta, cumparius 1818 per l'emprema gada. Tetel e suttetel ein secapescha programmatics. 'magisters amiaivels', surs. "scolasts amicabels", ein da quei temps segir ina excepziun, e quel cheu duei buc mo mussar da leger als affons, mobein era da capir quei ch'ei legian. Quei ei lu claramein encunter il sistem da scola sin basa da catechissems, nua ch'ils affons vevan d'emprender ordado las rispostas, senza ver in'idea, tgei che quei ch'ei detgien si ordado vegli veramein dir. Tier à Porta ves'ins fetg bein, danunder che quellas novas ideas vegnan. El era staus 14 onns predicant d'armada dil regiment dalla famiglia dils Salis-Marschlins en survetsch franzos e veva giu leu en emprema lingia l'incumbensa d'instruir ils affons dils SalisMarschlins e dils auters offiziers da quei regiment. Il regiment ei lu vegnius abolius 1892 en consequenza dalla revoluziun franzosa. A Porta ei turnaus a casa ed ha fundau in internat a Ftan, perquei ch'ei deva aunc neginas scolas ell'Engiadina. El era in vehement adversari dalla scola veglia, che sebasi mo sigl emprender ordado, treneschi pia mo la memoria dils affons, buc denton lur intelletg. En l'introducziun a siu cudisch da scola pretenda el era, ch'ils "ödius instrumaints da disciplina" stoppien svanir en scola, en emprema lingia secapescha la torta ni il fest, cul qual il scolast teneva uorden en scola. Mo igl ei era da dir, ch'in scolast stueva magari sedar giu cun tochen 80 scolars en ina, e lu mava quei strusch senza in fest. Il cudisch oriund veva 200 paginas, mo ei ha dau schon 1819 in extract da quel da 48 paginas. Domisdus ein vegni restampai, il grond 1831 aunc inaga, il pign 1840. L'ediziun da 1840 ei stada venala inaga per 350.- frs., mo per 48 paginas ha quei pariu a mi empau bia. Quels cudischs ein denton era buc d'anflar sur Google, aschia che jeu stos schar cun quei. Igl ei relativamein clar, ch'ils cudischs ein vegni duvrai ualti ditg sco cudischs da scola ell'Engiadina bassa, mo entuorn 1840 dat ei lu era puspei novs cudischs da scola valladers. Sur l'Engiadina bassa or ein els denton probablamein era strusch vegni.
