Resumen Kaqchikel - Ministerio de Ambiente y Recursos

Anuncio
RI ATOWAB’ÄL RICHIN ESTOCOLMO
CONTAMINANTES ORGANICOS PERSISTENTES
NAB’EY TANAJ
Pa
ri
tinamït
atowab’äl
Estocolmo,
richin
Persistentes
Suecia
Estocolmo
COP,
richin
pa
pa
ri
juna’
ruwi’
nichajix
2001
xjikib’äx
Contaminantes
kuxnaqilal
ri
ri
Orgánicos
winaqi’
chuqa’
nichajix ri kaq’ib’al chwäch re contaminantes re’.
Ri
Convenio
richin
Estocolmo
jun
taqanem
tzij
nutaqej
rub’eyal
ruq’atik chuqa’ rokisaxik ri itzel taq aq’om COP,
Richin ruchajixik ri kaq’ib’al chuqa’ kik’aslem ri winaqi’.
K’ïy
tinamït
juk’an
ya’
kijikib’an
rokisaxik
re
Atowab’äl
re’;
kipab’an ki’ nkitaqej re taqanem tzij re’ chi ruq’atik rokisaxik ri
itzel taq aq’om, chi kikojol re tinamït re’ k’o ri Iximulew amaq, pa
ri juna’ 2008 xupab’a’ ri’ chi rutaqexik.
Contaminantes Orgánicos Persistentes
rub’i’ COP:
Ri contaminantes orgánicos persistentes COP, ja re’ ri wachinäq e
clorados ri k’o ketzelal yekamisan, man yekäm ta, nketzelaj ruk’aslem
ri kaq’ib’al; k’a wakami e q’alajinäq chwäch ri Chanpomal juk’al jun
wachinäq clorados.
Ri kib’anikil:
Ja re’ niq’alajirisan kichin ri contaminantes:
Man chanin ta yekäm:
Pa ri juna’ kan
40 xchap pe rokisaxik ri wachinäq re’, ruma
ri
kimikos k’o rik’in man chanin ta yeyojtäj chupam ri kaq’ib’al, k’ïy
juna’ yek’ase’. Re wachinäq re’ k’ïy kik’aslem ruma ri kimiko chuqa’
ruma ri cloro kichajin.
Bioacumulación:
Ri contaminantes e k’o chupam ri kaq’ib’al nikiyäk ki’ pa kiq’anal
kich’akul ri chikopi’ chuqa’ ri winaqi’.
Ri
Bioacumulación
nik’ulwachitäj
pa
ruwi’
ri
ilinïk,
achi’el
pa
rucholajil nib’anatäj ri wa’in, ruma ri’ toq stape’ xa jun, chanin pa
mil ye’alan pe, pa ruk’isb’äl ja k’a ri winäq nikochin kichin, ruma
ja
rija’
nitijon
kichin
ri
q’ayïs
chuqa’
ri
chikopi’,
ja
toq
yeb’ek’oje’ pe pa ruch’akul, ja re’ ri biomagnificación nub’ini’aj.
Wawe’
Iximulew,
ri
Ingeniera
Marit
de
Campos
chuqa’
ri
Jacobo
Finkelman, xkib’än jun ch’ob’oj samaj pa ri juna’ 1982, xkib’än ri
ch’ob’oj pa ri OCAM, xekitzët kich’akul 44 winaqi’ kaminaqi’, e k’o
ri nimawinaqi’ chuqa’ ak’wala’ k’a kalaxik, re aj pa ruq’a’ tinamït
chuqa’ aj pa ruk’u’x tinamït, chupam re ch’ob’oj re’ xqalajin chi ri
organoclorados pa kich’akul ri winaqi’ aj pa ruq’a’ tinamït ik’owinäq
oxlajuj b’ey chuwäch pa ronojel ruwach’ulew, man xe ta re’, nïm ri
k’ayewal ruma k’ïy chuqa’ xilitäj pa kich’akul ri kaminaqi’ k’a ri’
kalaxik, ja re’ k’a niq’alajrisan chi ri plaguicidas organoclorados
ye’ok pa ruch’akuil jun te’ej nketzelaj ri ak’wal k’a man jani taläx.
Yekamisan:
Re wachinäq re’ nkitz’ük pe kayewal pa ruxnaqil ri winäq ruma e k’o
pa
kaq’ib’al,
ak’wala’
re
ye’aläx
k’ayewal
rik’in,
re’
ruma
yerutz’ila’
kan
janila
ri
ixoqi’
ketzelal,
chuqa’
ruma
ri
janila
ruchuq’a’ ri ketzelal stape’ xa jun ka’i’ ok ye’ok pa ach’akul janila
k’ayewal nkiya’.
Yetikïr yeq’ax ye’apon xab’akuchi’:
Re itzel taq wachinäq re’ tikirel yeq’ax chupam ri ya’, chupam ri
kaq’ïq’, chi kipam ri chikopi’, xa ke ri’ toq yeq’ax pa jun chik
tinamït, nbekib’ana’ etzelal pa ki’uxnaqil ri winaqi’ stape’ akuchi’
man ye’okisäx ta re wachinäq re’.
Ri Contaminantes Orgánicos Persistentes COP ke re’ kinuk’un ki’:
Ri plaguicidas COP, e k’o ri plaguicidas clorados, ri wachinäq e
b’anon
rik’in
kimicos
achi’el
ri
PCBs
chuqa’
ri
hexaclorobenceno
chuqa’ nik’aj chik achi’el ri dioxinas chuqa’ ri furanos.
Ri Plaguicidas COP:
Re wachinäq re’ xokisäx achi’el kamisab’äl chikopil pa ruwi’ tiko’n,
achi’el ri algodón chuqa’ xa b’a achike tiko’n, chuqa’ xokisäx pa
ruq’atik ri yab’il malaria; k’ïy xokisäx, ja re’ k’o chi kikojol ri
organoclorados.
Ja re’ ri plaguicidas COP:
Aldrín
Lindano
Dieldrín
Pentaclorobenceno
Endrín
Toxafeno
Clordano
Alfa Hexaclorociclohexano
Clor decona
Beta Hexaclorociclohexano
DDT
Chuqa’ Mirex
Hexaclorobenceno
Heptacloro
Ri wachinäq re’ e ya’on pe e tz’aqatisan pe chupam re atowab’äl re’.
Ri Bifenilos Policlorados:
Ri
Bifenilos
Policlorados
o
PCBs
yeb’an
richin
ye’okisäx
pa
taq
insdustrias, achi’el rokisaxik ri aceites dieléctricos, ye’okisäx pa
taq maquinas hidráulicas, chuqa’ ri yesamäj ruma ruxaq q’aq’, chuqa’
nokisáx richin nixol pa rub’anik b’onib’äl, pa rutikirb’al xokisäx pa
ruyonil, k’a ri’ xkixöl rokisaxik, k’o jantäq re’ nitïx re wachinäq
re’ ruma man ütz ta rutz’etik nib’an chi re, ja re’ nitz’ilan richin
ri ruwach’ulew, chuqa’ toq napon chik pa taq raqän ya’ e k’o chi
runaqaj.
Dioxinas chuqa’ Furanos:
Re wachinäq re’ man yeb’an ta rub’anik, xa yetz’ukutäj pe chupam ri
q’aq’ toq man napon ta k’a 650 grados ruchuq’a’ ri q’aq’; achi’el toq
ri winaqi yekiporoj ri q’ayïs, yekiporoj ri k’ichelaj, yekiporoj ri
yantas, achi’el chuqa’ toq nib’ix chi ri winaqi’ nikiporoj ri itzel;
re wachinäq re’ yetz’ukutäj pe chuqa’ pa taq industrias, achi’el toq
yeporöx
ri
q’ayisal
ye’el
pe
taq
aq’omab’äl
jay,
chuqa’
akuchi’
nisamajïx ch’ich’, akuchi yexule’ yejote’ ri ch’ich’ chuqa’ ruma ri
kisib’il nkiya’.
Ri etzelal nub’än chi re ri winäq chuqa’ chi re ri kaq’ib’al:
Nuya’
kancer
ch’akulaj
rujatzul
pa
ri
pa
ruch’akul
jolomaj,
ixöq
chuqa’
jun
nukamisaj
ri
winäq,
nretzelaj
ruk’aslem
achin,
nuq’ät
ri
ri
b’ochil
kik’el,
ruk’iyilem
pa
nukamisaj
jun
ak’wal,
chuqa’ yeretzelaj ri chikopi’ manaq kib’aqil, ri ajxik’ chikopi’, ri
kär chuqa’ ri ch’aqa chik chikopi’ e k’äs pa ya’ chuqa’ pa ruwi’ ri
ulwe, chuqa’ niketzelaj ri ya’, ri kaq’ïq’ ri ulew.
Ri
contaminantes
orgánicos
persistentes
ye’ok
pa
ach’akul
ruma
ye’achäp, ye’asëq o e k’o chi anaqaj, chuqa’ ruma ye’atij ye’aqum,
achi’el toq naqum ri ya’, naqum rutz’umaj wakx, natij kexu’, natïj
kär, natïj ti’ij; we ye’ok pa ach’akul yek’oje’ pa ruq’anal ach’akul,
ja ri’ toq ye’ok chupam jun ak’wal k’a man jani taláx, chuqa’ niq’ax
toq niya’ tz’umaj chi re jun ne’y.
Ri ruwuq mokaj richin ri Atowab’äl Estocolmo, nujikib’a’ chi konojel
ri tinamït kijikib’an kitzij pa rokisaxik re atowab’äl re’, k’o chi
nkiya’ apo jun nuk’ulem samaj richin nichüp ruwäch ri contaminantes
orgánicos persistentes.
Ri
Iximulew
amaq’
runuk’un
apo
rusamaj
pa
ruwi’
contaminantes
orgánicos persistentes COP.
Wawe’ nucholajij ri samaj chi rutaqexik re jun atowab’äl re’, ja re’
ri jun ka’i’ oxi’ samaj:
1.
Ruya’ik rutzijol chi ke ri winaqi’ pa ruwi’ re k’ayewal re’
2.
Ruq’atik ruchupik ri contaminantes orgánicos persistentes COP.
3.
Ruya’ik ruchuq’a’ pa taqanem tzij chuqa’ rub’anik samaj pa ruwi’
ruch’ob’ik ri k’ayewal.
Re
jun
nuk’ulem
samaj
re’
chi
ruchajixik
ri
kaq’ib’al,
chuwa
contaminantes orgánicos persistentes COP xtik’atzin richin nichajix
ri b’eyomäl kaq’ib’al qachajin wakami, xtitalüx rutzijol chi ke ri
winaqi’
richin
niq’ax
chi
kiwäch
kib’anikil ri yetajin nkitaluj ri COP.
ri
k’ayewal,
richin
nkijäl
CONTAMINANTES ORGANICOS PERSISTENTES.
RUKA’N TANAJ.
Ri Iximulew amaq’ xujikib’a’ rokisaxik ri atowab’äl Estocolmo pa ri
29
richin
rokisaxik
enero
pa
ri
ri
juna’
2002,
ri
14
richin
noviembre
Ajpopi’
ri
Iximulew
juna’
2007,
xkijib’a’
chuqa’
ri
Cahnpomanel xujikib’a’ rutzij pa ri 22 richin abril ri juna’ 2008, ja
ri’ toq xya’ pa ruq’a’ ri Ruchitüy Kaq’ib’al (Ministerio de ambiente
y Recursos Naturales) chi nipa’e’ chuwäch nuk’waj rub’ey samaj pa
ruq’atik
rokisaxik
ri
contaminantes
orgánicos
persistentes,
re’
xjike’ kan chuwa ri jikib’äl tzij 284-2008, ja re’ xtalüx rutzijol pa
ri taluwuj richin Centro América pa ruka’n q’ij richin ri ik’ enero
2009.
Ri Iximulew amaq’ rik’in ruto’ik ri Ruchituy
Kaq’ib’al chuqa’ ri
Ruq’a’ samaj pa ruwi’ rokisaxik ri aq’om químicos chuqa’ ri q’ayisal
nkiya’ k’ayewal, xupab’a’ ri’ rub’anik “Samaj Tijonïk pa Rokisaxik ri
Atowab’äl
richin
Estocolmo
pa
ruwi’
contaminantes
orgánicos
persistentes” chi “Samaj Amaq’el” PNI rik’in ri to’ik pwaq richin ri
Fondo Global Financiero (GEF) chuqa’ ruto’ik
nuya’ pe ri Kimoloj
amaq’i’ Naciones Unidas richin ri Desarrollo Industrial OUNUDI.
Re samaj re’ jachon pa wo’o’ peraj;
•
Nab’ey peraj.
Chi rutaqexik ri atowab’äl richin Estocolmo wawe’ Iximulew xnuk’utäj
chupam
ri
Ruchituy
Kaq’ib’al
jun
molaj
winaqi’
samajela’
yepa’e’
chuwäch rutz’etik chi tiqasäx kokisaxik ri wachinäq kimikos chuqa’ ri
q’ayisal nkiya’ k’ayewal, re jun moloj re’ xnuk’utäj kik’in chuqa’ ri
32 molojri’ïl e ruq’a’ raqän ri Saqamaq’.
•
Ruka’n peraj.
Chupam re jun peraj re’ xb’an b’eleje’ inventarios preliminares, ja
re’ ruxe’el richin nitz’uk el ri samaj chupam ri Iximulew pa ruwi’ ri
contaminantes orgánicos persistentes; chupam re samaj re’ xq’alajin
pe jun ka’i’ oxi’ k’ayewal, akuchi e k’o ri transformadores man ütz
ta yesamäj ri yeruya’ pa k’ayewal kik’aslem ri samajela’, jun yakb’äl
aq’om kamisab’äl chikopi’ akuchi k’o 14 toneladas ri DDT ri man ütz
ta eyakäl chuqa’ ch’aqa’ chik k’ojlib’äl e tz’ilan.
Chupam ri ruk’an peraj chuqa’ xenük’ samajib’ál richin niya’ rutzijol
chi ke ri winaqi’ pa ruwi’ re k’ayewal re’, achi’el CDs, taq wuj,
chuqa’ wuj richin yetz’ajb’äx chuwa xan.
•
Re
Rox peraj.
jun
peraj
contaminantes
re’
ja
orgánicos
ri
retamaxik
persistentes
ri
kayewal
COP,
runuk’ik
nkiya’
pe
rub’anik
ri
samaj
chupam ri “Samaj Amaq’el” PNI.
•
Rukaj peraj.
Chupam
ri
rukaj
chupam
re’
chuqa’
ruchupik
samaj
peraj
re’
ri
xenük’
17
nucholajij
contaminantes
samaj
chupam
ronojel
ri
orgánicos
ri
Iximulew
xtib’an
chi
persistentes
amaq’,
ruq’atik
achi’el
nub’ij chupam ri atowab’äl richin Estocolmo, achi’el akuchi’ yeyak
wi, rub’eyal ye’uk’wax juk’an chik, chuqa’ rub’eyal nichajïx.
Chupam ri Iximulew wakami k’a majun jun k’ojlib’äl richin yeporöx
yekamisäx konojel re wachinäq re’, ruma k’a ri’ chi qawäch apo k’o
chi nikanöx rub’eyal ninük’ jun k’ojlib’äl re’; ri Iximulew runuk’un
ri “Samaj Amaq’el” PNI, chupam k’a re’ k’o 325 samaj ri xketo’on chi
ruq’atik chuqa’ ruchupik ri k’ayewal ilitajnäq k’a wakami; re samaj
re’ xkeb’an pa ri wolajuj juna’ apo, ntikïr el ri 2010 nitane’ k’a pa
2025;
chupam
re
ruq’ijul
re’
najowäx
chi
ri
winaqi’
kichajin
re
k’ayewal re’ niq’ax chi kiwäch ri rub’eyal rokisaxik chuqa’ ruyakik
ri contaminantes orgánicos persistentes COP.
Ri “Samaj Amaq’el” pa ruwi’ ri contaminantes orgánicos persistentes
COP k’o chi xtisamajïx pa rub’eyal ruchajixik ri kaq’ib’al, chi man
tik’is ri nimaläj b’eyomäl re’, ruma k’a ri’ chupam re jun “Samaj
Amaq’el” PNI re’ k’atzinel chi konojel ri winaqi’, ri molojri’ïl,
rumolojri’ïl ri Chanpomal, k’o chi nikitun ri kina’oj ri kuchuq’a’
richin
nkiq’i’
ri
rayib’en
pa
ruwi’
jujun
samaj,
richin
nk’oje’ jun utziläj k’aslem.
Majun Contaminantes Orgánicos Persistentes chupam ri Iximulew.
ke
ri’
Descargar