América Precolombina

AMÉRICA PRECOLOMBINA
INDICE
AMÉRICA PRECOLOMBINA:
III
• INTRODUCCIÓN
IV
• MAPA
V
MAIAS:
VI
• CULTURA MILENARIA
VII
• INTRODUCCIÓN
VIII
• CULTURA
• Arte. Arquitectura
• Escritura
• Ciencia: Calendario. Astronomía
IX
• SOCIEDADE
• Vida cotiá
• Crencias e pensamento
X
XI
XII
XIII
AZTECAS:
• CIVILIZACIÓN TARDÍA
• INTRODUCCIÓN
• ECONOMÍA
• Agricultura
• CULTURA
• Lengua y escritura
• Crencias
• Ciencia
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
Astronomía
Medicina
• Arte
Orfebrería
Arquitectura
Escultura
1
Pintura
Plumería
• LEIS
• SOCIEDADE
• Vida cotiá
Educación
Sexualidade
INCAS:
• RECONSTRUCCIÓN DE RESTOS
• INTRODUCCIÓN
• CULTURA
• Arte
Arquitectura
• Ciencia
• Medicina
• SOCIEDADE
• Administración
Élite
Clases Populares
• Crencias
CADRO COMPARATIVO
AMÉRICA
PRECOLOMBINA
• INTRODUCCIÓN
Xeralmente, chamamos "prehistoria americana" ao longo tempo transcorrido desde que o ser humano pasou a
América desde Asia, fai máis de dez mil anos, a chegada de Cristóbal Colón, hai pouco máis de cincocentos
anos.
Neste marco de tempo desenvolveuse unha gran variedade e riqueza de culturas, cada unha coas súas propias
formas de vida, crenzas, técnicas, etc. É a ese mundo que chamamos América Precolombina, é dicir, anterior a
Colón.
2
A Prehistoria de América pode ser sintetizada a través de unidades culturais denominadas "períodos". É así,
por exemplo, como chamamos período Paleoindio e Arcaico aos miles de anos (15000−10000 a.C, aprox. e
10000−3000 a.C, aprox, respectivamente) en que se viviu a exploración, familiarización e adaptación inicial
do ser humano a estas novas terras.
Durante este tempo o home viviu da caza e recolección, descubrindo os usos alimenticios e medicinales das
plantas, explorando e ritualizando a paisaxe de desertos, selvas e montañas, e establecéndose na costa para
pescar, recolectar mariscos e cazar aves e mamíferos mariños.
Un aspecto destacado destes tempos foi a creación de novas especies vegetales, talles como o maiz, a papa, o
poroto, o ají, o tomate ou a palta, que forman hoxe parte central da alimentación en todo o mundo. Neste
proceso, domesticaron animais como a chama en Ándelos e o pavo en Norteamérica, entre outros.
Fai ao redor de cinco mil anos, iníciase nalgunhas partes de América o período Formativo (aprox. 3000 a.C.−1
d.C.), caracterizado polo cultivo e a formación das primeiras aldeas. A alfarería foi un dos inventos máis
importantes deste período, porque non só facilitou a cocción de alimentos e o seu almacenamiento, senón
porque a través dela transmitíronse símbolos e convenciones estilísticas.
2.MAPA:
3
Mapa de civilizacións de Mesoamérica.
OS MAIAS
0. CULTURA MILENARIA
A cultura maia asentouse en Centroamérica, ubicáronse nas terras altas da actual Guatemala ó redor do ano
2100 a.C., e posteriormente disemináronse por toda a rexión. Por influencia Olmeca, convertíronse nun pobo
constructor de centros poblacionais permanentes de tipo aldeano.
4
Logo nos anos 292 e 900 d.C, prodúxose o maior esplendor da civilización maia. Máis tarde (900−1527 d.C.),
os toltecas impuxeron ós maias o seu dominio relixioso, e prodúxose a fusión cultural de ambas.
A cultura maia dividiuse no Antigo Imperio e no Novo Imperio. O Antigo Imperio orixinouse no século IV
d.C., a partir da cultura Olmeca de tipo neolítico, que habitou a rexión de Tabasco e Veracruz (México). O
Antigo Imperio maia chegou ó seu maior esplendor cara o século X d.C., en Teotihuacán, ó sureste de
México. O novo Imperio existiu dednde finais do século X ata a conquista española.
Todos os maias compartían a mesmas relixión e cultura, non tiñan unha única capital nin un único gobernante.
Cada cuidad gobernábase a si mesma e tiña o seu propio dirixente de orixe noble.
Os maias destacaban en aritmética e astronomía e tiñan a sua propia escritura xeroglífica.
Para os maias o millo era a base da economía; ademáis, cultivaban calabaza, yuca, chile, tomate, cacao,
algodón, tabaco e froitas como o aguacate, patilla e zapote.
Simultaneamente, domesticaron cans, palomas, patos, faisáns e perdices, ademais de abellas que lles
proporcionaban cera e mel; e pescaban no mar, lagos, lagoas e ríos.
1. INTRODUCCIÓN
A civilización maia extendeuse polo sur de Yucatán, parte de Guatemala e Honduras, entre os séculos III e
XV.
Os maias non constituían un estado unificado, senon que se organizaban en varias ciddes−estado
independentes entre si que controlaban un territorio mais ou menos amplo. Tampouco falaban unha única
lingua.
2. CULTURA
2.1 Arte. Arquitectura
5
As construcción maias fixéronse de madeira e de pedra basicamente. Realizaron todo tipo de construccións:
pazos rectangulares e alargados, templos, xogos de pelota, calzadas (sacbeob) que unían cidades principais,
fortificacións, baños de vapor (temazcal).
Consérvanse importantes pirámides escalonadas en pedra. No alto destas colocábase o templo. Estaban
decoradas con pinturas dunha variada gama de cores e relieves. Algúns destos son inscripcións da escritura
xeroglífica maia, inda non descifrada completamente.
2.2 Escritura
Os maias desenrolaron o sistema de escritura máis completo de todos os pobos indíxenas americanos.
Obsérvanse, ademais das inscripcións, algúns códices:
• O códice de Desdre: escrito no século XIII. Contén un tratado de adivinación e de astronomía.
• O códice de París: posiblemente no século XIII. Contén profecías e adivinacións
• O códice de Madrid: contén horóscopos e almanaques.
• O códice Grolier: moi mal conservado. Contén un calendario completo.
6
2.3 Ciencias: Calendario. Astronomía
Desenrolaron un calendario moi preciso, con un ano de 365 días. O ano solar (haab) tiña 18 meses de 20 días
cada un e outro máis de só cinco días.
3. SOCIEDADE
A elite social constituíana os sacerdotes e os nobres, que residían na cidade (que era tamén o centro relixioso).
Os capesiños vivían nas zonas rurais cercanas á cidade. A base da economía era a agricultura e
frecuentemente desbrozábasne trozos de selva para realizar novos cultivos. Os principais foron o millo, o
algodón e o cacao. Este último tivo tanta importacia que chegou a ser empregado como moeda. Existía a
esclavitude. Suponse que eses esclavos serían a man de obra para a constuccións das pirámides colosais.
3.1 Vida cotiá
O principal espectáculo dos maias era un xogo de pelota, semenllante ao fútbol. Según algúns investigadores,
os xogadores eran os prisioneiros de guerra e decapitábase ós que perdían. Pero na realidade era máis que un
simple xogo. Era unha cerimonia relixiosa que representaba o paso dos astros e o sol (representado pola
pelota), que é fonte de vida.
7
3.2 Crencias e pensamento
Os maias crían que antes de existir o noso mundo existiran outros, pero estes foran destruídos por diferentes
catástrofes. O universo tiña tres partes: o ceo, a terra e o inframundo. O ceo tiña 13 capas e cada unha
gobernada por un dos Oxalahuntikú. O inframundo estaba debaixo da terra, estaba dividido en 9 capas. Cada
unha destas capas era gobernada po un dos Bolontiku ou Señores da Noite.
Ademais había outros deuses que actuaban sobre as cousas cotiás: o millo, o mel, os mercados, etc.
OS AZTECAS
0. CIVILIZACIÓN TARDÍA
A cultura azteca, a diferenza das demáis civilizacións de Mesoamérica, iniciaron algo tarde o seu ascenso
cultural, probablemente cara o ano 1325 a.C., cando se estableceron no lago de Texcoco, no cal iniciaron a
construcción da cidade de Tenochtitlán, oxe cidade de México. Os aztecas foran unha tribu guerreira e
nómada de cazadores e recolectores, proveniente da rexión semiárida do norte de México. En séculos
seguintes e ata a chegada dos españois, dominaron ós pobos veciños e construíron un vasto imperio.
Os aztecas eran agricultores que distribuíron a cidade de Tenochtitlán en 20 cláns ou calpullis que agrupaban
ás familias nos 4 barrios da cidade. Cada capulli era relativamente autónomo dos outros, tiña os seus propios
símbolos sagrados, festas e terras exclusivas para a producción, cas que cubría os gastos do templo.
1. INTRODUCCIÓN
Ó fundar a cidade de Tenochtitlán os aztecas asentáronse definitivamente ata a chegada dos españois.
Generalmente chamamos aztecas ós habitantes dos territorios conquistados por Hernán Cortés, aplicando, por
tanto, este término non só ós propios aztecas senon tamén ós mexicas.
2. ECONOMÍA
2.1 Agricultura
Os principais cultivos son: millo, tabaco, chiles, foita e maguey.
3. CULTURA
3.1 Lengua y escritura
8
Os aztecas falaban unha lingua chamada náhuatl. A escritura mesturaba pictogramas, ideogramas e signos
fonéticos. Nos seus escritos queda reflexada a sua propia historia, xeografía, economía, relixión
Algúns códices chegaron ata os nosos días. Deles o coñecido como Códice Borbónico é anterior á chegada
dos españois. É un libro−almanaque con dúas partes, a primeira un libro de destinos (tonalamalt) e a segunda
as festas dos meses (xiuhpohualli).
3.2 Crencias
Según os aztecas o mundo foi creado e destruído catro veces. Logo foi creado polos deuses por quinta vez.
Eles fixeron a terra e separárona do ceo.
Tiñan numerosos deuses:
• Coatlicue, a deusa da terra
• Huitzilopochtli, o deus da guerra
• Frecuentemente aparece na poesía Ipalnemoani (por quen se vive), a forza suprema.
• Cada aspecto da vida sexual estaba asociado a un deus diferente. Asi, Xochipilli era o deus do amor,
da fertilidade e das relacións sexuais ilícitas; ó igual que a súa esposa, a deusa Xochiquétzal, quen,
ademais era protectora da prostitución.
• Pola súa parte, Tlazoltéotl era a deusa do placer, a voluptuosidade, a fecundidade e a fertilidade.
• Cada fenómeno atmosférico estaba asociado a un deus: a Tlaloc as chuvias, a Quetzalcóatl Ehecatl os
ventos.
Según os aztecas só se vive unha vez, e a vida está chea tanto de sufrimento como de alegría e a única maneira
de perdurar tra−la morte é alcanzar a fama.
Os aztecas provocaban as chamadas guerras floridas, para lograr prosioneiros de guerra que eran ofrecidos ós
deuses, crendo que o sangue dos sacrificios daban forza ó Sol, para seguir oseu camiño na noite e aparecer de
novo no horizonte.
3.3 Ciencia
Astronomia:
9
Era unha das ciencias de mais tradidicón para os aztecas. Grazas ás súas observacións determinaron con
grande precisión as revolucións do Sol, da Lúa, de Venus, e tal vez de Marte; agruparon as estrelas en
constelacións (non coma as nosas); coñeceron a existencia de cometas, a frecuencia dos eclipses; e puideron
crear un complejo calendario.
Esta observación do ceo permitiulles poder previr os fenómenos atmosféricos e predicir as xeadas ou
establecer as características dos ventos dominantes. Non obstante continuaban asociando os fenómenos
atmosféricos cos deuses.
Medicina:
A medicina tamén tivo un alto grao de desenrolo. Co seu coñecemento da natureza distinguiron propiedas
curativas nas plantas e minerais. Os sacrificios humanos favoreceron un bo coñecemento na anatomía.
Sabían curar fracturas, mordeduras de serpes. Posiblemete houbo odontólogos encargados de realizar
deformacións dentais
3.4 Arte
Orfebrería:
Grazas ós seus coñecementos de física os ofebres poideron emplear varias técnicas no seu traballo (como a da
cera perdida), fundir ouro con plata, etc. Elaboraron todo tipo figuras e adornos, pulseras, collares, pectoraies,
pendentes, etc. Frecuentemente combinaban o metal con pedras preciosas ( turquesa, amatista, xade, cristal de
roca) ou con cunchas.
Arquitectura:
10
Construíronse pirámides escalonadas en Cholula, Xochicalco e Teotihuacán
Escultura:
Os aztecas foron hábiles escultores. Realizaban esculturas de todos os tamaños, diminutas e colosais, nelas
plasmaban temas relixiosos ou da natureza. Captaban a esencia do que querían representar e logo realizaban
as súas obras con todo detalle. Empregouse a pedra e a madeira e, en ocasións enriquecíanse con pinturas de
cores ou incrustacións de pedras preciosas.
Pintura:
A cor fundamental é a pintura. Trátase dunha cor plana, sen matices nin sombras e, posiblemente con
connotacións simbólicas. Aparece ligada á arquitectura, decorando os edificios.
Plumería:
Os adornos feitos con plumas tuveron unha grande importancia en América Central. As plumas máis
11
apreciadas eran as do quetzal (verdes), as do tlauquecholli (vermellas) e as do xiuhtotpotl (azul turquesa).
4. LEIS
As leis eran moi severas. Como noutras culturas antigas os castigos eras diferentes segundo fora o delito e o
rango de quen o cometía.
Existía a pena de morte para os delitos de asasinato, traición, aborto, incesto, violación, robo con fractura e
adulterio. Os guerreiros podían escapar da pena de morte aceotando un destino permanente en zona fronteriza.
A embriaguez estaba considerada como un delito. Solo era permitida, naslgunhas circunstancias, para os
anciáns e os guerreiros profesionais. O castigo podía ser a morte ou o rapado da cabeza (se era a primeira vez
que alguén non importante cometía esa falta)
5. SOCIEDADE
12
Os aztecas foron os que tiveron unha marcada estratificación social piramidal. Na cúspide atopábanse os
señores nobres e ilustres xunto cos sacerdotes, seguidos dos guerreiros e mercaderes. Na base da pirámide
social atopábanse os labradores que usufructuaban a terra en forma comunal, e os escravos por deuda, como
pena imposta por un delito ou por haber sido prisioneiro de guerra.
O emperador azteca poseía un poder limitado, que abarcaba tódalas cousas e tódolas persoas. Xunto a el, os
guerreiros e sacerdotes formaban o grupo social de maior poder. Os guerreiros eran o principal apoio do
emperador e permitiu a creación dun imperio moi poderoso pero illado politicamente.
A maior parte da poboación eran artesáns, agricultores, servidores públicos, etc., que se organizaban en
grupos de parentesco denominados calpulli.
13
Tamén había escravos que se empregaban para o traballo agrícola, o transporte, o comercio, o servizo
doméstico. Algúns érano temporalmente, ata que pagaran unha deuda ou unha condena. Outros eran
prisioneiros de guerra que podían ser sacrificados a Huitzilopochtli.
5.1. Vida cotiá
Educación
A educación era obrigatoria. As rapazas eran educadas polas suas nais na casa para realizar as tarefas do
fogar. Só as nobres podían ir aprender a unha especie de monasterio onde vivían ata o momento do
matrimonio. Para os rapaces había dous tipos de escolas: o telpochcalli e o calmecac. No primeiro estudábase
na escola pero íase durmir á casa; o segundo era un internado practicamente reservado aos nobres.
Sexualidade
Só había dúas formas de relacións sexuais permitidas: as que tiñan lugar dentro do matrimonio; e as de
guerreiros solteiros con sacerdotisas adicadas á prostitución ritual. Estas últimas presentábanse adornadas e
maquilladas e proporcionaban ó home alucinóxenos e afrodisiacos que estimulasen o seu apetito sexual.
OS INCAS
0. RECONSTRUCCIÓN DE RESTOS
O Imperio Inca foi o máis extraordinario das civilizacións de América, a de máisimpulso e a máis organizada.
O seu dominio abarcaba dende o Norte de Ecuador ata Chile Central; tiña un largo de 4.800 km e un ancho de
460 km. A súa capital chámase Cuzco, que en lingua quechua significa embigo do mundo, para a época da
chegada dos españois tiña 100.000 habitantes e o seu deus principal era o Sol, chamado Inti (así se chamou a
segunda moeda peruana).
A fundación do Imperio atrbuíuselle a Inca Manco Cápac no século XIII.
Os emperadores incas puideron manter e desenrolar o seu extenso dominio, debido á preocupación polo
benestar e a felicidade dos seus súbditos; non se coñecía a fame nin as inxustizas agudas, de alí que se
denominara Imperio paternalista, ben organizado.
A cultura incaica foi a resultante da fusión de tres culturas que lle antecederon: a cultura tiahuanaco
(1000−1300 a.C.) da rexión do lago Titicaca (entre Perú e Bolivia); a cultura nazca, da zona meridional de
Perú; Iña cultura mochica−michú, da costa septentrional.
14
• INTRODUCCIÓN
Os incas crearon un dos máis grandes imperios americanos a finais do século XV. Recopilaron moitas
costumes doutros pobos andinos, asentados antes ca eles, como os toltecas. Establecéronse na que sería a súa
capital, Cuzco, aproximadamente no ano 1100 d.C., e o seu territorio chegou a expandirse dende Ecuador ata
Chile.
O maior logro desta cultura áchase no seu sistema organizativo, político e administrativo. A vida social xiraba
en torno ó parentesco, que englobaba a grupos de persoas que crían que tiñan antepasados comúns. Dentro
destes, os individuos tiñan a obriga de axudarse nas labores diarias e traballar xuntos polo ben común do
grupo.
2. CULTURA
2.1 Arte
O arte inca destaca pola súa sobriedade e funcionalidade. Son de considerable importancia os traballos
realizados en tela, metal, cerámica e pedra.
Arquitectura
Entre as expresións artísticas máis impresionantes da civilización inca áchanse os templos, os pazos, as obras
públicas e as fortalezas como Machu Pichu.
Os exemplos máis típicos da arquitectura incaica atópanse na cidade que foi a súa capital, Cuzco, que estaba
protexida por unha fortaleza rodeada de tres murallas en zig zag, formadas por bloques ciclópeos, que se
conserva aínda en moi bo estado. Outras fortalezas importantes foron as de Písac e Machu Picchu, que son,
xunto con Cusco, os principais centros arqueológicos da cultura inca.
Entre os templos máis importantes que se conservan desta civilización, cabo citar a da Casa do Sol na illa do
lago Titicaca; o templo do Sol en Cusco; e o templo das Tres Fiestras en Machu Picchu. En canto aos
palacios, destaca o das Ñustas, tamén localizado en Machu Picchu.
2.2 Ciencia
15
O astrólogo Inca ou yanca foi un funcionario estatal especializado nunha das observaciónes do ceo e o
manexo do calendario incaico.
• Medicina
Os incas, ó igual que outras moitas civilizacións antigas, practicaban a operación quirúrxica máis antiga
coñecida; a trepanación. Empregábase para expulsar espíritus maléficos ou curar lesións.
2. SOCIEDADE
2.1 Administración
A ELITE:
A sociedade andina estivo moi xerarquizada. Comprendía, na escala inferior, ós hatun runa ou homes do
común e inmediatamente por riba extendíase unha vasta gama de señores.
OS SACERDOTES:
Despois de diversos señores e dos administradores, eran importantes os sacerdotes. Habíaos de moi distintas
categorías á cabeza, o sumo sacerdote do Sol, sempre un parente cercano ó inca
No ámbito andino existía unha gran afección polos oráculos e se predecía o futuro de moi distintos xeitos.
Ningún acto importante efectuábase sen antes consultar coa callpa. Tratábase de extraer o palpitante corazón
dun camélido e de ler nel os augurios.
Entre os sacerdotes habíaos que falaban coas huacas e os que o facían cos defuntos. Tamén estaban os que
predecían o futuro con grans de maíz, follas de coca ou con arañas negras e peludas encerradas en ósos
humanos baleiros para saber o porvir abrían os tubos de ósos e a forma en que caían os arácnidos e se se
crebaban as patas ou non, permitíalles prognosticar o futuro.
OS MERCADERES:
En Ándelos existiu na costa unha clase social que se dedicaba ao trueque e ao intercambio. Estes foron
chamados polos españois "mercadores a modo de indios" porque non usaron diñeiro, aínda que os había de
diversa índole.
Estes tratantes levaban cobre para o intercambio marítimo co norte e ao seu retorno traían mullu, unhas
conchas vermellas (Spondylus) das mornas augas dos mares septentrionales. A importancia do Spondylus
consistía en ser a ofrenda favorita das huacas e deuses e usábanse para os ritos propiciatorios de choivas.
AS CLASES POPULARES
OS ARTESÁNS:
Na costa, os artesanos tiñan unha situación especial pois traballaban só no seu oficio. Na sierra, pola contra,
non deixaban de atender á agricultura. A característica yunga ou sexa costeña era a especialización laboral.
OS HATUN RUNA:
Eran os homes do común. Formaban a gran masa da poboación andina. A maioría cumpría tarefas agrícolas.
16
OS PESCADORES:
Habitaban o litoral formando unha clase social distinta e separada dos sembradores.
No ámbito andino as praias non eran, como en Europa, abertas para todos, senón que cada ayllu dispoñía
dunha zona do litoral que lle era propia.
Os pescadores non posuían terras de cultivo.
OS MITIMAES:
Foron grupos enviados xunto coas súas familias e os seus propios xefes étnicos a diferentes lugares a fin de
cumprir distintos obxectivos. Uns defendían as fronteiras mentres outros cultivaban a terra aí onde faltaba
forza de traballo. Para rematar, había mitimaes con fins relixiosos para honrar e servir a santuarios
importantes.
AS MAMACONAS:
A súa principal tarefa era ocuparse de labores textiles e preparar as bebidas para os ritos e cerimonias. Habíaas
de varias categorías as irmás ou fillas do Inca servían ao culto solar e gozaban de privilexios; outras, eran
escollidas para esposas secundarias do soberano e para ser entregadas a señores e xefes con quen o Inca
desexaba congraciarse. Para rematar, habíaas cantoras, quen animaban as festas e reunións.
2.2 CRENCIAS
Mitoloxía:
A cosmovisión andina foi de carácter politeísta, animista e totémica. En ándelos viviron gran cantidade de
crenzas, cada cal cun compoñente étnico. Críase na existencia de tres mundos e nun deus creador: Viracocha.
Con todo, a principal deidad foi o Inti ou o sol.
Relixión:
Todo a organización da relixión no imperio recaeu sobre o sumo sacerdote, o Willaq Uma. Aínda que é certo
que se impuxo a adoración ao sol aos pobos anexados, houbo unha gran tolerancia relixiosa, coexistiendo
cultos e crenzas.
CADRO COMPARATIVO
AZTECAS
MAIAS
INCAS
Arquitectura
• O seu estilo é
• Foi a mais valiosa
• Está vinculada con
actos e crencias
arquitrabado.
dentro do
relixiosas.
• As fachadas
conxunto de
decorábanse con
grupos.
• Emplearon como
material a pedra
grandes sillares de
• Construíron
pedra.
templos,
labrada e o adobe.
• Os seus edificios eran
• Na escultura exterior
foratalezas, pazos
baixos e con muros
predomina o estilo
e tumbas, ademais
piramidal.
de calzadas,
grosos.
• Construíron templos,
• Poseían unha gran
camiños, pontes,
acueductos, canles
pazos e casas.
escalinata.
de irrigación, entre
17
• A decoración destas
construccións estaba
feita ó principio con
estuco.
Escultura
Pintura
outras obras.
• Caracterízase por ser
ríxida, hierática e
estilizada.
• Posee un carácter
máxico−relixioso.
• Presentan un
conxunto de formas
cúbicas e monolíticas.
• Exprésase nas súas
dúas modalidades
clásicas: en bulto
redondo e en relieve
• Ten un carácter
decorativo−simbólico.
• O seu estilo é
anguloso, non ai
redondez de formas.
• Ten diversas
modalidades:
escultura en bulto,
estelas e relieves.
• Non tuvo maior
rescendencia.
• Limítase a
algunhas
representacións en
bulto.
• As súas formas
remítense a unha
angularidade e
petrificación da
figura
• Emplearon cores
brillantes nas súas
pinturas ó fresco.
• Serviu como adorno a
moitos templos e
pazos.
• Estivo ó servicio da
arquitectura; é deicir,
serviu como elemento
decorador de frisos.
• Emplearon un rico
colorido.
• Destacan os tonos
claros
• Non tivo grande
desenrolo.
• Plasmábanas nas
súas pezas de
cerámica e nun
tipo de mural
lograda a través de
moldes
XI
18