Jun lajoj toj kab` Winaq ambìl te
Anuncio
TAJLAL AQ’UNTL XKUB’ XIMAN 51-2007 A NINJA TE QTANAM TE PAXIL: NKUB`TXIMAN: Tu’n tilixI’x tu’n tten jun txolil amb’il t’un tza tq’on aju ajb’eb’l kyeju ti’xti’ te chukchaq junjun tu’mel aju aq’untl kye junjun xjal maqa kyeqe xjal toj qtanam de Paxil. Ix kye qe xjal ayeqe ti jun jun kk’ayb’il nimaq ex B’osh a nam txi kkayin a ju kaq’un te jun tojxix jun tu’mel. NKUB’TXIMAN: Aju jun txolil aq’untl toj qtanam te Paxil pan tib’ nkub’ tnik’un twitz aq’untl , atzu n’aj nkub’ tq’on jun nqach kxol ayeju tixte, tuntzun naj ilti’ij tu’n txi nimset aju aq’untl tib’aj aq’untl tuntzun tb’ent tojxix jun tu’mel ex tojxix jun tb’anil. NKUB’TXIMAN: Tuntzun tb’inchet ch’ixpub’il ex aju aq’umb’il kye tixti’, ex aju yek’b’lkye ikse’n tu’n txit q’et jun kyoklen, ilti’jxi’x tu’n tkub’ b’inchet jun jun xpich’b’il te naj tuntzun tten tojxix jun tu’mel. TUNTZUN TPAJ: Tu’n txi bincehet a ntman toj Txolil Jun Lajoj toj Wuq K’al. Te TXU KAWB’IL TOJ NITZ TNAM TE PAXIL. NTMAN: TU’MEL SE’N KXEL KAYITA TI’XTI’. TNEJIL K’LOJ. TI’XTI’, TWITZ TX’OTX’, AQ’UMB’IL,EX AMB’IL TUN TXI CH’IYSETJU AJU AQ’UNTL. Tnejil Totx’il . Ate aq’untl la a tximju tu’n tkub’ b’inchetju aq’umb’il tojxixi jun tu’mel qum tunatzun tpaj nkub’ b’incheta. Kkab’ Totx’il . Aqetzun yol aqeju’ teqe kub’il nyolin kye junjun xjal ex kye junnjun k’loj xjal , a) Amb’il te Junmajx: kyeqil aqeju aq’umb’il naqxtzun a lay chi kub’ yajset. b) A chik’b’an majinal: Aju xjal a ti tmajin tojxix jun tu’mel, ti jun aq’untl te tu’un txi tkayin aju aq’umbil b’an qa te najb’ena maqa te juntl tuky’il. c) Amb’il tij Pwaq: Aju xjatl nmajinan lti’ij tu’n txi’ tchjon aju majimb’ilte a titi’ ntmajinan, ikxna ok tzul q’man te jtechan kxel tchjon ex toj jtechaq q’ij. d) Tb’anil Kayin: Kyeqil ayeju tixti ikse’n aq’umb’il , ex kyujil a ju majin ex junjuntl u’j. e) Tb’anil Junjutl Ti’xti’: Kyeqilx ayeju tixti’ iksen majin ex xim. f) Tb’anil Aq’umb’il : Se’qchku jun jun aq’umb’il, b’anqa iksen ayeju kyujil majin ex maqa junjutl u’j netz q’on tun qkub’ chun b’anxi’x maqa tu’n txi qchjon qmajin nya ilti’j tu’n tkyej aju txan tqanil qxjalil ma qa iksen aju tajlal quj a ju eztni toj ja te kawbil atzu ja najlqoya. g) Tb’anil Ti’xt’i Elniqe’: Ayeqeju chi b’entil ktzaj q’on tojxix jun tu’mel ayeju lob’j maqa ayeju awal, k’aj aq’umb’il, ex pwaq b’an qa matzaj q’on tojkuxix qq’ob’ maqa naq ktzajil q’on toj ja te pwaq, naq o’kx tilixix qa ma tzul atz tba’nilju. h) A Loq’ol maqa a Tajuw K’ashj: A Toxin b’anqa ti ximtuky’il maqa mishti’ qa a ju taq’un nb’inchet kyibaj tb’anil ti’xti’ ok chi tloq’o maqa naq chi b’el taq’inan tu’n tk’ayin kyij naqxtzun a tojxix jun tb’abil. Lay chi ok q’et aqeju tuky’il aju xjal la toju aq’untl aju ljon tu’n. i) Yol tib’aj aju iltijxixi tu’n txi b’inchet: Aju yol nb’aj tib’aj aju ti’xti ilti’j tu’un txi tb’inchan a ju majinal teju aju ntzaj q’onte tmajin. Kb’entil tu’n kyik’san maqa tu’n tkub’ kyolin tuky’il aju ntzaj q’onte majin, ikxtzun qa mishti’ xi tb’incan ilti’j tu’n txi tz’ib’in jun u’j titiqun mishti’ nxi tb’ichan maqa tu’n txi tq’on ayeqeju u’j aju ntman kawb’il lani. j) Kayb’il: Aju Tzaqpib’il nxi q’on teju matinal tu’n aju tajaw ti’xti’ toju aju yol b’aj tib’aj a ju majin tu’n tel q’in aju a nkub’ q’on toju ja te K¡ub’il Pwaq nok xte txel a ju majin tixti’. Ate majinal iltij tu’n txi tzib’in jun u’j te tajaw Ja te Pwaq qum tixis jun toklen. k) Majin ky’e tujil: Aju yol te kse’nqchku aju ntza tq’on Ja te K’ub’il Pwaq a ikse’n ntman a ju matinal, maqa toj tb’i ex kyuk’ilju u’j maqa jun pish u’j te chojb’il: a)Iltij tu’n tb’inchet jun chojb’il tu’n jun toxin maqa tu’n a ju majinal maqa tun tzaq’wente ch’ixpub’i,l tzapib’il tu’n aju majinal. b)Nxi q’man te juntl ja te K’ub’il Pwaq t’un tb’ent toku chojb’il toj. c) Nxi q’man te juntl Ja te K’ub’il Pwaq tuntzun tyolin tib’aj aju u’j aju nqaninjtz toju u’j te chojb’il naqtxtzun a qa i ilti’j tu’n txi b’inchet a ju ntman a ju u’j te majin. l) Majin tuky’il aq’untl: Aju aq’untl kyib’aj aqeju ti’xti’ aju ti tu’n txi tb’inchan aju majinal teju a ju ntzaj q’onte majin a nelpuna kye a te majinal ti tzaqpib’il te txi tqanin jte pwaq tu’n tpaj aju aq’untl nxi tb’inchan. m)Majinal pwaq tojxix jun tu’mel ex tuky’il jun aq’untl: A xjal chq’on twitz majinal ilti’j tu’n txi tb’inchan aju aq’untl qum ati jun chojb’ilte tu’n tajb’en te twitz aju q’ol majin. n) A majinal ex a q’ol majin: A xjal a kb’entil tok te majinal a iltijxix maqa jun toxin a ti jun aq’untl te tib’aj junjun ti’xti’ ikse’n ntman kawb’il la a tb’anil teju taju tuntzun tb’ent aju aq’utl iltijxi’x tu’n majinal. Ate majinal chi okyil tq’on ayeju nimaq kyoklen maqa ayeqeju kyajuw tixti maqa aq’umbil tijxi aju K’a’shj. o) A ilti¡j majinal: Aju xjal chq’on tiju a ju aq’untl b’anqa axju maqa aju majinal. p) Tojxix jun tu’mel: A kab’il tu’n txi tb’inchan jun xjal ikse’n jun tu’mel k’ayb’il ex k’ashj teju xjal, Aju kayb’il lani nnok tq’on aju aq’untl te chq’obil t’un txi chun a junjun echb’il aqeju ilti’ij tu’n tok q’on toklen a ju aq’untl chq’on. q) Ayeju u’j binchanqe toj xk’utz’b’: Tiqchku u’j eztni, maqa tzajni q’on ex maqa tzajni q’man , maqa binchan ex k’un toj xk’utz’ib’ tu’n tok jun kayb’il o jun k’ub’il banxix kyij pakbab’il. Tuntzun aju kaub’il lani tiqchku jun u’j tz’ib’an tu’n q’obaj kb’entil tkub’ b’inchn tun xk’utz’ib’ naqxtzun a ilti’j tu’n ten aju qanb’etz te jun kayb’il aju q’man toju kawb’il lani maqa toju aju u’j a b’inchan t’b’aj K’ayb’il maqa K’a’shj. r) Xk’utz’ib’: Nyolin kyib’aj kyaqil ti’xti’ chi tzaj q’man, nchi tzaj yeky’in, nchi kub’ b’inchan, nchi kub’ chun ex nchi kub’ k’un, ex kayb’il tqanil kyun k’uxb’il maqa ayeju xk’utz’ib’. s) Aq’umb’il: Ayeju aq’umb’il nchi ajb’en te jun xjal tu’n tb’inchet maqa t’un tkayit aju k’a’sh. t) Sqitb’il toj xk’utz’b’: Aju tqanil toj xk’utzib’ aqeju kb’entil kajb’en tu’n tyek’it a ju sqitul tuky’il aju yol toj jun k’uxb’il maqa toj xk’utz’b’, maqa tu’n txi q’met teju sqitul tun tzaq’wente a ju tqanil netz toju xk’utzib’. u) Uj te yek’b’il: Aju q’on tu’n xpich’il tu’n tzib’it a ju etzb’il b’inchantl kyib’aj aq’umb’il ikse’n ntman aju kawb’il lani ex iks’en ati toju xpich’b’il. v) A tnejil aq’untl tilixixt’ij: Jun aq’untl q’on teju aju q’ol majin ex q’onkye ayeju tajuw pwaq tu’n aju majinal kye tb’anil ti’xti’ tib’aj tzun naj nkub’ b’inchet a ju aq’untl kyib’aj ayeju aq’umb’il maqa ayeju ti’xti, aqetzun aq’untl kyib’aj tixti jaku b’ent tu’n kkub’ ten kyib’aj ayeju aq’umb’il te jalo ex te najchi’j q’onqe toj tumel aju q’mantl, w) Aq’untl etzb’il: Matoklen kyibaj aq’umb’il kyeju ayeju tixti’, qum ayeju naj q’manqe tu’n aju q’ol majin, ex a kq’malte alkyeqe kxel q’on aju kmajin toj Ja Te K’ub’il Pwaq. x) Matoklen mishti q’on tu’mel, maqa matoklen mishti tumel: Matoklen ti’xti chun kyib’aj aq’umb’il tu’na tu’mel nxi tkayin aju q’ol majin a na nkyej qolkubkye ayexju, qumtzun kb’elix tz’b’in toj xpichb’il tuntzun tkub’ smon twitz. y) Ajlab’il: Tkyaqilx maqa jun pish te junjun aq’umbil maq tixti’ ayeju chex q’on kye k’ashj maqa kye majin to jun jun k’ashj nokq’etxi’ ayeju aq’umbil maqa ti’xti’ elniqe, ayeqe teqe toj txolil aju q’ol majin. Aju ajlab’il mishti’ nchi ok tq’on ayeju aq’unb’il toj txolil aju q’ol majin tu’n tajb’en te. z) Choq’ib’il q’man: Chq’ob’il temajinal q’onkub’ tu’n matoklen aq’umb’il q’man t’un q’ol majin ikse’n ntman kawb’il lani. aa) Tu’mel: Aju tu’mel jakux tz’ok te jun b’an ax. A tnel nkub’ tib’aj jun kayb’ilkye aq’umbil te tb’anil tzaq’web’il, a tkab’ ati tkub’etz tzmaxi qa a ju kawb’il nok tq’on qa chu’ntl a ju ti’xti tu’n majinal maskye namxtaq txi q’on t’un majinal. bb) Tumel tu’n txi b’inchet tu’n tkyaqil k’ujb’aj: Aq’umb’il tu’n txi b’inchet tuntzun txokin toju aju yoj te matoklen toju aju kayb’il tiju lani, toju aq’untl te yukchab’il maqa toj chukchaq amb’il aju qman toju kawb’il lani. cc) Tqanil: Tten nchet tun tpaj a ju tz’b’b’il te xpich’ib’il kye aq’umb’il q’on toj matoklen maqa tu’n tten a ju kyib’ajx yukchiya q’ol majin q’on te jun toxin q’man t’un kub’ q’olkub’ pwaq, a nelpib’il nya tzaq’wen kwitz aye kyoxin. dd) Tu’mel: Alkye nkayin toj uj te xpich’b’il te matoklen ti’xti’ tuky’il tzaq’web’il te ju kawb’il lani. ee) B’iyj yek’b’il k’ayb’il ex b’iyj yek’b’il: Kyaqil u’j ja njeyeta jun oklemj a ntzaq’wente a ju qanb’il q’ob’il aq’unb’il toj toxin tu’mel k’ayb’il ex ayeqe iqil iksenqe u’j te q’ob’lkub’ pwaq ex otzqibil maqa yeky’b’il. ff) K’ayil maqa nimal kyi ti’xti’ ayeju majinanqe toj amb’il te k’ashj: Aju q’ol majin atok k’ayil ex majinalkye ayexu ti’xti kye ayeju xjal kye matoklen nxi k’ayin toj amb’il kye k’ash te jun toxin a nchex tin b’anqa kye otzqib’il maqa nya kye a tloq’in nb’inchet kyib’ajx aq’umb’il te matoklen. Toxin Totx’il: Xim tib’aj matoklen kye aq’unnb’il: Aju q‘ob’il atzun oklemju etzni tu’n a ju q’ob’il majin te xtalb’il aju q’ol majin tu’ntzun txi b’inchan aju tilixtitij teju majinal maqa te jun toxin. Nnelpuna tu’n txi b’inchet a ju te aju q’ol majin te aju tu’n txi aq’unet aju ti’xti’ aye e tzajni q’on te majin. Aju matoklen te ti’xti’ kkub’ b’inchan ikse’n ntman a ju kawb’il. a) Kyib’aj ayeju ti’xti. b) Kyib’aj tb’anil ti’xti’ okni chunqe maqa ti kb’e c) Kyib’aju oklenj aju nkub’ kyib’aj ayexju naj A xi tib’aj a ju matoklen te ti’xt’i k’okslal kye a yeju txqantl yol ayeju nchi ajb’en tu’n kxi q’met ayeju tilixixti’j tu’n kxi b’inchet ex nimb’il kye a yeju ti’xti’ iksenqeju ayeju k’ayb’il , ayetzunju a yeju b’oshb’il kwi k’ashj maqa ayeju tajlal k’ub’il pwaq tu’n kyel q’in kwi toj kyuj ayeju q’ol majin, ate majin pwaq maqa juntl tixti ikse’n ntman aju kawb’il lani. Tkyajin Totx’il: Aju matoklen a ntman kawb’il lani kb’entil tok toklen ikse’n ntman kawb’il kyib’aj jun maqa txqan tb’anil ti’xti’ ex kyib’aj chukchaq oklemj kye ti’xti’ maqa kyib’aj kyaqilx tb’anil ti’xti’ kye ayeju q’ol majin tu’n txi b’inchan aju iltijxixti’j kye kyakilx twitz tx’otx’. Ayeju tilixix lani b’anqa te jaloqe maqa te najchijqe q’manqe kyib’aj tb’anil ti’xti’ te ksenqchku qa te jalo maqa te najchi’j, naqxtzun a ilti’j tu’n ten aju jun oklemj te ju q’ol majin kyib’ajxu na’j. Tjeweyin Totx’il: Matoklen ti’xti tukyil tu’mel ex shi tu’mel: Ate matoklen ti’xti’ nok q’on tojun tu’mel b’inchantl kyun tpishil qa mishti miltzun Tunja kawb’il, ayeju matoklen ti’xti’ keb’ebtil ketz tojun tu’mel maqa mishti tu’mel kyib’aj oklemj te jalo maqa te najchi’j. Nq’amajtz qa matx kub’ b’inchan aju matoklen ti’xti’: a) Iksen a matoklen mishti tu’mel tojkuxixu amb’il aj tza tman aju majinal teju q’ol majin. b) Atzun iksente aju matoklen mishti tu’mel toj amb’il aj tkub’ yol o’kx qama kub’ ximan juntl ti’xti’. c) Iksen aju matoklen ti’xti’ kyib’an tb’anil ti’xti maqa oklemj te najchij, toju amb’il ajtxi q’on amb’il ex tzaqpib’il teju majinal. Ate aju matoklen qama txi tb’inacham aju nqanijtz toju tqanil xpich’ib’il q’onkub’ toju kawb’il kxel tq’on teju majinal matoklen aju oklemj, iksen ntman a ju tkab’totx’il teju kawb’il lani ikx aju oklemj tu’n txi chjon tu’n a ju awal maqa tu’n aju tb’anil ti’xti’. Tqaqin Totx’il. Oklem’j kyeju matoklen ti’xti’. Ikx chi tzalajil tuky’il aju oklemj kyib’aj ayeju tb’anil ti’xti’. a) Ayeju q’ol majin ayeju ati oklemj kye kyib’aj a ju chub’il toju junjun tumel b’anqa mishti xpich’b’il te ju na’j: 1. Ate ju xjal aye nchi chun pwaq. 2. Chub’il aq’umb’il kyun a yeju tajun ja te wtab’il. 3. Chub’il aju chq’ol ti’xti’, tq’man toju kawb’il. 4. Chub’ilte a ju q’olkub’ pwaq kye tixti q’onqe’tl. 5. Chub’l te aju b’inchal ti’xti’. 6. Chub’il te tb’aniltten ti’xti’. 7. B’anqa alkyeqqeqchu ayeju oklemj te chub’il a q’man toju kawb’il, b’inchan tojxixi jun tu’mel ti tu’n tten jun majin te tx-talb’il toj tb’i a ju yol xkub’ q’on. b) Ktzalajsetil a ju oklemj tb’anil te tu’mel binchab’il ex qanil twi ti’xti’ qa ti maj ti toq’uxil ikse’n tman a ju kawb’il te a txolin maqa nik’ub’il te aq’untl ex te junjutl ti’xti’ ayetzun naj chi b’el b’inchan te toxin naqxtzun a iksen a ati toju xpich’tib’il ati toju kawb’il. Twuqin Totx’il. Jun tech matoklen ti’xti’. A kawb’il nkub’ tq’n tjaq’ aju xim tib’aj a ju matoklen ti’xti’ kye tkyaqilx a ju tb’anil ti’xti’ a tzma q’man jalo tojun tu’mel tuntxi pa’yit tu’n kawb’il te Qtanam te Paxil. Ate a ju yo matoklen ti’xti’ kxel toksalan kyakilx a yeju matoklen tb’anil ti’xti’ nokxi tq’on aju q’mantl naqxtzu a mishti mkub’ tb’oshsan aju majin b’anqa alumj maqa aq’umb’il majin kyibaj a yeju u’j s’en u’j te yeky’b’il ex tujil majin maqa junjutl u’j. Twajxaqin Totx’il. Q’ob’il Xelb’aj: Aju mishti q’man toju kawb’il lani kb’el q’on aju q’onkub’ tu’nju kawb’il kye K’ashj ex kye ajb’eb’il ex iksen aju x’ni b’inchan tkyaqil maj naqxtzun qa mishti saj kmiltz’un aju ntman a ju kawb’il lani ikx toj tkyaqil kmuj ti tu’n ktzq’wente ayexu na’j. Tb’eljojin Totx’il. Xim tib’aj Tilixti’j q’man. Ayeju tilixti’j q’manqe tijxitlu aju majin kb’entil kok q’on kye: a) A tal pwaq ntq’onte pwaq kayinqe toju aju yol maqa te matoklen atzun qa mishti jun kayb’ilte a ju lani chi kxel ka’yin toju tal pwaq ilxixti’j a ati toju tajlal a mishti xi b’inchan. b) Ayeju chi xel chjon teju q’ol majin matoklen iksen shi kub’ q’man toju yol. c) Aqeju pwaq nchi b’aj tu’nju q’ol majin tu’n kxi kayit a ju tb’anil ti’xti’ iksenqe shi kub’ q’on toju tuntxi b’inchan aju tb’anil matoklen. d) Aqeju taq’uxil q’onqe tojun tu’mel tu’n tpaj mishti xi b’inchan aju xkub’ q’aman toju yol. e) Aju ajlab’il teju taq’uxil qama tz’ok ka’yin. f) Kse’nqkuchaq ayeju ma chi ok ka’yin iks’en ntman aju kawb’il lani ikx nya mikxatl se’n akuxixu ikse’n aju tba’il b’inchab’il ex nuk’jtib’il qwitz xjal. TKAB’ K’LOJ TXU KAWB’IL MATOKLEN TI’XTI’ Tlajojin Totx’il. Txu kawb’il teju matoklen ti’xti’. A te matoklen ti’xti’ nok q’on tu’n yol te matoklen nkub’ ik’san tu’n majinal tuky’il q’ol majin maqa iksen ntman aju kawb’il. A iltijxix te aju matok’len ti’xti’ teju u’j te xpich’jtib’il te matoklen ikse’n te junxichaq u’j aju ati tik’len tuky’il tz’ibb’il b’iyj, ch’ixpub’il b’iyj, maqa najsab’il b’iyj te jun matoklen tuj xk’utz’ib’ tetzun jun toklen u’j. Qa ti tajb’en jun u’j qa ati toj Xpich’b’il qa sqitun ti’j tuntzun txi b’inchan. a) Aj tkub’ kyeky’in kyib’ toju xpich’il kb’entil tok q’on toklen sqitb’il tunjun tz’ib u’j banqa tu’n tz’ib’in tu’n tq’ob’ maqa tu’n xk’u tz’ib’ kyun aq’unal chq’onqekyub’ nejenel iksen ntman a ju kawb’il lani. Tjunlajojin Totx’il. Twitz a matoklen mishti tu’mil. Qa aju matoklen mishti tu’mel aju yol ilti’j tu’n tkub’ tz’ib’an t’un tkub’ sqitu’n tojkuxixu amb’il aj tuk b’inchan ex aj tkub’ q’man. Tkab’lajojin Totx’il. U’j te yol matoklen. Ate yol te matoklen ti tu’n tkub’ tz’ib’in toj jun u’j ex ti tu’n tkub’ sqitu’n tij b’anqa tz’ib’in tu’n q’ob’aj maqa tu’n jun xk’utz’ib’ naq o’kx q ama kyej yeky’ib’il, ate yol ilti’jxi’x tu’n ten aqeju lani toj: a) Najb’il ex tajlal q’ij aj tkub’ b’inchan. b) Kb’i xjal, tb’i knajb’il ex kyuj te yek’b’il kye tuntzun kyeky’it t’un. c) Aju toklen q’ontl ex matoklen ti’xti’. d) Aju q’mab’ilkyeju ayeju tb’anil tixti tuky’il matoklen kb’eb’entil ikse’n tman aju kawb’il, maqa iksen ntqanin. e) Aju tq’ojlalil matoklen. f) Atzun aju q’mab’il kyiju ayeju tbanil ti’xti’ ok chi ajb’el teju a ju tililxixti’j q’ontl. g) Jun q’mab’il kyeju ayeju tilixixti’j q’matltil. h) Ayeju yol ex ayeju nya b’an tu’n kxi b’inchet qama kub’ b’olj a ju matoklen ,maqa ma kub’ b’aj. i) Aqeju oklemj ex tililxixti’j a nxi ksinte a ju q’ol majin maqa aju tyol junxixtl iksen ntman a ju kawb’il. j) Aju aq’untl tu’n txi b’inchet qa a ju naj k’asin tu’n tpishlal. k) A tu’n tok a ju aq’untl qa kayin tu’n tpishlal ikx. l) Aju sqit te ju tpishlal ixtzun qa mishti nb’et ksqitun iltij tu’n txi juntl xjal kayilte. Toxlajojin Totx’il. Twitz matoklen etzan. Aqeju matoklen etzan ex chi kub’ smon kwitz tuky’il tpishlal aj txi tq’on majinal aju tu’mel maqa toju a ju kayb’ilte ayeju tb’ail ti’xti’ q’on ikx maqa toj txlajil. Tkyajlajin Totx’il. Oklemj ex tilixixti’j toju matoklen mishti tu’mel. Toju matoklen mishti tu’mel aju q’ol majin ati toklen ikse’n lani : a) Tu’n tjab’en ex tu’n txi tkayin ayeju tbanil ti’xti’ q’one ex ayeju tbanil ti’xti’ elniqe toj jun tumel toj a ju k’ashj te ju q’ol majin iksen ntman aju kawb’il lani. b) Najsb’il kyeju ayeju oklemj ayeju ntman a ju kawb’il atzu a aju q’ol nxi tman te ju majinal toju chmojtib’il iksen ntman a ju kawb’il lani. c) Ktzaq’wetil aju kayb’il tb’anil ti’xti’ tu’n q’ol majin naqxtu’n txi tkayin qa b’an ta’ya. d) Kjeyetil jun kayil tb’anil qa ik tnqanin aju matoklen kye xitjtib’il maqa a nyab’anil ajb’el kye tb’anil ti’xti’ aju ma tz’ok binchan toju q’ij te q’ob’il. e) Ayetzun txqantltil ayeju nchi k’asinte aqeju tpishlal ex ntzaj kmiltz’un a ju kawb’il. TOXIN K’LOJ TQANIL MATOKLEN TI’XTI’ TNEJIL K’LOJ TKYAQIL TU’MEL Tolajojin Totx’il. Tqanil matoklen ti’xti’. Ayeju oklemj teju ti’xti’ ok chi okil q’on kye toxin naqxtzun a qa matxitan txi b’inchan aju u’j nqaninjtz te tqanil maqa yeky’b’il. Ok kxel yeky’inte alkyeqchku a ju matokln ti’xti aju nb’ichan nya b’an. Tu’n aju qa tz’b’in tb’i toju xpich’b’il maqa tu’n q’ob’il a ju tb’anil ti’xti’ toj matoklen te a q’ol majin iksen ntman aju kawb’il. Tqaqlajin Totx’b’il. Matoklen kyib’aj ti’xti’ elniqe. Ateju matoklen ti’xti’ kb’entil txi tkayin aqeju tbanil ti’xti’ elniqe naq o’kx qa ntza q’man toj a ju u’j te xpich’b’il qa iku ti tu’n tyeky’inte a ju tkyaqil txmilal tb’anil ti’xti’ b’inchan toj junjun ch’’xpub’il. Twuqlajin Totx’il. Matoklen ti’xti’ ilti’jxi’x. Aju yeky’ilte a matoklen ti’xti’ ilti’jxi’x njeyt toju a ju u’j te xpich’b’il tu’n txi tkayin aju tu’mel tb’anil teju matoklen ex tu’n tkub’ tz’ib’it aju tb’anil ti’xti’ tojxix jun tu’mel. Tojun tu’mel a ju matoklen ti’xti’ ilti’jxix nok nimjtib’ilte tb’anil ti’xti tu’n tikyi’x tuky’il majinal a q’ol majin a ti matoklen ilti’jxi’ix, ilti’j tu’n tkub’ tz’ib’il jun u’j tu’n tq’ob’ maqa tu’n xk’utz’ib’ lwiy maqa toju amb’il aj toku yol, aqekye q’ol majin ayeju ma kub’ kyitz’ib’an to ch’inaqin aju matoklen ti’xti’ tib’aj ajlab’il naqx tu’n ten kol kye q’ol majin. TKAB’ TQIKY’ MATOKLEN TI’XTI’ TIB’AJ MAJIN Twajxaqlajin Totx’il. Matoklen ti’xti’ tib’aj majin. A ntzaj tq’on kawb’il lani nyolin te matoklen ti’xti’ tib’aj majin, nok q’on te kyaqilx k’ay’shj. Aqetzun yol lani ilti’j tu’n tkub’ kb’inchan aju tu’mel ntman kawb’il tu’n jaku txi txitan aju oklemj kye toxin qa aju yol lani mishti xi tb’inchan aju ntman kawb’il oktzun chi okyil q’on tiju a ju tu’mel aq’untl a ntman a ju kawb’wil. Tb’elajojin Totx’il. Yeky’b’il matoklen ti’xti’ tib’aj majin. Kxel yeky’in aju matoklen ti’xti’ aju chuntl tu’n majinal tib’aj majin, tu’n aju xpich’jtib’il. Twinaqi’n Totx’il. Twitz aju matoklen ti’xti’ tib’aj majin. Tzaqpin ti aju ntman kawb’il, a matoklen ti’xti’ tib’aj majin lay kub’ tch’ixpun a toklen kawb’il tuky’il majinal ex q’ol majin tojxixi jun tu’mel ex lay jax ch’iysan aq’untl te qa ma tzaj q’on tojxix jun tu’mel. Tnejil tkawnaqin Totx’il. Aju mishti matoklen ti’xti’ tib’aj majin. Aju majinal toj tb’anil tu’mel kb’entil tok tq’on te q’ol majin tkyaqilx a mishti elni t’ij akuxix u’j tuky’il majinal ex q’ol majin maqa te juntl u’j a ti toklen tiju lani ex ti tajb’en te. A majinal tojxix jun tu’mel kb’entil txi tqanin toklen ex jun chojb’il tuntzun tzaj q’on te tu’n q’ol majin naqxtzun a qa aju oklemj ati toju amb’il na’j. Aju majinal kb’entil txi tnan toj jun u’j teju q’oj majin aju telitzil lay txi tzaq’wen teju q’ol majin. Ate majinal lay b’ent tetz tu’n tpaj aye la: A) Ayeju nchi tza b’ent tu’n tpaj ayeju b’ib’il taq’uxqe tu’n q’ol majin. B) Ayeju nxi kyayin aju mishti ipumalj kyun ayeju majinal. Tkab’ tkyawnaqi’n Totx’il. Qimil matoklen ti’xti’ tib’aj majin. Aju majin q’omitz toj matoklen kb’entil tkub’ naj a ju aq’niltijxix aj txi jyet te q’ol majin, atzunte aju chojb’il te q’ol majin tojxixu aju tq’ijlalin aj ntzaj q’man, iltijxix tu’n txi b’inchet a naj. Ate majinal kb’eb’entil tu’n txi tqanin teju q’ol majin tu’n tkub’ yeky’in tu’jil a ju majin maqa tu’jil aye ti’xti nchi tzaj majinan te qa tzun mishti toj kab’e q’ij kb’el b’inchan a ju chojb’il te majinal. Aju q’mab’il teju majinal kb’entil tkub’ b’inchan altunqchku jun xob’il naq o’kx ilti’j tu’n ten jun pakb’ab’il toj aju b’inchan tu’n jun tz’ib’u’j maqa jun u’j b’inchan tuky’il kawb’il atzun na’j tu’un tok toklen ilti’j tu’n tyeky’inte a ju majin atzu ja ntzaj qanina a ju chjob’il ex kxel smet a ju nab’il maqa a ju tumel tuntzun tb’ent tu’nju majinal , qatzun mishi xkub’ b’inchan lani, mishtitzun nkub’ tb’inchan aju ilti’j tu’n txi b’inchet. Toxan tkyawnaqin Totx’il. Yeky’ib’il ex chojb’il teju matoklen ti’xti’ tib’aj majin. Ilti’j tu’n txi yeky’in teju majinal aju etz ni q’on toj jun tu’mel tib’aj majin ikse’n ntman toju tnejin yeky’b’il aju tzaj q’on, chi jel tzaqpin ayeju oklemj aju q’onqe kyeju nimaq kyoklen ayeju nya b’ankten kyuky’il nejenel , chq’onqe tu’n txi kb’inchan aju ntman kawb’il lani. Tkyajan tkyawnaqin Totx’il. Oklemj teju matoklen ti’xti’ tib’aj majin. Ate matoklen ti’xti’ a ati ytib’aj majin pan tib’ tiju aju chojb’il majin tuky’il tu’jil ti toklen ex mishti nxi tkayin aju oklemj kyejni kxol majinal tuky’il q’ol majin tuntzun tpaj nkub’ q’on nnaqch kxon teju makb’il lani tu’n tb’inchet jun matoklen tib’aj majin tu’ntunz tq’on axu naj. TOXIN TQIKY’ Aq’untl iltijxi’x nya pwaq. Twe’yan tkyawnaqin Totx’il. Yeky’b’il matoklen ti’xti tib’aj aq’untl iltijxi’x nya pwaq. Aju matoklen ti’xti’ tib’aj aq’untl iltijxi’x nya pwaq nonin tiju q’ol majin, ikse’n aj txi q’on jun ti’xti’ toj tu’mel jun toxin maqa aju jun b’inchb’il jun aq’untl iltijxi’x, nok toju aju u’j te xpich’b’il. Tqaqan tkyawnaqin Totx’b’il. Yeky’ib’ilte majinal. Qa aju matoklen ti’xti’ nok tejun aq’untl iltijxi’x nya pwaq, ati oklemj te tu’n tkub’ tyeky’in teju a chq’on tuntzun tkub’ tb’inchan a ju aq’untl iltijxi’x nya pwaq maqa tu’n txi tb’inchan tex naqxtzun a a ju ntzaq’wen a ju kawb’il. Aju chq’on kb’etil tajb’en naqxtu’n jun tlok’ a tman tojxixi jun tu’mel qa nya aju xjal ati toklen tiju a ju ti tu’n tkub’ tb’inchan aju aq’untl iltijxix. TKYAJIN TQIKY’ MAJIN KY’E TU’JIL Twuqan tkyawnaqin Totx’b’il. Yeky’ib’il. Ate yeky’ib’il te matoklen ti’xti tib’aj jun majin ky’e tu’jil, ayetzun yol kye kajb’il a ju jun yeky’b’il kyeju chojb’il ex mishti nkub’ knajsan aju q’ob’il te jun toxin, nkub’ b’inchan tu’n majinal qa majinalx teju q’ol majin. Ate q’ob’il mishti nkub’ tb’inchan q’ol majin b’etil ti’j a ju Ja te K’ub’il Pwaq ex mishti nqanin ti’j majin, o’kx nkub’ tnajsan a ju yeky’b’il te majinal qa majinalx. Ate aju Ja te K’ub’il Pwaq qa a ju majin ti tu’jil matz’ok toj ch’ixpub’il tuntzun tzaq’wente aju q’ob’il teju q’ol majin matoklen b’inchan tuntzun aju tb’e maqa a ju q’mab’il tiju Ja te Kub’il Pwaq Q’olte, Twajxaqin tkyawnaqin Totx’il. Oklemj te b’etb’il iksen te matoklen. Aju jun majinal tojxix jun tu’mel kb’entil tu’n tzaj tq’on toj jun matoklen aju oklemj tu’n tb’et ex tu’n tmante a ju chojb’il te ju majin ky’e tu’jil nchetxi aju q’ob’il majin toj tb’i aju majinal. Tb’elajin tkyawnaqin Totx’b’il. Matoklen tib’aj jun oklemj te chojb’il. A tten jun matoklen tib’aj matoklen te chojb’il majin ky’e tu’jil nokten tuntzun txi b’inchan majinal aju i’ltij tu’n txi b’inchet. Atzun twitzu yeky’ib’il ate matoklen ilti’j tu’n tkub’ tz’ib’it toju xpich’b’il ex kxel b’inchantzuntz tijxi Ja te K’ub’il Pwaq q’ol pwaq tzmaxi aj tz’ib’in tzaq’web’il toju b’uyjtib’il te oklemj texu qanb’il. Tlajin tkyawnaqin Totx’b’il. Aq’untl iltijxi’x te Ja te K’ub’il pwaq, a ntzaj q’onte pwaq tib’ aju q’ij aj tzaj q’on majin. Qa ate aq’untl iltijxi’x q’on, a nelpuna tu’n tetz majin ky’e tu’jil te najchi’j maqa aju q’ol oklemj te najchij teju majinal ate a Ja te K’ub’il Pwaq a netz q’onte pwaq ilti’j tu’n tetz tq’on pwaq toj Twinqin lajoj Q’ij kxel Ajlet q’ij aj txi tzaq’we a Ja te k’ub’il pwaq qatzu shi setz q’on a ju pwaq maqa a ju majin toj tq’ijlalin, ok kb’el najsan a ju matoklen ti’xti’ atzun majin ti tu’n tetz tq’on tzaqpib’il teju majinal. TJWEYIN TQIKY’ Tjunlajin tkyawnaqin Totx’b’il. Yeky’ib’il matoklen tib’aj kyu’jil majin ex kyu’jil yeky’ib’il k’ab’il. Ate yeky’ib’il matoklen ti’xti’ tib’aj kyujil majin es kyujin k’ayb’il q’manqe. a) A kye matoklen kyib’aj u’j kye majin ex yeky’ib’il k’ayb’il q’onqe toj jun u’j. 1. Ate matokolen ti’xti’ kyib’aj u’j te majin maqa jun ‘uj kye k’ayb’il eztniqe toj jun txaq u’j kxel yeky’in te q’ol majin. Ate majinal kxel q’on jun u’j te ja ntmana qa matiz txi q’on aju majin te. Ikxtzun qa ayeju tb’anil ti’xti’ yeky’inqe toju u’j teqe tojun toxin tu’mel ilti’j tu’n txi tzi’ba’an te toxin. 2. Jun matoklen ti’xti’ tib’aj u’j kb’entil tten jun echb’il kyib’aj tb’anil ti’xti’ yeky’inqe kyun u’j lani. Toj jun tu’mel qa a ju matoklen ti’xti’ tib’aj u’j te yeky’ib’il k’okyil jun anjtzb’il ti’j tib’aj echb’il, kyib’aj tb’anil ti’xti’ ayeju teqe toj tu’jil. b) Atzun kyeju matoklen kyib’aj kyujin yeky’ib’il nchi k’ayit etzniqe toj ju’j u’j maqa toj xk’utzib’ ex kye k’aj u’j. c) Atzu kyeju matoklen ti’xti’ q’onqe kyib’aj yeky’ib’il nchi k’ayit etzniqe toj u’j ex b’inchaqetl tu’n xk’utzib’ kxel kayit tu’mel aqe lani: 1. Aju q’olte toj jun tu’mel te nab’il maqa aju q’olkub’te, atzun teju u’j te q’olkub’ etzni toj jun k’ayb’il nimin ilti’j tu’n tkub’ kq’on aju u’j nimaq toklen teju tu’jil yeky’ib’il toj Xpich’b’il. 2. Ate xpich’b’il k’elitz tq’on jun tajlal aju yeky’ib’il teju q’olkub’ toj jun tu’mel iksen tman aju Xpich’b’il. 3. Ate q’ol maqa q’ilkub’te najb’enxi a ju ajlab’il te yeky’bilte toju Xpich’b’il jun tzaqpib’il, toj jun tu’mel iksen ntman aju xpich’b’il tu’n txi q’on oklemj ntqanin matoklen te q’ol majin ikse’n ntman a ju ntzaj tzaqpib’il ntman aju kawb’il. 4. Ate xpich’b’il ok kxel tq’on jun tzaqpib’il tu’n aju ajlab’il te yeky’b’il te xjal aju eztni q’on tu’n q’olte, nkub’ b’inchantzun kanajlani aju yeky’b’il te oklemj teju q’ol majin. 5. Ate q’ol majin kb’entil tajb’en axu tu’mel najlani tu’n txi tq’on aju oklemj kye n’aj. 6. A makb’il q’ilte xpich’b’il kxel tzaq’wen toj jun tu’mel yeky’ib’il toj jun tu’mel te xpich’b’il tuntzun txi tzaqpin lani a u’j te yeky’b’il tu’n tkayit u’j maqa tu’n txi q’on teju q’ol majin, maqa tu’n etzat tb’anil ti’xti’ yeky’inqe. d) Atzun kye matoklen kyib’aj u’j kye yeky’b’il nchi k’ayet eztniqe toj xk’utz’ib’, kye yeky’b’il kye matoklen ti’xti’ a nb’incet kyib’aj u’j nchi k’ayit etzniqe toj xk’utz’b’ ok chi xel kayet tu’mel lani: 1) A q’ol u’j te yeky’b’il ok ktzajil tyeqky’in ex txqantl yek’yb’il ikse’n aju talal yeky’ib’il xjal, ikse’n a te q’ol majin ex majinal. 2) Atzun a ju qanbetz kyeju tb’anil ti’xti’ maqa kyeju iqil es kye kyaqil k’ayb’il kye q’ob’il kye q’olkub’ kxel kyq’on teju q’ol majin aju q’ilte u’j te yeky’b’il kxel q’on jun ajlab’il te yeky’ib’il. 3) Qa matxitaq txi q’on, atzu iqb’qa ayeju kyaqilx nimaq k’ayil kye q¡olkub’ kb’el tchun a ju u’j lani toju k’ub’il tuj toj jun tu’mel te q’olkub’ teju na’j, atzu aju u’j na’aj kb’entil tk’ayit tu’n aju tajlal etzni tu’n etzniq’inte, ex aju etz ni q’on tun q’olte. 4) Ate u’j kb’eb’entil tu’n txi kayin toju k’ub’ilte altu’nqchku. 5) Aju q’olte maqa aju q’olkub’te toj jun tu’mel majin ex atzun iqil maqa ayeju kyaqil nimaq k’ayb’il toj jun tu’eml aju tzaq’wen tun Xpichn’il, atzun u’j te tz’ib’il b’iyj ntqanin u’j te tz’ib’il b’iyj ex te yeky’b’il teju q’ol majin a ju q’ilte a u’j te yeky’b’il iktzun kanaj tu’n tyekyite xpich’jtib’il kye tb’anil ti’xti’. Tkab’lajin tkyawnaqin Totx’b’il. Matoklen tib’aj u’j te yeky’b’il a mishti nchi k’ayit toj jun u’j etzni toj xk’utz’ib’. A yeky’ibilte matoklen ti’xti’ kyibaj u’j te yeky’ib’il nya k’ayinqe eztniqe toj xk’tz’ib’ ik chi jela kalani: A) Qa a matoklen ma kub’ b’inchan tib’aj u’j te yeky’ib’il nya k¡ayinqe eztniqe toj jun u’j, kxel b’inchan toj jun tb’anil b’nchan tojxu u’j, tu’nju iqil maqa kyun nimaq k’ayb’il kye q’ol majin ayeju q’ilte tb’anil tu’n tqab’etz q’olte. Ex mishti taq’uxil ti’j najnali, ate matoklen ti’xti’ lani kb’entil tokx tz’ib’it toj Xpich’b’il. B) Qa a te matoklen ti’xti’ ma kub’ b’inchan tib’aj u’j te yeky’ib’il aye mishti nchi k’ayit etz toj xk’utz’ib’ atzun yeky’ib’ilkye ok kb’entil ik kalani. 1. Aju q’omitz u’j te yeky’ib’il ktzajkil tyeky’in aju b’iyj ex aju ajlab’il te yeky’ib’il teju q’olkub’. 2. Tu’n tqanb’etz teju q’olkub’ tb’anil iqil maqa q’olkub’ kxel tq’on teju q’ol majin aju q’ilte ju’jil yeky’ib’il nxi tq’onxi jun ajlab’il te yeky’ib’il. 3. Atzun q’olkub’ toj jun tu’mel teju majinal ex aju iqil ky’i q’olkub’ kxel kqanin aju tz’ib’in toju Xpich’b’il te tb’i ex tajlal tb’i q’ol majin a chulte u’j ex. 4. a ja tz’ib’ina a nnelpuna aju tu’n tb’inchet yeky’ib’il teju xpich¡b’il teju matoklen lani. Toxlajin tkyawnaqin Totx’b’il. Qolb’il u’j te yeky’ib’il te majinal. Ikse’n a matoklen ti’xti’ tib’aj u’j te yeky’ib’il a yeky’ib’il kb’ebntil tojxixi jun tmab’anil tu’n q’ol majin, ate na kb’entil txi tq’on u’j yajxitl te majinal, te tiqchku iq’imitz tajlal majin, nok q’txi aju q’ilmitz k’ub’il b¡inchabn¡il, maqa q’ob0il k’ashj te k’ayb’il Chun tu’n ‘uj te yeky’ib’il. Extzun aju q’ol majin ilti’j tu’n xipich’in aju matoklen ti’xti’ namxtaq txi q’et aju u’j te yeky’ib’il teju majinal, naqx tu’n lan kub’ naj matiz kyej. TQAQIN TQIKY’ Tb’anil ti’xti’ toj jun tu’mel te toxin q’ob’il Tkyajlaij tkyawnaqin Totx’ib’il. Binchab’il te matoklen ti’xti’ tib’aj tb’anil toj tu’mel te toxin q’ob’il. Ate q’ol majin ex majinal kb’entil tmuje knab’il ti’j jun matoklen ti’xti’ tib’aj tb’anil toj jun tu’mel te toxin q’obil. A yeky’ib’il te matoklen chun kokyil te tb’anil tuntzun ate toxin kpomil tzib’an tqanilte, tu’n aju q’ol majin qa a ti matoklen ti’xti tib’aj tb’anil tu’mel. Aqe tpishlal kyejniqe te yeky’ib’il kb’entil ktzaj nan tu’n xpich’b’il lani. Tolajin tkyawnaqin Totx’b’il. Binchab’il te matoklen ti’xti’ tib’aj q’ob’ilte pwaq toj Ajlab’il te K’ub’il pwaq ex q’olkub’ pwaq toj jun k’ayb’il. Aju matoklen ti’xt’i tib’aj q’olkub’ pwaq ex q’olkub’ oklemj koj Ja te K’ubil Pwaq chi ok q’on te yukchab’il kayb’il, tu’n aju q’ol majin, tu’n tzaq’web’il te q’mab’il toj tzib’al, a majinal kb’incha tu’n a ju Ja te K’ub’il Pwaq a boshsabilte a ajlab’il te pwaq tu’n tajb’en te matoklen ti’xti’, kxel b’inchan toj tu’mel ex toj tajlal aj q’onkub’ toju yol te matoklen ti’xti’. Qa a te q’ol majin ex a Ja te K’ub’il Pwaq ayexju ok kanib’il qa ate Ja te K’ub’il Pwaq ti tu’n tten jun kayb’il aj tok yol, qa a q’ol majin nya jun Ja te K’ub’il Pwaq iltij tu’n tmante te lani aju b’inchab’il te matoklen ti’xti’. Atzun qa aju q’ol majin ntqanin jun ax te kayb’il teju ajlab¡il te pwaq maqa te matoklen ti’xti’, Atzun Ja te K’ub’il Pwaq, ex ayeju Ja te Q’olkub’ Pwaq chq’onqe tu’n tzaj kyq’on toj kab’e q’ij. TWUQIN TQIKY’ Q’ILOTZ TAJLAL. Tqalajin tkyawnaqin Totx’b’il. Yeky’ib’il te matoklen ti’xti’ ti’baj q’ilotz tajlal. Teju matoklen ti’xti’ tib’aj q’iloktz tajlal, ok kxel yeky’in toju Xpich’b’il, atzu naj kayin toj q’ij te kayb’il te matokln ti’xti’. Atzun qa mishti sel q¡i tten tb’anil ti’xti’ toj q’iloktz ajlab’il tujun majinal, atzun tzaq’web’il t’un q’ol majin ktzajil q¡on toj jun tu’mel te kaneb’il. TWAJXAQIN TQIKY’ Oklemj te etzb’il nab’il Twuqlajin tkyawnaqin Totx’b’il. Yeky’ibilte matoklen ti’xti tib’aj oklemj te etzb’il nab’il . Ate yeky’ibilte matoklen tib’aj oklemj te etzb’il nab’il, ex junjutl tb’anil ti’xti’ elniqe kyijx tu’n tzib’inqe toj Xpich’b’il te matoklen ti’xti’ ex chi okyil yob’in t’ij nab’il a tman kawb’il lani. A xpich’b’il te matoklen ti’xti’ ilti’j tu’n txi tqanin aju tqanil ati toj xpich’b’il te eztb’il nab’il toj tu’mel ikse’n ntman a ju kawb’il. TB’ELAJIN TQIKY’ AQ’UNTL ITI’J TE JUN MAJINAL MATOKLEN TOJ TU’MEL TB’ANIL, MATOKLEN TI’XTI’. Twajxaqlajin tkyawnaqin Totx’b’il. Aq’untl ilti’j teju q’ol majin etzan. Te q’ol majin toj tu’mel tb’anil ti’xti’ toj matoklen, lani: a) Kayb’il kyeju tbanil ti’xti ikse’en ntman aju kawb’il lani. b) Chi b’el q’et tb’anil ti’xti toj ju’n tu’mel yeky’ib’il . c) Lay chi ajb’en tb’anil ti’xti o’kx aju ntza nan toj u’j; ex, d) K’elitz iq’it majinal tu’n taq’uxil nnok tb’inchan kyeju tbanil ti’xti, tu’n tpaj. Tb’elajlajin tkyawnaqin Totx’b’il. Ch’ixpub’il te matoklen ti’xti’. Jun matoklen kb’entil ch’ixpet te jun matoklen ti’xti’ ex q’onkub’ jun na’l tqanil, ex ilti’j tu’n txi yeky’it tu’n aju tzib’iltb’i toju Xpich¡ib¡il ikse’n ntman aju Kawb’il lani. TKAJIN K’LOJ Xpich’b’il te matoklen ti’xti’ Tkyawnaqin Totx’il. A xpich’b’il te matoklen ti’xti’. A xpich’b’il b’inchan toju kawb’il lani, ikse’n ti toklen tuky’il ka’yb’il pwaq a tajb’il tu’n tb’inchet a tb’anil ex tu’n ch’iyset a b’inchb’ilte matoklen ti’xti’, ex yeky’ib’ilte aqe na’j. kyena xjalqeke u’j. A xpich¡b’il k’okyil kye xjal ex lay kub’ naja kayb’ilte, tu’n tzaj kq’on a oklemj tz’ib’in ikse’n aju tqanil axu a b’intu’n tuky’il aq’untl ex kayb’il, naqxtu’n lan tz’ib’it yaj. Ate k’loj b’inchan tu’nju kay’il pwaq k’elitz tq’on jun nab’il teju Xpich’b’il ikse’n aju q’ol oklemj tu’n tqanit pwaq tejun chulte. Tnejil toxk’alinan Totx’b’il . Txjalil Xpich’b’il. Ate xpich’b’il te matoklen ti’xti’ ati txjalil senqe lani: a) Ntb’inchan tu’n tz’’b’ilte u’j ikse’n ntman aju Xpich’b’il, ex kye tqanil toj jun u’j etzni toj xk’utz’ib’ tib’aj b’inchab’il matoklen ti’xti, ex lay tz’ib’it aju u’j te matoklen ti’xti’. b) Nkub’ b’inchet tkyaqilx tuj jun tu’mel, maqa tu’n txi b’inchet toj kb¡i majinal. c) Te xpich’jtib’il iltij tu’n tz’iba’n aye matoklen qonqe tib’aj tb’anil ti’xti’ q’manqe tunju kawb’il ex nyaqeke k’uxb’il, ayeju iltij tu’n tkub’ ktzib’in kyib’ toju xpichb’il etzan. d) Jun xpich’b’il ojqalan, a ntaj aju tzib’il kyeqe ajlanqet ojtxi tky’il chin kayb’ikye, tiqchku kayb’il tibaj b’ixnaq’tz kyun Xpich’il. e) Ti tu’n tten jun echb’il te jun kayb’il tojxixi jun tu’mel, kye yol toj yola’il ex nchi ok ayeju u’j chi etz toj xk’utz’ib’ kyeju Tzib’atlqe kyoju ajlab’il ojtxi. f) Tuky’iltzun kayb’il tojxix jun tu’mel a nyolin ti’j tlyaqil a matiz kyej kb’entil tok tq’on tib’ tuky’il xpich’b’il, ikse’n junjutl tnam aqeju nkub’ kyik’san tzaq’web’il tibaj ti’xti’ ex, g) Atzun a ju kayb’il tojxixi jun tu’mel nyolin, ilti¡j tu’n tok tq’on tib’ tuky’il xpich’b’il te etzb’il tuky’il xpich’b’il te k’ashj tkyaqilx te Nintz tnam, tuky’il xpich’b’il te etzb’il nab’il ex tuky’il alkyeqchku juntl xpich’bil ja ntz’ib’ita yokchb’il u’j ex yol ayeju kb’entil kk’uyet tu’n jun matoklen ti’xti’. Tkab’in toxk’alin Totx’il. Binchab’il tojxi’xi jun tu’mel tu’n tqanit tzibb’il. Chi b’el b’inchankye tu’n tqanit tzib’b’il tu’n tten jun matoklen ti’xti’, tu’n jun u’j te xpich’b’il, aju q’ol majin, ex aju majinal maqa alkyeqchku chq’on kyun naqxtzun a ikse’n ntman kawb’il, maqa aju chq’on tu’n jun tz’ib’ u’j, maqa a ma kub’ q’on sqit tunx, atzun okx kb’entil tten jun u’j toj tq’ob’. A tz’ib’il te nimal, najsb’il ex b’inchab’il, okx kn’entila taqnit tu’n q’ol majin, maqa tu’n aju ntzaj chq’on tu0’n n’aj tly’il tzaq’web’il kye tpishlal. Ati q’ol majin kb’entil tzaj tzaq’wen jun toxin tu’n txi tkayin aju tz’b’b’il aju tex., atzun tzaq’web’il ilti’j tu’n tten jun chq’b’ilte, toj jun u’j tz’b’in tu’n q’ob’aj maqa etzni toj xk’utz’b’ toj xpich’ib’il ezx tu’ntzn na’aj a xjal ok ktyeky’il tzjalil a naq’unan, nya tu’n tok te nya tu’n tok te nya b’an tkye toxin, ti tu’n taq’unan tojxixi jun tu’mel ti’j aju najsab’il ayeju mishtiqe toju u’j. Qa jun najsb’il maqa jun ch’ixpub’il ma kub’ b’inchan tu’n tpaj jun jun nya b’an maq jun chajyolil ex mishti jun tz’ayjalwitzb’aj, ate q’ol majin kb’ebtik tzib’an a ju u’j nya b’an, ex aju ku’b’ni najsan ate q’ol majin kb’el chun aju oklemj kye ayeju txqantl q’ol majin, aye e kub’ b0inchante jun matoklen toj tqijlalil u’j nya b’an maqa najsan ex lay txi b’inchal taq’uxil kyij q0l majin ayeju e kub’ b’inchautlte te matoklen kye tojxix jun tq’ijlal naqxtzun a namztaq tpon tq0ilalil a matoklen aju xkub’ tzib’itl. Toxin toxk’alin Totx’b’il. U’j te Xpich’b’il. Aju tz’ib’il ikse’n ntman aju kawb’il lani ilt’ijtu’n kb’inchet tu’nju u’j te tz’ib’il te xpich’b’il b’anqa tz’iba’n tu’n q’ob’aj maqa tu’n xk’utz’ib’, naqtxtzun a ilti’j tu’n ten a ju q’mab’il toj ikse’nqe lani: a) Te majinal. 1. A yeky’ib’ilte txjalil ex aju ajlab’il a yeky’ib’ilte. 2. Ate a ju yeky’ib’uilte xjal ex a ajlab’il yeky’ib’ilte ex a oklemj maqa ipumalj te toxin a nkayin tuky’il tzaq’web’il teju majinal. 3. Qa a yeky’ib’il te xjal maqa aju ajlab’il te yeky’ib’ilte ex oklej kye xjal kye yek’yb’ilte majinal. b) A q’ol majin. 1) Aju yeky’ib’ilte ex aju ajlab’il a nyeky’inte . 2) Qa aju yeky’b’ilte xajal ex aju ajlab’il te yeky’ib’ilte aju yeky’b’ilte ex nok q’onte toklen toju u’j te toxin a nkayinte tzaq’web’il teju q’ol majin. 3) Qa aju yeky’ib’ilte xjal maqa a tajlal u’j yeky’ilb’lte os oklemj te txjalalil toj jun tu’eml teju q’ol majin. c) B’iyj ex txqantl yeky’ib’il teju majinal ex kye lkyeqchku juntl xjal. d) Tpaj tz’ib’b’il; a nelpuna qa aju jun b’inchab’il ch’ixpun tejbn matoklen ti’xti’. e) Tz’ib’b’il kyeju tb’anil t’xti’ te matoklen, a kb’entil tok te axixi. f) Nqach te kyaqil u¡j maqa yol te matoklen ti’xti’. g) Q’ij te qanb’il tz’ib’b’il ex, h) Ayeju sqitb’il. i) Qa nya naq jun majinal q’on jun matoklen ky’baj tb’anil ti’xti’ ayetzun majinal i’ltij tu’n tkux kpan kyib’ toj u’j. Tkyajin toxk’alin Totxb’il . Kayb’il te tz’ib’b’il. Atzu qa aye pishlal ntzaj qanan juntl q’ij te yol te matoklen, atzun tz’ib’b’il toj xpich’b’il ti jun kayb’ilte toj jwe ab’q’i ex chi ch’ixpetil toj oxechaq ab’q’i, nxi kayinxi a ju q’ij kyejni. Tjwe’yan tojxk’alin Totx’b’il . U’j te tz’b’b’il matoklen ti’xti’ te tnejel. Aju jun matoklen ti’xti te tnejil tu’n txi q’et toklen b’anqa nya junx knab’il tuky’il q’ol majin, tuky’il oklemj ayeju tz’ib’anqe kyib’ajxu tb’anil ate q’ol majin matoklen iti’j tu’n txi tb’inacha ayeju u’j namxtaq txi tq’on aju tixti teju majinal. A) Ktma aju u’j te tu’mel te tnejil te matoklen ti’xti’. B) Kyeqky’itel aju ojtxi tu’ky’il tojkuxixu tq’ijlalil kyeju q’ol majin tuky’il tz’b’b’il ayeju teqe kyib’ajxu chukchan tb’anil, alkyechaqu tb’anil ti’xti’ aju kb’el k’un tu’n k’aj q’ol majin, tu’n a matoklen ti’xti’ te tnejil. Tqaqan toxk’alin Totx’b’il. B’e te xpich’b’il matoklen ti’xti’. Atzun te tz’b’b’il ex jyob’il tqanil, ate xpich’b’il ktzajil tzaq’wen aju b’e toj xk’utz’ib’ kye ajb’el te qtanam maqa kye ajb’el te juntl tnam ayeju nchi qanin tqanil aju ikse’n ntman a ju kawb’il lani. Twuqan toxk’alin Totx’b’il. Qanb’etz twitz xpich’b’il matoklen ti’xti’. Akyeqchku xjal ti amb’il te ti’j aju xpichb’il ex kb’entil tqani jun tilb’ilal aju tz’ib’b’il, naqxtzun tojxix jun tu’mel ikse’n ntman a ju xpich’b’il, ikxtzun qanaj kb’entil tqanit a ju jun u’j te xpich’b’il maqa jun tzaqpib’il te k’ub’il naqxtzuna ikse’n ntman a ju xpich’b’il. Twajxaqin toxk’alin Totx’b’il . Q’ob’il oklemj kyib’aj k’ashj. Ayeju qanb’etz chi pon q’on toju xpich’b’il te tz’ib’b’ilte aju b’inchab’il ex ch’ixpub’il kyeju matoklen ti’xti’ iksenqe qanb’etz nchix b’nchet ex ayeju u’j aye nchi etz q’on kchjetil aju oklemj kye k’ayil ikse’n ntyeky’in xpich’b’il. Tb’elajin toxk’alin Totx’b’il. Tqanil toj junjutl xpich’b’il. Qa ti jun matoklen ti’xti’ tib’aj tb’anil tz’ib’inqe toj juntl xpich’b’il, tojxix amb’il teju tz’b’b’ilte toju xpich’b’il te matoklen t’ixti’ ilti’j tu’n tkub’ tb’inchan tqanil toj xpich’b’il tu’n aju xk’utz’ib’ a ilti’j tu’n tten kxol xpich’b’il. Qa aju tqanil ntqanin aju chojb’il tu’nju xpich’il aju q¡onte tqanil atzun na’j ltzajil qanin chojb’ilte tu’n xpich’il matoklen ti’xti’, toj tu’mel q’ol oklemj kye k’ashj, atzun twi aju tz’b’b’il. Ax ntib’inchan aju tz’b’b’il ex ch’ixpub’il ayeju nchi b’inchet kyeju tbanil tixti. Ayetzun chojb’il nchex b’inchet tun tpaj tz’b’b’il, tqanil ex najsb’il maqa junjutl q’ol tqanil kye juntl xpich’il ilti’j tu’n tb’injtz tu’n xpich’il matoklen ti’xti’ aj tb’ajchaq junjun xjaw. Tlajin toxk’alin Totxb’il. Tqanil toj xpich’b’il te etzan. Ayeju tqanil iti’j tu’n kux q’on toju xpich’b’il te kyaqil, te eztan aju kye matoklen ti’xti’ ayeju q’onqe kyib’aj awal ate matoklen ti’xti tib’aj tb’anil, tb’anil ti’xti’ aye nchi ok te nin ja, tuntzun tpaj nchi ok nok jun tb’anil: aju junajtib’il pwaq. Ex iti’j tu’n tkub’ tz’ib’at aju ch’ixpub’il, najsb’il ex b’inchab’il ayeju nchi b’oljsan, Ayetzun tqanil la kb’entil kb’inchet toj xk’utz’b’. TJWEYIN K’LOJ AJXPICH’IL TE XPICH’IB’IL, TE MATOKLEN TI’XTI Tjunlajin toxk’alin Totx’b’il. Ajpich’il te xpich’b’il, te matoklen ti’xti’. Ate xpich’b’ilte matoklen tixti k’okyil te taq’un jun xpich’il te xpich’il matoklen ti’xti’, atzun twitzju kawb’il lani o’kx kxela q’ona teju jun xpich’b’il, ok kjawil sk’on Tunju ajkawil te tnam a chq’on tunju Wixin te Pwaq, ate ajkawil kb’entil txi tyukchante a ju Ajxpich’il. Ate Ajxpich’il b’an qa tz’ib’u’j ex qa te qtanam te Paxil, tuky’il qamajxix lajoj ab’q’i te otzqib’ilte tib’aj xpich’b’il, ex qa otzqin qa b’an xjal ex mishti til te kawb’il. Tkab’lajin toxk’alin Totxb’il. Tkab’ Ajxpich’il. A ajwixin te Pwaq tunaju tzaq’web’il chi xel chq’on ayeju tkab’ Ajxpich’il ayeju iltijqe naqxtzun ilti’j tu’n ten aju kxjalil iksen ntman kawb’il. Toxlajin toxk’alin Totxb’il . Tlok’ yukchab’il te Ajxpich’il. Ate Ajxpich’il te xpich’il tb’anil ti’xti’ kb’entil txi yukchante qa ma tzaj ti’xti’ ikse’nqe lani: a) Qama kub’ tz’eysan twitz tu’n tpaj jun til qa ma kub’chun kjel q’ontzun mishti taq’un, atzun txel kyjel a ju tkab’ Ajxpich’il aju xjaw sk’on. b) Q ama txi q’man, qama kub’ b’olj. c) Qa mishti tipumal toj taq’un aj txi kayin toj oxe xjaw. d) Q ama kub’ tb’inchin jun tixti nya b’an te xpich’b’il tb’anil ti’xti’. e) Qa nkye tzaqpin aju taq’un ex, f) Q ama txi tq’on tib’ toj jun sk’ob’il toj jun ajsk’obil. Ayetzun tlok yukchab’il tzibinqe toju totx’b’il lani ex kxel b’inchan kyiju tkab’ Ajxpic’il. TQAQIN K’LOJ NAB’IL TE EWI EX KNOB’IL KYE MATOKLEN TI’XTI’. Tkyajlajin toxk’alin Totx’b’il. Ojtxi ex oklemj te Knob’il. Aju nab’ilte matoklen ti’xti’ kb’el q’on tu’n amb’il te yeky’ib’il. Te aju matoklen ti’xti’ nxi tq’on oklemj te q’ol majin tu’n tkamb’ante tb’anil ti’xti’ qo’nqe tojxix jun tu’mel eqexi elniqe, tuntzun kxi b’inchan aye oklemj kye. Ate aju nab’il kxolju matoklen ti’xti’ ayeju nya yeky’inqe ikse’n tman a ju kawb’il, kxel b’inchan tojxix jun nuk’jtib’il, maqa toj jun tu’mel kxel q’o oklemj kyeju matoklen ti’xti’ ayeju exni yeky’inqe ikxpuna qa ovni kyq’on ky’ib tojxix tq’ijlalil kxol ayeju matoklen ti’xti ayeju mixti’ etzni yeky’inqe. Atzu nab’abilte ex nejb’ilte a matoklen ti’xti’ aju yeky’nqe q’on ti nimin tib’aj nuk’jtib’il, kye tb’anil ti’xti’ etzniqe tojxix jun tu’mel ayeju nya yeky’inqe te xpich¡b¡il maqa aju q’ij te xpich’b’il nejli twitzmatoklen ti’xti. Aju tbanil tixti etzni q’on tu’n matoklen ti’xti’ tenjilxix ntq’on jun xjel kyuky’il kyaqilx tu’mel ex kwitz, ex nya ilti’j jun tzaq’web’il kxolju ayeju ilti’j kyun, qa q’man toju kawb’il qa a loq’ol maqa aju tajuw k’ashj. Tolajin toxk’alin Totxb’il . Kayb’il teju Loq’ol maqa aju njyon ti k’ashj. Aju yeky’b’il tu’nju totx’b’il aju matx kyej jun loq’ol maqa a jyol k’ashj kchulte tb’anil ti’xti’, tzaqpinqe tu’n kk’uyet . Te q’ol majin lay tzok tq’ntib’ kyuky’il oklemj te q’ib’il majin maqa te ju u’j te tb’anil ti’xti ayeju majinanqe ayeju shi tzaj q’on tej tbinchet yol te majin maqa aju u’j etzni q’on toj tq’ijlalin kashj. Tqaqlajin toxk’alin Totx’b’il. Nab’il te matoklen ti’xti’ aye ilti’j, tu’n tten tb’anil tixti’. Jun matoklen ti’xti’ tnejilxix tu’n chet a tb’anil a q’man, ilti’j tu’n ten nab’ab’il te tib’aj tiqchku matoklen te ojtxi a nxi tyeky’in tb’anil ti’xti’ te najchij ikxu kse’n te majinal, naqxtzun a qa a matoklen ti’xti’ te tnejil nnok ikse’n ntman kawb’il lani, b’anqa a te matoklen ti’xti’ matxitaq txi q’on yeky’b’ilte te tnejil twitz aju yeky’ib’il iky’ni. A matoklen ti’xti tnejilxi’x tuntzun tten tb’ani q’mantltil kb’el ch’iysan kyib’aj tb’anil ti’xti’ q’mantltil, chunqe ajlab’il kyeju ayeju makb’il k’ashj naqxtzun a q’ol majin nxi tb’inchan aju u’j te tz’ib’b’il te matoklen ti’xti te tnejil a q’manqe toju kawb’il. Twuqlajin toxk’alin Totx’b’il . Nab’ab’il te matoklen ti’xti’. A nab’ab’il te matoklen ti’xti’ kb’el b’inchan ik kalani: 1. Qa a te matoklen ti’xti’ a tib’aj ti’xti’ te yeky’ib’il ok b’el b’inchan kyun lani: Jun matoklen ti’xti’ etzan kyib’aj u’j te yeky’b’il b’anqa toj u’j maqa toj xk’utz’ib’ ilti’j tu’n tten nab’ab’ilte kyib’aj tb’anil tixti nchi yeky’it tu’n tu’jil. Aqetzun tum’el oklemj te chub’il maqa te k’ub’il, a tz’ib’intl tu’n kawb’il ojtxi te b’inchb’ilte matoklen ti’xti’ tib’aj u’j te yeky’ib’il. 2. Atzun kye matoklen ti’xti’ kyib’aj yeky’b’il nchi k’ayit etzniqi toj ‘uj ex b’inchanqe toj xk’utz’ib’ atzun nab’ab’il kye kb’entil b’inchet ikse’n ntman a twinqin junlajoj totx’b’il te kawb’il lani, tib’aj aju nab’ab’il te yeky’ibilte. 3. Atzun kye matoklen kyib’aj u’j te yeky’ib’il nchi k’ayit teqe toj xk’utz’ib’, atzun nab’ab’ilte kxel b’inchan ik se’n ntman aju kawb’il lani tu’ntzun txi q’on aju yeky’ib’il te matoklen ti’xti’ a nb’inchet kyib’aj u’j te yeky’ib’il nchi k’ayet etzniqe toj xk’utz’ib’. 4. Atzun kye matoklen ti’xti’ kyib’aj u’j te yeky’ib’il aye mishti nchi k’ayet eztniqe toj u’j maqa teqex toj xk’utz’ib’ atzun nab’ab’ilte kxel b’inchan tu’n yeky’ib’il ntman kawb’il lani. b) Atzun q’ilte u’j te majín maqa a u’j eztni tojx t’umel banqa sqitun tzelti’j ikse’n tu’n ttena u’j ex qa a etzni toj toj q’ij te k’ayb’il teju xjal akj saj q’onte ok kxel chun tojxixi jun tzaqpib’il te k’ub’il okx qa aju u’j ati jun k’ub’ilte. c) Aju nab’ab’il te matoklen tiu’xti tibaj u’j teju matinal kxel b’inchan aj tkub’ tz’ib’an tib’ toj xpich’b’il Atzun kye b’uyjtib’il te oklemj kyeju q’ol majin tib’aj chojb’il te majin ky’e tu’jil ate q’ol majin a nchunte tqanil tzaq’web’il teju chojb’il tu’n ja te k’ub’il Pwaq maqa a tzaq’el ti nab’ab’ilte kyib’aj tiqchku matoklen ti’xti’. A oklemj teju q’ol majin lani tiju tiju nab’ab’il b’osh iksente majinal ky’e tu’jil. d) Jun matoklen ti’xti’ tib’aj kyib’aj ti kolken te jumajx aye nok kyq’on kyib’ tuky’il jun ninja ayeju machex yeky’in toj tu’mel ikse’n ntman a ju kawb’il lani ati jun nab’ab’ilte matoklen kyib’aj tbanil aju ninja q’mantltil, okx qa a ju matoklen ninja tz’ib’inqe tojxpich’il te matoklen ti’xti’ ex tz’ban tx’u’k tok tz’ib’il te xpich’b’il te tb’anil ninja toju xpich’b’il te etzan. e) Jun matoklen ti’xti’ q ama txi yeky’in kwitz toxin nok q’on tu’n ik’xniq’on kayb’il teju tajlal JA te K’ub’il Pwaq te majinal ex te q’ol majin ok ktemb’il jun nab’abil te matoklen ti’xti’ tibajx aju tajlab’il pwaq. TWUQIN K’LOJ BINCHAB’ILTE MATOKLEN TI’XTI’ Twajxaqlajin toxk’alin Totx’b’il . Wiq te b’inchab’il. Atzun qa mishti xi b’inchan aju aq’untl chq’on, a q’ol majinal a tajb’il tu’n tzi tb’inchan kye tb’anil matoklen ti’xti’ kb’entil tu’n txi tb’inchan naqxtzun a ikse’n tnman a ju kawb’il, ex ikse’n ntman a ju k’loj lani. Ikse’nqchku mtu’mel a te q’ol majin ilti’j tu’n tkux tz’b’il toj xpich’b’il aju matoklen tixti aj tkub’ tb’inchan. Atzun xpich’b’il kyeju matoklen ti’xti’ ksenqchku ma tz’oka kxel tq’onte jun tib’illal teju majinal ex teju xjal ti tbanil tixti te toj jun tu’mel alteqchku xjal ajku ma txi yeky’in tilb’ilal matoklen ti’xti’ ikse’n ntman toju kawb’il lani, ex ilti’n tu’n txi tq’obn tqanil toj txuk’utzib’ xpich’b’ilte. Atzun u’j te b’nchab’il ilti’j tu’n tten lani toj: a) Q’mab’il teju mishi nxi tb’inchan majinal. b) Q’mab’ilte tbanil ti’xti te matoklebn. c) Qmab’il teju tajlal pwaq aju k’ajb’en teju chq’on aq’untl ex a kb’ajil tu’n txi b’inchet, naqxtzun a iti’j tu’n txi q’met aju tu’mel d) Q’mab’ilte oklemj kayinqe tuju kawb’il teju chulte u¡j te b’inchab’il ex, e) Qmab’ilte oklemj te q’ol majin aju tajb’il tu’n txi tb’inchan, a ka’yin tuju kawb’il lani. Tb’elajlajin toxk’alin Totx’b’il. Tqanil ex q’mabil. Qontltaq q’mab’il te matoklen ti’xti’ twitz ajkawil kxel b¡inchan toj kawinqin kyaje amb’il tu’n txi chjon majinal a ju chojb’il xq’manjtz, ex kbentil txi b’inchan lani tu’n jun Tz’ib’u’j maqa ikse’n xtma q’ol majin. Atzun qa mishti xb’et txi q’et tqanil te majinal keb’entil tex q’t toj u’j te u’j te q’l tqanil maqa altojchku jun u’j a nq’on tqanil. Toxk’alin Totx’il. Tq’ijlalil ex Tqanil. Ate majinal ti oxe q’ij te tun lan txi tzaq’wen aju b’incab’ilte. Okx chi chunjtzb’il ayeju nya chojb’il ex nej tz’ib’, qatzun qa mishtiqe lani ate majin kb’entil txi tb’nchan naqxtzun a ikse’n ntman kawb’il lani teju q’elmil oklemj maq tu’mel b’an, maqa kb’el b’ajsan aq’untl a irse¡n ntman kawb’il qatzun min ok kxel q’on b’ajsb’ilte. Tnejil tjunmutx’an Totx’il. Nik’ub’il tu’n ajkawil te q’ilmil oklemj. Ikse’nkye matoklen ti’xti’ kub’il tib’aj tb’anil tixti’ q’ancha’lqe iky’niqe toju tq’ijlalil irke’n ntman kawb’il ate q’ol majin kb’etil txi tqanin te Ajkawil a tzaqpib’il, tuntxi b’inchan tuky’il onb’il kyun txqantl xjal. Aqekye tb’anil matoklen ti’xti’ ilti’j tu’n kxi q’on te q’ol majin maqa te ju toxin aju chq’on Tunja ajkawil ikse’n ntman kawb’il. Tiqchu jun tu’mel kayb’il qa aju majinal maqa jun toxin ky’e taljb’il kye tb’anil ti’xti’ tajb’il tu’n txi q’on oklemj maqa tun txi tzaq’wen b’inchb’il matx tza b’inchin ilti’j tu’n txi tyeky’in toj jun yukchab’il. Aq’umb’il maqa jun qanb’etz te ajkawil toj jun tu’mel mishti toklen tuky’l b’ichab’il ikse’n ntman kawb’il, atzun yukchab¡il teju aq’untl lani lay kub’ aju oklemj ex aju b’ichb’il matoklen ti’ixti kye tbanil tixti’. Ttkab’in tjunmutx’an Totx’il. Bajb’’il q’mantl te b’inchb’il. A b’inchb’il bajsan toj se’qchku amb’il namxtaq tzaj tzaq’wen aju q’ol majin ayeju tbanil tixti qa aju majinal maqa juntl xjal ntqanin. a) Kchjo tmajin teju majinal ex aju xb’aj tu’nju q’ol majin toj b’inchb’ilte ex q’nqek aju xkub’ b’inchan tuky’il ajkawil, qa a majin ma tzaj chjon tu’n jun toxin ok kxelil toj kyaqilx oklemj, yukchab’il ex aq’untl chq’on ikse’n ntman aju kawb’il lani. b) Qa a aq’untl chq’on chjonqe to chinaqin ex atzun yol tiju majin lay tz’ky’ tq’ij ayeju, atzu qa mishti xi tb’inchan majinal lay b’ent tu’n tkub’ tb’ajsan a ju aq’ntl q’mantl, qa mishti xi b¡inchan yol te matoklen nchjetxi majin teju q’ol majin ikx aju xb’aj tej xkub’ binchan. Toxin tjunmutx’an Totx’il. Bajsb’il kye tb’anil ti’xti’. Qa a te majinal maqa a toxin mishti nchjon tkyaqilx a chq0n aq0untl maqa mishti ntyeky’in qa matxitaq txi’ chjet, ok kb’el bajsan toj tu’mel kalani: a) Qa aqe tb’anil ti’xti ma chi chic kayin toj k’wik maqa atzu ja nchexa b’inchana, kb’entil chex k’ayin tu’nju q’ol majin ikx twi ikse’n toj kwik. b) Qa aqe tb’anil ti’xti majinqe ate q’ol majin ti oklemj te tu’n txi tqanin pwaq maqa b’inchal miltz¡ub’il kye majinal ikse’n ntman toxin k’loj te kawb’il lani. c) Qa ae tb’anil ti’xti’ majinqe ky’e tu’jil maqa kyu’ky’il uj te chojb’ilkye. Ate q’ol majin kb’entil txi tb’nchante aju oklemj kye majinal ex q’onqek kyuky’il tb’anil ti’xti’ ikse’n aju qanb’etz ex sqitb’il e chub’il kyeju pab’il, ex junjutl okniqe kyijxu na’j. Yexju tb’anil ti’xti’ te matoklen kb’entil k’ayet nya te kyaqil xjal qa ik ntman tpislal maqa irse’n ta tu’mel a ju chojb’il tu’n q’ol majin toj twi ik se’n xkub’ nik’una naqxtzun a a tu’n jun ajlal pwaq a chq’on tu’n ajkawil aj tb’aj a ju aq’ntl tz’ib’in toju toxk’al totx’b’il teju kawab’il lani. Tojtzun u’j aju tiju q’mab’il te b’inchab’il te matoklen ti’xti’, atzun majinal kb’entil tu’n tjaw tzk’on jun l pwaq tu’n txi tajlan tb’anil ti’xti’, qatzun mishti xjaw sk’on tu’n q’ol majin ate ajkawil kjawil sk’onte tu’n txi b’inchalte ajlab’il. Atzun lani nay tzik’i toj oxe q’ij tu’n txi b’inchan, ajtzun txi b’inchan ate ajkawil kxel tmnatzuntz tu’n kxi k’ayin lani. Qatzun mishti xi qman aju twi naj, ate tb’anil ti’xti’ ok chi okyil q’on te cholb’il teju q’ol majin. Ate kyi ti’xti’ qa mataq chi b’aj ok kn’entil kxi yeky’in toju yol te matoklen ti’xti’. Tkyajan tjumutx’an Totx’il. Qilmitz a iltijxix aq’untl. A q’ilmitz iltijxix aq’untl kxel b’inchan toj tu’mel kala: a) Nxi b’inchet aju b’asb’il maqa aju k’ayb’il nya te kyaqil xjal kb’el b’inchan a ju q’ilmitz te iltijxix aq’untl ex kayb’il kyeju ti’xti’ nchex b’inchan ex a ajkawil. Atzun te ju k’ayin kye kyaqilx xjal ok ktzaqpi nik’ub’il a taq’un kayil ikse’n nkman makb’il yol. Atzun pwaq nb’aj teju b’inchb’ilte zun te q’ol majinju, ex kchjetil ikse’n ntman b’ajsb’il, naqxtzun a qa q’manqe tu’n kawil. b) Atzun pwaq a nb’aj a b’inchante k¡ayb’il nya te kyaqilx xjal maqa a chojb’il taq¡untzunte majinalju. c) Atzun chojb’il ilti’jxix ok kxel b’inchan ikse’n ntman tzaq’web’il te junajtib’il, aju xkma ayeju q’ol majin toj tu’mel; d) Ajtzun tb’entu aju ilti’jxix ma matoklen oktzun chi chjetiltzuntz junjuntl ilti’xix q’manqe tuky’l matoklen ti’xti’ tuky’il nab’ab’ilte b’osh ex, e) Atzun tiky’len, qa ti ok kxel q’on teju majinal. Atzun qa ti jun b’uyjtib’il te majin nya otzqin ate q’ol majin kb’entil txi tman te majinal a chojb’ilte aju b’uyb’il pwaq lani yeky’inqe toju totx’b’il lani. Tjweyan tjumutx’an Totx’il. B’inchab’il tu’n tkyaqil k’ujb’aj. Ate q’ol majin ex aju majinal kb’entil toy yol tib’aj matokolen maqa toj juntl amb’il, na’mxtaq maqa toj b’inchab’il te kawb’il a q’man toju kawb’il lani. Aju b’inchab’il te matoklen ti’xti ok kxel b’inchet ewaj, toj jun tu’mel ex b’incb’il aj ntzaj nan. Kb’entil tzaj nan aju q’ob’il ex tu’mel qi’lm’il oklemj te tb’anil, a tu’mel k’ashj maqa a k’ayil maqa toj juntl ti’xti toj lay chi kub’ tak’san a yeju oklemj kyeju tpishlal ex kye toxin. Atzun kyeju chojb’il tu’n aq’untl kyun majinal, te ijb’aj toj matoklen, ayetzun tpishlal kb’ebntil kyeky’in qa aju b’inchb’il kxel b’inchan ikse’n ntman a ju kawb’il te kyaqilx nimak k’ayb’il, ex toj u’j te k’ayb’il. Tqaqan tjumutx’an Totx’il. Yukchab’il te majinal. Toj kyaqilx tu’mel kykel tzaqpinte a ju oklemj teju majinal tuntxi tman ayeju tq’xil nxi b’inchan tij oklemj te tu’n q’ol majin. Twuqan tjumutx’an Totx’il. Q’ilmil Oklemj. Alkyeqchku jun q’ol majin kb’entil tel q’in toklen toj oklemj te q’ol majin, ex kchjo aju ilti’j aq’untl te tnejil q’ol majin. Twajxaqi’n tjumutx’an. Temb’il te oklemj te k’ash te majinal. Ate oklemj te majinal ikten te k’aayil toj tq’ilalil k’a’shj kjel tzaqpin toj amb’il aj txi q’mante, aj chet aju aq’untl tij nya b’an, ikse’n tu’mel ntman aju kawb’il, Atzun temb’il najlani ok kxel ljet tzmaxi aj tb’aj b’inchab’il, okstzun qama tzaj q’man Tunja q’ol majin qa mikxa kxel b’inchetju. Tb’elaj’in tmutx’an Totx’il. T-temb’il matoklen ti’xti’. Jun xjal nloq’in tb’anil ti’xti’ toj jun k’ayb’il te kyaqil xajla maqa nya te kyaqil xjal tuky’il jun tu’mel te b’inchb’il ok chu aju eztb’il te matoklen ti’xti’ aju tz’ib’in ojtxi toj b’inchb’il. TWAJXAQIN K’LOJ AJKA’YIL Tlaj’in tjumutx’an. Tpaj oklemj te nejenel. Aye tpishlal kb’enti kok kye yol te matoklen ti’xti’ tpaj oklemj te nejenel atzu ja ntmana qa a yol teju okslab’il, b’inchb’il maqa junjutl ti’xti’ ma b’aj tuky’il tq’ijlalil yol te matoklen ti’xti’ atzun na’aj kb’entil naqxtzun a tun jun Ajkayil. TKYAJIN K’LOJ B’IYJTIB’IL KXOL KAWB’IL EX CHUB’IL NAJB’IL TE B’INCHB’IL TE OKLEMJ LANI Tjunlaji’n tjumutx’an Totx’il . Kawb’il a nb’ent tok ti’j matoklen to’xti’ ex mishti tu’mel. A matoklen ti’xti’ mishti tu’mel tib’aj tb’anil nchex kayin tu’n kawb’il te kub’il t’banil ti’xti’ atzun a kayb’il te b’inchal, yeky’b’il nxi b’inchet aikse’n ntmal tjunlajin toxk’akin totx’b’il te a b a ntman aju kawb’il lani tib’aj chub’il te junmajx te juntl tb’anil ti’xti’ tuky’il xpich’b’il, ikse’qe ti’xti nimaq koklen yeky’inqe tu’n ajlab’il. Atzun kye tb’anil ti’xti’ ajb’emniqe toj chukchaq ja, okxel b’nchante a kawb’il te ja te majinal. Atzun kye majinal a txqan kja, ok xel b’inchan a ju kawb’il te ja tuntzun a ju majinal ti junx k’ub’el tk’a’sh. Qa a te matoklen ti’xti’ tok ti’j tiqchku jun xim tuky’il txqan kub’il, aqetzun ti’xti’ te oklemj yeky’ib’ilte matoklen ok chi xel kayin ex b’inchan tu’nju kawb’il toju kub’il aju atz kb’ela tja majinal toj amb’il aj tkub’ b’inchan matoklen ex lay txi b’inchan a ju ntman kawb’il lani. Aqetzun aq’untl ti’j b’inchab’il matoklen ti’xti’ kyib’aj tb’anil, ok chi xel ka’ayin tuju kawb’il qa aju tb’anil ti’xti ok chi okil yal, toj amb’il te b’inchab’il matoklen. Qa a te majinal ma tz’k’x toj juntl ja junxi’tl toju aju ma kub’ qman toju matoklen ti’xti’, aju kawb’il te k’a’j ja te majinal kxel tb’inchan a ju teqe toju yeky’ib’il te matoklen ti’xti’. Kwitz toxin ati oklemj kye te aju ik’xlen toj jun k’a’j ja. Ate q’ol majin kxel q’on tlajin tok’alan q’ij te teju jun amb’il te najsb’il, ajlan aj txi ch’ipun a ju ja teju majinal , tuntzun tb’ebnt xpich’il toju xpich’b’il te k’aj ja te majinal. Tojtzun amb’il lani ate q’ol majin kb’el chun aju nab’ab’il te matoklen xpich’in ikse’n xtma kawb’il may te ja Ate k’a’j xpich’b’il lani okxel b’inchan ikse’n ntman kawb’il teju k’a’j k’ub’el te majinal. Tkab’laji’n tjumutx’an Totx’il. Kawb’il a kb’ntil ,matoklen ti’xti’ Ati Tu’me. tok tiku Atzun ikse’n tmatoklen ti’xti’ ati tu’mel, ayeky’ib’ilte ok kb’el b’inchan ikse’n ntman a ju kawb’il te qtaman atzu a ja nchi oka tb’anil ti’xti’. Atzu qa a ju matoklen q’man q’on tib’ najxtu’n tpaj juntl ti’xti’ tky’il txqan tkub’el, aqetzun ti’xti’ ntman oklemj yeky’b’il, nab’ab’il ex b’inchab’il ok chi xel kayin Tunja kawb’il tu’n atzu ja teqeye tb’anil ti’xti’ toju amb’il te nab’il matoklen ti’xti’. Atzun qa aye ti’xti’ machex q’on toj juntl tnum atzu ja mishti xi tzun ma txi q’ona yeky’il te matoklen ti’xti’, Atzun kawb’’il te k’a’j k’ub’el kxel tkayin a ju yeky’ib’il ex nab’ab’il te matoklen ti’xti’ qwitz tajaw, ex kye toxin a ti oklmej kye tib’aj aju ch’ixpub’il k’ub’el kye tb’anil ti’xti’. Atzun nab’ab’il te matoklen a ju xi q’on yeky’ib’ilte ikse’n a ntman a ju kawb’il te ataq kub’el kyeju tb’anil ti’xti’ matoklen. Qatzun ma txi yeky’in matoklen ikse’n ntman kawb’il te k’aj ja kye tlaji’n tok’alan q’j tib’ajxi’ txipub’ilkye lani. Toxlaji’n tjumutx’an Totxb’il. Kawb’il b’inchanqe kyib’aj tb’anil ti’xti’. Atzun kse’nkye matoklen ti’xti’ kybaj tbanil, Atzun yeky’ib’il kwitz ex nab’ab’il kwitz toxin, aju ti matoklne ti’xti’ kyb’aj tb’anil kxel kayin tu’nju kawb’il te kub’el te tja majinal aj tkub’ b'inchan matoklen ti’xti’. Tkyajlajlajin tjumutx’an Totx’b’il. Ja teju’ ati tk’as ex txel majinal. Aj tzaj toklen tzak’b’il teju ttxolil teju mankb’il xim lu, aju nk’asb’inan ex txel majinal nxi’ q’met jaxjal teju jail taya tlok’ tk’ayb’i. Qa aju nmajinan ex txel majinal nya tz’ib’inkx toju u’jb’il te kayil mixti’ naq’unan jun tk’ayb’il kse’nx nb’inchet maqa mixti’ jun tu’qb’il xawamkuxi’x teju tk’ayb’il maqa aju lu ch’uyx tu’n tka’yit , nq’metzuntz aju ja jail najlaya’x. TLAJOJIN K’LOJ B’ajsb’il Txolil Xim. Tolaji’n tjumutx’an Totx’b’il. Aju mixti’ nb’ant txi’ lijet. O’kx qa k’ajb’el toju’ totx’il wajxaq teju kawb’il te ja’lo, mlay b’ant tok oklemj ti’ju matoklen ti’xti aqeju totx’il: jun laj mutx’, jun toj kab’-omutx’ ok’al, kyaj toj kab’-omutx’ ok’al, qaq toj kab’- omutx’ ok’al, b’elaj toj kab’-omutx’ ok’al, kab’laj toj kab’.omutx’ ok’al, wajxaqlaj toj kab’-omutx’ ok’al, b’elajlaj toj kab’-omutx’ ok’al, kab’-omutx’ ok’al, kab’laj toj kab’-omutx’ qaq k’al, aju kajlal lajuj teju totxi’l 1125 , aqeju totxi’l 1188 , tu’n tik’pon toju 1192 kyeqilx teju u’j te b’inchb’el kawb’il. Ikxju mlay b’ant toklen ti’ju matoklen ti’xti aju tajlal jwe’yin ti’ju totxi’l kyajlal toj olaj k’al ti’ju u’j te b’inchb’el kawb’il ex k’ayb’il ikx totxi’l laj toj ox k’al teju’ u’j te tz’ib’anjtz; kse’nx tyeqilx ttxolil xim kawb’il qa nya kajb’il aju nab’l ntq’man kawb’il te jalu. Tqaqlaji’n tjumutx’an Totx’il. Matxi chi chi’xpet a ju totxi’l tqaqlajin tjumutx’an qaqk’al teju u’j te b’inchb’el kawb’il ikx tzun in kyejaju’ Tqaqlaji’n tjumutx’an Totx’il. Aju txolil xim te ju tixti ikx te ju in kasb’inan in ok toklen ti’j tx’otx’ maqa ti’j ninja te k’ayb’il o’ktzun qa min tx’ixpuj toj najb’il ikx atitl toj kawb’il te ju matoklen ti’xti. Twulaji’n tjumutx’an Totx’il. Matxi ch’ixpet a ju totx’il junston b’inchb’el kawb’il ikx tzun kyeju . kyaj toj wuqk’al te ju u’j te Junston kyaj toj wuq k’al Totx’il. A tzib’antz jun ti’xti a ju nchjet ex kye kyiaqilx xjal qun aju taqu’n aju tzi’b’ilte ikx tzib’alte ikx najsab’et a ju tb’inchabaj jun yol ikxix te in kub’ tetzan ikx ti toklen b’an axix ti’j ti’xti ikx ju a tixti in el qnik’ tij tukyil junjuntl ti’xti qa ma jaw b’inchet te ju uqsb’antku’j te jun kawb’il te ma toklen ti’xti. Twajxaqlaji’n tjumutx’an Totx’il. Binchab’il kawb’il. Toju ttxolil xim kawb’il jail nb’incheta chikb’ab’ilte ti’ju ti’xti ilti’j tu’n tkane nq’umjli matoklen ti’xti, qu’mtzun toju jujuntl ok kokil ttxolil xim te teju kawb’il lu. Toj jun tilb’ilal matoklen ti’xti , ntaj aju toklenxix tex toju chojb’ilte. Tb’elajlaji’n tjumtx’an Totx’il. Nya lti’j u’j te kyaqil xjal. Ilxix tij tujil tx’otx te ju u’j b’inchb’el kawb’il jun chmb’l jun tx’ixpublte a jun tchan ma toklen ti’xti ikx te ju tu’jil ma toklen tixti min in ok toklen toj totxi’l juston qaqlaj toj omutx’ b’elajk’ab’ u’j te b’inchalte kawb’ilsen jun qmablte ikx jun txolil yol te yek’b’ilte te ilxix ti’j tujil tx’otx. Tjumutx’n Totx’il. Yol ikx tten te jalu. Aqeju yol ikx tten inx chi ajb’en maqa te’qe teju kmuj aj tokx tu’n tajb’en aju kawb’il lu kxe’lx tyeku’n aqeju’ xim ikx tu’n tten tojx ttxolil nab’l sajx. Aqeju ti’xti tz’ib’ankxqe tnejil tzaj neqe jalu teju kawb’il te jalu , oktenb’il aju tnejil uksb’al tku’j tuky’il tz’ibankx tu’nju tyenk’inte toju tz’ib’anjtz ma txi’ lijet. Aqeju pix ati oklemj kye tu’n tok ktz’b’an aju ti’xti toju tz’ib’anjtz teju’ ma toklen ti’xti , tu’n txi’ q’met aju chikb’ab’l toj nak’b’il teju xjal tju nk’asb’inan ex txel majinal ikx mya tu’n ok tzpetil aju’ matxi’ kyej ex ma kanb’et . O’kxtzun alkyex yajxi’tl tu’n txi’ b’inchet tib’aj aju ti’xti tuky’il yajxi’tl teju toklen te ja’lo tejx kawb’il , ok kxe’l yek’it tu’nju ilti’j tojx ikx kxe’l b’inchet chikb’ab’ilte teju tanq’ib’il te jun ti’xti tu’n mlay kub’ ewita’ til. Tnejil tok’alan Totx’il. Txolil. Kye extzan toj jun amb’il nya nim te qi’j te lalaj toj ok’al qi’l ajlan aj ttzyen te jalo te tnejil kawb’il e’ te ju tcholil tu’n tzun tok toklen tijxja. Tkab’in tok’alan totx’il. Ka’yb’il. Aju te jalo a ex qmalt e ti tu’n tex chik’b’et toj u’jb’il te tnam ok kokyi’x te jalo toj jun tajlal tnejil qi’j te tnejil xjaw te ab’qi’ 2008 Q’ONXA KYEJU CH’UQ AYEJU B’INCHAL TZ’YSALB’IL WITZB’AJ EX Q’B’IL YEJY’B’IL EZTNI TOJ NINJA TE CHUQ TE Q’OB’IL KAWB’IL TOJ TNUM TE PAXIL, TOJ TYAJAN KAWNAQIN Q’IJ TE TLAJOJIN XJAW TE 2007. RUBÉN DARÍO MORALES VÉLIZ NEJENEL JORGE MARIO VÁSQUEZ VELÁSQUEZ AJTZ’B’IL JOB RAMIRO GARCÍA Y GARCÍA AJTZ’B’IL NINJA TE KAWB’L: TNUM TE PAXIL, WAJXAQ Q’IJ TE JUNLAJOJ XJAW TE 2007 Q’NXTZUN TQANIL EX B’INCHANXTZUN EDUARDO STEIN BARILLAS TKAB’ AJKAWIL TOJ NINTZ TNAM TE TX’OTX’IL XIN AQ’UNTL TE AJKAWILIN LUIS OSCAR ESTRADA BURGOS WIXIN TE PWAQ LIC. JORGE RAÚL ARROYAVE REYES A JUNX AJTZ’IB’IL TEJU AJNEJENELIN TOJ TNUM TE TX’OTX’IL XIN.
