RI ATOWAB’ÄL RICHIN ESTOCOLMO CONTAMINANTES ORGANICOS PERSISTENTES NAB’EY TANAJ Pa ri tinamït atowab’äl Estocolmo, richin Persistentes Suecia Estocolmo COP, richin pa pa ri juna’ ruwi’ nichajix 2001 xjikib’äx Contaminantes kuxnaqilal ri ri Orgánicos winaqi’ chuqa’ nichajix ri kaq’ib’al chwäch re contaminantes re’. Ri Convenio richin Estocolmo jun taqanem tzij nutaqej rub’eyal ruq’atik chuqa’ rokisaxik ri itzel taq aq’om COP, Richin ruchajixik ri kaq’ib’al chuqa’ kik’aslem ri winaqi’. K’ïy tinamït juk’an ya’ kijikib’an rokisaxik re Atowab’äl re’; kipab’an ki’ nkitaqej re taqanem tzij re’ chi ruq’atik rokisaxik ri itzel taq aq’om, chi kikojol re tinamït re’ k’o ri Iximulew amaq, pa ri juna’ 2008 xupab’a’ ri’ chi rutaqexik. Contaminantes Orgánicos Persistentes rub’i’ COP: Ri contaminantes orgánicos persistentes COP, ja re’ ri wachinäq e clorados ri k’o ketzelal yekamisan, man yekäm ta, nketzelaj ruk’aslem ri kaq’ib’al; k’a wakami e q’alajinäq chwäch ri Chanpomal juk’al jun wachinäq clorados. Ri kib’anikil: Ja re’ niq’alajirisan kichin ri contaminantes: Man chanin ta yekäm: Pa ri juna’ kan 40 xchap pe rokisaxik ri wachinäq re’, ruma ri kimikos k’o rik’in man chanin ta yeyojtäj chupam ri kaq’ib’al, k’ïy juna’ yek’ase’. Re wachinäq re’ k’ïy kik’aslem ruma ri kimiko chuqa’ ruma ri cloro kichajin. Bioacumulación: Ri contaminantes e k’o chupam ri kaq’ib’al nikiyäk ki’ pa kiq’anal kich’akul ri chikopi’ chuqa’ ri winaqi’. Ri Bioacumulación nik’ulwachitäj pa ruwi’ ri ilinïk, achi’el pa rucholajil nib’anatäj ri wa’in, ruma ri’ toq stape’ xa jun, chanin pa mil ye’alan pe, pa ruk’isb’äl ja k’a ri winäq nikochin kichin, ruma ja rija’ nitijon kichin ri q’ayïs chuqa’ ri chikopi’, ja toq yeb’ek’oje’ pe pa ruch’akul, ja re’ ri biomagnificación nub’ini’aj. Wawe’ Iximulew, ri Ingeniera Marit de Campos chuqa’ ri Jacobo Finkelman, xkib’än jun ch’ob’oj samaj pa ri juna’ 1982, xkib’än ri ch’ob’oj pa ri OCAM, xekitzët kich’akul 44 winaqi’ kaminaqi’, e k’o ri nimawinaqi’ chuqa’ ak’wala’ k’a kalaxik, re aj pa ruq’a’ tinamït chuqa’ aj pa ruk’u’x tinamït, chupam re ch’ob’oj re’ xqalajin chi ri organoclorados pa kich’akul ri winaqi’ aj pa ruq’a’ tinamït ik’owinäq oxlajuj b’ey chuwäch pa ronojel ruwach’ulew, man xe ta re’, nïm ri k’ayewal ruma k’ïy chuqa’ xilitäj pa kich’akul ri kaminaqi’ k’a ri’ kalaxik, ja re’ k’a niq’alajrisan chi ri plaguicidas organoclorados ye’ok pa ruch’akuil jun te’ej nketzelaj ri ak’wal k’a man jani taläx. Yekamisan: Re wachinäq re’ nkitz’ük pe kayewal pa ruxnaqil ri winäq ruma e k’o pa kaq’ib’al, ak’wala’ re ye’aläx k’ayewal rik’in, re’ ruma yerutz’ila’ kan janila ri ixoqi’ ketzelal, chuqa’ ruma ri janila ruchuq’a’ ri ketzelal stape’ xa jun ka’i’ ok ye’ok pa ach’akul janila k’ayewal nkiya’. Yetikïr yeq’ax ye’apon xab’akuchi’: Re itzel taq wachinäq re’ tikirel yeq’ax chupam ri ya’, chupam ri kaq’ïq’, chi kipam ri chikopi’, xa ke ri’ toq yeq’ax pa jun chik tinamït, nbekib’ana’ etzelal pa ki’uxnaqil ri winaqi’ stape’ akuchi’ man ye’okisäx ta re wachinäq re’. Ri Contaminantes Orgánicos Persistentes COP ke re’ kinuk’un ki’: Ri plaguicidas COP, e k’o ri plaguicidas clorados, ri wachinäq e b’anon rik’in kimicos achi’el ri PCBs chuqa’ ri hexaclorobenceno chuqa’ nik’aj chik achi’el ri dioxinas chuqa’ ri furanos. Ri Plaguicidas COP: Re wachinäq re’ xokisäx achi’el kamisab’äl chikopil pa ruwi’ tiko’n, achi’el ri algodón chuqa’ xa b’a achike tiko’n, chuqa’ xokisäx pa ruq’atik ri yab’il malaria; k’ïy xokisäx, ja re’ k’o chi kikojol ri organoclorados. Ja re’ ri plaguicidas COP: Aldrín Lindano Dieldrín Pentaclorobenceno Endrín Toxafeno Clordano Alfa Hexaclorociclohexano Clor decona Beta Hexaclorociclohexano DDT Chuqa’ Mirex Hexaclorobenceno Heptacloro Ri wachinäq re’ e ya’on pe e tz’aqatisan pe chupam re atowab’äl re’. Ri Bifenilos Policlorados: Ri Bifenilos Policlorados o PCBs yeb’an richin ye’okisäx pa taq insdustrias, achi’el rokisaxik ri aceites dieléctricos, ye’okisäx pa taq maquinas hidráulicas, chuqa’ ri yesamäj ruma ruxaq q’aq’, chuqa’ nokisáx richin nixol pa rub’anik b’onib’äl, pa rutikirb’al xokisäx pa ruyonil, k’a ri’ xkixöl rokisaxik, k’o jantäq re’ nitïx re wachinäq re’ ruma man ütz ta rutz’etik nib’an chi re, ja re’ nitz’ilan richin ri ruwach’ulew, chuqa’ toq napon chik pa taq raqän ya’ e k’o chi runaqaj. Dioxinas chuqa’ Furanos: Re wachinäq re’ man yeb’an ta rub’anik, xa yetz’ukutäj pe chupam ri q’aq’ toq man napon ta k’a 650 grados ruchuq’a’ ri q’aq’; achi’el toq ri winaqi yekiporoj ri q’ayïs, yekiporoj ri k’ichelaj, yekiporoj ri yantas, achi’el chuqa’ toq nib’ix chi ri winaqi’ nikiporoj ri itzel; re wachinäq re’ yetz’ukutäj pe chuqa’ pa taq industrias, achi’el toq yeporöx ri q’ayisal ye’el pe taq aq’omab’äl jay, chuqa’ akuchi’ nisamajïx ch’ich’, akuchi yexule’ yejote’ ri ch’ich’ chuqa’ ruma ri kisib’il nkiya’. Ri etzelal nub’än chi re ri winäq chuqa’ chi re ri kaq’ib’al: Nuya’ kancer ch’akulaj rujatzul pa ri pa ruch’akul jolomaj, ixöq chuqa’ jun nukamisaj ri winäq, nretzelaj ruk’aslem achin, nuq’ät ri ri b’ochil kik’el, ruk’iyilem pa nukamisaj jun ak’wal, chuqa’ yeretzelaj ri chikopi’ manaq kib’aqil, ri ajxik’ chikopi’, ri kär chuqa’ ri ch’aqa chik chikopi’ e k’äs pa ya’ chuqa’ pa ruwi’ ri ulwe, chuqa’ niketzelaj ri ya’, ri kaq’ïq’ ri ulew. Ri contaminantes orgánicos persistentes ye’ok pa ach’akul ruma ye’achäp, ye’asëq o e k’o chi anaqaj, chuqa’ ruma ye’atij ye’aqum, achi’el toq naqum ri ya’, naqum rutz’umaj wakx, natij kexu’, natïj kär, natïj ti’ij; we ye’ok pa ach’akul yek’oje’ pa ruq’anal ach’akul, ja ri’ toq ye’ok chupam jun ak’wal k’a man jani taláx, chuqa’ niq’ax toq niya’ tz’umaj chi re jun ne’y. Ri ruwuq mokaj richin ri Atowab’äl Estocolmo, nujikib’a’ chi konojel ri tinamït kijikib’an kitzij pa rokisaxik re atowab’äl re’, k’o chi nkiya’ apo jun nuk’ulem samaj richin nichüp ruwäch ri contaminantes orgánicos persistentes. Ri Iximulew amaq’ runuk’un apo rusamaj pa ruwi’ contaminantes orgánicos persistentes COP. Wawe’ nucholajij ri samaj chi rutaqexik re jun atowab’äl re’, ja re’ ri jun ka’i’ oxi’ samaj: 1. Ruya’ik rutzijol chi ke ri winaqi’ pa ruwi’ re k’ayewal re’ 2. Ruq’atik ruchupik ri contaminantes orgánicos persistentes COP. 3. Ruya’ik ruchuq’a’ pa taqanem tzij chuqa’ rub’anik samaj pa ruwi’ ruch’ob’ik ri k’ayewal. Re jun nuk’ulem samaj re’ chi ruchajixik ri kaq’ib’al, chuwa contaminantes orgánicos persistentes COP xtik’atzin richin nichajix ri b’eyomäl kaq’ib’al qachajin wakami, xtitalüx rutzijol chi ke ri winaqi’ richin niq’ax chi kiwäch kib’anikil ri yetajin nkitaluj ri COP. ri k’ayewal, richin nkijäl CONTAMINANTES ORGANICOS PERSISTENTES. RUKA’N TANAJ. Ri Iximulew amaq’ xujikib’a’ rokisaxik ri atowab’äl Estocolmo pa ri 29 richin rokisaxik enero pa ri ri juna’ 2002, ri 14 richin noviembre Ajpopi’ ri Iximulew juna’ 2007, xkijib’a’ chuqa’ ri Cahnpomanel xujikib’a’ rutzij pa ri 22 richin abril ri juna’ 2008, ja ri’ toq xya’ pa ruq’a’ ri Ruchitüy Kaq’ib’al (Ministerio de ambiente y Recursos Naturales) chi nipa’e’ chuwäch nuk’waj rub’ey samaj pa ruq’atik rokisaxik ri contaminantes orgánicos persistentes, re’ xjike’ kan chuwa ri jikib’äl tzij 284-2008, ja re’ xtalüx rutzijol pa ri taluwuj richin Centro América pa ruka’n q’ij richin ri ik’ enero 2009. Ri Iximulew amaq’ rik’in ruto’ik ri Ruchituy Kaq’ib’al chuqa’ ri Ruq’a’ samaj pa ruwi’ rokisaxik ri aq’om químicos chuqa’ ri q’ayisal nkiya’ k’ayewal, xupab’a’ ri’ rub’anik “Samaj Tijonïk pa Rokisaxik ri Atowab’äl richin Estocolmo pa ruwi’ contaminantes orgánicos persistentes” chi “Samaj Amaq’el” PNI rik’in ri to’ik pwaq richin ri Fondo Global Financiero (GEF) chuqa’ ruto’ik nuya’ pe ri Kimoloj amaq’i’ Naciones Unidas richin ri Desarrollo Industrial OUNUDI. Re samaj re’ jachon pa wo’o’ peraj; • Nab’ey peraj. Chi rutaqexik ri atowab’äl richin Estocolmo wawe’ Iximulew xnuk’utäj chupam ri Ruchituy Kaq’ib’al jun molaj winaqi’ samajela’ yepa’e’ chuwäch rutz’etik chi tiqasäx kokisaxik ri wachinäq kimikos chuqa’ ri q’ayisal nkiya’ k’ayewal, re jun moloj re’ xnuk’utäj kik’in chuqa’ ri 32 molojri’ïl e ruq’a’ raqän ri Saqamaq’. • Ruka’n peraj. Chupam re jun peraj re’ xb’an b’eleje’ inventarios preliminares, ja re’ ruxe’el richin nitz’uk el ri samaj chupam ri Iximulew pa ruwi’ ri contaminantes orgánicos persistentes; chupam re samaj re’ xq’alajin pe jun ka’i’ oxi’ k’ayewal, akuchi e k’o ri transformadores man ütz ta yesamäj ri yeruya’ pa k’ayewal kik’aslem ri samajela’, jun yakb’äl aq’om kamisab’äl chikopi’ akuchi k’o 14 toneladas ri DDT ri man ütz ta eyakäl chuqa’ ch’aqa’ chik k’ojlib’äl e tz’ilan. Chupam ri ruk’an peraj chuqa’ xenük’ samajib’ál richin niya’ rutzijol chi ke ri winaqi’ pa ruwi’ re k’ayewal re’, achi’el CDs, taq wuj, chuqa’ wuj richin yetz’ajb’äx chuwa xan. • Re Rox peraj. jun peraj contaminantes re’ ja orgánicos ri retamaxik persistentes ri kayewal COP, runuk’ik nkiya’ pe rub’anik ri samaj chupam ri “Samaj Amaq’el” PNI. • Rukaj peraj. Chupam ri rukaj chupam re’ chuqa’ ruchupik samaj peraj re’ ri xenük’ 17 nucholajij contaminantes samaj chupam ronojel ri orgánicos ri Iximulew xtib’an chi persistentes amaq’, ruq’atik achi’el nub’ij chupam ri atowab’äl richin Estocolmo, achi’el akuchi’ yeyak wi, rub’eyal ye’uk’wax juk’an chik, chuqa’ rub’eyal nichajïx. Chupam ri Iximulew wakami k’a majun jun k’ojlib’äl richin yeporöx yekamisäx konojel re wachinäq re’, ruma k’a ri’ chi qawäch apo k’o chi nikanöx rub’eyal ninük’ jun k’ojlib’äl re’; ri Iximulew runuk’un ri “Samaj Amaq’el” PNI, chupam k’a re’ k’o 325 samaj ri xketo’on chi ruq’atik chuqa’ ruchupik ri k’ayewal ilitajnäq k’a wakami; re samaj re’ xkeb’an pa ri wolajuj juna’ apo, ntikïr el ri 2010 nitane’ k’a pa 2025; chupam re ruq’ijul re’ najowäx chi ri winaqi’ kichajin re k’ayewal re’ niq’ax chi kiwäch ri rub’eyal rokisaxik chuqa’ ruyakik ri contaminantes orgánicos persistentes COP. Ri “Samaj Amaq’el” pa ruwi’ ri contaminantes orgánicos persistentes COP k’o chi xtisamajïx pa rub’eyal ruchajixik ri kaq’ib’al, chi man tik’is ri nimaläj b’eyomäl re’, ruma k’a ri’ chupam re jun “Samaj Amaq’el” PNI re’ k’atzinel chi konojel ri winaqi’, ri molojri’ïl, rumolojri’ïl ri Chanpomal, k’o chi nikitun ri kina’oj ri kuchuq’a’ richin nkiq’i’ ri rayib’en pa ruwi’ jujun samaj, richin nk’oje’ jun utziläj k’aslem. Majun Contaminantes Orgánicos Persistentes chupam ri Iximulew. ke ri’