morfologia aymara quechua copiado

Anuncio
MORFOLOGÍA
ESTRUCTURA DE LA PALABRA
Tabla Nº 1.
RAÍZ
Nominal
Verbal
Partícula
RECATEGOMORFEMAS
MORFEMAS
MORFEMAS
RIZADOR
DERIVATIVOS FLEXIVOS PRAGMÁTICOS
(Verbalizador)
Nominales
Nominales
Sufijos
independientes
(Nominalizador)
Verbales
Verbales
-------------
Tabla Nº 2.
RAÍZ
RECATEGORIZADOR
wasi
uta
‘casa’
llamk’airnaqatrabajjani
‘no’
-----
MORFEMAS
MORFEMAS
MORFEMAS
DERIVATIVOS FLEXIVOS PRAGMÁTICOS
-yuq
-kuna
-m
-ni
-naka
-wa
‘que tiene’
‘plural’/los
‘afirmo que’
----mu
-nki
-wa
-n(i)
-ta
‘afirmo que’
‘ir a’
‘tú’
-----
-----
Significado general.
Afirmo que son que tienen casa
Tú vas a ir trabajar
No rotundo
-ya
‘pues’
Tabla Nº 3.
RAÍZ
wasi
uta
‘casa’
RECATEGORIZADOR
Verbalizador
-cha
‘construir casa’
jani
‘no’
-----
MORFEMAS
MORFEMAS
MORFEMAS
DERIVATIVOS FLEXIVOS PRAGMÁTICOS
-yuq
-kuna
-m
-ni
-naka
-wa
‘que tiene’
‘plural’/los
‘afirmo que’
----mu
-nki
-wa
-n(i)
-ta
‘afirmo que’
‘ir a’
‘tú’
-----
-----
-ya
‘pues’
Tabla Nº 4.
RAÍZ
llamk’airnaqatrabajjani
‘no’
RECATEGORIZADOR
Nominalizador
-na (qch.)
-ña (aym.)
‘-dor’
-----
MORFEMAS
MORFEMAS
MORFEMAS
DERIVATIVOS FLEXIVOS PRAGMÁTICOS
-yuq
-kuna
-m
-ni
-naka
-wa
‘que tiene’
‘plural’/los
‘afirmo que’
----mu
-nki
-wa
-n(i)
-ta
‘afirmo que’
‘ir a’
‘tú’
-----
-----
-ya
‘pues’
SUFIJOS DEL AYMARA
K’ILANAKANA SIQICHASIWIPXATA - ORGANIZACIÓN Y ESCRITURA DE
SUFIJOS
El idioma aymara también enfatiza la escritura morfémica porque esta lengua es
tipológicamente aglutinante y morfológicamente relevante. Es así porque la yuxtaposición de
los sufijos ocupa un lugar importante en la escritura de los enunciados u oraciones en este
idioma. Por ende, veamos los cuadros de sufijos respectivos:
Cuadro Nº 7: Sufijos derivativos o léxicos nominales.
Derivativo Fuerza
Sufijo
Ejemplo
morfémica
Nominal
Normal
-ni
Utani ‘que tiene
denomina(posesivo)
casa’
tivo
-lla
Utalla ‘casita’
(diminutivo)
-chi
Paquchi
(diminutivo
‘rubiecito’
fútil)
-chu (dimin. Waynuchu
familiar)
‘jovencito’
-ku
Tataku ‘papito’
(diminutivo)
-la (afectivo) Qulila ‘niña’
-li
Awkili
(senectivo)
‘ancianito’
-lu (habitual) Ch’iqalu ‘zurdo’
-su
Tatasu ‘papito’
(estimativo)
-wja
Utawja ‘cerca de
(aproximativ la casa’
o)
-¨xa
Akäx ukäxa ‘este
(localizador) y ese lado’
Profuerte
-pacha
Markpacha ‘todo
(inclusivo)
el pueblo’
-ch’a
Ukch’a ‘de ese
(dimensional tamaño’
)
-ch’i
Awkch’i ‘suegro’
(parentesco)
-sa
Uks aksa ‘ese y
(localizador) este lado’
-kati
Khaykati
(cercativo)
‘enfrente’
-kipa
Maykipa ‘uno sí,
(alternativo)
uno no’
Semifuerte -wisa
Nayrawisa
(privativo)
‘ciego’
-rara
Lakarara
(ponderativo) ‘hablador’
-kucha
(definitivo)
-qata
(ordinal)
-wiri (ordinal
colectivo)
-pacha
(identitario)
Nominal
deverbativo
Normal
Profuerte
Contrafuerte
-ña
(infinitivo/
nombre)
-wi (nombre
abstracto)
-ta
(participio)
-chi
(extremativo)
-kaya/-kaña
(factitivo)
-iri
(agentivo)
Jichhakucha
‘ahora sí’
Nayraqata
‘primero’
Nayrawiri
‘el
primer grupo’
Jiwaspacha
‘nosotros
mismos’
Pichaña
‘barrer/escoba’
Qalltawi
‘introducción’
Munata ‘querido’
Munachi
‘ambicioso;
amuleto de amor’
Munkaya
‘posible de amar’
Jaylliri ‘cantante’
Como se observa los nominalizadores deverbativos arriba, el sufijo –ña indica la forma de
infinitivo de los verbos, pichaña ‘barrer’, qalltaña ‘empezar’, munaña ‘querer’, etc. A su vez –ña
marca el nombre concreto o abstracto dependiendo de la semántica de dicha palabra, como ser,
pichaña ‘escoba’, chhaxraña ‘peineta’, son nombres concretos, mientras que munaña, munasiña
‘amor’, jiwaña ‘muerte’ son nombres abstractos; además jakaña ‘vida o placenta’ puede ser
abstracto o concreto, dependiendo de su significado según el uso contextualizado. El sufijo –wi
opta normalmente por una forma oral [a:wi], [i:wi] o [u:wi] al ligarse a una vocal temática de la
raíz verbal, siendo esto sólo de carácter paralingüístico por la bemolización del sonido [w], pero
que no varía de ninguna manera en el significado de la palabra nominalizada. Así al respecto
ejemplificamos, sarawi ‘costumbre’, jakawi ‘vida’, sarnaqawi ‘cultura’, ikiwi ‘sueño/el dormir’,
jakhuwi ‘numeración’, entre otros.
Cuadro Nº 8: Sufijos derivativos o léxicos verbales.
Derivativo
Fuerza
morfémica
Sufijo
Verbal
deverbativo
Normal
-nta (inductivo)
Normal1/
Profuerte2
Semifuerte
Ejemplo
Ichuntaña ‘llevar
a
un
niño
adentro’
-qa (descensor)
Apaqaña ‘bajar
algún objeto’
-qa (separativo)
Jithiqaña
‘aislarse’
-ni (translocativo Apaniña ‘traer’
aproximador)
-ni (translocativo Sataniña ‘ir a
distanciador)
sembrar’
-li (oscilativo)
Aytiliña
‘tambalear’
-nki (oscilativo)
Aytinkiña
‘tambalear’
-ya (causativo)
Apayaña ‘enviar’
-si (reflexivo)
Sanjasiña
‘peinarse’
-si (recíproco)
Nuwasiña
‘pelearse’
-rapi
Qullarapiña
(benefactivo)
‘curárselo’
-raqa
Jaytaraqaña
(detrimentativo)
‘dejárselo’
-pa/-pi (iterativo) Isapaña
‘Escuchar
con
frecuencia,
entender’;
laphapiña
‘flamear’
-¨ncha
Saränchaña ‘tener
(desiderativo)
ganas de ir’
-qi (hiperactivo)
Ch’isiqiña
‘chillar
demasiado’
-waya (mocional) Phuqhawayaña
‘cumplir de paso’
-yasi (asistivo)
Satayasiña
‘ayudar
a
sembrar’
1-ti/2-ta
Irpatiña ‘ir en
(mocional des- pareja’; irpaqtaña
ergativo)
‘bajar en pareja’
-kipa
Imakipaña ‘tapar
(perifactivo)
por los bordes o
por encima’
-ra
Imaraña
(contrafactivo)
‘destapar’
-ra (serial)
Chinuraña
Profuerte
‘amarrar uno en
uno’
-ra (estativo)
Sayaraña
‘permanecer
estable el agua’
-paya
Muyupayaña
(frecuentativo)
‘andar alrededor
de algo o alguien’
-muku
Apamukuña
(distanciador)
‘abandonar algún
objeto’
-nuqa
Jalanuqaña
(expansivo)
‘distribuir’
-rpaya
Liwirpayaña
(multiplicador)
‘derribar
de
golpe’
-tata
Apatataña
(propagativo)
‘expandir,
extender’
-su (eductivo)
Jaqsuña ‘arrojar
afuera’
-ta
(ascensor Aptaña ‘levantar
discontinuo)
por un momento’
-ta
(incoativo Nukhtaña
discontinuo)
‘empujar sólo al
inicio’
-naqa (oscilativo) Apnaqaña ‘llevar
de aquí para allá’
-t’a (conativo)
Jiyt’aña
‘jalar
con fuerza por un
momento’
-t’a (atenuador)
Arst’am ‘habla
nomás tú’
-thapi
Apthapiña
(congregativo)
‘recoger’
-xasi (sostenedor) Apxasiña
‘sostener un objeto
en la mano’
-ch’uki (fijativo)
Uñch’ukiña
‘mirar fijando la
vista’
-xaru (incoativo Nukhxaruña
continuo)
‘empujar desde el
inicio’
-kata
Makataña ‘pasar
(atravesador)
al frente’
-kata
Apkataña ‘poner
(yuxtaposición/in un objeto al lado
completivo)
de otro’
-kata (ascensor Apkataña ‘elevar
continuo)
un
objeto
y
fijarlo’
-xata
Apxataña ‘poner
(superposición)
un objeto encima
-xata
(completivo)
-ja
(partitivo/divisor)
-nuqa (ubicador)
Verbal
denomina
tivo
Normal
Semifuerte
Profuerte
de otro’
Jikxataña
‘encontrar,
alcanzar’
Aljaña ‘vender’
Apnuqaña
‘colocar
un
objeto en un
sitio’
-cha (factitivo)
Pampachaña
‘aplanar’
-ncha (saturador) Wayk’anchaña
‘poner ají’
-pta
Waliptaña
(transformativo)
‘sanarse’
-nka (existencial Utankaña ‘estar
móvil)
en la casa’
-¨
(existencial Utäña ‘ser una
fijo)
familia’
-kipta
Tawaqkiptaña
(transformativo
‘convertirse
la
acelerado)
niña en joven’
-t’a
Wawt’aña ‘estar
(transformativo
aniñado’
tardío)
Cuadro Nº 9: Sufijos flexivos de modo potencial e imperativo verbal.
Flexivo
Fuerza
Sufijo
Ejemplo
morfémica
Modo
Normal
-sma
(2ª Apasma
‘tú
potencial o
persona)
llevarías’
condicional
-spa
(3ª Apaspa
‘él/ella
(de
la
persona)
llevaría’
lengua)
Contrafuerte
-iristha
(1ª Apiristha
‘yo
persona)
llevaría’
Profuerte
-sna
(4ª Apsna
‘nosotros
persona)
llevaríamos’
Modo
Normal
-m
(2ª Apam ‘lleva usted’
imperativo
persona)
(del habla)
Profuerte
-ma (2ª pers. Apma ‘lleva tú’
cortés)
-pan
(3ª Appan ‘que lleve’
persona)
Cuadro Nº 10: Sufijos de subordinación enunciativa.
Flexivo
Indica
oración
subordinada
no finita
Fuerza
morfémica
Normal
Contrafuerte
Sufijo
Ejemplo
-sina
(anticipatorio)
-sa
(simultáneo)
-ña
(obligativo)
-ipana
(condicional)
-iri
(final/
propósito)
Apasina ‘después
de llevar…’
Apasa ‘llevando…’
Cuadro Nº 11: Sufijos verbales transicionales.
Flexivo
Fuerza
Sufijo
morfémica
Indica las Profuerte
-sma (1ª  2ª)
relaciones
interpersona
-tam (3ª  2ª)
les
entre
persona
sujeto
y Contrafuerte -ista (2ª  1ª)
persona
objeto
en
-itu (3ª  1ª)
tiempo
presente/pas
-istu (3ª  4ª)
ado
Relaciones
Normal
interpersona
les
en
tiempo
Contrafuerte
pasado
experimenta
do
-yäsma (1ª  2ª)
-yätam (3ª  2ª)
-iyästa (2ª  1ª)
Normal
Ejemplo
Parlsmawa ‘te
hablo’
Parltamwa
‘él/ella
te
habla’
Parlistawa ‘me
hablas’
Parlituwa ‘me
habla’
Parlistuwa
‘él/ella
nos
habla’
Parlayäsmawa
‘yo te hablaba’
Parlayätamwa
‘él te hablaba’
Parliyästawa ‘tú
me hablabas’
-itäna (3ª  1ª)
-istäna (3ª  4ª)
Relaciones
en
tiempo
pasado
no
Sarañap
muntha
‘quiero que vaya’
Apipana
‘si
lleva…’
Aljiriw sari ‘fue a
vender’
-täsma (1ª  2ª)
Parlitänwa ‘él
me hablaba’
Parlistänwa ‘él
nos hablaba’
Parlatäsmawa
‘yo te
hablado’
-tätam (3ª  2ª)
experimentado
había
Parlatätamwa
‘él te había
hablado’
Contrafuerte
-istäta (2ª  1ª)
-itütu (3ª  1ª)
-istütu (3ª  4ª)
Parlistätawa ‘tú
me
habías
hablado’
Parlitütuwa ‘él
me
había
hablado’
Parlistütuwa ‘él
nos
había
hablado’
Relaciones
Normal
interpersona
les
en
tiempo
Contrafuerte
futuro
-¨ma (1ª  2ª)
-¨tam (3ª  2ª)
-itäta (2ª  1ª)
-itani (3ª  1ª)
-istani (3ª  4ª)
Contrafuerte
Relaciones
interpersona
les en modo
imperativo
(del habla).
-ita (2ª  1ª)
-ista-ti (2ª  1ª)
-itpan (3ª  1ª)
-istpan (3ª  4ª)
Cuadro Nº 12: Sufijos flexivos nominales.
Flexivo
Fuerza
Sufijo
morfémica
Pluralizador
Normal
-naka
(pluralizador)
De
Normal
-ja (1ª persona)
persona o
-ma (2ª persona)
posesivo
-pa (3ª persona)
-sa (4ª persona)
De caso o Normal
roles
Contrafuerte
Profuerte
Parlämawa ‘yo
te hablaré’
Parlätamwa ‘él
te hablará’
Parlitätawa ‘tú
me hablarás’
Parlitaniwa ‘él
me hablará’
Parlistaniwa ‘él
nos hablará’
Parlita
‘háblame’
Janì parlistati
‘no me hables’
Parlitpan ‘que
me hable’
Parlistpan ‘que
nos hable’
Ejemplo
Utanaka ‘casas’
Utaja ‘mi casa’
Utama ‘tu casa’
Utapa ‘su casa’
Utasa
‘nuestra
casa’
-0 (nominativo/ Uta (o sea, uta-0)
absoluto)
‘la casa’
-ru (dativo)
Juparu ‘a/para él’
-ru (ilativo)
Utaru ‘a/hacia la
casa’
-ta (ablativo)
Utata ‘de/desde
la casa’
-taki
Utataki ‘para la
(benefactivo)
casa’
-na (locativo)
Utana ‘en la casa’
-mpi
Utampi ‘con la
(instrumental)
casa’
-mpi
Jupampi
‘con
(comitativo)
él/ella’
-na (genitivo)
Jupana
‘de
él/ella’
-pita (ablativo Mäpita ‘de una
modal)
vez’
-ø (acusativo)
Ut (o sea, ut-ø)
‘la casa’
-jama/-ja
Utjama ‘como la
(comparativo)
casa’
-nama
Utnama ‘por la
(trayector/moci casa’
Semifuerte
onal)
-xaru (locativo
secuencial)
-xata (ablativo
de orden)
-xana (locativo
de orden)
-kama
(limitativo)
-kama
(identitario)
-layku
(causativo)
-pura
(recíproco)
Kimsxaru
‘después de tres’
Sallxata ‘acerca
de las vocales’
Kimsxana ‘(está)
después de tres’
Utakama ‘hasta
la casa’
Jiwaskama;
tunkakama ‘entre
nosotros; c/u a
diez’
Jupalayku ‘por
él/ella’
Munasirpura
‘entre novios’
Cuadro Nº 13: Sufijos flexivos de aspecto.
Flexivo Fuerza
Sufijo
Ejemplo
morfémica
Aspecto Normal
-ki (limitativo) Utaki ‘solamente la
nominal
casa’
Profuerte/ -puni
Utapuni
‘es
Normal
(definitivo)
definitivamente una
casa’
-raki
Ukaraki ‘ahora eso
(alternancia)
también’
Aspecto Normal
-s-ka
Qillqaskiwa
‘está
verbal
(progresivo)
escribiendo’
-p-xa (plural Qillqapxiwa ‘(ellos)
afirmativo/
escriben’
interrogativo)
-p-ka (plural Janiw
qillqapkiti
negativo)
‘(ellos) no escriben’
-raki
Qillqarakiwa
‘(él)
(constrastivo)
también escribe’
-ki (limitativo) Qillqakiwa ‘(él) sólo
escribe’
-puni
Qillqapuniwa
‘(él)
(frecuentativo) escribe siempre’
-smacha
Qillqasmachiwa
(apariencia)
‘parece que escribe’
Profuerte
-xa
Qillqxiwa ‘(él) ya
(terminativo)
escribe’
-ka (durativo)
Qillqkiwa
‘(él)
todavía escribe’
-ch-i
/
-s Qillqchi ‘(él) tal vez
(dubitativo)
escribe’
Extrafuerte
-pacha
Qillqpachawa
‘(él)
(probabilístico probablemente
/inferencial)
escribe’
Cuadro Nº 14: Sufijos flexivos de tiempo y persona verbal.
Flexivo
Fuerza
morfémica
Sufijo
Tiempo
presente/
pasado
persona
Profuerte
-tha/-th/-t
pers.)
-ta
persona)
-i/-0
persona)
-tan
persona)
y
Tiempo
pasado
experimentado
y persona
Normal
Tiempo
pasado
no
experimentado
y persona
Normal
Tiempo futuro
y persona
Normal
Ejemplo
(1ª Qillqthwa ‘yo
escribo’
(2ª Qillqtawa
‘tú
escribes’
(3ª Qillqiwa ‘él/ella
escribe’
(4ª Qillqtanwa
‘nosotros
escribimos’
-yä-tha
(1ª Qillqayäthwa
pers.)
‘yo escribía’
-yä-ta
(2ª Qillqayätawa ‘tú
pers.)
escribías’
-¨na (3ª pers.)
Qillqänwa
‘él/ella escribía’
-yä-tan
(4ª Qillqayäntanwa
pers.)
‘nosotros
escribíamos’
-tä-tha
(1ª Qillqatäthwa
pers.)
‘yo
había
escrito’
-tä-ta (2ª pers.) Qillqatätawa ‘tú
habías escrito’
-tayna
(3ª Qillqataynawa
pers.)
‘él/ella
había
escrito’
-tä-tan
(4ª Qillqatätanwa
pers.)
‘nosotros
habíamos
escrito’
-¨ (1ª pers.)
Qillqäwa
‘yo
escribiré’
-¨ta (2ª pers.)
Qillqätawa ‘tú
escribirás’
-ni (3ª pers.)
Qillqaniwa
‘él/ella
escribirá’
-ñäni (4ª pers.) Qillqañäniwa
‘nosotros
escribiremos’
Cuadro Nº 15: Sufijos periféricos a nivel de sintagma y enunciado (u oración).
Sufijo
Fuerza
Sufijo
Ejemplo
enunciativo
morfémica
Nominal de Normal
-sa
Khitisa? ‘¿quiés
preguntas
(Interrogativo
es?’
abiertas
directo)
-raki
Khitiraki?
(Interrogativo
‘¿quiés
es
enfático)
pues?’
-sti
Jumasti? ‘¿y tú?
(Interrogativo
secuencial)
Enunciativo
Normal
-ti
Utamat ukaxa?
de preguntas
(interrogativo
‘¿esa casa es
cerradas
cerrado)
tuya?’
-cha
Jupat
jumach
(interrogativo
saräta? ‘¿él va o
de alternancia) tú vas?’
Topicalizador
Normal
-xa (topical)
Utax jayawa ‘la
casa
queda
lejos’
-sa (aditivo)
Ch’uqis ch’uñus
utjiwa
‘hay
papa y chuño’
Focalizador
Normal
-wa
Jutiwa
‘ha
evidencial
(evidencial
venido’
directo)
-mna
Jutimna ‘dice
(evidencial
que ha venido’
indirecto)
-cha
Jupacha ‘tal vez
(inferencial)
es él/ella’
-pï
Jayapï ‘es lejos
(corroborativo) pues’
-ya (enfático Jumaya
‘tú
efector)
pues’
(Profuerte) (-ka)-ti
Janiw jutkaniti
/Normal
(negativo)
‘no vendrá’
Focalizador
Normal
-tï
Jumatï ‘si tú…’
enfático
(condicional)
-chï/-chim
Utachim
(preventivo)
‘¡cuidado
la
casa…!’
-xaya (enfático Utaxaya
‘a
causal)
causa de la casa
pues’
-¨!
Ukhamä! ‘¡así
(exclamativo)
es pues!’
Profuerte/ -saya
Utsaya ‘aunque
Normal
(concesivo)
la casa pues’
Verbal
Normal
-sti
Parltatisti? ‘es
(interrogativo
decir,
¿has
explicativo)
hablado?’
Nominal
Normal
-xaya!
(enfático
exclamativo)
Ukaxaya! ‘¡ahí
está pues!’
Entre los sufijos enunciativos se encuentran en un número de 20. Ellos reciben también el
nombre de sufijos independientes.
Por total se han descrito diez tablas de sufijos, es decir, contiene 191 sufijos, que servirán para
la escritura morfémica de esta lengua, y en tal sentido, a su vez se conoce las características de
cada sufijo, como ser, si es nominal, verbal o enunciativo (independiente); si por su fuerza
morfémica es fuerte o normal1; también el nombre conceptual o lingüístico y el ejemplo
respectivo de cada uno de ellos.
Asimismo, los sufijos ya observados en tiempo pasado no experimentado de la tercera persona –
¨na, del transicional 3ª  1ª persona –itäna, y del transicional 3ª  4ª persona –istäna, pueden
suprimir su vocal final /a/ al interior de la palabra, por las siguientes razones: cuando se
yuxtapone a la derecha otro sufijo; cuando la sílaba tónica o el acento prosódico permanece con
la vocal larga; cuando no existe un grupo consonántico después de la sílaba tónica, sino una sola
consonante nasal, y, por ser una sílaba átona. Pues esta explicación se ampliará en la sección de
las elisiones vocálicas. Por otro lado, el sufijo exclamativo -¨!, en primera persona futuro,
necesita el apoyo del topical –xa, como ser, jutäxä! ‘¡voy a venir pues!’; en cambio, necesita de
la vocal /a/ de soporte, cuando el enunciado termina en una consonante /m/ o /n/, como ser,
parlätamä! ‘¡te va a hablar pues!’.
El sufijo de caso mocional –nama con condición morfémica fuerte, varía por el otro normal ¨ma o por el semifuerte –kama, es decir, jawirnama, jawiräma, jawirkama ‘por el río’; pero éstos
son variantes del mismo morfema. El número total de morfemas de caso, entre simples y
combinados, alcanza a 20 sufijos, cada cual posee además su fuerza morfémica distinta. El
sufijo de aspecto –puni presenta el alternante principal –pini con el cambio vocálico de /u/ a /i/,
sin embargo, son alomorfos del mismo morfema aspectual. Los alomorfos o variantes así de la
cantidad de sufijos descritos arriba no son relevantes para la escritura normalizada, dado que
pertenecen a la familia de cada sufijo que varía en su forma según la región o individuo.
Solamente se ha tomado en cuenta la protoforma o el sufijo socialmente relevante, a fin de que
la escritura de sufijos sea consistente y por ende la estandarización del aymara escrito.
Sin embargo, hay otros morfemas pospuestos que forman parte del sistema nominal de este
idioma. Ellos reciben el nombre de posposiciones. Son partículas gramaticales de relación
sintagmática que se sitúan después del núcleo nominal regente en la cadena hablada.
Cuadro Nº 16: Posposiciones del aymara.
Fuerza
Posposición
Ejemplo
morfémica
Normal
Taqi
Khaych’a taqi ‘tan grande
(aumentativo)
aquél’
Lala (diminutivo) Khaych’a lala ‘tan pequeño
aquél’
Semifuerte Chaqa (locativo)
Aka chaqa ‘este sitio’
Tuqi (lateral)
Uka tuqi ‘ese lado’
Qallu (diminutivo Iwis qallu ‘cría de oveja’
de animales)
Laka (periférico Quta laka ‘orilla del lago’
inicial)
1
El sufijo normal recibe también el nombre de sufijo débil, en contraste al sufijo fuerte.
Thiya (periférico
terminal)
Lanti (sustitutivo)
Pachpa
(identitario)
Chika
(comitativo)
Pata (superficial/
superior)
Manqhi
(profundo)
Kayu (inferior)
Jawir thiya ‘orilla del río’
Jupa lanti ‘en lugar de ella’
Jiwas pachpa ‘nosotros
mismos’
Juma chika ‘contigo’
Uta pata ‘techo’
Uta manqhi ‘al interior de la
casa’
Qullu kayu ‘faldas del cerro’
Las posposiciones básicas son 13 y están formadas por dos sílabas. Éstas se diferencian de los
sufijos por mantenerse independientes del nombre o tener el rasgo de morfema libre, mientras
que los sufijos son ligados. Varios adverbios de dos o tres sílabas: manqhäxa ‘abajo’, patäxa
‘encima’, alaya ‘arriba’, qhipäxa ‘detrás’, nayräxa ‘delante’, entre otros, cumplen también la
función de posposición.
Sumados los sufijos y las posposiciones, la morfología del aymara alcanza a controlar 204
morfemas yuxtapuestos a la derecha del núcleo nominal o verbal.
SUFIJOS INDEPENDIENTES DEL QUECHUA
HACIMAMIENTOS DOBLES DE SUFIJOS INDEPENDIENTES:
Hacinamiento de dos Frecuencia total
Porcentaje total
sufijos
-lla-taq
110
48%
-lla-puni
44
19,2%
-lla-pis
19
8,3%
-lla-cha
6
2,6%
-lla-ña
4
1,7%
-lla-chu
3
1,3%
-lla-raq
3
1,3%
-lla-chus
1
0,4%
-ña-chu
8
3,5%
-ña-taq
4
1,7%
-ña-qa
3
1,3%
-ña-ña
1
0,4%
-puni-taq
4
1,7%
-puni-qa
2
1%
-puni-chu
2
1%
-puni-raq
2
1%
-puni-chus
1
0,4%
-puni-ña
1
0,4%
-taq-chu
4
1,7%
-taq-puni
1
0,4%
-taq-pis
1
0,4%
-raq-chu
4
1,7%
-cha-ri
1
0,4%
TOTAL
229
100%
HACINAMIENTOS TRIPLES DE SUFIJOS INDEPENDIENTES
Hacinamiento de tres Frecuencia total
Porcentaje total
sufijos
-lla-taq-chu
16
66,5%
-lla-ña-taq
3
12,5%
-lla-raq-chu
1
4,2%
-lla-puni-cha
1
4,2%
-puni-raq-chu
1
4.2%
-puni-ña-chu
1
4.2%
-raq-taq-cha
1
4.2%
TOTAL
24
100%
Descargar