ARUSIMIÑEE Castellano, Aymara, Guaraní, Qhichwa Reforma Educativa Minedu - Bolivia Ministerio de Educación Viceministerio de Educación Escolarizada y Alternativa Dirección General de Educación Escolarizada Autores Aimara Salustiano Ayma Guaraní José Barrientes Quechua Gladys Márquez F. Colaboradores Aimara Juan Carvajal C. Guaraní Claudio Andrés S. Elizabeth Gutiérrez M. Quechua José Montaño G. Participantes en los talleres de validación de la región aimara, guaraní y quechua: Padres y madres de familia Autoridades originarias Profesores de unidades educativas bilingües Asesores pedagógicos Docentes de los INS-EIB Docentes universitarios Estudiantes universitarios Lingüistas Escritores en lenguas originarias CEPOS: CEA, MBOARAKUA GUASU, CENAQ Aprobación final Carmen de Urioste B. Producción editorial Edición Leonardo Bacarreza Diseño y diagramación Pablo Loayza Murillo Dalia Nogales Richard Cornejo Supervisión de impresión Bernardo Choque Depósito legal 4-1-248-04 P.O. Este libro es propiedad de los maestros bolivianos. Su venta está prohibida. Denuncie al vendedor al Viceministerio de Educación Escolarizada y Alternativa, Av. Arce 2147, La Paz-Bolivia, al Servicio Departamental, a la Dirección Distrital de Educación o al Gobierno Municipal mis próximo. Originalmente publicado en papel en julio de 2004 en La Paz, Bolivia. Digitalizado por voluntarios de Runasimpi.org (http://www.runasimipi.org) en mayo de 2009 para publicación en el internet y uso libre en diccionarios electrónicos. Introducción ARUSIMIÑEE pone a disposición de los profesores de la modalidad bilingüe los términos pedagógicos que se han usado a partir de la producción de materiales educativos durante el desarrollo del Proyecto de Educación Intercultural Bilingüe y la Reforma Educativa. En él encontrarán los términos propios de las lenguas originarias que durante años permanecieron en desuso, así como términos que, ante la necesidad de desarrollar las lenguas, se han resemantizado, derivado, refonemizado o creado. Este proceso de desarrollo del léxico en las lenguas originarias aymara, guaraní y quechua se ha llevado adelante con el aporte de los autores de diferentes tipos de texto, los profesores de aula, los asesores pedagógicos, escritores, lingüistas, padres de familia, representantes de los pueblos originarios y, en algunos casos, los niños. Una de las fuentes de las que hemos recogido y continuaremos recogiendo el léxico han sido los diccionarios elaborados desde la colonia hasta nuestros días por personas que creyeron y creen que las lenguas originarias, como toda lengua, crecen y se desarrolla, permanentemente en la vida en todo tiempo y espacio en el que se usan; asimismo, se ha recurrido a los ancianos, y sabios de las comunidades, quienes son los poseedores del saber y de la lengua. Por eso, invitamos a todos quienes creen en el desarrollo de nuestras lenguas originarias a continuar aportando con sus conocimientos para enriquecer este vocabulario pedagógico. Este proceso ha comenzado, continúa y continuará, pues el desarrollo del vocabulario pedagógico es un recurso necesario para el fortalecimiento de la educación intercultural bilingüe y para el desarrollo de nuestros grupos culturales. Las lenguas originarias, al igual que toda lengua, tienen una gama de términos para las diversas actividades concretas y abstractas. Para continuar desarrollando el vocabulario pedagógico, lo que se tiene que hacer es analizar en profundidad lo que se quiere decir y recurrir a las diversas estrategias de desarrollo lexical propias de lenguas sufijantes, que están desarrollados en los documentos de normalización de cada una de las lenguas. Estas estrategias exigen la combinación de sufijos y raíces, y el conocimiento de su significado según la lógica cultural de las lenguas y del contexto en el que se encuentren. Nota: Para representar el I nasalizado (I,i,Ï,ï) en guaraní, es necesario descargar y instalar la tipografía Doulis de SIL International. castellano aymara guaraní qhichwa A abecedario abertura de la boca abogado abra abreviar abreviatura abril absorber abstracto abuelo, anciano achajala ansa kamachi kamani willk'i jisk'aptayaña, k'utuchaña jisk'aptayawi, k'utu qasawi ch'umaña jani amuykaya jach'a tata, achila achengeti, kuatiati yuruipi aburrido ácaro, arácnido traqueal accidente acento gramatical aceptar acercar ácido acobardarse q'iwjtaña, q'umiña iarasi yae tärakakä susere puäta kireï moköi jayasi kueri aconsejar aconsejarse, pedir consejo acordar, tomar acuerdos acostumbrarse mboarakua emboarakua moikavi yepokua acrecentar iwxa iwxayasiña amtaña yatisiña, jichuntaña, awinisiña jach'aptayaña acta actitud actividad actividad física actor acuclillarse tantachawi qillqa kankaña, lurawi lurawi janchi lurawi luriri killt'aña acueducto larq'a ñemongetaguapi tekochauka yapo, mbaeapo rete yapo mojäangavae embosapei, eñevichiï, echuku irape waticha, chiji jiyitatayiri iyawa saña jak'achaña k'allk'u jallk'a, q'iwasiña eipea mboatüri atüri araivi oipitemoata oipitemoataka tamii mbotuicha achachha janlla (L) qillqiri q'asa juch'uyyachiy, kutuyachiy kutu simi ariwaki suq'uy yullmi (H) yaya, awichu, jatun tata, machula majisqa isu, sisu (L) ñak'ariy, waqllu, aquyra sinchiyachina jayñiy qayllachiy, sispachiy k'allku jallk'akuy (L), llaqllakuy (L) kunay (H) kunaykuchikuy (H) uyniy, uyñiy (L) yachakuy jatunyachiy, achkhayachiy, wiñachiy tantanakuy qillqa karayni (H) ruway phisika ruway aranwaq chukuy (L) pincha, witkhu (L) 3 castellano acuerdo adaptación aymara guaraní qhichwa amta yatisiwi; jichuntawi, awinisiwi yatiqawi jichunuqtawi, askichkipawi askicht'ata yatintaña, jichuntaña, askichkipaña yatisiña askichsuña, askichkipaña ñemometei, maendua ñembovia uyni, uyñiy tinkurpachiy mboesïro moikavi kurikulunta tinkurpachiy moikavi ovia tinkurpachisqa tinkurpachiy oñembovia moikavi adición adicionar adivinanza adjetivo admiración adolescente (mujer) adolescente (varón) adoptar el varón hijo o hija adoptar la mujer hijo o hija adoquín adverbio adversario, enemigo adversidad, suceso infeliz afiche agosto agrupar, componer águila andina de color negro águila real andina aguilucho ahora aire ajedrez alabanza jakhthapiwi jakhthapiña jamusiwi suti mayjachiri musphawi tawaqu maxt'a katxaruña, uywthapiña moïru ñemoïru mbaerako teejäaka, teejäara miakañi kuñatai kunumi taiete rami, tayiete rami membiete rami yachakuy, amañakuy tinkurpachiy, ch'antallichiy yapay yapay imasmari sutilli ayaw, añay warma maqt'a churichakuy, ususichakuy (H/L) wawachakuy (H) ñeeapo mborika tovaicho avai mbaechaka aravitu mboati kësekëse khallki rimay tikrachiy, imallichiq awqa, jayu aquyraki (H), ati (L) aphichi chakra yapuy qutuchay, tantay awankana (L) alabar alacrán adaptación auricular adaptado adaptar adaptarse adecuar 4 qala tika aruchiri mayjt'ayiri, thijra awqa, awqaru t'aqhisiwi, chiji aphichi llumpaqa, lakani qutuchaña paka mamani jichha wayra, samana kësekëse oyaramoguë añave ivituvevii chupichawi yerovia chupichaña yaq'jiri mboeteka tumikärape anka anka mallku kunan wayra k'ulluchunkana añaynikuy, munayllaniynin (H) añayniy, munayllaniy (H) sirara (H) castellano aymara guaraní qhichwa alambre álbum álbum fotográfico alcalde alamri, jiru ch'ankha imawi julli imawi alkanti inimbovera ñovatüa äriru iviraiya alcaldía alcohol aleación alkaltiya alkula mayachawi, qhirqhthapiwi iviraiyao aguäriete yea q'illay q'aytu alwun phutu jallch'ana llaqtakamayuq, llaqta kamachiq alkaltiya alkula chhapucha, chhapuchay oiparavoiño taway yerovia siri esiri kïrei kuatiati, achengeti kusi karunchay (L) karunchakuy sunquchay sanampakuna, achachha laqhu (L), qucha yuyu aljiwra yupay ruway, alwuritmu wakin piñi (L) mikhuy sinruchiy, sinruriy ch'usllu (L) tantana wasi link'achu uquti suruy qhupuyu mit'anay mit'anayasqa, mit'anay puna, chiri jallp'a pata tupuy, sayay tupu pata puna sayaynin sañumi, aluminiyu munanakuy pacha, samay pacha Abya Yala amuklli (L), amuqllu (P) aleatorio (Rel. al juego de azar) alegre alejar alejarse alentar, animar alfabeto alga álgebra algoritmo algunos alhaja, joya alimentación alinear alpaca de lana larga y fina almacén almidón almorrana altar alternar alternativa altiplano altitud alto andino altura aluminio amarse ambiente América amígdala k'uchi, kusisita jayachaña jayst'aña chuymachaña qillqa sara, achajala aljiwra, jakhuchthapi jakhu luraña yaqhipa manq'awi siqichaña, sinruña allpachu, allpaqa tantaña uta, almasina yepoapoa amoguë reta mbaevera tembiu mboisi ñovatuarenda mandiokui pïchai qurpuyu itamarangatu maykipachaña, turkantaña mopau jeko poravakuakua suni ivitiipe patxa tupu, saya tupu ivategue janka, apachita, puna pata, saya ivate aluminu sañumi, jierovevii munasiña yopota pacha ara Awyayala amallu, amalluqu, mallq'a aseoräti 5 castellano amigo, compañero amnios, placenta amonestación, aviso amonestar amortizar analizar analogía anaranjado ancho aymara masi uthapi jinchtawi jinchtaña phuqhaña, jukata phuqhaña amuykipaña kikpa kankaña arumi qhanqha, jak'ankha, iwraqa ancianidad anciano anemia anexo anfibio ángulo ángulo agudo awki, achachi thuk'a yapxatawi jamp'atu k'uchu, churu k'ullk'u churu ángulo obtuso qhanqha churu ángulo recto animal del monte animar, estimular animarse ano anteojo, lentes antepasado antes anticipar antiguo antónimo anular anuncio año año andino año cristiano año nuevo aorta (arteria) apaciguar chiqpa k'uchu uri chuymachaña, arxataña chuymachasiña ch'ina laylachi, qhispillu nayra ajalli, nayra nayra nayrt'aña nayra awqa aru, awqaru 6 yatiya mara anti mara cristiano mara machaqa mara amachaña guaraní qhichwa ñeirü yaupa moapia moapia atillcha, qhuchu masi llapllawa, thami atiklla (H) atikllay (H), k'amiy pisiykachachiy maesareko, sapöe, tiviro khuskiy, t'ukuriy kikinnakuy willapi, aruma kimray, sakha pïtaave piguasu ndechimbuku ndechi juguiiyu ñemboya kururu reta kipi kipimi rukukay ruku qasawi yapaynin jamp'atukuna k'uchu, p'allqa k'ullku k'uchu, wichq'a k'uchu kipi peka k'aqcha k'uchu, kicha k'uchu kipi simbi chiqan k'uchu ñanaipo sallqa mokirëi sunquchay oñemokirëi sunquchakuy teikua uquti tesairu qhispi ñawi (H) karamboegue apuski tenonde ñawpaq motenonde ñawpachiy, ñawparichiy ñimaguë ñawpa ñeeyovaicho awqa simi mboai siwi ruk'ana räkua willachiy arasa wata anti wata cristiano wata arasa piau musuq wata rete rayi guasu, tugui rape ch'illan (L) ombopiakatu amachay castellano aymara guaraní apartar apellido jark'aqaña, yaqhachaña uta suti, jatha suti siri teeyoapi apóstrofo apoyar apoyo apreciar aprendizaje aproximar árbol genealógico ch'aqa, sich'i yanapt'aña, arxataña yanapa, chillpi q'ayachaña, uñjaña yatiqawi jak' jataña, niya jak'jataña suti saphi ndoo yekoka yoko oaiu, omboete arakuapisi, mboekuakua yepearo ñemoñague, ñana oñemoñangatuvae arco portátil de flores y joyas área iphalla área del conocimiento arena arena movediza arete argumentar argumento arista aro, rueda arquitecto arraigarse arrendar, alquilar arroba arrojar por la boca, devolver arte artefacto artículo de opinión artista artístico asaltar con agilidad y violencia ascendente ascensor asesor pedagógico muyta pamapa, pampa tupu yatiqawi t'aqa laq'a, ch'alla suchta laq'a aritu arxataña qhananchawi, arxatawi ari, k'achi taniya uta kamani saphintaña, utjatataña arintaña, jawst'aña aruwa kutiyaña, lansaña qhichwa anchuchiy sutiman yapakuq, suti yapa t'uqyachiq q'imiriy q'imiy, yanapaysiy, tukiy chaninchay yachaqay qayllachiy, sispachiy, asuy panaka iphalla pirambojäa millka mboromboe arakuapegua ivikuïti yasuru namicha ñeemoiru ñembojupi jisi ruera yachaykamay aqu, t'iwu, t'iyu q'iwa jallp'a jalusacha amachay, yuyanchachiy yuyancha, amach'a tupra tinkullpa wasikamayuq saphiyakuy arinsay, arintay aruwa aqtuy poru poi oguëe iyuru rupi yäpa lurata yä tembiporu amuyt'a qillqata yariyawi, ñeeapoka qillqa k'uchirt'ayiri, yäpa luriri pöraapo yäpa lurata oipi ovevii katu ombovava reve jiltawi yeupi waykattiri ivateuka, yeupika yatintayiri, yanapiri oporomboevae imborika wallpay artiphaqtu t'ukuriy qillqa wallpaq wallpasqa kapujay (L) wichariq, siq'aq wicharichiq, siq'achiq yachaysiq 7 castellano asombrar aspirado astro astronomía aymara ch'iwichaña phusirsalla miqala laqampu sara, miqala sara astronómico astrónomo laqampu kamani asumir atmósfera aturdirse, atontarse aula katxaruña pacha samana luqhiptaña yatinuta aumentar aumentar en cantidad ausencia autoestima autoevaluación autonomía autor yapaña waljaptayaña ch'usa uñt'asiña, munasiña pachapa uñakipawi munañani qillqiri, luriri, wakichiri autorrespeto autoridad autoridad de la marka autoridad de la parcialidad autoridad del ayllu ave de plumaje plomizo avenida averiguar axila, sobaco ayuno yäqasiña jiliri Mallku guaraní qhichwa mbiakañi äreko ara aramaeregua qamllarquy phukusqa quyllur (H) janaqpachakamay, quyllurkamay mbijareko kuaapi janaqpachakamasqa, quyllurkamasqa aramaerupia janaqpachakamayuq, quyllurkamayuq pisi, oyapota, yeokuai jap'iy, jap'ikapuy ara wayra muyu ïsososo kaqkakuy (L) ñemboea yachaqaywasi, yachanawasi moirü yapay jetarupi omoiru achkhayachiy jendague ch'usaq, ch'acha oyeaiu munakuynin arakuamaeye chaninchakuy jaeaiño qhispikay apoa, iyapoa, oikuatiavae qillqaq reta mboeteiye yupaychakuy mburuvicha kamachiq mburuvicha guasu mallku ivira iya jilaqata jilaqata juq'uri thakhi jiskhxataña chhiqhanqhara jani manq'aña tëta ruvicha guira ipepo jävativae tapepindekua parandu tendapigui okaruä kuraqa juq'uri, ququtuwa (L) jatun ñan tapukipay wallwak'u, wayllak'u qhasi (L) ch'imi laq'u iviya michiyae vae ivikirai khichullma ch'iñillku, tawna B bacilo bacteria 8 castellano balanza (de platillos) balanza (de varilla, romana) balbucear balsa bañar o tachonar con oro banco barba barco barras barrio basado base base de la potencia básico, fundamental bazo beneficiado en minería beneficiar beneficio biblioteca biblioteca de aula bíceps, tríceps bicicleta bicolor bidimensional bienes bilingüe bilingüismo bilis billete, dinero billón bimestre biodiversidad biografía bisabuela bisiesto aymara guaraní qhichwa waytaña rumana poijäaka aysana, achupalla llasana khalluraña walsa, wampu chuqinchaña qullqi pirwa, qullqi uta sunkha, chhunkha jach'a wampu saywa michia iñemongoi itapa mboveraka korepotirenda, väko tendivanga irupiguataka yopiauka tëtaembei jese, yekoka guapika, guapia mbaepuere, mirata guapika guapika jupivae perevi janllay wamp'u qurinchay qullqi pirwa, qullqi wasi sunkha jatun wamp'u tisi suyucha yuyaychasqa, takyasqa sikin, uran mirakipaq ukarjama ch'ina, qunt'a miriri, mirakipiri churata yäni luraña yäni ullaña uta panka k'uchu ciclo allqa, wankalli, pinta, tiwti paya tupuni qamanaka paya aruni paya arsuwini jaru jaru qullqi junjunu paya phaxsi iyeipeño iyeipe ñeerirurenda ñerirurenda ñemboeapegua yivasa yiguarayi michikereta mopïgua mokoti mbaeyekou mokoi ñeevae mokoi ñeepegua piarovi korepotitupapire moetata moyasi tekoyuaviavi jakawi qillqa koveasa ajalli jach'amama, awicha yariyuapiye tiqsisqa ch'usaq (L) llimphuchasqa llimphuchay allilli (H) ñawiriy wasi p'anqa k'uchu mach'in wiksilita allqa, tiklla iskay tupuq, iskaychasqa tupu kapuy iskay simi rimaq iskay simipi rimakuy jayaqi (L) qullqi junuyjunu iskay killa ñawray kawsay kawsay qillqa awkilla (L) tawa tawa wata 9 castellano aymara bisnieto bizco blando al tacto blanquecino bloque bloques lógicos bola, esfera boletín boliviano (moneda nacional) bolo alimenticio bolsita para llevar coca bomba manual bombear bombo bordador bordar borrador borroso, opaco botella botiquín brevemente brindar bronce allchhi q'isu sapha, llamp'u, quña janq'uya t'aqa brotar el agua brújula buche burbuja burla guaraní qhichwa tamarïro, timimino yoapi tesaräpe ipo täta tïave, ñapati yeopia mbaetecha puaetei, yapua ñeemoaiechaka voriviaigua ampullu churchu, lirq'u llamp'u paraqa thallki wankara t'iriri (t'iriña) t'ixiña phiskhuña, phiskhuraña chharphu wutilla, qhispi yuru qulla imaña jak'a luqtaña isayawri, yarwi tembiu ñemokoikavi mbaporise riru mboyere moata moataka angua guasu mbovivipöraapo mbovivipöra mboaika, yoeka yäve voteya moariru michimi ñerokuavee korepotiyukiru, äta wararpayaña alaya wikuri ch'iti pukulli sawka i oea arakavimae achuai tiriyai, chiguororo cheraä muk'u istalla (L), ch'uspa maki yaku bomba p'aqchiy jatun wankar p'acha qillqaq p'acha qillqay qillqakhituna, phiskuna ayphu (L) wutilla wutikin jayri, tuylla anqusay (L) anta, chaqru anta, llaqsa (L) phukyuy ñanchana ch'iti (L) pullullu sawka phuqhata chaku wallqa jaquqta jaekaviyae mbaeyuka kärena yepiaka, oa k'apaq (L) chaku wallqa (L) urmay muruq'u wuliwyanu uqu wistalla, ch'uspa sinku (L), muruq'u mit'awacha wuliwyanu C cabal, exacto cacería cadena caída 10 castellano aymara guaraní caja cajón cal calambre calavera calcio calculado kaja kajuna q'atawi laq'a thisthapi, chukulli amaya p'iqi q'atawi, q'atawiri tantiyata mbaeriru jiru tövati tayiyeapa akägue katagui moangakavi calculadora calcular cálculo (biliar o renal) cálculo mental caldo, jugo, zumo calendario, almanaque jakhuña makina phuqhata jakhsuña jayintilla p'iqimpi lip'iña kaltu, kaltu pachachimpu, pachasara poapoka poapo piaupia piairo yepoapo äkapegua tigue, kando arambeuka caligrafía callado calle callejón callo camarón camarón seco, camaroncillo cambiar camellones camino principal camisa de mujer campesino, agricultor caña canasta cáncer canción cangrejo canilla cantarillo (boca estrecha) cántaro cántaro de boca grande cántaro de boca ancha cántaro pequeño aski qillqa kuatiakavi kïringatu tëtapäu paümi äpiruata kalli matsuta kamarunisa kamarunisa thijraña, mayjt'ayaña waruwaru, suk'a qullu jacha thakhi yapuchiri wiru kanasta, walaya kansira kirki, warurt'a, jaylli wich'u yuru yuru, p'uñu, wirkhi wirkhi yak'ina, wirkhi p'uñu poepi tape tiru kooregua takuarëe ayaka, kanata mbaerasi, okuerambae mongoi timaka iru ñaemiri ñambui qhichwa p'uktaki, kaja jarata isku juk'uchasipi (L) aya uma, t'uqruru (L) q'atawi, iskuya (H) yupanchasqa, maychuschay (L) yupana yupanchay ayaynin (L) yupanchay jilli (L) pacha watana, wata watana allin qillqa amu amu (H) kalli, ñan k'isku kalli, kallijun at'aqra, chullpi (L) yukra (L) amuqa (L) rantinakuy, turkay suka qullu, wachu wachu jatun ñan kusma (L) chakra runa k'uri isanka isqu unquy takiy apanqura (L) chaki sinqa ch'usña (L) p'uyñu, p'uñu wich'i wirkhi yuru 11 castellano cantarillo (cuello estrecho) cantidad capa capacidad de contener capacidad de saber capacidad, aptitud para algo capacitación capacitar caparazón aymara carpintero, tallador carretera asfaltada carta cartel carteles cartílago 12 qhichwa yuru ñaemiri jumiwa (L) walja, alluxa, yamphi qhapa phuqhancha yatiña yatiña jetaete, mbovika arambogua poaka arakua katupiri chhika kapa jap'iynin, yaykuynin atisqan yachay yatintawi yatintayaña mboyepoki yepoki ipire tatavae yachakipay, yachaqakipay yachakipay, yachaqakipay wasa qara, qarapachu (Hb) mama llaqta, uma llaqta qillqa t'aqa mukmu capital de departamento taypi suyu marka capítulo qillqa t'aqa capullo de la flor o botón amuchu cara basal cara curva cara lateral caracol carácter característica caracterizar carbohidratos carbón carbonato de plomo, tierra blanca carcomer (oxidar) careta/máscara carnaval carnet de vacunación carpeta carpeta de evaluación guaraní tëtamiati ichi jai mbaepoti ndei oyepeka vae link'u ajanu qawaya ajanu ch'uru tarpa uñtawi uñtachaña k'illimuma k'illima phuq'ira jovapë yeyoike yatita jeko tekoñomai itekoechauka saruña ququchi anata yukiri tovaräanga, aguero arete guasu tupapire vakunaregua kuatiariru kuatiariru arakuamaepegua ivira ñopaa tapepiso kuatiamondo mbeukapire kuatiaechaka pitiäka karpita uñakipawi karpita k'ullu kamani llusq'u thakhi iwxa qillqa laphilla qillqa saywa k'apha tatapiï itatï tövati siki uya, ura uya llink'u uya chiru uya ch'uru (L) sanasa (H) kaynin sanasay (H) k'illimsa unu k'illimsa k'anasa (L) mullphay saynata anata raphi wakuna karpita chaninchay karpita llaqllaykamayuq llusk'a ñan, llusq'u ñan chaski qillqa kartil kartil, qañiy qillqa (H) k'apa, khuskulli castellano aymara guaraní cartón casarse cascabel cascada cascajo cascanueces casco casi casillero caspa de la cabeza castaño catorce causa cazar (matar, atajar) cebolla (cortar) cedro ceja phathu laphi jaqichasiña, panichasiña chununu phaxchha chhaxwa tupapireäta menda mboitini tororomba celdas de flotación celeste célula cénit tuytu t'aqa qhana larama, silisti silula chika inti censo de población centavo centena marka jakhthapiwi sinsillu qullqi, phata patakanaka mboavai kuatiamboyoyape tëtaipo yepapa mbopoparai popati centena de mil waranqa patakanaka popati etati centena de millar de millón centena de millón junu waranqa patakanaka popati etati etata junu patakanaka popati etata centésimo patakachjata popatirai centilitro centímetro centímetro cuadrado patakach'aqjta litru pataka chiqtaqa sinilla patakachja tijäakapoparai ñejäatapoparai ñejäatapoparai piyovake centrada taypichata mbitepe kavi kasku niya äkandiruapua seri, añete mbaerendarai qhirpha akäkui paqu jüave, pitavemivae tunka pusini pañandepo irundi kunata mbaeapoapi, tekopegua chakuña, katuña, jiwayaña ñembieka seboya yekiti phichhu, ch'iphuqu tesapika, säpika joviavatï, jovi qhichwa phatu raphi yananchakuy, sawakuy chanrarara (L), chanrara phaqcha chaqwa (L) t'iqpana ruk'awi q'illay chuku yaqha sayt'ucha, kasilliru kukhi (L) k'ispa chunka tawayuq imachus chakuy siwulla k'ipay siwis q'isipra, qhichikra, qhichipra (H) tuytuq t'uqu khupa (L), yuraq anqas silula, k'atkilla (Hb) intip sayanan (L) llaqtaq yupaynin phata pachakkuna, pachakchisqa waranqap pachaknin, pachakchisqan junu waranqap pachaknin, pachakchisqan junup pachaknin, pachakchisqan pachakpa pachaknin, paqarpa pachaknin pachakcha p'uylu pachakcha thatki tawak'uchu pachakcha thatki chawpichasqa 13 castellano cepillo cerca cerda cereales cerebro ceremonia cero cerro cicatriz defectuosa ciclo ciclo de aprendizajes ciclo del agua ciclo vital cielo cien cien por ciento ciencias de la vida (área) ciencias naturales ciencias sociales ciénega científico cierre, conclusión cierto pez marino cifra cigarra cilindro cinco cinco mil cincuenta circuito circuito eléctrico circular círculo circunferencia cisne citación citar ciudad 14 aymara jak'a iru waña manq'a laxwi, lixwi luqta, waxt'a ch'usa qullu sip'u t'iri sara sarta yatiqawi urna sarmuyu jakawi sarta laqampu pataka patakapacha jakawisata pacha yatxatawi jaqi tama yatxatawi siniya amawt'a tukuya chinu sit'ikira tuyu, sayt'u muyu phisqha phisqha waranqa phisqha tunka muytata, muyt'ata illapa muyta muyu muyu muyuthiya jawsawi jawsaña marka, jach'a marka guaraní taïyoeka koiño kuchi ichi tembiuäta apurüu areteapo mbaeti iviti pere rendague pichii opitavae yereyere ñemboeapia iyereyere tekove ipuku ara pañandepopa pañandepopa pakaraika arakua tekoveregua arakua ivipo reta arakua tekoi reta iünoo, iasuru arakuaiya, arakuaregua ñeokenda ñemboapi pira i guasu rupigua kuariapa ñakïara reteapua, reteyere pandepo pandepo etati pandepopa yereye mbaechii, chii iyere ñeeka puape ñama posiguasu ñeenika mbarea, ñeni karairëta qhichwa qhasuna qaylla, sispa suphu (H) ch'aki puquy ñuqtun jaylli, saqumay ch'usaq urqu sich'u, sip'u muyuy yachaqay muyuy yaku muyuy kawsay muyuy janaq pacha pachak pachakninchisqa pachakamay kawsaykamay runa kawsaykamay siniya jamawt'a tukuchaynin, wichq'aynin awaku (L) khipu tiyan tiyan, sit'ikira tuquru phichqa phichqa waranqa phichqa chunka muyuy phinchikilla muyuy muyu muyu tinkullpa, muyusiqi yuku atiklla atikllay jatun llaqta, llaqta castellano ciudad capital y/o principal claridad claro (el habla, el mensaje) claro (líquido) clase clasificación clasificar clavícula clavo clima cobarde cobre Cochabamba código codo coevaluación coherencia cohesión coincidir coito, relación sexual cojear cojo colador colchón colección colegio colmillo colocar cuña colonial color columna (bloque) columna vertebral coma combinación o enagua combinar comensalismo aymara guaraní qhichwa jach'a marka tëtaichi jatun llaqta qhana qhana sape, tembipe ñee säka sut'i sut'i ch'uwa kasta, laya ajllinuqawi ajlliña, palljaña tarku, qhiwi kalawu macha mayjt'a llaytha, llajlla anta Qhuchhi pampa chimpu mujlli, q'iwt'a purapa uñakipawi arkasiwi säka nunga yeparavo paravo ñengoikague tapigua ara kiyerai jiero iyuvae ch'uya imaymna, laya chikllay chikllay ripratisi (H) sullk'a waqta t'uksina pacha wayra jallk'a (L) anta Quchapampa tuyru kuchuch chaninchanakuy tinkunayaypura, kuwirinti t'inkinayay tinkunakuy yuquy janq'ay (L) janq'a (L) isanka ap'a (L) tantaychiklla kulijiwu waqsa karqinpay (L) kuluniyal llimp'i saywa wasa tullu samana ukhunchana tinkuykachachiy, chaqruriy yanapaysikuy jikhthaptaña anisiña qilnaqaña, thijllaqiña qilu, thijlla, jank'u tantata, tantawi kuliju kiwu chillpiña ispañula pacha sami sayacha k'ili, lunja sama chimpu manqhancha jaqthapiña. kisaña jäaka, siröka, mboeteka ndivanga oyoarakuamae yovake joapi oyuvake pave meno iköcho köcho mboguaka tupapiu paravo ñemboerenda taïmbuku ñañono yekokarai epañaara yigua sïromboi yarupi kïtaguai. guairai ñemboyea yopara motira, mona 15 castellano aymara comentar comercial comerciante arst'aña, arsuña qhathuchawi qhathuri, alakipiri comercio cometa, estrella fugaz comillas Comité de padres de familia compadecerse comparación comparar alakipa sakaka, miqala siwa chimpu Tata mamana qutuchawi guaraní qhichwa ñeembuku mbaemeeka mbaemeeavae omaemeevae mbaemee mbaerendi guaiyovai Tëtara Ati unampayay, willapay (H) qhatukuq qhatuq khuyaqaña kikipawi. kikpachawi kikipaña, chikt'aña, kikpachaña waxt'aña, jaljasiña parareko ñemboyoya yoya khuyakuy chimpapuray, tinkuchiy chimpapuray, tinkuchiy ñemboyao päve ququsiña, warxata. apthapi amuyu apthapi karu päve qurinakuy, riqsichinakuy, jaywanakuy qaranakuy compartir objetos compás compasión competencia (capacidad de ...) competición competencia (for. laboral) complemento complemento circunstancial complemento directo complemento indirecto componer música comportamiento composición (en mat.) compost yänaka apthapi muyuchiri khuyaqaña yatintata. atipasiwi mbaembae mboyao puaka parareko karuapo atipasiwi irnaqaña yatichawi tukxatiri, phuqhachiri kunataqi phuqhachiri ñeñokuai katuaporegua yeapopa comprender comprobar comprometer compromiso computadora katuqaña qhanstayaña compartir compartir comida compartir ideas 16 chiqa phuqhachiri maysata phuqhachiri aymaña kankaña qutuchthapiwi, jira jathamira miari päve ñembongoi moikavi tekochauka kua ñemboporova ñemomete ñerokuavëe kuatiasïroka, ñeesïroka qharu, qhatuy aquchinchay (L) niq tuyru Qutuchasqa tatamama yuyaychanakuy, yuyaysinakuy rak'inakuy, qunakuy muyuchana. muyusiqina khuyay yachayatiy yallinakuy, atipanakuy llamk'ay yachayatiy junt'achiq imaymana junt'achiq chiqan junt'achiq yaqha junt'achiq takichay kaynin, kasqan qutuchay ruwasqa wanu, kawsaq wanu isapay, unanchay llanchiy sullullchay sullullcha kumputarura, ñiqichana castellano común comunicación comunicar, transmitir comunicarse comunidad cóncavo cóncavo, poco profundo concepción concepto conclusión concretar concurso conducir (llevar objetos) conducir (personas) conductos seminales conectar conector confesar confesor confrontar congestión congregación congregar congregarse congreso cónico conjetura aymara ina yatiyawi yatiyaña yatiyasiña kumuna, ayllu p'uylu, p'uytu k'awu aptasiña amuyu tukt'ayawi, tukt'ayawi amta uchjataña apaña irpaña thaltha sirka chhuqhthapiña jaqthaptayiri, jikhthaptayiri arsuña arsuyiri apthapiña, irpthapiña tantachawi, anthapiwi anthapiña tantachasiña jach'a tantachawi kallcha, putuku thala, thithi guaraní päve ñemoeräkua moeräkua oñemoeräkua tëta ati piköe piköe äve qhichwa ñeemoai mongetaguiye sapsi willanakuy ninayay, willay willanakuy ayllu p'uktu phanpa (L) runayay yuyay tukuchay yuyay mboeäta panepane mbae yarajavae mbaemboguata, oipoko tairape yuapi mboyoayu ch'alliy, k'ikaychay (H) yallinakuy, atipanakuy apay, purichiy pusay yuma suqucha t'inkichiy t'inkichiq, tinkuchiq mbombeu ñemombeuapoka porepëña ruru tëtaraati ñemboati oñomboati ñemboati guasu ipuatïvae ñeetekokatu ichhuriy (L) ichhuriq tinkuchiy p'umpu tantanaku, juñunaku tantay, juñuy tantanakuy, juñunakuy juñuy wasi, juñuna wasi ququruchusqa yuyaymanay, yuyaykachay yuyaymanay, yuyaykachay, watuykachay juñu yupay juñu ququruchu yachay yachapayay kunkista imatachus conjeturar thalaña, thithiña, arusiña, yeparandu aruqaña conjunto conjunto numérico cono conocimiento conocimiento práctico conquista consecuencia qutu jakhu qutu kallcha, putuku yatiñani yatita lurawi awqa pacha ati mbapaka ati puaitï tembikuaa, arakua katuapo, arakua pïro, mokirëi tekoepi 17 castellano aymara guaraní conseguir, alcanzar consejero consejo Consejo Educativo Comunal Consejo Educativo Nacional consentido, mimoso conservar conservarse considerar consigna consonante consonante nasal consonante oral constancia constante constante, firme constelación Cruz del Sur constelación de Leo constelación de Libra constelación Can Mayor Constitución Pol. del Estado construir construir casa contaminación jikxattaña väe kunkachiri arakua iya ulaqa mboarakua, arakua Kumuna Yatichawi Ulaqa Marka Yatiña Ulaqa Mboarakua Guasu q'ayachata imaña, waqaychaña waqaychasiña amuykipaña iwxa sallawisa ñusu sallawisa arsu sallawisa thurt'aya pachpa chani thuru amuyu Chakana jembirau ñovatukavi ñovatu ñiro yeokuai ñepitasoë ñepitasoë apïguapegua ñepitasoë yurupegua Marka Apnaqawi Kamachi luraña utachaña, uta luraña q'añuchawi Mborokuai Guasu contaminar contar contar por nudos contemporáneo contenido contestar contextual contextura continente q'añuchaña jakhuña kipuña mita masi yatiwakichawi jaysaña kawkina, pachanchawi saya qutu suyu mongia papa kïta papa aveigua ipo ñee rova jokoropigua contorno contorno, espacio, sitio muyta wit'u yivirupigua yere 18 jekuaekatuavei ñandurape apo oapo mongiapo paraguasupäu qhichwa usariy kunawa, kunaq kunay Ayllupi Yachachiymanta Kunay Suyup Yachachiy Kunay apuskachaq (L) waqaychay, jallch'ay waqaychakuy jamurpayay kamachiy upayari, uyantin sinqichasqa upayari rimarisqa upayari taqya takya (H) takya runa, juk sunqulla katachillay (L) chukichinchay (L) chakana (L) ch'uqichinchay (L) wanlla ruwariy, ruwachay wasichay ch'alli, unquchiq, khuchichay ch'alliy, qhillichay yupay khipuy mitamasi yaykusqan kutichiy, jayñiy (L) kitichasqa kurkun, ukhun qutu suyu, tantasqa suyu, manta suyu muyuriynin kiti castellano contracción contradecir, oponerse contraerse control control de calidad controlar convencer convencional convenio convenir conversión aymara jalthapiwi kutjataña jawsawi uñjaña askitapa uñjaña iñasiña iyawsayaña taqina yatita, taqina uñt'ata pura amta amtaña thijrakipaña, mayst'ayaña convexo convocar convocatoria jawst'aña jawst'awi cooperativa jaymawi cooperativa minera qhuya jaymawi cooperativo coordenadas coordinación coordinar copa de árbol copiar copular copular las aves corazón de los animales corcusir, hilvanar cordillera cordón umbilical corredor corte, recorte corteza del árbol corto cosmovisión costado costilla yanapt'asiwi jikisi siqi aruskipawi jikhthaptaña quqa ch'ampa, mulla talliqaña guaraní yeaka, ñeepindekua rekomichi maangareko maangareko kaviete angareko mokirëi porupäve ñeeyoupiti jaekavitavae poepi pipo marandu momarandu, ñenika, mbarea ñopitivo morombori yeaikuasasa mboyovakevake yovakevake iviraräka motiäyova, kuatiayova ñemoiru jipiña guira reta oyopisi lluqu mimba reta ichorökoko lasqaña mbovivi rasarasa wanlla, qullu sirka, sunaqi ivitiguasu kururu pürua saraqa iñakua k'uturaña, muruña yasia quqa sillp'i ivirapire jisk'a pukuä, churu pacha uñjawi tekomae qawaya yike jarapi arüka qhichwa q'intiy kutipakuy q'intikuy arariwa allin kasqanta qhawaq arariway juñichiy, arinichiy riqsisqa uyni, uyñi uyniy, uyñiy wakjinayachiy, jukjinayachiy p'ullchu waqyay waqyaku, mink'ay qillqa kupiratiwa, llamk'aysinakuy qhuya kupiratiwa, qhuya llamk'aysinakuy llamk'aysikuy, ruwapuray siqisiq'i, tinkurasqa siqi t'inkichiy, tinkunachiy tinkunachiy chakrara thalliy, kikinchay jukunay (L) chiway (L) puywa, puywan ch'ukuy (L) walla kururu (L) karp'awasi (L) k'utupa (L) juruchi, qaran, sinkhan kuru, chutu, taksa pacha qhaway waqta, chiru, manya waqta, waqtan tullu 19 castellano costumbre cotorra enana cotorra muy pequeña coxis, rabadilla coyuntura (fémur y tibia) cráneo cráter creación crear aymara sarawi k'alla tixni guaraní qhichwa teko, jekomai tüi pituka rumbi tava, takipe äkakägue ivikuaguasu yeapoipi yapo kawsay ruway kalla (L) chiki, kalla (L) sikichupa, tikni kukuchu uma tullu nina aqtumuq yurichiy, wallpay, kamay yurichiy, wallpay, kamay mbokaviapoka creática p'iqi ch'akha laka uñstayawi, inuqawi inuqaña, unstayaña, apst'aña uñstaya creativo ch'ikhi pöraapo crecimiento credo creencia creer cresta de las aves cría cría huérfana (mascota) cría pequeña de llama u oveja cristalización cristalizar, cuajarse la sal criterio crítica criticar jilawi kuakua mboroguirovia yerure mboroguirovia rovia ñapïchai membi guacha, tirëi ovecha membi yuririy, wallpariy, kamariy yurisqa wallparisqa, kamarisqa wiñay iñini iñi iñiy k'akara (L) uña chita uña chita (L) chuwaptayawi ch'uwaptayaña amuyu k'umi qhanstayaña, k'umiña, k'utiña pacha tupu moesäkaäka yukiësaka ñeemoe kura oikura ch'uyanchay kachiyay (L) yuyanchakuy qhawapayay qhawapayay yupavo pacha sara uraqi siqicha, uraqi siqi k'anata aru chawa, chuqi irija, saxra, qhuru chakana makhataña ariaikue ivimboyao ñeeyoasa oviä piatäta yoasa pindekua, kuasa kuatiarirumi kuatiariru pacha ruway qillqa, pacha qillqa pacha thatkiy siqicha simp'asqa simi chawa jawcha chakata chakatay qillqana p'anqacha qillqana p'anqa cronograma cronológico croquis crucigrama crudo crueldad cruz cruzar cuadernillo cuaderno 20 iyawsawi iyawsaña k'arak'ara qallu chita qallu qillqaña panka castellano cuadradito cuadrado cuadriculado cuadrilátero cuadro cuadro de doble entrada aymara guaraní sinillalla sinilla sinillachjata pusi qawaya jana jamuqa, sich'i jamuqa piyovakerai, pikerai piyovake pikerairai irundike pike cuajar cuajarse, solidificarse cualidad cualquier tikayaña tikt'aña irija khitisa mboguao motatä tekoaiño oipotague cuarenta cuarta (medida) cuarta parte cuarto (orden) cuatrimestre cuatro cuatro mil cuatrocientos cubierta cubo cucaracha cuento cuerpo cuerpo geométrico cuerpo que rueda pusi tunka chhiya taru, pusina mayapa pusiri pusi phaxsi pusi pusi waranqa pusi pataka irundipa pojäanga pisäarundi irundia irundi yasiñavo irundi irundi eta irundipopa ñeomi, ñeova orova tarave arakaendaye rete, jete jete äregua rete yereka reteapua yapo kuavëe maranduti oyepoiukatuvae angareko oyepoiureve moirü tawak'uchucha tawak'uchu tawak'uchuchasqa tawamanya, tawachiru mast'awa iskay yuyay jallch'ana mast'awa juk yuyay jallch'ana mast'awa tikayay tikayay sanawnin (H) mayqinpis, wakinpis, pipis tawa chunka q'apa tawa phatma, yaqa tawa ñiqi tawa killa, tawa tawa killa tawa tawa waranqa tawa pachak p'anqap uyan mach'ina, wayru apatara (L) jawariy ukhu, kurku pacha tupusqa kurku sinkuq kurku, qurmaq kurku, sinku (H) muruq'u kurku siminakuy tapuy qillqa t'itupayaq qhawariy, yuyapuy pituykachakuy (H) illawi (L) cuerpo redondo cuestionar cuestionario cuidadoso, escrupuloso cuidar cuidarse a uno mismo culebra (dorso negro, pecho blanco) culto cultura muruq'u tunu jiskht'aña, chhikht'aña jiskht'a qillqa tekomboete teko kultu kawsay, (cultura cuadro de entrada simple tika jawari janchi, tunu julli tunu waqaychaña, uñjaña amuyuni, chuymani sarnaqawi, jaqi lurawi qhichwa 21 castellano cultural cuna cuña cuñada cuñado curandero curiosidad curioso currículum (currículo) currículum vitae curso curva cúspide cutícula charango charlar, conversar, departir chicha chino chispa, centella chispear o centellar chiste Chuquisaca aymara guaraní yatiwakicha qhichwa tekoregua tuparai chillpi yoko warmasi (entre mujeres) ukei, taicho masanu (mujer a hombre) pëu qulliri paye tuji, junch'ukiwi, uñaqawi porecha junch'ukiri, iñasiri iporecha yatiwakichawi mboesïro jakawi laphi tembikuauka, tekokuauka yatiña uta manqha, yatiqa jalja q'iwi, link'u, k'uru yere, ïti, ñape patxa iyapitere pöapeipi charanku charango aruskipaña ñemongeta kultural k'iraw (L) karqinpa (L) aqiy masay jampiri k'uskiy k'uski, tapuykachaq kurikulum kurikulum, kawsay raphi yachaqaywasi, yachanawasi tink'u, wintu, qhiski t'ukmu (H) qarapa ch'aqwaku, charanku yawnay (L), rimanakuy k'usa chinu k'ajta k'ajtaña k'usillu Chuqi chaka kägui chino opiriri ñembopiriri pukauka, pukapuka aqha, asuwa sap'ira kachachacha kachachachay asichiy qillqa, asina qilla Chuqichaka jakhu tika thanthaña, llinq'iña yatiya, yati mitani k'achirara, k'uchurara kutthapiwi luraña, phuqhaña iwsi tunka ramu tunka litru orovarai komeguä mach'ina waqlliy aveigua kipietavae yoaka, miariyoaka apoangareko jeögue ipuerembae pakure patijäaka mita k'uchurara, k'uchusapa siminakuy, rimanakuy kamay ch'ukalli (L/H) chunka aqnu chunka p'uylu D dado dañar, deteriorar, ajar dato de la misma edad de muchas esquinas debate deber débil decagramo decalitro 22 castellano aymara guaraní qhichwa decámetro decámetro cuadrado decena tunka chiqta tunka chiqta sinilla tunkanaka pañejäata pañejäata piyovake pati decena de millar waranqa tunkanaka pati etati decena de millar de millón decena de millón waranqa tunka jununaka pati etati etata tunka jununaka pati etata decilitro (dl) decimal (número 0,8) decimal (sistema numérico) decímetro (dm) decímetro cuadrado tunkachjch'aqa tunkaqa tunkacha tijäakaparai pakaraika pakaraika, yepokatu tunkachja tunkachja sinilla ñejäataparai ñejäataparai piyovake decímetro cúbico (dm) décimo (orden) decisión Decreto Supremo dedo dedo medio deductivo defender definición definir del mismo (tamaño, peso, capacidad) delator, acusador tunkachja tika tunkiri, p'iti tunkaqa amtata, amtawi Kamachi luk'ana taypi luk'ana ñejäataparai orovavae pañandepoa oyapo jeivae Mborokuaimi poakä poakä mbuku ñemomichika epi tekomombe ñemboapi aveigua chunkacha thatki tawak'uchu chunkacha thatki wayru chunkacha thatki chunka ñiqi juyaku (H), nikusqan Suyup Kamachiynin ruk'ana chawpi ruk'ana riruktiwu amachay yuyaynin imaniy, yuyaynin chhikan mboekoka ch'ataq, ch'atiri deletrear deleznable delgado delta democracia demostrar denominador denunciar departamento jark'aqaña, amachaña unanchawi uñacht'ayaña ukch'a pura ch'atiri, inqhantiti, jaqjatiri arsuyxaña phaja, suchtiri juch'usa jawira p'allqa aski qamawi uñacht'ayaña ch'axtiri ch'ataña, qhananchaña taypi suyu, marka chunka thatki tawak'uchu chunka thatki chunkakuna, chunkachisqa waranqap chunkan, chunkachisqan junu waranqap chunkan, chunkachisqan junup chunkakunan, chunkachisqan chunkacha p'uylu chunkachasqa chunkachasqa tupu kuatiangeta sanampay jeögue, opëkatu, tätambae phillmi pöi, pirëri tullu mayu p'allqa päve, yeokuaiapo llaqta kamachiy chauka qhawachiy, rikuchiy papapiyova phatmaq ñeapo, ñemombeu chat'ay tëtamiati juch'uy suyu, llaqta 23 castellano deporte deportivo depósito legal aymara guaraní qhichwa yuvanga ñuvangaregua pukllay pukllachasqa waqaychanap kamaynin derecho derechos humanos anatawi anatawi kamachi pirwa jakhu, waqaychawi jiyi jiyi, wakisiwi jaqi jiyinaka tekomboe tekomboeteka derribado derribar desafío desagrupar tinkuyata, jaqurpayata tinkuyana, jaqurpayaña thurkata, jaljatataña, t'aqjaraña gueyi, oitika yeiti ñemomete, ñemoinge atimoai, mboyaoyao desarrollar desarrollo sartaña sarta, jilta, sartawi mbokuakua kuakua desarrollo personal jaqi sarta, jaqitataña, ch'ikhitataña tekokuakua chayaqi runa chayaqi kamachiy, runap chayaqinkuna urmachisqa urmachiy atipanakuy qutucharay, tantaray, t'aqaray wiñay tanqay, riqsichiynin, kallpachaynin runayay momirata kuakua guirokuai, komeguä guirokuai araivipo ñemoai mbutuu taqyasqa tanqay atisamqa (L) natural atisanqa ch'iqichiy jawkay (L) ñemoña gueyi komeguäpoka moaiyao q'itaña, t'amaña, p'usquña tembiukomeguä panaka uraqay phiriq qutucharay, t'aqaray, phiriy qutucharay, t'aqaray, phiriy p'usquy jiwjataña, jani munaña jaquqaña arsusa yatiyaña, uñjarsuya jikxattaña, katjaña guiroviambae vae papagueyi mombeu väe suyanay, mana suyay yuparay riqsichiy tariy munaña qalachata lurt'awi tukuya pota itaeki tekomae yapi munapayay rumirarasqa ruwasqan tukuchaynin, tukukuynin, desarrollo sostenible desastre desastre natural desbaratar, esparcir descansar, divertirse, diversión descendencia, generación descendente descomponedor descomponer descomposición descomposición de alimentos desconfianza descontar describir descubrir, ubicar, encontrar desear, codiciar desempedrado desempeño desenlace, final 24 chiji ch'aqchuña samart'aña yuwani juk'aptawi, iraqawi qutuchnuqaña, t'aqanuqaña qutuchnuqawi, jaljatataña ñemoaiyao castellano desenmaderar deseo desgrasar deshacer aymara guaraní deshecho, desbaratado desigual ivirasia munaña pota kirayoe jararaña, pirqaraña (esp. c/ juumbi, mongui, mboai cosa) t'uxpita ikavimbaemavae ch'ulla ch'ulla, chaqu yoavi, oyovakeä deslizarse, derrumbarse suchtaña siriri, osururu desmontar desmonte desplazamiento déspota, cruel despotismo, crueldad chaquña qhuya laq'a, lluji jithtayawi qhuru qhuruncha después (conector temporal) destetar destete destinatario desventura, adversidad ukata, qhipata ivirasia ivirayeiti oyoasague, omiirei oporomboete mbae vae ipirimbae, iporomboete mbae kuri t'aqaña t'aqawi katuqiri llaki, chiji mokambupoi emokambupoi kiapeguarä pichiï determinar diagonal diagrama diagramador diálogo diamante diario de vida dibujante diccionario diciembre didáctica diecinueve dieciocho dieciséis diecisiete q'ichhu siqicha muyu k'achachiri aruskipawi qhispi qala jakawi qillqa jamuqirí aru pirwa jallu qallta yati sarta, yatichawi thakhi tunka llatunkani tunka kimsaqallquni tunla suxtani tunka paqallquni qhichwa puchukaynin k'ullunnay (L) munay jawinnay (L) ruwaray, ruwannay t'aqmasqa, ch'iqiy ch'ulla ch'ulla, chaku chaku suchuykuy, thuñiy, lluqhiy (L) chaquy chaqu kuyukuy, puririy jawcha (L) jawchakay (L) chaymanta oyapotavae, ñemongeta yovaiike ñeekëserape ñeekëserapeapoa ñomomiari itavera tekove guapika omoiävae moesakaa araeti guatamboe januk'ay januk'a (L) jap'iq aquyrakí, ch'iki, llakiy, wiqiy yuqanchay wiksu, t'iksu siq'iranticha, k'achacha pachanchaq, siqichaq rimanakuy qhispi umiña kawsay willay qillqa siq'iq simipirwa qhapaq intiraymi yachachiykamay pañandepo chau pañandepo juri pañandepo ova pañandepo chiu chunka jisq'unniyuq chunka pusaqniyuq chunka suqtayuq chunka qanchisniyuq 25 castellano aymara guaraní diesel diestro, experto diez diez mil diez por ciento diferencia yisila jichu tunka tunka waranqa sapa patakata tunka mayja mayja, chaqu yese ikereimba pañandepo pañandepo eta pañandepo pakaraika mbaeyoavi diferencia (de la resta) diferenciar puchu mayjt'ayaña opitavae mboyoavi diferenciarse mayjt'aña ñemboyoavi diferente diferente contexto mayja kunaymantuqi yoavi renda yuavi diferente cosa diferente en el modo diferente por no ser semejante difícil de entender difícil de hacer dificultad difusión mayja yänaka mbaeyoav oyuavi jeko rupi oyovake mbae vae ch'ama ch'ama chiji ch'iqhintawi, yatiyawi yavai yaikua vaerä yavai yayapo vae mboavai ñemoerakua digestión dignidad diligente, incansable dimensión dinámico dinero de Alasita dinero ritual dios dirección director de escuela yaya, yäqawi q'apha, chuki tupu q'apha, unxtawi anataña qullqi wila qullu, paxsi mama apu irapwi uta, irpa uta yatiña uta irpiri Director de núcleo Tayka Yatiñuta Irpiri Ñemboeatia Ruvicha Director Dptal. de Educación Director Distrital Suyu Yatichawi Kamachiri Jisk'a Suyu Yatichawi Tëtamiati Ruvicha Ñemboepegua Tëtarai Ruvicha 26 tembiuapasotre tekomboetea ikangimbae jäa poki, mokirëiapo tüpa oikoa ñemboerenda ruvicha qhichwa riyisil phichu (L) chunka chunka waranqa chunkanninchisqa chaku, chakucha, wakjinayay puchu karunchay, chakuchay, wakjinayay karunchakuy, chakuchakuy, wakjinayaykuy wakjina, jukjina ¡maymananiqpi, ñawray kiti, ñawray chiqan juk juk juk jamu manajina, mana puraqchu t'itu sasa sasa ch'iqichiy, mismirquy, riqsichiy, qullmiku (H) allikay kulliruna tupu k'uchi qullqicha saqumasqa qullqi apu, apu tata pusachaywasi umalliq, yachaywasi kamachiq Juñu Yachaywasi Kamachiq Llaqta Yachay Kamachiq Jap'iy Yachay Kamachiq, castellano aymara Irpiri discernir disciplina disciplina, área discrepar discriminación discriminar discurrir discurso discurso oral yatiqama yatiqawi t'aqa ch'axwthaptaña ¡isk'achawi jisk'achaña sarnaqaña arsuwi arumpi arsuña diseño disminuir disolución distancia distribuir, repartir distrito diurético diversificar diverso dividendo dividir divisible división divisor doblar doblar (en proporción, cantidad) doble doble en tiempo doce docena Ñemboepegua oiparavo kavi, ombogua kavi teko kavi moromboe yoavi ñemotarëi guinotï omboasaiño ñemoñee ñemoñee yurupegua qhichwa Jap'iy Kamachiq unanchay maya maya wakichaña mayja lakiyasiri lakiña lakjtiri lakiwi lakiri q'imphiña, suk'aña raanga mbovi yerikua mbirika oimaemae, omboyaoyao tëtarai ikuarupiiyae vae mboyoaviavi yopara mboyaovae mboyao puemboyao ñemboyao mboyaoka yeapa kikpa payachaña yeapaapa yachakamay yachaykamay ñiqay karunchay, qisachay karunchay, qisachay rupiy qillqa, rimay rimarisqa qillqa, rimarisqa rimay juñichiy rimay, pulitiku rimay siminakuy siminakuy, ch'uqunakuy chantay, siq'inayariy, siq'ichay chantay pisiyachiy chulluy. unuyay karukay achuray jap'iynin jisp'achi (L) ñawrayay imaymana, ñawrachay rak'ichikuq rak'iy rak'ikuq rak'iy rak'iq pataray, taparay, patanchay, q'inpiy iskaychay payacha paya mit'a tunka payani tunka payani mokoiye kuriye pañandepo mokoi pamokoiti iskaycha, phatu iskay mit'a chunka iskayniyuq chunka iskaychisqa discurso político discusión discutir diseñar guaraní poritikoñee aynisiwi aynisiña jisk'achjaña, wakhuqaña jaljtawi, chulljawi jaya jaljaña yati suyu yoaka oyoaka mojaanga 27 castellano aymara doméstico (animal) domingo dorar dos dos mil dos puntos doscientos dragón dramatizador dramatizar droga duda dudar axa, uta uywa ruminku, inti uru paruchaña paya paya waranqa paya ch'aqa paya pataka kikpa yaniri kikpa yanaña qulla janicha, payachasiña janichaña mimba aratu pïta kavi mokoi mokoi eta kitakoi mokoipopa teyú yagua omojäangavae mojäanga mbokereapoa ndaikuai, rovianungaä rovia mbae dureza, consistencia dureza, cosa dura ch'ullqhi, chuki thuru tätague mbae täta vae eco ecología económico ecosistema, medio ambiente echar capullos en flor awqa pacha mamana utjiri qullqi, qullqichawi utjawi llika ñee jekoapo ivipo reta virupurupivae iviapireta, ivipo edición editar editor editorial editorial (comunicación) qillqsuwi, uñstawi pankachaña, uñstayaña, qillqsuña unstayiri pankachaña uta amuyt'a yatiyawi educación especia) chiji yatichawi mbaekuatiaregua kuatiaporegua kuatiapoka ñeemondoka regua ñemboe kavi educación inicial Educación Ineercuk. qallta yatichawi Purapa Jakawi Arma ñemboeipi Ñemboe Mokoi Ñee jare guaraní qhichwa uywasqa intichaw qurinchay iskay iskay waranqa iskay ch'íku iskay pachak atimullp'u (L) aranwaq aranway jampi, qulla (H) tunkiy, manayay tunkiy, iskaychakuy, iskayraray sallu anaq, sinch'i E 28 amuchu anqaylli pachamama yupaychay ikunumiku llika kawsay, awariy pacha mbaepotieki ndei yaguiye mukmuy mbove yekuatiapo ñit'isqa ñiqi, p'anqachana yekuatiapota p'anqachay, p'anqachariy p'anqachaq p'anqachaq wasi jamut'ay yachay imaymanachasqa yachachiy, ñawray yachachiy qallariy yachachiy Iskay Simipi castellano Bilingüe educación para el medio ambiente (transversal) aymara Yatichawi pachatuqita yatichawi guaraní Teko reta moromboe ivipo regua educación para la democracia (transversal) educación para la equidad de género (transversal) educación para la salud y aski qamawitaki moromboe yearasaregua yatichawi chacha warmi yäqpurataki moromboe tekoyokave kuña jare kuimbaepegua yatichawi moromboe tekoröisa, yekuaku la sexualidad (transversal) k'umara chuyma chinu jare yopisiregua yatichawi efecto jaekavi vae eje taypi siqi yereka ejercicio thayllawi, lurawi ñemongue ejercitar thayllaña mongue ejercitarse ejes coordenados elaborar elasticidad elástico electricidad eléctrico elegir elemento elevado (hinchazón, bulto) eliminar el sabor picante dd ají elipsis elogio embolsado embudo emisor emoción empastado empedrar, adoquinar empeine empobrecimiento qhichwa Kawsaypurapi Yachachi Pacha Mama yupaychaymanta yachachiy llaqta kamachiypaq yachachiy qhari warmi yupaychaypurakunapaq yachachiy yapo oñemoata katu vae ñemoata yopika mbaechii, chii chiiapo paravo jai mboivate, ruru,ñapunga allikaypaqtaq sexualidad nisqapaqtaq yachachiy imatachus t'urpi ruwana ruwakipay, kutin kutin ruway yachakipakuy siqisiq'i, siqi siq'i t'urpi ruwariy ankuyay anku, thallu phinchikilla phinchikillasqa chikllay ilimintu, qullmu ch'utu ombotaiavemi jayanaq (L) muyu chhuqhu aski parlaña winata impuru qillqiri, arsuri munawi, p'arxta keräipa, keräipa ndeve mboete oñeñoñague mbaeñonaka, emburo omondovae pia yerovia pirqatataña kayu pata wajchatatawi pireäta ita ñesiro pïtitii ñembombaravete muyu chhuqu apuchay winasqa jillpuna qillqaq sunqunayay, sunqunayachikuy p'anqachasqa kallkiy pichuski, milla, kancha wakchayakuy yant'aña jikisi taypi siqi luraña ankuchawi anku, ch'amasiri illapa illapata chhijllana yä ch'utu. muqu mengue katu 29 castellano aymara guaraní enaltecer enamorar enanillado enano jach'aptaña encarcelar sit'antaña omboete mboropota ñesivö okuakuambae, michiyae vae ñeokenda encargar, encomendar encerrar en un cuadrado iwxaña, qallt'aña sinillaru jist'antaña yokuai ñeokenda piyovakepe pankachaña turuchata, thayt'ata awqa ch'ama illapa ch'ama willka (inti) ch'ama chinu sallqaña, lluq'iña täimisi mbokuatiariru oñemotatä tovaicho miräta chii miräta kuaraiäta yasipi mbotavi tixi, muqu qhichwa janaqchay munapayay siwichasqa t'inri engaño sallqawi engastar piedras preciosas enmaderar enredar, entrabar ch'iphaña enriquecer musq'achaña, qhaphaxtataña enrollar mayt'uña, k'uyuña, ch'uwiña ensalivar llawsachaña ensanchar qhanqhaptayaña ensayo yant'a enseñanza yatichawi ensuciar q'añuchaña, ch'ijllichaña entender amuyaña tavi itavera kiti omboivira yepoi mombae piñaschay, wichq'ay, watay kunay (L) tawak'uchuchay, tawak'uchunchay lluch'a p'anqachay rumiyasqa jayru, awqa (L) kallpa phinchikilla inti kallpa qhaqmiy pallquy, ch'awkayay, ñukñay, yukay, llut'ay ch'awka uminchay k'ullunchay (L) arwiy, ch'ampachay qhapaqyay mboakio ch'uwiy (L) moediayi mbopiguasu ñemoaimbe moromboe mongia kuaa entero jeseve, jokoreve llaqt'uy (L) kinranchay (L) yanariy yachachiy qhillichay, ch'ichichay unanchay, jap'iqay, unanchakuy pachan, paqar, intiru yiviri qayllayniq, muyuynin ambueguere mboyea wakinpura ch'alliy (L) encías encuadernar endurecido enemigo, adversario energía energía eléctrica energía solar enero engañar entorno entre algunos entremezclar 30 paqara, maypacha, ukch'pacha jak'anaka, jak'a chiqa, thiya maynipura chhaxruña, ch'arqhuña, castellano entrepierna entrevista entusiasmo enumeración enumerar envasado envasar envase envidia envidiable epidemia, peste época colonial equidad de género aymara kituna chara khapha jiskht'awi kusisiwi jakhuntawi jakhuntaña winata winaña qhañi, wayaqa munapayaña guaraní uipi ñemomiari, miariyovai piakirëi mbaepapa eipapa oñemboiru mboiru, ñemboiru jiru ñemotareï, yakatuaä qhaphaxa usu mit'a pacha chacha warmi khuskha jakawi equilibrio suma sayaña equivalencia, equivalente chanilanti, chanipura equivalente erizo erosionar umana apaña, jariraña eructar jik'uqiña eructo jik'u escala iskala escamar llixiña escarabajo jama tanqa escasear pist'aña escenas escritor qillqiri escoria escorpión yaq'jiri escroto q'uruta escuadra q'achichiri, churuchiri mbaerasiguasu escudo escudriñar escuela esculpir escultor en piedra yeopiaka piguara ñemboerenda jeteräangapo thaqhsuña yatiña uta lawraqaña q'ala k'uturi, qala lawraqiri tekoyovake kuña jare kuimbaepegua epivake oyovake iviyeuka iau au ene oata oikuatiavae, kuatiaiya tumikarape tapia pire, tapiaraïriru kimbika qhichwa khapa (L) tapuy qillqa kusiy, añay yupariy yupariy jillp'usqa jillp'uy jillp'u, wina muq'iy muq'iy jatun unquy (L) kuluniyal mit'a qhari warmi yupaychaypura turay chhikakama, chaninpura chhikakama askankuy thunikuy, q'arayay jap'ay (L) jap'a (L) iskala llump'achay akatanqa waqway isina qillqaq champisqa sirasira yumawayaqa, t'iqu k'uchupulli, k'uchu chiqanchana, k'uchutupuri pullqanqa, wallqanqa khuskipayay, kúskiy (L) yachaywasi wankiy rumi takaq, rumi wankiq 31 castellano aymara escultura esfera lawraqi muruq'u esmeralda esófago espacio geográfico mallq'achi uraqi, pacha chiqa espacio muestral espalda espantapájaros especie especie (referido a género F y M) especie de gorgojo grande espermatozoide espesar espeso espiral espontáneo espuma esquema establecer uñacht'aya tuqi (pacha) jakhana, ati jaxchhaya laya estación del año ch'iqhi sapaka sankhuchaña sankhu sink'rantta maynita misturi jupuqu amuyu jalanuqa utt'ayana, uñacht'ayaña, chijnuqaña mara mit'a estadista estadística estadístico estaño estante de libros kipu kamani kipu kipuchata chatanta panka imaña; panka pirwa estatua Este (punto cardinal) estereotipo estéril (animal) estéril (persona) estéril (planta) esternón estertor estética lawraqi Inti jalsu uñarasiña, pantja amuyu machucha, uqhu, qumi sumu (M) uraya tunu qhurqhu k'achalla 32 guaraní qhichwa jeteräanga puaetei wanki muruq'u, rumpu, qhururumpa itaovi qumir umiña kaaicha millp'uti ivi jaanga tiqsikamasqa pacha, tiqsikamasqa kiti mbaecha renda rikuchiy kiti kupe wasa guiramondoka arakiwa nunga jamu -kama (jina: qhari kama...) mbaeiki guasu ch'iqi ch'iqi (L) taigue muju, yuma, qhari muju ñemotata, ñembotipiakatu apiyachiy, sankhuyachiy jümbai sankhu ñatiumondoka ch'iwi, k'uwi (H) paymanta lluqsiq tiriyii phusuqu ñeekesërape willay ñiqichay takyachiy arasayevi, arasa arire ñemboyao mbaepapambeu mbapakaechauka iero tikuingatu vae ñeerirua jeteräanga kuaraioëa imembiä ñana ia mbae pitiäka kerambu koröro mbokaviapoka wata mit'a, pacha mit'a khipukamayuq khipukamay khipusqa chayanta p'anqa jallch'aña, p'anqa churana wanki Anti pantachaq urwa qumi urwa (H) arqhiy (L) k'achacha castellano aymara guaraní estimar emocionalmente estimar matemáticamente estómago, panza estrategia munaña tantiyaña phathankha lurawi thakhi mboroaiu yepearo tie poki, tapemboe estrato, nivel estrenar estribo del arado de pie estrofa estructura estructura de la novela ariña, qallaraña takisa chapara qutu llika thakhi nuwila thakhincha oiporu ramo estructura de la oración amuyu sarta ñeengeti ivite qillqa sarta ñemoñeerete mbaekuatia ivite estructura del discurso estructura del texto etcétera eternizar ética y moral etiqueta evaluación evaluación diagnóstica Evangelio evaporar evolución exacto excluir éxito experiencia experimentar experimento explicar exploración explorador explorar exponente juk'ampi wiñayaña chiqasarta chuymani yatiwi unt'a suti uñakipawi nayrt'a uñakipawi Apu qama, apusara urpsuña mayjt'awi phuqhata apsuña, jark'aqaña, jaqsuña aski yatiñani, yatita yant'a, yant'aña yant'a qhanañchaña, yatiyaña uñjakipawi uñjakipiri uñjakipaña, uñxataña, thaqhaña wayxata qhichwa irüye omboiyapimbae tekokavi jare marangatu munayay tantiyay jiq'i (L) imaymanay, imaymana ruway suyusuyu ariy takisa, takiña rimaylli qutu, arawi t'aqa kaynin, kasqan nuwilap kaynin, nuwilap ñiqichaynin rimaypa awaynin, rimaypa ñiqichaynin juñi rimaypa kaynin qillqap kaynin, qillqap ñiqichaynin wakkunapiwan unaychay sunquyuqkamay mbaemboya arakuamae arakuamae oikuamavae Tüpa iñee timbo kuakua poepi jokoraï jaekavi mbosiri itikita, riqsichiku chaninchay qallariy chaninchay apu simi wapsiy wakjinayay k'apaq (L) qharquy oikuavae jäajäa ñejareko, jaäechaka mombeu momba pite oyevikavae yevika sami yachasqan, yachayniyuq ruwarinayay, yanayanay ruwarinaya, yanayanani riqsichiy t'aqwiy, mask'aqay mask'aqaq, t'aqwiq mask'aqay, t'aqwiy mombeuechaka mirakipachiq jisiati jete miaripöra ivite 33 castellano aymara exportación alxakipawi exposición exposición oral uñacht'awi manta, aru arsuwi expresar expresión (mostrar algo) expresión y creatividad (área) extensión externo extraer dientes extraído extranjero exuberante, frondoso, caudaloso arst'aña, arsuña arsuwi ch'ikhi lurarsuwi guaraní qhichwa oñerenoe ikatukoti oñemee vae yechauka yechauka yurupegua, yechauka ñemongeta rupi jeita vae oechaka vae mbaepöraporegua ranqhakipay anqa laka waysuña apsuta anqa jaqi tuicha vae oikoaveiño täi reki oyeki marupigua tipi, kipe, ipiratavae aysay jawa kirunnay (L) jurqhusqa mitmaq, jawa runa atiyati (L) phawrika jawariku, arawi jasa, sulla yanapt'aña mbaeapoaa miarimboe ndiyavai, yavaiä mboyavaiä mbaepuere pakova pire oata omboaya phawrika, jawrika jawariy jasa, llanllu jasachiy, jasayachiy phaktur mink'aqi, miranqi (H) kamasqa (L) kusuru (L) ch'acha jankuchay (L) ñemoña ñemoña jeta oñemoai vae tëtara yipi añeteävae aña tembiurape yasi poepi yawar ayllu, yawar masi t'aqasqa yawar masi jukk'ata yawar masi yuyallikuy, umallinayay kuku tunqur killap puriynin rikuchichiy rimay rikuchiy, rimay riqsichiy niy, rimay (P) rikuchiy wallpay rikuchiykamay F fábrica fábula fácil facilitar factor factores facultado falsa corteza del plátano falta faltar, incumplir familia familia extendida familia nuclear fantasía fantasma faringe fases de la Luna 34 mirakipirinaka kusuru aña, pisi, japha chhaqhaña, ch'usaña, juchachaña yuwani yuwani kuku mallq'achi phaxsi sarawi castellano fatalidad, descalabro, favorecer, ayudar febrero fecha fecha de publicación felicidad felicitar fémur fenómeno fenómeno natural fenómenos naturales ficha ficha bibliográfica ficha informativa ficha léxica fichero fidedigno fierro fiesta figura figura arquitectónica figura geométrica figura literaria figura plana fila filósofo, pensador filtro final, desenlace fínito fino firma firmeza, seguridad, constancia aymara chiji, jani walt'awi khuyaña, yanapaña, arxataña anata pacha jakhu qhanstaya pacha kusisiwi aruntaña chara ch'akha guaraní qhichwa ikaviäyae vae ñombori atisamq'a (L) jawmay (L), yanapapuy (H), amachay (P) oreti jatun puquy arapapaka pacha yupay moerakua iara uyaychasqa yupay yerovia kusiy mboyerovia napaykuy ukägue wich'un, maman tullu, chaka tullu mayjt'awi, thijrawi miakañi phinuminu, wakjinayay miakañi oyeapo vae wakjinayay pacha pachatuqina unxtawinaka miakañi iviporegua natural phinuminu, natural wakjinayay laphilla mbeukapirerai raphicha panka laphilla mbeukapire ñeerirupegua p'anqa raphicha yatiyawi laphilla mbeukapire willay raphicha moerakuapegua aru laphilla mbeukapire ñeepegua simi raphicha laphilla imaña mbeukapireriru raphichana, raphicha churana kikpa jaetekavi iñiypa (L) jiru jiero q'illay phunchhawi, raymi arete raymi salta ä salta, pallay, ríkch'ay wasikamasqa rikch'ay, wasikamasqa salta julli salta ääregua pacha tupusqa salta, pacha tupusqa pallay äpo kuatiaregua k'acha qillqa, salta qillqa p'alta salta äipe sillp'a salta, sillp'a pallay, sillp'a rikch'ay siqincha, siqi sïro, ñesiro sinru, wachu amawt'a arakuaiya jamawt'a suysuña, chhillmiña mboguaka suysuna tukuya api tukukuynin, puchukaynin tukuni iyapivae tukukuyniyuq chili ikaviyae vae nina (L), sumaq (P) rixt'a teesiu qillqay, raqhay, k'istuy ch'ullqhi, chuki jeguämbae, añetete vae taqya 35 castellano aymara guaraní qhichwa fiscal física físico fisura flamenco flecha flexible flor (adorno de plumas en forma de flor) flor de árbol flor masculina de maíz flor silvestre floración florecer chuymaniri phisika, sayani phisiku, sayani laxra parina wach'iña q'iwi q'iwi flotabilidad foco tuyuwi, tuytuwi k'ajiri vevii fonema fonema simple fonología forastero forastero o gente de afuera forma forma geométrica formación formación ética y moral salla sapa arusalla arusalla thakhi jaya jaqi yaqha jaqi, jani uñt'ata ñeeriapu ñeeriapu avaimbae ñeeriapuregua ketigua kianunga ikatukotigua uñta, uynaqa julli uñta, salta uñta utt'ayawi, siqicht'asiña chiqasarta chuymani rikch'ay pacha tupusqa rikch'ay kamay (H) sunquyuqkamay formal formar formarse (las personas, los objetos) fórmula formulación formular una idea, un ejemplo, etc. fortalecer foto fotógrafo jurmala siqichasiña, yatichaña utt'asíña, siqicht'asiña jeteka jeteka äregua teko mboyupayo tekokavi jare marangaturegua jekoporaavae ñesiromoikavi mbaeñesiro lurawilanti atüri aru uchaña phurmula riqsichikuynin niriy ñemongetaapo, ñemojaanga, ñee moesiro momiräta sinchiyachiy, kallpachay ä phutu, lanti, julli äekia jutuq, phutuq 36 phanqhara, phaqhalli parwayu phanqharawi phanqharaña, t'ikaña ch'amanchaña julli julliqiri rete, jeta reteporegua jeguä guiratï guäsu uii oguikatu, oï ndaivi mbaepoti mbaerague ivopei poti avati poti mbaepoti ñana rupigua ipoti ipoti killiskachi (H) phisika kallpachasqa, phisiku k'iña (L) pariwana wach'i llamsu t'ika sisa parway, paywaru wayta ayna t'ikayay, sisayay, waytayay, parwayay tuytuynin k'anchana, k'anchana qhispillu uyari sapachasqa uyari uyarikamay karu runa (L) jawa runa, kantu runa phurmal ruway sinrukuy castellano fracción impropia fracción irreductible fracción reductible fracción, quebrado fracciones heterogéneas fracciones homogéneas fragilidad fragmento frase fraternal fraternidad frente frustración frustrarse fruto fruto de la papa fuente de información fuente, surtidor, manantial fuerte fuerza función función vital funcionamiento fundamental fundamentar fundamento, cimiento, principio fundición fundidor fundir el metal o derretirlo fundir un objeto de metal fusión (juntar) fusión (diluirse) aymara guaraní jani chiqa pachjta jani jisk'aptiri pachjta jisk'aptiri pachjta pachjta, jaljta kunaymana pachjta, mayjachpachjta kikpa pachjata p'akiri, lluti t'aqa jisk'a amuyu, pisi amuyu pisäa mbapandegua pisäa puemomiä pisäa puemomi pisäa pisäa mbapapiavi masichawi munasiwi para, maykhati qulluchawi, qulluchasiña puqu mak'unku, mut'unkhu yatiyawi utjawi jalsuri parareko ch'ama sarta, unxta jakawi sarta unxtawi arxataña arxatawi, qallta umatatawi, jawitatawi jawitatayiri, qhirqhiyiri qhirqhitatawi mayachthapiwi jawitatawi pisäa mbapapivake reta oyekangatuvae, tätaä jaigue ñeengetimi yovai, siva mboavai, ärokomegua oikomeguä ia chure ia jeräkua yekia yekia täta, ipirata, jayasi miräta iparaviki, tembiapo tembiapo tekoveregua ikaviete mboipi yipiete vae qhichwa phatma, ch'iqta kikinnaq phatma kikin phatma qhapra phatma, k'allmi (P) rimaycha, yuyaycha, yuyayki masinakusqa masinakuy mat'i qulluy qullukuy wayu, puquy mamurq'u, mak'unku pukyu junqullpi, juturi (L) sinch'i kallpa imapaqkay, phunsiwun imanaysiq, imanaysiy puririynin tiqsisqa t'iqsiy, amachay tiqsi mital jich'ay wasi mbotikuika, mbochiririka jichaykamayuq (L) unuyachay, llaqsay jich'ay mboye t'inkiy mbotikui yakuyay, unuyay 37 castellano aymara guaraní qhichwa G galleta garrapata garza gas gasolina gastar, invertir gavilán gaviota blanca gaviota negra (pato de agua negra) gaviotas en general generalizar generar género (equidad) geografía geográfico geología geológico geólogo geometría geométrico geoplano gesticular gesto glaciar glándulas salivales glándula de secreción interna globo de diálogo globo de imaginación yallita kamillu glotal glotalizado gobernante, creador phalla phallirsalla kamachirí mallku gobierno mallkuchawi 38 samana kasulina tukjaña, tukt'aña paka, mamani, añuchi qillwa qillwa taqiptayaña, mirayaña, sartayaña yäqpura uraqi uñta sara uraqi uñta uraqi sara uraqtuqi uraqi kamani salta sara saltasara tupu saltachiri ngayeta yateu guiratï mbaetimbo mbaetimboi guirake guiratï guiraü irupigua ñambo opareve oñevae, oñemboati iviregua äjaregua äipeapoa retemomiia retemomii khunu jithi thusunqara janchi manqha ch'urmi tendiayi riru aru phukhucha lup'i phukhucha ñomomiari kamambu ñemoiä, kamambu khamuna aqta, jamak'u (L) waq'ar wawsi, wapsi qasulina chikchay waman qillwa, qiwlla takama mayu chulla llapanchay, lluychay (H) mirachiy yupaychaypura tiqsikamay tiqsikamasqa jallp'akamay jallp'akamasqa jallp'akamaq pacha tupuy pacha tupusqa tiqsi p'alltacha k'usilluykachay, inqhiy k'usilluykachay, inqhi illima (H) thuqay ch'añanku (H) ch'añan rimay phukuchu phuyu phuku, umachakuy phukuchu ñeemondooka ñeeyopiaka t'uqyay ñeemondovae t'uqyasqa mbaepuerepe oï vae, kamaqi (L) apoipi nuwirnu castellano aymara guaraní golfo golondrina goloso, glotón gorrión uqha silwi, sillinka thathuna phichhitanka tapera ñangapii mbae grabadora aru katuqiri ñeepika grado grado (ángulo) graficar gráfico gráfico de barras gráfico de torta gramo grande grasa grillo k'uchu tupu churu tupu ramu jach'a lik'í siripita kipi yepekavë moiäpo mbaechaka ñeokendaka guiyape apua ïa kure tuicha mbaekira kiiyu grueso (en volumen) grupo social guante guardatojo lankhu jaqi qutu ampara ñuku kasku poguasu ñomoiru reta popire chaguakiri riru guión mayor (—) guión menor (-) guirnalda de flores guisante o arveja gusano del choclo jiliri sirqi sullk'a sirqi pillu yeai puku yeai chutu mbaepoti yayu arveja tembiu taso avatiregua jamuqa saywa siqi qhichwa chawpi qucha khallwa (L), wayanay jillu pawqar quri, parya, phichitanqa, phichiw churu rimay jallch'ana, rimay jap'iqa k'uchu tupu k'aqma siqichay (M) siq'iwa saywa siq'iwa, tísi siq'iwa muyu siq'iwa aqnu jatun wira sirp'ita. tíyan tiyan, chilli k'utu rakhu runa qutu, qutu kawsay qaramaki, ñuku jark'ana, muntira, jark'ana urna siqi siqicha inkillpillu (L) chaqalluyuq, arwija chuqllu khuru, jut'u khuru (L) H habitante markani, markachiri habitantes de la cordillera wanlla markani tëtaipo ivitiguasuigua hábito hacer aproximaciones teko omboyepearo jichu jak'acht'awi llaqtachakuq, llaqtayuq anti llaqtachakuq, anti llaqtayuq yachaymanay qayllachiy 39 castellano hacer cuentas hacer gárgaras hacer propaganda halcón hamaca hambruna harinoso hectárea hectogramo hectolitro hectómetro hectómetro cuadrado hemorragia heptágono herencia herida herido hermana del esposo hermano del esposo herrajes herramienta hervívoro hexágono híbrido hidrógeno hierba del monte hierro hígado hilo delgado y fino hipotiroidismo hipótesis historia historiador histórico historieta hito hojuelas hombre andino 40 aymara jakhthapiña uqthapiña yatiya k'illi k'illi amaka mach'a jak'u, phiñu iktarya pataka ramu pataka waranqa ch'aqa pataka chiqta pataka chiqta sinilla paqallqu ajanu tuti, waxt'a uchuchjata, chhuxri uchhuchhjata, usuchjata ipa, ilata masanu luraña yänaka, irnaqaña yä qhura manq'iri suxta ajanu usuchhjata urna samana ch'umi qhura jiru k'iwcha jilu, juch'usa ch'ankha jík'u nayrt'a amuyu nayra sara nayra sarkamani nayra sarnaqawi jawari amta saywa anti (suni) jaqi guaraní ñembopiaka aseo koröro moeräkua kirikiri guiuka karuai yakui, ikuivae popañejäata popakure popatijäaka popañejäata popañejäata piyovake tuguiguasu chiuike tekopitaa pere ipere vae ukei mendu tembiporu mbaerokiiua/kaaiua ovaike i ñana kiyi pia inimbo yii maranduapo tekoasa tekoasarupia tekoasaregua angetangeta, miariari taranga jesakua sakua mbia ivitiguasupegua qhichwa khipuy aqtukuy waqch'ay waman jamaka jatun muchuy (L) jak'u jak'u iktariya pachak aqnu pachak p'uylu pachak thatki tawak'uchu pachak thatki usp'utay qanchis chiru tuti, irinsiya ch'uqri, kiri k'irichasqa, chuqrísqa aqi masa q'illachakuna ruk'awi qhura mikhuq suqta chiru q'umi yawraq wapsi (H) sallqa qhura q'illay, k'illi kukupi, k'iswan, k'iwchan tiwti q'utu unquy fiawpariy yuyay, iputisis ñawpakamay ñawpakamayuq ñawpakamasqa siq'i jawariy saywa laqhichasqa anti runa castellano aymara guaraní qhichwa homónimo payasäru, paya amuyuni teepäveavi homotéticas hondonada honesto, honrado hongo honrar, venerar hora horario escolar kikpa k'uchuni miq'a miq'a, p'ujru p'ujru chuymani, yäni sirk'itaña, k'allampa yupaychaña uruyt'a, phani yatiñuta uru t'aqa jupi piruü mboete arajai mboembeuka hormiga hormiga con alas sik'imira, k'isimira chhiqhani sik'imira (k'isimira) tukantira tasi isau iskayñiqi simi, iskayniq simi, wak niykachaq kikink'uchu t'uqu sumayniyuq k'allampa (L) apuchay (L) phani yachachiy phani, yachaqay phani sik'imira añayllu, chhaka ara ara k'ulluy (L) chhakha tasiete tasi puku tasimi tasi pïta mbaeiki tiä tiä tatakua hormiga de gran tamaño con alas hormiga destructora hormiga grande sin alas hormiga pequeña hormiga roja hormona hornero horno hortaliza hospedero hospital, centro médico hoz huerta huevo huevo de los peces humanidad humanto (variedad de pez) húmedo humildad humor humor acuoso (plasma) qurpachawi qullaña uta jusí muya k'awna ulu jaqi umantu chakuq (L) k'ulluy sisi kanlli (L) t'ituchaq tiluchi (Herb) kanana, waliyani, nina wasi, jurnu mbaaguiye temimo pegua muya yuyu kearenda angarekoa qurpachaq (M) poanorenda jampina wasi ichhuna koorai muya rupia runtu pira rupia challwa runtu avaeko runakay jevae irupigua umantu muk'i, map'i suma chuymani ñakiäve ñemomichi k'uchi parlaña isilla ñurungiche jurnu mik'i ullpuykukuy, llamp'u sunqu asipayay isalla, isillu (L) 41 castellano aymara guaraní qhichwa I icono ictericia idea ideales identidad identificado, igualado unancha identificar uñacht'ayaña, uñt'aña, yatiña qullana apu uta kikpa (uka) kikpachaña iwana kallachi muspha jamuqiri atiñani, qamani julli amuyawi amuyaña, lup'iña amuyt'ani imana yatxapayaña chhijuña ch'ulla jark'aqawi inka pacha aski, wakisiri qillqsuri utt'awi ñit'suwi, liq'suwi qillqsuña, ñit'suña yekuauka kiwu allt'ata taimbuku ñapia ideólogo iglesia igual a igualar iguana, lagarto ilíaco ilusión ilustrador ilustre, ramoso, ínclito imagen imaginación imaginar imaginativo imán imitar impactar impar impedimento imperio incaico importante imprenta impresión imprimir impuesto incisivo inclinado 42 amuyu amuyuni uñt'ayasiwi, unt'añani uñt'ata ipöraka, pïra, yiva pire opa iyu vae ñemongeta jaekavi vae tekoañete oyovaketei vae iyarakua vae tupao oyovake mboyovake teyu guasu omboete mbae arakua vae yeroviakatu mbaeiäpo iñemboerea, iarakua rupi mbaeiä ñemoiäiä moiä paungatu itakaru jäa, räa oporombo piakañi ñeirüa yemboavika vipipeguasu ïka jaekavi yae vae kuatiaguapia kuatiaguapi unancha suksu unquy yuyay yuyanayay kikinchakuy kikinchasqa (L), riqsipasqa riqsiriy, riqsipay yuyaychaq iñiy wasi, apu wasi kikinkama khuskachay, kikinchay iwana (L) llakan tullu llachi (L) siq'iq atuchi (L) imajin, umalliku, lantin umallikuy, umalliy umallikuy, yuyayrayay yuyaysapa (H), umallikuq k'askachimuq, imán yachapayay, yachaphukuy ch'ulla jark'aqi (L) inka anchayupa, chaniyuq, yari ñit'ichaq, qillqachaq ñit'iq ñit'iy, qillqachay impuwistu q'achiri, k'achi (H) t'iksu, p'aqchi castellano incógnita incorporar aymara jani yatjaya uchxataña, yapxataña, apxataña incumplimiento, omisión allqaña, q'utuña indagar jiskhxataña indicaciones uñacht'awi indicador yatiyiri guaraní qhichwa pia marandu qhunsu (H) ñemoiru mboyea, oyeaye yaykuchiy yeapo mbae parandu mombeu reta mboechauka jankuchay tapuykachay apaykachana yachaqasqan, chaninchaqkuna indicar uñacht'ayaña mombeu rikurquchiy índice utjirinaka povëe ruri indígena ayllu jaqi ñandevae ayllu runa indio ñandeipi inyu inductivo guataka, yapoka inruktiwu industria kamaychalli industrialización mayjakiptayawi kamaychalliku industrializar mayjaptayaña kamaychalliy infectar jiñq'ichaña mongia ratachiy, q'iyachay inferencial amuyu apsusa yuyarquy inferir apsuña ñemomichi yuyarquy infinito (en el ser) tukuwisa, wiñaya tupunnaq infinito (sin fin) wiñaya iyapimbae wiñaypaq wiñaynin, puchukayninnaq influencia samantawi ñemoinge, ñemomichi sunquyachiy influir samantaña, aru churaña oporombopa sunquyachiy información yatiyawi ñemoeräkua willay informal jani jurmala jaekavi mbae inphurmal informante, entrevistado yatiyiri imiarivae willaq informe yatiyawi qillqa mombeu willariy qillqa informe de asistencia wawana jutatapata yachaqaq jamusqanpa yatiyawi willaynin informe de fin de ciclo sarta tukuya yatiyawi ñemoeräkua yachaqay muyup ñemboeapiapi iyapipegua tukukuyninpa willaynin informe de módulo yanpiri panka yatiyawi ñemoeräkua yachay muyup willaynin ñeekuakuareguare informe de promoción de sarta makhipaña yatiyawi ñemoeräkua yachaqay muyup ciclo ñemboeapiapi oasamavae atipayninpa willaynin infortunio, desgracia, chiji mbaesusere aquyraki adversidad infundir kamaykuy ingredientes wakisirinaka yeporutavae nakuna, pankaña 43 castellano aymara inicio inicio, introducción innovación innovar qallta qallta, qalltawi machaqachawi machaqachaña, qhawstaña innumerable, incontable insensible, indiferente jani chuymani insomnio inspector en el incario institución instrumento instrumento musical insumo intelectualizar, espiritualizar intentar intercambiar intercambio interculturalidad utt'awi uñanchirí yä kirki phusaña wakisiri ch'ikhichaña interés yant'aña turkaña, chhalaña turkakipawi khuskha sarnaqawi, qamawpura munawi, wawacha internacional interno interpelar interpretación interpretar interpretar un texto interrogar interrumpir interruptor intervenir intervención intestino intestino delgado intestino grueso intruso inundación inundación, diluvio anqa markanaka manqha jiskhr'a amuyt'awi amuyt'aña qillqata amuyt'aña jiskht'aña jark'aqaña, aqtayiri arst'aña, mantaña arst'awi jiphillu juch'usu jiphillu lankhu jiphillu mantxakiri llump'i, lluxma lluxmantaña, phuqhantaña 44 guaraní qhichwa ipi mboipi poepi oipoepi qallariynin qallariynin, fiawpakuynin waqjinayachiy wamachay, musuqchay (H) jetayae, yaipaparape mbae aquy ipiakueä k'ullusunqu, jiwaya sunqu (L) jopeiä ch'ikmikuy (L) tukuyrikuq istitusiyun tembiporu yacharuk'ana temimbi takina, waqachina nakuna iarakuakatu, tekove nunachay, yuyayachiy arakua yaqay yopoepi turkay, yankiy, chhalay poepi turkay, yankiy teko yopoepi kawsaypuray pianaa yapipe ojäapo ojäa vae oparandu yopia mombita mondooka oporopeña poropeña churi churirai, churitï churi guasu oñemoingue iporu iporu, iporuguasu munasqa, allinniy, munanayay jawa suyumanta, jawapura ukhu tapukipay yuyaqay yuyaqay, yuyaqayay yuyaqay, yuyaqayay tapupayay allqachiy (L) k'anchachina jaykupay (H) jaykupaku ch'unchula, aqalli (L) ñañu ch'unchula rakhu ch'unchula sutkhulli, sat'i sat'i lluqlla (P) lluqllay castellano aymara guaraní inundar inútil invadir invasión invención, descubrimiento llump'iña jani kunataki, inamaya mantaña, aywt'aña aywt'awi uñstayawi iporu yeapo inventar uñstayafia, inuqaña pokiapo inventor uñstayiri ipokiapo yaevae invertir mayst'ayaña, thijrakipaña investigar invierno invitación yatxataña awti jawilt'awi marandueka roiara mbarea invitar ironía irregular irrespetuoso isla isométrico jawillt'aña, waxt'aña sawka jani khuskha jani yäqiri wat'a kikpa tupuni oparea yeyoavai, yarasi jaekaviä mboeteä ipäu jabalí jabón jarabe jardín khucchi jawuna jarawi muya jardinero, floricultor jilguero jornada jornalero joven mujer joven varón joya jueves muya kamani ch'ayña paqara, uru taitetuguasu javo jarave temitipörati, mbaepotirenda mbaepotireroa oikeiño oikeiño vae oñevae mbae vae qhichwa lluqllay (P) añaku llump'iy llump'iy wamajamut'ay, wamaqchasqa wallpay, wamaqchay (L), paqarichiy (H) paqarichiq, qallarichiq, wamaqchaq umachakiy, tiksuy, p'aqchay, tikray, wikupay yachakipay, k'uskiy chiraw pacha, chiri mit'a wakyariy qillqa, mink'ay qillqa wakyariy, mink'ay qillma, k'ami (H) kutinnaq mana yupaychaq tara, wat'a paqtachikan (H) J tawaqu maxt'a, wayna chuqi juywisa, illapuru ara mbaraviki ararupigua kuñatai kunumi mbaevera, ruandaa arakavi sintiru t'arta, jawun upi jampi, jarawi inkill Inkilltupa (L) ch'ayña punta, mit'a makipura sipas muru, wayna, maqt'a piñi illapachaw 45 castellano juez jugo gástrico jugoso juguete julio junio Junta de Distrito Junta de Núcleo Junta Escolar Junta Tuitiva Júpiter (planeta) jurado justicia, igualdad justificar justo juventud juzgar aymara guaraní taripiri umallachi anataña willka kuti mara t'aqa Suyu Junta Tayka Yatiñuta Junta Yatiñuta Junta pia tigue tigue katu ñuvangaka aratini araroi Tëtamiati Iati Ñemboatia lati Ñemboerenda Ati jillinkhana, phaqhiri suriri taripawi arxataña, taripaña chiqa wayna, tawaqi taripaña yasi tata guasu tekomoikavika tekoupi ombo jupi mbae vae jupi tairusu omboeko qhichwa michuq (H), khuskachaq k'arku jilli jilliyuq (L) achacha, pukllana chakra qunakuy jawkay kuski Jap'iypa Junta Juñu Yachaywasi Junta Yachaywasi Junta junta tuwitiwa Pirwa (L) tiluq (H) michuy, paqtachay paqtachiy paqta sipaskay, waynakay michuy, paqtachay K kerosene kirusina kilo, kilogramo (kg) kilu kilómetro cuadrado (km2) waranqa chiqta sinilla kerosë etakure etañejäata piyovake kinder wawa uta ñemboeipi kirusin waranqa aqnu tawak'uchu waranqa thatki wawa yachaywasi ñuñuña qawaya, jaqha sut'awilla, sut'allunkha quta jana t'alpha okambu vae yike teyu iupa mbaechaka iviraipe pirerï ñuñuy chiru, manya jaq'arwa (L), ararankha qucha llast'a winista L lactar lado lagartija laguna lámina lámina (venesta) 46 castellano aymara guaraní lámina de metal laminado laminar langosta largo larva de la mosca latidos latitud lava/magma leche lecho de madera, barbacoa lechuza p'alta janachata t'alphattaña, p'altattaña siripita waru, chhikhanku muchi, laq'u t'ijuña, unxtawi rata ipe vera mopirëri mboipe pirerï tuku puku mberu jendiayigue ndukunduku nina lluxma millk'i, ñuñu putuka neche guirapembi pixpiri, qusqu, tiptiri surumbukuku, sumburukuku legal legibilidad chiqa ullarañjama, qhana, ullañjama qulu achu legumbre lengua lengua natural o materna lenguaje lenguaje artístico lenguaje escrito lenguaje mímico lenguaje oral letra letra mayúscula letra minúscula letrero levigar ley leyenda libélula liberación libertad libertador, salvador libra libre libreto maemongeta avaimbae qhichwa llast'a llast'asqa llast'ay qhisqis, jaqarwi (L) suni ch'isña (L) tiktik niy sunicha nina t'uru willalli, lichi kawitu (L) ch'usiqa (L) chiqan ñawirikuq kumandarami yaguiye vae q'umir puquy, chaqallka (H) aru, laxra ñee simi, qallu qallta aru ñeeripi paqarisqan simi aru ñeeregua qillqakamay yäpa aru, uñacht'a ñeepörapo wallpasqa qillqakamay qillqata aru ñee kuatia qillqasqa qillqakamay unuqita aru ñee momii, ñee retemomii yachapayay qillqakamay arsuta aru ñee miari rimarisqa qillqakamay qillqa kuatia sanampa jach'a qillqa kuatia guasu jatun sanampa jisk'a qillqa kuatiarai juch'uy sanampa qillqa suti mongetaechaka jukari qillqa minuy kamachi mborokuai kamachiy jawari, apuwaraku oasague umalliq jawariy chhixririnkha, chhixwiriri sundarondaro chikchik'utu (L) qhispiwi yeyora qhispikay (L) qhispiyawi iyambae qhispikay qhispiyiri oporomboasa vae qhispichiq liwra veviiäve liwra qhispi iyambae, yeyora qhispikay aranway qillqa 47 castellano aymara guaraní libro líder liendre lila o morado claro limitación panka kunkachiri, p'iqi ch'iñi jani atiñani ñeeriru ruvicha tenondegua kii rupia mboravo avë vae mbosiri, oñeangatu límite qurpa yapi, mbeiapi sich'i, siqi link'u sich'i pacha siqi winkuchi sich'i q'ichhu sich'i millk'u sich'i p'akita sich'i sayachi sich'i payachi sich'i aimbee yeai yeai ñape araisi yeaipakua yeai ñapia yeai ñapeape yeai opesimbi yeaimboi yeai yoike tika ñeerupia aru sara uma, umawja, umacha jusq'u, lluk'a sinru qillqa, suti siqi kikpa qillqaña, qillqakama qillqa kamani qillqa sara ñeerupiaregua tigue, tii ichïi tesiro limo línea línea curva línea de tiempo línea horizontal línea oblicua línea ondulada línea quebrada línea vertical líneas paralelas lingote lingüista lingüística (característica) lingüística (como ciencia) líquido liso lista literal literato literatura litosfera litro loar lobo marino localizar lombriz de tierra lombriz intestinal longitud longitud (de largo) losa muy delgada 48 litru, waranqa ch'aqa uñacht'ayaña, katjaña silwi laq'u k'uyk'a waru tupu waru, chhikhanku sillp'a kuatiapörarupia kuatiapöra ivi jare i tijäaka mboeteka iviya iviya churipegua pukujäa, pukugue ivi ñae pirerï qhichwa p'anqa wamiqi (H) ch'iya (L) yuraq sani mana arikuy, mana atisqan saywa, tinkuypura. ankuypurasqa (L) uqhu t'uru (Hb) siqi llink'u siqi pacha siqi winkuq siqi, sirisqa siqi wiksu siqi q'inqu siqi wayq'u wayq'u siqi sayaq siqi chimpapurasqa siqi, ikaychasqa siqi yanantin siqi tika, linwuti runasimikamayuq runasimikama runasimikamay unu llusqu sinru qillqa sanampayay simikamayuq kamay, simikamay litusphira p'uylu, p'uyru, winq'u añayniy (L) asuka tariy sillwi khuru kuyka suni tupu suni llaplla, llapsa castellano lota, tarjeta, ficha luciérnaga lugar Luna creciente Luna llena Luna menguante Luna nueva lunes aymara laphilla chiqa, tuqi wawa phaxsi urt'a jiwa phaxsi siwa phaxsi lunisa, phaxsuru guaraní qhichwa mbeukapire korokochi kiapegua yasi kuakua yasi ovaguasu yasi yasi piau araviki raphicha phinchikhuru kiti, chiqan wiñaq killa, paqariq killa puraq killa, pura yawyaq killa musuq killa, wañu killachaw yama llama ñesiroa rupi ñaeni ivipe qayay (H) llanu, pampa pampa lluqma para LL llama (metafórico) llamar lista llano llanura lluvia torrencial qarwa inkita, t'ika, mamakulla tumpthapiña pampa pampa sinti jallu oki ivituai reve M machete madeja de hilo Madre Tierra madura (persona) maduración de frutos maduración de personas maduro (fruto) magma magnesio magnético, imantado magnesio, oxido de magnesio magnitud mal de orina, cistitis jach'a tumi machete inimboapua Pacha Mama ivi Ichi awki kuakua puquña mbaaguiye jaqiptaña, chuymaniptaña okuakua puquta iaguiye mina lluxma küta k'ask'jatawi, imana moätaka tuicha vae kuaruasi jatun tumi kawa (L) Pacha Mama machu puquy runayay puqusqa, chayasqa, ch'allu qunta k'askachimusqa, k'askayniyuq qunta, quntay maqnitur jisp'ay p'iti (L) 49 castellano aymara malaria, terciana, escalofrío maldecir mamífero mañana mañana en la mañana mandato, precepto manifestación manifestar mano de mortero o de almirez mantenimiento manzano mapa chujchu mapa físico maqueta máquina mar marca marcar marcar a los animales marchitarse marchito marfil vegetal Marte (planeta) martes marzo mascota mata matemática matemático materia elástica, goma materia prima material uñta suyu jana jisk'achjata uraqi makina mama quta chimpu chimpuña k'illphaña jawch'araña, liwxtaña jawch'a material casero material reciclable utjíri yänaka ajlljata yänaka matorral 50 arunchaña ñuñuri qhalt'i, qhara, arumirja arumanthi, qhalt'jatha kamachi arsuwi arsuña askichawi, utjayaña mansanu suyu jana achachi, nina sank'a martisa, atüru achuqa chita qhuya jakhuwi jakhuwi kamani kawchu, anku luraña yä, yanaka guaraní takuririi, timbuku mbaerasiyuka yepo peyu imembi omokambu vae piareve, kuriye piare neimbove mborokuai iñee oenduka oñenduka mbaesoka ñovatukavi, yeapokatu tëtayao ivianga qhichwa chukchuka ñakay ñuñuq q'aya q'aya paqarin apusimi (L) qhawachiy qhawachiy iyana unaychachiy mansanu saywa siq'i, t'aslara, t'astara ivianga guasu phisiku t'aslara maketa makita makina qallwa iguasu, paraguasu mama qucha kuatia suña señara, kuatia suñay (L) mimba kuatia suñay, k'illpay jovareogue kawnuy, jawch'ay jeogue kawnu, jawch'a (L) yarina (L) yasitata pïta awqakuq (L) arapa atichaw yaguiye pacha puquy mimba chita ñana yura papakaregua khipukamay papakarupia khipukamasqa mbaembae oñemoatakatu k'awsillu (L) mbae yekou ivipo purum nakuna mbaembae, tembiporu matiriyal, ramphuchu reta tembiporu tëtapegua kasqan matiriyal tembiporu oyepokatuvae wakjinayachisqa matiriayal ñana ch'apsa (L) ch'apra (M) castellano aymara guaraní qhichwa matriz mayo mecanismo mediana mediano, regular jakaña llamayu membiriru araivo murmu murmu médico o cirujano kharisa qulliri, qulla kamani tupu, chimpu uñt'ata tupu t'axlli pacha tupu wayta tupu, jathi tupu michinunga michinungaño vae (michinunga tuichanunga) oporopoanovae jampikamayuq medida medida convencional medida de cuatro dedos medida de tiempo medidas de peso medidas de tendencia central medio medio ambiente medio de transporte medio, nudo (de la novela) medios de comunicación medios de expresión ñejäaka, jäavae irundi poäka ara iñejaaka ñejäaka poipegua maru aymuray mikanismu chawpikaq taqsa, murmu tupu riqsisqa tupu t'aqllu (L) pacha tupu llasa tupu chawpiyaq tupu chika pacha mama khumuña yänaka taypi mbite ivipo, ivitipo guataka reta ch'illpi pachamama yupaychay astana qallwa chawpikaynin yatiyawi yänaka kunaymanata arsuña jeroata reta medios tecnológicos medir meditar médula médula (espinal), tuétano mejilla mejorar melancolía mellizo(a) membrana mucosa memoria mengua, disminución, merma menguar, disminuir tecnológico yanaka tupuña lup'iña parpa, laxwi chilina, parpa quyllu askiptayaña, sumaptayaña llakita, ch'añiña ispa, ispalla jurma amuyu juk'apta, jiwaqa tembiporupiau reta mojäanga, jäa piamongeta willayniq imaymanama riqsichiy, niyniq, rimayniq ruwapayayniq tupuy jamut'ay, rup'iy, t'ukuy chillina, ñiqwin chillina (L), ñikwin qhaqlla, k'aqlla, qalla allinchay, allinyachiy llakiy, kusiymana (L) t'ira, wisp'alla thallta sunqujap'iy (L) yawyay (L), waywa (L/H) juk'aptaña, jiwaqaña oñemomichi meñique menor qallu luk'ana sullk'a poakarai taikuegua kupe kise rova moikavi, monguera pochikatu chaguakiri yaisi arakua jague, tipa, timbo yawyay (L), wayway (L) (H) sullk'a ruk'ana sullk'a 51 castellano aymara menor que menos que mensaje mensaje implícito sullk'apa pisi iwxa jamasa iwxa menstruación menstruar mentón menudo, diminuto mercado mercurio mercurio (planeta) mermar, sojuzgar, someter mes mesa vibratoria meses del año menstruar meta metal metal para soldar metamorfismo meteoro metro metro cuadrado (m2) metro cúbico metros sobre el nivel del mar (msnm) mezclado de muchos colores mico, mono miércoles migrante migrar mil milenio ch'axmi, wilani wilaniña, wila iraqaña tiranqu, k'ak'i ch'imi qhatu mirkuriyu milésimo miligramo mililitro (ml) 52 guaraní qhichwa taikuegua chugui mbovi chugui ñee mondo ñeemondoka yaikuauka vae kuña jugui yasiñavo vae oñemondia tañika michiasi mbaemearenda perepoanoka sullk'an astwan pisi willachiy ch'aqtasqa willachiy H) t'axllu k'iku, map'akuy map'akuy, k'ikuy (L) qhaqlli, k'aki (L) ch'iñi jatun qhatu mirkuriyu qhatuylla (L) ñembojague, ñemomichi jiwiqay (L) yasi killa karuarenda omiingatu vae thalaq jamp'ara yasi reta arasagui watap killan ñemondia yawarikuy iyapipe mita mital titi titi yepoepiepi waqjinayay oitague miakañi pachakawri (H) ñejäata thatki ñejäata piyovake tawak'uchu thatki ñejäata orova wayru thatki ñejäata paraguasu mamaquchap pata iarambope thatkinmanta (mpt) oyoparague mirka mirka k'usillu mirkulisa, warüru mitma mitmaña, saraña waranqa waranqa mará machi arapöa yakavovae yakavo eta etarasa waranqachjata, waranqa maya t'aqa waranqata ramuchjata waranqa ch'aqjata erai k'usillu quyllurchaw mitmaq runa, mitmaq mitmay waranqa waranwata, waranqa pacha, waranqa wata waranqaq, paqarpa waranqan waranqacha aqnu waranqacha p'uylu juk'aptaña, jiwaqaña phaxsi unuqiri tiwana mara phaxsinaka mita qhuyala titi, qhuri mayjt'awi sakaka chiqta sinilla chiqta tika chiqta lamarata chiqta patxa kurerai tijäakarai castellano aymara guaraní milímetro (mm) milímetro cuadrado (mm2) millón mina de cobre mineral minerales minifundio Ministerio de Asuntos Campesinos Ministerio de Educación waranqachjata waranqachjata sinilla ñejäatarai ñejäatarai piyovake junu etata itavera renda itavera mbae vera renda ivi ñemboyao Ministerio de Salud Q'uma Jakawtuqita Kamani kamani, ministril k'ata nayrawisa tunka waranqa ramu tunka waranqa chiqta kuskata, chikata uñsta siwsawi, arawaqi ch'usiqa, thuqhu ministro minuto miope miriagramo miriámetro mitad mito mochuelo moda modelar modelar en cerámica modelo modelo social andino moderador modernizar qhuyala qhuyala mboguatavae oñembokore waranqacha thatki tawak'uchu waranqacha thatki junu antachakra (L) qhuya puquy, miniral miniral juch'uy jailp'a Jatun Kamachiy Chakrawasi Jatun Kamachiy Yachaywasi Jatun Kamachiy Jampiywasi yanapaq, pusaysiq chinini jaqra (L) chunka waranqa aqnu chunka waranqa thatki khuskan paqarichiq jawariy pakpaka (VPI) tupupa wankiy sañuy kikinwa, kikincha ayllu pusaychaq wamaqchay (L) ñeekuakua ñekuakua papakaregua täi rugua munanayachiq jamu (man) kamachiq jamu, kachachiq (-y, -nachik, ychik,...) riqsichiq jamu nachiq jamu (-na + -sr + tiyay) yanapaq p'anqa khipukamana maran kiru Kamputuqita Kamani Yatichawi Kamani lluch'iña lluch'iña uñacht'aya, uñacht'a ayllu kunkachiri machaqaptayaña, machaqtayaña arajaimi mbiriä omae paekure paeñejäata mbite maratuipi urigua oëpiau jete oechakavoe ñaeuapo ikavi vae modo condicional modo imperativo kamachiña modo indicativo modo obligativo uñachiyaña módulo módulo de matemática molar yanapiri panka jakhuwi yanapiri panka aqu qhichwa 53 castellano aymara molde, referente moldear molécula molienda fina molleja de las aves momento uñacht'a tikachaña mulikula chili, ñut'u mulinu juk'a pacha momia moneda monstruo montaraz monumento, estátua morado moral mosca grande azul motriz moverse movimiento muchacho(a) mudo muela cordal muestrario mujer o hembra melliza mujer o hembra esteril multicultural multiplicación multiplicar múltiplo mundo mundo interior muñeca, juguete municipio mural murciélago músculo músculo del brazo, bíceps o tríceps mutualismo chullpa phisu 54 uri, siriri lawraqi kulli chuyma chhichhillankha unxta unxtaña unxtawi wawa amu ispalla qumi, sumu walja jakawi mirawi mirayaña mirjataña uraqi pacha manqha chiqa minisipyu, jap'iy pirqa jamuqa chiñi janchi ampara unxtayiri janchi yanapt'asiwi guaraní mbaeapoka jaimiasi mbaeyoso katua guira itangua añaveño teogue opüaye vae korepotivera mbaeporou jesaete jeteäanga, ñanea ranga joviasi marangatu mberuovi momiire ñemomii kunumi iñeembae maekaa chaguakiri kuña imembimbae tekoaviavi ñemoña moña ñemoñaka iviguasu muñeka ñuvangata munisipio kuatiaechaka andira sooäta qhichwa kikincha wankiy ñich'i (H) ñut'u kutay machka jayrilla, thuylla, thuypachalla, thuypunilla chullpa, ch'akisqa aya phisu kawri (L) sallqa wanki sani allikay, sunquyuq chiririnka (L) kuyuy kuyukuy kuyukuynin warma, muru amu waqu, waquro qhawachina awa, wispalla (L) ikumi (L) kawasaypura mirachiy mirachiy kuraqsapa tiqsi muyu sunqun ukhupi urpu munisipiyu pirqa llimp'i, pirqa siq'i chiñi (L), masu (L) mach'i rikramach'i yanapaysikuy, ayninakuy (S) castellano aymara guaraní qhichwa N nacionalizarse nada nadar los peces narrador, relator natural naturaleza necesidad necesitar negro retinto nervio nervio óptico niña (3 a 6 años) niña (7 a 12 años) niño níquel nitrógeno nivel inicial markankiptaña ina, jani tuytuña, tuyuña jawart'írí, arxayt'írí yuqalla wawa nikila q'upha samana qallta yatiqawi sambiai, michia nivel primario nivel secundario nivel superior no convencional mayiri tama yatiqawi payiri tama yatiqawi jach'a yatiqawi jani taqina yatita, jani uñt'ata jani uñtani, jani uñnaqani jani qhuyala suma amala yeupi meteia yeupi mokoia yeupii vate no forma no metal noble nodriza nombrar nombre nombre común nombre propio norma normalización norte noticia pachamama munawi, wakisiri munaña llanka ch'iyara anku nayra saphi, nayra anku imilla wawa sutichaña, inuqaña, uñkataña suti inasuti suti kamachi aru thakhinchawi alaya, araxa yatiya moëtaapo oitai piraitai imiarivae joköraiñomai ivipo, ivitipo poriau, tekoi poru jüasi rayi tesa rayi michia yeupi ñemboeipi llaqtachakuy paw (L), ch'usaq pillwiy jawariq purum pachamama muchuy, munakusqan muchuy jitu (L) anku ñawi anku wawa, warmi wawa p'asña wawa, qhari wawa nikil chhukwi (H) qallariy yachaqay, wawa yachachiy juk ñiqi yachaqaymanta iskay ñiqi yachaqaymanta kuraq yachachiy mana riqsisqa jeteä mana kasqan mitalnaq piaguasu allikay kuña michia ombokuakua amani (L) vae mbojee sutichay tee teepäve teete yeokuai yeporupäve arakavia ñeeräkua suti sapsi suti kikin suti kamachiy ñanchariy chincha willay 55 castellano aymara novecientos novedad, modernidad novedoso novela noveno noventa noviembre nube o catarata en los ojos nuca, cerviz núcleo escolar nudo, medio llatunka pataka mayja, machaqa nueve nueve mil nuevo numeración decimal numerador numerar numérico llatunka llatunka waranqa machaqa tunkaqa jakhu, tunkacha ch'axta jakhuña jakhuni nuwila llatunkiri llatunka tunka lapaka quyru ati tayka yatiñuta muqu, taypi, chinu guaraní chaupopa yekua piau yekua miaripöra chaua chaupa arama jesätu ätua ñemboatia kïta, mbite números naturales chau chau eta ipiauvae pakaraika yepapa mbapayeta mombapaka rabaparegua, mbapaka poka jakhu mbapaka ch'ulla jakhu mbapaka vaichoä, mbapaka ñoiruä siqiyiri jakhu, sarani jakhu mbapaka moikavirä parisa mbapaka vaicho, mbapaka ñoïru jakhunaka mbapaka ñomai reta nutrientes ch'amañchiri tembiukavi obediencia objeto objeto cultural jaysawi, ist'awi yä sarawi yä mboromboete, jätangatu mbaembae mbaembae tekoregua obligación observación observar juchaña, kamachita uñakipawi uñakipaña, uñaqaña yeokuai ñemae mae número número impar número ordinal número par qhichwa jisq'un pachak wamaqkay (L) wamaqkasqa nuwila jisq'un ñiqi jisq'un chunka aya marq'ay quyru muchu yachaywasi juñu chawpikaynin, chawpiynin jisq'un jisq'un waranqa wamaq, musuq chunkachasqa yupay phatmachiq yupay yupasqa yupay ch'ulla yupay ñiqi yupay khuska yupay, kinti yupay (L) natural yupay, kasqa yupay kallpachaq O 56 juñikuy ima, upjitu kawsay ima, kawsay upjitu kamachisqa kay, kamay qhawakipay qhawakipay castellano ocaso ochenta ocho ocho mil ochocientos octava parte de un entero octavo octógono octubre oeste (occidente) oficial oficio ofrecer, presentar ofrenda ola ollero, alfarero ombligo omoplato, paletilla once ondulado ondulado onomatopeya onza opción operación operación aritmética operador opinar aymara inti jalanta, inti manta kimsaqallqu tunka kimsaqallqu kimsaqallqu waranqa kimsaqallqu pataka kimsaqallquru jaljatana mayapa, khusmu kimsaqallquri kinsaqallqu ajanu taypi sata inti jalanta lurawi churaña, uñacht'ayaña, luq'aña waxt'a uxi ulliru, sañuchiri püpu (kururu) qhalamachi, qhara tunka mayani chhurkhu, sink'u millk'u millk'u yatipayata unsa thakhini, chhijllaña lurawi, thayllawi, jikikiptawi jakhu thayllawi arst'aña opinión arst'awi oponerse oración oración admirativa janiwa saña amuyu musphkaya amuyu oración afirmativa jisa amuyu guaraní qhichwa intip muyuchiynin (L) juripa pusaq chunka juri pusaq juri eta pusaq waranqa juripopa pusaq pachak jurisäa, metei vaegui juri khutmu, pusaqmanta juknin, khusmu (L) juria pusaq ñiqi juriike pusaq chiru arakuvo pawqar wara kuaraikea kunti uphisiyal mbaapo, rembiapo, kuatia kamayuq, uphisiyu mee saqumay mbota kërei yapepo yapoa purüa yigua pëka pañandepo metei ñapeave ñapeñape mbaeriapu, mbaeñee vevii puere yeyapo quriku, arpay machapu raqchi pupu (L) kharmin, qarmin chunka jukniyuq chhurkhu q'inqu rupyay unsa chikllay upirasiuwn, ruwana yeyapo papakaregua yupay ruwana mbaemboguataa, retekitïa upirarur, t'uqpina ñeemoe umanchakuy, yuvaychakuy iñeenduka umanchakuy, yuyaychakuy oporopia ñiqay ñeengeti rimay, yuyay ñeengeti miakañiregua, ayawyaq rimay, ayawya piakañi ñeengeti yuyay ñeengetiti moañeteregua, ariniq rimay, arinchaq moañete ñeengeti rimay, sut'in yuyay 57 castellano aymara oración compuesta jaqthapita amuyu oración coordinada arkasiri amuyu oración dubitativa ina amuyu oración enumerativa oración interrogativa jakhthapiwi amuyu jiskht'a amuyu oración negativa janicha amuyu oración principal aya amuyu oración simple jasa amuyu oración subordinada yapxatata amuyu oral orden (de comparación) orden (de valor posicional) ordenar (poner en orden) organismo organización organización política arsuta kikipawi siqi chani siqi organización social organizar órgano siqichaña janchi p'achi wakichawi, tantachawi amuyu irpta wakichawi (tantachawi) jaqi tamachawi wakichaña p'achi, manqha p'achi órgano genital de la mujer órgano genital del hombre Oriente (Este) origen chinqi allu inti jalsu qallta, uñsta original originario originario del lugar orina oro ortografía markani markani yaq'a, chhuxu quri, chuqi chiqa qillqa 58 guaraní qhichwa yuyaysapa rimay, rimayrara, yuyayrara t'inchichiq rimay, tinkichiqyuyay ñeengetiri ndaikuairegua, tunkiq rimay, tunkiq ndaikua ñeengeti yuyay yupariq rimay ñengetiti maranduregua, tapuq rimay, tapuq yuyay marandu ñeengeti ñeengetiti aniregua, ani mana niq rimay, mana niq ñeengeti yuyay ñeengeti tenondegua, yariq rimay, yariq yuyay tenode ñeengeti sapa rimay, sapalla rimay, yuyaylla yuyay q'imiriq rimay, q'imiriq yuyay yurupegua rimarisqa moikavirä chimpapuray ñiqi tendaepi sinru ñiqi moikavi retekove ijekomboati ñiqichay wakipawa (H), kawsaq wakichiy pulitika wakichiy, juñichiy wakichiy ñomboatiati reta pawachaku (H) oñombojendati wakichiy mbaeapokavi ukhunchikpi kaq, runa phatma, urwanu kuña imbaeapokavi rakha kuimbae jembiporuaekavi ullu Kuaraioëa Anti yipi qallariy, chawchu, qurichawchu jaeete paqariq ñandeetevae chawchu, yuriqi chawchu kuaru jisp'ay korepotiyu quri kuatiarupia chiqan qillqay, allin castellano aymara guaraní qhichwa qillqay, qillqa ñanchariy Uru Uru jukumari (L) jawaka pacha, jawakay mit'a quriy, juñikuy ch'uytu ch'uytu warmi muju Oruro oso otoño Uru uru jukumari wañjta pacha Oruro oso piruara otorgar ovalado, elíptico, ovoideo ovario óvulo churaña ch'uytu chinqi kanwa, wiqhira oxidado (carcomido) oxígeno saruta llumpaqa samana mee yapuakaviä membira vae jiru mbaeraï oñemoñangatu vae, membira oyeapo vae yukiri mullphasqa, q'illayaka pitu chhuju (H) P pabellón de la oreja padrastro, cutícula padre nuestro pagar (en dinero) página país paisaje palabra, idioma, lengua palma de la mano palmito paloma color pardo rojizo páncreas jinchu pantalón pantomima kalsuna, pantaluna pantorrilla papa papel papelógrafo paquidermo amazónico par t'usu ch'uqi laphi, jana jach'a jana anta parisa Awkisa phuqhaña, payllaña jana suyu aru quta juruk'ura, qhurukutu ch'iyanqhara, ch'akhara nambi pivera poapeipi Ckeru Tüpa, Ñanderu mboepi päu tëtaguasu lluthu, llut'u ch'illpi yayayku jurkay, junt'ay, qupuy raphi, lasq'a, last'a suyu paysaji ñee simi ñandepo mbite maki t'aqlla karandaimi witunkuy (H) guira kaaka jurk'uta (L) peregue piare öi vae, k'ara k'ara, qhuchu, piapere k'ayrapin timbio wara, kalsuna ñemongeta ipopeño oyapo k'usilluykachay vae ñeandaguiräi ch'upa, t'usu (L) chure papa tupapire raphi mbeukapireguasu jatun raphi awara, anta yuvake k'inti (L) 59 castellano par de cosas iguales (guantes) paralelismo paralelo paralelogramo parálisis pararrayos parasitismo parásito parcela parear pareja, par paréntesis pariente aymara parisa paya kuti payachi, jikiwisa payachi qawaya, jikisqawaya illapa katuri po riru yuvake tinki oyovai, oyoike, oyovake yiyoike chimpapuraq siqichasqa paralilu llupunka rete omii mbae vae amatiririrupia manq'aqiri, chamsuri laq'u qallpa payachaña, jikisiña payacha, panicha jist'aqa wila masi, yuwani koorai moñoirü ñoirü parpadeo, guiño ch' irmi párpado layra lip'ichi, nayra lip'ichi jark'a uraqi qillqa t'aqa tesapire, tesakupe, ropearenda kaaipo parque, reserva forestal párrafo tëtara tesa ñeaï ñeengetiti parte parte del altiplano parte del poncho parte, capítulo participación popular participar partícula t'aqa mayatuqi suni mankhalli t'aqa mantaña t'una, sik'achjata, ch'imi jaimiasigue partir (dependiendo de qué) partir en dos párvulo, criatura pasado pasto patrón patrón (en matemática) jaljaña mbovo patrón, molde thakhincha 60 payaru jaljaña asu waruru, nayra pastu, chuxlla patruna kikpa sara qhichwa guaraní jai ivitiipe jai jai ñemoinge päve michia oikoikoiñovae oasamavae kapii pätorou ñemboavaiapoa, papakaregua ñuk'u illapa jap'iq qhasi uquy (S) qhasi uquq (S) sayaña, k'utmu pituchay pitu wichq'aq tuyru yawar masi (L), yawar ayllu masi k'imlla (L) llipi, ñawi qara jark'asqa chiqan rimay qutu, rimay wachu, ñiya phatma, ch'iqta suni khallu phatma minkakuy, runap kariynin kariy partikula, asnin, k'atacha (H) phatmay, ch'qtay, rak'iy khuskanchay, khallunchay warma yallisqa, wayma kiwa (L) kikincha castellano pauta paz pececillo muy pequeño pecho pechuga pecuario pedagogía pedagogo pedazo pegamento pelar peligro pelos de la barba, vello pene península pensar pentágono pentagrama penumbra pequeña paloma (de tierra alta) pequeño percepción percibir perdón perfecto perfil perforación perforista perfume, aroma, fragancia pergamino periferia perímetro periódico periódico mural periodo peritoneo perpendicular perpendicularidad aymara sumankawi ispi kaka kaka uywanakata yatisara yati kamani t'aqa lip'iyaña sillp'iña chiji chhunkha, sunkha allu churu amuyt'aña, lup'iña phisqha ajanu kirki qillqa ch'amaka, chhujchha kullku, kullkuta jisk'a amuyata amuyaña, uñjaña pampachaña yäni, suma q'asa uñta, q'isu uñta p'iyanchawi p'iyiri q'apha thiya muyta jana yatiyawi yatiyawi jan qillqa pacha llikawira sayxata chiqa sayachi siqi guaraní ñemoangaechaka tekokïi pikirai pitia pitia mboerupiaregua mboerupia jai mboyaka pomo avo mbaekiye tendiva pora täkuai piamongeta pandepoike mongoi ikuatia pitumimbi guirarairoi rupigua qhichwa silwisa (H) qhasi qhispi ch'iñi challwa, qhisi (L) qhasqu qawa, quqan uywasqa yachachiykamay yachachiykamayuq asnin, kallpi kaskachina phiskuy, q'aray maqllu, chhiki (H) sapra ullu tinkisqa tara yuyay, llup'iy phichqa chiru takiy qillqa arpha, janra (L) kitu (L) michi juch'uy musyay ñeandu yuyaqayay, musyay ñeiro pampachay jupi munay munaylla jovaike, yupavo k'utupa yeyoo jut'uy yooapo jutk'uq pichekavi kuntu (L) qara qiilqa mombiri jawkay jañekenda muyuynin ñeejeroata mit'awa, kamar qillqa moeräkuauka pirqa mit'awa ñavoñavo mit'a, punta membiriruroo iarambogua akarqana, llikawira (L) oyasimbi sayaq, chiqan sayaq oyasimbivae sayaq siqichasqa 61 castellano aymara guaraní perseverar, afirmarse persona persona gramatical persona muy alta personaje pertenecer pertenencia pertinente pesadilla pesar pesas pesas (del marco) imaña, thurt'aña jaqi aru jaqi jach'a tansa arsuri, luriri wakt'aña wakt'awi vvakisiri wati samka, takiyasiña waytasa tupuña achupalla peso pestaña jathi phichhu poi vae ropea pezón petróleo ñuñu qhuyala lluxllu, ch'iyara quri sillu kambiïti itane, itakira irpa, chhiwchhi chhuru, suru julli kayu ndeirai ïti ämbeu qala q'atawi ita itasii ita yeaika ita ipe poï chani qala lip'ichi mankhalli itaepi pire sayacha guirakambi piña yiguapoa pïsa guira iki jeikeitï pezuña picapedrero pichón pico pie de foto piedra piedra caliza piedra pizarra piedra plana y poco gruesa piedra preciosa piel pierna de la manta pieza teatral pilar, columna piña, enana pintura pinza piojo de las aves pirámide 62 llimp'i itha wamp'ara tëtaipo puku, pukuyevae miaria pegua tekoiregua jupi kërase poijäaka mimba ïpisä, ñita qhichwa takyay runa ñiqichiq runa, rima runa chhikan karay, jatun karay rimaq, rimaq runa chayaqiy kanan atimusquy (L) llasay, aysay llasana, aysana achupalla, warkhunakuna (H) llasa pullurki, tijlla (L), qhichipra, hipikyaq (H) Ilutu (L) yanaquri phapa (L) rumi ch'iquq irpa (L) t'apsa (L) chhuru (H) jutup chakin, phutup chakin rumi iskurumi (L) ch'alla (L) kankalla (L) umiña qara khallu aranway (L) saywa awaranku, achupalla (L) llimp'iña sik'ina itha (L) wamp'ar castellano pirámide pentagonal pirámide rectangular piscina piso alto de la casa piso ecológico pisotear, hollar, patullar pizarrón placenta plan, programa plancha planeta planificar plano plano (construcción) plano cartesiano planta planta beneficadora plantar plantear plasma platero platino plaza plegar pliegue aymara guaraní phisqha ajanuni wamp'ara toroketi pandepoa sayt'u wamp'ara toroketi pipuku pisina pisina tëta yuarambo ivate qiñi uraqpacha, taqichiqa uraqi takinuqaña opiropiro jese pirqaqillqaña kuatiaka, yeaika uthapi wakichawi palancha amtanuqaña, wakiyaña pallalla, pampa, tupu jamuqa, p'alta tupu jamuqa ayru, ali aski ali ayruña amta uchaña isilla qullqi liqiri qullqiwt'a palaza, kancha q'imphiña sip'u, q'imphi plomada uypaychu plomo malla, uqi, titi plural pluralizador plurilingüe pluviómetro poblador poco poder walja waljaptayiri walja aruni, arurara jallu tupu markachiri wallkha, juk'a atiña yaupa yupavo moätaka yasitata guasu mboyupavo ivimojäanga, ipe, ivipe oapo moanga tupapirepe iviyeai tupapirepe kaaroki temiti ñemoikaviapoa ñoti ñeechauka tuguisäka korepoptivera meea okavite mboyea ñemboya yeapa, peraso tuichakatu vae mbae moangaka poi vae joviavatï, iero poikatu vae, titi jetavae mbotuichaka ñeeyoaviavi amajäaka ñemoeta katu mbovi mbaepuere qhichwa phichqa uyayuq wamp'ar sayt'u wamp'ar armakuna marqa ñawray pacha t'ustiy, t'ustuy, tharmiy (L) pirqa qillqana, sayt'u qillqana llapllawa, thami (L) wakichiy, wakichi liusk'a last'a sinku teqsi (H) wakichiy p'alltacha wasi p'alltacha kartisiyanu p'alltacha mallki llimphuchana wasi mallkiy yawñapay (H) isilla, isillu (L) yasapa (L), qullqi takaq qullqiywa kancha sip'uy sip'u juypa, juypaychi (L), wipachi titi achkha, tawkaq achkhayachiq achkha simi, simirara paray tupuna llaqtachakuq pisi atiy 63 castellano poema polen poleo (hierba) policía poliedro polígono polígono regular polilla poliomielitis política aymara chapara aru, chapara, jarawi sisa muña pallapalla uñaqrara, ajanara qawayrara kikpa qawayrara ñeepöra arawi ivotiraï poreo sundaro jeta yovaike jeike jeike yovake thutha kupii ñekuäkuei sisa muña pulisiya uyarara chirurara chiqan chirurara, kikin chirurara thuta suchu unquy, chhuchunka pulitika porcentaje amuyu irpta, marka irptawi aru irptawi pulitiku tunkachnuqata, tukata tunkata uchaña yapist'asiña Püpu patakata, patakata qhawqha sapapatakata poro porta lotas portada portero poseer posesión posibilidades posible, pudiera ser janchi samawi laphillanaka imaña panka uñaqa punkukamani utjiriniña utt'awi atiña, inasa inasa posición positivo posponer poste, columna postre potencia potenciación potenciar utjawi kupi qhipht'ayaña política lingüística político poner de diez en diez ponerse la faja Poopó por ciento 64 qhichwa guaraní wayta miraya wayta mirawi jakhu wayta mirayaña, pañandepo ndepo pei simikamay kamachiy pulitiku chunkachay tumbikuakua, eñeombikua chumpillikuy Pöpoö Puwpu (-ninchisqa) popaka poro mbeukapireriru ökeangarekoa guiramoi yave, ipueretandipo añetetë, jaekavi tembiuapi mbapuereguasu moñemoñavae mbaepuereka pachakp'iti, sapa pachakmanta puru raphicha jallch'ana p'anqap uyan punkukamayuq jat'alliy jat'alli atikuy, atisqan, atikusqan iki (L) tiyakuynin, tiyaynin sullull (H) qhipanchay tawna, tuni mikhuy yapa putinsiya, mirakipay putinsiyasiwun purinsiyay, mirakipachiy castellano aymara guaraní qhichwa predecir predicado prefecto ch'amañchaña P'utuqsi yant'aña, luraña waylla pampa chani chiqa awyayala pacha, suyu pacha arjaña aruchiri t'aqa, aruchirtuqi marka kamachi preferencia prefijo pregunta abierta pregunta cerrada prejuicios munata saphi nayrt'iri jist'arata jikht'a jist'antata jiskht'a phinq'a premiar premio (objeto) premio en animal premio, presea preparación presentar preservar presidente lakachaña t'inkhawi lakama lakama, t'inkha wakichawi uñt'ayaña, irpjataña waqaychaña marka irpiri pretender hacer pretérito prever previsor, prudente, reflexivo prima primavera luraña yant'aña jaya, nayra nayra amtaña amuyt'iri t'inkay, pini wakichiy, wakichina yechaka saqumay yepi unaychachiy, musiy mburuvicha, tenondegua, suyu kamachiq, ruvicha suyukamayuq yayapotatëi ruwananay oasavae llallisqa, wayma (L) aikuavoi t'ituy yepouka jamut'aq (L) kullaka phanqhara pacha pikii, rike potiara primer ciclo primera fase de la Luna primera lengua mayiri sarta yatiqawi wawa phaxsi mayiri aru ñemboeapia meteia yasipiau ñee meteia Potosí practicar pradera precio, valor preciso precolonial primera menstruación de Potosi moaimbe repi jaeramokaviete mombeuvoi moeräkua, jeigue mboroaiu, mboromboete jaipi marandu oyepea marandu ñeokenda ñemboavaika, ñerokomegua mbopota mbae mbota omoimba mbota ñemondia P'utuqsi yachapay, ruwarayay waylla chanin junt'alla, pachallan kuluniya ñawpaqi umilliy, umulliy (L/H) rimasqa, imasqa llaqta kamachiq, jatun llaqtakamayuq astawan munasqa ñawpaqiq kichasqa tapuy wisq'asqa tapuy p'inqakuy t'inkachay, t'inkay t'inka sispa ñañay, sispa pana pawqar pacha pawqar wara juk yachaqay muyu ch'isi killa (L) juk ñiqi simi, juk ñiqi qallu k'iku (L) 65 castellano la mujer primero (orden) primo primo hermano de la mujer primo hermano del varón principal principio principio físico priorizar prisma prisma hexagonal prisma pentagonal prisma rectangular probabilidad probar probar los alimentos probar, intentar problema procedencia procedimiento procesar procesión proceso procesos tecnológicos procesos vitales procrear producción producción agrícola producir producir cerámica producto producto (de la multiplicación) profundidad profundizar 66 aymara nayriri jila meteia rivi, rikei kuña ikivi mbia tivi aniramo tikei aya, nayriri amta, qalta yipi nayrt'aña pirwa ñemotenonde toroke yant'akipa, inacha ukhama yant'aña, mallt'aña, malliña mallt'aña yant'aña pixtu, chiji jutata, saraparjama, saranta sarachaña antachawi thakhi, sara lurawi sara jakawi sarta wawachkipasiña puquwi yapu puquwi puquyaña, uñstayaña sañuchaña utjayata, tukuyata, jiksuta, achu mirata mik'aya mik'aya yatxataña qhichwa guaraní porova juk ñiqi sispañaña, sispawawqi (L), sispa wawqi sispa tura sispa wawaqi yari kamay, tiqsi, qallariy phisiku kamay ñawpaqchay (H) qullqa suqta uyayuq qullqa, suqta chirurara qullqa phichqa uyayuq qullqa sayt'u qullqa yanaykachay, yanaychay yanay (L) ñemoña mbaaguiye koo mbaguiye apo oñaeuapo mbaaguiye malliy yanay, yant'a ch'ampay paqariy, yuriy ruwaynin thatkichay ayma (L) thatkichay ruwapayasqa thatkichay kawsay thatkichay yumay puquy, puquchiy chakra puquy puquchiy sañuchay puqusqa, lluqsisqan moñaoë mirasqa tipigue mbotipi t'uqu t'uquchay, ukhunchay mboavai ketigua popisimomoe, apopi guata ñesiroapoka yeapo castellano aymara programa programa de radio promesa prometer wakichawi qillqa raryu wakichawi aru chura aru churaña yupavo apopegua ñeemoaika yupavo kuavëe guirokuavëe pronombre pronombre excluyente pronombre inclusivo pronombre interrogativo pronóstico pronóstico, conjetura propaganda propiedad (matemática) propiedad asociativa propiedad conmutativa propiedades proponer proponer ideas sutilanti yaqhachjiri suti lanti mayachthapiri suti lanti jiskht'a sutilanti nayrt'a arjaña, lumasaña yatiyaña yäpa wakiwi yäpa jaqukipawi yapa yapa amtaña, amta uchaña amuyu uchaña teepoepi proponer, seducir proporcional amta uchaña, munapayaña ñono aikuauka kikpa sara ñemoindaivi propósito munjaña, munawi mbaepiti propósito, desear propuesta próstata proteger proteína provincia proyección proyecto proyecto educativo proyectos educativos de red prueba púber pubertad munawi amta uchaña inkurya tuwaña, jark'aña ch'amanchiri jisk'a suyu oyeapotavae yechauka tapiaräi mbaerasi epi poroteina tëtami yupavo apopegua yupavo yupavo ñemboepegua publicación amta wakichawi yaticha wakichawi yant'a q'axu q'axutta, q'axuwi, janchi mayjt'a qhanstayawi guaraní tepoepi marandupegua mombeuka tekoi tekoi ñemboati tekoi yopoepi tekoñomai guirokuavëe oñemee ñee qhichwa wakichiy qillqa wayra simi wakichiy siminisqa siminiy, simiwanniy, kamapayay suti ranti t'aqaq sutiranti tantaq sutiranti tapuq suti ranti raki watuy waqch'a lliplli tairusu kapuynin, tiyapuynin munanayachiy, munachiy yuyaychariy, yuyaychachiy munanayachiy kikinchasqa, tinkupuray, kikinpuray munanayachiy, munanayachi munay, munanayay munanayasqa p'uruta (H) jark'ay kallpachaq, khutullpa (H) jatun ayllu rirpuy wakichiy yachachiy wakichiy yachachiy wakichiymanta llika (malliy), yant'a wamra warmakay ñemoeräkua uyaycha 67 castellano publicar pueblo pueblo originario puente pulgar pulmón pulsar, latir pulso, latido pulverización puna alta puna baja puna plana puna semi árida puñado puño punta punto punto aparte punto final punto seguido punto suspensivo punto y coma puntos cardinales puntuación pupila aymara qhanstayaña, uñstayaña marka chaka tayka luk'ana chuyma t'ijuña t'iju t'urmiwi, llamp'uchaña pata puna manqha puna, aynacha puna pampa puna tumpa q'ara suni jich'i, jach'i ampara muruq'u ari ch'aqa yaqhtaya ch'aqa tukuya ch'aqa arktaya ch'aqa suyt'a ch'aqa ch'aqani samachimpu pacha wikuchawi ch'aqachawi guaraní qhichwa oñemoeräkuata, moeräkua tëta tëtaiguaiño reta mboesaaka, sakaa poaka guäsu piapïta, piavevii yeavikinduka onduku mbaeñemoatäti, yoso ivitivate ivituivi uyaychay llaqta chawachu llaqta chaka mama ruk'ana surq'an, phusan sirk'a t'iktiy (H) sirk'a t'iktiy jallp'achay pata puna ura puna ivituipe pampa puna purum puna japt'a (L) chukmi (L) ñawpi, phintu ch'iku phinkiq ch'iku tukuq ch'iku qhatiq ch'iku allqaq ch'iku samana ch'iku intip purinan ch'ikukuna ñawilla, ñawinlla poagua puriëte itï kïta kïta mondoo kïtaapi kïta aikue kïta yoaikue kïta jare guairai aramae mokïtaregua jesaï Q quebracho quebrado querer hacer querer hacer querer y no querer queso queñua quijada, mandíbula 68 qina qina pachjta, jaljta, p'akjata luraña munaña lurayaña munaña muna muna kisu, millk'i tika qiñwa tiranqu urundei pisäa aipota ayapo ikirei ombaapo apo vae aipota jare aipotaä kesu tañika q'acha q'acha phatma, ch'iqta ruwanayay ruwanayachiy munaykachay kisu qiñwa k'aki (L) castellano inferior quince quincena quinientos quintal quintal métrico quinto (orden) quinua criolla quinua negra, picante quinua real quitar el exceso de sal quitar las colas de la papa aymara tunka phisqhani paya simana phisqha pataka kintala kintala chiqta phisqhiri juyra, jupha ajara jupha guaraní pañandepo pandepo pandepoti pandepopopa poikatu etañejäata piyovake, poikatu ñeejäata pandepoa kinua jüuvae aguiye emboembochirai qhichwa chunka phichqayuq chunka phichqachaw phichqa pachak kintal thatki kintal phichqa ñiqi murmu ayara jatun kinuwa kachinnay (L) k'iklay R racimo racional radio radio (geometría) radio emisora wayu räsimo raryu ñeerenduka raryu uta ñeemoaika raíz raíz verbal saphi aruchiri saphi ivira rapo, ñeeripi ñeeapo ipi rama de la totora rama, gajo de árbol rana rana que deja de ser renacuajo raquítico raya rayar rayo solar rayuela razón razón (en matemática) tucura lawa p'allqa pinkalrulti totora jakä ivira rakä pïte pïte juguai osoguema larpha sich'i, siqi siqiña lupi thunkhuña chikachiri, chikachasiwi amuyu ipiru yaete vae yeai mboyeai kuarairasi ñeekavi kintu (L) yuyaywan, unanchakuspa wayrasimi illwa wayra simi wasi, chaski wasi pichi, saphi, t'iksi rimachiq saphi, imachiq saphi mukmu k'allma (L) k'ayra ch'iklla (L) siqi siqiy intip wach'in (L) thunkuna yuyay tupupura 69 castellano aymara guaraní razonar, discurrir reacción rebaño, hato, sociedad rebelarse lup'iña, k'utisiña thuqhtaña, kutjataña tama sayt'asiña, awqaña ñemongetapo mbaeapo, arasi tëta ñemopüa, ñemboarasi rebelde receta rechazar rechinar recibir reciclar recio, consistente recipiente de calabaza grande reciprocidad recocer recomendación reconocer reconocimiento de lo propio recopilado recopilar recreativo recta recta numérica recta paralela rectángulo recuento aynisiri phayaña qillqa jark'aña k'iruqiña, kirjuña katuqaña kutikipaña ancha mathi ñemboarasi mbaekuatia temimore omombo ipu oyapo pisi ombosiriveye tätayae vae iaguasu recuperar la salud recuperar lo perdido recurso recurso natural recurso natural no renovable qhichwa khuskuy (L), jamut'anay riyaqsiwn, kutinray tama awqanchanay, (L) awqanchakuy ankalli wayk'una qillqa jat'ay, quisachay k'irniy (L) chaskiy kutichisqa anaq, sinchi anqara (L) ayni tekoyopoepi ch'ukukipaña omboviviye iwxawi ñeemboeta unñt'aña, uñt'suña, yatiña jiwaspachpa uñt'asiña ayni chitay k'amiy riqsikapuy riqsikapuynin apthapita thaqhthapiña, tantthapiña anatawi chiqa jakhu siqi payachi chiqa sayt'u, wiskhalla wakhthapiwi ñeekuatiamboati monoo ñandeviaka simbi mbapave yesimbi yoike simbi reta pipuku oipapaye pallasqa thallmay kusikuy chiqan yupay chiqan chiqan siqi, paralilu sayt'u yupakipay jakaraña lankaña utjiri pachamamana utjiri jani puquyaña utjiri tekove mboekovia kañi mboekovia recurso natural renovable puquyaña utjirinaka red qäna red geométrica salta sara ivipo oikoveyevae alliyarkupuy tarikapuy kaq pachamamapi kaq pachamamapi mana kutiriq kaq, mana kawsariq pachamamapi kutiriq kaq llika, siru, kullancha tupusqa llika, tupusqa siru, tupusqa kullancha 70 iviporegua ivipo okañiteivae castellano redención redondear a una cifra redondear como bola redondear como rueda redondear un objeto redondo redondo como aro redondo como bola redondo como tabla redondo macizo redondo que rueda reducir reenamorar reescritura referencias refinación refinar metales refinería reflexión reflexión lingüística reflexionar refonemizar al quechua aymara qhispiwi phuqhacht'aña muruq'uchaña muyuchaña muruq'uchaña, muyuptayaña muruq'u muyu, taniya muruq'u muyu taniya juk'aptayaña munakipaña qillqakipaña uñt'awi ch'uwanchawi qhuyala chuwanchaña, ch'uwachaña chuwanchawi uta guaraní oyepotayevi mboapua mbaeñemboapua, mboapua apua apuañivi, yapua yapuavora ivirapuarami yapua ikuperäiräi vae yapua otokororo vae puemomi oyopota piauye oikuatiaye mbeukaa moikaviyevi iero moikavi moikaviapoa piamongeta ñepiamongeta ñeeregua ñepiamongeta Reforma Educativa refracción del calor refrigerio, refresco regalar región regir amuytatawi aruta amuytataña amuytataña aruptayaña, aymaraptayaña Yatichawi Mayjt'awi warankiña akulli waxt'aña suyu apnaqaña, arktaña registro de firmas de conformidad rixt'ataru iyawsawi, iyawsawinaka registro pedagógico regla chaninchaña panka chiqachiri, kamachi siu reta iguapika, teguapika yovake tee guapika mbarakuapika simbika regla (norma) kamachi mosimbika Ñemboe Poepipiau tree mee iviapi jeseiño qhichwa qhispichiku (H) muyuykuchiy rumpuchay tinkullpachiy, sinkuchay sinkuchay (H), muyuyachiy, muyuychay ruyru (L) tinkullpa (H), sinku, ruyru rumpu (H), muruq'u muyu quru rumpu (H) sinku (H) taksayachiy, juch'uyachiy munakipay qillqakipay llimphuyachiy ch'uyayachiy, llimphuyachiy lliphuchay wasi, riphiniriya jamut'ay, t'ukuy runasimikamay jamut'ay jamut'ay, t'ukuriy simiyachiy, qhichwayachiy Musuq Yachachiy q'inquy (L) chakipa (L) qurichay suyu, kiti chiqanyachiy (H), ñancharichiy raqhaypa jayñiynin, raqhaymanra jayñiy qillqa yachaqaypa willaynin chiqanchana, chiqan siqina kamachi 71 castellano reglamento regular (se da repetidamente) regularidad regularidad (patrón) reino reino animal reino mineral relación relación sexual relacionar relaciones interpersonales relato relator releer relevante relieve religión religión católica religioso reloj remolino de agua remolino de viento remover el agua dentro de un recipiente renacuajo de la rana renacuajo del sapo renovarse reparar repetir replantar represa representación representante representar reproducción reproducir reproducirse reptiles 72 aymara guaraní qhichwa kamachi kutikipaña, chiqachaña mbosimbikapoa kamasqa ñemoikavi, jaekaviävemi kutinchaq kikpa sara, kikipa muyu kiki sara masi, qutu uywa qutu qhuyala qutu jaqthapiwi anisiña jaqthapiña, jikisthapiña kuttaña, kutikipaña jawart'a arst'iri, jawart'iri ullikipaña wakiskiri ch'utu apu sara católico apu sara apu kamani uruchinu mulluq'u tutuka qaywiña yeviyevi, ñepäupäu yeviyevi mborokuaia mimba regua mbae vera renda moñoirü meno moñoirü, ñemoñoirü tëta ipo iñemoñoirü miariapo imiarivae mongetaye mboivate uqhulli tüparegua itüpapota arajaika iyere küsumiruü emokana i samikörorë pite samikörore machaqaptaña, mayjt'aña ipoepika askichaña moikavi kutxataña, kuttaña yevi ayrukipaña temiti yerosiri qutachata, jark'ata inookä, mbaeñovatuka uñacht'ayawi, lantiwi ñemboekovia lanti mboekovia uñacht'ayaña, lantiña mojäanga, kovia miraña oñemoña mirayaña omoñemoña mirasiña ñemoña asirunaka kutikipaynin kutipapuy, kutipapu qutu uywa qutu miniral qutu, jallp'a yaku tinkunayay lluq'anakuy, yumanakuy tinkunayachiy, tinkuchiy masipuranakuy jawariy jawariq ñawikipay, ñawiykachay riliwanti pampan iñiy katulika iñiy iñisqa inti watana muyuq yaku (H), t'uyur muyuq wayra (H), antay qhulluqayay jullki (L) jullqi (L) juq'uyllu musuqyay allinchay kutipachiy, kutikipay mallkikipay apaqa (L) rantichay ranti rantichay miray mirachiy, achkhayachiy mirariy katarikuna castellano republicano reseco, resquebrajado residuo resina resina o goma del árbol resistencia resistir, forcejear resolver respetable respeto respiración respirar respirar anhelosamente responder responsabilidad resta, sustracción restar resultado resumen de aprendizajes resumen resumen de los aprendizajes del año de extensión resumen de los aprendizajes por gestión resumir retardar retener en la mano, poseer retener en la memoria retorno del tiempo retostar en aceite o manteca revisar, mejorar revista rezar rezar, rogar, solicitar rezongar, resistirse al aymara q'ara pacha chajata jilt'a, puchu kawchu, kawchu urna, quqa jacha ch'amt'aña, thurkataña ati jani ati ch'amt'aña askichaña yäni yäqawi samaqiwi samaqiña samaqiña kutiyaña, jaysaña aski luraña, yäni jakhuqawi jakhuqaña jakhsuta, apsuta guaraní tëtaguasuigua otini jembire yaisi ivira yaisi ngoma pïrata oiräro mbokavi mboeteka mboete pitu pitumoe ayeapëa ipitu omoe vae mboyevi tembiokuai reta ñepïro pïro oëgue qhichwa ripuwlikanu phara (L) puchukay, puchu ch'illi sach'ap wiq'in, sach'ap waqaynin ch'urki, churki ch'urkiy, ch'urkiyakuy ch'uyanchay, llalliway yupaychasqa yupaychay samay samay arqhiy (L) kutichiy kamachakuy (H) qhichuqay qhichuqay llachiwa, llalliwa, lluqsisqan yachaqaypa pisi qillqan pisiyachiy, pisi qillqa watapi qhipakuq yachaqaypa pisi qillqan juk'aptaya atürika ñemboe äturika juk'aptayaña qhiphartaña, jithiqaña katuña p'iqiru katuña pachakuti jarwiña äturika ñemboe arasa pegua momichi oñembotaikue ipope omombita ñakañia arayeviyevi eimbe räri mbaekirape watapi yachaqaypa pisi qillqan pisiyachiy unachiy jat'alliy (L) jat'alliy (L) pachakuti ch'alachiy uñakipaña riwista mayisiña maeye ñeeriruka resa mayisiña kamachitaki thalu moñera mborokuai moatei alliykachay riwista much'ay, ituway (H), juyaliiy juyañiy, mañakuy ayñiy (L) 73 castellano mandato riada, avenida rima rincón rincón de aprendizaje rincón de libros riñón Rio Madre de Dios rito aymara lluxllu rima k'uchu yatiqaña k'uchu panka k'uchu mayru, maymuru luqta, ritual para poner nombre robusto roca roca ígnea roca sedimentaria rodar diversos objeto romana rombo ropita rotación de cultivos lankhu, lunqhu qarqa, chhankha patita qarqa qhura qala qurumiña, purpuña rumana p'uyu isilla manta, aynuqa rótula qunqura rubí rueda ruiseñor aborigen rumiar phiraru, muyu, taniya, tuyu guaraní qhichwa iporu mbae omosimbi vae lluklla rima okipi k'allka, juk'i, k'uchu (L) mboekuakuarenda, yachaqay k'uchu arakuapisirenda ñeeriru ikipi p'anqa k'uchu pirikïtii wasa ruru, ruru iäka guasu tüpaichi Amarumayu (L) tekomboete jayway, saqumay, lluqta (AY) tekomboete mongarai unuchachiq pegua ikira vae qhalli ivamira qaqa itapeaku ita tikuingatu vae mbae yeapayere tuliy romana rumana, rumanilla, aysana pikemi p'uytu temimonderai p'achacha maetimbarague, temiti chakra muyuy, aynuqa yepoepi tavakäguerai itakipe phuchka tullu, qunqur piruru puka umiña yapua, pua phiruru, tinkullpa khanuña, manq'akipaña mboyevi ch'iqullu (L) kutipakuy (L), khatuy sawaru, kurmuru yatiña yatiri llimp'i jayunchaña arapi arakua arakua iya yuki pïta ñemboembochi k'uychichaw yachay yachaq, jamawt'a llimp'i kachinchay S sábado saber, conocimiento sabio sal de mercurio salar 74 castellano aymara guaraní salar, mina de sal salario sales minerales saliva salitre saltamontes salud salvación, redención sanción sangrar sangre seca sarampión saturno (planeta) sector secuencia jayu quta, jayu qhuya paylla qhuyala jayunchanaka llawsa, thusunqaya qullpa rich'i rich'i, t'iju t'iju k'umara, jakawi qhispiyawi juchachawi, wanichawi sirkaña ch'ari sarampiya yuki renda mbaravikiepi tembiukavi rete pegua tendiayi vakaigua tuku tekoröisa ñemboasa katïngo rugui tugui tini mbirua chiqa, tuqi arktawi jokopegua, jokotigua youpiepie secuencia cronológica pacha sartawi secuencia didáctica yatichawi arktawi secuenciado arktasiri sedimentación segmento seguimiento segunda lengua ch'uwt'awi p'achi, chimputa sich'i arktawi payiri aru mondikui katu segundo (ordinal) segundo (tiempo) segundo ciclo seguridad social seguridad, firmeza seis seis mil seiscientos sello selva semana payiri ch'ipxta payiri sarta yatiqawi mokoia arajaimiasi ñemboeapiapi mokoia angarekoa añetete, jupi ova ova eta ovapopa guapika kaaguasu kuarasiti semántica aru amuyt'a takya suxta suxta waranqa suxta pataka ñit'i ch'umi, quqaquqa simana guataka ñemboe youpiepie ñee mokoia qhichwa kachi chakra (L) salariw qhuya kachi (H) t'uqay qullpa, suk'a ch'ariña, t'isku (L) allillakay qhispichiy wanay sirk'ay ch'ari (L) jatun muru unquy jawcha (L) siktur qhatikipay, qhatiyachiy, qhipan qhipan qhatikipay pacha, qhatiyachiy pacha yachachiy qhatikipay qhatiyachisqa, qhatikipasqa tiyaykuy k'uqmu (-) qhatiy, qhatipay iskay ñiqi simi, iskay ñiqi qallu iskay ñiqi ch'ipu iskay yachaqay muyu runap takyaynin taqya suqta suqta waranqa suqta pachak unanchana sach'a sach'a qanchischaw, junq'a juna, simana simiyuyaykamay, 75 castellano semejanza semen semental entre auquenidos semestre semi recta semilla semilla de la coca señal señal natural señalar sencillo sensación sensibilizar aymara kikpa thaltha jañachu, sariju, aya suxta phxasi, tirsu jatha, muju, thaltha kuka luru uñacht'a, chimpu, tuyru pacha chimpu, lumasa, pachasara uñacht'ayaña, llapha, jasa sujsaña chuymanchaña guaraní jaecha seri, jaeseri taigue ovasi simbiäve räi mbaporiseräi pösa araivipo mboechaku omokäñimaa yavaiä ñeandu sensible sentido del tacto sentimiento sentir sentir (con el cuerpo) sentir (con juicio y corazón) sentir cosquillas separar septiembre séptimo ser recíproco chuymani qhachhilla t'aqaña, jaljaña sata qallta päqallquri ayniwi oñandu ikïri mbosiri arapoti chiua mborerekua ser solidario ser vivo seriación serie serpiente sesenta setecientos setenta sexo sexto sexualidad jaymaña jakiri siqichawi siqisara, siqicha amaru suxta tunka päqallqu pataka päqallqu tunka chinu suxtïri chuyma chinu yoparareko tekovevae mbosiroaikue yoaikueakue mboi ovapa chiupopa chiupa parati ovaa yopisiregua 76 chuyma, chuymachawi ch'allxtaña ipia tätaa ipo ñeandu oñandu oñandu jete ndive khuyaña qhichwa siminisqankamay kikinchakuy, rikch'anakuy yuma suqucha apuruku (L) suqta killa khallu chiqan muju mukllu sanampa pachamama sanampa rikuchiy llapsa imanayay, kullay llakichiy, sunquchachiy, wawayachiy llakichiku, sunquchakuq kullana, kullay (L) sunquchakuy musyay, k'awllay, k'allay kullay, k'awllay khuyay kullay (H) t'aqay tarpuy qanchis ñiqi ayninakuy, yanapaysinakuy ayninakuy kawsaq sinruchiy sinrucha, sinruwa amaru (L) suqta chunka qanchis pachak qanchik chunka siksu suqta ñiqi yananchay, siksualirar castellano sien siete siete mil siglo significado significativa signo signo de división, entre (/) signo igual (=) signo más (+) aymara ch'iphuqu päqallqu päqallqu waranqa pataka mara amuyuni guaraní qhichwa äpisaräi chiu chiu eta poparasa oipotajei vae mbaechauka ikavi yae vae pösa pösa "mboyao" pösa "yovake" pösa "yoapi" ch'ipuqu, wañuna (L) qanchis qanchis waranqa pachak wata yuyaynin, nisqanpi nisqan unanchasqa chimpu, uñancha sanampa, tuyru jaljawi chimpu rak'ina sanampa kikipa chimpu kikin sanampa jakhthapi chimpu yapana sanampa, yapana tuyru signo mayor que (>) sipana walja pösa "tenondegua chugui" kuraqnin sanampa, kuraqnin tuyru signo menor que (<) sipana juk'a pösa "taikuegua chugui" sullk'an sanampa, sullk'an tuyru signo menos (-) jakhuqa chimpu pösa "yeki" qhichuna sanampa, qhichuna tuyru signo por (x, *) mira chimpu pösa "ye" mirana sanampa, mirana tuyru signos de admiración (¡!) musphawi chimpu pösa miakañi ayaw sanampa, ayaw tuyru signos de interrogación jiskht'awi chimpu pösa marandu tapuq sanampa, tapuq (¿?) tuyru sílaba arsulla, arsu ñeejai phatmi, simiki silabear arsullachaña ñeejaimongeta phatmiy silueta del texto qillqa ch'iwi mbaekuatia jeteka qillqap muyuynin, qillqap llanthun silvestre uri, wasa uywa, siriri ñanarupigua jallqa simbólico unancha, chimpu äaecha unanchasqa simbolizar unañchaña, chimpuchaña mojäanga unanchay símbolo uñancha täanga unancha simetría kikpachani jäayovai khallu simple, tonto jasa iarakuambae vae llunllu simplificación jasaptayawi ñemomichi llunlluy simplificar jasaptayaña momichi llunlluchay sin valor chaniwisa ñemokireï mbae chaninnaq singular sapa jaeiño sapa sinónimo kikpa amuyuni, kikpa kikinniq, kikinyuyaq simi, chuymani kikinñiq sintaxis amuyu sara, amuyu sawu ñeemoñesïroka rimay ñiqichay, rimay awariy, yuyay awariy 77 castellano aymara sistema sistema circulatorio sistema digestivo sistema nervioso sistema respiratorio sistematización sistematizar sitio pantanoso situación llika sirka llika manq'a llika samana llika samana llika llikachawi llikachaña siniya kunaymana luraña mojendapo rayi rugui rape tembiu rape reta atarayi reta pitu rape reta ñemojendapo ñemojendapoka kiyea renda keräi öi vae situación (didáctica) soborno sobre sarta (yatiqawi sarta) chilta laphi wayaqa kiräi (ñemboe) mboepi guiari iarambo social jaqi tama tekoi sociedad socorrer, ayudar socorro, ayuda soldadura solidaridad jaqi tama yanapt'aña yanapt'a qhuriña phayna, jayma, ayni, ayniwi khart'ayasiri tikt'aña ñomoiruïru ñembori ñembori iero mboya yoparareko yoparareko yanapaysiq tikayay, rumiyay chuki, ch'ullqhi, thuru chulluña chuku täta vae sonido sopa de letras soporte sordo subida submúltiplo subprefecto subrayar subsistema salla qillqa k'ana ipu kuatia räka yeyoko iyapisaä yeupi sich'inchaña, sirqiña llika manqha, jisk'a llika mboyeai sucesión arkasiwi yoaikue sallu, rumiyasqa chulluy muchiku, chuku, chharara, liq'i uyarikuq qillqa jilli chapana ruqt'u, luqt'u wichay sullk'a thatki llaqta sullk'a kamachiq siqichay juch'uy llikachay, juch'uy awariy mitan mitan, qhatin solidario solidificarse (según de qué) sólido solubilidad sombrero 78 juq'ara, uqara amsta miraqaña guaraní äkandiru qhichwa llikacha, sistima, awari yawarllikachay mikhuy llikachay anku llikachay samay llikachay ñanchariy awariy, llikachay qhuchi imaymana ruway, situwasiwn yachachiy mit'a llukiy, llukiykuni raphi wayaqa, chaski jallch'ana susiyal, qutu llaqta, qutu kawsay juñu runa jawmay (L) jawmay (L) chapi ayni, ayninakuy castellano aymara suceso sudor suelo suerte sufijo sufijo enfático guaraní qhichwa qhatin, qhipan qhipan karqusqa, karquy jump'i pampa ataw (L), sami k'askaq sinchiyachiq k'askaq lurawi jump'i uraqi chiripa, khuya saphi phuqhachiri qhanacha saphi phuqhachiri sufijo marcador de jaqi uñacht'a persona verbal saphiphuqhachiri sufijo marcador de tiempo pacha uñacht'a verbal saphiphuqhachiri sufijo nominal suti saphi phuqhachiri sufijo verbal aruchiri saphi phuqhachiri sugerencias de los padres oasague riai ivi tekopo jaiapi sugerir sujeto suma sumando sumar superficial superficie plana superficie, relieve sur sustancia sustituir sustituto amtayaña suti t'aqa, lururi, suti jakhthapi jakhxatayasiri jakhthapiña tumpa tumpa pampa muytapampa aynacha sustansya lantichaña lantichiri ñeemoe kia, mbae, mbaeapoa moirü moirüka ñemoirü iaramboiño pirambo ipe pirambo arayevi ijaiete mboekovia omboekovia pacha rikuchiq k'askaq, pacha k'askaq suti k'askaq rimachiq k'askaq tata mamakuna munasqanku, siminchay siminchay ruwaq, imaq yapay, sumay, yayay yapakuq, sumakuq yapay, sumay, yayay, jawa jawa sillp'a pampa pampan qulla sustansiya rantichay ranti talwa, siqichjata, sich'i jamuqa siqichjata talwa ivira llapasa k'ullu, maru, tawla pike iviraipe pike moendapegua mast'awa, tawla llapsa k'ullu, maru sinru mast'awa, sinru tawla juk yaykuyniyuq runa rikuchiq k'askaq tu iñemboeta reta T tabla tabla (hecha con líneas) tabla de madera tabla de posiciones tabla de simple entrada sapa mantañani siqichjata 79 castellano tabla, cuadro táctica tajador talado, arrasado taller talón tamaño tambor tangram tapa tapa del libro tarántula tarea tasa tataranieto teatralizar, dramatizar teatro técnica técnica tradicional aymara sich'i jamuqa kuatia ñesiro poki khithuña sirakuapoa chaquta mokañi yasia lurasa tantachawi mboati tayi tayi, wintu pita taña, tansa avei wanqara anguaguasu saltanatawi mbaetecharai qhaphaña iarambogua panka janxata ñeeriru pire apsanka riguoriguo lurawi mbaraviki oyapo vaerä tasa, unxataña tasa allchina allachhipa, allchi timimino yuapiye kikpayanaña jäanga mojäangaa, mbaechaka renda lurawi thakhi apopisika nayra luraña thakhi técnico ch'amanchiri tecnología lurawi tecnología y conocimiento yatita aski lurawi práctico (área) tecnológico tejer con palillos tejer en telar tejido de las costillas tejido orgánico teléfono telegrama tema temas transversales temblar, sentir escalofríos temor temperatura temperatura ambiente 80 guaraní p'itaña sawuña aycha aycha jayata parlaña jisk'apta iwxa yatiwakichawi qipa yatiwakichawinaka kharkhatiña, laqhaqiña jiwtaña, axsaraña junt'u, pacha llapha pacha junt'u ipoki mbaepokiapo mbaepörapo jare arakua katu pegua mbaepokiaporegua mbaepörapo mbaapo ieropegua mbaapo äruka qhichwa mast'awa tawla, mast'awa taktika ñawch'ina chaqusqa (L) tallir, llamk'ana wasi takillpa (L), taykuña chhikan, sayaynin wankar tamran kirpana p'anqa qara, p'anqa qhata apasanka (L) ruwana, ruway, tariya tasa, ñawincha ch'upullu aranway aranwa (L) ruwapayay, tiknika ruwakipay ruwapayay, ruwakipay tiknika ruwapayaq, tikniku ruwapayay ruwapayay yachapayay kamay ruwapayasqa p'itay away llaphin, laphi aycha ñeerape karu rimana mbaekuatia, ñeemondoka karu qillqa jesegua yachay, tima yearasaregua mini yachay oririi chukchuy (L) kiye manchay takuvo pacha k'ajay, llaphi araivipo takuvo llaphi castellano tendón teñido tercer ciclo tercero tercio termal terminar un trabajo termita termómetro terremoto territorio testículo testigo testimonio texto texto científico texto de lenguaje texto de matemática texto escrito texto explicativo texto expositivo texto histórico texto informativo texto instructivo texto instructivo para armar algo texto numérico aymara anku tiñiña kimsiri sarta yatiqawi kimsïri layu jurmiri lura tukuya junt'u tupuña uraqi khathati, uraqi unxtawi pacha q'uruta uñjiri, aruqiri aruqa, arxayt'awi, uñjawi qillqa qillqata yatxatata qillqa, amawt'a qillqa aru qillqata, aru panka jakhuwi qillqa, jakhuwi panka qillqata qhanacha qillqa uñacht'a qillqa sarnaqawi qillqa yatiyawi qillqa kamachi qillqa luraña kamachi qillqa jakhuwi qillqa guaraní qhichwa rayi ñemboyigua, mboyigua ñemboeapiapi mboapia mboapia pisäamboapi iaku mbaraviki opa oyapo isauroka takuvojäaka ivikana anku (L) tullpuy kimsa yachaqay muyu kimsa ñiqi kimsa phatman q'uñi pukyu (H) pallway, tukuchay t'inta llaphi tupuna pacha kuyuy ivi tapiaräi oechague vae tekokuaka, tekomoai pacha, suyu q'uruta ñawti (H), rikuq kawsay willay mbaekuatia arakua mbaekuatia qillqa yachay qillqa mbaekuatia ñeeregua mbaekuatia papakaregua qillqakamana khipukamana mbaekuatia kuatia pegua moesaka mbaekuatia mbaekuatiapoka echauka mbaekuatia tekoasa mbaekuatia moeräkua mbaekuatia yeokuai mbaekuatia yeokuai mbae oyeapovaerä mbaekuatia mbapakaregua mbaekuatia yurupegua mbaekuatiaregua tarapo javicha vae qillqasqa qillqa riqsichiy qillqa rikuchiy qillqa ñawpakamasqa qillqa willay qillqa kamachiy qillqa ruwana qillqa texto oral textual textura tibia tiempo tiempo antiguo arsuta aruchata pacha nayra pacha ara arakae tiempo de descanso, de samaña, samawi pacha mbutuu ara yupay qillqa rimasqa qillqa qillqachasqa allwin pichu pacha ñawpa pacha, wayma pacha jawkay pacha, samay 81 castellano aymara guaraní ocio tiempo futuro (verbal) tiempo pasado (verbal) jutiri pacha, qhipa nayra pacha kuri pegua oasague tiempo pasado conocido uñt'ata nayra pacha arakae yaema tiempo pasado no conocido tiempo presente (verbal) jani uñt'ata nayra pacha arakae yeyema jichha pacha añave tiempo verbal tierra cálida tierra comunal para sembrar tierra semicálida tierra, mundo tieso, duro, inflexible tigre tijera timbal tinte titular título tiza tobillo todo toldo, carpa tolerancia tomate tonelada tonelada métrica aruchiri pacha junt'u uraqi aynuqa ñeeapo keräi pegua jakuvo ivi koo q'uñi uraqi uraqi pacha jakuvoave ivi iviapua guasu, iviguasu täta yagua, yaguapara yetapa angua, tambora mboyiguaka, pïraka jaete kavi tee tisa piñoa opaete, päve asoika piaguasu, piakavi tomate poiete poiete piyovake tonto, aturdido torcer hilo de dos ramales tordo tormenta, borrasca torno tostación tostar trabajo comunitario luqhi k'anthiña 82 uthurunku, titi khuchhuña tixi tixi qillqa suti qillqa suti tisa, pachachi kayu wich'u taqi tultu ist'awi tumati karma karma chiqta tutuka turnu jimp'iña jamp'iña, paruchaña kumuna irnaqawi jopa jopaecha vae poyouvi guiräu ivituai yereka oimbeapo oimbe mbaraviki päve qhichwa pacha jamuq pacha (-saq) ñawpa pacha, wayma pacha, yallisqa pacha riqsisqa ñawpa pacha (rqa) mana riqsisqa ñawpa pacha (-sqa) kunan pacha (-ni, -nki, -n, -nchik, -yku...) rimachiq pacha jump'i llaqta (L) manta, ayllu jallp'a, chhuqu jallp'a chawpiyunka (L) tiqsi muyu, tiqsi pacha k'urki (L), tipa uthurunku k'utuna putuka (L) khusku jukari jukari suti, qillqap sutin iskuna, iska chaki muqu llapa, tukuy karp'a (L) tuliransiya ch'illtu tunilara, p'umpu tupu thatki tunilara, thatki p'umpu tupu kaqka (L) kawpuy (L) chuchi (L) tamya (P) llink'i k'uyuna paruyachiy paruyachiy mink'a, ayllu llamk'ay castellano trabajo difícil trabalenguas tradición tradicional traducido traductor tragar (comida) trama transcurrir del tiempo transformar aymara ch'ama irnaqawi aru chinja marica sarawi, pacha sarawi, lurakipawi transparencia transparente transportador jaqukipata atamiri, aru jaqukipiri uquña qipa pacha sara mayjt'ayaña, mayjaru tukuyaña qhanancha ch'uwa churu tupuri, k'uchu tupu transversal trapecio trayectoria trébol trece treinta tres tres mil tres por ciento qipa qhapana sarawi layu layu tunka kimsani kimsa tunka kimsa kimsa waranqa sapa patakata kimsa trescientos triangular triángulo triángulo acutángulo triángulo equilátero triángulo escaleno triángulo isóscesles triángulo obtusángulo triángulo rectángulo tribuna tridimensional kimsa pataka mujina qawaya mujina k'ullk'u mujina kikpaqawaya mujina paya kikiqawaya mujina mayjaqawaya mujina qhanqha mujina sayt'u mujina trilla trillar ira iraña kimsa tupuni, kimsa uñta guaraní qhichwa avai mbaraviki küyepokoi teko ch'amay (L) qallu watana ruwakipay, yachakipay tekoiñomai ñeemboasa ñeemboasavae omokoi ruwakipay tikrasqa simi tikraq millp'uy (L) mini muyuynin wakjinayachiy, jukjinayachiy ch'inkill (L) ch'uya k'uchu tupuna, apaykachaqi mini yachay putuku puririynin ispinku (L) chunka kimsayuq kimsa chunka kimsa kimsa waranqa kimsanninchisqa, pachakmanta kimsan kimsa pachak kimsak'uchu, kimsap'allqa kimsak'uchu k'ullku kimsak'uchu chiñisku kimsak'uchu mujiniti kimsak'uchu q'imina kimsak'uchu k'aqcha kimsak'uchu chiqan kimsak'uchu pata pata (L) kimsa tupuyuq, kimsachasqa tupuyuq chhalluy, t'ustuy chhalluy, t'ustuy ararupi poepi oyekuakatu oyekua katu ñemboapua poka, kipijäaka yearasa moyoikeä guatarenda pañandepo mboapi mboapipa mboapi mboapi eta mboapi pakaraika mboapipopa pike mboapika mboake mboake yikeyova mboake mbokeavi mboake mbokeyova mboake kisi 83 castellano trillón trimestre triplicar trípode trituración triturar trompas de falopio aymara guaraní qhichwa turumpu tama yunkasa q'ixu q'ixu, turka, chhala amka tisiku parpa parpa, chilina p'iqi muyu toröpo reguasu takuvorenda ama ñengata yepoepi äputuü jopajopa lluna kimsa kimsa killa kimsachay (L) wamp'ar t'unaray t'unay, p'aruy, qhunay falopiop suquchan, uwulup ñannin p'isquynu jara (L) yunka, q'uñi jallp'a kuñununu, q'aqya yankiy, turkay, chhalay papa surq'an unquy, tisi unquy chillina chillina thamqu p'iqi muyuña ira, mit'a uywiri, wawa uñjirí jopajopaecha mbotoka omee arakua vae thanqukuy punta, mit'a wawap waqaychaqin ubicación úlcera último ukankawi llilli qhipïri jenda piakuvo yapi último, menor de todos uña de las personas uña de los anímales (pezuña) unidad unidad (de medida) unidad de millar sullka sillu sillu taikueguaete pöape mimba ipisä tiyakuynin llilli (L) qhipapi, qhipakay, qhipañiqi ch'ulli, qunchu puchu sillu phapa trompo tropa, piara trópico trueno, descarga eléctrica trueque tubérculo tuberculosis tuétano, meollo tuétano, meollo turbación, atolondramiento turbarse, atolondrarse turno tutor kimsa phaxsi, layu phaxsi mboyasi yasia kimsachaña omoirüyeye mboaipi t'unjawi, qanqu monguruvi qanquña, t'unjaña mongui jakaña waxra membiriru yuru uutini, kuperasi U 84 sapa, maya mayaki, tupu maya waranqa meteivae meteivae etati sapan, illaq, juklla sapan, illa waranqap sapan, waranqap illan castellano aymara unidad de millón unidad didáctica unidad social universal universidad universo uno úrea urinario urticaria usar uso utensilio útero o matriz útil útiles escolares utilidad maya junu yatiqawi t'aqa jaqi mayachthapiwi taqina yatita jach'a yatiña uta uraqi maya yaq'a yaq'awi mara mirq'iña, apnaqaña apnaqawi yänaka jakaña yäni yatichawi yänaka wakiskiri, yäni apnaqawi utilizar la plomada úvula uypaychuña guaraní qhichwa meteivae etata junup sapan, junup illan ñemboe guataka imboyao yachachiy illa metei rami runa, susiyal illa pampa pampalla ñemboerendaguasu jatun yachaywasi ara tiqsi muyu metei juk kuarurä oyeapo vae t'anqullpa (H) kuaru rape jisp'ana (L) rete ñamandau, remii mara (L) oiporu kuspay poru apaykachay tembiporu utinsiliyu membiriru kisma, maru i ka vi chinichi, kananpuni tembikuatia reta yachaqana matiriyal yeporukatu allinnin, chanichi, yanapaynin oiporu iero moangaa juypay, juypachiy (L) utukukllu V vacilar, titubear vacuna vagina vaina de leguminosas valiente valle valle alto valle interandino valor valor moral valor posicional valor relacional valorar vapor payachasiña, wakuna chinqi chaqallu sinchi qhirwa, likina pata likina/qhirwa likina chani chuyma chani chani siqi, chani saya niya phuqhata chani chaninchaña jujuri ñemongeta guiari vakuna tatï jopearusu jatängatu ivitipäu ivitipäu ivate iskaychakuy (L) ch'ikwana q'iya, wakuna rakha rip'a (L) sinchi, sinch'i walli pata walli chawpirana epi chanin mbaerrviapt marangature sunquyuq tendaepi kiti chanin, chiqan chanin tinkunayay chanin mboeriviapi chaninchay jakuvo wapsi 85 castellano aymara vapor, vaho de la olla variable variedad dialectal vaselina vasija de arcilla vasija de boca muy ancha vaso vaso de calabaza vaso de cerámica vaso de madera vaso de oro vaso de plata vecino jujuri mayjacha mayja arsu wasilina sañu wirkhi wasu mathi sañu qiru k'ullu qiru quri qiru qullqi qiru uta masi, uta qurpa jakuvogue yuavigue ñeeyoavimi väserina ivi yapepo iyuru guasu vaso ia ivi vaso ivira vaso korepotivera vaso korepoti vaso yiviripegua vegetación veinte vejez aliwi paya tunka awki, kaa mokoipa ndechi vejiga vela vello velocidad yaq'allachi achiwa t'arwa jalaña, laqa, jank'a kuaruriru vera raa ñakua, siriki velocidad máxima velocidad mínima vena vena, veta de metal venado vendedor veneno ventana venturoso, afortunado Venus (planeta) verano verbo verdura verificar sinti jalaña turpa jalaña sirka qhuyala sirka taruka alxiri tätayae osii vae mbegue katu osii vae rayi korepoti renda guasu omaemee vae mbayachi vituke yeroviakatu verruga verso 86 t'uxu sallqani jallu pacha aruchiri ch'iwa chiqatapa yatiña, ukhamatapa yatiña sirk'i t'aqa arsu qhichwa guaraní jipya, wapsi ñawray rimay wasilina chumpa (L) chaway (L) iriri mati, mathi sañu qiru quri akilla qullqi akilla sispaqi, chimpaqi, wasi masi qhura iskay chunka machukay, payakay, yayakay jisp'aypuru, phukuchu (L) wila sapra, millwa millwa, phullu, saphra, wayralla kuvoara ñeeapo kaavo yaecha kavi sirkpa, riri (L) sirk'a (H) sirk'a urina ranqhaq miyu qhawana, t'uqu illayuq (L) ch'aska (L) puquy pacha, ruphay mit'a rimachiq, imachiq wirtura llanchhiy tova pire, kita ñeeporä jisi tikti rimaylli castellano aymara vértice vesícula biliar q'achi, phich'u, chiru jaru jaru, mulla veta veterinario vía férrea vía láctea viajar viaje vicepresidente viernes viga vigilante vigilar (a alguien) vigilar (las chacras) vincular vínculo qhuyala sirk'u uywa qulliri makina thakhi pacha jawira saraña, mitmaña sara, mitma arkiri mallku wirnisa, ururüru q'iru unch'ukiña, iñasiña watiqaña watiqaña jaqhthapiña jaqthapi violada anita violar virgen aniña, ñanqhachaña puruma virtud, bondad viruela chuymani wila warsta viruela o sarampión virus viscera visita visitar vitamina vocabulario sarampiya ch'imi laq'u vocabulario pedagógico vocal vocales nasales vocales orales volcán volumen guaraní kipiti piairo, itapiaregua, piaupia mimbapoanoavae takäka rape ñandurape oguata guata arakuera ngoma angarekoa katïro angareko ñemboya mbia opoko kuñare ipiakotia reve mbaeavi iyoambae, kuñare osorombae piakavi mbirua mbae iki oyekuambae ipere watuña, tumpaña, purt'aña mboupa watuña, tumpaña, purt'aña pou witamina vitamina aru pirwa, amtasiña achengeti, ñeeati arunaka yatichawi arunaka ñeeati mboepegua sallani ñepïtue ñusu sallani ñepïtue apïguapegua arsu sallaninaka ñepïtue yurupegua mult'suri qullu tata iviiguigui öe vae ukhankha qhichwa k'achi jayaqin (L), jayaq'i sirk'a uywa jampikamayuq suchuna ñan ch'aska mayu ch'usay ch'usay suyu sullk'a kamachiq ch'askachaw chakapa (L) t'ukrikuq chapatiyay, t'ukriy arariway t'inkichiy, watachiy t'inkina, watana, t'inkichina, watachina chankasqa chankay, p'akiy llump'aq allikay juch'uy muru unquy, muru unquy muru unquy ch'iñi khuru, miyu ñat'i (L) waturikuq watukuy, waturikuy witamina musuq simi, yuyariy simi yachachiy simi uyaywa sinqachasqa uyaywa rimasqa uyaywa phatu, sayay 87 castellano voluminoso voluntad volver a hacer vomitar aymara phathu munata lurakipaña kutiyaña, lansaña guaraní qhichwa kirëingatu eyapoye guëe phatu munanayay, munasqan ruwakipay jayruy (L) mandio yunga säpoña ñatiü iviapi wathiya, watja rumu yunka antara, siku wanwan (L) suyu W, Y, Z watiya yuca yungas zampoña zancudo zona 88 wathiya yuka yunkasa phusa, siku wanyi maya chiqa