ARU SIMI ÑEE Castellano, Aymara, Guaraní, Qhichwa

Anuncio
ARUSIMIÑEE
Castellano, Aymara, Guaraní, Qhichwa
Reforma Educativa
Minedu - Bolivia
Ministerio de Educación
Viceministerio de Educación Escolarizada y Alternativa
Dirección General de Educación Escolarizada
Autores
Aimara
Salustiano Ayma
Guaraní
José Barrientes
Quechua
Gladys Márquez F.
Colaboradores
Aimara
Juan Carvajal C.
Guaraní
Claudio Andrés S.
Elizabeth Gutiérrez M.
Quechua
José Montaño G.
Participantes en los talleres de
validación de la región aimara,
guaraní y quechua:
Padres y madres de familia
Autoridades originarias
Profesores de unidades educativas
bilingües
Asesores pedagógicos
Docentes de los INS-EIB
Docentes universitarios
Estudiantes universitarios
Lingüistas
Escritores en lenguas originarias
CEPOS: CEA, MBOARAKUA
GUASU, CENAQ
Aprobación final
Carmen de Urioste B.
Producción editorial
Edición
Leonardo Bacarreza
Diseño y diagramación
Pablo Loayza Murillo Dalia
Nogales Richard Cornejo
Supervisión de impresión
Bernardo Choque
Depósito legal
4-1-248-04 P.O.
Este libro es propiedad de los maestros bolivianos. Su venta está
prohibida. Denuncie al vendedor al Viceministerio de Educación
Escolarizada y Alternativa, Av. Arce 2147, La Paz-Bolivia, al Servicio
Departamental, a la Dirección Distrital de Educación o al Gobierno
Municipal mis próximo.
Originalmente publicado en papel
en julio de 2004 en La Paz, Bolivia.
Digitalizado por voluntarios de
Runasimpi.org (http://www.runasimipi.org)
en mayo de 2009 para publicación
en el internet y uso libre en
diccionarios electrónicos.
Introducción
ARUSIMIÑEE pone a disposición de los profesores de la modalidad bilingüe los
términos pedagógicos que se han usado a partir de la producción de materiales
educativos durante el desarrollo del Proyecto de Educación Intercultural Bilingüe
y la Reforma Educativa.
En él encontrarán los términos propios de las lenguas originarias que durante años
permanecieron en desuso, así como términos que, ante la necesidad de desarrollar
las lenguas, se han resemantizado, derivado, refonemizado o creado.
Este proceso de desarrollo del léxico en las lenguas originarias aymara, guaraní y
quechua se ha llevado adelante con el aporte de los autores de diferentes tipos de
texto, los profesores de aula, los asesores pedagógicos, escritores, lingüistas,
padres de familia, representantes de los pueblos originarios y, en algunos casos,
los niños.
Una de las fuentes de las que hemos recogido y continuaremos recogiendo el
léxico han sido los diccionarios elaborados desde la colonia hasta nuestros días
por personas que creyeron y creen que las lenguas originarias, como toda lengua,
crecen y se desarrolla, permanentemente en la vida en todo tiempo y espacio en el
que se usan; asimismo, se ha recurrido a los ancianos, y sabios de las
comunidades, quienes son los poseedores del saber y de la lengua.
Por eso, invitamos a todos quienes creen en el desarrollo de nuestras lenguas
originarias a continuar aportando con sus conocimientos para enriquecer este
vocabulario pedagógico. Este proceso ha comenzado, continúa y continuará, pues
el desarrollo del vocabulario pedagógico es un recurso necesario para el
fortalecimiento de la educación intercultural bilingüe y para el desarrollo de
nuestros grupos culturales.
Las lenguas originarias, al igual que toda lengua, tienen una gama de términos
para las diversas actividades concretas y abstractas. Para continuar desarrollando
el vocabulario pedagógico, lo que se tiene que hacer es analizar en profundidad lo
que se quiere decir y recurrir a las diversas estrategias de desarrollo lexical
propias de lenguas sufijantes, que están desarrollados en los documentos de
normalización de cada una de las lenguas.
Estas estrategias exigen la combinación de sufijos y raíces, y el conocimiento de
su significado según la lógica cultural de las lenguas y del contexto en el que se
encuentren.
Nota: Para representar el I nasalizado (I,i,Ï,ï) en guaraní, es necesario descargar y
instalar la tipografía Doulis de SIL International.
castellano
aymara
guaraní
qhichwa
A
abecedario
abertura de la boca
abogado
abra
abreviar
abreviatura
abril
absorber
abstracto
abuelo, anciano
achajala
ansa
kamachi kamani
willk'i
jisk'aptayaña, k'utuchaña
jisk'aptayawi, k'utu
qasawi
ch'umaña
jani amuykaya
jach'a tata, achila
achengeti, kuatiati
yuruipi
aburrido
ácaro, arácnido traqueal
accidente
acento gramatical
aceptar
acercar
ácido
acobardarse
q'iwjtaña, q'umiña
iarasi yae
tärakakä
susere
puäta
kireï
moköi
jayasi
kueri
aconsejar
aconsejarse, pedir consejo
acordar, tomar acuerdos
acostumbrarse
mboarakua
emboarakua
moikavi
yepokua
acrecentar
iwxa
iwxayasiña
amtaña
yatisiña, jichuntaña,
awinisiña
jach'aptayaña
acta
actitud
actividad
actividad física
actor
acuclillarse
tantachawi qillqa
kankaña, lurawi
lurawi
janchi lurawi
luriri
killt'aña
acueducto
larq'a
ñemongetaguapi
tekochauka
yapo, mbaeapo
rete yapo
mojäangavae
embosapei, eñevichiï,
echuku
irape
waticha, chiji
jiyitatayiri
iyawa saña
jak'achaña
k'allk'u
jallk'a, q'iwasiña
eipea
mboatüri
atüri
araivi
oipitemoata
oipitemoataka
tamii
mbotuicha
achachha
janlla (L)
qillqiri
q'asa
juch'uyyachiy, kutuyachiy
kutu simi
ariwaki
suq'uy
yullmi (H)
yaya, awichu, jatun tata,
machula
majisqa
isu, sisu (L)
ñak'ariy, waqllu, aquyra
sinchiyachina
jayñiy
qayllachiy, sispachiy
k'allku
jallk'akuy (L), llaqllakuy
(L)
kunay (H)
kunaykuchikuy (H)
uyniy, uyñiy (L)
yachakuy
jatunyachiy,
achkhayachiy, wiñachiy
tantanakuy qillqa
karayni (H)
ruway
phisika ruway
aranwaq
chukuy (L)
pincha, witkhu (L)
3
castellano
acuerdo
adaptación
aymara
guaraní
qhichwa
amta
yatisiwi; jichuntawi,
awinisiwi
yatiqawi jichunuqtawi,
askichkipawi
askicht'ata
yatintaña, jichuntaña,
askichkipaña
yatisiña
askichsuña, askichkipaña
ñemometei, maendua
ñembovia
uyni, uyñiy
tinkurpachiy
mboesïro moikavi
kurikulunta tinkurpachiy
moikavi
ovia
tinkurpachisqa
tinkurpachiy
oñembovia
moikavi
adición
adicionar
adivinanza
adjetivo
admiración
adolescente (mujer)
adolescente (varón)
adoptar el varón hijo o
hija
adoptar la mujer hijo o
hija
adoquín
adverbio
adversario, enemigo
adversidad, suceso infeliz
afiche
agosto
agrupar, componer
águila andina de color
negro
águila real andina
aguilucho
ahora
aire
ajedrez
alabanza
jakhthapiwi
jakhthapiña
jamusiwi
suti mayjachiri
musphawi
tawaqu
maxt'a
katxaruña, uywthapiña
moïru
ñemoïru
mbaerako
teejäaka, teejäara
miakañi
kuñatai
kunumi
taiete rami, tayiete rami
membiete rami
yachakuy, amañakuy
tinkurpachiy,
ch'antallichiy
yapay
yapay
imasmari
sutilli
ayaw, añay
warma
maqt'a
churichakuy, ususichakuy
(H/L)
wawachakuy (H)
ñeeapo mborika
tovaicho
avai
mbaechaka
aravitu
mboati
kësekëse
khallki
rimay tikrachiy, imallichiq
awqa, jayu
aquyraki (H), ati (L)
aphichi
chakra yapuy
qutuchay, tantay
awankana (L)
alabar
alacrán
adaptación auricular
adaptado
adaptar
adaptarse
adecuar
4
qala tika
aruchiri mayjt'ayiri, thijra
awqa, awqaru
t'aqhisiwi, chiji
aphichi
llumpaqa, lakani
qutuchaña
paka
mamani
jichha
wayra, samana
kësekëse oyaramoguë
añave
ivituvevii
chupichawi
yerovia
chupichaña
yaq'jiri
mboeteka
tumikärape
anka
anka mallku
kunan
wayra
k'ulluchunkana
añaynikuy,
munayllaniynin (H)
añayniy, munayllaniy (H)
sirara (H)
castellano
aymara
guaraní
qhichwa
alambre
álbum
álbum fotográfico
alcalde
alamri, jiru ch'ankha
imawi
julli imawi
alkanti
inimbovera
ñovatüa
äriru
iviraiya
alcaldía
alcohol
aleación
alkaltiya
alkula
mayachawi,
qhirqhthapiwi
iviraiyao
aguäriete
yea
q'illay q'aytu
alwun
phutu jallch'ana
llaqtakamayuq, llaqta
kamachiq
alkaltiya
alkula
chhapucha, chhapuchay
oiparavoiño
taway
yerovia
siri
esiri
kïrei
kuatiati, achengeti
kusi
karunchay (L)
karunchakuy
sunquchay
sanampakuna, achachha
laqhu (L), qucha yuyu
aljiwra
yupay ruway, alwuritmu
wakin
piñi (L)
mikhuy
sinruchiy, sinruriy
ch'usllu (L)
tantana wasi
link'achu
uquti suruy
qhupuyu
mit'anay
mit'anayasqa, mit'anay
puna, chiri jallp'a
pata tupuy, sayay tupu
pata puna
sayaynin
sañumi, aluminiyu
munanakuy
pacha, samay pacha
Abya Yala
amuklli (L), amuqllu (P)
aleatorio (Rel. al juego de
azar)
alegre
alejar
alejarse
alentar, animar
alfabeto
alga
álgebra
algoritmo
algunos
alhaja, joya
alimentación
alinear
alpaca de lana larga y fina
almacén
almidón
almorrana
altar
alternar
alternativa
altiplano
altitud
alto andino
altura
aluminio
amarse
ambiente
América
amígdala
k'uchi, kusisita
jayachaña
jayst'aña
chuymachaña
qillqa sara, achajala
aljiwra, jakhuchthapi
jakhu luraña
yaqhipa
manq'awi
siqichaña, sinruña
allpachu, allpaqa
tantaña uta, almasina
yepoapoa
amoguë reta
mbaevera
tembiu
mboisi
ñovatuarenda
mandiokui
pïchai
qurpuyu
itamarangatu
maykipachaña, turkantaña mopau
jeko poravakuakua
suni
ivitiipe
patxa tupu, saya tupu
ivategue
janka, apachita, puna
pata, saya
ivate
aluminu
sañumi, jierovevii
munasiña
yopota
pacha
ara
Awyayala
amallu, amalluqu, mallq'a aseoräti
5
castellano
amigo, compañero
amnios, placenta
amonestación, aviso
amonestar
amortizar
analizar
analogía
anaranjado
ancho
aymara
masi
uthapi
jinchtawi
jinchtaña
phuqhaña, jukata
phuqhaña
amuykipaña
kikpa kankaña
arumi
qhanqha, jak'ankha,
iwraqa
ancianidad
anciano
anemia
anexo
anfibio
ángulo
ángulo agudo
awki, achachi
thuk'a
yapxatawi
jamp'atu
k'uchu, churu
k'ullk'u churu
ángulo obtuso
qhanqha churu
ángulo recto
animal del monte
animar, estimular
animarse
ano
anteojo, lentes
antepasado
antes
anticipar
antiguo
antónimo
anular
anuncio
año
año andino
año cristiano
año nuevo
aorta (arteria)
apaciguar
chiqpa k'uchu
uri
chuymachaña, arxataña
chuymachasiña
ch'ina
laylachi, qhispillu nayra
ajalli, nayra
nayra
nayrt'aña
nayra
awqa aru, awqaru
6
yatiya
mara
anti mara
cristiano mara
machaqa mara
amachaña
guaraní
qhichwa
ñeirü
yaupa
moapia
moapia
atillcha, qhuchu masi
llapllawa, thami
atiklla (H)
atikllay (H), k'amiy
pisiykachachiy
maesareko, sapöe, tiviro
khuskiy, t'ukuriy
kikinnakuy
willapi, aruma
kimray, sakha
pïtaave
piguasu
ndechimbuku
ndechi
juguiiyu
ñemboya
kururu reta
kipi
kipimi
rukukay
ruku
qasawi
yapaynin
jamp'atukuna
k'uchu, p'allqa
k'ullku k'uchu, wichq'a
k'uchu
kipi peka
k'aqcha k'uchu, kicha
k'uchu
kipi simbi
chiqan k'uchu
ñanaipo
sallqa
mokirëi
sunquchay
oñemokirëi
sunquchakuy
teikua
uquti
tesairu
qhispi ñawi (H)
karamboegue
apuski
tenonde
ñawpaq
motenonde
ñawpachiy, ñawparichiy
ñimaguë
ñawpa
ñeeyovaicho
awqa simi
mboai
siwi ruk'ana
räkua
willachiy
arasa
wata
anti wata
cristiano wata
arasa piau
musuq wata
rete rayi guasu, tugui rape ch'illan (L)
ombopiakatu
amachay
castellano
aymara
guaraní
apartar
apellido
jark'aqaña, yaqhachaña
uta suti, jatha suti
siri
teeyoapi
apóstrofo
apoyar
apoyo
apreciar
aprendizaje
aproximar
árbol genealógico
ch'aqa, sich'i
yanapt'aña, arxataña
yanapa, chillpi
q'ayachaña, uñjaña
yatiqawi
jak' jataña, niya jak'jataña
suti saphi
ndoo
yekoka
yoko
oaiu, omboete
arakuapisi, mboekuakua
yepearo
ñemoñague, ñana
oñemoñangatuvae
arco portátil de flores y
joyas
área
iphalla
área del conocimiento
arena
arena movediza
arete
argumentar
argumento
arista
aro, rueda
arquitecto
arraigarse
arrendar, alquilar
arroba
arrojar por la boca,
devolver
arte
artefacto
artículo de opinión
artista
artístico
asaltar con agilidad y
violencia
ascendente
ascensor
asesor pedagógico
muyta pamapa, pampa
tupu
yatiqawi t'aqa
laq'a, ch'alla
suchta laq'a
aritu
arxataña
qhananchawi, arxatawi
ari, k'achi
taniya
uta kamani
saphintaña, utjatataña
arintaña, jawst'aña
aruwa
kutiyaña, lansaña
qhichwa
anchuchiy
sutiman yapakuq, suti
yapa
t'uqyachiq
q'imiriy
q'imiy, yanapaysiy, tukiy
chaninchay
yachaqay
qayllachiy, sispachiy, asuy
panaka
iphalla
pirambojäa
millka
mboromboe arakuapegua
ivikuïti
yasuru
namicha
ñeemoiru
ñembojupi
jisi
ruera
yachaykamay
aqu, t'iwu, t'iyu
q'iwa jallp'a
jalusacha
amachay, yuyanchachiy
yuyancha, amach'a
tupra
tinkullpa
wasikamayuq
saphiyakuy
arinsay, arintay
aruwa
aqtuy
poru
poi
oguëe iyuru rupi
yäpa
lurata yä
tembiporu
amuyt'a qillqata yariyawi, ñeeapoka
qillqa
k'uchirt'ayiri, yäpa luriri pöraapo
yäpa lurata
oipi ovevii katu
ombovava reve
jiltawi
yeupi
waykattiri
ivateuka, yeupika
yatintayiri, yanapiri
oporomboevae imborika
wallpay
artiphaqtu
t'ukuriy qillqa
wallpaq
wallpasqa
kapujay (L)
wichariq, siq'aq
wicharichiq, siq'achiq
yachaysiq
7
castellano
asombrar
aspirado
astro
astronomía
aymara
ch'iwichaña
phusirsalla
miqala
laqampu sara, miqala sara
astronómico
astrónomo
laqampu kamani
asumir
atmósfera
aturdirse, atontarse
aula
katxaruña
pacha samana
luqhiptaña
yatinuta
aumentar
aumentar en cantidad
ausencia
autoestima
autoevaluación
autonomía
autor
yapaña
waljaptayaña
ch'usa
uñt'asiña, munasiña
pachapa uñakipawi
munañani
qillqiri, luriri, wakichiri
autorrespeto
autoridad
autoridad de la marka
autoridad de la
parcialidad
autoridad del ayllu
ave de plumaje plomizo
avenida
averiguar
axila, sobaco
ayuno
yäqasiña
jiliri
Mallku
guaraní
qhichwa
mbiakañi
äreko
ara
aramaeregua
qamllarquy
phukusqa
quyllur (H)
janaqpachakamay,
quyllurkamay
mbijareko kuaapi
janaqpachakamasqa,
quyllurkamasqa
aramaerupia
janaqpachakamayuq,
quyllurkamayuq
pisi, oyapota, yeokuai
jap'iy, jap'ikapuy
ara
wayra muyu
ïsososo
kaqkakuy (L)
ñemboea
yachaqaywasi,
yachanawasi
moirü
yapay
jetarupi omoiru
achkhayachiy
jendague
ch'usaq, ch'acha
oyeaiu
munakuynin
arakuamaeye
chaninchakuy
jaeaiño
qhispikay
apoa, iyapoa, oikuatiavae qillqaq
reta
mboeteiye
yupaychakuy
mburuvicha
kamachiq
mburuvicha guasu
mallku
ivira iya
jilaqata
jilaqata
juq'uri
thakhi
jiskhxataña
chhiqhanqhara
jani manq'aña
tëta ruvicha
guira ipepo jävativae
tapepindekua
parandu
tendapigui
okaruä
kuraqa
juq'uri, ququtuwa (L)
jatun ñan
tapukipay
wallwak'u, wayllak'u
qhasi (L)
ch'imi laq'u
iviya michiyae vae
ivikirai
khichullma
ch'iñillku, tawna
B
bacilo
bacteria
8
castellano
balanza (de platillos)
balanza (de varilla,
romana)
balbucear
balsa
bañar o tachonar con oro
banco
barba
barco
barras
barrio
basado
base
base de la potencia
básico, fundamental
bazo
beneficiado en minería
beneficiar
beneficio
biblioteca
biblioteca de aula
bíceps, tríceps
bicicleta
bicolor
bidimensional
bienes
bilingüe
bilingüismo
bilis
billete, dinero
billón
bimestre
biodiversidad
biografía
bisabuela
bisiesto
aymara
guaraní
qhichwa
waytaña
rumana
poijäaka
aysana, achupalla
llasana
khalluraña
walsa, wampu
chuqinchaña
qullqi pirwa, qullqi uta
sunkha, chhunkha
jach'a wampu
saywa
michia iñemongoi
itapa
mboveraka
korepotirenda, väko
tendivanga
irupiguataka
yopiauka
tëtaembei
jese, yekoka
guapika, guapia
mbaepuere, mirata
guapika
guapika jupivae
perevi
janllay
wamp'u
qurinchay
qullqi pirwa, qullqi wasi
sunkha
jatun wamp'u
tisi
suyucha
yuyaychasqa, takyasqa
sikin, uran
mirakipaq
ukarjama
ch'ina, qunt'a
miriri, mirakipiri
churata
yäni luraña
yäni
ullaña uta
panka k'uchu
ciclo
allqa, wankalli, pinta,
tiwti
paya tupuni
qamanaka
paya aruni
paya arsuwini
jaru jaru
qullqi
junjunu
paya phaxsi
iyeipeño
iyeipe
ñeerirurenda
ñerirurenda
ñemboeapegua
yivasa yiguarayi
michikereta
mopïgua
mokoti
mbaeyekou
mokoi ñeevae
mokoi ñeepegua
piarovi
korepotitupapire
moetata
moyasi
tekoyuaviavi
jakawi qillqa
koveasa
ajalli jach'amama, awicha yariyuapiye
tiqsisqa
ch'usaq (L)
llimphuchasqa
llimphuchay
allilli (H)
ñawiriy wasi
p'anqa k'uchu
mach'in
wiksilita
allqa, tiklla
iskay tupuq, iskaychasqa
tupu
kapuy
iskay simi rimaq
iskay simipi rimakuy
jayaqi (L)
qullqi
junuyjunu
iskay killa
ñawray kawsay
kawsay qillqa
awkilla (L)
tawa tawa wata
9
castellano
aymara
bisnieto
bizco
blando al tacto
blanquecino
bloque
bloques lógicos
bola, esfera
boletín
boliviano (moneda
nacional)
bolo alimenticio
bolsita para llevar coca
bomba manual
bombear
bombo
bordador
bordar
borrador
borroso, opaco
botella
botiquín
brevemente
brindar
bronce
allchhi
q'isu
sapha, llamp'u, quña
janq'uya
t'aqa
brotar el agua
brújula
buche
burbuja
burla
guaraní
qhichwa
tamarïro, timimino yoapi
tesaräpe
ipo täta
tïave, ñapati
yeopia
mbaetecha
puaetei, yapua
ñeemoaiechaka
voriviaigua
ampullu
churchu, lirq'u
llamp'u
paraqa
thallki
wankara
t'iriri (t'iriña)
t'ixiña
phiskhuña, phiskhuraña
chharphu
wutilla, qhispi yuru
qulla imaña
jak'a
luqtaña
isayawri, yarwi
tembiu ñemokoikavi
mbaporise riru
mboyere moata
moataka
angua guasu
mbovivipöraapo
mbovivipöra
mboaika, yoeka
yäve
voteya
moariru
michimi
ñerokuavee
korepotiyukiru, äta
wararpayaña
alaya wikuri
ch'iti
pukulli
sawka
i oea
arakavimae
achuai
tiriyai, chiguororo
cheraä
muk'u
istalla (L), ch'uspa
maki yaku bomba
p'aqchiy
jatun wankar
p'acha qillqaq
p'acha qillqay
qillqakhituna, phiskuna
ayphu (L)
wutilla
wutikin
jayri, tuylla
anqusay (L)
anta, chaqru anta, llaqsa
(L)
phukyuy
ñanchana
ch'iti (L)
pullullu
sawka
phuqhata
chaku
wallqa
jaquqta
jaekaviyae
mbaeyuka
kärena
yepiaka, oa
k'apaq (L)
chaku
wallqa (L)
urmay
muruq'u
wuliwyanu
uqu
wistalla, ch'uspa
sinku (L), muruq'u
mit'awacha
wuliwyanu
C
cabal, exacto
cacería
cadena
caída
10
castellano
aymara
guaraní
caja
cajón
cal
calambre
calavera
calcio
calculado
kaja
kajuna
q'atawi laq'a
thisthapi, chukulli
amaya p'iqi
q'atawi, q'atawiri
tantiyata
mbaeriru
jiru
tövati
tayiyeapa
akägue
katagui
moangakavi
calculadora
calcular
cálculo (biliar o renal)
cálculo mental
caldo, jugo, zumo
calendario, almanaque
jakhuña makina
phuqhata jakhsuña
jayintilla
p'iqimpi lip'iña
kaltu, kaltu
pachachimpu, pachasara
poapoka
poapo
piaupia piairo
yepoapo äkapegua
tigue, kando
arambeuka
caligrafía
callado
calle
callejón
callo
camarón
camarón seco,
camaroncillo
cambiar
camellones
camino principal
camisa de mujer
campesino, agricultor
caña
canasta
cáncer
canción
cangrejo
canilla
cantarillo (boca estrecha)
cántaro
cántaro de boca grande
cántaro de boca ancha
cántaro pequeño
aski qillqa
kuatiakavi
kïringatu
tëtapäu
paümi
äpiruata
kalli
matsuta
kamarunisa
kamarunisa
thijraña, mayjt'ayaña
waruwaru, suk'a qullu
jacha thakhi
yapuchiri
wiru
kanasta, walaya
kansira
kirki, warurt'a, jaylli
wich'u
yuru
yuru, p'uñu, wirkhi
wirkhi
yak'ina, wirkhi
p'uñu
poepi
tape
tiru
kooregua
takuarëe
ayaka, kanata
mbaerasi, okuerambae
mongoi
timaka
iru
ñaemiri
ñambui
qhichwa
p'uktaki, kaja
jarata
isku
juk'uchasipi (L)
aya uma, t'uqruru (L)
q'atawi, iskuya (H)
yupanchasqa,
maychuschay (L)
yupana
yupanchay
ayaynin (L)
yupanchay
jilli (L)
pacha watana, wata
watana
allin qillqa
amu amu (H)
kalli, ñan
k'isku kalli, kallijun
at'aqra, chullpi (L)
yukra (L)
amuqa (L)
rantinakuy, turkay
suka qullu, wachu wachu
jatun ñan
kusma (L)
chakra runa
k'uri
isanka
isqu unquy
takiy
apanqura (L)
chaki sinqa
ch'usña (L)
p'uyñu, p'uñu
wich'i
wirkhi
yuru
11
castellano
cantarillo (cuello
estrecho)
cantidad
capa
capacidad de contener
capacidad de saber
capacidad, aptitud para
algo
capacitación
capacitar
caparazón
aymara
carpintero, tallador
carretera asfaltada
carta
cartel
carteles
cartílago
12
qhichwa
yuru
ñaemiri
jumiwa (L)
walja, alluxa, yamphi
qhapa
phuqhancha
yatiña
yatiña
jetaete, mbovika
arambogua
poaka
arakua
katupiri
chhika
kapa
jap'iynin, yaykuynin
atisqan
yachay
yatintawi
yatintayaña
mboyepoki
yepoki
ipire tatavae
yachakipay, yachaqakipay
yachakipay, yachaqakipay
wasa qara, qarapachu
(Hb)
mama llaqta, uma llaqta
qillqa t'aqa
mukmu
capital de departamento taypi suyu marka
capítulo
qillqa t'aqa
capullo de la flor o botón amuchu
cara basal
cara curva
cara lateral
caracol
carácter
característica
caracterizar
carbohidratos
carbón
carbonato de plomo, tierra
blanca
carcomer (oxidar)
careta/máscara
carnaval
carnet de vacunación
carpeta
carpeta de evaluación
guaraní
tëtamiati ichi
jai
mbaepoti ndei oyepeka
vae
link'u ajanu
qawaya ajanu
ch'uru
tarpa
uñtawi
uñtachaña
k'illimuma
k'illima
phuq'ira
jovapë
yeyoike
yatita
jeko
tekoñomai
itekoechauka
saruña
ququchi
anata
yukiri
tovaräanga, aguero
arete guasu
tupapire vakunaregua
kuatiariru
kuatiariru
arakuamaepegua
ivira ñopaa
tapepiso
kuatiamondo
mbeukapire
kuatiaechaka
pitiäka
karpita
uñakipawi karpita
k'ullu kamani
llusq'u thakhi
iwxa qillqa
laphilla
qillqa saywa
k'apha
tatapiï
itatï tövati
siki uya, ura uya
llink'u uya
chiru uya
ch'uru (L)
sanasa (H)
kaynin
sanasay (H)
k'illimsa unu
k'illimsa
k'anasa (L)
mullphay
saynata
anata
raphi wakuna
karpita
chaninchay karpita
llaqllaykamayuq
llusk'a ñan, llusq'u ñan
chaski qillqa
kartil
kartil, qañiy qillqa (H)
k'apa, khuskulli
castellano
aymara
guaraní
cartón
casarse
cascabel
cascada
cascajo
cascanueces
casco
casi
casillero
caspa de la cabeza
castaño
catorce
causa
cazar (matar, atajar)
cebolla (cortar)
cedro
ceja
phathu laphi
jaqichasiña, panichasiña
chununu
phaxchha
chhaxwa
tupapireäta
menda
mboitini
tororomba
celdas de flotación
celeste
célula
cénit
tuytu t'aqa
qhana larama, silisti
silula
chika inti
censo de población
centavo
centena
marka jakhthapiwi
sinsillu qullqi, phata
patakanaka
mboavai
kuatiamboyoyape
tëtaipo yepapa
mbopoparai
popati
centena de mil
waranqa patakanaka
popati etati
centena de millar de
millón
centena de millón
junu waranqa patakanaka popati etati etata
junu patakanaka
popati etata
centésimo
patakachjata
popatirai
centilitro
centímetro
centímetro cuadrado
patakach'aqjta litru
pataka chiqtaqa
sinilla patakachja
tijäakapoparai
ñejäatapoparai
ñejäatapoparai piyovake
centrada
taypichata
mbitepe kavi
kasku
niya
äkandiruapua
seri, añete
mbaerendarai
qhirpha
akäkui
paqu
jüave, pitavemivae
tunka pusini
pañandepo irundi
kunata
mbaeapoapi, tekopegua
chakuña, katuña, jiwayaña ñembieka
seboya yekiti
phichhu, ch'iphuqu
tesapika, säpika
joviavatï, jovi
qhichwa
phatu raphi
yananchakuy, sawakuy
chanrarara (L), chanrara
phaqcha
chaqwa (L)
t'iqpana ruk'awi
q'illay chuku
yaqha
sayt'ucha, kasilliru
kukhi (L)
k'ispa
chunka tawayuq
imachus
chakuy
siwulla k'ipay
siwis
q'isipra, qhichikra,
qhichipra (H)
tuytuq t'uqu
khupa (L), yuraq anqas
silula, k'atkilla (Hb)
intip sayanan (L)
llaqtaq yupaynin
phata
pachakkuna,
pachakchisqa
waranqap pachaknin,
pachakchisqan
junu waranqap pachaknin,
pachakchisqan
junup pachaknin,
pachakchisqan
pachakpa pachaknin,
paqarpa pachaknin
pachakcha p'uylu
pachakcha thatki
tawak'uchu pachakcha
thatki
chawpichasqa
13
castellano
cepillo
cerca
cerda
cereales
cerebro
ceremonia
cero
cerro
cicatriz defectuosa
ciclo
ciclo de aprendizajes
ciclo del agua
ciclo vital
cielo
cien
cien por ciento
ciencias de la vida (área)
ciencias naturales
ciencias sociales
ciénega
científico
cierre, conclusión
cierto pez marino
cifra
cigarra
cilindro
cinco
cinco mil
cincuenta
circuito
circuito eléctrico
circular
círculo
circunferencia
cisne
citación
citar
ciudad
14
aymara
jak'a
iru
waña manq'a
laxwi, lixwi
luqta, waxt'a
ch'usa
qullu
sip'u t'iri
sara
sarta yatiqawi
urna sarmuyu
jakawi sarta
laqampu
pataka
patakapacha
jakawisata
pacha yatxatawi
jaqi tama yatxatawi
siniya
amawt'a
tukuya
chinu
sit'ikira
tuyu, sayt'u muyu
phisqha
phisqha waranqa
phisqha tunka
muytata, muyt'ata
illapa muyta
muyu
muyu
muyuthiya
jawsawi
jawsaña
marka, jach'a marka
guaraní
taïyoeka
koiño
kuchi ichi
tembiuäta
apurüu
areteapo
mbaeti
iviti
pere rendague pichii
opitavae
yereyere
ñemboeapia
iyereyere
tekove ipuku
ara
pañandepopa
pañandepopa pakaraika
arakua tekoveregua
arakua ivipo reta
arakua tekoi reta
iünoo, iasuru
arakuaiya, arakuaregua
ñeokenda ñemboapi
pira i guasu rupigua
kuariapa
ñakïara
reteapua, reteyere
pandepo
pandepo etati
pandepopa
yereye
mbaechii, chii iyere
ñeeka
puape
ñama
posiguasu
ñeenika
mbarea, ñeni
karairëta
qhichwa
qhasuna
qaylla, sispa
suphu (H)
ch'aki puquy
ñuqtun
jaylli, saqumay
ch'usaq
urqu
sich'u, sip'u
muyuy
yachaqay muyuy
yaku muyuy
kawsay muyuy
janaq pacha
pachak
pachakninchisqa
pachakamay
kawsaykamay
runa kawsaykamay
siniya
jamawt'a
tukuchaynin, wichq'aynin
awaku (L)
khipu
tiyan tiyan, sit'ikira
tuquru
phichqa
phichqa waranqa
phichqa chunka
muyuy
phinchikilla muyuy
muyu
muyu
tinkullpa, muyusiqi
yuku
atiklla
atikllay
jatun llaqta, llaqta
castellano
ciudad capital y/o
principal
claridad
claro (el habla, el
mensaje)
claro (líquido)
clase
clasificación
clasificar
clavícula
clavo
clima
cobarde
cobre
Cochabamba
código
codo
coevaluación
coherencia
cohesión
coincidir
coito, relación sexual
cojear
cojo
colador
colchón
colección
colegio
colmillo
colocar cuña
colonial
color
columna (bloque)
columna vertebral
coma
combinación o enagua
combinar
comensalismo
aymara
guaraní
qhichwa
jach'a marka
tëtaichi
jatun llaqta
qhana
qhana
sape, tembipe
ñee säka
sut'i
sut'i
ch'uwa
kasta, laya
ajllinuqawi
ajlliña, palljaña
tarku, qhiwi
kalawu
macha mayjt'a
llaytha, llajlla
anta
Qhuchhi pampa
chimpu
mujlli, q'iwt'a
purapa uñakipawi
arkasiwi
säka
nunga
yeparavo
paravo
ñengoikague
tapigua
ara
kiyerai
jiero iyuvae
ch'uya
imaymna, laya
chikllay
chikllay
ripratisi (H) sullk'a waqta
t'uksina
pacha wayra
jallk'a (L)
anta
Quchapampa
tuyru
kuchuch
chaninchanakuy
tinkunayaypura, kuwirinti
t'inkinayay
tinkunakuy
yuquy
janq'ay (L)
janq'a (L)
isanka
ap'a (L)
tantaychiklla
kulijiwu
waqsa
karqinpay (L)
kuluniyal
llimp'i
saywa
wasa tullu
samana
ukhunchana
tinkuykachachiy,
chaqruriy
yanapaysikuy
jikhthaptaña
anisiña
qilnaqaña, thijllaqiña
qilu, thijlla, jank'u
tantata, tantawi
kuliju
kiwu
chillpiña
ispañula pacha
sami
sayacha
k'ili, lunja
sama chimpu
manqhancha
jaqthapiña. kisaña
jäaka, siröka, mboeteka
ndivanga
oyoarakuamae
yovake
joapi
oyuvake pave
meno
iköcho
köcho
mboguaka
tupapiu
paravo
ñemboerenda
taïmbuku
ñañono yekokarai
epañaara
yigua
sïromboi
yarupi
kïtaguai. guairai
ñemboyea yopara
motira, mona
15
castellano
aymara
comentar
comercial
comerciante
arst'aña, arsuña
qhathuchawi
qhathuri, alakipiri
comercio
cometa, estrella fugaz
comillas
Comité de padres de
familia
compadecerse
comparación
comparar
alakipa
sakaka, miqala
siwa chimpu
Tata mamana qutuchawi
guaraní
qhichwa
ñeembuku
mbaemeeka
mbaemeeavae
omaemeevae
mbaemee
mbaerendi
guaiyovai
Tëtara Ati
unampayay, willapay (H)
qhatukuq
qhatuq
khuyaqaña
kikipawi. kikpachawi
kikipaña, chikt'aña,
kikpachaña
waxt'aña, jaljasiña
parareko
ñemboyoya
yoya
khuyakuy
chimpapuray, tinkuchiy
chimpapuray, tinkuchiy
ñemboyao päve
ququsiña, warxata.
apthapi
amuyu apthapi
karu päve
qurinakuy, riqsichinakuy,
jaywanakuy
qaranakuy
compartir objetos
compás
compasión
competencia (capacidad
de ...)
competición
competencia (for. laboral)
complemento
complemento
circunstancial
complemento directo
complemento indirecto
componer música
comportamiento
composición (en mat.)
compost
yänaka apthapi
muyuchiri
khuyaqaña
yatintata. atipasiwi
mbaembae mboyao
puaka
parareko
karuapo
atipasiwi
irnaqaña yatichawi
tukxatiri, phuqhachiri
kunataqi phuqhachiri
ñeñokuai
katuaporegua
yeapopa
comprender
comprobar
comprometer
compromiso
computadora
katuqaña
qhanstayaña
compartir
compartir comida
compartir ideas
16
chiqa phuqhachiri
maysata phuqhachiri
aymaña
kankaña
qutuchthapiwi,
jira
jathamira
miari päve
ñembongoi moikavi
tekochauka
kua
ñemboporova
ñemomete
ñerokuavëe
kuatiasïroka, ñeesïroka
qharu, qhatuy
aquchinchay (L)
niq tuyru
Qutuchasqa tatamama
yuyaychanakuy,
yuyaysinakuy
rak'inakuy, qunakuy
muyuchana. muyusiqina
khuyay
yachayatiy
yallinakuy, atipanakuy
llamk'ay yachayatiy
junt'achiq
imaymana junt'achiq
chiqan junt'achiq
yaqha junt'achiq
takichay
kaynin, kasqan
qutuchay
ruwasqa wanu, kawsaq
wanu
isapay, unanchay
llanchiy
sullullchay
sullullcha
kumputarura, ñiqichana
castellano
común
comunicación
comunicar, transmitir
comunicarse
comunidad
cóncavo
cóncavo, poco profundo
concepción
concepto
conclusión
concretar
concurso
conducir (llevar objetos)
conducir (personas)
conductos seminales
conectar
conector
confesar
confesor
confrontar
congestión
congregación
congregar
congregarse
congreso
cónico
conjetura
aymara
ina
yatiyawi
yatiyaña
yatiyasiña
kumuna, ayllu
p'uylu, p'uytu
k'awu
aptasiña
amuyu
tukt'ayawi, tukt'ayawi
amta
uchjataña
apaña
irpaña
thaltha sirka
chhuqhthapiña
jaqthaptayiri,
jikhthaptayiri
arsuña
arsuyiri
apthapiña, irpthapiña
tantachawi, anthapiwi
anthapiña
tantachasiña
jach'a tantachawi
kallcha, putuku
thala, thithi
guaraní
päve
ñemoeräkua
moeräkua
oñemoeräkua
tëta ati
piköe
piköe äve
qhichwa
ñeemoai
mongetaguiye
sapsi
willanakuy
ninayay, willay
willanakuy
ayllu
p'uktu
phanpa (L)
runayay
yuyay
tukuchay yuyay
mboeäta
panepane
mbae yarajavae
mbaemboguata, oipoko
tairape
yuapi
mboyoayu
ch'alliy, k'ikaychay (H)
yallinakuy, atipanakuy
apay, purichiy
pusay
yuma suqucha
t'inkichiy
t'inkichiq, tinkuchiq
mbombeu
ñemombeuapoka
porepëña
ruru
tëtaraati
ñemboati
oñomboati
ñemboati guasu
ipuatïvae
ñeetekokatu
ichhuriy (L)
ichhuriq
tinkuchiy
p'umpu
tantanaku, juñunaku
tantay, juñuy
tantanakuy, juñunakuy
juñuy wasi, juñuna wasi
ququruchusqa
yuyaymanay,
yuyaykachay
yuyaymanay,
yuyaykachay,
watuykachay
juñu
yupay juñu
ququruchu
yachay
yachapayay
kunkista
imatachus
conjeturar
thalaña, thithiña, arusiña, yeparandu
aruqaña
conjunto
conjunto numérico
cono
conocimiento
conocimiento práctico
conquista
consecuencia
qutu
jakhu qutu
kallcha, putuku
yatiñani
yatita lurawi
awqa pacha
ati
mbapaka ati
puaitï
tembikuaa, arakua
katuapo, arakua
pïro, mokirëi
tekoepi
17
castellano
aymara
guaraní
conseguir, alcanzar
consejero
consejo
Consejo Educativo
Comunal
Consejo Educativo
Nacional
consentido, mimoso
conservar
conservarse
considerar
consigna
consonante
consonante nasal
consonante oral
constancia
constante
constante, firme
constelación Cruz del Sur
constelación de Leo
constelación de Libra
constelación Can Mayor
Constitución Pol. del
Estado
construir
construir casa
contaminación
jikxattaña
väe
kunkachiri
arakua iya
ulaqa
mboarakua, arakua
Kumuna Yatichawi Ulaqa
Marka Yatiña Ulaqa
Mboarakua Guasu
q'ayachata
imaña, waqaychaña
waqaychasiña
amuykipaña
iwxa
sallawisa
ñusu sallawisa
arsu sallawisa
thurt'aya
pachpa chani
thuru amuyu
Chakana
jembirau
ñovatukavi
ñovatu
ñiro
yeokuai
ñepitasoë
ñepitasoë apïguapegua
ñepitasoë yurupegua
Marka Apnaqawi
Kamachi
luraña
utachaña, uta luraña
q'añuchawi
Mborokuai Guasu
contaminar
contar
contar por nudos
contemporáneo
contenido
contestar
contextual
contextura
continente
q'añuchaña
jakhuña
kipuña
mita masi
yatiwakichawi
jaysaña
kawkina, pachanchawi
saya
qutu suyu
mongia
papa
kïta papa
aveigua
ipo
ñee rova
jokoropigua
contorno
contorno, espacio, sitio
muyta
wit'u
yivirupigua
yere
18
jekuaekatuavei
ñandurape
apo
oapo
mongiapo
paraguasupäu
qhichwa
usariy
kunawa, kunaq
kunay
Ayllupi Yachachiymanta
Kunay
Suyup Yachachiy Kunay
apuskachaq (L)
waqaychay, jallch'ay
waqaychakuy
jamurpayay
kamachiy
upayari, uyantin
sinqichasqa upayari
rimarisqa upayari
taqya
takya (H)
takya runa, juk sunqulla
katachillay (L)
chukichinchay (L)
chakana (L)
ch'uqichinchay (L)
wanlla
ruwariy, ruwachay
wasichay
ch'alli, unquchiq,
khuchichay
ch'alliy, qhillichay
yupay
khipuy
mitamasi
yaykusqan
kutichiy, jayñiy (L)
kitichasqa
kurkun, ukhun
qutu suyu, tantasqa suyu,
manta suyu
muyuriynin
kiti
castellano
contracción
contradecir, oponerse
contraerse
control
control de calidad
controlar
convencer
convencional
convenio
convenir
conversión
aymara
jalthapiwi
kutjataña
jawsawi
uñjaña
askitapa uñjaña
iñasiña
iyawsayaña
taqina yatita, taqina
uñt'ata
pura amta
amtaña
thijrakipaña, mayst'ayaña
convexo
convocar
convocatoria
jawst'aña
jawst'awi
cooperativa
jaymawi
cooperativa minera
qhuya jaymawi
cooperativo
coordenadas
coordinación
coordinar
copa de árbol
copiar
copular
copular las aves
corazón de los animales
corcusir, hilvanar
cordillera
cordón umbilical
corredor
corte, recorte
corteza del árbol
corto
cosmovisión
costado
costilla
yanapt'asiwi
jikisi siqi
aruskipawi
jikhthaptaña
quqa ch'ampa, mulla
talliqaña
guaraní
yeaka, ñeepindekua
rekomichi
maangareko
maangareko kaviete
angareko
mokirëi
porupäve
ñeeyoupiti
jaekavitavae
poepi
pipo
marandu
momarandu, ñenika,
mbarea
ñopitivo
morombori
yeaikuasasa
mboyovakevake
yovakevake
iviraräka
motiäyova, kuatiayova
ñemoiru
jipiña
guira reta oyopisi
lluqu
mimba reta ichorökoko
lasqaña
mbovivi rasarasa
wanlla, qullu sirka, sunaqi ivitiguasu
kururu
pürua
saraqa
iñakua
k'uturaña, muruña
yasia
quqa sillp'i
ivirapire
jisk'a
pukuä, churu
pacha uñjawi
tekomae
qawaya
yike
jarapi
arüka
qhichwa
q'intiy
kutipakuy
q'intikuy
arariwa
allin kasqanta qhawaq
arariway
juñichiy, arinichiy
riqsisqa
uyni, uyñi
uyniy, uyñiy
wakjinayachiy,
jukjinayachiy
p'ullchu
waqyay
waqyaku, mink'ay qillqa
kupiratiwa,
llamk'aysinakuy
qhuya kupiratiwa, qhuya
llamk'aysinakuy
llamk'aysikuy, ruwapuray
siqisiq'i, tinkurasqa siqi
t'inkichiy, tinkunachiy
tinkunachiy
chakrara
thalliy, kikinchay
jukunay (L)
chiway (L)
puywa, puywan
ch'ukuy (L)
walla
kururu (L)
karp'awasi (L)
k'utupa (L)
juruchi, qaran, sinkhan
kuru, chutu, taksa
pacha qhaway
waqta, chiru, manya
waqta, waqtan tullu
19
castellano
costumbre
cotorra enana
cotorra muy pequeña
coxis, rabadilla
coyuntura (fémur y tibia)
cráneo
cráter
creación
crear
aymara
sarawi
k'alla
tixni
guaraní
qhichwa
teko, jekomai
tüi
pituka
rumbi
tava, takipe
äkakägue
ivikuaguasu
yeapoipi
yapo
kawsay ruway
kalla (L)
chiki, kalla (L)
sikichupa, tikni
kukuchu
uma tullu
nina aqtumuq
yurichiy, wallpay, kamay
yurichiy, wallpay, kamay
mbokaviapoka
creática
p'iqi ch'akha
laka
uñstayawi, inuqawi
inuqaña, unstayaña,
apst'aña
uñstaya
creativo
ch'ikhi
pöraapo
crecimiento
credo
creencia
creer
cresta de las aves
cría
cría huérfana (mascota)
cría pequeña de llama u
oveja
cristalización
cristalizar, cuajarse la sal
criterio
crítica
criticar
jilawi
kuakua
mboroguirovia yerure
mboroguirovia
rovia
ñapïchai
membi
guacha, tirëi
ovecha membi
yuririy, wallpariy,
kamariy
yurisqa wallparisqa,
kamarisqa
wiñay
iñini
iñi
iñiy
k'akara (L)
uña
chita
uña chita (L)
chuwaptayawi
ch'uwaptayaña
amuyu
k'umi
qhanstayaña, k'umiña,
k'utiña
pacha tupu
moesäkaäka
yukiësaka
ñeemoe
kura
oikura
ch'uyanchay
kachiyay (L)
yuyanchakuy
qhawapayay
qhawapayay
yupavo
pacha sara
uraqi siqicha, uraqi siqi
k'anata aru
chawa, chuqi
irija, saxra, qhuru
chakana
makhataña
ariaikue
ivimboyao
ñeeyoasa
oviä
piatäta
yoasa
pindekua, kuasa
kuatiarirumi
kuatiariru
pacha ruway qillqa, pacha
qillqa
pacha thatkiy
siqicha
simp'asqa simi
chawa
jawcha
chakata
chakatay
qillqana p'anqacha
qillqana p'anqa
cronograma
cronológico
croquis
crucigrama
crudo
crueldad
cruz
cruzar
cuadernillo
cuaderno
20
iyawsawi
iyawsaña
k'arak'ara
qallu
chita
qallu
qillqaña panka
castellano
cuadradito
cuadrado
cuadriculado
cuadrilátero
cuadro
cuadro de doble entrada
aymara
guaraní
sinillalla
sinilla
sinillachjata
pusi qawaya
jana jamuqa, sich'i jamuqa
piyovakerai, pikerai
piyovake
pikerairai
irundike
pike
cuajar
cuajarse, solidificarse
cualidad
cualquier
tikayaña
tikt'aña
irija
khitisa
mboguao
motatä
tekoaiño
oipotague
cuarenta
cuarta (medida)
cuarta parte
cuarto (orden)
cuatrimestre
cuatro
cuatro mil
cuatrocientos
cubierta
cubo
cucaracha
cuento
cuerpo
cuerpo geométrico
cuerpo que rueda
pusi tunka
chhiya
taru, pusina mayapa
pusiri
pusi phaxsi
pusi
pusi waranqa
pusi pataka
irundipa
pojäanga
pisäarundi
irundia
irundi yasiñavo
irundi
irundi eta
irundipopa
ñeomi, ñeova
orova
tarave
arakaendaye
rete, jete
jete äregua
rete yereka
reteapua
yapo kuavëe
maranduti
oyepoiukatuvae
angareko
oyepoiureve
moirü
tawak'uchucha
tawak'uchu
tawak'uchuchasqa
tawamanya, tawachiru
mast'awa
iskay yuyay jallch'ana
mast'awa
juk yuyay jallch'ana
mast'awa
tikayay
tikayay
sanawnin (H)
mayqinpis, wakinpis,
pipis
tawa chunka
q'apa
tawa phatma, yaqa
tawa ñiqi
tawa killa, tawa tawa killa
tawa
tawa waranqa
tawa pachak
p'anqap uyan
mach'ina, wayru
apatara (L)
jawariy
ukhu, kurku
pacha tupusqa kurku
sinkuq kurku, qurmaq
kurku, sinku (H)
muruq'u kurku
siminakuy
tapuy qillqa
t'itupayaq
qhawariy, yuyapuy
pituykachakuy (H)
illawi (L)
cuerpo redondo
cuestionar
cuestionario
cuidadoso, escrupuloso
cuidar
cuidarse a uno mismo
culebra (dorso negro,
pecho blanco)
culto
cultura
muruq'u tunu
jiskht'aña, chhikht'aña
jiskht'a qillqa
tekomboete
teko
kultu
kawsay, (cultura
cuadro de entrada simple
tika
jawari
janchi, tunu
julli tunu
waqaychaña, uñjaña
amuyuni, chuymani
sarnaqawi, jaqi lurawi
qhichwa
21
castellano
cultural
cuna
cuña
cuñada
cuñado
curandero
curiosidad
curioso
currículum (currículo)
currículum vitae
curso
curva
cúspide
cutícula
charango
charlar, conversar,
departir
chicha
chino
chispa, centella
chispear o centellar
chiste
Chuquisaca
aymara
guaraní
yatiwakicha
qhichwa
tekoregua
tuparai
chillpi
yoko
warmasi (entre mujeres) ukei, taicho
masanu (mujer a hombre) pëu
qulliri
paye
tuji, junch'ukiwi, uñaqawi porecha
junch'ukiri, iñasiri
iporecha
yatiwakichawi
mboesïro
jakawi laphi
tembikuauka, tekokuauka
yatiña uta manqha, yatiqa
jalja
q'iwi, link'u, k'uru
yere, ïti, ñape
patxa
iyapitere
pöapeipi
charanku
charango
aruskipaña
ñemongeta
kultural
k'iraw (L)
karqinpa (L)
aqiy
masay
jampiri
k'uskiy
k'uski, tapuykachaq
kurikulum
kurikulum, kawsay raphi
yachaqaywasi,
yachanawasi
tink'u, wintu, qhiski
t'ukmu (H)
qarapa
ch'aqwaku, charanku
yawnay (L), rimanakuy
k'usa
chinu
k'ajta
k'ajtaña
k'usillu
Chuqi chaka
kägui
chino
opiriri
ñembopiriri
pukauka, pukapuka
aqha, asuwa
sap'ira
kachachacha
kachachachay
asichiy qillqa, asina qilla
Chuqichaka
jakhu tika
thanthaña, llinq'iña
yatiya, yati
mitani
k'achirara, k'uchurara
kutthapiwi
luraña, phuqhaña
iwsi
tunka ramu
tunka litru
orovarai
komeguä
mach'ina
waqlliy
aveigua
kipietavae
yoaka, miariyoaka
apoangareko
jeögue ipuerembae
pakure
patijäaka
mita
k'uchurara, k'uchusapa
siminakuy, rimanakuy
kamay
ch'ukalli (L/H)
chunka aqnu
chunka p'uylu
D
dado
dañar, deteriorar, ajar
dato
de la misma edad
de muchas esquinas
debate
deber
débil
decagramo
decalitro
22
castellano
aymara
guaraní
qhichwa
decámetro
decámetro cuadrado
decena
tunka chiqta
tunka chiqta sinilla
tunkanaka
pañejäata
pañejäata piyovake
pati
decena de millar
waranqa tunkanaka
pati etati
decena de millar de
millón
decena de millón
waranqa tunka jununaka
pati etati etata
tunka jununaka
pati etata
decilitro (dl)
decimal (número 0,8)
decimal (sistema
numérico)
decímetro (dm)
decímetro cuadrado
tunkachjch'aqa
tunkaqa
tunkacha
tijäakaparai
pakaraika
pakaraika, yepokatu
tunkachja
tunkachja sinilla
ñejäataparai
ñejäataparai piyovake
decímetro cúbico (dm)
décimo (orden)
decisión
Decreto Supremo
dedo
dedo medio
deductivo
defender
definición
definir
del mismo (tamaño, peso,
capacidad)
delator, acusador
tunkachja tika
tunkiri, p'iti tunkaqa
amtata, amtawi
Kamachi
luk'ana
taypi luk'ana
ñejäataparai orovavae
pañandepoa
oyapo jeivae
Mborokuaimi
poakä
poakä mbuku
ñemomichika
epi
tekomombe
ñemboapi
aveigua
chunkacha thatki
tawak'uchu chunkacha
thatki
wayru chunkacha thatki
chunka ñiqi
juyaku (H), nikusqan
Suyup Kamachiynin
ruk'ana
chawpi ruk'ana
riruktiwu
amachay
yuyaynin
imaniy, yuyaynin
chhikan
mboekoka
ch'ataq, ch'atiri
deletrear
deleznable
delgado
delta
democracia
demostrar
denominador
denunciar
departamento
jark'aqaña, amachaña
unanchawi
uñacht'ayaña
ukch'a pura
ch'atiri, inqhantiti,
jaqjatiri
arsuyxaña
phaja, suchtiri
juch'usa
jawira p'allqa
aski qamawi
uñacht'ayaña
ch'axtiri
ch'ataña, qhananchaña
taypi suyu, marka
chunka thatki
tawak'uchu chunka thatki
chunkakuna,
chunkachisqa
waranqap chunkan,
chunkachisqan
junu waranqap chunkan,
chunkachisqan
junup chunkakunan,
chunkachisqan
chunkacha p'uylu
chunkachasqa
chunkachasqa tupu
kuatiangeta
sanampay
jeögue, opëkatu, tätambae phillmi
pöi, pirëri
tullu
mayu p'allqa
päve, yeokuaiapo
llaqta kamachiy
chauka
qhawachiy, rikuchiy
papapiyova
phatmaq
ñeapo, ñemombeu
chat'ay
tëtamiati
juch'uy suyu, llaqta
23
castellano
deporte
deportivo
depósito legal
aymara
guaraní
qhichwa
yuvanga
ñuvangaregua
pukllay
pukllachasqa
waqaychanap kamaynin
derecho
derechos humanos
anatawi
anatawi
kamachi pirwa jakhu,
waqaychawi jiyi
jiyi, wakisiwi
jaqi jiyinaka
tekomboe
tekomboeteka
derribado
derribar
desafío
desagrupar
tinkuyata, jaqurpayata
tinkuyana, jaqurpayaña
thurkata,
jaljatataña, t'aqjaraña
gueyi, oitika
yeiti
ñemomete, ñemoinge
atimoai, mboyaoyao
desarrollar
desarrollo
sartaña
sarta, jilta, sartawi
mbokuakua
kuakua
desarrollo personal
jaqi sarta, jaqitataña,
ch'ikhitataña
tekokuakua
chayaqi
runa chayaqi kamachiy,
runap chayaqinkuna
urmachisqa
urmachiy
atipanakuy
qutucharay, tantaray,
t'aqaray
wiñay
tanqay, riqsichiynin,
kallpachaynin
runayay
momirata kuakua
guirokuai, komeguä
guirokuai araivipo
ñemoai
mbutuu
taqyasqa tanqay
atisamqa (L)
natural atisanqa
ch'iqichiy
jawkay (L)
ñemoña
gueyi
komeguäpoka
moaiyao
q'itaña, t'amaña, p'usquña tembiukomeguä
panaka
uraqay
phiriq
qutucharay, t'aqaray,
phiriy
qutucharay, t'aqaray,
phiriy
p'usquy
jiwjataña, jani munaña
jaquqaña
arsusa yatiyaña, uñjarsuya
jikxattaña, katjaña
guiroviambae vae
papagueyi
mombeu
väe
suyanay, mana suyay
yuparay
riqsichiy
tariy
munaña
qalachata
lurt'awi
tukuya
pota
itaeki
tekomae
yapi
munapayay
rumirarasqa
ruwasqan
tukuchaynin, tukukuynin,
desarrollo sostenible
desastre
desastre natural
desbaratar, esparcir
descansar, divertirse,
diversión
descendencia, generación
descendente
descomponedor
descomponer
descomposición
descomposición de
alimentos
desconfianza
descontar
describir
descubrir, ubicar,
encontrar
desear, codiciar
desempedrado
desempeño
desenlace, final
24
chiji
ch'aqchuña
samart'aña
yuwani
juk'aptawi, iraqawi
qutuchnuqaña,
t'aqanuqaña
qutuchnuqawi, jaljatataña ñemoaiyao
castellano
desenmaderar
deseo
desgrasar
deshacer
aymara
guaraní
deshecho, desbaratado
desigual
ivirasia
munaña
pota
kirayoe
jararaña, pirqaraña (esp. c/ juumbi, mongui, mboai
cosa)
t'uxpita
ikavimbaemavae
ch'ulla ch'ulla, chaqu
yoavi, oyovakeä
deslizarse, derrumbarse
suchtaña
siriri, osururu
desmontar
desmonte
desplazamiento
déspota, cruel
despotismo, crueldad
chaquña
qhuya laq'a, lluji
jithtayawi
qhuru
qhuruncha
después (conector
temporal)
destetar
destete
destinatario
desventura, adversidad
ukata, qhipata
ivirasia
ivirayeiti
oyoasague, omiirei
oporomboete mbae vae
ipirimbae, iporomboete
mbae
kuri
t'aqaña
t'aqawi
katuqiri
llaki, chiji
mokambupoi
emokambupoi
kiapeguarä
pichiï
determinar
diagonal
diagrama
diagramador
diálogo
diamante
diario de vida
dibujante
diccionario
diciembre
didáctica
diecinueve
dieciocho
dieciséis
diecisiete
q'ichhu
siqicha muyu
k'achachiri
aruskipawi
qhispi qala
jakawi qillqa
jamuqirí
aru pirwa
jallu qallta
yati sarta, yatichawi
thakhi
tunka llatunkani
tunka kimsaqallquni
tunla suxtani
tunka paqallquni
qhichwa
puchukaynin
k'ullunnay (L)
munay
jawinnay (L)
ruwaray, ruwannay
t'aqmasqa, ch'iqiy
ch'ulla ch'ulla, chaku
chaku
suchuykuy, thuñiy, lluqhiy
(L)
chaquy
chaqu
kuyukuy, puririy
jawcha (L)
jawchakay (L)
chaymanta
oyapotavae, ñemongeta
yovaiike
ñeekëserape
ñeekëserapeapoa
ñomomiari
itavera
tekove guapika
omoiävae
moesakaa
araeti
guatamboe
januk'ay
januk'a (L)
jap'iq
aquyrakí, ch'iki, llakiy,
wiqiy
yuqanchay
wiksu, t'iksu
siq'iranticha, k'achacha
pachanchaq, siqichaq
rimanakuy
qhispi umiña
kawsay willay qillqa
siq'iq
simipirwa
qhapaq intiraymi
yachachiykamay
pañandepo chau
pañandepo juri
pañandepo ova
pañandepo chiu
chunka jisq'unniyuq
chunka pusaqniyuq
chunka suqtayuq
chunka qanchisniyuq
25
castellano
aymara
guaraní
diesel
diestro, experto
diez
diez mil
diez por ciento
diferencia
yisila
jichu
tunka
tunka waranqa
sapa patakata tunka
mayja mayja, chaqu
yese
ikereimba
pañandepo
pañandepo eta
pañandepo pakaraika
mbaeyoavi
diferencia (de la resta)
diferenciar
puchu
mayjt'ayaña
opitavae
mboyoavi
diferenciarse
mayjt'aña
ñemboyoavi
diferente
diferente contexto
mayja
kunaymantuqi
yoavi
renda yuavi
diferente cosa
diferente en el modo
diferente por no ser
semejante
difícil de entender
difícil de hacer
dificultad
difusión
mayja yänaka
mbaeyoav
oyuavi jeko rupi
oyovake mbae vae
ch'ama
ch'ama
chiji
ch'iqhintawi, yatiyawi
yavai yaikua vaerä
yavai yayapo vae
mboavai
ñemoerakua
digestión
dignidad
diligente, incansable
dimensión
dinámico
dinero de Alasita
dinero ritual
dios
dirección
director de escuela
yaya, yäqawi
q'apha, chuki
tupu
q'apha, unxtawi
anataña qullqi
wila qullu, paxsi mama
apu
irapwi uta, irpa uta
yatiña uta irpiri
Director de núcleo
Tayka Yatiñuta Irpiri
Ñemboeatia Ruvicha
Director Dptal. de
Educación
Director Distrital
Suyu Yatichawi
Kamachiri
Jisk'a Suyu Yatichawi
Tëtamiati Ruvicha
Ñemboepegua
Tëtarai Ruvicha
26
tembiuapasotre
tekomboetea
ikangimbae
jäa
poki, mokirëiapo
tüpa
oikoa
ñemboerenda ruvicha
qhichwa
riyisil
phichu (L)
chunka
chunka waranqa
chunkanninchisqa
chaku, chakucha,
wakjinayay
puchu
karunchay, chakuchay,
wakjinayay
karunchakuy,
chakuchakuy,
wakjinayaykuy
wakjina, jukjina
¡maymananiqpi, ñawray
kiti, ñawray chiqan
juk juk
juk jamu
manajina, mana puraqchu
t'itu
sasa
sasa
ch'iqichiy, mismirquy,
riqsichiy,
qullmiku (H)
allikay
kulliruna
tupu
k'uchi
qullqicha
saqumasqa qullqi
apu, apu tata
pusachaywasi
umalliq, yachaywasi
kamachiq
Juñu Yachaywasi
Kamachiq
Llaqta Yachay Kamachiq
Jap'iy Yachay Kamachiq,
castellano
aymara
Irpiri
discernir
disciplina
disciplina, área
discrepar
discriminación
discriminar
discurrir
discurso
discurso oral
yatiqama
yatiqawi t'aqa
ch'axwthaptaña
¡isk'achawi
jisk'achaña
sarnaqaña
arsuwi
arumpi arsuña
diseño
disminuir
disolución
distancia
distribuir, repartir
distrito
diurético
diversificar
diverso
dividendo
dividir
divisible
división
divisor
doblar
doblar (en proporción,
cantidad)
doble
doble en tiempo
doce
docena
Ñemboepegua
oiparavo kavi, ombogua
kavi
teko kavi
moromboe
yoavi
ñemotarëi
guinotï
omboasaiño
ñemoñee
ñemoñee yurupegua
qhichwa
Jap'iy Kamachiq
unanchay
maya maya wakichaña
mayja
lakiyasiri
lakiña
lakjtiri
lakiwi
lakiri
q'imphiña, suk'aña
raanga
mbovi
yerikua
mbirika
oimaemae, omboyaoyao
tëtarai
ikuarupiiyae vae
mboyoaviavi
yopara
mboyaovae
mboyao
puemboyao
ñemboyao
mboyaoka
yeapa
kikpa payachaña
yeapaapa
yachakamay
yachaykamay
ñiqay
karunchay, qisachay
karunchay, qisachay
rupiy
qillqa, rimay
rimarisqa qillqa, rimarisqa
rimay
juñichiy rimay, pulitiku
rimay
siminakuy
siminakuy, ch'uqunakuy
chantay, siq'inayariy,
siq'ichay
chantay
pisiyachiy
chulluy. unuyay
karukay
achuray
jap'iynin
jisp'achi (L)
ñawrayay
imaymana, ñawrachay
rak'ichikuq
rak'iy
rak'ikuq
rak'iy
rak'iq
pataray, taparay,
patanchay, q'inpiy
iskaychay
payacha
paya mit'a
tunka payani
tunka payani
mokoiye
kuriye
pañandepo mokoi
pamokoiti
iskaycha, phatu
iskay mit'a
chunka iskayniyuq
chunka iskaychisqa
discurso político
discusión
discutir
diseñar
guaraní
poritikoñee
aynisiwi
aynisiña
jisk'achjaña, wakhuqaña
jaljtawi, chulljawi
jaya
jaljaña
yati suyu
yoaka
oyoaka
mojaanga
27
castellano
aymara
doméstico (animal)
domingo
dorar
dos
dos mil
dos puntos
doscientos
dragón
dramatizador
dramatizar
droga
duda
dudar
axa, uta uywa
ruminku, inti uru
paruchaña
paya
paya waranqa
paya ch'aqa
paya pataka
kikpa yaniri
kikpa yanaña
qulla
janicha, payachasiña
janichaña
mimba
aratu
pïta kavi
mokoi
mokoi eta
kitakoi
mokoipopa
teyú yagua
omojäangavae
mojäanga
mbokereapoa
ndaikuai, rovianungaä
rovia mbae
dureza, consistencia
dureza, cosa dura
ch'ullqhi, chuki
thuru
tätague
mbae täta vae
eco
ecología
económico
ecosistema, medio
ambiente
echar capullos en flor
awqa
pacha mamana utjiri
qullqi, qullqichawi
utjawi llika
ñee jekoapo
ivipo reta
virupurupivae
iviapireta, ivipo
edición
editar
editor
editorial
editorial (comunicación)
qillqsuwi, uñstawi
pankachaña, uñstayaña,
qillqsuña
unstayiri
pankachaña uta
amuyt'a yatiyawi
educación especia)
chiji yatichawi
mbaekuatiaregua
kuatiaporegua
kuatiapoka ñeemondoka
regua
ñemboe kavi
educación inicial
Educación Ineercuk.
qallta yatichawi
Purapa Jakawi Arma
ñemboeipi
Ñemboe Mokoi Ñee jare
guaraní
qhichwa
uywasqa
intichaw
qurinchay
iskay
iskay waranqa
iskay ch'íku
iskay pachak
atimullp'u (L)
aranwaq
aranway
jampi, qulla (H)
tunkiy, manayay
tunkiy, iskaychakuy,
iskayraray
sallu
anaq, sinch'i
E
28
amuchu
anqaylli
pachamama yupaychay
ikunumiku
llika kawsay, awariy
pacha
mbaepotieki ndei yaguiye mukmuy
mbove
yekuatiapo
ñit'isqa ñiqi, p'anqachana
yekuatiapota
p'anqachay, p'anqachariy
p'anqachaq
p'anqachaq wasi
jamut'ay yachay
imaymanachasqa
yachachiy, ñawray
yachachiy
qallariy yachachiy
Iskay Simipi
castellano
Bilingüe
educación para el medio
ambiente (transversal)
aymara
Yatichawi
pachatuqita yatichawi
guaraní
Teko reta
moromboe ivipo regua
educación para la
democracia (transversal)
educación para la equidad
de género (transversal)
educación para la salud y
aski qamawitaki
moromboe yearasaregua
yatichawi
chacha warmi yäqpurataki moromboe tekoyokave
kuña jare kuimbaepegua
yatichawi
moromboe tekoröisa,
yekuaku
la sexualidad (transversal) k'umara chuyma chinu
jare yopisiregua
yatichawi
efecto
jaekavi vae
eje
taypi siqi
yereka
ejercicio
thayllawi, lurawi
ñemongue
ejercitar
thayllaña
mongue
ejercitarse
ejes coordenados
elaborar
elasticidad
elástico
electricidad
eléctrico
elegir
elemento
elevado (hinchazón,
bulto)
eliminar el sabor picante
dd ají
elipsis
elogio
embolsado
embudo
emisor
emoción
empastado
empedrar, adoquinar
empeine
empobrecimiento
qhichwa
Kawsaypurapi Yachachi
Pacha Mama
yupaychaymanta
yachachiy
llaqta kamachiypaq
yachachiy
qhari warmi
yupaychaypurakunapaq
yachachiy
yapo
oñemoata katu vae
ñemoata yopika
mbaechii, chii
chiiapo
paravo
jai
mboivate, ruru,ñapunga
allikaypaqtaq sexualidad
nisqapaqtaq yachachiy
imatachus
t'urpi
ruwana
ruwakipay, kutin kutin
ruway
yachakipakuy
siqisiq'i, siqi siq'i t'urpi
ruwariy
ankuyay
anku, thallu
phinchikilla
phinchikillasqa
chikllay
ilimintu, qullmu
ch'utu
ombotaiavemi
jayanaq (L)
muyu chhuqhu
aski parlaña
winata
impuru
qillqiri, arsuri
munawi, p'arxta
keräipa, keräipa ndeve
mboete
oñeñoñague
mbaeñonaka, emburo
omondovae
pia yerovia
pirqatataña
kayu pata
wajchatatawi
pireäta
ita ñesiro
pïtitii
ñembombaravete
muyu chhuqu
apuchay
winasqa
jillpuna
qillqaq
sunqunayay,
sunqunayachikuy
p'anqachasqa
kallkiy
pichuski, milla, kancha
wakchayakuy
yant'aña
jikisi taypi siqi
luraña
ankuchawi
anku, ch'amasiri
illapa
illapata
chhijllana
yä
ch'utu. muqu
mengue katu
29
castellano
aymara
guaraní
enaltecer
enamorar
enanillado
enano
jach'aptaña
encarcelar
sit'antaña
omboete
mboropota
ñesivö
okuakuambae, michiyae
vae
ñeokenda
encargar, encomendar
encerrar en un cuadrado
iwxaña, qallt'aña
sinillaru jist'antaña
yokuai
ñeokenda piyovakepe
pankachaña
turuchata, thayt'ata
awqa
ch'ama
illapa ch'ama
willka (inti) ch'ama
chinu
sallqaña, lluq'iña
täimisi
mbokuatiariru
oñemotatä
tovaicho
miräta
chii miräta
kuaraiäta
yasipi
mbotavi
tixi, muqu
qhichwa
janaqchay
munapayay
siwichasqa
t'inri
engaño
sallqawi
engastar piedras preciosas
enmaderar
enredar, entrabar
ch'iphaña
enriquecer
musq'achaña,
qhaphaxtataña
enrollar
mayt'uña, k'uyuña,
ch'uwiña
ensalivar
llawsachaña
ensanchar
qhanqhaptayaña
ensayo
yant'a
enseñanza
yatichawi
ensuciar
q'añuchaña, ch'ijllichaña
entender
amuyaña
tavi
itavera kiti
omboivira
yepoi
mombae
piñaschay, wichq'ay,
watay
kunay (L)
tawak'uchuchay,
tawak'uchunchay
lluch'a
p'anqachay
rumiyasqa
jayru, awqa (L)
kallpa
phinchikilla
inti kallpa
qhaqmiy
pallquy, ch'awkayay,
ñukñay, yukay, llut'ay
ch'awka
uminchay
k'ullunchay (L)
arwiy, ch'ampachay
qhapaqyay
mboakio
ch'uwiy (L)
moediayi
mbopiguasu
ñemoaimbe
moromboe
mongia
kuaa
entero
jeseve, jokoreve
llaqt'uy (L)
kinranchay (L)
yanariy
yachachiy
qhillichay, ch'ichichay
unanchay, jap'iqay,
unanchakuy
pachan, paqar, intiru
yiviri
qayllayniq, muyuynin
ambueguere
mboyea
wakinpura
ch'alliy (L)
encías
encuadernar
endurecido
enemigo, adversario
energía
energía eléctrica
energía solar
enero
engañar
entorno
entre algunos
entremezclar
30
paqara, maypacha,
ukch'pacha
jak'anaka, jak'a chiqa,
thiya
maynipura
chhaxruña, ch'arqhuña,
castellano
entrepierna
entrevista
entusiasmo
enumeración
enumerar
envasado
envasar
envase
envidia
envidiable
epidemia, peste
época colonial
equidad de género
aymara
kituna
chara khapha
jiskht'awi
kusisiwi
jakhuntawi
jakhuntaña
winata
winaña
qhañi, wayaqa
munapayaña
guaraní
uipi
ñemomiari, miariyovai
piakirëi
mbaepapa
eipapa
oñemboiru
mboiru, ñemboiru
jiru
ñemotareï, yakatuaä
qhaphaxa usu
mit'a pacha
chacha warmi khuskha
jakawi
equilibrio
suma sayaña
equivalencia, equivalente chanilanti, chanipura
equivalente
erizo
erosionar
umana apaña, jariraña
eructar
jik'uqiña
eructo
jik'u
escala
iskala
escamar
llixiña
escarabajo
jama tanqa
escasear
pist'aña
escenas
escritor
qillqiri
escoria
escorpión
yaq'jiri
escroto
q'uruta
escuadra
q'achichiri, churuchiri
mbaerasiguasu
escudo
escudriñar
escuela
esculpir
escultor en piedra
yeopiaka
piguara
ñemboerenda
jeteräangapo
thaqhsuña
yatiña uta
lawraqaña
q'ala k'uturi, qala
lawraqiri
tekoyovake kuña jare
kuimbaepegua
epivake
oyovake
iviyeuka
iau
au
ene
oata
oikuatiavae, kuatiaiya
tumikarape
tapia pire, tapiaraïriru
kimbika
qhichwa
khapa (L)
tapuy qillqa
kusiy, añay
yupariy
yupariy
jillp'usqa
jillp'uy
jillp'u, wina
muq'iy
muq'iy
jatun unquy (L)
kuluniyal mit'a
qhari warmi
yupaychaypura
turay
chhikakama, chaninpura
chhikakama
askankuy
thunikuy, q'arayay
jap'ay (L)
jap'a (L)
iskala
llump'achay
akatanqa
waqway
isina
qillqaq
champisqa
sirasira
yumawayaqa, t'iqu
k'uchupulli, k'uchu
chiqanchana, k'uchutupuri
pullqanqa, wallqanqa
khuskipayay, kúskiy (L)
yachaywasi
wankiy
rumi takaq, rumi wankiq
31
castellano
aymara
escultura
esfera
lawraqi
muruq'u
esmeralda
esófago
espacio geográfico
mallq'achi
uraqi, pacha chiqa
espacio muestral
espalda
espantapájaros
especie
especie (referido a género
F y M)
especie de gorgojo grande
espermatozoide
espesar
espeso
espiral
espontáneo
espuma
esquema
establecer
uñacht'aya tuqi (pacha)
jakhana, ati
jaxchhaya
laya
estación del año
ch'iqhi
sapaka
sankhuchaña
sankhu
sink'rantta
maynita misturi
jupuqu
amuyu jalanuqa
utt'ayana, uñacht'ayaña,
chijnuqaña
mara mit'a
estadista
estadística
estadístico
estaño
estante de libros
kipu kamani
kipu
kipuchata
chatanta
panka imaña; panka pirwa
estatua
Este (punto cardinal)
estereotipo
estéril (animal)
estéril (persona)
estéril (planta)
esternón
estertor
estética
lawraqi
Inti jalsu
uñarasiña, pantja amuyu
machucha, uqhu, qumi
sumu (M)
uraya
tunu
qhurqhu
k'achalla
32
guaraní
qhichwa
jeteräanga
puaetei
wanki
muruq'u, rumpu,
qhururumpa
itaovi
qumir umiña
kaaicha
millp'uti
ivi jaanga
tiqsikamasqa pacha,
tiqsikamasqa kiti
mbaecha renda
rikuchiy kiti
kupe
wasa
guiramondoka
arakiwa
nunga
jamu
-kama (jina: qhari
kama...)
mbaeiki guasu
ch'iqi ch'iqi (L)
taigue
muju, yuma, qhari muju
ñemotata, ñembotipiakatu apiyachiy, sankhuyachiy
jümbai
sankhu
ñatiumondoka
ch'iwi, k'uwi (H)
paymanta lluqsiq
tiriyii
phusuqu
ñeekesërape
willay ñiqichay
takyachiy
arasayevi, arasa arire
ñemboyao
mbaepapambeu
mbapakaechauka
iero tikuingatu vae
ñeerirua
jeteräanga
kuaraioëa
imembiä
ñana ia mbae
pitiäka
kerambu koröro
mbokaviapoka
wata mit'a, pacha mit'a
khipukamayuq
khipukamay
khipusqa
chayanta
p'anqa jallch'aña, p'anqa
churana
wanki
Anti
pantachaq
urwa
qumi
urwa (H)
arqhiy (L)
k'achacha
castellano
aymara
guaraní
estimar emocionalmente
estimar matemáticamente
estómago, panza
estrategia
munaña
tantiyaña
phathankha
lurawi thakhi
mboroaiu
yepearo
tie
poki, tapemboe
estrato, nivel
estrenar
estribo del arado de pie
estrofa
estructura
estructura de la novela
ariña, qallaraña
takisa
chapara qutu
llika thakhi
nuwila thakhincha
oiporu ramo
estructura de la oración
amuyu sarta
ñeengeti ivite
qillqa sarta
ñemoñeerete
mbaekuatia ivite
estructura del discurso
estructura del texto
etcétera
eternizar
ética y moral
etiqueta
evaluación
evaluación diagnóstica
Evangelio
evaporar
evolución
exacto
excluir
éxito
experiencia
experimentar
experimento
explicar
exploración
explorador
explorar
exponente
juk'ampi
wiñayaña
chiqasarta chuymani
yatiwi
unt'a suti
uñakipawi
nayrt'a uñakipawi
Apu qama, apusara
urpsuña
mayjt'awi
phuqhata
apsuña, jark'aqaña,
jaqsuña
aski
yatiñani, yatita
yant'a, yant'aña
yant'a
qhanañchaña, yatiyaña
uñjakipawi
uñjakipiri
uñjakipaña, uñxataña,
thaqhaña
wayxata
qhichwa
irüye
omboiyapimbae
tekokavi jare marangatu
munayay
tantiyay
jiq'i (L)
imaymanay, imaymana
ruway
suyusuyu
ariy
takisa, takiña
rimaylli qutu, arawi t'aqa
kaynin, kasqan
nuwilap kaynin, nuwilap
ñiqichaynin
rimaypa awaynin,
rimaypa ñiqichaynin
juñi rimaypa kaynin
qillqap kaynin, qillqap
ñiqichaynin
wakkunapiwan
unaychay
sunquyuqkamay
mbaemboya
arakuamae
arakuamae oikuamavae
Tüpa iñee
timbo
kuakua poepi
jokoraï jaekavi
mbosiri
itikita, riqsichiku
chaninchay
qallariy chaninchay
apu simi
wapsiy
wakjinayay
k'apaq (L)
qharquy
oikuavae
jäajäa
ñejareko, jaäechaka
mombeu
momba pite
oyevikavae
yevika
sami
yachasqan, yachayniyuq
ruwarinayay, yanayanay
ruwarinaya, yanayanani
riqsichiy
t'aqwiy, mask'aqay
mask'aqaq, t'aqwiq
mask'aqay, t'aqwiy
mombeuechaka
mirakipachiq
jisiati
jete
miaripöra ivite
33
castellano
aymara
exportación
alxakipawi
exposición
exposición oral
uñacht'awi
manta, aru arsuwi
expresar
expresión (mostrar algo)
expresión y creatividad
(área)
extensión
externo
extraer dientes
extraído
extranjero
exuberante, frondoso,
caudaloso
arst'aña, arsuña
arsuwi
ch'ikhi lurarsuwi
guaraní
qhichwa
oñerenoe ikatukoti
oñemee vae
yechauka
yechauka yurupegua,
yechauka ñemongeta rupi
jeita vae
oechaka vae
mbaepöraporegua
ranqhakipay
anqa
laka waysuña
apsuta
anqa jaqi
tuicha vae
oikoaveiño
täi reki
oyeki
marupigua
tipi, kipe, ipiratavae
aysay
jawa
kirunnay (L)
jurqhusqa
mitmaq, jawa runa
atiyati (L)
phawrika
jawariku, arawi
jasa, sulla
yanapt'aña
mbaeapoaa
miarimboe
ndiyavai, yavaiä
mboyavaiä
mbaepuere
pakova pire
oata
omboaya
phawrika, jawrika
jawariy
jasa, llanllu
jasachiy, jasayachiy
phaktur
mink'aqi, miranqi (H)
kamasqa (L)
kusuru (L)
ch'acha
jankuchay (L)
ñemoña
ñemoña jeta oñemoai vae
tëtara yipi
añeteävae
aña
tembiurape
yasi poepi
yawar ayllu, yawar masi
t'aqasqa yawar masi
jukk'ata yawar masi
yuyallikuy, umallinayay
kuku
tunqur
killap puriynin
rikuchichiy
rimay rikuchiy, rimay
riqsichiy
niy, rimay (P)
rikuchiy
wallpay rikuchiykamay
F
fábrica
fábula
fácil
facilitar
factor
factores
facultado
falsa corteza del plátano
falta
faltar, incumplir
familia
familia extendida
familia nuclear
fantasía
fantasma
faringe
fases de la Luna
34
mirakipirinaka
kusuru
aña, pisi, japha
chhaqhaña, ch'usaña,
juchachaña
yuwani
yuwani
kuku
mallq'achi
phaxsi sarawi
castellano
fatalidad, descalabro,
favorecer, ayudar
febrero
fecha
fecha de publicación
felicidad
felicitar
fémur
fenómeno
fenómeno natural
fenómenos naturales
ficha
ficha bibliográfica
ficha informativa
ficha léxica
fichero
fidedigno
fierro
fiesta
figura
figura arquitectónica
figura geométrica
figura literaria
figura plana
fila
filósofo, pensador
filtro
final, desenlace
fínito
fino
firma
firmeza, seguridad,
constancia
aymara
chiji, jani walt'awi
khuyaña, yanapaña,
arxataña
anata
pacha jakhu
qhanstaya pacha
kusisiwi
aruntaña
chara ch'akha
guaraní
qhichwa
ikaviäyae vae
ñombori
atisamq'a (L)
jawmay (L), yanapapuy
(H), amachay (P)
oreti
jatun puquy
arapapaka
pacha yupay
moerakua iara
uyaychasqa yupay
yerovia
kusiy
mboyerovia
napaykuy
ukägue
wich'un, maman tullu,
chaka tullu
mayjt'awi, thijrawi
miakañi
phinuminu, wakjinayay
miakañi oyeapo vae
wakjinayay pacha
pachatuqina unxtawinaka miakañi iviporegua
natural phinuminu, natural
wakjinayay
laphilla
mbeukapirerai
raphicha
panka laphilla
mbeukapire ñeerirupegua p'anqa raphicha
yatiyawi laphilla
mbeukapire
willay raphicha
moerakuapegua
aru laphilla
mbeukapire ñeepegua
simi raphicha
laphilla imaña
mbeukapireriru
raphichana, raphicha
churana
kikpa
jaetekavi
iñiypa (L)
jiru
jiero
q'illay
phunchhawi, raymi
arete
raymi
salta
ä
salta, pallay, ríkch'ay
wasikamasqa rikch'ay,
wasikamasqa salta
julli salta
ääregua
pacha tupusqa salta, pacha
tupusqa pallay
äpo kuatiaregua
k'acha qillqa, salta qillqa
p'alta salta
äipe
sillp'a salta, sillp'a pallay,
sillp'a rikch'ay
siqincha, siqi
sïro, ñesiro
sinru, wachu
amawt'a
arakuaiya
jamawt'a
suysuña, chhillmiña
mboguaka
suysuna
tukuya
api
tukukuynin, puchukaynin
tukuni
iyapivae
tukukuyniyuq
chili
ikaviyae vae
nina (L), sumaq (P)
rixt'a
teesiu
qillqay, raqhay, k'istuy
ch'ullqhi, chuki
jeguämbae, añetete vae
taqya
35
castellano
aymara
guaraní
qhichwa
fiscal
física
físico
fisura
flamenco
flecha
flexible
flor (adorno de plumas en
forma de flor)
flor de árbol
flor masculina de maíz
flor silvestre
floración
florecer
chuymaniri
phisika, sayani
phisiku, sayani
laxra
parina
wach'iña
q'iwi q'iwi
flotabilidad
foco
tuyuwi, tuytuwi
k'ajiri
vevii
fonema
fonema simple
fonología
forastero
forastero o gente de
afuera
forma
forma geométrica
formación
formación ética y moral
salla
sapa arusalla
arusalla thakhi
jaya jaqi
yaqha jaqi, jani uñt'ata
ñeeriapu
ñeeriapu avaimbae
ñeeriapuregua
ketigua
kianunga ikatukotigua
uñta, uynaqa
julli uñta, salta uñta
utt'ayawi, siqicht'asiña
chiqasarta chuymani
rikch'ay
pacha tupusqa rikch'ay
kamay (H)
sunquyuqkamay
formal
formar
formarse (las personas,
los objetos)
fórmula
formulación
formular una idea, un
ejemplo, etc.
fortalecer
foto
fotógrafo
jurmala
siqichasiña, yatichaña
utt'asíña, siqicht'asiña
jeteka
jeteka äregua
teko mboyupayo
tekokavi jare
marangaturegua
jekoporaavae
ñesiromoikavi
mbaeñesiro
lurawilanti
atüri
aru uchaña
phurmula
riqsichikuynin
niriy
ñemongetaapo,
ñemojaanga, ñee moesiro
momiräta
sinchiyachiy, kallpachay
ä
phutu, lanti, julli
äekia
jutuq, phutuq
36
phanqhara, phaqhalli
parwayu
phanqharawi
phanqharaña, t'ikaña
ch'amanchaña
julli
julliqiri
rete, jeta
reteporegua
jeguä
guiratï guäsu
uii
oguikatu, oï ndaivi
mbaepoti mbaerague
ivopei poti
avati poti
mbaepoti ñana rupigua
ipoti
ipoti
killiskachi (H)
phisika
kallpachasqa, phisiku
k'iña (L)
pariwana
wach'i
llamsu
t'ika
sisa
parway, paywaru
wayta
ayna
t'ikayay, sisayay,
waytayay, parwayay
tuytuynin
k'anchana, k'anchana
qhispillu
uyari
sapachasqa uyari
uyarikamay
karu runa (L)
jawa runa, kantu runa
phurmal
ruway
sinrukuy
castellano
fracción impropia
fracción irreductible
fracción reductible
fracción, quebrado
fracciones heterogéneas
fracciones homogéneas
fragilidad
fragmento
frase
fraternal
fraternidad
frente
frustración
frustrarse
fruto
fruto de la papa
fuente de información
fuente, surtidor, manantial
fuerte
fuerza
función
función vital
funcionamiento
fundamental
fundamentar
fundamento, cimiento,
principio
fundición
fundidor
fundir el metal o derretirlo
fundir un objeto de metal
fusión (juntar)
fusión (diluirse)
aymara
guaraní
jani chiqa pachjta
jani jisk'aptiri pachjta
jisk'aptiri pachjta
pachjta, jaljta
kunaymana pachjta,
mayjachpachjta
kikpa pachjata
p'akiri, lluti
t'aqa
jisk'a amuyu, pisi amuyu
pisäa mbapandegua
pisäa puemomiä
pisäa puemomi
pisäa
pisäa mbapapiavi
masichawi
munasiwi
para, maykhati
qulluchawi,
qulluchasiña
puqu
mak'unku, mut'unkhu
yatiyawi utjawi
jalsuri
parareko
ch'ama
sarta, unxta
jakawi sarta
unxtawi
arxataña
arxatawi, qallta
umatatawi, jawitatawi
jawitatayiri, qhirqhiyiri
qhirqhitatawi
mayachthapiwi
jawitatawi
pisäa mbapapivake reta
oyekangatuvae, tätaä
jaigue
ñeengetimi
yovai, siva
mboavai, ärokomegua
oikomeguä
ia
chure ia
jeräkua yekia
yekia
täta, ipirata, jayasi
miräta
iparaviki, tembiapo
tembiapo tekoveregua
ikaviete
mboipi
yipiete vae
qhichwa
phatma, ch'iqta
kikinnaq phatma
kikin phatma
qhapra
phatma, k'allmi (P)
rimaycha, yuyaycha,
yuyayki
masinakusqa
masinakuy
mat'i
qulluy
qullukuy
wayu, puquy
mamurq'u, mak'unku
pukyu
junqullpi, juturi (L)
sinch'i
kallpa
imapaqkay, phunsiwun
imanaysiq, imanaysiy
puririynin
tiqsisqa
t'iqsiy, amachay
tiqsi
mital jich'ay wasi
mbotikuika, mbochiririka jichaykamayuq (L)
unuyachay, llaqsay
jich'ay
mboye
t'inkiy
mbotikui
yakuyay, unuyay
37
castellano
aymara
guaraní
qhichwa
G
galleta
garrapata
garza
gas
gasolina
gastar, invertir
gavilán
gaviota blanca
gaviota negra (pato de
agua negra)
gaviotas en general
generalizar
generar
género (equidad)
geografía
geográfico
geología
geológico
geólogo
geometría
geométrico
geoplano
gesticular
gesto
glaciar
glándulas salivales
glándula de secreción
interna
globo de diálogo
globo de imaginación
yallita
kamillu
glotal
glotalizado
gobernante, creador
phalla
phallirsalla
kamachirí mallku
gobierno
mallkuchawi
38
samana
kasulina
tukjaña, tukt'aña
paka, mamani, añuchi
qillwa
qillwa
taqiptayaña,
mirayaña, sartayaña
yäqpura
uraqi uñta sara
uraqi uñta
uraqi sara
uraqtuqi
uraqi kamani
salta sara
saltasara tupu
saltachiri
ngayeta
yateu
guiratï
mbaetimbo
mbaetimboi
guirake
guiratï
guiraü irupigua
ñambo opareve
oñevae, oñemboati
iviregua
äjaregua
äipeapoa
retemomiia
retemomii
khunu jithi
thusunqara
janchi manqha ch'urmi
tendiayi riru
aru phukhucha
lup'i phukhucha
ñomomiari kamambu
ñemoiä, kamambu
khamuna
aqta, jamak'u (L)
waq'ar
wawsi, wapsi
qasulina
chikchay
waman
qillwa, qiwlla
takama
mayu chulla
llapanchay, lluychay (H)
mirachiy
yupaychaypura
tiqsikamay
tiqsikamasqa
jallp'akamay
jallp'akamasqa
jallp'akamaq
pacha tupuy
pacha tupusqa
tiqsi p'alltacha
k'usilluykachay, inqhiy
k'usilluykachay, inqhi
illima (H)
thuqay ch'añanku (H)
ch'añan
rimay phukuchu
phuyu phuku, umachakuy
phukuchu
ñeemondooka ñeeyopiaka t'uqyay
ñeemondovae
t'uqyasqa
mbaepuerepe oï vae,
kamaqi (L)
apoipi
nuwirnu
castellano
aymara
guaraní
golfo
golondrina
goloso, glotón
gorrión
uqha
silwi, sillinka
thathuna
phichhitanka
tapera
ñangapii mbae
grabadora
aru katuqiri
ñeepika
grado
grado (ángulo)
graficar
gráfico
gráfico de barras
gráfico de torta
gramo
grande
grasa
grillo
k'uchu tupu
churu tupu
ramu
jach'a
lik'í
siripita
kipi yepekavë
moiäpo
mbaechaka
ñeokendaka
guiyape apua ïa
kure
tuicha
mbaekira
kiiyu
grueso (en volumen)
grupo social
guante
guardatojo
lankhu
jaqi qutu
ampara ñuku
kasku
poguasu
ñomoiru reta
popire
chaguakiri riru
guión mayor (—)
guión menor (-)
guirnalda de flores
guisante o arveja
gusano del choclo
jiliri sirqi
sullk'a sirqi
pillu
yeai puku
yeai chutu
mbaepoti yayu
arveja tembiu
taso avatiregua
jamuqa
saywa siqi
qhichwa
chawpi qucha
khallwa (L), wayanay
jillu
pawqar quri, parya,
phichitanqa, phichiw
churu
rimay jallch'ana, rimay
jap'iqa
k'uchu tupu
k'aqma
siqichay (M)
siq'iwa
saywa siq'iwa, tísi siq'iwa
muyu siq'iwa
aqnu
jatun
wira
sirp'ita. tíyan tiyan, chilli
k'utu
rakhu
runa qutu, qutu kawsay
qaramaki, ñuku
jark'ana, muntira, jark'ana
urna
siqi
siqicha
inkillpillu (L)
chaqalluyuq, arwija
chuqllu khuru, jut'u khuru
(L)
H
habitante
markani, markachiri
habitantes de la cordillera wanlla markani
tëtaipo
ivitiguasuigua
hábito
hacer aproximaciones
teko
omboyepearo
jichu
jak'acht'awi
llaqtachakuq, llaqtayuq
anti llaqtachakuq, anti
llaqtayuq
yachaymanay
qayllachiy
39
castellano
hacer cuentas
hacer gárgaras
hacer propaganda
halcón
hamaca
hambruna
harinoso
hectárea
hectogramo
hectolitro
hectómetro
hectómetro cuadrado
hemorragia
heptágono
herencia
herida
herido
hermana del esposo
hermano del esposo
herrajes
herramienta
hervívoro
hexágono
híbrido
hidrógeno
hierba del monte
hierro
hígado
hilo delgado y fino
hipotiroidismo
hipótesis
historia
historiador
histórico
historieta
hito
hojuelas
hombre andino
40
aymara
jakhthapiña
uqthapiña
yatiya
k'illi k'illi
amaka
mach'a
jak'u, phiñu
iktarya
pataka ramu
pataka waranqa ch'aqa
pataka chiqta
pataka chiqta sinilla
paqallqu ajanu
tuti, waxt'a
uchuchjata, chhuxri
uchhuchhjata, usuchjata
ipa, ilata
masanu
luraña yänaka, irnaqaña
yä
qhura manq'iri
suxta ajanu
usuchhjata
urna samana
ch'umi qhura
jiru
k'iwcha
jilu, juch'usa ch'ankha
jík'u
nayrt'a amuyu
nayra sara
nayra sarkamani
nayra sarnaqawi
jawari amta
saywa
anti (suni) jaqi
guaraní
ñembopiaka
aseo koröro
moeräkua
kirikiri
guiuka
karuai
yakui, ikuivae
popañejäata
popakure
popatijäaka
popañejäata
popañejäata piyovake
tuguiguasu
chiuike
tekopitaa
pere
ipere vae
ukei
mendu
tembiporu
mbaerokiiua/kaaiua
ovaike
i
ñana
kiyi
pia
inimbo
yii
maranduapo
tekoasa
tekoasarupia
tekoasaregua
angetangeta, miariari
taranga
jesakua sakua
mbia ivitiguasupegua
qhichwa
khipuy
aqtukuy
waqch'ay
waman
jamaka
jatun muchuy (L)
jak'u jak'u
iktariya
pachak aqnu
pachak p'uylu
pachak thatki
tawak'uchu pachak thatki
usp'utay
qanchis chiru
tuti, irinsiya
ch'uqri, kiri
k'irichasqa, chuqrísqa
aqi
masa
q'illachakuna
ruk'awi
qhura mikhuq
suqta chiru
q'umi
yawraq wapsi (H)
sallqa qhura
q'illay, k'illi
kukupi, k'iswan, k'iwchan
tiwti
q'utu unquy
fiawpariy yuyay, iputisis
ñawpakamay
ñawpakamayuq
ñawpakamasqa
siq'i jawariy
saywa
laqhichasqa
anti runa
castellano
aymara
guaraní
qhichwa
homónimo
payasäru, paya amuyuni
teepäveavi
homotéticas
hondonada
honesto, honrado
hongo
honrar, venerar
hora
horario escolar
kikpa k'uchuni
miq'a miq'a, p'ujru p'ujru
chuymani, yäni
sirk'itaña, k'allampa
yupaychaña
uruyt'a, phani
yatiñuta uru t'aqa
jupi
piruü
mboete
arajai
mboembeuka
hormiga
hormiga con alas
sik'imira, k'isimira
chhiqhani sik'imira
(k'isimira)
tukantira
tasi
isau
iskayñiqi simi, iskayniq
simi, wak niykachaq
kikink'uchu
t'uqu
sumayniyuq
k'allampa (L)
apuchay (L)
phani
yachachiy phani,
yachaqay phani
sik'imira
añayllu, chhaka
ara ara
k'ulluy (L)
chhakha
tasiete
tasi puku
tasimi
tasi pïta
mbaeiki
tiä tiä
tatakua
hormiga de gran tamaño
con alas
hormiga destructora
hormiga grande sin alas
hormiga pequeña
hormiga roja
hormona
hornero
horno
hortaliza
hospedero
hospital, centro médico
hoz
huerta
huevo
huevo de los peces
humanidad
humanto (variedad de
pez)
húmedo
humildad
humor
humor acuoso (plasma)
qurpachawi
qullaña uta
jusí
muya
k'awna
ulu
jaqi
umantu
chakuq (L)
k'ulluy
sisi
kanlli (L)
t'ituchaq
tiluchi (Herb)
kanana, waliyani, nina
wasi, jurnu
mbaaguiye temimo pegua muya yuyu
kearenda angarekoa
qurpachaq (M)
poanorenda
jampina wasi
ichhuna
koorai
muya
rupia
runtu
pira rupia
challwa runtu
avaeko
runakay
jevae irupigua
umantu
muk'i, map'i
suma chuymani
ñakiäve
ñemomichi
k'uchi parlaña
isilla
ñurungiche
jurnu
mik'i
ullpuykukuy, llamp'u
sunqu
asipayay
isalla, isillu (L)
41
castellano
aymara
guaraní
qhichwa
I
icono
ictericia
idea
ideales
identidad
identificado, igualado
unancha
identificar
uñacht'ayaña, uñt'aña,
yatiña
qullana
apu uta
kikpa (uka)
kikpachaña
iwana
kallachi
muspha
jamuqiri
atiñani, qamani
julli
amuyawi
amuyaña, lup'iña
amuyt'ani
imana
yatxapayaña
chhijuña
ch'ulla
jark'aqawi
inka pacha
aski, wakisiri
qillqsuri utt'awi
ñit'suwi, liq'suwi
qillqsuña, ñit'suña
yekuauka
kiwu
allt'ata
taimbuku
ñapia
ideólogo
iglesia
igual a
igualar
iguana, lagarto
ilíaco
ilusión
ilustrador
ilustre, ramoso, ínclito
imagen
imaginación
imaginar
imaginativo
imán
imitar
impactar
impar
impedimento
imperio incaico
importante
imprenta
impresión
imprimir
impuesto
incisivo
inclinado
42
amuyu
amuyuni
uñt'ayasiwi, unt'añani
uñt'ata
ipöraka, pïra, yiva
pire opa iyu vae
ñemongeta
jaekavi vae
tekoañete
oyovaketei vae
iyarakua vae
tupao
oyovake
mboyovake
teyu guasu
omboete mbae arakua vae
yeroviakatu
mbaeiäpo
iñemboerea, iarakua rupi
mbaeiä
ñemoiäiä
moiä
paungatu
itakaru
jäa, räa
oporombo piakañi
ñeirüa
yemboavika
vipipeguasu ïka
jaekavi yae vae
kuatiaguapia
kuatiaguapi
unancha
suksu unquy
yuyay
yuyanayay
kikinchakuy
kikinchasqa (L),
riqsipasqa
riqsiriy, riqsipay
yuyaychaq
iñiy wasi, apu wasi
kikinkama
khuskachay, kikinchay
iwana (L)
llakan tullu
llachi (L)
siq'iq
atuchi (L)
imajin, umalliku, lantin
umallikuy, umalliy
umallikuy, yuyayrayay
yuyaysapa (H), umallikuq
k'askachimuq, imán
yachapayay, yachaphukuy
ch'ulla
jark'aqi (L)
inka
anchayupa, chaniyuq, yari
ñit'ichaq, qillqachaq
ñit'iq
ñit'iy, qillqachay
impuwistu
q'achiri, k'achi (H)
t'iksu, p'aqchi
castellano
incógnita
incorporar
aymara
jani yatjaya
uchxataña, yapxataña,
apxataña
incumplimiento, omisión allqaña, q'utuña
indagar
jiskhxataña
indicaciones
uñacht'awi
indicador
yatiyiri
guaraní
qhichwa
pia marandu
qhunsu (H)
ñemoiru mboyea, oyeaye yaykuchiy
yeapo mbae
parandu
mombeu reta
mboechauka
jankuchay
tapuykachay
apaykachana
yachaqasqan,
chaninchaqkuna
indicar
uñacht'ayaña
mombeu
rikurquchiy
índice
utjirinaka
povëe
ruri
indígena
ayllu jaqi
ñandevae
ayllu runa
indio
ñandeipi
inyu
inductivo
guataka, yapoka
inruktiwu
industria
kamaychalli
industrialización
mayjakiptayawi
kamaychalliku
industrializar
mayjaptayaña
kamaychalliy
infectar
jiñq'ichaña
mongia
ratachiy, q'iyachay
inferencial
amuyu apsusa
yuyarquy
inferir
apsuña
ñemomichi
yuyarquy
infinito (en el ser)
tukuwisa, wiñaya
tupunnaq
infinito (sin fin)
wiñaya
iyapimbae
wiñaypaq wiñaynin,
puchukayninnaq
influencia
samantawi
ñemoinge, ñemomichi
sunquyachiy
influir
samantaña, aru churaña
oporombopa
sunquyachiy
información
yatiyawi
ñemoeräkua
willay
informal
jani jurmala
jaekavi mbae
inphurmal
informante, entrevistado yatiyiri
imiarivae
willaq
informe
yatiyawi qillqa
mombeu
willariy qillqa
informe de asistencia
wawana jutatapata
yachaqaq jamusqanpa
yatiyawi
willaynin
informe de fin de ciclo
sarta tukuya yatiyawi
ñemoeräkua
yachaqay muyup
ñemboeapiapi iyapipegua tukukuyninpa willaynin
informe de módulo
yanpiri panka yatiyawi
ñemoeräkua
yachay muyup willaynin
ñeekuakuareguare
informe de promoción de sarta makhipaña yatiyawi ñemoeräkua
yachaqay muyup
ciclo
ñemboeapiapi oasamavae atipayninpa willaynin
infortunio, desgracia,
chiji
mbaesusere
aquyraki
adversidad
infundir
kamaykuy
ingredientes
wakisirinaka
yeporutavae
nakuna, pankaña
43
castellano
aymara
inicio
inicio, introducción
innovación
innovar
qallta
qallta, qalltawi
machaqachawi
machaqachaña, qhawstaña
innumerable, incontable
insensible, indiferente
jani chuymani
insomnio
inspector en el incario
institución
instrumento
instrumento musical
insumo
intelectualizar,
espiritualizar
intentar
intercambiar
intercambio
interculturalidad
utt'awi
uñanchirí yä
kirki phusaña
wakisiri
ch'ikhichaña
interés
yant'aña
turkaña, chhalaña
turkakipawi
khuskha sarnaqawi,
qamawpura
munawi, wawacha
internacional
interno
interpelar
interpretación
interpretar
interpretar un texto
interrogar
interrumpir
interruptor
intervenir
intervención
intestino
intestino delgado
intestino grueso
intruso
inundación
inundación, diluvio
anqa markanaka
manqha
jiskhr'a
amuyt'awi
amuyt'aña
qillqata amuyt'aña
jiskht'aña
jark'aqaña,
aqtayiri
arst'aña, mantaña
arst'awi
jiphillu
juch'usu jiphillu
lankhu jiphillu
mantxakiri
llump'i, lluxma
lluxmantaña, phuqhantaña
44
guaraní
qhichwa
ipi
mboipi
poepi
oipoepi
qallariynin
qallariynin, fiawpakuynin
waqjinayachiy
wamachay, musuqchay
(H)
jetayae, yaipaparape mbae aquy
ipiakueä
k'ullusunqu, jiwaya sunqu
(L)
jopeiä
ch'ikmikuy (L)
tukuyrikuq
istitusiyun
tembiporu
yacharuk'ana
temimbi
takina, waqachina
nakuna
iarakuakatu, tekove
nunachay, yuyayachiy
arakua
yaqay
yopoepi
turkay, yankiy, chhalay
poepi
turkay, yankiy
teko yopoepi
kawsaypuray
pianaa
yapipe
ojäapo
ojäa vae
oparandu
yopia mombita
mondooka
oporopeña
poropeña
churi
churirai, churitï
churi guasu
oñemoingue
iporu
iporu, iporuguasu
munasqa, allinniy,
munanayay
jawa suyumanta, jawapura
ukhu
tapukipay
yuyaqay
yuyaqay, yuyaqayay
yuyaqay, yuyaqayay
tapupayay
allqachiy (L)
k'anchachina
jaykupay (H)
jaykupaku
ch'unchula, aqalli (L)
ñañu ch'unchula
rakhu ch'unchula
sutkhulli, sat'i sat'i
lluqlla (P)
lluqllay
castellano
aymara
guaraní
inundar
inútil
invadir
invasión
invención, descubrimiento
llump'iña
jani kunataki, inamaya
mantaña, aywt'aña
aywt'awi
uñstayawi
iporu yeapo
inventar
uñstayafia, inuqaña
pokiapo
inventor
uñstayiri
ipokiapo yaevae
invertir
mayst'ayaña, thijrakipaña
investigar
invierno
invitación
yatxataña
awti
jawilt'awi
marandueka
roiara
mbarea
invitar
ironía
irregular
irrespetuoso
isla
isométrico
jawillt'aña, waxt'aña
sawka
jani khuskha
jani yäqiri
wat'a
kikpa tupuni
oparea
yeyoavai, yarasi
jaekaviä
mboeteä
ipäu
jabalí
jabón
jarabe
jardín
khucchi
jawuna
jarawi
muya
jardinero, floricultor
jilguero
jornada
jornalero
joven mujer
joven varón
joya
jueves
muya kamani
ch'ayña
paqara, uru
taitetuguasu
javo
jarave
temitipörati,
mbaepotirenda
mbaepotireroa
oikeiño
oikeiño vae
oñevae mbae vae
qhichwa
lluqllay (P)
añaku
llump'iy
llump'iy
wamajamut'ay,
wamaqchasqa
wallpay, wamaqchay (L),
paqarichiy (H)
paqarichiq, qallarichiq,
wamaqchaq
umachakiy, tiksuy,
p'aqchay, tikray, wikupay
yachakipay, k'uskiy
chiraw pacha, chiri mit'a
wakyariy qillqa, mink'ay
qillqa
wakyariy, mink'ay
qillma, k'ami (H)
kutinnaq
mana yupaychaq
tara, wat'a
paqtachikan (H)
J
tawaqu
maxt'a, wayna
chuqi
juywisa, illapuru
ara
mbaraviki ararupigua
kuñatai
kunumi
mbaevera, ruandaa
arakavi
sintiru
t'arta, jawun
upi jampi, jarawi
inkill
Inkilltupa (L)
ch'ayña
punta, mit'a
makipura
sipas
muru, wayna, maqt'a
piñi
illapachaw
45
castellano
juez
jugo gástrico
jugoso
juguete
julio
junio
Junta de Distrito
Junta de Núcleo
Junta Escolar
Junta Tuitiva
Júpiter (planeta)
jurado
justicia, igualdad
justificar
justo
juventud
juzgar
aymara
guaraní
taripiri
umallachi
anataña
willka kuti
mara t'aqa
Suyu Junta
Tayka Yatiñuta Junta
Yatiñuta Junta
pia tigue
tigue katu
ñuvangaka
aratini
araroi
Tëtamiati Iati
Ñemboatia lati
Ñemboerenda Ati
jillinkhana, phaqhiri
suriri
taripawi
arxataña, taripaña
chiqa
wayna, tawaqi
taripaña
yasi tata guasu
tekomoikavika
tekoupi
ombo jupi mbae vae
jupi
tairusu
omboeko
qhichwa
michuq (H), khuskachaq
k'arku jilli
jilliyuq (L)
achacha, pukllana
chakra qunakuy
jawkay kuski
Jap'iypa Junta
Juñu Yachaywasi Junta
Yachaywasi Junta
junta tuwitiwa
Pirwa (L)
tiluq (H)
michuy, paqtachay
paqtachiy
paqta
sipaskay, waynakay
michuy, paqtachay
K
kerosene
kirusina
kilo, kilogramo (kg)
kilu
kilómetro cuadrado (km2) waranqa chiqta sinilla
kerosë
etakure
etañejäata piyovake
kinder
wawa uta
ñemboeipi
kirusin
waranqa aqnu
tawak'uchu waranqa
thatki
wawa yachaywasi
ñuñuña
qawaya, jaqha
sut'awilla, sut'allunkha
quta
jana
t'alpha
okambu vae
yike
teyu
iupa
mbaechaka
iviraipe pirerï
ñuñuy
chiru, manya
jaq'arwa (L), ararankha
qucha
llast'a
winista
L
lactar
lado
lagartija
laguna
lámina
lámina (venesta)
46
castellano
aymara
guaraní
lámina de metal
laminado
laminar
langosta
largo
larva de la mosca
latidos
latitud
lava/magma
leche
lecho de madera,
barbacoa
lechuza
p'alta
janachata
t'alphattaña, p'altattaña
siripita
waru, chhikhanku
muchi, laq'u
t'ijuña, unxtawi
rata ipe vera
mopirëri
mboipe pirerï
tuku
puku
mberu jendiayigue
ndukunduku
nina lluxma
millk'i, ñuñu
putuka
neche
guirapembi
pixpiri, qusqu, tiptiri
surumbukuku,
sumburukuku
legal
legibilidad
chiqa
ullarañjama, qhana,
ullañjama
qulu achu
legumbre
lengua
lengua natural o materna
lenguaje
lenguaje artístico
lenguaje escrito
lenguaje mímico
lenguaje oral
letra
letra mayúscula
letra minúscula
letrero
levigar
ley
leyenda
libélula
liberación
libertad
libertador, salvador
libra
libre
libreto
maemongeta avaimbae
qhichwa
llast'a
llast'asqa
llast'ay
qhisqis, jaqarwi (L)
suni
ch'isña (L)
tiktik niy
sunicha
nina t'uru
willalli, lichi
kawitu (L)
ch'usiqa (L)
chiqan
ñawirikuq
kumandarami yaguiye vae q'umir puquy, chaqallka
(H)
aru, laxra
ñee
simi, qallu
qallta aru
ñeeripi
paqarisqan simi
aru
ñeeregua
qillqakamay
yäpa aru, uñacht'a
ñeepörapo
wallpasqa qillqakamay
qillqata aru
ñee kuatia
qillqasqa qillqakamay
unuqita aru
ñee momii, ñee retemomii yachapayay qillqakamay
arsuta aru
ñee miari
rimarisqa qillqakamay
qillqa
kuatia
sanampa
jach'a qillqa
kuatia guasu
jatun sanampa
jisk'a qillqa
kuatiarai
juch'uy sanampa
qillqa suti
mongetaechaka
jukari qillqa
minuy
kamachi
mborokuai
kamachiy
jawari, apuwaraku
oasague
umalliq jawariy
chhixririnkha, chhixwiriri sundarondaro
chikchik'utu (L)
qhispiwi
yeyora
qhispikay (L)
qhispiyawi
iyambae
qhispikay
qhispiyiri
oporomboasa vae
qhispichiq
liwra
veviiäve
liwra
qhispi
iyambae, yeyora
qhispikay
aranway qillqa
47
castellano
aymara
guaraní
libro
líder
liendre
lila o morado claro
limitación
panka
kunkachiri, p'iqi
ch'iñi
jani atiñani
ñeeriru
ruvicha tenondegua
kii rupia
mboravo avë vae
mbosiri, oñeangatu
límite
qurpa
yapi, mbeiapi
sich'i, siqi
link'u sich'i
pacha siqi
winkuchi sich'i
q'ichhu sich'i
millk'u sich'i
p'akita sich'i
sayachi sich'i
payachi sich'i
aimbee
yeai
yeai ñape
araisi
yeaipakua
yeai ñapia
yeai ñapeape
yeai opesimbi
yeaimboi
yeai yoike
tika
ñeerupia
aru sara
uma, umawja, umacha
jusq'u, lluk'a
sinru qillqa, suti siqi
kikpa qillqaña, qillqakama
qillqa kamani
qillqa sara
ñeerupiaregua
tigue, tii
ichïi
tesiro
limo
línea
línea curva
línea de tiempo
línea horizontal
línea oblicua
línea ondulada
línea quebrada
línea vertical
líneas paralelas
lingote
lingüista
lingüística (característica)
lingüística (como ciencia)
líquido
liso
lista
literal
literato
literatura
litosfera
litro
loar
lobo marino
localizar
lombriz de tierra
lombriz intestinal
longitud
longitud (de largo)
losa muy delgada
48
litru, waranqa ch'aqa
uñacht'ayaña, katjaña
silwi laq'u
k'uyk'a
waru tupu
waru, chhikhanku
sillp'a
kuatiapörarupia
kuatiapöra
ivi jare i
tijäaka
mboeteka
iviya
iviya churipegua
pukujäa, pukugue
ivi ñae pirerï
qhichwa
p'anqa
wamiqi (H)
ch'iya (L)
yuraq sani
mana arikuy, mana
atisqan
saywa, tinkuypura.
ankuypurasqa (L)
uqhu t'uru (Hb)
siqi
llink'u siqi
pacha siqi
winkuq siqi, sirisqa siqi
wiksu siqi
q'inqu siqi
wayq'u wayq'u siqi
sayaq siqi
chimpapurasqa siqi,
ikaychasqa siqi yanantin
siqi
tika, linwuti
runasimikamayuq
runasimikama
runasimikamay
unu
llusqu
sinru qillqa
sanampayay
simikamayuq
kamay, simikamay
litusphira
p'uylu, p'uyru, winq'u
añayniy (L)
asuka
tariy
sillwi khuru
kuyka
suni tupu
suni
llaplla, llapsa
castellano
lota, tarjeta, ficha
luciérnaga
lugar
Luna creciente
Luna llena
Luna menguante
Luna nueva
lunes
aymara
laphilla
chiqa, tuqi
wawa phaxsi
urt'a
jiwa phaxsi
siwa phaxsi
lunisa, phaxsuru
guaraní
qhichwa
mbeukapire
korokochi
kiapegua
yasi kuakua
yasi ovaguasu
yasi
yasi piau
araviki
raphicha
phinchikhuru
kiti, chiqan
wiñaq killa, paqariq killa
puraq killa, pura
yawyaq killa
musuq killa, wañu
killachaw
yama
llama
ñesiroa rupi ñaeni
ivipe
qayay (H)
llanu, pampa
pampa
lluqma para
LL
llama (metafórico)
llamar lista
llano
llanura
lluvia torrencial
qarwa inkita, t'ika,
mamakulla
tumpthapiña
pampa
pampa
sinti jallu
oki ivituai reve
M
machete
madeja de hilo
Madre Tierra
madura (persona)
maduración de frutos
maduración de personas
maduro (fruto)
magma
magnesio
magnético, imantado
magnesio, oxido de
magnesio
magnitud
mal de orina, cistitis
jach'a tumi
machete
inimboapua
Pacha Mama
ivi Ichi
awki
kuakua
puquña
mbaaguiye
jaqiptaña, chuymaniptaña okuakua
puquta
iaguiye
mina lluxma
küta
k'ask'jatawi, imana
moätaka
tuicha vae
kuaruasi
jatun tumi
kawa (L)
Pacha Mama
machu
puquy
runayay
puqusqa, chayasqa, ch'allu
qunta
k'askachimusqa,
k'askayniyuq
qunta, quntay
maqnitur
jisp'ay p'iti (L)
49
castellano
aymara
malaria, terciana,
escalofrío
maldecir
mamífero
mañana
mañana en la mañana
mandato, precepto
manifestación
manifestar
mano de mortero o de
almirez
mantenimiento
manzano
mapa
chujchu
mapa físico
maqueta
máquina
mar
marca
marcar
marcar a los animales
marchitarse
marchito
marfil vegetal
Marte (planeta)
martes
marzo
mascota
mata
matemática
matemático
materia elástica, goma
materia prima
material
uñta suyu jana
jisk'achjata uraqi
makina
mama quta
chimpu
chimpuña
k'illphaña
jawch'araña, liwxtaña
jawch'a
material casero
material reciclable
utjíri yänaka
ajlljata yänaka
matorral
50
arunchaña
ñuñuri
qhalt'i, qhara, arumirja
arumanthi, qhalt'jatha
kamachi
arsuwi
arsuña
askichawi, utjayaña
mansanu
suyu jana
achachi, nina sank'a
martisa, atüru
achuqa
chita
qhuya
jakhuwi
jakhuwi kamani
kawchu, anku
luraña yä, yanaka
guaraní
takuririi, timbuku
mbaerasiyuka
yepo peyu
imembi omokambu vae
piareve, kuriye
piare neimbove
mborokuai
iñee oenduka
oñenduka
mbaesoka
ñovatukavi, yeapokatu
tëtayao
ivianga
qhichwa
chukchuka
ñakay
ñuñuq
q'aya
q'aya paqarin
apusimi (L)
qhawachiy
qhawachiy
iyana
unaychachiy
mansanu
saywa siq'i, t'aslara,
t'astara
ivianga guasu
phisiku t'aslara
maketa
makita
makina
qallwa
iguasu, paraguasu
mama qucha
kuatia
suña
señara, kuatia
suñay (L)
mimba kuatia
suñay, k'illpay
jovareogue
kawnuy, jawch'ay
jeogue
kawnu, jawch'a (L)
yarina (L)
yasitata pïta
awqakuq (L)
arapa
atichaw
yaguiye
pacha puquy
mimba
chita
ñana
yura
papakaregua
khipukamay
papakarupia
khipukamasqa
mbaembae oñemoatakatu k'awsillu (L)
mbae yekou ivipo
purum nakuna
mbaembae, tembiporu
matiriyal, ramphuchu
reta
tembiporu tëtapegua
kasqan matiriyal
tembiporu oyepokatuvae wakjinayachisqa
matiriayal
ñana
ch'apsa (L) ch'apra (M)
castellano
aymara
guaraní
qhichwa
matriz
mayo
mecanismo
mediana
mediano, regular
jakaña
llamayu
membiriru
araivo
murmu
murmu
médico o cirujano
kharisa qulliri, qulla
kamani
tupu, chimpu
uñt'ata tupu
t'axlli
pacha tupu
wayta tupu, jathi tupu
michinunga
michinungaño vae
(michinunga tuichanunga)
oporopoanovae
jampikamayuq
medida
medida convencional
medida de cuatro dedos
medida de tiempo
medidas de peso
medidas de tendencia
central
medio
medio ambiente
medio de transporte
medio, nudo (de la
novela)
medios de comunicación
medios de expresión
ñejäaka, jäavae
irundi poäka
ara iñejaaka
ñejäaka poipegua
maru
aymuray
mikanismu
chawpikaq
taqsa, murmu
tupu
riqsisqa tupu
t'aqllu (L)
pacha tupu
llasa tupu
chawpiyaq tupu
chika
pacha mama
khumuña yänaka
taypi
mbite
ivipo, ivitipo
guataka reta
ch'illpi
pachamama yupaychay
astana qallwa
chawpikaynin
yatiyawi yänaka
kunaymanata arsuña
jeroata reta
medios tecnológicos
medir
meditar
médula
médula (espinal), tuétano
mejilla
mejorar
melancolía
mellizo(a)
membrana mucosa
memoria
mengua, disminución,
merma
menguar, disminuir
tecnológico yanaka
tupuña
lup'iña
parpa, laxwi
chilina, parpa
quyllu
askiptayaña, sumaptayaña
llakita, ch'añiña
ispa, ispalla
jurma
amuyu
juk'apta, jiwaqa
tembiporupiau reta
mojäanga, jäa
piamongeta
willayniq
imaymanama riqsichiy,
niyniq, rimayniq
ruwapayayniq
tupuy
jamut'ay, rup'iy, t'ukuy
chillina, ñiqwin
chillina (L), ñikwin
qhaqlla, k'aqlla, qalla
allinchay, allinyachiy
llakiy, kusiymana (L)
t'ira, wisp'alla
thallta
sunqujap'iy (L)
yawyay (L), waywa (L/H)
juk'aptaña, jiwaqaña
oñemomichi
meñique
menor
qallu luk'ana
sullk'a
poakarai
taikuegua
kupe kise
rova
moikavi, monguera
pochikatu
chaguakiri
yaisi
arakua
jague, tipa, timbo
yawyay (L), wayway (L)
(H)
sullk'a ruk'ana
sullk'a
51
castellano
aymara
menor que
menos que
mensaje
mensaje implícito
sullk'apa
pisi
iwxa
jamasa iwxa
menstruación
menstruar
mentón
menudo, diminuto
mercado
mercurio
mercurio (planeta)
mermar, sojuzgar, someter
mes
mesa vibratoria
meses del año
menstruar
meta
metal
metal para soldar
metamorfismo
meteoro
metro
metro cuadrado (m2)
metro cúbico
metros sobre el nivel del
mar (msnm)
mezclado de muchos
colores
mico, mono
miércoles
migrante
migrar
mil
milenio
ch'axmi, wilani
wilaniña, wila iraqaña
tiranqu, k'ak'i
ch'imi
qhatu
mirkuriyu
milésimo
miligramo
mililitro (ml)
52
guaraní
qhichwa
taikuegua chugui
mbovi chugui
ñee mondo
ñeemondoka yaikuauka
vae
kuña jugui yasiñavo vae
oñemondia
tañika
michiasi
mbaemearenda
perepoanoka
sullk'an
astwan pisi
willachiy
ch'aqtasqa willachiy H)
t'axllu
k'iku, map'akuy
map'akuy, k'ikuy (L)
qhaqlli, k'aki (L)
ch'iñi
jatun qhatu
mirkuriyu
qhatuylla (L)
ñembojague, ñemomichi jiwiqay (L)
yasi
killa
karuarenda omiingatu vae thalaq jamp'ara
yasi reta arasagui
watap killan
ñemondia
yawarikuy
iyapipe
mita
mital
titi
titi
yepoepiepi
waqjinayay
oitague miakañi
pachakawri (H)
ñejäata
thatki
ñejäata piyovake
tawak'uchu thatki
ñejäata orova
wayru thatki
ñejäata paraguasu
mamaquchap pata
iarambope
thatkinmanta (mpt)
oyoparague
mirka mirka
k'usillu
mirkulisa, warüru
mitma
mitmaña, saraña
waranqa
waranqa mará
machi
arapöa
yakavovae
yakavo
eta
etarasa
waranqachjata, waranqa
maya t'aqa
waranqata ramuchjata
waranqa ch'aqjata
erai
k'usillu
quyllurchaw
mitmaq runa, mitmaq
mitmay
waranqa
waranwata, waranqa
pacha, waranqa wata
waranqaq, paqarpa
waranqan
waranqacha aqnu
waranqacha p'uylu
juk'aptaña, jiwaqaña
phaxsi
unuqiri tiwana
mara phaxsinaka
mita
qhuyala
titi, qhuri
mayjt'awi
sakaka
chiqta
sinilla chiqta
tika chiqta
lamarata chiqta patxa
kurerai
tijäakarai
castellano
aymara
guaraní
milímetro (mm)
milímetro cuadrado
(mm2)
millón
mina de cobre
mineral
minerales
minifundio
Ministerio de Asuntos
Campesinos
Ministerio de Educación
waranqachjata
waranqachjata sinilla
ñejäatarai
ñejäatarai piyovake
junu
etata
itavera renda
itavera
mbae vera renda
ivi ñemboyao
Ministerio de Salud
Q'uma Jakawtuqita
Kamani
kamani, ministril
k'ata
nayrawisa
tunka waranqa ramu
tunka waranqa chiqta
kuskata, chikata
uñsta siwsawi, arawaqi
ch'usiqa, thuqhu
ministro
minuto
miope
miriagramo
miriámetro
mitad
mito
mochuelo
moda
modelar
modelar en cerámica
modelo
modelo social andino
moderador
modernizar
qhuyala
qhuyala
mboguatavae
oñembokore
waranqacha thatki
tawak'uchu waranqacha
thatki
junu
antachakra (L)
qhuya puquy, miniral
miniral
juch'uy jailp'a
Jatun Kamachiy
Chakrawasi
Jatun Kamachiy
Yachaywasi
Jatun Kamachiy
Jampiywasi
yanapaq, pusaysiq
chinini
jaqra (L)
chunka waranqa aqnu
chunka waranqa thatki
khuskan
paqarichiq jawariy
pakpaka (VPI)
tupupa
wankiy
sañuy
kikinwa, kikincha
ayllu
pusaychaq
wamaqchay (L)
ñeekuakua
ñekuakua papakaregua
täi rugua
munanayachiq jamu (man)
kamachiq jamu,
kachachiq (-y, -nachik, ychik,...)
riqsichiq jamu
nachiq jamu (-na + -sr +
tiyay)
yanapaq p'anqa
khipukamana
maran kiru
Kamputuqita Kamani
Yatichawi Kamani
lluch'iña
lluch'iña
uñacht'aya, uñacht'a
ayllu
kunkachiri
machaqaptayaña,
machaqtayaña
arajaimi
mbiriä omae
paekure
paeñejäata
mbite
maratuipi
urigua
oëpiau
jete oechakavoe
ñaeuapo
ikavi vae
modo condicional
modo imperativo
kamachiña
modo indicativo
modo obligativo
uñachiyaña
módulo
módulo de matemática
molar
yanapiri panka
jakhuwi yanapiri panka
aqu
qhichwa
53
castellano
aymara
molde, referente
moldear
molécula
molienda fina
molleja de las aves
momento
uñacht'a
tikachaña
mulikula
chili, ñut'u
mulinu
juk'a pacha
momia
moneda
monstruo
montaraz
monumento, estátua
morado
moral
mosca grande azul
motriz
moverse
movimiento
muchacho(a)
mudo
muela cordal
muestrario
mujer o hembra melliza
mujer o hembra esteril
multicultural
multiplicación
multiplicar
múltiplo
mundo
mundo interior
muñeca, juguete
municipio
mural
murciélago
músculo
músculo del brazo, bíceps
o tríceps
mutualismo
chullpa
phisu
54
uri, siriri
lawraqi
kulli
chuyma
chhichhillankha
unxta
unxtaña
unxtawi
wawa
amu
ispalla
qumi, sumu
walja jakawi
mirawi
mirayaña
mirjataña
uraqi pacha
manqha chiqa
minisipyu, jap'iy
pirqa jamuqa
chiñi
janchi
ampara unxtayiri janchi
yanapt'asiwi
guaraní
mbaeapoka
jaimiasi
mbaeyoso katua
guira itangua
añaveño
teogue opüaye vae
korepotivera
mbaeporou
jesaete
jeteäanga, ñanea ranga
joviasi
marangatu
mberuovi
momiire
ñemomii
kunumi
iñeembae
maekaa
chaguakiri
kuña imembimbae
tekoaviavi
ñemoña
moña
ñemoñaka
iviguasu
muñeka ñuvangata
munisipio
kuatiaechaka
andira
sooäta
qhichwa
kikincha
wankiy
ñich'i (H)
ñut'u kutay
machka
jayrilla, thuylla,
thuypachalla, thuypunilla
chullpa, ch'akisqa aya
phisu
kawri (L)
sallqa
wanki
sani
allikay, sunquyuq
chiririnka (L)
kuyuy
kuyukuy
kuyukuynin
warma, muru
amu
waqu, waquro
qhawachina
awa, wispalla (L)
ikumi (L)
kawasaypura
mirachiy
mirachiy
kuraqsapa
tiqsi muyu
sunqun ukhupi
urpu
munisipiyu
pirqa llimp'i, pirqa siq'i
chiñi (L), masu (L)
mach'i
rikramach'i
yanapaysikuy, ayninakuy
(S)
castellano
aymara
guaraní
qhichwa
N
nacionalizarse
nada
nadar los peces
narrador, relator
natural
naturaleza
necesidad
necesitar
negro retinto
nervio
nervio óptico
niña (3 a 6 años)
niña (7 a 12 años)
niño
níquel
nitrógeno
nivel inicial
markankiptaña
ina, jani
tuytuña, tuyuña
jawart'írí, arxayt'írí
yuqalla wawa
nikila
q'upha samana
qallta yatiqawi
sambiai, michia
nivel primario
nivel secundario
nivel superior
no convencional
mayiri tama yatiqawi
payiri tama yatiqawi
jach'a yatiqawi
jani taqina yatita, jani
uñt'ata
jani uñtani, jani uñnaqani
jani qhuyala
suma
amala
yeupi meteia
yeupi mokoia
yeupii vate
no forma
no metal
noble
nodriza
nombrar
nombre
nombre común
nombre propio
norma
normalización
norte
noticia
pachamama
munawi, wakisiri
munaña
llanka ch'iyara
anku
nayra saphi, nayra anku
imilla wawa
sutichaña, inuqaña,
uñkataña
suti
inasuti
suti
kamachi
aru thakhinchawi
alaya, araxa
yatiya
moëtaapo
oitai
piraitai
imiarivae
joköraiñomai
ivipo, ivitipo
poriau, tekoi
poru
jüasi
rayi
tesa rayi
michia
yeupi ñemboeipi
llaqtachakuy
paw (L), ch'usaq
pillwiy
jawariq
purum
pachamama
muchuy, munakusqan
muchuy
jitu (L)
anku
ñawi anku
wawa, warmi wawa
p'asña
wawa, qhari wawa
nikil
chhukwi (H)
qallariy yachaqay, wawa
yachachiy
juk ñiqi yachaqaymanta
iskay ñiqi yachaqaymanta
kuraq yachachiy
mana riqsisqa
jeteä
mana kasqan
mitalnaq
piaguasu
allikay
kuña michia ombokuakua amani (L)
vae
mbojee
sutichay
tee
teepäve
teete
yeokuai
yeporupäve
arakavia
ñeeräkua
suti
sapsi suti
kikin suti
kamachiy
ñanchariy
chincha
willay
55
castellano
aymara
novecientos
novedad, modernidad
novedoso
novela
noveno
noventa
noviembre
nube o catarata en los ojos
nuca, cerviz
núcleo escolar
nudo, medio
llatunka pataka
mayja, machaqa
nueve
nueve mil
nuevo
numeración decimal
numerador
numerar
numérico
llatunka
llatunka waranqa
machaqa
tunkaqa jakhu, tunkacha
ch'axta
jakhuña
jakhuni
nuwila
llatunkiri
llatunka tunka
lapaka
quyru
ati
tayka yatiñuta
muqu, taypi, chinu
guaraní
chaupopa
yekua piau
yekua
miaripöra
chaua
chaupa
arama
jesätu
ätua
ñemboatia
kïta, mbite
números naturales
chau
chau eta
ipiauvae
pakaraika yepapa
mbapayeta
mombapaka
rabaparegua, mbapaka
poka
jakhu
mbapaka
ch'ulla jakhu
mbapaka vaichoä,
mbapaka ñoiruä
siqiyiri jakhu, sarani jakhu mbapaka moikavirä
parisa
mbapaka vaicho, mbapaka
ñoïru
jakhunaka
mbapaka ñomai reta
nutrientes
ch'amañchiri
tembiukavi
obediencia
objeto
objeto cultural
jaysawi, ist'awi
yä
sarawi yä
mboromboete, jätangatu
mbaembae
mbaembae tekoregua
obligación
observación
observar
juchaña, kamachita
uñakipawi
uñakipaña, uñaqaña
yeokuai
ñemae
mae
número
número impar
número ordinal
número par
qhichwa
jisq'un pachak
wamaqkay (L)
wamaqkasqa
nuwila
jisq'un ñiqi
jisq'un chunka
aya marq'ay
quyru
muchu
yachaywasi juñu
chawpikaynin,
chawpiynin
jisq'un
jisq'un waranqa
wamaq, musuq
chunkachasqa yupay
phatmachiq
yupay
yupasqa
yupay
ch'ulla yupay
ñiqi yupay
khuska yupay, kinti yupay
(L)
natural yupay, kasqa
yupay
kallpachaq
O
56
juñikuy
ima, upjitu
kawsay ima, kawsay
upjitu
kamachisqa kay, kamay
qhawakipay
qhawakipay
castellano
ocaso
ochenta
ocho
ocho mil
ochocientos
octava parte de un entero
octavo
octógono
octubre
oeste (occidente)
oficial
oficio
ofrecer, presentar
ofrenda
ola
ollero, alfarero
ombligo
omoplato, paletilla
once
ondulado
ondulado
onomatopeya
onza
opción
operación
operación aritmética
operador
opinar
aymara
inti jalanta, inti manta
kimsaqallqu tunka
kimsaqallqu
kimsaqallqu waranqa
kimsaqallqu pataka
kimsaqallquru jaljatana
mayapa, khusmu
kimsaqallquri
kinsaqallqu ajanu
taypi sata
inti jalanta
lurawi
churaña, uñacht'ayaña,
luq'aña
waxt'a
uxi
ulliru, sañuchiri
püpu (kururu)
qhalamachi, qhara
tunka mayani
chhurkhu, sink'u
millk'u millk'u
yatipayata
unsa
thakhini, chhijllaña
lurawi, thayllawi,
jikikiptawi
jakhu thayllawi
arst'aña
opinión
arst'awi
oponerse
oración
oración admirativa
janiwa saña
amuyu
musphkaya amuyu
oración afirmativa
jisa amuyu
guaraní
qhichwa
intip muyuchiynin (L)
juripa
pusaq chunka
juri
pusaq
juri eta
pusaq waranqa
juripopa
pusaq pachak
jurisäa, metei vaegui juri khutmu, pusaqmanta
juknin, khusmu (L)
juria
pusaq ñiqi
juriike
pusaq chiru
arakuvo
pawqar wara
kuaraikea
kunti
uphisiyal
mbaapo, rembiapo, kuatia kamayuq, uphisiyu
mee
saqumay
mbota
kërei
yapepo yapoa
purüa
yigua pëka
pañandepo metei
ñapeave
ñapeñape
mbaeriapu, mbaeñee
vevii
puere
yeyapo
quriku, arpay
machapu
raqchi
pupu (L)
kharmin, qarmin
chunka jukniyuq
chhurkhu
q'inqu
rupyay
unsa
chikllay
upirasiuwn, ruwana
yeyapo papakaregua
yupay ruwana
mbaemboguataa, retekitïa upirarur, t'uqpina
ñeemoe
umanchakuy,
yuvaychakuy
iñeenduka
umanchakuy,
yuyaychakuy
oporopia
ñiqay
ñeengeti
rimay, yuyay
ñeengeti miakañiregua,
ayawyaq rimay, ayawya
piakañi ñeengeti
yuyay
ñeengetiti moañeteregua, ariniq rimay, arinchaq
moañete ñeengeti
rimay, sut'in yuyay
57
castellano
aymara
oración compuesta
jaqthapita amuyu
oración coordinada
arkasiri amuyu
oración dubitativa
ina amuyu
oración enumerativa
oración interrogativa
jakhthapiwi amuyu
jiskht'a amuyu
oración negativa
janicha amuyu
oración principal
aya amuyu
oración simple
jasa amuyu
oración subordinada
yapxatata amuyu
oral
orden (de comparación)
orden (de valor
posicional)
ordenar (poner en orden)
organismo
organización
organización política
arsuta
kikipawi siqi
chani siqi
organización social
organizar
órgano
siqichaña
janchi p'achi
wakichawi, tantachawi
amuyu irpta wakichawi
(tantachawi)
jaqi tamachawi
wakichaña
p'achi, manqha p'achi
órgano genital de la mujer
órgano genital del hombre
Oriente (Este)
origen
chinqi
allu
inti jalsu
qallta, uñsta
original
originario
originario del lugar
orina
oro
ortografía
markani
markani
yaq'a, chhuxu
quri, chuqi
chiqa qillqa
58
guaraní
qhichwa
yuyaysapa rimay,
rimayrara, yuyayrara
t'inchichiq rimay,
tinkichiqyuyay
ñeengetiri ndaikuairegua, tunkiq rimay, tunkiq
ndaikua ñeengeti
yuyay
yupariq rimay
ñengetiti maranduregua, tapuq rimay, tapuq yuyay
marandu ñeengeti
ñeengetiti aniregua, ani
mana niq rimay, mana niq
ñeengeti
yuyay
ñeengeti tenondegua,
yariq rimay, yariq yuyay
tenode ñeengeti
sapa rimay, sapalla rimay,
yuyaylla yuyay
q'imiriq rimay, q'imiriq
yuyay
yurupegua
rimarisqa
moikavirä
chimpapuray ñiqi
tendaepi
sinru ñiqi
moikavi
retekove
ijekomboati
ñiqichay
wakipawa (H), kawsaq
wakichiy
pulitika wakichiy,
juñichiy wakichiy
ñomboatiati reta
pawachaku (H)
oñombojendati
wakichiy
mbaeapokavi
ukhunchikpi kaq, runa
phatma, urwanu
kuña imbaeapokavi
rakha
kuimbae jembiporuaekavi ullu
Kuaraioëa
Anti
yipi
qallariy, chawchu,
qurichawchu
jaeete
paqariq
ñandeetevae
chawchu, yuriqi
chawchu
kuaru
jisp'ay
korepotiyu
quri
kuatiarupia
chiqan qillqay, allin
castellano
aymara
guaraní
qhichwa
qillqay, qillqa ñanchariy
Uru Uru
jukumari (L)
jawaka pacha, jawakay
mit'a
quriy, juñikuy
ch'uytu
ch'uytu
warmi muju
Oruro
oso
otoño
Uru uru
jukumari
wañjta pacha
Oruro
oso
piruara
otorgar
ovalado, elíptico, ovoideo
ovario
óvulo
churaña
ch'uytu
chinqi
kanwa, wiqhira
oxidado (carcomido)
oxígeno
saruta
llumpaqa samana
mee
yapuakaviä
membira vae jiru
mbaeraï oñemoñangatu
vae, membira oyeapo vae
yukiri
mullphasqa, q'illayaka
pitu
chhuju (H)
P
pabellón de la oreja
padrastro, cutícula
padre nuestro
pagar (en dinero)
página
país
paisaje
palabra, idioma, lengua
palma de la mano
palmito
paloma color pardo rojizo
páncreas
jinchu
pantalón
pantomima
kalsuna, pantaluna
pantorrilla
papa
papel
papelógrafo
paquidermo amazónico
par
t'usu
ch'uqi
laphi, jana
jach'a jana
anta
parisa
Awkisa
phuqhaña, payllaña
jana
suyu
aru
quta
juruk'ura, qhurukutu
ch'iyanqhara, ch'akhara
nambi pivera
poapeipi
Ckeru Tüpa, Ñanderu
mboepi
päu
tëtaguasu
lluthu, llut'u
ch'illpi
yayayku
jurkay, junt'ay, qupuy
raphi, lasq'a, last'a
suyu
paysaji
ñee
simi
ñandepo mbite
maki t'aqlla
karandaimi
witunkuy (H)
guira kaaka
jurk'uta (L)
peregue piare öi vae,
k'ara k'ara, qhuchu,
piapere
k'ayrapin
timbio
wara, kalsuna
ñemongeta ipopeño oyapo k'usilluykachay
vae
ñeandaguiräi
ch'upa, t'usu (L)
chure
papa
tupapire
raphi
mbeukapireguasu
jatun raphi
awara, anta
yuvake
k'inti (L)
59
castellano
par de cosas iguales
(guantes)
paralelismo
paralelo
paralelogramo
parálisis
pararrayos
parasitismo
parásito
parcela
parear
pareja, par
paréntesis
pariente
aymara
parisa
paya kuti
payachi, jikiwisa
payachi qawaya,
jikisqawaya
illapa katuri
po riru yuvake
tinki
oyovai, oyoike, oyovake
yiyoike
chimpapuraq siqichasqa
paralilu
llupunka
rete omii mbae vae
amatiririrupia
manq'aqiri, chamsuri laq'u
qallpa
payachaña, jikisiña
payacha, panicha
jist'aqa
wila masi, yuwani
koorai
moñoirü
ñoirü
parpadeo, guiño
ch' irmi
párpado
layra lip'ichi, nayra
lip'ichi
jark'a uraqi
qillqa t'aqa
tesapire, tesakupe,
ropearenda
kaaipo
parque, reserva forestal
párrafo
tëtara
tesa ñeaï
ñeengetiti
parte
parte del altiplano
parte del poncho
parte, capítulo
participación popular
participar
partícula
t'aqa
mayatuqi suni
mankhalli
t'aqa
mantaña
t'una, sik'achjata, ch'imi
jaimiasigue
partir (dependiendo de
qué)
partir en dos
párvulo, criatura
pasado
pasto
patrón
patrón (en matemática)
jaljaña
mbovo
patrón, molde
thakhincha
60
payaru jaljaña
asu
waruru, nayra
pastu, chuxlla
patruna
kikpa sara
qhichwa
guaraní
jai
ivitiipe jai
jai
ñemoinge päve
michia oikoikoiñovae
oasamavae
kapii
pätorou
ñemboavaiapoa,
papakaregua
ñuk'u
illapa jap'iq
qhasi uquy (S)
qhasi uquq (S)
sayaña, k'utmu
pituchay
pitu
wichq'aq tuyru
yawar masi (L), yawar
ayllu masi
k'imlla (L)
llipi, ñawi qara
jark'asqa chiqan
rimay qutu, rimay wachu,
ñiya
phatma, ch'iqta
suni
khallu
phatma
minkakuy, runap kariynin
kariy
partikula, asnin, k'atacha
(H)
phatmay, ch'qtay, rak'iy
khuskanchay, khallunchay
warma
yallisqa, wayma
kiwa (L)
kikincha
castellano
pauta
paz
pececillo muy pequeño
pecho
pechuga
pecuario
pedagogía
pedagogo
pedazo
pegamento
pelar
peligro
pelos de la barba, vello
pene
península
pensar
pentágono
pentagrama
penumbra
pequeña paloma (de tierra
alta)
pequeño
percepción
percibir
perdón
perfecto
perfil
perforación
perforista
perfume, aroma, fragancia
pergamino
periferia
perímetro
periódico
periódico mural
periodo
peritoneo
perpendicular
perpendicularidad
aymara
sumankawi
ispi
kaka
kaka
uywanakata
yatisara
yati kamani
t'aqa
lip'iyaña
sillp'iña
chiji
chhunkha, sunkha
allu
churu
amuyt'aña, lup'iña
phisqha ajanu
kirki qillqa
ch'amaka, chhujchha
kullku, kullkuta
jisk'a
amuyata
amuyaña, uñjaña
pampachaña
yäni, suma
q'asa uñta, q'isu uñta
p'iyanchawi
p'iyiri
q'apha
thiya
muyta
jana yatiyawi
yatiyawi jan qillqa
pacha
llikawira
sayxata chiqa
sayachi siqi
guaraní
ñemoangaechaka
tekokïi
pikirai
pitia
pitia
mboerupiaregua
mboerupia
jai
mboyaka pomo
avo
mbaekiye
tendiva pora
täkuai
piamongeta
pandepoike
mongoi ikuatia
pitumimbi
guirarairoi rupigua
qhichwa
silwisa (H)
qhasi qhispi
ch'iñi challwa, qhisi (L)
qhasqu
qawa, quqan
uywasqa
yachachiykamay
yachachiykamayuq
asnin, kallpi
kaskachina
phiskuy, q'aray
maqllu, chhiki (H)
sapra
ullu
tinkisqa tara
yuyay, llup'iy
phichqa chiru
takiy qillqa
arpha, janra (L)
kitu (L)
michi
juch'uy
musyay
ñeandu
yuyaqayay, musyay
ñeiro
pampachay
jupi
munay munaylla
jovaike, yupavo
k'utupa
yeyoo
jut'uy
yooapo
jutk'uq
pichekavi
kuntu (L)
qara qiilqa
mombiri
jawkay
jañekenda
muyuynin
ñeejeroata
mit'awa, kamar qillqa
moeräkuauka
pirqa mit'awa
ñavoñavo
mit'a, punta
membiriruroo iarambogua akarqana, llikawira (L)
oyasimbi
sayaq, chiqan sayaq
oyasimbivae
sayaq siqichasqa
61
castellano
aymara
guaraní
perseverar, afirmarse
persona
persona gramatical
persona muy alta
personaje
pertenecer
pertenencia
pertinente
pesadilla
pesar
pesas
pesas (del marco)
imaña, thurt'aña
jaqi
aru jaqi
jach'a tansa
arsuri, luriri
wakt'aña
wakt'awi
vvakisiri
wati samka, takiyasiña
waytasa tupuña
achupalla
peso
pestaña
jathi
phichhu
poi vae
ropea
pezón
petróleo
ñuñu
qhuyala lluxllu, ch'iyara
quri
sillu
kambiïti
itane, itakira
irpa, chhiwchhi
chhuru, suru
julli kayu
ndeirai
ïti
ämbeu
qala
q'atawi
ita
itasii
ita yeaika
ita ipe poï
chani qala
lip'ichi
mankhalli
itaepi
pire
sayacha
guirakambi
piña
yiguapoa
pïsa
guira iki
jeikeitï
pezuña
picapedrero
pichón
pico
pie de foto
piedra
piedra caliza
piedra pizarra
piedra plana y poco
gruesa
piedra preciosa
piel
pierna de la manta
pieza teatral
pilar, columna
piña, enana
pintura
pinza
piojo de las aves
pirámide
62
llimp'i
itha
wamp'ara
tëtaipo
puku, pukuyevae
miaria
pegua
tekoiregua
jupi
kërase
poijäaka
mimba ïpisä, ñita
qhichwa
takyay
runa
ñiqichiq runa, rima runa
chhikan karay, jatun karay
rimaq, rimaq runa
chayaqiy
kanan
atimusquy (L)
llasay, aysay
llasana, aysana
achupalla, warkhunakuna
(H)
llasa
pullurki, tijlla (L),
qhichipra, hipikyaq (H)
Ilutu (L)
yanaquri
phapa (L)
rumi ch'iquq
irpa (L)
t'apsa (L) chhuru (H)
jutup chakin, phutup
chakin
rumi
iskurumi (L)
ch'alla (L)
kankalla (L)
umiña
qara
khallu
aranway (L)
saywa
awaranku, achupalla (L)
llimp'iña
sik'ina
itha (L)
wamp'ar
castellano
pirámide pentagonal
pirámide rectangular
piscina
piso alto de la casa
piso ecológico
pisotear, hollar, patullar
pizarrón
placenta
plan, programa
plancha
planeta
planificar
plano
plano (construcción)
plano cartesiano
planta
planta beneficadora
plantar
plantear
plasma
platero
platino
plaza
plegar
pliegue
aymara
guaraní
phisqha ajanuni wamp'ara toroketi pandepoa
sayt'u wamp'ara
toroketi pipuku
pisina
pisina
tëta yuarambo ivate
qiñi uraqpacha, taqichiqa
uraqi
takinuqaña
opiropiro jese
pirqaqillqaña
kuatiaka, yeaika
uthapi
wakichawi
palancha
amtanuqaña, wakiyaña
pallalla, pampa, tupu
jamuqa, p'alta
tupu jamuqa
ayru, ali
aski ali
ayruña
amta uchaña
isilla
qullqi liqiri
qullqiwt'a
palaza, kancha
q'imphiña
sip'u, q'imphi
plomada
uypaychu
plomo
malla, uqi, titi
plural
pluralizador
plurilingüe
pluviómetro
poblador
poco
poder
walja
waljaptayiri
walja aruni, arurara
jallu tupu
markachiri
wallkha, juk'a
atiña
yaupa
yupavo
moätaka
yasitata guasu
mboyupavo
ivimojäanga, ipe, ivipe
oapo moanga tupapirepe
iviyeai tupapirepe
kaaroki
temiti ñemoikaviapoa
ñoti
ñeechauka
tuguisäka
korepoptivera meea
okavite
mboyea ñemboya
yeapa, peraso tuichakatu
vae
mbae moangaka poi vae
joviavatï, iero poikatu
vae, titi
jetavae
mbotuichaka
ñeeyoaviavi
amajäaka
ñemoeta katu
mbovi
mbaepuere
qhichwa
phichqa uyayuq wamp'ar
sayt'u wamp'ar
armakuna
marqa
ñawray pacha
t'ustiy, t'ustuy, tharmiy (L)
pirqa qillqana, sayt'u
qillqana
llapllawa, thami (L)
wakichiy, wakichi
liusk'a last'a
sinku teqsi (H)
wakichiy
p'alltacha
wasi p'alltacha
kartisiyanu p'alltacha
mallki
llimphuchana wasi
mallkiy
yawñapay (H)
isilla, isillu (L)
yasapa (L), qullqi takaq
qullqiywa
kancha
sip'uy
sip'u
juypa, juypaychi (L),
wipachi
titi
achkha, tawkaq
achkhayachiq
achkha simi, simirara
paray tupuna
llaqtachakuq
pisi
atiy
63
castellano
poema
polen
poleo (hierba)
policía
poliedro
polígono
polígono regular
polilla
poliomielitis
política
aymara
chapara aru, chapara,
jarawi
sisa
muña
pallapalla
uñaqrara, ajanara
qawayrara
kikpa qawayrara
ñeepöra
arawi
ivotiraï
poreo
sundaro
jeta yovaike
jeike
jeike yovake
thutha
kupii
ñekuäkuei
sisa
muña
pulisiya
uyarara
chirurara
chiqan chirurara, kikin
chirurara
thuta
suchu unquy, chhuchunka
pulitika
porcentaje
amuyu irpta, marka
irptawi
aru irptawi
pulitiku
tunkachnuqata, tukata
tunkata uchaña
yapist'asiña
Püpu
patakata, patakata
qhawqha
sapapatakata
poro
porta lotas
portada
portero
poseer
posesión
posibilidades
posible, pudiera ser
janchi samawi
laphillanaka imaña
panka uñaqa
punkukamani
utjiriniña
utt'awi
atiña, inasa
inasa
posición
positivo
posponer
poste, columna
postre
potencia
potenciación
potenciar
utjawi
kupi
qhipht'ayaña
política lingüística
político
poner de diez en diez
ponerse la faja
Poopó
por ciento
64
qhichwa
guaraní
wayta miraya
wayta mirawi jakhu
wayta mirayaña,
pañandepo ndepo pei
simikamay kamachiy
pulitiku
chunkachay
tumbikuakua, eñeombikua chumpillikuy
Pöpoö
Puwpu
(-ninchisqa)
popaka
poro
mbeukapireriru
ökeangarekoa
guiramoi yave,
ipueretandipo
añetetë, jaekavi
tembiuapi
mbapuereguasu
moñemoñavae
mbaepuereka
pachakp'iti, sapa
pachakmanta
puru
raphicha jallch'ana
p'anqap uyan
punkukamayuq
jat'alliy
jat'alli
atikuy, atisqan, atikusqan
iki (L)
tiyakuynin, tiyaynin
sullull (H)
qhipanchay
tawna, tuni
mikhuy yapa
putinsiya, mirakipay
putinsiyasiwun
purinsiyay, mirakipachiy
castellano
aymara
guaraní
qhichwa
predecir
predicado
prefecto
ch'amañchaña
P'utuqsi
yant'aña, luraña
waylla pampa
chani
chiqa
awyayala pacha, suyu
pacha
arjaña
aruchiri t'aqa, aruchirtuqi
marka kamachi
preferencia
prefijo
pregunta abierta
pregunta cerrada
prejuicios
munata
saphi nayrt'iri
jist'arata jikht'a
jist'antata jiskht'a
phinq'a
premiar
premio (objeto)
premio en animal
premio, presea
preparación
presentar
preservar
presidente
lakachaña
t'inkhawi
lakama
lakama, t'inkha
wakichawi
uñt'ayaña, irpjataña
waqaychaña
marka irpiri
pretender hacer
pretérito
prever
previsor, prudente,
reflexivo
prima
primavera
luraña yant'aña
jaya, nayra
nayra amtaña
amuyt'iri
t'inkay, pini
wakichiy, wakichina
yechaka
saqumay
yepi
unaychachiy, musiy
mburuvicha, tenondegua, suyu kamachiq,
ruvicha
suyukamayuq
yayapotatëi
ruwananay
oasavae
llallisqa, wayma (L)
aikuavoi
t'ituy
yepouka
jamut'aq (L)
kullaka
phanqhara pacha
pikii, rike
potiara
primer ciclo
primera fase de la Luna
primera lengua
mayiri sarta yatiqawi
wawa phaxsi
mayiri aru
ñemboeapia meteia
yasipiau
ñee meteia
Potosí
practicar
pradera
precio, valor
preciso
precolonial
primera menstruación de
Potosi
moaimbe
repi
jaeramokaviete
mombeuvoi
moeräkua, jeigue
mboroaiu, mboromboete
jaipi
marandu oyepea
marandu ñeokenda
ñemboavaika,
ñerokomegua
mbopota
mbae mbota
omoimba
mbota
ñemondia
P'utuqsi
yachapay, ruwarayay
waylla
chanin
junt'alla, pachallan
kuluniya ñawpaqi
umilliy, umulliy (L/H)
rimasqa, imasqa
llaqta kamachiq, jatun
llaqtakamayuq
astawan munasqa
ñawpaqiq
kichasqa tapuy
wisq'asqa tapuy
p'inqakuy
t'inkachay, t'inkay
t'inka
sispa ñañay, sispa pana
pawqar pacha pawqar
wara
juk yachaqay muyu
ch'isi killa (L)
juk ñiqi simi, juk ñiqi
qallu
k'iku (L)
65
castellano
la mujer
primero (orden)
primo
primo hermano de la
mujer
primo hermano del varón
principal
principio
principio físico
priorizar
prisma
prisma hexagonal
prisma pentagonal
prisma rectangular
probabilidad
probar
probar los alimentos
probar, intentar
problema
procedencia
procedimiento
procesar
procesión
proceso
procesos tecnológicos
procesos vitales
procrear
producción
producción agrícola
producir
producir cerámica
producto
producto (de la
multiplicación)
profundidad
profundizar
66
aymara
nayriri
jila
meteia
rivi, rikei
kuña ikivi
mbia tivi aniramo tikei
aya, nayriri
amta, qalta
yipi
nayrt'aña
pirwa
ñemotenonde
toroke
yant'akipa, inacha ukhama
yant'aña, mallt'aña,
malliña
mallt'aña
yant'aña
pixtu, chiji
jutata,
saraparjama, saranta
sarachaña
antachawi
thakhi, sara
lurawi sara
jakawi sarta
wawachkipasiña
puquwi
yapu puquwi
puquyaña, uñstayaña
sañuchaña
utjayata, tukuyata, jiksuta,
achu
mirata
mik'aya
mik'aya yatxataña
qhichwa
guaraní
porova
juk ñiqi
sispañaña, sispawawqi
(L), sispa wawqi
sispa tura
sispa wawaqi
yari
kamay, tiqsi, qallariy
phisiku kamay
ñawpaqchay (H)
qullqa
suqta uyayuq qullqa,
suqta chirurara qullqa
phichqa uyayuq qullqa
sayt'u qullqa
yanaykachay, yanaychay
yanay (L)
ñemoña
mbaaguiye
koo mbaguiye
apo
oñaeuapo
mbaaguiye
malliy
yanay, yant'a
ch'ampay
paqariy, yuriy
ruwaynin
thatkichay
ayma (L)
thatkichay
ruwapayasqa thatkichay
kawsay thatkichay
yumay
puquy, puquchiy
chakra puquy
puquchiy
sañuchay
puqusqa, lluqsisqan
moñaoë
mirasqa
tipigue
mbotipi
t'uqu
t'uquchay, ukhunchay
mboavai
ketigua
popisimomoe, apopi
guata ñesiroapoka
yeapo
castellano
aymara
programa
programa de radio
promesa
prometer
wakichawi qillqa
raryu wakichawi
aru chura
aru churaña
yupavo apopegua
ñeemoaika yupavo
kuavëe
guirokuavëe
pronombre
pronombre excluyente
pronombre inclusivo
pronombre interrogativo
pronóstico
pronóstico, conjetura
propaganda
propiedad (matemática)
propiedad asociativa
propiedad conmutativa
propiedades
proponer
proponer ideas
sutilanti
yaqhachjiri suti lanti
mayachthapiri suti lanti
jiskht'a sutilanti
nayrt'a
arjaña, lumasaña
yatiyaña
yäpa
wakiwi yäpa
jaqukipawi yapa
yapa
amtaña, amta uchaña
amuyu uchaña
teepoepi
proponer, seducir
proporcional
amta uchaña, munapayaña ñono aikuauka
kikpa sara
ñemoindaivi
propósito
munjaña, munawi
mbaepiti
propósito, desear
propuesta
próstata
proteger
proteína
provincia
proyección
proyecto
proyecto educativo
proyectos educativos de
red
prueba
púber
pubertad
munawi
amta uchaña
inkurya
tuwaña, jark'aña
ch'amanchiri
jisk'a suyu
oyeapotavae
yechauka
tapiaräi mbaerasi
epi
poroteina
tëtami
yupavo apopegua
yupavo
yupavo ñemboepegua
publicación
amta wakichawi
yaticha wakichawi
yant'a
q'axu
q'axutta, q'axuwi, janchi
mayjt'a
qhanstayawi
guaraní
tepoepi marandupegua
mombeuka
tekoi
tekoi ñemboati
tekoi yopoepi
tekoñomai
guirokuavëe
oñemee ñee
qhichwa
wakichiy qillqa
wayra simi wakichiy
siminisqa
siminiy, simiwanniy,
kamapayay
suti ranti
t'aqaq sutiranti
tantaq sutiranti
tapuq suti ranti
raki
watuy
waqch'a
lliplli
tairusu
kapuynin, tiyapuynin
munanayachiy, munachiy
yuyaychariy,
yuyaychachiy
munanayachiy
kikinchasqa, tinkupuray,
kikinpuray
munanayachiy,
munanayachi
munay, munanayay
munanayasqa
p'uruta (H)
jark'ay
kallpachaq, khutullpa (H)
jatun ayllu
rirpuy
wakichiy
yachachiy wakichiy
yachachiy wakichiymanta
llika
(malliy), yant'a
wamra
warmakay
ñemoeräkua
uyaycha
67
castellano
publicar
pueblo
pueblo originario
puente
pulgar
pulmón
pulsar, latir
pulso, latido
pulverización
puna alta
puna baja
puna plana
puna semi árida
puñado
puño
punta
punto
punto aparte
punto final
punto seguido
punto suspensivo
punto y coma
puntos cardinales
puntuación
pupila
aymara
qhanstayaña, uñstayaña
marka
chaka
tayka luk'ana
chuyma
t'ijuña
t'iju
t'urmiwi, llamp'uchaña
pata puna
manqha puna, aynacha
puna
pampa puna
tumpa q'ara suni
jich'i, jach'i
ampara muruq'u
ari
ch'aqa
yaqhtaya ch'aqa
tukuya ch'aqa
arktaya ch'aqa
suyt'a ch'aqa
ch'aqani samachimpu
pacha wikuchawi
ch'aqachawi
guaraní
qhichwa
oñemoeräkuata, moeräkua
tëta
tëtaiguaiño reta
mboesaaka, sakaa
poaka guäsu
piapïta, piavevii
yeavikinduka
onduku
mbaeñemoatäti, yoso
ivitivate
ivituivi
uyaychay
llaqta
chawachu llaqta
chaka
mama ruk'ana
surq'an, phusan
sirk'a t'iktiy (H)
sirk'a t'iktiy
jallp'achay
pata puna
ura puna
ivituipe
pampa puna
purum puna
japt'a (L)
chukmi (L)
ñawpi, phintu
ch'iku
phinkiq ch'iku
tukuq ch'iku
qhatiq ch'iku
allqaq ch'iku
samana ch'iku
intip purinan
ch'ikukuna
ñawilla, ñawinlla
poagua
puriëte
itï
kïta
kïta mondoo
kïtaapi
kïta aikue
kïta yoaikue
kïta jare guairai
aramae
mokïtaregua
jesaï
Q
quebracho
quebrado
querer hacer
querer hacer
querer y no querer
queso
queñua
quijada, mandíbula
68
qina qina
pachjta, jaljta, p'akjata
luraña munaña
lurayaña munaña
muna muna
kisu, millk'i tika
qiñwa
tiranqu
urundei
pisäa
aipota ayapo
ikirei ombaapo apo vae
aipota jare aipotaä
kesu
tañika
q'acha q'acha
phatma, ch'iqta
ruwanayay
ruwanayachiy
munaykachay
kisu
qiñwa
k'aki (L)
castellano
inferior
quince
quincena
quinientos
quintal
quintal métrico
quinto (orden)
quinua criolla
quinua negra, picante
quinua real
quitar el exceso de sal
quitar las colas de la papa
aymara
tunka phisqhani
paya simana
phisqha pataka
kintala
kintala chiqta
phisqhiri
juyra, jupha
ajara
jupha
guaraní
pañandepo pandepo
pandepoti
pandepopopa
poikatu
etañejäata piyovake,
poikatu ñeejäata
pandepoa
kinua jüuvae
aguiye emboembochirai
qhichwa
chunka phichqayuq
chunka phichqachaw
phichqa pachak
kintal
thatki kintal
phichqa ñiqi
murmu
ayara
jatun kinuwa
kachinnay (L)
k'iklay
R
racimo
racional
radio
radio (geometría)
radio emisora
wayu
räsimo
raryu
ñeerenduka
raryu uta
ñeemoaika
raíz
raíz verbal
saphi
aruchiri saphi
ivira rapo, ñeeripi
ñeeapo ipi
rama de la totora
rama, gajo de árbol
rana
rana que deja de ser
renacuajo
raquítico
raya
rayar
rayo solar
rayuela
razón
razón (en matemática)
tucura lawa
p'allqa
pinkalrulti
totora jakä
ivira rakä
pïte
pïte juguai osoguema
larpha
sich'i, siqi
siqiña
lupi
thunkhuña
chikachiri, chikachasiwi
amuyu
ipiru yaete vae
yeai
mboyeai
kuarairasi
ñeekavi
kintu (L)
yuyaywan, unanchakuspa
wayrasimi
illwa
wayra simi wasi, chaski
wasi
pichi, saphi, t'iksi
rimachiq saphi, imachiq
saphi
mukmu
k'allma (L)
k'ayra
ch'iklla (L)
siqi
siqiy
intip wach'in (L)
thunkuna
yuyay
tupupura
69
castellano
aymara
guaraní
razonar, discurrir
reacción
rebaño, hato, sociedad
rebelarse
lup'iña, k'utisiña
thuqhtaña, kutjataña
tama
sayt'asiña, awqaña
ñemongetapo
mbaeapo, arasi
tëta
ñemopüa, ñemboarasi
rebelde
receta
rechazar
rechinar
recibir
reciclar
recio, consistente
recipiente de calabaza
grande
reciprocidad
recocer
recomendación
reconocer
reconocimiento de lo
propio
recopilado
recopilar
recreativo
recta
recta numérica
recta paralela
rectángulo
recuento
aynisiri
phayaña qillqa
jark'aña
k'iruqiña, kirjuña
katuqaña
kutikipaña
ancha
mathi
ñemboarasi
mbaekuatia temimore
omombo
ipu oyapo
pisi
ombosiriveye
tätayae vae
iaguasu
recuperar la salud
recuperar lo perdido
recurso
recurso natural
recurso natural no
renovable
qhichwa
khuskuy (L), jamut'anay
riyaqsiwn, kutinray
tama
awqanchanay, (L)
awqanchakuy
ankalli
wayk'una qillqa
jat'ay, quisachay
k'irniy (L)
chaskiy
kutichisqa
anaq, sinchi
anqara (L)
ayni
tekoyopoepi
ch'ukukipaña
omboviviye
iwxawi
ñeemboeta
unñt'aña, uñt'suña, yatiña
jiwaspachpa uñt'asiña
ayni
chitay
k'amiy
riqsikapuy
riqsikapuynin
apthapita
thaqhthapiña, tantthapiña
anatawi
chiqa
jakhu siqi
payachi chiqa
sayt'u, wiskhalla
wakhthapiwi
ñeekuatiamboati
monoo
ñandeviaka
simbi
mbapave yesimbi
yoike simbi reta
pipuku
oipapaye
pallasqa
thallmay
kusikuy
chiqan
yupay chiqan
chiqan siqi, paralilu
sayt'u
yupakipay
jakaraña
lankaña
utjiri
pachamamana utjiri
jani puquyaña utjiri
tekove mboekovia
kañi mboekovia
recurso natural renovable puquyaña utjirinaka
red
qäna
red geométrica
salta sara
ivipo oikoveyevae
alliyarkupuy
tarikapuy
kaq
pachamamapi kaq
pachamamapi mana
kutiriq kaq, mana
kawsariq
pachamamapi kutiriq kaq
llika, siru, kullancha
tupusqa llika, tupusqa
siru, tupusqa kullancha
70
iviporegua
ivipo okañiteivae
castellano
redención
redondear a una cifra
redondear como bola
redondear como rueda
redondear un objeto
redondo
redondo como aro
redondo como bola
redondo como tabla
redondo macizo
redondo que rueda
reducir
reenamorar
reescritura
referencias
refinación
refinar metales
refinería
reflexión
reflexión lingüística
reflexionar
refonemizar al quechua
aymara
qhispiwi
phuqhacht'aña
muruq'uchaña
muyuchaña
muruq'uchaña,
muyuptayaña
muruq'u
muyu, taniya
muruq'u
muyu
taniya
juk'aptayaña
munakipaña
qillqakipaña
uñt'awi
ch'uwanchawi
qhuyala chuwanchaña,
ch'uwachaña
chuwanchawi uta
guaraní
oyepotayevi
mboapua
mbaeñemboapua,
mboapua
apua
apuañivi, yapua
yapuavora
ivirapuarami
yapua ikuperäiräi vae
yapua otokororo vae
puemomi
oyopota piauye
oikuatiaye
mbeukaa
moikaviyevi
iero moikavi
moikaviapoa
piamongeta
ñepiamongeta ñeeregua
ñepiamongeta
Reforma Educativa
refracción del calor
refrigerio, refresco
regalar
región
regir
amuytatawi
aruta amuytataña
amuytataña
aruptayaña,
aymaraptayaña
Yatichawi Mayjt'awi
warankiña
akulli
waxt'aña
suyu
apnaqaña, arktaña
registro de firmas de
conformidad
rixt'ataru iyawsawi,
iyawsawinaka
registro pedagógico
regla
chaninchaña panka
chiqachiri, kamachi
siu reta iguapika,
teguapika yovake tee
guapika
mbarakuapika
simbika
regla (norma)
kamachi
mosimbika
Ñemboe Poepipiau
tree
mee
iviapi
jeseiño
qhichwa
qhispichiku (H)
muyuykuchiy
rumpuchay
tinkullpachiy, sinkuchay
sinkuchay (H),
muyuyachiy, muyuychay
ruyru (L)
tinkullpa (H), sinku, ruyru
rumpu (H), muruq'u
muyu
quru rumpu (H)
sinku (H)
taksayachiy, juch'uyachiy
munakipay
qillqakipay
llimphuyachiy
ch'uyayachiy,
llimphuyachiy
lliphuchay wasi,
riphiniriya
jamut'ay, t'ukuy
runasimikamay jamut'ay
jamut'ay, t'ukuriy
simiyachiy,
qhichwayachiy
Musuq Yachachiy
q'inquy (L)
chakipa (L)
qurichay
suyu, kiti
chiqanyachiy (H),
ñancharichiy
raqhaypa jayñiynin,
raqhaymanra jayñiy qillqa
yachaqaypa willaynin
chiqanchana, chiqan
siqina
kamachi
71
castellano
reglamento
regular (se da
repetidamente)
regularidad
regularidad (patrón)
reino
reino animal
reino mineral
relación
relación sexual
relacionar
relaciones interpersonales
relato
relator
releer
relevante
relieve
religión
religión católica
religioso
reloj
remolino de agua
remolino de viento
remover el agua dentro de
un recipiente
renacuajo de la rana
renacuajo del sapo
renovarse
reparar
repetir
replantar
represa
representación
representante
representar
reproducción
reproducir
reproducirse
reptiles
72
aymara
guaraní
qhichwa
kamachi
kutikipaña, chiqachaña
mbosimbikapoa
kamasqa
ñemoikavi, jaekaviävemi kutinchaq
kikpa sara, kikipa muyu
kiki sara
masi, qutu
uywa qutu
qhuyala qutu
jaqthapiwi
anisiña
jaqthapiña, jikisthapiña
kuttaña, kutikipaña
jawart'a
arst'iri, jawart'iri
ullikipaña
wakiskiri
ch'utu
apu sara
católico apu sara
apu kamani
uruchinu
mulluq'u
tutuka
qaywiña
yeviyevi, ñepäupäu
yeviyevi
mborokuaia
mimba regua
mbae vera renda
moñoirü
meno
moñoirü, ñemoñoirü
tëta ipo iñemoñoirü
miariapo
imiarivae
mongetaye
mboivate
uqhulli
tüparegua
itüpapota
arajaika
iyere
küsumiruü
emokana i
samikörorë pite
samikörore
machaqaptaña, mayjt'aña ipoepika
askichaña
moikavi
kutxataña, kuttaña
yevi
ayrukipaña
temiti yerosiri
qutachata, jark'ata
inookä, mbaeñovatuka
uñacht'ayawi, lantiwi
ñemboekovia
lanti
mboekovia
uñacht'ayaña, lantiña
mojäanga, kovia
miraña
oñemoña
mirayaña
omoñemoña
mirasiña
ñemoña
asirunaka
kutikipaynin
kutipapuy, kutipapu
qutu
uywa qutu
miniral qutu, jallp'a yaku
tinkunayay
lluq'anakuy, yumanakuy
tinkunayachiy, tinkuchiy
masipuranakuy
jawariy
jawariq
ñawikipay, ñawiykachay
riliwanti
pampan
iñiy
katulika iñiy
iñisqa
inti watana
muyuq yaku (H), t'uyur
muyuq wayra (H), antay
qhulluqayay
jullki (L)
jullqi (L) juq'uyllu
musuqyay
allinchay
kutipachiy, kutikipay
mallkikipay
apaqa (L)
rantichay
ranti
rantichay
miray
mirachiy, achkhayachiy
mirariy
katarikuna
castellano
republicano
reseco, resquebrajado
residuo
resina
resina o goma del árbol
resistencia
resistir, forcejear
resolver
respetable
respeto
respiración
respirar
respirar anhelosamente
responder
responsabilidad
resta, sustracción
restar
resultado
resumen de aprendizajes
resumen
resumen de los
aprendizajes del año de
extensión
resumen de los
aprendizajes por gestión
resumir
retardar
retener en la mano, poseer
retener en la memoria
retorno del tiempo
retostar en aceite o
manteca
revisar, mejorar
revista
rezar
rezar, rogar, solicitar
rezongar, resistirse al
aymara
q'ara pacha
chajata
jilt'a, puchu
kawchu, kawchu urna,
quqa jacha
ch'amt'aña, thurkataña
ati jani ati ch'amt'aña
askichaña
yäni
yäqawi
samaqiwi
samaqiña
samaqiña
kutiyaña, jaysaña
aski luraña, yäni
jakhuqawi
jakhuqaña
jakhsuta, apsuta
guaraní
tëtaguasuigua
otini
jembire
yaisi
ivira yaisi ngoma
pïrata
oiräro
mbokavi
mboeteka
mboete
pitu
pitumoe
ayeapëa ipitu omoe vae
mboyevi
tembiokuai reta
ñepïro
pïro
oëgue
qhichwa
ripuwlikanu
phara (L)
puchukay, puchu
ch'illi
sach'ap wiq'in, sach'ap
waqaynin
ch'urki, churki
ch'urkiy, ch'urkiyakuy
ch'uyanchay, llalliway
yupaychasqa
yupaychay
samay
samay
arqhiy (L)
kutichiy
kamachakuy (H)
qhichuqay
qhichuqay
llachiwa, llalliwa,
lluqsisqan
yachaqaypa pisi qillqan
pisiyachiy, pisi qillqa
watapi qhipakuq
yachaqaypa pisi qillqan
juk'aptaya
atürika ñemboe
äturika
juk'aptayaña
qhiphartaña, jithiqaña
katuña
p'iqiru katuña
pachakuti
jarwiña
äturika ñemboe arasa
pegua
momichi
oñembotaikue
ipope omombita
ñakañia
arayeviyevi
eimbe räri mbaekirape
watapi yachaqaypa pisi
qillqan
pisiyachiy
unachiy
jat'alliy (L)
jat'alliy (L)
pachakuti
ch'alachiy
uñakipaña
riwista
mayisiña
maeye
ñeeriruka
resa
mayisiña
kamachitaki thalu
moñera
mborokuai moatei
alliykachay
riwista
much'ay, ituway (H),
juyaliiy
juyañiy, mañakuy
ayñiy (L)
73
castellano
mandato
riada, avenida
rima
rincón
rincón de aprendizaje
rincón de libros
riñón
Rio Madre de Dios
rito
aymara
lluxllu
rima
k'uchu
yatiqaña k'uchu
panka k'uchu
mayru, maymuru
luqta,
ritual para poner nombre
robusto
roca
roca ígnea
roca sedimentaria
rodar diversos objeto
romana
rombo
ropita
rotación de cultivos
lankhu, lunqhu
qarqa, chhankha
patita qarqa
qhura qala
qurumiña, purpuña
rumana
p'uyu
isilla
manta, aynuqa
rótula
qunqura
rubí
rueda
ruiseñor aborigen
rumiar
phiraru, muyu, taniya,
tuyu
guaraní
qhichwa
iporu mbae omosimbi vae lluklla
rima
okipi
k'allka, juk'i, k'uchu (L)
mboekuakuarenda,
yachaqay k'uchu
arakuapisirenda
ñeeriru ikipi
p'anqa k'uchu
pirikïtii
wasa ruru, ruru
iäka guasu tüpaichi
Amarumayu (L)
tekomboete
jayway, saqumay, lluqta
(AY)
tekomboete mongarai
unuchachiq
pegua
ikira vae
qhalli
ivamira
qaqa
itapeaku
ita tikuingatu vae
mbae yeapayere
tuliy
romana
rumana, rumanilla, aysana
pikemi
p'uytu
temimonderai
p'achacha
maetimbarague, temiti
chakra muyuy, aynuqa
yepoepi
tavakäguerai itakipe
phuchka tullu, qunqur
piruru
puka umiña
yapua, pua
phiruru, tinkullpa
khanuña, manq'akipaña
mboyevi
ch'iqullu (L)
kutipakuy (L), khatuy
sawaru, kurmuru
yatiña
yatiri
llimp'i
jayunchaña
arapi
arakua
arakua iya
yuki pïta
ñemboembochi
k'uychichaw
yachay
yachaq, jamawt'a
llimp'i
kachinchay
S
sábado
saber, conocimiento
sabio
sal de mercurio
salar
74
castellano
aymara
guaraní
salar, mina de sal
salario
sales minerales
saliva
salitre
saltamontes
salud
salvación, redención
sanción
sangrar
sangre seca
sarampión
saturno (planeta)
sector
secuencia
jayu quta, jayu qhuya
paylla
qhuyala jayunchanaka
llawsa, thusunqaya
qullpa
rich'i rich'i, t'iju t'iju
k'umara, jakawi
qhispiyawi
juchachawi, wanichawi
sirkaña
ch'ari
sarampiya
yuki renda
mbaravikiepi
tembiukavi rete pegua
tendiayi
vakaigua
tuku
tekoröisa
ñemboasa
katïngo
rugui
tugui tini
mbirua
chiqa, tuqi
arktawi
jokopegua, jokotigua
youpiepie
secuencia cronológica
pacha sartawi
secuencia didáctica
yatichawi arktawi
secuenciado
arktasiri
sedimentación
segmento
seguimiento
segunda lengua
ch'uwt'awi
p'achi, chimputa sich'i
arktawi
payiri aru
mondikui katu
segundo (ordinal)
segundo (tiempo)
segundo ciclo
seguridad social
seguridad, firmeza
seis
seis mil
seiscientos
sello
selva
semana
payiri
ch'ipxta
payiri sarta yatiqawi
mokoia
arajaimiasi
ñemboeapiapi mokoia
angarekoa
añetete, jupi
ova
ova eta
ovapopa
guapika
kaaguasu
kuarasiti
semántica
aru amuyt'a
takya
suxta
suxta waranqa
suxta pataka
ñit'i
ch'umi, quqaquqa
simana
guataka ñemboe
youpiepie
ñee mokoia
qhichwa
kachi chakra (L)
salariw
qhuya kachi (H)
t'uqay
qullpa, suk'a
ch'ariña, t'isku (L)
allillakay
qhispichiy
wanay
sirk'ay
ch'ari (L)
jatun muru unquy
jawcha (L)
siktur
qhatikipay, qhatiyachiy,
qhipan qhipan
qhatikipay pacha,
qhatiyachiy pacha
yachachiy qhatikipay
qhatiyachisqa,
qhatikipasqa
tiyaykuy
k'uqmu (-)
qhatiy, qhatipay
iskay ñiqi simi, iskay ñiqi
qallu
iskay ñiqi
ch'ipu
iskay yachaqay muyu
runap takyaynin
taqya
suqta
suqta waranqa
suqta pachak
unanchana
sach'a sach'a
qanchischaw, junq'a juna,
simana
simiyuyaykamay,
75
castellano
semejanza
semen
semental entre auquenidos
semestre
semi recta
semilla
semilla de la coca
señal
señal natural
señalar
sencillo
sensación
sensibilizar
aymara
kikpa
thaltha
jañachu, sariju, aya
suxta phxasi, tirsu
jatha, muju, thaltha
kuka luru
uñacht'a, chimpu, tuyru
pacha chimpu, lumasa,
pachasara
uñacht'ayaña,
llapha, jasa
sujsaña
chuymanchaña
guaraní
jaecha seri, jaeseri
taigue
ovasi
simbiäve
räi
mbaporiseräi
pösa
araivipo mboechaku
omokäñimaa
yavaiä
ñeandu
sensible
sentido del tacto
sentimiento
sentir
sentir (con el cuerpo)
sentir (con juicio y
corazón)
sentir cosquillas
separar
septiembre
séptimo
ser recíproco
chuymani
qhachhilla
t'aqaña, jaljaña
sata qallta
päqallquri
ayniwi
oñandu ikïri
mbosiri
arapoti
chiua
mborerekua
ser solidario
ser vivo
seriación
serie
serpiente
sesenta
setecientos
setenta
sexo
sexto
sexualidad
jaymaña
jakiri
siqichawi
siqisara, siqicha
amaru
suxta tunka
päqallqu pataka
päqallqu tunka
chinu
suxtïri
chuyma chinu
yoparareko
tekovevae
mbosiroaikue
yoaikueakue
mboi
ovapa
chiupopa
chiupa
parati
ovaa
yopisiregua
76
chuyma, chuymachawi
ch'allxtaña
ipia tätaa
ipo
ñeandu
oñandu
oñandu jete ndive
khuyaña
qhichwa
siminisqankamay
kikinchakuy, rikch'anakuy
yuma suqucha
apuruku (L)
suqta killa
khallu chiqan
muju
mukllu
sanampa
pachamama sanampa
rikuchiy
llapsa
imanayay, kullay
llakichiy, sunquchachiy,
wawayachiy
llakichiku, sunquchakuq
kullana, kullay (L)
sunquchakuy
musyay, k'awllay, k'allay
kullay, k'awllay
khuyay
kullay (H)
t'aqay
tarpuy
qanchis ñiqi
ayninakuy,
yanapaysinakuy
ayninakuy
kawsaq
sinruchiy
sinrucha, sinruwa
amaru (L)
suqta chunka
qanchis pachak
qanchik chunka
siksu
suqta ñiqi
yananchay, siksualirar
castellano
sien
siete
siete mil
siglo
significado
significativa
signo
signo de división, entre (/)
signo igual (=)
signo más (+)
aymara
ch'iphuqu
päqallqu
päqallqu waranqa
pataka mara
amuyuni
guaraní
qhichwa
äpisaräi
chiu
chiu eta
poparasa
oipotajei vae
mbaechauka ikavi yae vae
pösa
pösa "mboyao"
pösa "yovake"
pösa "yoapi"
ch'ipuqu, wañuna (L)
qanchis
qanchis waranqa
pachak wata
yuyaynin, nisqanpi nisqan
unanchasqa
chimpu, uñancha
sanampa, tuyru
jaljawi chimpu
rak'ina sanampa
kikipa chimpu
kikin sanampa
jakhthapi chimpu
yapana sanampa, yapana
tuyru
signo mayor que (>)
sipana walja
pösa "tenondegua chugui" kuraqnin sanampa,
kuraqnin tuyru
signo menor que (<)
sipana juk'a
pösa "taikuegua chugui" sullk'an sanampa, sullk'an
tuyru
signo menos (-)
jakhuqa chimpu
pösa "yeki"
qhichuna sanampa,
qhichuna tuyru
signo por (x, *)
mira chimpu
pösa "ye"
mirana sanampa, mirana
tuyru
signos de admiración (¡!) musphawi chimpu
pösa miakañi
ayaw sanampa, ayaw
tuyru
signos de interrogación
jiskht'awi chimpu
pösa marandu
tapuq sanampa, tapuq
(¿?)
tuyru
sílaba
arsulla, arsu
ñeejai
phatmi, simiki
silabear
arsullachaña
ñeejaimongeta
phatmiy
silueta del texto
qillqa ch'iwi
mbaekuatia jeteka
qillqap muyuynin, qillqap
llanthun
silvestre
uri, wasa uywa, siriri
ñanarupigua
jallqa
simbólico
unancha, chimpu
äaecha
unanchasqa
simbolizar
unañchaña, chimpuchaña mojäanga
unanchay
símbolo
uñancha
täanga
unancha
simetría
kikpachani
jäayovai
khallu
simple, tonto
jasa
iarakuambae vae
llunllu
simplificación
jasaptayawi
ñemomichi
llunlluy
simplificar
jasaptayaña
momichi
llunlluchay
sin valor
chaniwisa
ñemokireï mbae
chaninnaq
singular
sapa
jaeiño
sapa
sinónimo
kikpa amuyuni, kikpa
kikinniq, kikinyuyaq simi,
chuymani
kikinñiq
sintaxis
amuyu sara, amuyu sawu ñeemoñesïroka
rimay ñiqichay, rimay
awariy, yuyay awariy
77
castellano
aymara
sistema
sistema circulatorio
sistema digestivo
sistema nervioso
sistema respiratorio
sistematización
sistematizar
sitio pantanoso
situación
llika
sirka llika
manq'a llika
samana llika
samana llika
llikachawi
llikachaña
siniya
kunaymana luraña
mojendapo
rayi rugui rape
tembiu rape reta
atarayi reta
pitu rape reta
ñemojendapo
ñemojendapoka
kiyea renda
keräi öi vae
situación (didáctica)
soborno
sobre
sarta (yatiqawi sarta)
chilta
laphi wayaqa
kiräi (ñemboe)
mboepi guiari
iarambo
social
jaqi tama
tekoi
sociedad
socorrer, ayudar
socorro, ayuda
soldadura
solidaridad
jaqi tama
yanapt'aña
yanapt'a
qhuriña
phayna, jayma, ayni,
ayniwi
khart'ayasiri
tikt'aña
ñomoiruïru
ñembori
ñembori
iero mboya
yoparareko
yoparareko
yanapaysiq
tikayay, rumiyay
chuki, ch'ullqhi, thuru
chulluña
chuku
täta vae
sonido
sopa de letras
soporte
sordo
subida
submúltiplo
subprefecto
subrayar
subsistema
salla
qillqa k'ana
ipu
kuatia räka
yeyoko
iyapisaä
yeupi
sich'inchaña, sirqiña
llika manqha, jisk'a llika
mboyeai
sucesión
arkasiwi
yoaikue
sallu, rumiyasqa
chulluy
muchiku, chuku, chharara,
liq'i
uyarikuq
qillqa jilli
chapana
ruqt'u, luqt'u
wichay
sullk'a thatki
llaqta sullk'a kamachiq
siqichay
juch'uy llikachay, juch'uy
awariy
mitan mitan, qhatin
solidario
solidificarse (según de
qué)
sólido
solubilidad
sombrero
78
juq'ara, uqara
amsta
miraqaña
guaraní
äkandiru
qhichwa
llikacha, sistima, awari
yawarllikachay
mikhuy llikachay
anku llikachay
samay llikachay
ñanchariy
awariy, llikachay
qhuchi
imaymana ruway,
situwasiwn
yachachiy mit'a
llukiy, llukiykuni
raphi wayaqa, chaski
jallch'ana
susiyal, qutu llaqta, qutu
kawsay
juñu runa
jawmay (L)
jawmay (L)
chapi
ayni, ayninakuy
castellano
aymara
suceso
sudor
suelo
suerte
sufijo
sufijo enfático
guaraní
qhichwa
qhatin, qhipan qhipan
karqusqa, karquy
jump'i
pampa
ataw (L), sami
k'askaq
sinchiyachiq k'askaq
lurawi
jump'i
uraqi
chiripa, khuya
saphi phuqhachiri
qhanacha saphi
phuqhachiri
sufijo marcador de
jaqi uñacht'a
persona verbal
saphiphuqhachiri
sufijo marcador de tiempo pacha uñacht'a
verbal
saphiphuqhachiri
sufijo nominal
suti saphi phuqhachiri
sufijo verbal
aruchiri saphi phuqhachiri
sugerencias de los padres
oasague
riai
ivi
tekopo
jaiapi
sugerir
sujeto
suma
sumando
sumar
superficial
superficie plana
superficie, relieve
sur
sustancia
sustituir
sustituto
amtayaña
suti t'aqa, lururi, suti
jakhthapi
jakhxatayasiri
jakhthapiña
tumpa tumpa
pampa
muytapampa
aynacha
sustansya
lantichaña
lantichiri
ñeemoe
kia, mbae, mbaeapoa
moirü
moirüka
ñemoirü
iaramboiño
pirambo ipe
pirambo
arayevi
ijaiete
mboekovia
omboekovia
pacha rikuchiq k'askaq,
pacha k'askaq
suti k'askaq
rimachiq k'askaq
tata mamakuna
munasqanku, siminchay
siminchay
ruwaq, imaq
yapay, sumay, yayay
yapakuq, sumakuq
yapay, sumay, yayay,
jawa jawa
sillp'a pampa
pampan
qulla
sustansiya
rantichay
ranti
talwa, siqichjata, sich'i
jamuqa
siqichjata
talwa
ivira
llapasa k'ullu, maru, tawla
pike
iviraipe
pike moendapegua
mast'awa, tawla
llapsa k'ullu, maru
sinru mast'awa, sinru
tawla
juk yaykuyniyuq
runa rikuchiq k'askaq
tu iñemboeta reta
T
tabla
tabla (hecha con líneas)
tabla de madera
tabla de posiciones
tabla de simple entrada
sapa mantañani siqichjata
79
castellano
tabla, cuadro
táctica
tajador
talado, arrasado
taller
talón
tamaño
tambor
tangram
tapa
tapa del libro
tarántula
tarea
tasa
tataranieto
teatralizar, dramatizar
teatro
técnica
técnica tradicional
aymara
sich'i jamuqa
kuatia ñesiro
poki
khithuña
sirakuapoa
chaquta
mokañi yasia
lurasa tantachawi
mboati
tayi tayi, wintu
pita
taña, tansa
avei
wanqara
anguaguasu
saltanatawi
mbaetecharai
qhaphaña
iarambogua
panka janxata
ñeeriru pire
apsanka
riguoriguo
lurawi
mbaraviki oyapo vaerä
tasa, unxataña
tasa
allchina allachhipa, allchi timimino yuapiye
kikpayanaña
jäanga
mojäangaa, mbaechaka
renda
lurawi thakhi
apopisika
nayra luraña thakhi
técnico
ch'amanchiri
tecnología
lurawi
tecnología y conocimiento yatita aski lurawi
práctico (área)
tecnológico
tejer con palillos
tejer en telar
tejido de las costillas
tejido orgánico
teléfono
telegrama
tema
temas transversales
temblar, sentir escalofríos
temor
temperatura
temperatura ambiente
80
guaraní
p'itaña
sawuña
aycha
aycha
jayata parlaña
jisk'apta iwxa
yatiwakichawi
qipa yatiwakichawinaka
kharkhatiña, laqhaqiña
jiwtaña, axsaraña
junt'u, pacha llapha
pacha junt'u
ipoki
mbaepokiapo
mbaepörapo jare arakua
katu pegua
mbaepokiaporegua
mbaepörapo
mbaapo ieropegua
mbaapo
äruka
qhichwa
mast'awa
tawla, mast'awa
taktika
ñawch'ina
chaqusqa (L)
tallir, llamk'ana wasi
takillpa (L), taykuña
chhikan, sayaynin
wankar
tamran
kirpana
p'anqa qara, p'anqa qhata
apasanka (L)
ruwana, ruway, tariya
tasa, ñawincha
ch'upullu
aranway
aranwa (L)
ruwapayay, tiknika
ruwakipay ruwapayay,
ruwakipay tiknika
ruwapayaq, tikniku
ruwapayay
ruwapayay yachapayay
kamay
ruwapayasqa
p'itay
away
llaphin, laphi
aycha
ñeerape
karu rimana
mbaekuatia, ñeemondoka karu qillqa
jesegua
yachay, tima
yearasaregua
mini yachay
oririi
chukchuy (L)
kiye
manchay
takuvo
pacha k'ajay, llaphi
araivipo takuvo
llaphi
castellano
tendón
teñido
tercer ciclo
tercero
tercio
termal
terminar un trabajo
termita
termómetro
terremoto
territorio
testículo
testigo
testimonio
texto
texto científico
texto de lenguaje
texto de matemática
texto escrito
texto explicativo
texto expositivo
texto histórico
texto informativo
texto instructivo
texto instructivo para
armar algo
texto numérico
aymara
anku
tiñiña
kimsiri sarta yatiqawi
kimsïri
layu
jurmiri
lura tukuya
junt'u tupuña
uraqi khathati, uraqi
unxtawi
pacha
q'uruta
uñjiri, aruqiri
aruqa, arxayt'awi, uñjawi
qillqa
qillqata
yatxatata qillqa, amawt'a
qillqa
aru qillqata, aru panka
jakhuwi qillqa, jakhuwi
panka
qillqata
qhanacha qillqa
uñacht'a qillqa
sarnaqawi qillqa
yatiyawi qillqa
kamachi qillqa
luraña kamachi qillqa
jakhuwi qillqa
guaraní
qhichwa
rayi
ñemboyigua, mboyigua
ñemboeapiapi mboapia
mboapia
pisäamboapi
iaku
mbaraviki opa oyapo
isauroka
takuvojäaka
ivikana
anku (L)
tullpuy
kimsa yachaqay muyu
kimsa ñiqi
kimsa phatman
q'uñi pukyu (H)
pallway, tukuchay
t'inta
llaphi tupuna
pacha kuyuy
ivi
tapiaräi
oechague vae
tekokuaka, tekomoai
pacha, suyu
q'uruta
ñawti (H), rikuq
kawsay willay
mbaekuatia
arakua mbaekuatia
qillqa
yachay qillqa
mbaekuatia ñeeregua
mbaekuatia papakaregua
qillqakamana
khipukamana
mbaekuatia kuatia pegua
moesaka mbaekuatia
mbaekuatiapoka echauka
mbaekuatia tekoasa
mbaekuatia moeräkua
mbaekuatia yeokuai
mbaekuatia yeokuai mbae
oyeapovaerä
mbaekuatia
mbapakaregua
mbaekuatia yurupegua
mbaekuatiaregua
tarapo javicha vae
qillqasqa qillqa
riqsichiy qillqa
rikuchiy qillqa
ñawpakamasqa qillqa
willay qillqa
kamachiy qillqa
ruwana qillqa
texto oral
textual
textura
tibia
tiempo
tiempo antiguo
arsuta
aruchata
pacha
nayra pacha
ara
arakae
tiempo de descanso, de
samaña, samawi pacha
mbutuu ara
yupay qillqa
rimasqa qillqa
qillqachasqa
allwin
pichu
pacha
ñawpa pacha, wayma
pacha
jawkay pacha, samay
81
castellano
aymara
guaraní
ocio
tiempo futuro (verbal)
tiempo pasado (verbal)
jutiri pacha, qhipa
nayra pacha
kuri pegua
oasague
tiempo pasado conocido
uñt'ata nayra pacha
arakae yaema
tiempo pasado no
conocido
tiempo presente (verbal)
jani uñt'ata nayra pacha
arakae yeyema
jichha pacha
añave
tiempo verbal
tierra cálida
tierra comunal para
sembrar
tierra semicálida
tierra, mundo
tieso, duro, inflexible
tigre
tijera
timbal
tinte
titular
título
tiza
tobillo
todo
toldo, carpa
tolerancia
tomate
tonelada
tonelada métrica
aruchiri pacha
junt'u uraqi
aynuqa
ñeeapo keräi pegua
jakuvo ivi
koo
q'uñi uraqi
uraqi pacha
jakuvoave ivi
iviapua guasu, iviguasu
täta
yagua, yaguapara
yetapa
angua, tambora
mboyiguaka, pïraka
jaete kavi
tee
tisa
piñoa
opaete, päve
asoika
piaguasu, piakavi
tomate
poiete
poiete piyovake
tonto, aturdido
torcer hilo de dos ramales
tordo
tormenta, borrasca
torno
tostación
tostar
trabajo comunitario
luqhi
k'anthiña
82
uthurunku, titi
khuchhuña
tixi tixi
qillqa suti
qillqa suti
tisa, pachachi
kayu wich'u
taqi
tultu
ist'awi
tumati
karma
karma chiqta
tutuka
turnu
jimp'iña
jamp'iña, paruchaña
kumuna irnaqawi
jopa jopaecha vae
poyouvi
guiräu
ivituai
yereka
oimbeapo
oimbe
mbaraviki päve
qhichwa
pacha
jamuq pacha (-saq)
ñawpa pacha, wayma
pacha, yallisqa pacha
riqsisqa ñawpa pacha (rqa)
mana riqsisqa ñawpa
pacha (-sqa)
kunan pacha (-ni, -nki, -n,
-nchik, -yku...)
rimachiq pacha
jump'i llaqta (L)
manta, ayllu jallp'a,
chhuqu jallp'a
chawpiyunka (L)
tiqsi muyu, tiqsi pacha
k'urki (L), tipa
uthurunku
k'utuna
putuka (L)
khusku
jukari
jukari suti, qillqap sutin
iskuna, iska
chaki muqu
llapa, tukuy
karp'a (L)
tuliransiya
ch'illtu
tunilara, p'umpu tupu
thatki tunilara, thatki
p'umpu tupu
kaqka (L)
kawpuy (L)
chuchi (L)
tamya (P)
llink'i k'uyuna
paruyachiy
paruyachiy
mink'a, ayllu llamk'ay
castellano
trabajo difícil
trabalenguas
tradición
tradicional
traducido
traductor
tragar (comida)
trama
transcurrir del tiempo
transformar
aymara
ch'ama irnaqawi
aru chinja
marica sarawi, pacha
sarawi, lurakipawi
transparencia
transparente
transportador
jaqukipata
atamiri, aru jaqukipiri
uquña
qipa
pacha sara
mayjt'ayaña, mayjaru
tukuyaña
qhanancha
ch'uwa
churu tupuri, k'uchu tupu
transversal
trapecio
trayectoria
trébol
trece
treinta
tres
tres mil
tres por ciento
qipa
qhapana
sarawi
layu layu
tunka kimsani
kimsa tunka
kimsa
kimsa waranqa
sapa patakata kimsa
trescientos
triangular
triángulo
triángulo acutángulo
triángulo equilátero
triángulo escaleno
triángulo isóscesles
triángulo obtusángulo
triángulo rectángulo
tribuna
tridimensional
kimsa pataka
mujina qawaya
mujina
k'ullk'u mujina
kikpaqawaya mujina
paya kikiqawaya mujina
mayjaqawaya mujina
qhanqha mujina
sayt'u mujina
trilla
trillar
ira
iraña
kimsa tupuni, kimsa uñta
guaraní
qhichwa
avai mbaraviki
küyepokoi
teko
ch'amay (L)
qallu watana
ruwakipay, yachakipay
tekoiñomai
ñeemboasa
ñeemboasavae
omokoi
ruwakipay
tikrasqa
simi tikraq
millp'uy (L)
mini
muyuynin
wakjinayachiy,
jukjinayachiy
ch'inkill (L)
ch'uya
k'uchu tupuna,
apaykachaqi
mini yachay
putuku
puririynin
ispinku (L)
chunka kimsayuq
kimsa chunka
kimsa
kimsa waranqa
kimsanninchisqa,
pachakmanta kimsan
kimsa pachak
kimsak'uchu, kimsap'allqa
kimsak'uchu
k'ullku kimsak'uchu
chiñisku kimsak'uchu
mujiniti kimsak'uchu
q'imina kimsak'uchu
k'aqcha kimsak'uchu
chiqan kimsak'uchu
pata pata (L)
kimsa tupuyuq,
kimsachasqa tupuyuq
chhalluy, t'ustuy
chhalluy, t'ustuy
ararupi
poepi
oyekuakatu
oyekua katu
ñemboapua poka,
kipijäaka
yearasa
moyoikeä
guatarenda
pañandepo mboapi
mboapipa
mboapi
mboapi eta
mboapi pakaraika
mboapipopa
pike mboapika
mboake
mboake yikeyova
mboake mbokeavi
mboake mbokeyova
mboake kisi
83
castellano
trillón
trimestre
triplicar
trípode
trituración
triturar
trompas de falopio
aymara
guaraní
qhichwa
turumpu
tama
yunkasa
q'ixu q'ixu,
turka, chhala
amka
tisiku
parpa
parpa, chilina
p'iqi muyu
toröpo
reguasu
takuvorenda
ama ñengata
yepoepi
äputuü
jopajopa
lluna
kimsa kimsa killa
kimsachay (L)
wamp'ar
t'unaray
t'unay, p'aruy, qhunay
falopiop suquchan,
uwulup ñannin
p'isquynu
jara (L)
yunka, q'uñi jallp'a
kuñununu, q'aqya
yankiy, turkay, chhalay
papa
surq'an unquy, tisi unquy
chillina
chillina
thamqu
p'iqi muyuña
ira, mit'a
uywiri, wawa uñjirí
jopajopaecha
mbotoka
omee arakua vae
thanqukuy
punta, mit'a
wawap waqaychaqin
ubicación
úlcera
último
ukankawi
llilli
qhipïri
jenda
piakuvo
yapi
último, menor de todos
uña de las personas
uña de los anímales
(pezuña)
unidad
unidad (de medida)
unidad de millar
sullka
sillu
sillu
taikueguaete
pöape
mimba ipisä
tiyakuynin
llilli (L)
qhipapi, qhipakay,
qhipañiqi
ch'ulli, qunchu puchu
sillu
phapa
trompo
tropa, piara
trópico
trueno, descarga eléctrica
trueque
tubérculo
tuberculosis
tuétano, meollo
tuétano, meollo
turbación,
atolondramiento
turbarse, atolondrarse
turno
tutor
kimsa phaxsi, layu phaxsi mboyasi yasia
kimsachaña
omoirüyeye
mboaipi
t'unjawi, qanqu
monguruvi
qanquña, t'unjaña
mongui
jakaña waxra
membiriru yuru
uutini, kuperasi
U
84
sapa, maya
mayaki, tupu
maya waranqa
meteivae
meteivae etati
sapan, illaq, juklla
sapan, illa
waranqap sapan,
waranqap illan
castellano
aymara
unidad de millón
unidad didáctica
unidad social
universal
universidad
universo
uno
úrea
urinario
urticaria
usar
uso
utensilio
útero o matriz
útil
útiles escolares
utilidad
maya junu
yatiqawi t'aqa
jaqi mayachthapiwi
taqina yatita
jach'a yatiña uta
uraqi
maya
yaq'a
yaq'awi
mara
mirq'iña, apnaqaña
apnaqawi
yänaka
jakaña
yäni
yatichawi yänaka
wakiskiri, yäni apnaqawi
utilizar la plomada
úvula
uypaychuña
guaraní
qhichwa
meteivae etata
junup sapan, junup illan
ñemboe guataka imboyao yachachiy illa
metei rami
runa, susiyal illa
pampa pampalla
ñemboerendaguasu
jatun yachaywasi
ara
tiqsi muyu
metei
juk
kuarurä oyeapo vae
t'anqullpa (H)
kuaru rape
jisp'ana (L)
rete ñamandau, remii
mara (L)
oiporu
kuspay
poru
apaykachay
tembiporu
utinsiliyu
membiriru
kisma, maru
i ka vi
chinichi, kananpuni
tembikuatia reta
yachaqana matiriyal
yeporukatu
allinnin, chanichi,
yanapaynin
oiporu iero moangaa
juypay, juypachiy (L)
utukukllu
V
vacilar, titubear
vacuna
vagina
vaina de leguminosas
valiente
valle
valle alto
valle interandino
valor
valor moral
valor posicional
valor relacional
valorar
vapor
payachasiña,
wakuna
chinqi
chaqallu
sinchi
qhirwa, likina
pata likina/qhirwa
likina
chani
chuyma chani
chani siqi, chani saya
niya phuqhata chani
chaninchaña
jujuri
ñemongeta guiari
vakuna
tatï
jopearusu
jatängatu
ivitipäu
ivitipäu ivate
iskaychakuy (L)
ch'ikwana q'iya, wakuna
rakha
rip'a (L)
sinchi, sinch'i
walli
pata walli
chawpirana
epi
chanin
mbaerrviapt marangature sunquyuq
tendaepi
kiti chanin, chiqan chanin
tinkunayay chanin
mboeriviapi
chaninchay
jakuvo
wapsi
85
castellano
aymara
vapor, vaho de la olla
variable
variedad dialectal
vaselina
vasija de arcilla
vasija de boca muy ancha
vaso
vaso de calabaza
vaso de cerámica
vaso de madera
vaso de oro
vaso de plata
vecino
jujuri
mayjacha
mayja arsu
wasilina
sañu
wirkhi
wasu
mathi
sañu qiru
k'ullu qiru
quri qiru
qullqi qiru
uta masi, uta qurpa
jakuvogue
yuavigue
ñeeyoavimi
väserina
ivi yapepo
iyuru guasu
vaso
ia
ivi vaso
ivira vaso
korepotivera vaso
korepoti vaso
yiviripegua
vegetación
veinte
vejez
aliwi
paya tunka
awki,
kaa
mokoipa
ndechi
vejiga
vela
vello
velocidad
yaq'allachi
achiwa
t'arwa
jalaña, laqa, jank'a
kuaruriru
vera
raa
ñakua, siriki
velocidad máxima
velocidad mínima
vena
vena, veta de metal
venado
vendedor
veneno
ventana
venturoso, afortunado
Venus (planeta)
verano
verbo
verdura
verificar
sinti jalaña
turpa jalaña
sirka
qhuyala sirka
taruka
alxiri
tätayae osii vae
mbegue katu osii vae
rayi
korepoti renda
guasu
omaemee vae
mbayachi
vituke
yeroviakatu
verruga
verso
86
t'uxu
sallqani
jallu pacha
aruchiri
ch'iwa
chiqatapa yatiña,
ukhamatapa yatiña
sirk'i
t'aqa arsu
qhichwa
guaraní
jipya, wapsi
ñawray rimay
wasilina
chumpa (L)
chaway (L)
iriri
mati, mathi
sañu
qiru
quri akilla
qullqi akilla
sispaqi, chimpaqi, wasi
masi
qhura
iskay chunka
machukay, payakay,
yayakay
jisp'aypuru, phukuchu (L)
wila
sapra, millwa
millwa, phullu, saphra,
wayralla
kuvoara
ñeeapo
kaavo
yaecha kavi
sirkpa, riri (L) sirk'a (H)
sirk'a
urina
ranqhaq
miyu
qhawana, t'uqu
illayuq (L)
ch'aska (L)
puquy pacha, ruphay mit'a
rimachiq, imachiq
wirtura
llanchhiy
tova pire, kita
ñeeporä jisi
tikti
rimaylli
castellano
aymara
vértice
vesícula biliar
q'achi, phich'u, chiru
jaru jaru, mulla
veta
veterinario
vía férrea
vía láctea
viajar
viaje
vicepresidente
viernes
viga
vigilante
vigilar (a alguien)
vigilar (las chacras)
vincular
vínculo
qhuyala sirk'u
uywa qulliri
makina thakhi
pacha jawira
saraña, mitmaña
sara, mitma
arkiri mallku
wirnisa, ururüru
q'iru
unch'ukiña, iñasiña
watiqaña
watiqaña
jaqhthapiña
jaqthapi
violada
anita
violar
virgen
aniña, ñanqhachaña
puruma
virtud, bondad
viruela
chuymani
wila warsta
viruela o sarampión
virus
viscera
visita
visitar
vitamina
vocabulario
sarampiya
ch'imi laq'u
vocabulario pedagógico
vocal
vocales nasales
vocales orales
volcán
volumen
guaraní
kipiti
piairo, itapiaregua,
piaupia
mimbapoanoavae
takäka rape
ñandurape
oguata
guata
arakuera
ngoma
angarekoa
katïro
angareko
ñemboya
mbia opoko kuñare
ipiakotia reve
mbaeavi
iyoambae, kuñare
osorombae
piakavi
mbirua
mbae iki oyekuambae
ipere
watuña, tumpaña, purt'aña mboupa
watuña, tumpaña, purt'aña pou
witamina
vitamina
aru pirwa, amtasiña
achengeti, ñeeati
arunaka
yatichawi arunaka
ñeeati mboepegua
sallani
ñepïtue
ñusu sallani
ñepïtue apïguapegua
arsu sallaninaka
ñepïtue yurupegua
mult'suri qullu
tata iviiguigui öe vae
ukhankha
qhichwa
k'achi
jayaqin (L), jayaq'i
sirk'a
uywa jampikamayuq
suchuna ñan
ch'aska mayu
ch'usay
ch'usay
suyu sullk'a kamachiq
ch'askachaw
chakapa (L)
t'ukrikuq
chapatiyay, t'ukriy
arariway
t'inkichiy, watachiy
t'inkina, watana,
t'inkichina, watachina
chankasqa
chankay, p'akiy
llump'aq
allikay
juch'uy muru unquy, muru
unquy
muru unquy
ch'iñi khuru, miyu
ñat'i (L)
waturikuq
watukuy, waturikuy
witamina
musuq simi, yuyariy simi
yachachiy simi
uyaywa
sinqachasqa uyaywa
rimasqa uyaywa
phatu, sayay
87
castellano
voluminoso
voluntad
volver a hacer
vomitar
aymara
phathu
munata
lurakipaña
kutiyaña, lansaña
guaraní
qhichwa
kirëingatu
eyapoye
guëe
phatu
munanayay, munasqan
ruwakipay
jayruy (L)
mandio
yunga
säpoña
ñatiü
iviapi
wathiya, watja
rumu
yunka
antara, siku
wanwan (L)
suyu
W, Y, Z
watiya
yuca
yungas
zampoña
zancudo
zona
88
wathiya
yuka
yunkasa
phusa, siku
wanyi
maya chiqa
Documentos relacionados
Descargar