O estudo dos sons lingüÃ-sticos: fonética articulatoria, fonética acústica e... Fonética articulatoria • tres enfoques

• O estudo dos sons lingüÃ-sticos: fonética articulatoria, fonética acústica e fonética auditiva
O estudo dos sons lingüÃ-sticos pódese realizar desde tres enfoques diferentes, que dan lugar á
distinción entre:
• Fonética articulatoria:
• Estuda os sons lingüÃ-sticos desde o enfoque do receptor;
• Está relacionada con disciplinas coma a psicoloxÃ-a, a fisioloxÃ-a ou a anatomÃ-a;
• É o enfoque máis desenvolvido desde a Antigüidade (observacións sobre impresións
auditivas e hipóteses, descrición da colocación dos órganos para a produción dos sons).
• Para o estudo da fonética articulatoria desenvolvéronse técnicas coma:
⋅ PalatografÃ-a: técnica que nun primeiro momento consistiu en situar unha
lámina de papel con po no padal para detectar as zonas que toca a lingua
cando se pronuncian uns ou outros sons. Posteriormente botou mal de padais
artificiais con electrodos que se activan co contacto da lingua reflectindo o
momento no que esta toca o padal.
⋅ Raios X.
⋅ ElectrobiografÃ-a: técnica empregada para detectar o movemento dos
músculos durante a produción do son lingüÃ-stico. AplÃ-case
especialmente ao estudo da coordinación da nasalización.
⋅ Medición do aire expirado polo nariz e pola boca empregando unha
máscara.
⋅ Articulógrafo: consiste na colocación de electroimáns que detectan o
movemento, pero é unha técnica limitada pola difÃ-cil interpretación
dos datos obtidos.
• Fonética acústica:
• Estuda os sons lingüÃ-sticos tendo en conta o medio no que se producen, é dicir, estuda o son
como fenómeno fÃ-sico (frecuencia, amplitude, intensidade...), polo que usa procedementos da
fÃ-sica acústica. Deste xeito permÃ-tenos descompoñer os sons e facer unha descrición exacta
dos mesmos, aÃ-nda que non todas as caracterÃ-sticas dos sons teñen a mesma relevancia para a
súa percepción.
• Desenvolveuse especialmente desde a II Guerra Mundial, sobre todo nos EUA.
• Deu lugar ao desenvolvemento de:
♦ Aplicacións cibernéticas da linguaxe: sintetizadores (conversores texto − voz) e
recoñecedores.
♦ Implantes cocleares para xordos: recollen os sons e extraen os seus formantes para despois
sintetizalos e emitir esas frecuencias ao nervio auditivo.
♦ Fonética auditiva:
◊ Estuda os sons lingüÃ-sticos desde a perspectiva do receptor, é dicir,
céntrase en como percibimos os sons lingüÃ-sticos.
◊ É unha disciplina máis impresionista e menos técnica e está moi relacionada
cos estudos de música.
◊ Os coñecementos de fonética auditiva poden ser aplicados para paliar
problemas de recepción.
◊ Fonética acústica
◊ O son como fenómeno fÃ-sico
1
O son é un movemento ondulatorio que provoca oscilacións na presión do
aire, que poden ser de dous tipos: compresións (aumento da presión) e
rarefaccións (diminución da presión). Estas oscilacións son captadas a través
do oÃ-do.
As ondas sonoras están compostas por ciclos, que comprenden do máximo
positivo ao máximo negativo, e de novo ao máximo positivo. Nas ondas sonoras
podemos analizar:
◊ Frecuencia, que se expresa en cps (ciclos por segundo) ou Hz (Hertz).
◊ Amplitude, que se mide en B (Bells) ou dB (deciBells).
◊ Lonxitude de onda, é dicir, a distancia dun ciclo completo.
2
Tendo en conta que o son se despraza a unha velocidade constante a través dun
medio (aÃ-nda que esta depende da densidade da materia), observamos que a
lonxitude de onda é inversamente proporcional á frecuencia. É dicir, canto
máis curto é un ciclo maior é a súa frecuencia e viceversa.
λ = c/F (F = 1KHz, daquela 350/1000 = 0,35m)
F = c/λ (350/0,35 = 1000Hz)
Todo isto acontece nos movementos ondulatorios simples, mais na natureza os sons
son complexos, é dicir, sumas de ondas. Estas ondas complexas poden ser:
◊ Ondas periódicas, é dicir, as ondas son múltiplos exactos da onda coa
frecuencia máis baixa, polo que dicimos que son harmónicos desta. Isto é o que
percibimos como son harmónico.
◊ Ondas aperiódicas, nas que as diferentes ondas non son múltiplos exactos, é o
que percibimos como ruÃ-do.
Na linguaxe humana hai sons harmónicos (vogais, laterais, nasais) e ruÃ-dos
(fricativas).
3
4
◊ A resonancia e os formantes
A resonancia é o reforzo dos compoñentes (harmónicos ou non) que
coinciden coa frecuencia natural dun corpo ou cavidade (resoador). Non está
comprobado que haxa unha relación directa entre a altura do son e a amplitude do
resoador. AsÃ-, se introducimos unha diferenza de presión nun tubo pechado ao
final do mesmo rebota, e boa parte volve cara a atrás. Se ao chegar ao comezo
coincide con outro incremento de presións que se está iniciando súmanse, e asÃsucesivamente.
Os formantes son as resonancias que se producen no tracto vocal, que ten unha
medida media de 17,5cm e nel a primeira frecuencia é a que ten o máximo
valor no punto de saÃ-da.
AsÃ- se F1 = ¼ *, a frecuencia dese primeiro formante calcularÃ-ase do seguinte
xeito:
17,5 = ¼ *
17,5 x 4 = 70cm = 0,7m
350 / 0,7 = 500Hz
F2 = ¾ *: 500 x 3 = 1500Hz
5
F3 = 5/4 *: 500 x 5 = 2500Hz
A vogal neutra de moitas linguas ten uns valores medios nos seus tres primeiros
formantes de 1500 a 2500Hz.
O feito de que poidamos emitir vogais diferentes co mesmo ton de voz e a mesma
vogal en tons de voz diferentes débese a que son os formantes ou determinado
tipo de harmónicos que se destacan en cada unha os que as definen, non o ton.
Xeralmente as vogais defÃ-nense polos tres primeiros formantes, aÃ-nda que en
galego abonda cos dous primeiros.
Podemos representar a frecuencia dos formantes das vogais de diferentes maneiras,
por exemplo cun diagrama de dispersión.
Entre cada punto do diagrama haberÃ-a vogais, polo que estas serÃ-an
potencialmente infinitas. Porén, categorizamos un determinado número de sons
e consideramos que os demais son variantes deses. As vogais teóricas
denominámolas vogais cardinais. Cómpre dicir tamén que os sistemas
vocálicos das linguas teñen un mÃ-nimo de 3 e un máximo de 20/22.
◊ O espectro e o espectrograma
Para a representación da estrutura dun son complexo cunha estrutura de
harmónicos adoita empregarse o espectro, que é a descomposición dun ruÃ-do
branco (suma de ondas de todo tipo de frecuencias). Para obter o espectro dun son
complexo usamos a transformación de Fourier, que nos dá a frecuencia e a
intensidade ou amplitude do mesmo.
◊ Espectro: permÃ-tenos ver as compoñentes dun son complexo nun punto
determinado.
6
◊ Espectrograma ou sonograma: permÃ-tenos ver a evolución frecuencial ao longo
do tempo e pode ser:
◊ De banda ampla: máis de 300Hz, non se distinguen os harmónicos.
◊ De banda estreita: menos de 300Hz, distÃ-nguense os harmónicos.
Tamén podemos representar a amplitude no espectrograma, mediante unha escala
de grises.
◊ Fonética articulatoria
◊ O aparello fonador
7
O aparello fonador non é un aparello como tal, xa que non existe ningún
órgano que teña como función primaria a produción de voz, senón que esta
é unha función secundaria de órganos do aparello dixestivo e do aparello
respiratorio. Algúns exemplos disto son:
◊ Lingua, cuxa función primaria é dixestiva.
◊ Larinxe: é o órgano cunha función máis clara na produción da voz. Con todo,
a súa función primaria é impedir o paso de alimentos e saliva ás vÃ-as
respiratorias.
◊ Pregas vocais, que serven para illar o aparello respiratorio, ademais de para producir
voz.
O aparello fonador divÃ-dese en tres partes:
◊ Subglotal, onde se atopan os pulmóns, que son os que xeran a corrente de aire
usada na produción de voz. Durante a fala podemos estar ata 20 segundos expirando
e falando de xeito continuado
◊ Pregas vocais (a glote é o espazo que queda entre elas cando están abertas), que
poden ser manipuladas de xeito voluntario (podemos pechalas, abrilas, achegalas,
regular a súa tensión):
⋅ Se as pechamos impedimos o paso do aire, aumentando asÃ- a presión
subglótica. Isto fai que chegue un momento no que se produza a apertura,
de xeito que pasa unha pequena masa de aire de baixa a presión diferencial.
8
Pero, ademais, prodúcese o efecto Bernoulli, é dicir, o aire ao pasar por
un conduto estreito a unha certa velocidade provoca unha caÃ-da de presión
sobre as paredes que exercen unha atracción cara ao centro. AsÃ-,
vólvense pechar e inÃ-ciase de novo o proceso, que se repite unhas 120 /
150 veces por segundo na voz masculina e 180 / 250 na feminina.
⋅ A súa vibración é complexa, xa que non son corpos rÃ-xidos, polo que
o paso do aire provoca diferentes movementos.
⋅ A frecuencia que producimos coa vibración das pregas vocais depende da
amplitude da cavidade resoadora: se é máis ampla produciremos sons
máis graves (voz masculina) e se é máis pequena sons máis agudos
(voz feminina).
⋅ Tamén podemos manipular a súa tensión elevando ou abaixando a
larinxe: canta máis tensión máis rápida é a vibración e, polo tanto,
o son emÃ-tese cunha frecuencia maior (no rango dunha oitava). A
variación da tensión inflúe na entoación.
9
10
⋅ Supraglotal, composta pola cavidade farÃ-nxea, a cavidade nasal e a
cavidade bucal, nas que se producen as resonancias que inflúen no timbre
da voz. A maiorÃ-a dos sons que producimos son orais, é dicir, articulados
na boca, e neles interveñen dous tipos de órganos:
⋅ Activos, é dicir, que modifican as resonancias da onda complexa:
• Veo do padal: se está baixado permite o paso do aire á cavidade
bucal (caixa de resonancia que se pode modificar) e á nasal (caixa
de resonancia fixa), producÃ-ndose asÃ- un son nasal. Pero
podémolo subir e pegalo á base da farinxe, de xeito que impida o
paso do aire á cavidade nasal, producindo un son oral.
• Lingua: é un órgano implicado na maiorÃ-a das articulacións,
xa que está composta por moitos músculos que lle permiten unha
grande mobilidade en posibilidades, rapidez, elevacións,
contactos... Pode interromper o son, producir ruÃ-dos, deixar pasos
estreitos, etc.
• Labios.
• Pasivos: padal duro, dentes superiores...
• A articulación: a teorÃ-a da fonte e filtros
• Clases de sons lingüÃ-sticos
• O grupo fónico
• Acento
• Entoación
Cando o un obxecto en movemento emite ou recibe ondas sonoras
varÃ-a a lonxitude das mesmas, isto é o que se denomina efecto
11
doppler. O efecto doppler povoca que escoitemos o son emitido por
un obxecto máis agudo cando este se achega, e máis grave cando
se afasta; tamén é por estar razón pola que se produce unha
explosión ao pasar a barreira do son.
Con todo, a labialización provoca un adiantamento dos labios que
prolonga a cavidade de resoancia, facendo os sons máis graves
(especialmente o segundo formante).
Comezouse a usar o triángulo pensando que podÃ-a representar as
posicións da lingua na pronuncia das vogais. Isto non é asÃ-,
pero desde o punto de vista acústico si que é posible elaborar un
triángulo de dispersión.
Denominado asÃ- por similitude co espectro da luz, xa que a luz
branca é unha suma de ondas que se pode descomponer dando
lugar a un continuo que categorizamos en diferentes cores desde o
punto de vista lingüÃ-stico. A onda de maior frecuencia
perceptible é a vermella, e a de maios a violeta.
Conxunto de músculos e cartilaxes que controlan o movemento das
cordas vocais.
Bloque I: Fonética
Tema 1: Fonética
9
Gramática Galega I
2008/2009
USC
amplitude (dB)
frecuencia
(Hz)
frecuencia (Hz)
tempo
•
12