Estacio_SilvasIII_Texto_y_traduccion.pdf

Anuncio
EDITIONES ET COMMENTATIONES IN APPARATU
LAUDATAE
Aldina
Bährens
Barth
Bailey
Bentley
Courtney
1966
1968
1984
1988
Damsté
Frère-Izaac
Grabesberg
Gronovius
Hákanson
1973
Statii Sylvarum
libri V, Tbebaidos
libri XII, Achilleidos
libri II.
Ortographia
et flexus dictionum
graecarum
omnium
apud
Statium cum accentibus
et generibus
ex variis utriusque
linguae
autoribus,
e d . A. P. Manutius, Venetiis: Aldi, 1502.
A. B ä h r e n s , P. Papinii
Statii Silvae, Lipsiae: T e u b n e r , 1876.
Publi Papinii Statii quae exstant. Casparus
Bartbius
recensuit
et
animadversionibus
locupletissimis
illustravit,
edidit
Christianus
Daumius I-IV, Cygeneae: off. M. Göpneri (G. Scheibium), 1664-65.
apud Klotz
c o n i e c t u r a e editae a M. Haupt, «Beiträge zur B e r i c h t i g u n g der
G e d i c h t e des P. Papinius Statius. Aus Richard B e n t l e y s u n d J o hann Schräders Aufzeichnungen» in U. Wilamowitz-Moellendorff
( e d d ) , Opuscula
III, Lipsiae, 1876, 126-36.
E. Courtney, P. Papini Stati Silvae, Oxonii, 1990.
E. Courtney, «On the Silvae o f Statius», BICS13
(1966), 9 4 - 1 0 0 .
E. Courtney, «Emendations o f Statins' Silvae-, BICS 15 ( 1 9 6 8 ) , 5 1 57.
E. Courtney, «Criticism and elucidations o f the Silvae o f Statius»,
TAPhA 104 ( 1 9 8 4 ) , 3 2 7 - 3 4 1 .
E. Courtney, «Problems in the Silvae o f Statius», CPb 8 3 ( 1 9 8 8 ) ,
43-45.
P. H. D a m s t é , «Spicilegium in Silvis Statianis», Mnemosyne
51
( 1 9 2 3 ) , 135-78.
H. Frère et H. J . Izaac, Stace, Silves, Paris: Les B e l l e s Lettres, 1944
(196 P ) .
L. G r a b e s b e r g , «Zu Statius Silvae», Fleckeisens
Jahrbücher
für
classischen
Philologie
23 ( 1 8 7 7 ) , 4 1 9 - 2 2 , 7 6 9 - 7 6 .
( s e q u e n t e n u m e r o A r a b i c o ) lohannis
Frederici
Gronovii
in P.
Papinii Statii Silvarum libros VDiatribe,
1637 (=Lipsiae 1812); alia
e x sua editione: P. Papinii Statii Opera ex recensione
et cum notis
lohanni
Frederici
Gronovii,
Amstelodami: L. Elzevirius, 1 6 5 3 .
L. H á k a n s o n , Statius' Silvae.
Criticai
and exegetical
remarks
with some notes on the Thebaid,
Lund: CWK G l e e r u p , 1969.
L. H á k a n s o n , Statins' Thebaid.
Critical and exegetical
remarks
(Scripta Minora
regiae societatis
humaniorum
litterarum
lundensis 1972-1973:
D, Lund: CWK G l e e m p , 1 9 7 3 .
54
EDITIONES ET COMMENTATIONES IN APPARATV LAUDATAE
Heinsius
Imhof 1859
1863
Ker 1953
Koch
Klotz
Leo
Lidenbrog
Lundström
Lottich
N. Heinsii coniecturae q u o r u m notitiam d e b e o Klotzianae editioni (cf. P. Papinii
Statii Silvae. Recensuit
et cum notis
Gronovii
Marklandi
aliorumque
et suis edidit Ferdinandus
Handius,
Lipsiae: sumptibus G. L G o e s c h e n i i , 1817, p. LI)
A. Imhof, De Silvarum
Statianarum
condicione
critica,
progr.
Halle 1859.
A. Imhof, Statii écloga ad uxorem
(III 5), Halle 1863.
A. Ker, -Notes on Statius», CQ Al ( 1 9 5 3 ) , 1-10.
H. A. K o c h , Coniectaneorum
in Poetas Latinos pars altera, Prog.
Portae, 1865, 4-17.
A. Klotz, P. Papini Stati Silvae, Lipsiae: Teubner, 1 9 1 1 .
F. Leo, De Stati Silvis commentano,
Gottingae, 1892.
P. Surculi Statii Opera quae extant... partim
nunc primus
edidit
Frederici
Tiliobroga
sive Lindenbrogius,
Parisiis: off. Plantiniana
(H. Perier), l 6 0 0 .
W. Lundström, Quaestiones
Papinianae,
diss. Upsaliae, 1893.
O. Lottich, Trostgedicht
an den Claudius
Etruscus
(Silv. Ill, 3)
mit sachlichen
und kritischen
Eklärungen,
progr. H a m b u r g
1893.
Macnaghten H. Macnaghten, «Some passages o f the Silvae o f Statius», JPh 19
( 1 8 9 1 ) , 129-37.
Marastoni
A. Marastoni, P. Papini Stati Silvae, Lipsiae: Teubner, 1970^.
Markland
J . Markland, P. Papinii
Statii libri quinqué
Siluarum,
London,
1728 ( D r e s d e n - L o n d o n 1827").
Martinelli
L. Cesarini Martinelli, «Le «Selve» di Stazio nella critica testuale
del Poliziano», SIFC Al ( 1 9 7 5 ) , 130-74.
Meursius
J . Meursius, Exercitationes
CriticaeU
( 1 5 9 9 ) , IV.7.
Otto
A. Otto, «Zur Kritik v o n Statins' Silvae», RhM 42 ( 1 8 8 7 ) , 3 6 2 - 7 3 ,
531-46.
Peyraredus P. Statii Papinii
Thebaidos
libri XII, cum notis Guieti,
Johanni
Peyraredi
et aliorum,
opera ac studio Michaeli
de Marolles I-III,
Lutetiae Parisiorum: S. Hure et F. Léonard, 1658.
Pontianus A adnotationes in e x e m p l a r Corsiniano editionis principis (editae
a b A. E n g e l m a n n , De Statii Silvarum
codicibus,
Leipzig 1 9 0 2 ;
auctae et correctae a Martinelli 166-74).
B L. Cesarini Martinelli ( e d . ) . Angelo Poliziano.
Commento
inedito
alle Selve di Stazio, F l o r e n c e : Sansoni Editore, 1 9 7 8 .
Polster
Quaestiones
Statianae
I ( 1 8 7 8 ) , II ( 1 8 7 9 ) , HI ( 1 8 8 4 ) , IV ( 1 8 9 0 ) .
Postgate
J . P. Postgate & G. A. Davies, P. Papinius
Statius, Siluarum
libri
U ( C o r p u s P o e t a r u m Latinarum), Londini: sumptibus G . Bell et
Filiomm, 1904.
1905 J . P. Postgate, «Ad Silvas Statianas silvula», Philologus
64 (1905),
116-36.
EDITIONES ET COMMENTATIONES IN APPARATV LAUDATAE
Rothstein
Rossberg
Salmasius
Saenger
Shackleton
Bailey
Schräder
Slater
Traglia
Unger
Vollmer
1896
Wakefield
Waller
Wiman
Ziehen
55
JVI. Rothstein, Ad Statii Silvas observationes
criticae (Festschrift J .
Vahlen), Berlin, 1 9 0 0 , 4 9 7 - 5 2 2 .
K. Rossherg, Jahrbuch
für klassisches
Philologie
123 ( 1 8 8 1 ) , 1 4 3 44.
apud Klotz.
P. Papinii
Statii Silvae, varietatem
lectionis
selectam
exhibuit
St. Petersburg, 1909·
Gregorius
Saenger,
D. R. Shackleton Bailey, «The Silvae o f Statius», HSCPh 91 (1987),
273-282.
J . J . Schräder, c o n i e c t u r a e editae a p u d M. Haupt, «Beiträge zur
Berichtigung der G e d i c h t e d e s P. Papinius Statius. Aus Richard
Bentleys und J o h a n n Schräders Aufzeichnungen» in U. W i l a m o III, Lipsiae, 1 8 7 6 , 126-36.
witz-JVloellendorff ( e d d ) , Opuscula
D . A. Slater, -Conjectural e m e n d a t i o n s in t h e Silvae o f Statins»,
fPh 3 0 ( 1 9 0 7 ) , 1 3 3 - 6 0 .
A. Traglia, P. Papini Stati Silvae, T o r i n o : Paravia, 1 9 7 8 .
R. Unger, P. Papinii Statii écloga ultima (V 5). Accedunt
de Statii locis controversis
coniectanea,
Neustrelitz, 1 8 6 8 .
F. Vollmer, P. Papinii
Statii Silvarum
Libri, Leipzig: T e u b n e r ,
1 8 9 8 ( = Hidelsheim: G e o r g Olms, 1 9 7 1 ) .
F. Vollmer, «Textkritisches zu Statins», RhM 51 ( 1 8 9 6 ) , 2 5 - 4 4 .
apud Klotz
W. Waller, Excursus
criticus in P. Papinii
Statii Silvas, diss. Vratislavae, 1885.
G. Wiman, «Papiniana», Éranos 35 ( 1 9 3 7 ) , 1-21
J . Ziehen, in Vollmerianae editionis r e c e n s i o n e , GGA 1 9 0 4 , 6 4 2 58.
CONSPECTUS S I G L O R U M
M
M'
Itali
a
b
c
Matritensis BN 3 6 7 8 , olim M 3 1 , s a e c . X V ineunte scriptus. Silvae
continentur ff. 6 4 ' - l l 4 ^ (lib. III ff. 84''-94^).
ipsius m a n u s e m e n d a t i o n e s
Poggius Bracciolini scribam M corrigens
Italorum d o c t o r u m e m e n d a t i o n e s et c o n i e c t u r a e in Matritensis
apographis scriptae
editio princeps, Venetiis, 1 4 7 2
editio F. Puteolani, Parmae, 1 4 7 3
editio D. Calderini, R o m a e , 1 4 7 5
P . PAPINI STATI
SILVARUM
LIBER T E R T I U S
PRAEFATIO
STATIUS ROLLIO S U O SALUTEM
T I B I certe, Polli dulcissime et h a c cui tam fideliter inhaeresquiete d i g n i s s i m e , n o n h a b e o diu p r o b a n d a m l i b e l l o r u m istorum temeritatem, c u m scias multos e x illis in s i n u t u o s u b i t o
natos et b a n c a u d a c i a m stili nostri f r e q u e n t e r expaveris, q u o tiens in iUius f a c u n d i a e t u a e p e n e t r a l e s e d u c t u s altius litteras
intro et in o m n e s a te studiorum s i n u s ducor. s e c u r u s itaque
tertius h i c Silvarum n o s t r a r u m l i b e r ad te mittitur, h a b u e r a t
quidem et secundus <te> testem, sed hic h a b e t auctorem. nam
primum limen eius Hercules Surrentinus aperit, q u e m in litore
tuo c o n s e c r a t u m , s t a t i m ut v i d e r a m , h i s v e r s i b u s a d o r a v i ,
sequitur libellus q u o splendidissimum et mihi i u c u n d i s s i m u m
i u v e n e m M a e c i u m C e l e r e m , a s a c r a t i s s i m o i m p e r a t o r e missum ad l e g i o n e m Syriacam, q u i a s e q u i n o n poteram, sic prosecutus sum. merebatur et Claudi Etrusci mei pietas aliquod e x
studiis nostris solacium, c u m l u g e r e t v e r i s ( q u o d i a m rarissimum e s t ) l a c r i m i s s e n e m p a t r e m . E a r i n u s p r a e t e r e a , G e r manici nostri libertus, scis q u a m diu desiderium eius moratus
sim, cum petisset ut capillos suos, quos cum gemmata pyxide et
s p e c u l o ad P e r g a m e n u m A s c l e p i u m mittebat, v e r s i b u s dedicarem. summa est écloga qua m e c u m s e c e d e r e Neapolim
Claudiam m e a m exhortor. hic, si verum dicimus, s e r m o est, et
quidem securus ut c u m u x o r e et q u i p e r s u a d e r e m a l i t q u a m
piacere, buie p r a e c i p u e libello favebis c u m scias b a n c destinationem q u i e t i s m e a e tibi m a x i m e i n t e n d e r e m e q u e n o n tam
in patriam q u a m ad te s e c e d e r e . vale.
5
10
15
20
25
Praef. SILVARUM INCIPIT LIBER III. M
tìt. STATIUS POLLIO SUO SALUTEM M
3 temeritatem M^, in marg. : temerantem M ' 8 <te> add. Bahrens" 1 5 - 6 iam rarissimum Bdhrens
: amarissimum M' 1 6 Earinus Itali : lerinus M* 17 scis Vollmer 1893 932, contra Housman CR 20
(1906), 44 : .scit M, frustra def Housman ibid., Hákanson 82-3 ' 2 1 - 2 et quidem Markland 256ab (in comm.) et in textu : equidem M
P. PAPINIO ESTACIO
SILVAS
LIBRO T E R C E R O
PREFACIO
ESTACIO SALUDA A SU A M I G O P O L I O :
A ti al m e n o s , Polio, mi muy dulce a m i g o y m u y m e r e c e d o r de e s e
retiro al q u e te aferras tan fielmente, n o t e n g o q u e demostrarte largo y
tendido la t e m e r i d a d de estos p o e m a s , p o r q u e s a b e s q u e m u c h o s de
ellos son improvisaciones nacidas e n tu regazo y estás a c o s t u m b r a d o a
espantarte de esta audacia de mi pluma, cada vez q u e , retirado en la intimidad de aquella famosa erudición tuya, m e sumerjo algo más a f o n d o
5 en las letras y m e dejo guiar p o r ti p o r todos los entresijos de la literatura. ,Sin p r e o c u p a c i ó n , pues, te e n v í o este tercer libro de mis Silvas. Tamb i é n el s e g u n d o libro, es cierto, te había tenido c o m o testigo, p e r o éste
te tiene c o m o inspirador. Pues, para empezar, a b r e su umbral el p o e m a
sobre el templo de Hércules en Sorrento, al q u e a d o r é c o n estos versos
10 inmediatamente d e s p u é s de ver su c o n s a g r a c i ó n en tu finca costera. Sigue el p o e m a c o n el q u e a c o m p a ñ é , a falta de p o d e r h a c e r l o de verdad,
a mi muy brillante y muy querido j o v e n a m i g o M e c i ó Céler, c u a n d o fue
enviado p o r el divino e m p e r a d o r a la legión de Siria. Merecía t a m b i é n el
afecto filial de mi amigo Claudio Etrusco algiin c o n s u e l o de mi poesía,
15 c u a n d o lloraba c o n lágrimas auténticas ( l o q u e h o y e n día es rarísimo)
a su a n c i a n o padre. En cuanto a Flavio Earino, liberto de mi s e ñ o r Germ á n i c o , p o r otro lado, s a b e s c u á n t o t i e m p o h e d e m o r a d o su e n c a r g o
imperioso, c u a n d o m e pidió q u e c o m p u s i e r a unos versos de d e d i c a c i ó n
de sus cabellos, q u e se disponía a enviar al t e m p l o de Asclepio e n P e r g a m o en una arquilla de pedrería provi.sta d e un e s p e j o . La s e l e c c i ó n última e s e n la q u e in.sto a mi mujer Claudia a q u e se retire c o n m i g o a
20 Ñapóles. Esto, a decir verdad, e s una charia, y relajada p o r cierto, c o m o
n o podía ser m e n o s c o n mi mujer y s i e n d o su o b j e t o más c o n v e n c e r q u e
deleitar. Este p o e m a gozará e s p e c i a l m e n t e de tu predilección, p u e s sab e s q u e este destino de mi d e s c a n s o lleva sus miras puestas s o b r e t o d o
25 en ti y q u e y o m e retiro n o tanto a mi tierra patria c o m o junto a ti. Adiós.
I
HERCULES SURRENTINUS POLLII FELICIS
INTERMISSA tibi rénovât, Tirynthie, sacra
Pollius et causas désignât desidis anni,
q u o d coleris malore thjalo n e c litora p a u p e r
nuda tenes tectumque Vagis habitabile nantis
sed nítidos postes Grai >que effulta metallis
culmina, ceu taedis iteipam lustratus honesti
ignis ab O e t a e a c o n s c e n d e r i s aethera fiamma.
vix oculis animoque^ fides. tune Ule reclusi
liminis et parvae custo¿ j n g l o r i u s arae?
unde h a e c aula r e c e n s ¡fulgorque inopinus agresti
Alcidae? sunt fata d e u m , sunt fata locorum.
o v e l o x pietas! steriles hic n u p e r h a r e n a s
ac sparsum p e l a g o montis latus hirtaque dumis
saxa n e c ulla pati faciles vestigia terras
cernere erat, q u a e n a m subito fortuna rigentes
ditavit scopulos? Tyrione h a e c m o e n i a plectro
an Getica v e n e r e lyra? stupet ipse l a b o r e s
annus, et angusti bis s e n o limite m e n s e s
longaevum mirantur opus, d e u s attulit arces
erexitque suas atque obluctantia saxa
summovit nitens et m a g n o p e c t o r e m o n t e m
reppulit: immitem credas iussisse n o v e r c a m .
ergo age, seu patrios liber iam legibus Argos
incolis et mersum tumulis Eurysthea calcas,
sive tui solium lovis et virtute parata
astra tenes h a u s t u m q u e tibi succincta beati
nectaris e x c l u s o melior Phryge porrigit H e b e ,
hue ades et g e n i u m templis nascentibus infer,
n o n te Lerna n o c e n s n e c pauperis arva Molorchi
n e c formidatus N e m e e s ager antraque p o s c u n t
5
10
15
20
25
30
I Üt HERCULES SURRENTINUS POLUI FELICIS M
9 liminis Itali, Politianus A : lu- Af * 1 3 ac sparsum Babrens, def. Hákanson 84 : ad sparsum M:
a.spersum ¡tali : asparsum Frère-Izaac ' 1 6 ditavit Ai ^ in mg. : ditasit M : ductavit Markland 256a
(comm.) et in textu. * 2 0 atque om. M, add. supra M^ * 2 4 Eurysthea Itali : euristia M' 3 0 nemees
M : venises M * *
I
EL TEMPLO D E HÉRCULES EN S O R R E N T O
C O N S T R U I D O P O R P O L I O FÉLIX
Polio reinstaura tu culto interrumpido, Tirintio, y revela las r a z o n e s
del a ñ o de olvido, pues eres v e n e r a d o e n un t e m p l o mayor y ya n o o c u pas, c o m o un indigente, la costa y e r m a y un c o b i j o s ó l o habitable por
marinos errantes, sino e s p l é n d i d o s portales y una t e c h u m b r e a p o y a d a
5 en mármol griego, c o m o si, purificado de n u e v o p o r t e a s de glorioso
fuego, hubieras a s c e n d i d o al é t e r d e s d e la pira del Eta.
Apenas p u e d o dar crédito a los o j o s y a la m e m o r i a : ¿eres tú a c a s o
aquel o s c u r o guardián de un umbral sin puertas y de un diminuto altar.'
10 ¿De d ó n d e ha surgido e.ste palacio flamante y este esplendor, inesperado e n un Alcida rural? T i e n e n los dioses su destino, tienen los parajes su
destino. ¡Oh diligente d e v o c i ó n ! H a c e p o c o aquí s ó l o era p o s i b l e ver
arenas estériles, un c o s t a d o d e m o n t e s a l p i c a d o p o r el mar, p e ñ a s c o s
15 erizados de zarzas y tierras q u e se resistían a soportar tránsito a l g u n o .
¿Qué fortuna ha e n r i q u e c i d o s ú b i t a m e n t e los e s c a r p a d o s riscos? ¿Han
surgido estos muros p o r e f e c t o del plectro tirio o la lira gótica? El a ñ o
m i s m o queda estupefacto ante los trabajos; y u n o s b r e v e s m e s e s , s e p a 20 rados por d o c e barreras, admiran esta obra destinada a perdurar. El mism o dios trajo y erigió su atalaya; d e s a l o j ó c o n su e s f u e r z o los
recalcitrantes p e ñ a s c o s y c o n su e n o r m e p e c h o hizo r e t r o c e d e r a la
m o n t a ñ a : s e diría q u e su despiadada madrastra aún le i m p o n í a ó r d e n e s .
Ven pues, tanto si, libre ya de tus trabajos, habitas en tu Argos pat e r n o o pisas s o b r e la tumba e n q u e está e n t e r r a d o Euristeo; c o m o si
25 o c u p a s el trono de tu padre Júpiter y astros g a n a d o s c o n tu virtud, y H e b e , ceñida, te sirve tragos de divino néctar, m e j o r q u e el frigio s e p a r a d o
del servicio, ven aquí y transfiere tu divinidad al t e m p l o q u e s e inaugura. Ni la Lerna dañina ni los labrantíos del p o b r e M o l o r c o ni el c a m p o
30 aterrorizado de N e m e a ni los establos tracios ni los p r o f a n a d o s altares
60
EGLOGA PRIMA
Thracia n e c Pharii pollata aitarla regis,
sed felix s i m p l e x q u e d o m u s fraudumque malarum
inscia et hospitibus superis dignissima sedes,
p o n e truces arcus a g m e n q u e immite pharetrae
et regum multo perfusum sanguine robur,
instratumque umeris dimitte rigentibus hostem.
hic tibi Sidonio celsum pulvinar a c a n t h o
texitur et signis crescit torus a s p e r eburnis.
pacatus mitisque veni, n e c turbidus ira
n e c famulare timens, sed q u e m te Maenalis Auge
confectum thiasis et multo fratre m a d e n t e m
detinuit q u a l e m q u e vagae post crimina noctis
Thespius obstupuit, totiens socer. hic tibi festa
gymnas et insontes iuvenum sine caestibus irae
annua veloci peragunt certamina lustro.
hic templis inscriptus avo g a u d e n t e sacerdos
parvus adhuc similisque tui c u m prima n o v e r c a e
monstra manu p r e m e r e s atque exanimata doleres.
sed q u a e n a m subiti veneranda exordia tempH
die, age. Calliope; socius tibi grande sonabit
Alcides t e n s o q u e m o d o s imitabitur arcu.
tempus erat caeli c u m torrentissimus axis
incumbit terris ictusque Hyperione multo
acer anhelantes incendit Sirius agros.
iamque dies aderat profugis c u m regibus aptum
fumât Aricinum Triviae n e m u s et face multa
conscius Hippolyti splendei lacus; ipsa c o r o n a l
eméritos Diana c a n e s et .spicula terget
et tutas sinit ire feras, o m n i s q u e pudicis
Itala terra focis Hecateidas excolit idus.
ast e g o , Dardaniae quamvis sub collibus Albae
rus proprium m a g n i q u e ducis mihi m u ñ e r e currens
unda domi curas m u l c e r e aestusque levare
sufficerent, notas Sirenum n o m i n e rupes
facundique larem Polli non h o s p e s h a b e b a m ,
assidue m o r e s q u e viri p a c e m q u e n o v o s q u e
Pieridum flores intactaque carmina discens,
forte diem Triviae dum litore ducimus u d o
35
40
45
50
55
60
65
3 6 rigentibu.s Gevartius ap. Klotz, def. Hákanson 84: gerentibus M : ingentibu.s Markland 257a-b
(in comm)' : ingentibus Markland 257a-b (in comm.) * 3 8 texitus M; corr. Ai * * 4 4 cestibus M :
test- Itali : caed- Markland 257h-8a (in comm.) * 4 8 doleres Itali : dolores Ai ' 5 3 ictusque Ai :
auctusque Markland 258b (in comm.) '
SILVA PRIMERA
61
del rey farlo reclaman tu presencia, sino un h o g a r p r ó s p e r o y sencillo,
ignorante de malas asechanzas, morada m u y digna de h u é s p e d e s divinos. D e p o n tu fiero arco, el implacable ejército d e tus dardos y tu maza
35 e m p a p a d a e n m u c h a s a n g r e d e r e y e s . D e j a c a e r de tus h o m b r o s la
piel del e n e m i g o q u e llevas d e s p l e g a d a s o b r e e l l o s . Para ti s e t e j e
a q u í una e x c e l s a c o l c h a de p ú r p u r a b o r d a d a c o n m o t i v o s de a c a n t o
y se alza un c a b e z a l g r a b a d o c o n relieves d e marfil. Ven c o n espíritu
p a c í f i c o y b o n d a d o s o , n o a r r e b a t a d o p o r la ira ni r e c e l o s o c o m o un
40 e s c l a v o , s i n o c o m o e s t a b a s c u a n d o te r e t u v o A u g e , la del M e n a l o ,
a g o t a d o p o r d a n z a s b á q u i c a s y ahito p o r el m u c h o l i c o r de tu h e r m a n o ; o c o m o te a d m i r ó T e s p i o , tras los d e s l i c e s de u n a n o c h e c a s q u i v a n a , s u e g r o t u y o t a n t a s v e c e s c u a n t o s d e s l i c e s c o m e t i s t e . En tu
h o n o r se c e l e b r a n a q u í c o m p e t i c i o n e s a t l é t i c a s ; y s a n a s r i v a l i d a d e s
d e j ó v e n e s d e s p r o v i s t o s de g u a n t e s c e l e b r a n c o m p e t i c i o n e s a n u a l e s
í5 tras el t r a n s c u r s o de una r a u d o lustro. Aquí e n tu t e m p l o está inscrito,
para g o z o de su a b u e l o , el n o m b r e de un s a c e r d o t e todavía p e q u e ñ o
y p a r e c i d o a ti c u a n d o a h o g a s t e c o n tu m a n o los p r i m e r o s m o n s t r u o s
de tu madrastra y lloraste p o r verlos sin vida.
50
P e r o di, venga, Calíope, cuál fue el r e p e n t i n o origen de este v e n e rable t e m p l o . El Alcida te a c o m p a ñ a r á c o n un t o n o e l e v a d o de v o z y
con su arco tensado imitará tus ritmos.
Era la e s t a c i ó n e n q u e el e j e c e l e s t e s e a b a t e m á s t ó r r i d a m e n t e
s o b r e las tierras y Sirio, a z o t a d o p o r u n i n t e n s o H i p e r i ó n , e s q u i l m a
v i o l e n t a m e n t e los s e d i e n t o s c a m p o s . Y ya h a b í a l l e g a d o el día e n q u e
55 e n el b o s q u e de Trivia, i d ó n e o para r e y e s fugitivos, se alza el h u m o
de t e a s ; y el l a g o c ó m p l i c e d e la s e c r e t a historia d e H i p ó l i t o r e l u c e
c o n el reflejo de multitud de a n t o r c h a s . La m i s m a D i a n a c o r o n a sus
perros m á s meritorios, p u l e sus j a b a l i n a s y p e r m i t e a las a l i m a ñ a s vag a r c o n i m p u n i d a d . T o d a la tierra d e Italia c e l e b r a e n sus h o n e s t o s
60 h o g a r e s los Idus d e H é c a t e . Y o e n c a m b i o , a u n q u e b a j o las e s t r i b a c i o n e s de la dardania Alba un t e r r e n o p r o p i o y un s u m i n i s t r o de a g u a
corriente, r e g a l o para mí del p o d e r o s o p r í n c i p e , b a s t a r a n para relajar
mis p r e o c u p a c i o n e s d o m é s t i c a s y aliviar el c a l o r , m e a l b e r g a b a , n o
c o m o fora.stero, e n los r o q u e d a l e s c o n o c i d o s p o r el n o m b r e de las Si65 r e n a s , en el h o g a r del erudito P o l i o , d o n d e m e i m b u í a c o t i d i a n a m e n te de la p l a c i d e z de su carácter, d e las flores f r e s c a s de sus Musas y
de sus p o e m a s i n n o v a d o r e s . Mientras a la s a z ó n p a s á b a m o s el día de
Diana en una ribera h ú m e d a y, c a n s a d o s d e la e s t r e c h e z d e las p u e r -
62
ÉCLOGA PRIMA
angustasque fores adsuetaque tecta gravati
frondibus et patula defendimus a r b o r e soles,
delituit caelum et subitis lux candida cessit
nubibus ac tenuis graviore Favonius Austro
immaduit, q u a l e m Libyae Saturnia n i m b u m
attulit. Iliaco dum dives Elissa marito
donatur testesque ululant per devia n y m p h a e .
diffugimus, festasque d a p e s redimitaque vina
abripiunt famuli; n e c q u o convivía migrent,
quamvis innumerae gaudentia rura s u p e r n e
insedere d o m u s et multo culmine dives
m o n s nitet, instantes sed próxima q u a e r e r e nimbi
suadebant laesique fides reditura sereni,
stabat dieta sacri tenuis casa n o m i n e templi
et magnum Alciden humili lare parva premebat,
fluctivagos nautas scrutatoresque profundi
vix operire c a p a x . b u e omnis turba c o i m u s ,
hue e p u l a e ditesque tori c o e t u s q u e ministrum
stipantur nitidaeque c o h o r s gratissima Pollae.
non c e p e r e fores angustaque deficit a e d e s .
erubuit risitque d e u s dilectaque Polli
corda subii b l a n d i s q u e virum complectitur ulnis.
«tune» inquit «largitor o p u m , qui m e n t e profusa
tecta Dicarchei pariter i u v e n e m q u e replesti
Parthenopen? nostro qui tot fastigia monti,
tot virides lucos, tot saxa imitantia vultus
aeraque, tot scripto viventes lumine ceras
fixisti? quid e n i m ista d o m u s , quid terra, priusquam
te gauderet erum? l o n g o tu tramite n u d o s
texisti scopulos, fueratque ubi semita tantum
nunc tibi distinctis stat porticus alta columnis,
ne sorderet iter, curvi tu litoris ora
clausisti calidas g e m i n a testudine n y m p h a s .
vix opera e n u m e r e m . mihi p a u p e r et indigus uni
Pollius? et tales hilaris tamen intro p e n a t e s
et litus q u o d pandis, a m o . s e d próxima s e d e m
despicit et tacite ridet m e a limina I n n o .
70
75
80
85
90
95
100
105
6 9 angustas M : au- Itali * gravati a : -is Ai * 7 9 superne Itali : -ae M * 7 2 ac Itali : at Af · 8 2 sacri
M : -is Markland 260b (in comm.) et in textu * 9 0 virum M : animum Marklarui 261a (in comm.)
et in textu ' 9 1 menta Ai; e add. supra Ai ' * 9 4 imitantia Itali : nutantia vel mitantia Af * 9 2 dicarchei Ai : Dicaearchi Krohn * 9 7 erum Hákanson 85 : erant M : erat Aldina : ero Bahrens * 1 0 0 ora
Itali: -as Ai*
SILVA PRIMERA
63
tas y del m i s m o t e c h o d e s i e m p r e , n o s p r o t e g í a m o s d e los r a y o s del
70 sol b a j o un c o p u d o árbol, d e r e p e n t e se o c u l t ó el cielo, el día luminoso
c e d i ó ante repentinos n u b a r r o n e s y el ligero F a v o n i o se e n c a p o t ó c o n la
llegada del más cargado Austro: una tormenta c o m o la q u e la hija de Saturno envió a Libia mientras la rica Elisa era entregada a un e s p o s o ilia75 c o y las ninfas vociferaban c o m o testigos en a q u e l l o s parajes solitarios.
Salimos h u y e n d o y los esclavos r e c o g i e r o n las viandas festivas y las c o pas de vino engalanadas c o n guirnaldas. No tenían los c o m e n s a l e s dónde refugiarse, a u n q u e i n n u m e r a b l e s casas p o b l a b a n en lo alto el
brillante terreno y el rico m o n t e lucía c o n sus m u c h a s t e c h u m b r e s . P e r o
los a m e n a z a n t e s n u b a r r o n e s , así c o m o la c o n f i a n z a ( d e f r a u d a d a una
v e z ) de q u e el tiempo d e s p e j a d o estaba a p u n t o de regresar, a c o n s e j a so ban buscar el cobertizo más c e r c a n o posible. Había una diminuta c a b a n a q u e de t e m p l o s a g r a d o s ó l o tenía el n o m b r e : p e q u e ñ a c o m o era,
agobiaba al gran Alcida c o n su humilde e s p a c i o , a p e n a s e s p a c i o s a para
cobijar a los marinos q u e v a g a n entre las olas y a los i n d a g a d o r e s del
85 f o n d o del-mar. Allí n o s reunimos toda la m u c h e d u m b r e , allí se a c u m u laron las viandas, los lujosos l e c h o s , la multitud de sirvientes y el séquito amabilísimo de la elegante Pola. Las puertas n o pudieron a c o g e r n o s
y el estrecho t e m p l o n o dio abasto. El dios s e s o n r o j ó y sonrió; se desligo zó en el alma de su querido Polio y a b r a z ó al h o m b r e c o n delicados brazos. Y le dijo:
-¿Eres tú quien, tan g e n e r o s o c o n tus b i e n e s , has e n r i q u e c i d o profusamente las moradas de D i c a r q u e o y al m i s m o t i e m p o a la j o v e n Parténope? ¿Tú el q u e has e s t a b l e c i d o tantos t e c h o s e n mi m o n t e , tantos
verdes jardines, tantas estatuas de piedra y b r o n c e q u e imitan rasgos hu95 manos, tantas ceras q u e c o b r a n vida gracias al p i g m e n t o añadido? ¿Pues
q u é eran ese edificio o el terreno antes de q u e se regocijaran d e tenerte
c o m o dueño? Tú cubriste los y e r m o s r o q u e d a l e s c o n un largo corredor
y, d o n d e antes sólo había una vereda, se alza ahora para ti un e l e v a d o
pórtico de c o l u m n a s multicolores, para q u e el r e c o r r i d o n o hastíe. Al
100 borde de la curvada costa encerraste c o n d o b l e t e c h u m b r e a las ninfas
cálidas. Apenas p u e d o e n u m e r a r tus obras. ¿Sólo c o n m i g o e s p o b r e e indigente Polio? Y sin e m b a r g o f r e c u e n t o alegre d i c h o h o g a r y a m o la cos105 ta q u e tú m e h a c e s a c c e s i b l e . P e r o mi v e c i n a J u n o desprecia esta s e d e y
.se burla calladamente de mis umbrales. D e d í c a m e un t e m p l o y un altar
64
ÉCLOGA PRIMA
da templum dignasque tuis conatibus aras,
quas p u p p e s velis nolint transiré secundis,
q u o Pater aetberius m e n s i s q u e aceita d e o r u m
turba et ab e x c e l s o veniat sóror hospita t e m p l o .
n e c te, q u o d solidus contra riget u m b o maligni
montis et i m m e n s o n o n u m q u a m e x e s u s a b a e v o ,
terreat: ipse adero et c o n a m i n a tanta i u v a b o
asperaque invitae perfringam viscera terrae.
incipe et Herculeis fidens hortatibus aude.
n o n Amphioniae steterint velocius arces
Pergameusve labor», dixit m e n t e m q u e reliquit.
n e c mora c u m scripta formatur imagine tela,
innumerae colere manu s : his c a e d e r e silvas
et levare trabes, illis immergere curae
fundamenta solo, coquitur pars umida terrae
protectura h i e m e s atque exclusura pruínas,
indomitusque silex curva f o r n a c e liquescit.
praecipuus sed e n i m labor est e x s c i n d e r e dextra
oppositas rupes et saxa negantia ferro.
hic pater ipse loci positis Tirynthius armis
insudat validaque solum d e f o r m e bipenni,
cum grave nocturna c a e l u m subtexitur umbra,
ipse fodit, ditesque Caprae viridesque resultant
T e l e b o a e , et terris ingens redit aequoris e c h o .
n o n tam grande sonat motis incudibus Aetne
cum Brontes Steropesque ferit, n e c maior a b antris
Lemniacis fragor est ubi flammeus aegida caelat
Mulciber et castis e x o r n a t Pallada donis.
decrescunt scopuli, et rosea s u b luce reversi
artifices mirantur opus, vix annus anhelat
alter, et ingenti dives Tirynthius arce
despectat fluctus et iunctae tecta n o v e r c a e
provocai et dignis invitât Pallada templis.
iam placidae dant signa tubae, iam fortibus a r d e n s
ftimat barena sacris. h o s n e c Pisaeus h o n o r e s
luppiter aut Cirrhae pater aspernetur o p a c a e .
nil his triste locis; cedat lacrimabilis Isthmos,
110
115
120
125
130
135
140
1 1 1 exeus M f-s- add. supra M ' ) ' 1 1 7 cum scripta formatur i. tela M: conscripta formantur i. tempia Markland in textu * 1 1 9 trahes M (b corr. exh M^)' 1 2 1 proctectura M;prius c expunxit M*
* 1 2 8 ditesque capre M : dites Capreae Itali, c * 1 2 9 Teleboae Turnebus ap. Klotz : taurubulae M '
1 3 0 sonat M -. tonat malim, cf. Verg. Aen. III571, Vili 419 *
SILVA PRIMERA
65
dignos de tus empresas, q u e las naves n o quieran pasar de largo ni aun
c o n vientos propicios; un santuario al q u e v e n g a n a visitar, c o m o invitados, el padre celestial, la multitud de invitados a la m e s a de los dioses,
lio y mi h e r m a n a , d e s c e n d i e n d o de su e l e v a d o t e m p l o . Y n o te e s p a n t e s de
q u e un p e ñ a s c o m a c i z o s e alce a m e n a z a d o r en la m o n t a ñ a estéril, intacto a la erosión del t i e m p o infinito. Y o m i s m o c o m p a r e c e r é , te ayudaré
en tamaña e m p r e s a y desgarraré las ásperas entrañas de la tierra, a su
pesar. P o n m a n o s a la obra y atrévete, confiado en el aliento q u e te in115 funde Hércules. No s e habrán d e alzar antes las cindadelas de Anfión o
la construcción de P e r g a m o . - Así dijo y a b a n d o n ó su m e n t e .
Sin demora se diseña el proyecto, dibujándolo s o b r e el lienzo. Innumerables m a n o s se reunieron: u n o s talaban á r b o l e s y a z o l a b a n los troncos, otros hundían los cimientos en el suelo. Se c u e c e la parte h ú m e d a
120 de la tierra para proteger contra las tormentas y repeler las e s c a r c h a s . La
resistente piedra caliza se disgrega e n el h o r n o c ó n c a v o . P e r o la tarea
principal es tallar a m a n o las rocas q u e e.storban y las piedras resistentes
125 al hierro. E n t o n c e s el propio patrón del lugar, el tirintio, suda tras d e p o ner sus armas y él m i s m o e x c a v a e n el abrupto s u e l o c o n su p o t e n t e hacha de d o s hojas, mientras el c i e l o toma un a s p e c t o o p r e s i v o al ser
cubierto por las s o m b r a s de la n o c h e . La rica Capri y los verdes parajes
de los T e l e b o a s resuenan y el e c o retorna p o t e n t e d e s d e el mar a tierra.
130 No es tan grande el estallido de los g o l p e s s o b r e los y u n q u e s del Etna
c u a n d o B r o n t e s y Estéropes martillean, n o e s m a y o r el fragor p r o c e d e n te de los antros de Lemnos, d o n d e Mulcibero forja la égida entre llamas
y equipa a Palas c o n ca.stos d o n e s . Los p e ñ a s c o s van disminuyendo; y,
c u a n d o regresan los obreros al despuntar el r o s a d o alba, admiran el tra135 bajo. Apenas regresa el siguiente v e r a n o c u a n d o el tirintio, e n r i q u e c i d o
c o n una grandiosa fortaleza, c o n t e m p l a d e s d e lo alto el oleaje. Desafía
la morada de su v e c i n a madrastra e invita a Palas a un t e m p l o digno de
ella. Ya las trompetas pacíficas dan su señal, ya h u m e a la arena, ardiente
140 con los festivales atléticos. Estos h o n o r e s n o los despreciarían ni el J ú p i ter de Pisa ni el patrón d e la sombría Cirra. Nada hay triste e n estos lugares; c e d a el l u c t u o s o Istmo y la atroz N e m e a : a q u í un n i ñ o m á s
66
ÉCLOGA PRIMA
cedat atrox N e m e e : litat hic felicior infans.
ipsae pumice is virides Nereides antris
exsiliunt ultro, scopulis umentibus haerent,
n e c pudet occulte nudas spectare palaestras.
spectat et Icario n e m o r o s u s palmite Gaurus,
silvaque q u a e fixam p e l a g o Nesida coronai,
et Placidus Limón o m e n q u e E u p l o e a carinis,
145
et Lucrina Venus, Phrygioque e vertice Graias
addisces, Misene, tubas, visitque b e n i g n a
Parthenope gentile sacrum n u d o s q u e virorum
certatus et parva suae simulacra c o r o n a e .
quin age et ipse libens proprii certaminis actus
invicta dignare m a n u ; seu nubila d i s c o
findere seu volucres Zephyros p r a e c e d e r e telo
seu tibi dulce manu liquidas n o d a r e palaestras,
indulge sacris et, si tibi p o m a supersunt
Hesperidum, gremio venerabilis ingere Pollae,
150
nam capit et tantum n o n degenerabit h o n o r e m .
q u o d si dulce d e c u s viridesque resumeret a n n o s ,
(da veniam, Alcide) fors hic et pensa tulisses.
h a e c e g o n a s c e n t e s laetum b a c c h a t u s a d aras
libamenta tuli, nunc ipse in limine c e r n o
solventem v o c e s et talia dicta ferentem:
•<macte animis o p i b u s q u e m e o s imitate labores,
qui rígidas rupes i n f e c u n d a e q u e p u d e n d a
naturae deserta d o m a s et vertís in usum
lustra habitata ferís f o e d e q u e latentia profers
numina! q u a e tibi n u n c meritorum praemia solvam,
quas referam grates? Parcarum fila t e n e b o
e x t e n d a m q u e colus (duram scio vincere M o r t e m ) ,
avertam luctus et tristia damna v e t a b o
teque nihil laesum viridi r e n o v a b o s e n e c t a
l60
155
165
170
144 pumiceis Itali, cf. Theb. X 574 : puniceis M * 1 4 5 umentibus M (Signum aspirationis super
prius u add. M^) : uventibus Gronovius c. 24, Markland 265a (in comm.) et in textu * 149 Limon
(hoc iam Politianus A) omenque Guyet ap. Klotz : limo numemque M: ultimi m ultimam hastam
expunxit M * · 1 5 1 addisces M : adsciscis Markland 265b (in comm.) et in textu ' visitque scripsi
: ridetque M ' 1 5 5 manu M : magis Schräder, fort, recle* digna M : -re supra addidit M * * 1 5 7
liquidas Markland 265b-6a (in comm.) et in textu; cf. A. II155, II 440, Claud, carm. XVII287 :
Ubicas M ' nodare M : nu- Itali * 1 5 8 indulge sacris M : indulge his sacris c, def. Markland 266a
coli. Theb. III 719 ' 160 degenerabit M : degener ambit Gronovius c. 26, def. Markland 266a-b *
162 hic M : huic Itali * 163 laetum Markland 267a (in comm.) et in textu : -us M * 164 ipse M
(quo servato, post limine interpunxerunt Macnaghten 134, Courtney) : -um c * 1 7 4 . 1 7 2 . 1 7 3 litteris c, a, b praescriptis versuum ordinem restituii M ' '
SILVA P R I M E R A
67
afortunado oficia los sacrificios. Las mismas v e r d e s Nereidas salen e s p o n t á n e a m e n t e de sus grutas de roca, se e n c a r a m a n a los m o j a d o s e s c o no líos y n o les a v e r g ü e n z a c o n t e m p l a r a e s c o n d i d a s las c o m p e t i c i o n e s
atléticas. Asiste t a m b i é n c o m o e s p e c t a d o r G a u r o , tupido c o n el follaje
de la vid de Icaro; el b o s q u e q u e ciñe a Nesis, e m p l a z a d a e n el mar; el
apacible Limón; Euplea, presagio propicio para las naves; y la Venus de
m Lucrino. Tú también, Miseno, d e s d e tu promontorio frigio aprenderás el
son de las trompetas griegas; y P a r t é n o p e visita b e n é v o l a los J u e g o s parientes, las c o m p e t i c i o n e s atléticas de h o m b r e s y las humildes réplicas
de su propia c o r o n a .
Ven pues y tú m i s m o dígnate e n participar alegre c o n tu invencible
m a n o en las p r u e b a s d e esta c o m p e t i c i ó n c e l e b r a d a e n tu h o n o r . Sea
1Í5 q u e prefieras hendir las n u b e s c o n el disco o adelantar c o n la jabalina a
los alados Céfiros o entrelazar c o n tu m a n o las a c e i t o s a s palestras, sé
propicio a e.stos sagrados J u e g o s y, si te q u e d a n m a n z a n a s de las Hespérides, ponías en el regazo de la re.spetable Pola, p u e s las m e r e c e y n o
i6o desdecirá de t a m a ñ o h o n o r . P e r o si recuperara el dulce e n c a n t o d e sus
verdes años, quizá también e n esta o c a s i ó n ( c o n perdón, Alcida) habrías
sufrido la labor de hilanza.
E.sta fue la libación q u e ofrecí, c o n alegre entusiasmo, al altar q u e se
inauguraba. Ahora v e o c o n mis p r o p i o s o j o s al dios en el umbral, tolos m a n d o la palabra y diciendo así:
- ¡ B r a v o por tu c o r a j e y riqueza, tú q u e has e m u l a d o mis trabajos,
q u e sometes las rígidas rocas y los y e r m o s v e r g o n z o s o s de una naturaleza estéril, q u e h a c e s útiles las selvas habitadas p o r alimañas y .sacas a
la luz a dioses q u e p e r m a n e c í a n ocultos indecoro.samente! ¿Con q u é reno c o m p e n s a corresponderé a tus méritos, q u é agradecimiento te e x p r e s a ré? Sujetaré los hilos de las Parcas y prolongaré la lana de la rueca ( s é
v e n c e r a la dura Muerte). Apartaré el luto y prohibiré las tristes desgracias humanas; te remozaré i n c ó l u m e e n una lozana ancianidad y te c o n -
68
ÉCLOGA PRIMA
c o n c e d a m q u e diu i u v e n e m spectare n e p o t e s ,
d o ñ e e et hic s p o n s a e maturus et illa marito,
airsus et e x illis s u b o l e s n o v a g r e x q u e protervus
nunc umeris inreptet avi, n u n c a g m i n e b l a n d o
certatim placidae concurrat ad oscula Pollae.
nam templis n u m q u a m statuetur terminus aevi
dum m e flammigeri portabit m a c h i n a caeli.
n e c mihi plus N e m e e p r i s c u m q u e habitabitur Argos
nec Tiburna d o m u s solisque cubilia Gades».
sic ait, et t a n g e n s surgentem altaribus ignem
p o p u l e a q u e m o v e n s albentia tempora silva
et Styga et aetherii iuravit fulmina patris.
1 7 5 iuvenem scripsi : -es M
175
180
185
SILVA PRIMERA
69
ns c e d e r é q u e , joven durante m u c h o t i e m p o , c o n t e m p l e s a tus nietos, hasta
q u e él sea maduro para una e s p o s a y ella para un marido y l u e g o nazca
de ellos nueva prole y el tropel atrevido se e n c a r a m e unas v e c e s a los
h o m b r o s de su bisabuelo, otras, en delicado ejército, corra a porfía a los
iKo b e s o s de la cariñosa Pola. Pues n u n c a se marcará un límite temporal a
este templo mientras la máquina del cielo estrellado m e transporte. Ya
nunca más habitaré en N e m e a o e n la antigua Argos, ni e n mi t e m p l o de
Tíbur ni en Cádiz, l e c h o del sol.
Así dijo; y t o c a n d o la llama q u e se alzaba d e s d e el altar y m o v i e n d o
185 sus sienes, b l a n q u e a d a s p o r el follaje de c h o p o , juró por la Estige y por
los rayos de su padre celestial.
II
P R O P E M P T I C O N MAECIO CELERI
«DI, quibus a u d a c e s a m o r est servare carinas
saevaque ventosi mulcere pericula ponti,
sternite molle fretum p l a c i d u m q u e advertite votis
concilium et lenis n o n obstrepat unda precanti.
grande tuo rarumque d a m n s , N e p t u n e , p r o f u n d o
depositum; iuvenis d u b i o committitur alto
Maecius atque animae partem super a e q u o r a nostrae
maiorem transferre parat. proferte b e n i g n a
sidera et a n t e m n a e g e m i n o considite c o r n u ,
Oebalii fratres; vobis p o n t u s q u e p o l u s q u e
luceat; Iliacae l o n g e n i m b o s a sororis
astra fugate, precor, t o t o q u e excludite c a e l o .
vos q u o q u e , caeruleum Phorci, Nereides, a g m e n ,
quis h o n o r et regni cessit fortuna s e c u n d i
(dicere q u a e magni fas sit mihi sidera p o n t i ) ,
surgite de vitreis s p u m o s a e Doridos antris
B a i a n o s q u e sinus et feta tepentibus undis
litora tranquillo certatim ambite natatu,
quaerentes ubi celsa ratis, q u a m s c a n d e r e gaudet
5
10
15
nobilis Ausoniae Celer armipotentis alumnus.
nec quaerenda diu: m o d o n a m trans a e q u o r a tetris
prima Dicarcheis Pharium gravis intulit annum,
prima salutavit Capreas et margine dextro
sparsit Tyrrhenae Mareotica vina Minervae.
20
huius utrumque latus molli praecingite gyro
partitaeque vices vos stuppea tendite mali
vincula, vos summis adnectite sipara velis,
vos Zephyris aperite sinus, pars transtra reponat,
pars demittat aquis curvae m o d e r a m i n a puppis,
sint quibus f e x p l o r e n t primos gravis arte m o l o r c h o s f
25
30
n tit PROPEMPTICON MAECIO CELERI M
4 lenis Itali : levis M* 13 Phorci Krohn : ponti M * 1 5 quae M : quas Heinsius ' 1 9 quam Barth,
Heinsius : qua M ' 2 4 vina Itali : viva Ai * 3 0 locus desperatus explorent (-et Itali, c) primos gravis
arte molorciios M (molorchos ex III 1, 29) : -et lino g. alta molyljdis Gronovius c. 26 : -et primos
g. artemo lembos Vollmer 7 5 9 6 3 9 (primas... barcas Klotz) : -et rupes g. arte molybdis Markland
268b-9 (in comm.) et in textu : -et remos g. arte molybdos Krohn : -et primos g. artemo flatus (co-
II
P O E M A D E D E S P E D I D A A MECIÓ CÉLER
«Dioses c u y o d e s e o es salvar los a u d a c e s navios y amainar los crueles peligros del v e n t o s o p o n t o , alisad s u a v e m e n t e el m a r y h a c e d vuestra a s a m b l e a plácida a mis plegarias; y q u e , ante mi r u e g o , el o l e a j e ,
5 apaciguado, n o alborote. Una prenda grande y preciada e n c o m i e n d o a
tus profundidades, Neptuno. El j o v e n M e c i ó se confía al incierto o c é a n o
y se dispone a transportar p o r las llanuras del m a r la m a y o r parte d e mi
alma. Mostrad astros p r o p i c i o s y situaos s o b r e a m b o s e x t r e m o s d e la
10 verga, h e r m a n o s ebalios. Q u e se ilumine c o n vosotros el mar y el cielo.
Ahuyentad lejos la borrascosa estrella de vuestra h e r m a n a iliaca, lo suplico, y expulsadla de toda la e x t e n s i ó n del cielo. T a m b i é n vosotras. Nereidas, azulado ejército de Forcis, a q u i e n e s c a y ó e n suerte el h o n o r y la
15 fortuna del s e g u n d o reino ( p e r m í t a s e m e llamaros astros del i n m e n s o
p o n t o ) , e m e r g e d de las cristalinas grutas d e la e s p u m o s a Dòride y ceñid
a porfía c o n vuestro plácido n a d o la bahía de B a y a s y su costa preñada
de aguas termales, b u s c a n d o d ó n d e está varada la majestuosa nave en
20 q u e .se dispone a e m b a r c a r Céler, ilustre hijo de Ausonia, p o d e r o s a c o n
las armas. No será larga la b ú s q u e d a , p u e s h a c e p o c o fue la primera nave q u e , surcando los mares, trajo su c a r g a m e n t o de la c o s e c h a egipcia a
las tierras dicarqueas, la primera q u e saludó a Capri y d e r r a m ó p o r el
flanco de estribor una libación d e vino m a r e ó t i c o a la Minerva tirrena.
25 Ceñid sus d o s c o s t a d o s c o n un ágil círculo. Tras repartiros las tareas,
izad vosotras del mástil las m a r o m a s de estopa, c o l g a d vosotras las insignias e n lo alto de las velas, d e s p l e g a d vosotras el v e l a m e n a los Céfiros. Q u e una parte de vosotras repare los b a n c o s , q u e otra parte
sumerja en las aguas el timón d e la curva p o p a . Q u e algunas e x a m i n e n
30 [el estado de los remos...]. Q u e otras amarren el b o t e salvavidas a la p o -
72
ÉCLOGA ALTERA
q u a e q u e secuturam religent post terga p h a s e l o n
u n c a q u e summersae penitus retinacula vellant.
temperet h a e c aestus pelagusque incHnet ad ortus,
officio careat glaucarum nulla sororum.
hinc multo Proteus g e m i n o q u e h i n c c o r p o r e Triton
praenatet et subitis qui perdidit inguina monstris
Glaucus, adhuc patriis quotiens adlabitur oris
litoream blanda feriens A n t h e d o n a c a u d a .
tu tamen ante o m n e s diva c u m matre, P a l a e m o n ,
annue, si vestras a m o r est mihi p a n d e r e T h e b a s
nec c a n o degeneri P h o e b e u m A m p h i o n a plectro,
et pater Aeolio frangit qui carcere ventos,
cui varii flatus o m n i s q u e p e r a e q u o r a mundi
Spiritus atque h i e m e s n i m b o s a q u e nubila parent,
artius o b i e c t o B o r e a n E u r u m q u e N o t u m q u e
monte premat: soli Z e p h y r o sit c o p i a caeli,
solus agat p u p p e s s u m m a s q u e supernatet undas
adsiduus pelago, d o n e c tua turbine nullo
laesa Paraetoniis adsignet carbasa ripis».
audimur. vocat ipse ratem n a u t a s q u e m o r a n t e s
increpat. e c c e m e u m timido iam frigore p e c t u s
labitur et n e q u e o , quamvis m o v e t ominis horror,
claudere s u s p e n s o s o c u l o r u m in margine fletus.
iamque ratem terris divisit fune soluto
navita et angustum deiecit in a e q u o r a p o n t e m .
saevus <et> e puppi l o n g o c l a m o r e magister
dissipât amplexus atque oscula fida revellit,
nec longum cara licet in cervice morari.
attamen in terras e p l e b e novissimus o m n i
35
40
45
50
55
ibo, n e c egrediar nisi iam <currente> carina.
quis rude et abscissum miseris animantibus a e q u o r
fecit iter, solidaeque pios telluris alumnos
expulit in fluctus p e l a g o q u e immisit hianti,
audax ingenii? n e c enim temeraria virtus
60
illa magis, s u m m a e gelidum q u a e Pelion O s s a e
iunxit a n h e l a n t e m q u e iugis bis pressit O l y m p u m .
65
ras Wiman 9) Marastoni : -ent remos libramina longos temptabat Courtney 1988 44 : alii alia *
3 7 Glaucus Itali : -as Af * 4 3 mundi Af : ponti Heinsius ad Val. Fi 1501 ' 4 9 laesa Heinsius : laeta
Af * 5 2 movet M : monet b, Lidenbrog, Gronovius c. 26' 5 5 angustum Itali : au- Ai * 5 6 et e Itali,
Politianus A ut vid. (et om. M) ' 6 0 cúrrente Politianus A, om. M nullo spatio relieto : cedente Itali
: labente Traglia * 6 1 abscissum Itali (cf. Hor. carm. 13, 21) -. ah>scisum Af, Courtney, sic laudai
Heinsius ad Val FI. 1827'63
hianti Itali : -es Ai * 6 6 bis pressit Af : ter pressit Waller 25 (cf. Verg.
georg. 1281) : impressit Markland 271b in comm. *
SILVA SEGUNDA
73
pa, para q u e siga a la nave. Leven otras la g a n c h u d a ancla, sumergiénd o s e e n las profundidades. C a l m e ésta el o l e a j e e incline el p i é l a g o
hacia levante. Q u e ninguna de las verdes h e r m a n a s esté libre d e q u e h a 35 cer. Q u e el multiforme Proteo escolte c o n su n a d o un flanco del navio
y el biforme Tritón el otro; y G l a u c o , el q u e s ú b i t a m e n t e perdió la parte
inferior de su c u e r p o para verla convertida e n p e z y q u e aún hoy, cada
vez q u e arriba a su costa natal, golpea c o n cola ondulante la costera Antedón. P e r o tú por e n c i m a de t o d o s . P a l e m ó n c o n tu divina madre, sé
40 propicio, si es mi d e s e o cantar la historia de T e b a s , vuestra patria, y si
canto a Anfión, discípulo de F e b o , c o n un plectro digno de vosotros. Y
el padre q u e d o b l e g a a los vientos e n una prisión eolia, a q u i e n o b e d e cen los vohibles soplos, cada brisa q u e surca los mares del m u n d o , las
tempestades y las lluviosas n u b e s , q u e aprisione e.strechamente al B ó 45 reas, al Euro y al Noto, i n t e r p o n i é n d o l e s un m o n t e ; c o n c é d a s e s ó l o al
Céfiro venia s o b r e el cielo. Q u e sólo éste impulse a la naves y corra sin
c e s e sobre el mar a flor de agua, hasta q u e deposite tu v e l a m e n , i n m u n e
a toda tormenta, en las riberas paretonias».
50
Soy oído. El Céfiro m i s m o in.sta a la nave e increpa a los marineros
q u e .se demoran. ¡He aquí q u e mi p e c h o desfallece víctima de un h e l a d o
terror y no p u e d o , a u n q u e el horror del mal augurio m e c o n m u e v e , ret e n e r las lágrimas q u e c u e l g a n del b o r d e de mis ojos! Y ya, tras soltar
amarras, el marinero separa el navio de la tierra y arroja la estrecha pa-
55 sarela al agua. El cruel capitán, d e s d e p o p a , separa c o n un largo grito
los abrazos, arranca los b e s o s a f e c t u o s o s y n o es posible d e t e n e r s e en el
abrazo al cuello querido. Sin e m b a r g o , y o seré el último d e t o d o el gentío en saltar a tierra, y n o m e retiraré a n o ser c u a n d o la nave esté ya e n
60 marcha.
¿Quién abrió una ruta por el m a r virgen y fuera del a l c a n c e de los
desgraciados mortales, quién e x i l ó hacia las olas a los piadosos hijos de
la tierra firme y los arrojó al voraz piélago, c o n audaz inventiva? P u e s n o
65 fue más temerario aquel valor q u e apiló el h e l a d o Pellón s o b r e el Osa y
o p r i m i ó c o n d o s m o n t e s el j a d e a n t e O l i m p o . ¿Hasta tal p u n t o parecía
74
ÉCLOGA ALTERA
usque a d e o n e p a n i m lentas transiré paludes
stagnaque et angustis summittere pontibus amnes?
imus in abruptum gentilesque u n d i q u e terras
exigua fugimus clausi trabe et aere n u d o .
inde furor ventis indignataeque p r o c e l l a e
et caeli fremitus et fulmina plura Tonanti,
ante rates pigro torpebant a e q u o r a s o m n o
n e c spumare Thetis n e c spargere nubila fluctus
gaudebant. visis tumuerunt p u p p i b u s u n d a e ,
inque h o m i n e m surrexit hiems. tune nubila Plias
O l e n i u m q u e p e c u s , solito tunc p e i o r Orion.
iusta queror. fugit e c c e vagas ratis acta p e r u n d a s
paulatim minor et l o n g e servantia vincit
lumina, tot gracili ligno c o m p l e x a timores
teque super reliquos, te, nostri pignus amoris
portatura, Celer. q u o n u n c e g o p e c t o r e s o m n o s
quove q u e a m perferre dies? quis cuneta paventi
nuntius, an facili te praetermiserit unda
70
Lucani rabida ora maris, n u m torta Charybdis
fluctuet aut Siculi populatrix virgo profundi,
quos tibi currenti p r a e c e p s gerat Hadria m o r e s ,
q u a e p a x Carpathio, quali te subvehat aura
Doris Agenorei furtis blandita iuvenci?
sed m e m i questus. quid enim te castra p e t e n t e
n o n vel ad ignotos ibam c o m e s impiger Indos
Cimmeriumque chaos? starem p r o p e bellica regis
signa mei, seu tela m a n u seu frena teneres,
armatis seu iura dares; o p e r u m q u e tuorum,
85
etsi n o n socius, certe mirator a d e s s e m .
si q u o n d a m m a g n o P h o e n i x reverendus Achilli
litus ad Iliacum T h y m b r a e a q u e Pergama venit
imbellis t u m i d o q u e nihil iuratus Atridae,
cur nobis ignavus amor? sed p e c t o r e fido
n u m q u a m a b e r o longisque s e q u a r tua carbasa votis.
••Isi, Phoroneis olim stabulata sub antris.
75
80
90
95
100
6 8 angu.stis Koch 15 (damnavit Klotz in app. sed vide 55) : augustes M : angustos Itali * 7 0 exigua
fugimus Phillimore, praesens desiderans (ut 69 imusj : fugimus exigua M, praeter metrum nisi fugimus praeteritum esse concedas : linquimus exigua Slater 139' 7 5 gaudebant Markland 272a in
comm. : audebant M' 8 0 gracili M: fragili Heinsius ad Ov. Pont. 110, 39' 8 1 teque Marklarui in
textu el 272a-b (in comm.) : quaque M: quaeque c : quemque Postgate 1SX)5 126: quique Ziehen
647' 8 2 portatura M: portât dura Leo 22, Klotz' 8 2 - 8 3 quo... quove Rossberg 143 : quos... quosve
M' 8 4 facili c : -is M' 1 0 1 ante Isi virgulas interp. Ramírez de Verger coli. Ov. am. II13, 7-28 et
met. IX 773-81 '
SILVA SEGUNDA
75
p o c o cruzar los pantanos e n t o r p e c e d o r e s y los estanques, y s o m e t e r los
ríos c o n estrechos puentes? Nos precipitamos al a b i s m o y a b a n d o n a m o s
por d o q u i e r n u e s t r o s s u e l o s p a t r i o s , a p r i s i o n a d o s e n t r e un l e ñ o mi70 núsculo y la pura intemperie. Enseguida surge la locura de los vientos,
las tempestades indignadas, el rugido del cielo y más rayos del Tronador. Antes de la existencia de las naves las llanuras del m a r languidecían
en indolente s u e ñ o , Tetis n o se regocijaba en formar e s p u m a ni las olas
75 en salpicar a las n u b e s . A la vista de las naves las olas se h i n c h a r o n y la
tempestad se levantó contra el hombre. Entonces la nubosa Pléyade y el rebaño de Ó l e n o , e n t o n c e s Orion fueron más violentos q u e de c o s t u m b r e .
Con razón m e q u e j o . Mirad c ó m o la nave parte al destierro impulsada entre e í i a n t e s olas, cada vez más p e q u e ñ a , y v e n c e a los o j o s q u e la
80 vigilan de lejos, abrazando c o n su flaco l e ñ o tan gran o b j e t o de mis cuitas; la nave q u e , p o r e n c i m a de todos, te va a llevar a ti, Céler, a ti, prenda de mi amor. ¿Con q u é á n i m o p u e d o y o ahora aguantar las n o c h e s d e
sueño, c o n q u é ánimo los días? ¿Quién informará a quien t o d o t e m e si
la costa rabiosa de Lucania te ha f r a n q u e a d o el p a s o c o n ola fácil, si la
85 arremolinada Caribdis levanta oleaje o la depredadora j o v e n del mar de
Sicilia, c ó m o se comporta c o n t i g o el t o r m e n t o s o Adriático mientras navegas, si el mar del Cárpatos está tranquilo, c o n q u é brisa te transporta
Dóride, halagada por los d e v a n e o s a m o r o s o s del novillo de Agénor?
90
Pero t e n g o merecidas estas quejas. ¿Pues p o r q u é , mientras tú marc h a b a s al ejército, no te a c o m p a ñ a b a yo decidido incluso hasta los d e s c o n o c i d o s indos o hasta el C a o s cimerio? P e r m a n e c e r í a junto a los
estandartes guerreros de mi rey, tanto si blandieras las jabalinas o sujetaras las riendas c o m o si repartieras o r d e n a n z a s entre los soldados; y e s -
95 taría p r e s e n t e , si n o c o m o c o l a b o r a d o r de tus e m p r e s a s , sí al m e n o s
c o m o admirador. Si una vez Fénix, respetado p o r el gran Aquiles, llegó
al litoral iliaco y a P é r g a m o de Timbra, a u n q u e fuera de natural pacífico
y no estuviera ligado por un j u r a m e n t o al s o b e r b i o Atrida, ¿por q u é mi
amor es perezoso? D e todas formas, n u n c a estaré lejos de ti e n mi fiel
100 sentimiento y a distancia te seguiré c o n mis plegarias.
«Isis, q u e antaño viviste e n los establos de las grutas f o r o n e a s , ahora
76
ÉCLOGA ALTERA
nunc regina Phari n u t n e n q u e Orientis anheii,
e x c i p e multisono p u p p e m Mareotida sistro
ac iuvenem egregium, Latius cui ductor E o a
signa Palaestinasque dedit frenare cohortes,
ipsa manu placida per limina festa s a c r o s q u e
duc portus u r b e s q u e tuas, te praeside noscat
unde paludosi fecunda licentia Nili,
cur vada desidant et ripa c o e r c e a t undas
105
Cecropio stagnata luto, cur invida Memphis
curve Therapnaei lasciviat ora Canopi,
cur servet Pharias Lethaeus ianitor aras,
villa cur m a g n o s a e q u e n t ammalia divos,
quae sibi praesternat vivax altarla P h o e n i x ,
110
q u o s dignetur agros aut q u o s e gurgite Nili
mergat adoratus trepidis pastoribus Apis,
due et ad Emathios m a n e s , ubi belliger urbis
conditor H y b l a e o perfusus nectare durât,
anguiferamque d o m u m , b l a n d o qua mersa v e n e n o
115
Actias Ausonias fugit Cleopatra catenas.
usque et in Assyrias sedes m a n d a t a q u e castra
prosequere et Marti iuvenem, dea, trade Latino,
n e c novus h o s p e s erit: puer his sudavit in arvis
notus adhuc tantum maioris lumine clavi,
120
iam tamen et turmas facili praeverteré gyro
fortis et Eoas iaculo damnare sagittas».
ergo erit illa dies, qua te malora daturus
Caesar ab emerito iubeat discedere bello,
at n o s h o c iterum stantes in litore vastos
c e r n e m u s fluctus aliasque rogabimus auras.
o tum quantus e g o aut quanta votiva m o v e b o
plectra lyra, c u m m e magna cervice ligatum
attoUes umeris atque in m e a pectora primum
i n c u m b e s e p u p p e novus, servataque reddes
125
colloquia inque vicem m e d i o s narrabimus a n n o s .
tu rapidum Euphraten et regia Bactra s a c r a s q u e
135
130
1 0 9 coerceat Itali : -ent M * 1 1 0 stagnata M : signara a, Markland in textu et 273b (in comm.) '
1 1 9 mersa veneno M : morsa veneno Heinsius ad Ov. Pont. 110, 39 : mersa veterno Markland
274a-b in comm. ' 1 2 3 arvis Itali (cf. V 2, 134) : armis M' 1 2 4 lumine Nohl ap. Klotz coli IV 5,
42 : numine M * 1 2 6 post .sagittas virgulas interp. Ramírez de Verger coli. Ov. am. II 13, 7-28 et
met. IX 773-81 ' 1 2 9 va.stos M : versos Markland in textu et 274b-5a (in comm.) ' 1 3 0 post auras
signum interrogationispos. edd. nonnulli* 135-4 ordinem restituiiM^ litterisb
età.praescriptis*
SILVA SEGUNDA
77
reina d e Faros y divinidad del tórrido Oriente, a c o g e c o n tu p o l i f ó n i c o
sistro a la nave mareótica y a este ilustre varón a q u i e n el e m p e r a d o r rom a n o ha e n c o m e n d a d o los estandartes de Oriente y el m a n d o s o b r e las
105 cohortes palestinas. Llévalo tú misma c o n m a n o a c o g e d o r a por t e m p l o s
de fiesta, por tus puertos sagrados y p o r tus ciudades. Q u e bajo tu guía
sepa la causa del fértil d e s b o r d a m i e n t o del p a n t a n o s o Nilo, p o r q u é las
aguas bajan y la orilla inundada c o n t i e n e la corriente gracias al g u a n o
lio del ave cecropia, por q u é Menfis siente envidia o p o r q u é la co.sta del
terapneo C a n o p o se a b a n d o n a a la lujuria, por q u é el portero del Lete
custodia los altares e g i p c i o s , p o r q u é viles a n i m a l e s se e q u i p a r a n c o n
los grandes dio.ses, q u é altares se consagran a la longeva a v e Fénix, q u é
115 c a m p o s juzga dignos de sí Apis, adorado por m e d r o s o s pa.stores, o en
qué caudal del Nilo s e sumerge. C o n d ú c e l o a la tumba e n Ematia d o n d e
se c o n s e r v a el beligerante f u n d a d o r de la ciudad, e m b a d u r n a d o c o n
néctar de Hibla, y al palacio infestado de serpientes, d o n d e Cleopatra,
120 e m p a p a d a en dulce v e n e n o , eludió las c a d e n a s au.sonias tras la derrota
de Accio. A c o m p á ñ a l o , diosa, hasta su destino e n Siria y al c a m p a m e n t o
q u e .se le ha e n c o m e n d a d o , y devuélvelo joven a la milicia latina. No será un visitante n u e v o : s i e n d o un m u c h a c h o s u d ó en estos c a m p o s ,
c u a n d o sólo estaba distinguido c o n el brillo del laticlavo, ya sin e m b a r 125 g o diestro en adelantar a los e s c u a d r o n e s c o n hábil giro y e n desacreditar los dardos del Oriente c o n su jabalina.
Llegará un día, pues, en q u e César, para darte una responsabilidad
mayor, te hará regresar, emérito, de la guerra. Yo, por mi parte, vigilante
130 de nuevo en esta costa, otearé las solitarias olas y suplicaré una brisa de
sentido contrarío. ¡Oh, c o n q u é orgullo e n t o n a r é y o e n t o n c e s cantos v o tivos c o n mi lira, c u a n d o a mí, c o l g a d o de tu fuerte cuello, m e cargues
en tus h o m b r o s y sea mi p e c h o el primero q u e te l a n c e s a abrazar recién
a p e a d o de la nave, y r e a n u d e s la c o n v e r s a c i ó n d e j a d a en s u s p e n s o y
135 nos c o n t e m o s por turnos los a ñ o s transcurridos! Tú m e hablarás del rá-
78
ECLOGA ALTERA
antiquae Babylonis opes et Zeugma, Latinae
pacis iter, qua dulce nemus florentis Idymes,
quo pretiosa Tyros rubeat, quo purpura fuco
Sidoniis iterata cadis, ubi germine primum
candida felices sudent opobalsama virgae.
ast ego, devictis dederim quae busta Pelasgis
quaeve laboratas claudat mihi pagina Thebas.
137 Babilonis M : -onos Courtney in app. Ccj V 1, 60) * 139 quo... quo Gronovius c. 34 : qua ...
qua M * fuco Hrinsius ad Claud. In Rufin. 1207, Gronovius, c j clausulam purpura fuco in Catuil.
W V 4 9 : suco M * 140 cadis Gronovius c. 34 : vadis M : bafis F&e-Izaac * 142 busta M : iusta
Heinsius ad Ov. trist. IV 1O. 80
SILVA SEGUNDA
140
79
pido Éufrates, de la real Bactra, de las riquezas sagradas de la antigua
Babilonia y d e Zeugma, cabeza d e puente d e la Pax Romana, dónde se
alza el bosque de Idumea de dulce floración, con qué tinte enrojece el
preciado tejido de Tiro o la púrpura, doblemente bañada e n barreños d e
Sidón, en que lugar ramas fértiles empiezan a destilar desde sus brotes
un bálsamo puro. Yo, por mi parte, te contaré qué exequias habré dado
a los pelasgos vencidos y qué página pone fin a la labor de mi Tebuida.
Ill
CONSOLATIO A D CLAUDIUM ETRUSCUM
SUMMA deum, Pietas, cuius gratissima c a e l o
rara profanatas inspectant numina terras,
hue vittata c o m a m n i v e o q u e insignis amictu,
quails adhuc praesens nuUaque expulsa n o c e n t u m
fraude rudes p o p u l o s atque aurea regna c o l e b a s ,
mitibus exsequiis ades et lugentis Etrusci
cerne pios fletus laudataque lumina terge,
nam quis inexpleto r u m p e n t e m pectora questu
c o m p l e x u m q u e rogos i n c u m b e n t e m q u e favillis
aspiciens non aut primaevae fuñera piangi
coniugis aut nati m o d o p u b e s c e n t i a credat
ora rapi flammis? pater est qui fletur. adeste
dique h o m i n e s q u e sacris. procul hinc, procul ite, n o c e n t e s ,
si cui corde nefas tacitum fessique s e n e c t u s
longa patris, si quis pulsatae conscius u m b r a m
matris et inferna rigidum timet A e a c o n urna:
insontes castosque v o c o . tenet e c c e seniles
leniter implicitus vultus s a n c t a m q u e parentis
canitiem spargit lacrimis a n i m a e q u e s u p r e m u m
frigus amat; céleres genitoris filius a n n o s
(mira fides!) nigrasque putat properasse Sórores.
exsultent placidi Lethaea ad flumina m a n e s ,
Elysiae gaudete d o m u s , date serta per aras,
festaque pallentes hilarent altana lucos!
felix heu, nimium felix plorataque nato
umbra venit! l o n g e Furiarum sibila, l o n g e
tergeminus custos, penitus via longa patescat
manibus egregiis! eat h o r r e n d u m q u e silentis
accédât domini solium gratesque s u p r e m a s
perferat et totidem iuveni roget anxius a n n o s .
5
10
15
20
25
30
ra tit CONSOLACIO AD CLAUDIUM ETRUSCUM M
1 5 umbram Markland 276a-b (cf. Alcestis Barcinonensis 99) : unquam M : anguem Postgate 1905
127 * 1 8 implicims vel -os Itali, def. Damsté 161 et H. Mueller, "Studia Statiana" 13 : -or M' 2 5
iieu c (cf II 7, 24, Verg. Aen. IV657) : et Ai*
Ili
POEMA DE CONSUELO A CLAUDIO E T R U S C O
Piedad, la más grande de los dioses, cuya divinidad, gratísima al cielo, rara vez visita estas tierras p r o f a n a d a s , aquí, c o n tu c a b e l l o c e ñ i d o
c o n cintas y engalanada c o n un n i v e o manto, tal ccjmo, todavía presente
y no expulsada por la iniquidad de los criminales solías habitar entre los
T pueblos primitivos de la Edad de Oro, ven a estas e x e q u i a s e n t e r n e c e doras, contempla el p i a d o s o llanto del doliente Etrusco y enjuga sus loados o j o s . ¿Pues q u i é n , al verlo d e s g a r r á n d o s e el p e c h o c o n un llanto
desmedido, abrazando la pira y r e c o s t á n d o s e s o b r e las cenizas, n o pensaría q u e lamenta la muerte d e su e s p o s a , muerta en la flor de la e d a d ,
10 o q u e devoran las llamas el rostro de un hijo recién entrado e n la pubertad? Es su padre por q u i e n .se llora. Asistid, dioses y h o m b r e s , a esta c e r e m o n i a . F u e r a de aquí, fuera iros, c r i m i n a l e s , c u a l q u i e r a q u e
alberga s e c r e t a m e n t e e n su c o r a z ó n un delito s a c r i l e g o , cualquiera a
quien p a r e c e d e m a s i a d o larga la vejez de su a n c i a n o padre, o q u i e n e s
15 t e m e n al fantasma de su m a d r e , p o r el r e m o r d i m i e n t o de h a b e r l a golp e a d o , y al inflexible É a c o c o n su urna infernal. A h o m b r e s i n o c e n t e s y
puros invito. Mirad c ó m o sostiene d e l i c a d a m e n t e el a n c i a n o rostro q u e
abraza, c ó m o inunda de lágrimas las sagradas c a n a s de su progenitor y
besa el frío postrero de su hálito; el hijo juzga f u g a c e s los a ñ o s de su pa20 dre (¡extraordinaria lealtad!) y q u e las negras H e r m a n a s se han precipitado.
¡Regocíjense los p l á c i d o s e s p e c t r o s junto a las corrientes del Lete;
alegraos, m o r a d a s del Elisio, e s p a r c i d guirnaldas .sobre las aras; q u e
vuestros altares, e n g a l a n a d o s , a n i m e n la palidez de los bosque.s! ¡Feliz,
25 ah, d e m a s i a d o feliz y llorada p o r su hijo es la s o m b r a q u e llega a v o s o tros! ¡Lejos, silbidos de las Furias; lejos, guardián de tres c a b e z a s ! ¡Que
el largo c a m i n o a las profundidades dé p a s o a las almas ilu.stres! ¡Que
a v a n c e él y c o m p a r e z c a ante el trono del S e ñ o r de pavoro.so silencio,
q u e le e x p r e s e su postrero a g r a d e c i m i e n t o y le suplique p r e o c u p a d o
30 igual número de a ñ o s para su hijo!
82
ÉCLOGA TERTIA
macte pio gemitu! dabimus solacia digna
luctibus Aoniasque tuo sacrabimus ultro
inferías, Etrusce, seni! tu largus Boa
germina, tu m e s s e s Cilicumque A r a b u m q u e superbas
merge rogis; ferat ignis o p e s heredis et alto
aggere missuri nitido pia nubila c a e l o
stipentur cen.sus. n o s n o n arsura feremus
muñera, venturosque tuus durabit in a n n o s
me monstrante dolor, ñ e q u e enim mihi fiere p a r e n t e m
ignotum; similis g e m u i proiectus a d ignem.
Ule mihi tua damna dies c o m p e s c e r e cantu
suadet et ipse tuli q u o s nunc tibi c o n f e r o questus.
non tibi clara quidem, senior placidissime, gentis
linea nec proavis demissum stemma sed ingens
supplevit fortuna g e n u s c u l p a m q u e parentum
occuluit. n e c enim d ó m i n o s de p l e b e tulisti,
sed quibus o c c a s u s pariter famulantur et ortus.
n e c pudor iste tibi: quid enim terrisque p o l o q u e
parendi sine lege manet? vice cuneta reguntur
alternisque regunt. propriis s u b regibus o m n i s
terra; premit felix regum diademata R o m a ;
b a n c ducibus frenare datum; m o x crescit in illos
imperíum superís; sed habent et numina l e g e m :
servit et astrorum v e l o x c h o r u s et vaga servit
luna, n e c iniussi totiens redit orbita soils.
et ( m o d o si fas est a e q u a r e iacentia s u m m i s )
pertulit et saevi Tirynthius hórrida regis
pacta, n e c erubuit famulantis fistula P h o e b i .
sed ñ e q u e barbaricis Latió transmissus a b oris:
Smyrna tibi gentile solum p o t u s q u e v e r e n d o
fonte Meies Hermique vadum, q u o Lydius intrat
B a c c h u s et aurato reficit sua cornua limo,
laeta dehinc series variisque e x ordine curis
auctus b o n o s , s e m p e r q u e gradi p r o p e numina, s e m p e r
Caesareum coluisse latus sacrisque d e o r u m
arcanis haerere datum. Tibereia primum
aula tibi vixdum ora n o v a mutante inventa
panditur (hic annis m a g n a super indole victis
35
40
45
50
55
60
65
3 1 digna scripsi : -i.s M, edd. * 3 7 cen.sus Saenger, Housman ap. Courtney (cf. 11 1, 163}. ciñeres
¿M * 4 0 gemui Politianus A : gemini M' 4 9 reguntur Meursius (cf. Laus !
.¡is 125) : ger- M ' 5 0
regunt Markland 277h (in comm.) et in textu -. premunt yW * 5 5 iniu.ssi... .soli.s Markland 278a (in
comm.) et in textu : -ae... luci.s M ; -ae... luci Marastoni ' 6 4 gradi Meursius -. -u M :-us Peyraredus,
def Hákanson 1973 75' 6 8 magna Markland 279a (in comm.) : multa M'
SILVA TERCERA
83
¡Bravo por tu p i a d o s o llanto! Y o c o m p o n d r é un p o e m a de c o n s o l a ción digno de tu duelo e incluso tributaré una ofrenda e o n i a a tu ancian o padre, Etnisco. Tú s é g e n e r o s o e n esparcir e s p e c i a s de O r i e n t e s o b r e
la pira, soberbias c o s e c h a s de Cilicia y Arabia; q u e el f u e g o c o n s u m a las
35 riquezas del h e r e d e r o y q u e tu fortuna se a c u m u l e s o b r e el túmulo para
proyectar n u b e s de piedad filial hasta el brillante cielo. Y o aportaré una
ofrenda q u e n o arderá y, c o n mi m e d i a c i ó n , el r e c u e r d o de tu dolor perdurará durante los a ñ o s venideros. Pues n o m e es a j e n o el llanto por un
40 padre. T a m b i é n yo m e lamenté postrado c o m o tú ante la pira. El recuerd o de aquel día m e invita a acallar tu desgracia c o n mi c a n t o . El l a m e n t o
q u e ahora te o f r e z c o fue un día mi p r o p i o l a m e n t o .
No fue ilustre, es verdad, placidísimo a n c i a n o , la línea de tu estirpe,
ni tu árbol g e n e a l ó g i c o se remonta a ancestros lejanos, p e r o tu e n o r m e
45 fortuna c o m p e n s ó tu linaje y ocultó la bajeza de tus padres. P u e s no sufriste d u e ñ o s del c o m ú n de la p l e b e , sino a q u é l l o s a q u i e n e s s e s o m e t e n
c o n j u n t a m e n t e el O r i e n t e y el O c c i d e n t e . N o sea e l l o motivo de vergüenza para ti: pues ¿qué hay en la tierra o el cielo q u e n o esté sujeto a
la ley de la obediencia? T o d o s los seres r e c i b e n ó r d e n e s y, a su vez, g o so biernan s o b r e otros. Cada tierra tiene su rey respectivo; la p o d e r o s a Roma subyuga las c o r o n a s de los s o b e r a n o s ; a los e m p e r a d o r e s se ha
c o n c e d i d o el d e r e c h o de tener las riendas de Roma; l u e g o s o b r e ellos se
alza el p o d e r de los dioses; p e r o incluso las divinidades tienen su ley: el
c o r o veloz de los astros o b e d e c e , la errabunda luna o b e d e c e , y n o traza
55 el sol su órbita tantas v e c e s sin h a b e r sido o r d e n a d o . Y, si se m e permite
equiparar lo humilde c o n lo e x c e l s o , t a m b i é n el tirintio sufrió duras imposiciones de un cruel rey, y n o se a v e r g o n z ó F e b o de tocar la z a m p o n a
c o m o un esclavo.
Pero no llegaste al Lacio p r o c e d e n t e de costas bárbaras. Esmirna fue
60 tu tierra natal y has b e b i d o la v e n e r a b l e fuente del Melete y la corriente
del Hermo, d o n d e el lidio B a c o se .sumerge y renueva sus c u e r n o s c o n
aurífero lodo. D e s p u é s iniciaste una próspera carrera y tu dignidad .se
ha i n c r e m e n t a d o c o n la a s i g n a c i ó n sucesiva de diferentes c a r g o s . Y
siempre te fue d a d o caminar a la vera de divinidades, siempre escoltar
65 el costado del e m p e r a d o r y asistir de cerca a los sagrados misterios de
los dioses. La corte de T i b e r i o fue la primera en abrirte sus puertas,
c u a n d o la pubertad a p e n a s había s o m b r e a d o tu rostro (.se te o f r e c i ó entonces la libertad, pues tus meritorias cualidades vencían tu juventud), y
84
ÉCLOGA TERTIA
libertas oblata venit) n e c proximus heres,
immitis q u a m q u a m et Furiis agitatus, abegit.
hinc et in Arctoas tenuis c o m e s u s q u e pruínas
terribilem affatu passus visuque tyrannum
i m m a n e m q u e suis, ut qui m e t u e n d a ferarum
corda domani m e r s a s q u e iubent iam s a n g u i n e tacto
reddere a b ore m a n u s et nulla vivere praeda.
praecipuos sed e n i m merito surrexit in actus
n o n d u m stelligerum senior demissus in a x e m
Claudius et diro transmisit h a b e r e nepoti.
quis superos m e t u e n s pariter tot templa, tot aras
promeruisse datur? summi lovis aliger Arcas
nuntius; imbrífera potitur T h a u m a n t i d e l u n o ;
stat celer o b s e q u i o iussa ad Neptunia Triton,
tu totiens mutata ducum iuga rite tulisti
integer, i n q u e o m n i felix tua c u m b a p r o f u n d o .
iamque piam lux alta d o m u m p r a e c e l s a q u e toto
intravit Fortuna gradu; iam creditur uni
.sanctarum dige.stus o p u m partaeque per o m n i s
divitiae p o p u l o s m a g n i q u e impendía mundi,
quicquid a b auriferis eiectat Hiberia fossis.
Dalmatico q u o d m o n t e nitet, q u o d m e s s i b u s Afris
verrítur, aestiferi quicquid terít area Nili
q u o d q u e legit mersus pelagi scrutator Eoi
et Lacedaemonii pecuaria culta Galesi
perspicuaeque nives Massylaque robora et Indi
dentis b o n o s : uni parent c o m m i s s a ministro,
quae B o r e a s q u a e q u e Eurus atrox, q u a e nubilus Auster
invehit: hibernos citius numeraveris imbres
silvarumque c o m a s , vigil iste a n i m i q u e sagacis
excitus evolvit quantum R o m a n a sub o m n i
pila die q u a n t u m q u e tribus, quid tempia, quid alti
undarum cursus, quid propugnacula p o s c a n t
aequoris aut longe series porrecta viarum;
q u o d domini celsis niteat laquearibus aurum,
quae divum in vultus igni formanda liquescat
70
75
80
85
90
95
100
7 1 huic Politianus A : hinc M' 77 demi.s.sus M : di- Gronovius c. 30 * 7 8 diro scripsi longo M :
torvo ne/fero temptahat Markland 281 a : fratri.s Courtney 1984 337' nepoti Af: Neroni Markland
280h (in comm.) et in textu ' tnm.smi.sit Markland 280b (in comm.) et in textu : tran.smittit Ai * 7 9
.supero.s metuen.s Ai : .superum raetuen.s Lottich 12 : .supemm famulu.s Markland 281a (in comm.)
: .supemm famulaas Courtney in app. ' 9 8 iste h : ite M' animi ZteÄ animae Af * 9 9 excitus a : exitus
Af : et citus .Salmasius ' evolvit Af : evolvis Salmasius apud Gronovius F.lenchus Antidiatribes :
SILVA TERCERA
85
70 SU inmediato sucesor, a u n q u e cruel y a t o r m e n t a d o p o r las Furias, n o
prescindió de ti. A éste lo acompaña.ste c o m o humilde m i e m b r o de su
séquito hasta las e s c a r c h a s de la Osa, s o p o r t a n d o a un tirano terrible de
palabra y aspecto, intransigente c o n sus subditos, igual q u e q u i e n e s doman los temibles instintos de las fieras y las obligan a devolver las m a n o s introducidas e n sus fauces, tras h a b e r gustado la sangre, y a vivir d e
75 alimentos no c o n s e g u i d o s c o m o presa. Pero, por tus méritos, Claudio te
elevó a funciones preeminentes, antes de q u e , revejido, cayera al cielo
estrellado y te dejara e n p o s e s i ó n de su cruel d e s c e n d i e n t e . ¿Qué mortal
t e m e r o s o d e los dioses ha logrado h a c e r s e m e r e c e d o r d e servir tantos
templos, tantos altares c o m o tú? El alado dios arcadio es el m e n s a j e r o
so del s u p r e m o J ú p i t e r ; J u n o e j e r c e su p o d e r s o b r e la hija de T a u m a n t e ,
portadora de lluvia; Tritón h a c e guardia, presto a o b e d e c e r las ó r d e n e s
de Neptuno. Tú sin sufrir m e n o s c a b o has s o p o r t a d o religiosamente un
yugo de e m p e r a d o r e s , .sujeto a c a m b i o s tantas v e c e s , y tu b a r c a ha nav e g a d o felizmente en t o d o tipo de profundidades.
Hí
Y ya la luz alta y una e x c e l s a Fortuna entró en tu leal casa con paso
franco. Ya se confía a ti solo la administración de los tesoros sagrados,
de las riquezas producidas en todas las n a c i o n e s y d e los impuestos del
inmenso m u n d o . Lo q u e arroja Iberia de sus minas d e oro, lo q u e bri-
90 lia en los montes de Dalmacia, lo q u e se barre e n las mieses de África,
lo q u e trilla la era del tórrido Nilo, lo q u e r e c o g e el b u z o escudriñador
del piélago oriental, el g a n a d o criado en el G a l e s o l a c e d e m o n i o , las nieves transparentes, la madera de Masilla y la gala del colmillo indio. A ti
95 c o m o único administrador están c o n f i a d o s y o b e d e c e n cuantos productos envía el Bóreas, el violento Euro o el n u b o s o Austro: antes podrían
contarse las lluvias invernales o las hojas de los b o s q u e s . Él, e n a r d e c i d o
por su talante atento y sagaz, administra las n e c e s i d a d e s del ejército ro100 m a n o en cada m o m e n t o , las de las tribus, los templos, las elevadas c o n d u c c i o n e s de a g u a , los d i q u e s r i b e r e ñ o s y el largo t r a z a d o d e las
calzadas; el o r o q u e r e l u c e e n los altos a r t e s o n a d o s del e m p e r a d o r , la
c a n t i d a d d e metal q u e s e f u n d e para m o l d e a r a f u e g o las e f i g i e s d e
86
ÉCLOGA TERTIA
massa, quid Ausoniae scriptum crepet igne M o n e t a e .
liinc Uhi rara quies a n i m o q u e exclusa voluptas,
e x i g u a e q u e dapes et n u m q u a m laesa p r o f u n d o
cura mero, sed iura tamen genialia cordi
et mentem vincire toris a c iungere festa
conubia et fidos d o m i n o genuisse clientes.
quis sublime genus f o r m a m q u e insignis Etruscae
nesciat? h a u d q u a q u a m proprio mihi cognita visu,
.sed decus eximium f a m a e par reddit imago,
et .sibimet similis natorum gratia monstrat.
105
nec vulgare genus; fasces s u m m a m q u e curulem
frater et Ausonios e n s e s m a n d a t a q u e fidus
signa tulit, c u m prima truces amentia D a c o s
impulit et m a g n o gens est damnata triumpho.
sic quicquid patrio cessatum a sanguine, mater
115
reddidit, o b s c u r u m q u e latus clarescere vidit
c o n u b i o gavi.sa domus. n e c pignora l o n g e ;
quippe bis ad partus venit Lucina m a n u q u e
ipsa levi grávidos tetigit fecunda labores,
felix a! si longa dies, si c e r n e r e vultus
natorum viridi.sque g e n a s tibi iusta dédissent
stamina, sed media c e c i d e r e abrupta inventa
gaudia, florentesque manu scidit Átropos a n n o s ,
qualia pallentes declinant lilla culmos
p u b e n t e s q u e rosae primos moriuntur ad au.stros,
120
aut ubi verna novis exspirat purpura pratis.
illa, sagittiferi, circumvolitastis. Amores,
fuñera m a t e r n o q u e rogos unxistis a m o m o ,
nec modus aut pennis laceris aut crinibus ignem
spargere, c o l l e c t a e q u e pyram struxere pharetrae.
quas tune inferías aut q u a e lamenta dédisses
maternis, Etrusce, rogis, qui fuñera patris
haud matura putas atque hos plus ingemis a n n o s !
illum et qui nutu superas n u n c tempérât arces,
progeniem claram terris partitus et astris,
laetus Idymaei donavit h o n o r e triumphi
dignatusque l o c o victricis et ordine p o m p a e
non vetuit, t e n u e s q u e nihil m i n u e t e parentes,
atque idem in c u n e o s p o p u l o seduxit équestres
mutavitque genus l a e v a e q u e ignobile ferrum
110
125
130
135
140
1 2 8 - 1 3 0 = CÍA" 1787.2-4 * 1 3 0 ubi Itali : tibi M ' 1 4 3 populo seduxit Baehrens : -os de- M : -o deOtto 537'
SILVA TERCERA
87
los d i o s e s o c u a n t o b u l l e en el crisol d e la M o n e d a I m p e r i a l para s e r
IOS a c u ñ a d o .
Por ello tu r e p o s o fue e s c a s o y excluíste del espíritu t o d o placer. Tu
comida fue frugal y nunca un uso d e s m e s u r a d o del vino m e n o s c a b ó tu
celo. Sí fue grato a tu espíritu, sin e m b a r g o , el legítimo matrimonio, ligar
tu corazón al tálamo, celebrar la unión conyugal y procrear subditos fieno les al emperador.
¿Quién p u e d e ignorar el ilustre linaje y la belleza de la in.signe Etru.sca? Yo n o tuve o c a s i ó n de c o n o c e r l a p e r s o n a l m e n t e , p e r o su retrato,
q u e h a c e h o n o r a su fama, r e p r e s e n t a una b e l l e z a e x c e p c i o n a l , y la
apostura del rostro de sus hijos, similar a la suya, lo muestra igualmente.
115 No era vulgar su linaje. Su h e r m a n o r e c i b i ó los h a c e s y la silla curul,
m a n d ó las e s p a d a s de Ausonia y llevó lealmente los estandartes e n c o m e n d a d o s c u a n d o la locura e m p u j ó a los b á r b a r o s d a c i o s a tomar la iniciativa en declarar la guerra y aquel p u e b l o fue castigado c o n un gran
triunfo. Así, la madre c o m p e n s ó lo q u e dejaba q u e d e s e a r el linaje pa120 terno y la familia se alegró al ver q u e su co.stado o s c u r o se iluminaba
gracias a la b o d a . No se hicieron e s p e r a r las p r e n d a s del matrimonio.
Lucina a c u d i ó d o s v e c e s a los partos y c o n m a n o delicada r e c o g i ó fecunda el fruto del sufrimiento del e m b a r a z o . ¡Dichosa tú, ay, si los estambres d e las Parcas te hubieran c o n c e d i d o , e n justicia, una larga vida
125 para ver las lozanas mejillas del rostro de tus hijos! Pero estas alegrías
c a y e r o n truncadas en m e d i o de tu juventud, y Atropo c e r c e n ó c o n su
m a n o tus a ñ o s e n flor: c o m o los lirios abaten sus pálidas corolas y las lozanas rosas m u e r e n c o n los primeros Austros o c u a n d o en primavera las
130 flores purpúreas s e marchitan en los prados l o z a n o s .
Vosotros, Amores portadores de dardos, sobrevolasteis aquel funeral y ungisteis la pira c o n el a m o m o m a t e r n a . No dejasteis ni un m o m e n to de avivar el f u e g o c o n vuestras p l u m a s y c a b e l l o s a r r a n c a d o s , y
vuestras aljabas fueron a m o n t o n a d a s para erigir la pira. ¡Qué ofrendas
135 fúnebres n o habrías h e c h o al tálamo de tu madre, Etru.sco, q u é lamentos
n o habrías proferido, tú q u e ahora juzgas p r e m a t L i r a la muerte de tu padre y te lamentas p i a d o s o de la edad de su muerte!
Y aquel q u e ahora gobierna c o n su asentimiento las moradas cele.stiales, el q u e repartió su ikustre p r o g e n i e entre las tierras y los a.stros, le
140 o b s e q u i ó gu.sto.saniente c o n el h o n o r del triunfo s o b r e Idumea y, con.sid e r á n d o l o d i g n o , n o le n e g ó un p u e s t o e n el o r d e n de la p r o c e s i ó n
triunfal. La humildad de sus a s c e n d i e n t e s n o fue ó b i c e . El m i s m o e m p e rador lo c o n d u j o desde el p u e b l o a los e s c a ñ o s de los caballeros y camb i ó su linaje; d e s p o j ó su m a n o izquierda del vulgar anillo de hierro y lo
88
ÉCLOGA TERTIA
exuit et Celso n a t o m m aequavit honor!.
dextra his octonis fluxerunt saecula lustris,
atque aevi sine n u b e tenor, q u a m dives in usus
natorum totoque volens e x c e d e r é c e n s u ,
testis adhuc largì nitor inde as.suetus Etrusci,
145
cui tua non humilis dedit indulgentia mores!
hunc siquidem a m p l e x u .semper r e v o c a n t e t e n e b a s
blandus et imperio n u m q u a m pater; huius honori
pronior ipse etiam gaudebat c e d e r e frater.
150
quas tibi devoti iuvenes pro patre renato,
summe ducum, grates, aut q u a e pia vota rependant?
tu, seu tarda situ r e b u s q u e exhau.sta s e n e c t u s
erravit, seu blanda diu Fortuna regressum
maluit, attonitum et venturi fulminis ictus
horrentem tonitr.u tantum lenique procella
contentus monuisse s e n e m , c u m q u e hórrida supra
aequora curarum socius procul Itala rura
linqueret, hic moUes Campani litoris oras
et D i o m e d e a s c o n c e d e r e iussus in arces,
atque h o s p e s , n o n exul, erat, n e c longa moratus
Romuleum reseras iterum, G e r m a n i c e , limen
m a e r e n t e m q u e foves inclinatosque p e n a t e s
erigís, haut m i a i m , ductor placidissime, q u a n d o
haec e.st q u a e victis parcentia foedera Cattis
q u a e q u e suum Dacis donai d e m e n t i a m o n t e m ,
q u a e m o d o M a r c o m a n o s post hórrida bella v a g o s q u e
Sauromatas Latio n o n est dignata triumpho.
iamque in fine dies, et inexorabile p e n s u m
deficit, hic maesti pietas m e poscit Etrusci
qualia n e c Siculae modulantur carmina rupes
n e c fati iam certus olor saevique marita
Tereos. heu quantis lassantem brachia vidi
planctibus et p r o n o fusum super oscula vultu!
vix famuli c o m i t e s q u e tenent, vix arduus ignis
summovet. haud aliter gemuit per Sunia T h e s e u s
litora, qui falsis d e c e p e r a t A e g e a velis.
tunc immane g e m e n s f o e d a t u s q u e ora t e p e n t e s
affatur ciñeres: «cur nos, fidissime, linquis
Fortuna redeunte, pater? m o d o numina m a g n i
155
l60
l65
170
175
180
145 honori Salmasius, Courtney 1984 337: -e M* 1 5 5 rependant c, cf. IH 1, 1 70-1 : -unt M' 1 7 4
modulantur Bentley, Schräder : moderantur M · 1 7 9 per Sunia Polster I, 6 (cf. Theb. XU 624) : penuria M ' 1 8 0 litora M : -e Itali * qui M : quem Shackleton Bailey 277
SILVA TERCERA
89
145 p u s o a la altura del e l e v a d o rango de sus hijos. Sus a ñ o s pasaron felizmente durante dieciséis lustros y el curso de su vida transcurrió sin im
nubarrón. Q u é g e n e r o s o fue el padre al servicio de sus hijos, dispuesto
incluso a superar los límites de su fortuna, lo testimonia el c o n t i n u o esp l e n d o r del afortunado Etrusco d e s d e e n t o n c e s ha.sta hoy, a q u i e n tu
150 permisividad n o i m p u s o un c a r á c t e r retraído, p u e s lo a c o g í a s en un
abrazo q u e siempre le invitaba a volver, padre e n a m o r y n u n c a e n autoridad. Hasta su m i s m o h e r m a n o c e d i ó a l e g r e m e n t e ante él, más atento
a la gloria de aquél qLie a la suya propia.
¿Con q u é gratitud, oh tú el m á s g r a n d e de los p r í n c i p e s , c o n q u é
piado.sas ofrendas podrían c o r r e s p o n d e r t e estos j ó v e n e s c o n s a g r a d o s a
155 tu servicio, por h a b e r devuelto a su padre a la vida? Tú (sea p o r q u e su
vejez cometiera un error, torpe p o r el deterioro de la e d a d y exhausta de
recursos; sea q u e la Fortuna, propicia durante largo t i e m p o , prefiriera
un retiro) te contentaste c o n a m o n e s t a r al a n c i a n o s ó l o c o n un simple
160 trueno y una suave tempestad, c u a n d o él, atónito, temía el e m b i t e de un
rayo inminente. Y mientras quien había c o m p a r t i d o sus responsabilidades se alejaba de los c a m p o s de Italia a través de rizados mares, a él se
le o r d e n ó retirarse a las plácidas riberas de la co.sta c a m p a n a y a las cindadelas de D i o m e d e s , y era un invitado, n o un desterrado. Sin excesiva
165 tardanza le abres de n u e v o , G e r m á n i c o , las puertas d e la ciudad d e Rómulo, le consuelas de su tristeza y levantas sus p e n a t e s c a í d o s e n de.sgracia. No es e x t r a ñ o , o h el m á s d u l c e de los g e n e r a l e s , p o r q u e esa
clemencia es la q u e otorgó a los catos v e n c i d o s un tratado g e n e r o s o , la
q u e restituyó a los dacios su m o n t a ñ a y la q u e , r e c i e n t e m e n t e , tras una
terrible guerra, renunció a la c e l e b r a c i ó n de un triunfo r o m a n o s o b r e los
170 m a r c o m a n o s y los sármatas trashumantes.
Ya sus días tocaron a su fin y se agotó el implacable huso. E n t o n c e s
la devoción filial del entristecido Etrusco m e e n c a r g ó unos versos q u e ni
las rocas de Sicilia fueran c a p a c e s de modular, ni el c i s n e c u a n d o ya es
n5 s a b e d o r de su muerte ni la e s p o s a del cruel T e r e o . ¡Ay, c o n q u é g o l p e s
le vi lacerar sus brazos y postrarse para b e s a r a su padre c o n rostro cabizbajo! A p e n a s p u e d e n sujetarlo e s c l a v o s y a c o m p a ñ a n t e s , a p e n a s la
pira q u e se levanta lo aparta. No de otra m a n e r a lloró T e s e o junto a las
180 costas de Sunio d e s p u é s de h a b e r c o n f u n d i d o a E g e o c o n falaces velas.
Entonces, c o n un profundo llanto y el rostro d e s c o m p u e s t o , se dirige así
a las cenizas aún tibias:
90
ÉCLOGA TERTIA
praesidis atque breves superum placavimus iras,
n e c frueris; tantique orbatus muneris usu
ad manes, ingrate, fugis. n e c flectere Parcas
aut placare malae datur aspera numina Lethes?
felix, cui m a g n a patrem cervice vehenti
sacra M y c e n a e a e patuit reverentia flammae,
cjuique tener saevis genitorem Scipio P o e n i s
abstulit, et Lydi pietas temeraria Lausi!
ergo et Thessalici c o n i u n x p e n s a r e mariti
funus et immitem potuit Styga vincere s u p p l e x
Thracius? h o c q u a n t o melius pro patre liceret!
non totus rapiere tamen, n e c fuñera mittam
longius; hic manes, hic intra tecta t e n e b o :
tu custos d o m i n u s q u e laris, tibi cuneta tuorum
parebunt. e g o rite minor s e m p e r q u e s e c u n d u s
assiduas libabo dapes et pocula sacris
manibus effigiesque colam: te lucida saxa,
te similem doctae referet mihi linea c e r a e ;
nunc e b u r et fulvum vultus imitabitur aurum.
inde viam morum l o n g a e q u e e x a m i n a vitae
adfatusque pios monituraque s o m n i a poscam».
talia dicentem genitor d u l c e d i n e laeta
audit et immites lente descendit ad umbras
v e r b a q u e dilectae fert narraturus Etruscae.
salve supremum, senior mitissime patrum,
s u p r e m u m q u e vale, qui n u m q u a m so.spite nato
185
triste c h a o s maestique situs patiere sepulcri!
semper odoratis spirabunt floribus arae,
semper et Assyrios felix bibet urna liquores
et lacrimas, qui maior h o n o s . hic .sacra litabit
manibus e q u e tua tumulum tellure levabit.
210
nostra q u o q u e e x e m p l o meritus tibi carmina sancit,
h o c etiam g a u d e n s c i n e r e m d o n a s s e s e p u l c r o .
215
190
195
200
205
SILVA TERCERA
91
- ¿ P o r q u é n o s a b a n d o n a s , tú el m á s fiel de los padres, ahora q u e la
Fortuna regresaba? A c a b á b a m o s de aplacar la divina voluntad del p o d e roso principe y las breves iras de los dioses y tú n o te a p r o v e c h a s , sino
IK5 q u e , d e s p o j a d o del disfrute de tan preciada gracia, huyes, ingrato, a los
Manes. ¿Y no es posible doblegar a las Parcas o aplacar las h o s c a s divinidades del maldito Lete? ¡Dichoso aquél ante q u i e n los i n c e n d i o s prov o c a d o s p o r los guerreros de M i c e n a s se abrieron p a s o c o n religioso
respeto c u a n d o transportaba a su padre s o b r e su robusto cuello; o Esci190 pión q u e , todavía un niño, su.strajo a su progenitor de la fiereza de los
púnicos; dicho.sa también la audaz d e v o c i ó n del lidio Lauso! ¿No p u d o
la esposa de un tesalio rescatar al precio de su muerte la vida de su marido o un tracio v e n c e r c o n sus súplicas a la cruel E.stige? ¡Cuánto m á s
q u e esto debería ser lícito p o r un padre! Aún así, n o m e serás arrebatado
19Í del t o d o , n o enviaré tus c e n i z a s lejos. Aquí g u a r d a r é tus restos, aquí
dentro de estas paredes. Tú serás él guardián y el s e ñ o r de mi hogar, a
ti te o b e d e c e r á n todos los tuyos. Y o , siempre sumLso e inferior a ti, religiosamente haré a tus sagrados Manes continuas libaciones de manjares
y bebidas y honraré tu busto. El luciente mármol y la silueta de la cera
200 trabajada m e mostrarán tu imagen. Ora el marfil, ora el rubio oro imitarán tu rostro. D e él obtendré un m o d e l o de costumbres, las reflexiones
q u e tu larga vida sugiere, piadosos c o n s e j o s y .sueños q u e transmiten recomendaciones.
Mientras así habla, su padre le e s c u c h a c o n alegre bienestar; lentamente, d e s c i e n d e a las despiadadas s o m b r a s y lleva c o n s i g o e.stas palabras para transmitidas a su amada Etrusca.
Adiós por última vez, anciano, el más dulce de los padres, por última vez adiós a ti, q u e nunca, mientras tu hijo viva, sufrirás el lúgubre in210 fierno o el olvido de un triste s e p u l c r o . Siempre tu altar exhalará
perfume de flores, siempre también tu feliz urna se e m b e b e r á de e s e n cias asirlas y de lágrimas, q u e e s un h o n o r mayor. E.ste hijo tuyo hará sacrificios a tus M a n e s y aligerará el p e s o del t ú m u l o q u e se alza s o b r e
terreno propio. T a m b i é n mi canto, q u e ha m e r e c i d o p o r su actitud ejem205
215 piar, te lo dedica, c o n t e n t o p o r ofrendar t a m b i é n este m o n u m e n t o sepulcral a tu ceniza.
IV
CAPILLI FLAVE EARINI
ITE, c o m a e , facilemque p r e c o r transcurrite pontum,
ite c o r o n a t o reciibantes molliter auro;
ite, dabit cursus mitis Cytherea s e c u n d o s
placabitque notos, fors et de p u p p e timenda
transferet inque sua ducet super a e q u o r a c o n c h a .
accipe laudatos, iuvenis P h o e b e i e , crines
quos tibi Caesareus donat puer, a c c i p e laetus
intonsoque ostende patri, sine dulce nitentes
comparet atque diu fratris putet e s s e Lyaei.
forsan et ipse c o m a e n u m q u a m labentis h o n o r e m
praemetet atque alio clusum tibi p o n e t in auro.
Pergame, pinífera multum felicior Ida,
illa licet sacrae placcai sibi n u b e rapinae
( n e m p e dedit superis illum q u e m túrbida s e m p e r
l u n o videi refugitque m a n u m n e c t a r q u e récusât),
at tu grata deis p u l c h r o q u e insignis a l u m n o
misi.sti Latio placida q u e m fronte ministrum
luppiter Au.sonius pariter R o m a n a q u e l u n o
aspiciunt et uterque probant.
n e c tanta potenti
terrarum d o m i n o divum sine m e n t e voluptas.
dicitur Idalios Erycis de vertice lucos
dum petit et molles agitât Venus aurea c y g n o s ,
Pergameas intrasse d o m o s ubi m a x i m u s aegris
auxiliator adest et festinantia si.stens
fata salutifero mitis deus incubât angui.
hic puerum egregiae praeclarum sidere f o r m a e
ipsius ante dei ludentem conspicit aras,
ac primum subita paulum d e c e p t a figura
natorum de p l e b e putat; s e d n o n erat illi
5
10
15
20
25
IV tu. CAPILLI FLAVII RAMNI Politianus A : CAPILLI FLAVII lERINI M : COMAS FLAVII EARINI sic
laudai Sidonius, carm. XXII Epist 6
9 fratri.s Itali : -es Ai · 1 3 nube M : laude Markland 287a et in textu * 19 inlerpunxi * 21 Idalios
Itali : id alios M * 26 egregiae Itali : -e M '
IV
LOS CABELLOS D E FLAVIO EARINO
¡Marchad, b u c l e s , y, lo suplico, surcad p l á c i d a m e n t e el mar; marchad extendidos d e l i c a d a m e n t e s o b r e el o r o b o r d e a d o de pedrería; marchad: la b e n é v o l a Citerea os dará una p r ó s p e r a travesía y aplacará los
Notos; y quizá incluso os transborde de la insegura nave y en su propia
s c o n c h a os c o n d u z c a s o b r e las llanuras del mar!
Recibe, joven hijo de F e b o , los c e l e b r a d o s c a b e l l o s qiie te ofrenda
el fámulo del César; recíbelos c o n t e n t o y muéstralos a tu m e l e n u d o padre. Déjale q u e c o m p a r e su dulce brillo y q u e crea, durante largo tiemp o , q u e son d e su h e r m a n o Lieo. Quizás también él cortará la gala d e su
u) cabello (nunca c a d u c o ) y te lo ofrendará e n c e r r a d o en otra dorada arquilla.
¡Pérgamo, m u c h o más d i c h o s o q u e el Ida fértil en pinos, a i m q u e éste se enorgullece de la n u b e q u e p r o p i c i ó el divino rapto! Cierto e s q u e
el Ida crió para los dioses a aquél a quien J u n o ve siempre c o n ojeriza,
15 cuyas m a n o s r e h u y e , c u y o v i n o r e c h a z a , p e r o tú, grata a los dioses e
ilu.stre p o r tu h e r m o s o p u p i l o , enviaste al Lacio a un c o p e r ò a quien
c o n t e m p l a n c o n plácido c e ñ o , p o r igual, el J ú p i t e r au.sonio y la romana
J u n o , y a m b o s lo aprueban.
Y n o se c o n c e d i ó tal disfrute al p o d e r o s o s e ñ o r de las tierras sin la
20 voluntad de los dio.ses.
.Se cuenta cjue la dorada Venus, mientras s e dirigía d e s d e la cima del
Erice a los b o s q u e s de Idalia y c o n d u c í a su carro de delicados cisnes,
entró en el templo de P é r g a m o d o n d e reside el m a y o r s a n a d o r de enfermos y el plácido dios q u e frena las dolencias fatales se apoya en su cu25 rativa .serpiente. E n t o n c e s Venus d e s c u b r i ó a un niño q u e .sobre.salía por
el brillo de su gallarda hermosura, jugando ante el altar del píx^pio dios.
Y al pronto, engañada por un m o m e n t o p o r e.sta súbita apariencia, lo to30 m ó por uno del tropel de sus hijos; p e r o n o tenía arco ni sombras q u e
94
ÉCLOGA QUARTA
arcus et e x umeris nuliae fulgentibus u m b r a e .
miratur puerile decus, vultumque c o m a s q u e
aspiciens tune Ausonias' ait 'ibis ad arces,
neglectus Veneri? tu sordida tecta iugumque
.servitii vulgare fere.s? procul absit: e g o isti
q u e m meruit f o r m a e d o m i n u m d a b o , vade age m e c u m ,
vade, puer: ducam volucri per sidera curru
donum i m m a n e duci; n e c te plebeia m a n e b u n t
iura: Palatino famulus deberis amori.
nil e g o , nil, fateor, toto tam dulce s u b o r b e
aut vidi aut genui. c e d e t tibi Latmius ultro
Sangariuscjue puer, q u e m q u e irrita fontis i m a g o
et .sterilis consumpsit amor, te caerula Nais
mallet et adprensa traxisset fortius urna,
tu puer ante omnis; solus formosior iUe
30
cui daberis'.
sic orsa leves s e c u m ipsa per auras
toUit olorinaque iubet c o n s i d e r e biga,
nec mora, iam Lata m o n t e s veterisque p e n a t e s
Evandri, quos m o l e nova pater inclitus orbis
excolit et summis aequat G e r m a n i c u s astris.
45
tunc propior iam cura d e a e , q u a e forma capillis
optima, q u a e vestis r ó s e o s a c c e n d e r e vultus
apta, q u o d in digitis, collo q u o d dignius aurum.
norat caelestis o c u l o s ducis ipsaque taedas
iunxerat et plena dederat c o n u b i a dextra.
50
sic ornat crines, Tyrios infundit amictus,
dat radios i g n e m q u e suum. c e s s e r e priores
deliciae famulumque greges; hic p o c u l a m a g n o
prima duci murrasque graves crystallaque portât
candidiore manu: crescit nova gratia B a c c h o .
care puer superis, qui praelibare verendum
nectar et ingentem totiens contingere dextram
electus quam n o s s e G e t a e , q u a m tangere Persae
Armeniique Indique petunt! o sidere dextro
edite, multa tibi divum indulgentia favit!
55
olim etiam, ne prima genas lanugo nitentes
carperet et pulchrae fuscaret gaudia f o r m a e ,
ipse deus patriae celsam trans a e q u o r a liquit
35
40
60
65
3 4 procul Itali : procul procul M * 3 8 amori M : honori Rothstein 509 * 39 tam Itali : iam M ' 4 0
Latmiu.s c : lamu.s M * 4 7 veteri.s Barth : -cs M * 5 5 infundit Courtney 1968 55 : .sic fundit M ' 6 6
gaudia Gronovius c. 34, def. Markland 289a. Hákanson 81-2 : gratia M*
SILVA CUARTA
95
se proyectaran sobre sus radiantes h o m b r o s . Se admiró de su loelieza infantil y, mientras c o n t e m p l a b a su rostro y su c a b e l l o , le dijo:
-¿Irás tú a c a s o a las latinas cindadelas d e j a d o de la m a n o de Venus?
¿Sufrirás tú un sórdido hogar y el y u g o de una esclavitud vulgar? Nunca:
yo misma me encargaré de o b s e q u i a r c o n tu belleza a un d u e ñ o q u e la
35 ha merecido. ¡Ven ya c o n m i g o , ven, niño! Te llevaré por los astros en mi
alado carro c o m o s o b e r b i o regalo del e m p e r a d o r . No te aguardará una
esclavitud plebeya: estás destinado a .ser sirviente de un a m a n t e de Palacio. Nada tan dulce, nada, lo c o n f i e s o , h e c o n t e m p l a d o o c r e a d o y o en
10 el mundo entero. Ante ti cederá inclu.so el niño de Latmos, y el de Sángaro, y aquél a quien c o n s u m i ó su insustancial reflejo e n la fuente y un
estéril a m o r A ti la cerúlea Náyade habría preferido arrastrarte, tirando
de tu cántaro. Tú, niño, a t o d o s sobrepujas. S ó l o te supera en hermosura
i5 aquél a quien serás entregado.
Tras hablar así, lo t o m ó c o n s i g o c o n sus propias m a n o s p o r los ligeros aires y le o r d e n ó sentarse e n su carro uncido a cisnes. Y ya sin dilación se distinguían las colinas del Lacio y los p e n a t e s del antiguo
Evandro, q u e G e r m á n i c o , padre ínclito del m u n d o , engalana c o n una
50 nueva construcción y p o n e a la altura de los e x c e l s o s astros. E n t o n c e s
se manifestó ya más vivamente la atención de la diosa s o b r e q u é peinado era mejor para su c a b e l l o , q u é prenda era i d ó n e a para iluminar su
rosado rostro y q u é alhaja de o r o era más apropiada e n sus d e d o s y en
su cuello. Ella c o n o c í a las preferencias imperiales, p u e s había unido sus
teas nupciales y le h a b í a otorgadcí un matrimcmio c o n propicia m a n o .
55 Adornó en c o n s e c u e n c i a los cabellos, lo cubrió c o n una tela de púrpura
y le confirió sus rayos y su p r o p i o f u e g o . Los anteriores favoritos y los
tropeles de sirvientes c e d i e r o n ante él. Éste sirve ahora las mejores c o pas al emperador, los p e s a d o s vasos de mirra y de cristal, c o n m a n o más
candida. Nace un n u e v o atractivo en B a c o .
60
J o v e n querido por los dioses, q u e fuiste e l e g i d o para libar el sagrado néctar y tocar tantas v e c e s la i m p o n e n t e m a n o q u e los getas pretenden c o n o c e r , y los persas, a r m e n i o s e indos tocar! ¡Oh, tú, n a c i d o c o n
feliz estrella, m u c h o te favoreció la indulgencia de los dio.ses!
Precisamente cierto día, para q u e la primera barba n o ajara sus ra65 diantes mejillas ni oscureciera el brillo de su h e r m o s a belleza, el m i s m o
dios de su patria vino, surcando las llanuras del mar, de.sde la elevada
96
ÉCLOGA QUARTA
Pergamon. h a u d uUi p u e r u m moliire potestas
eredita, sed tacita iuvenis P h o e b e i u s arte
leniter haud uUo c o n c u s s u m vulnere corpus
de sexu transiré iubet. tamen anxia curis
mordetur puerique timet Cytherea dolores,
nondum pulchra ducis d e m e n t i a c o e p e r a t ortu
intactos servare mares; n u n c frangere s e x u m
atque h o m i n e m mutare nefas, gavisaque solos
quos genuit Natura videt, n e c lege sinistra
ferre timent famulae natorum p o n d e r a matres.
tu q u o q u e n u n c , iuvenis, genitus si tardius e s s e s ,
umbratusque genas et adultos fortior artus
non unum g a u d e n s P h o e b e a ad limina munus
misisses; patrias n u n c .solus crinis ad oras
naviget. h u n c multo Paphie saturabat a m o m o ,
hunc b o n a tergemina p e c t e b a t Gratia dextra.
huic et purpurei cedet c o m a saucia Nisi,
70
75
80
et quam Sperchio tumidus servabat Achilles.
ipsi, cum primum niveam p r a e c e r p e r e f r o n t e m
decretum est u m e r o s q u e manu nudare nitentes,
adcurrunt teneri Paphia c u m matre volucres
e x p e d i u n t q u e c o m a s et Serica p e c t o r e ponunt
85
pallia, tunc iunctis crinem incidere sagittis
atque auro g e m m i s q u e locant; rapit ipsa c a d e n t e m
mater et arcanos itérât Cytherea liquores.
tunc puer e turba, manibus qui forte supinis
nobile g e m m a t o s p e c u l u m portaverat auro,
'hoc q u o q u e d e m u s ' ait 'patriis n e c gratins ullum
munus erit templis, i p s o q u e potentius auro:
m m o d o fige aciem et vultus hic u s q u e relinque.'
sic ait et speculum seclusit imagine rapta.
at puer egregius t e n d e n s ad sidera palmas,
'his mihi pro donis, h o m i n u m mitis.sime custos,
.si m e m i , longa d o m i n u m renovare inventa
atque orbi servare velis! h o c sidera m e c u m
h o c undae terraeque rogant. eat, o r o , per a n n o s
Iliacos Pyliosque simul, propriosque p e n a t e s
90
gaudeat et secum Tarpeia s e n e s c e r e templa.
sic ait et motas miratur Pergamos aras.
95
100
105
8 3 hunc Itali : nunc M * bona Courtney 1968 5 5 : nova M ' 9 1 cadentem Saenger : -e.s M * 9 5 patrii,s Itali: patri.s M* 9 6 ip.so... auro M : ipsum... aurum Courtney 1968 56; contra Hákanson 1973
76-77' 9 7 hic Barth : hue M* 9 8 seclusit Gronovius c. 34, def. Hákanson 1973 77: re- M (sed
apud Statium semper recliidere reperilur) ' 1 0 3 oro Itali : ore M ' annos Itali : -us M
SILVA CUARTA
97
Pérgamo. A ningún otro se c o n f i ó el p o d e r d e castrar a un niño, p e r o él,
70 el joven hijo de F e b o , hizo c o n su .secreto arte d e p o n e r al c u e r p o su sexo, sin infligirle herida alguna. Con todo, la Citerea, angu.stiada, .se r e c o mía de precx'Lipación y temía por el dolor de sli niño. La n o b l e c l e m e n c i a
d e nuestro e m p e r a d o r aún n o había c o m e n z a d o a preseivar intactos a
los v a r o n e s de n a c i m i e n t o . Ahora e s un sacrilegio extirpar el .sexo y
cambiar a un varón. La Naturaleza se alegra de ver a los h o m b r e s tal y
c o m o ella los ha c r e a d o y ya n o t e m e n las madres esclavas, p o r culpa
d e una siniestra legislación, .soportar la carga del e m b a r a z o de sus hijos.
T a m b i é n tú, j o v e n , si h u b i e r a s n a c i d o m á s tarde, c o n las mejillas
s o m b r e a d a s y más c o r p u l e n c i a e n tus m i e m b r o s , a h o r a te habrías aleso grado de enviar al t e m p l o d e F e b o más de ima ofrenda. Ahora .sólo tu
c a b e l l o navegará a las costas d e tu patria.
A éste la diosa de Pafos lo inundaba d e a m o m o , a éste las tres Gracias, propicias, lo p e i n a b a n c o n sus m a n o s , ante éste c e d e r á incluso el
purpúreo m e c h ó n del mutilado Niso, y el q u e el orgulloso Aquiles reserST vaba para el Esperquío.
Los mismos tiernos dioses alados, c u a n d o fue d e c r e t a d o despejar su
nivea frente y sus lu.strosos h o m b r o s , a c u d i e r o n c o r r i e n d o a él c o n su
madre, la diosa d e Pafos. D e s e n m a r a ñ a r o n el c a b e l l o y c o l o c a r o n s o b r e
su p e c h o un palio d e .seda. E n t o n c e s cortaron el p e l o u n i e n d o sus fleyo chas y lo depositaron entre oro y g e m a s . Sli misma madre lo recogió al
caer y lo volvió a ungir c o n su p e r f u m e misterioso. E n t o n c e s un n i ñ o
del grupo q u e a la sazón so.stenia e n sus m a n o s e x t e n d i d a s un lujoso espejo b o r d e a d o de o r o , dijo;
9S
- O f r e n d e m o s también esto. No habrá ofrenda m á s grata al t e m p l o
patrio y será más preciada q u e el o r o m i s m o : tú s i m p l e m e n t e clava tu
mirada y deja aquí la impronta de tu rostro. - A s i dijo y cerró el e s p e j o
tras captar la imagen.
Por su parte el n o b l e niño, e l e v a n d o sus m a n o s a los astros, dijo:
- ¡ O h el m á s b e n é v o l o patrón d e los h o m b r e s , si lo h e m e r e c i d o a
c a m b i o d e estas ofrendas, r e m o z a a mi s e ñ o r e n una larga juventud, y
resérvalo para la humanidad! Los astros, las o n d a s y las tierras se unen
a mí en e.sta plegaria. Q u e a l c a n c e , te lo ruego, la longevidad d e los ancianos iliaco y pilio juntos, y q u e .se alegre de ver e n v e j e c e r junto a él su
io=> propio hogar y el t e m p l o tarpeyo! —Así dijo y P é r g a m o .se maravilló d e
q u e los altares s e movieran.
100
V
<ECLOGA AD U X O R E M >
Q U I D mihi maestà die, sociis quid noctibus, uxor,
anxia pervigili ducis suspiria cura?
non metuo ne laesa fides aut p e c t o r e in isto
alter amor; nullis in te datur ire sagittis
(audiat infesto licet h o c Rhamnusia vultu)
non datur. et si e g o m e t patrio de litore raptus
quattuor emeritis per bella, per a e q u o r a lustris
errarem, tu mille p r o c o s intacta fugares,
non imperfectas c o m m e n t a retexere telas,
.sed sine fraude palam, thalamo intemerata n e g a s s e s .
die tamen, unde alia mihi fronte et nubila vultus?
anne q u o d E u b o i c o s fessus remeare p e n a t e s
auguror et patria senium c o m p o n e r e terra?
cur h o c triste tibi? certe lascivia corde
nulla n e c aut rabidi mulcent te proelia Circi
aut intrat sensus clamosi turba theatri,
sed probitas et o p a c a quies et sordida n u m q u a m
gaudia.
Q u a s autem c o m i t e m te rapto p e r undas?
q u a m q u a m , et si gélidas irem mansurus ad Arctos
vel super Hesperiae vada caligantia Thyles
aut septemgemini caput impenetrabile Nili,
hortarere vias. etenim tu n e m p e b e n i g n a
5
10
15
20
V tit. EGLOGA AD UXOREM Itali (ex III Praef. .summa est écloga qua... Claudiam meam exhortor) : VIA DOMITIANA M(ex IV.3)
1 Quid Itali : Quis M' 7 emeritis M : emensis Markland 292a (in comm), Bentley' 9 imperfectas
Itali, temptahat Markland 292b-3a (in comm.), Postgate, def. Hákanson 94, Courtney : intersectas
Itali, ahc, Markland in textu : interfectas M : intertextas Aldina ' 10 thalamo intemerata scripsi,
coli. neh. I 574intemerata toris, 'Iheb. IV579, VI, 62: thalamo.sque armata M, damn. Markland
293a : thalamisque orbata Markland 293a (in comm.) et in textu * 11 alia... fronte Aldina : alta...
fronte M : altam... frontem Grabesberg ' vultus M : -u Aldina ' 14 corde M : -i c * 13 auguror M :
•Axguor Heinsius. Courtney' 15 rabidi Wakefield (cf Iheb. 1625 V96, VIII632) : rapidi Ai, edd. :
trepidi Traglia ex Korsch ' mulcent Itali : mulcem M ' 16 turba M : cura Markland 175a (in
comm.) et in textu, coli Pro^. Il 16, 33' 2 0 vel Itali : ves M : vis a ' 21 impenetrabile Itali : ut
penetrabile M' 22 etenim M (ut vid.), b, edd. : at enim M, Aldina ' tu Ker 19.53 4-5, def Hákanson 96-8 : tua M, edd. '
V
<POEMA A LA E S P O S A >
¿Vor q u é c o n m i g o , e s p o s a , estás triste durante el dia, por q u é , durante las n o c h e s q u e compartimos, profieres suspiros ansiosos mientras
la p r e o c u p a c i ó n te desvela? No t e m o q u e hayas q u e b r a n t a d o tu fidelidad o q u e en tu p e c h o se aloje un a m o r rival. No hay dardos q u e pue5 dan alcanzarte (así oiga e.sto c o n malos ojos la diosa de R a m n u n t e ) , no
los hay. Inclu.so si yo, arrebatado de las riberas de la patria, vagara entre
guerras y mares durante cuatro lu.stros de .servicios a las armas, tú, intacta, pondrías en fuga a mil pretendientes; n o recurriendo a la argucia de
II) cleshacer el tapiz para dejarlo i n a c a b a d o , sino sin ardides, abiertamente
te negarías, incólume en el tálamo.
Pero dime; ¿por q u é estás c o n otro c e ñ o c o n m i g o y c o n el rostro nublado? ¿Acaso porque, en mi agotamiento, p l a n e o regresar a mis p e n a t e s
e u b o i c o s y hacer reposar mi vejez en mi tierra patria? ¿Por q u é esto e s
motivo de tri.steza para ti? No hay ciertamente frivolidad alguna en tu calí rácter, ni te atraen los c e r t á m e n e s del rabio.so Circo, ni e m b e l e s a tus sentidos el g e n t í o del teatro gritón, s i n o la h o n r a d e z , la a n ó n i m a
tranquilidad y solaces nunca viles.
Ahora bien: ¿a través de q u é olas me p r o p o n g o robarte c o m o c o m pañera? Aunque tú m e animarías a e m p r e n d e r la marcha inclu.so si e m barcara r u m b o al gélido Polo Norte para e.stablecerme allí, a los mares
20 brumo.sos de la T u l e occidental o a la f u e n t e i n a l c a n z a b l e del Nilo d e
siete b o c a s . Pues eres tú la q u e , por un g o l p e de suerte. Venus m e en-
100
ÉCLOGA QUINTA
quam mihi sorte Venus iunctam florentibus annis
servai et in senium, tua, q u a e m e vulnere primo
intactum thalamis et adhuc iuvenile vagante
fixisti, tua frena libens docilisque recepì,
et semel insertas n o n mutaturus h a b e n a s
usque premo, tu me nitidis Albana ferentem
dona comis .sanctoque indutum Caesaris auro
visceribus c o m p l e x a tuis, sertisque dedisti
oscula anhela meis; tu, cum Capitolia nostrae
infitiata lyrae, saevum ingratumque d o l e b a s
m e c u m vieta lovem; tu procurrentia primis
carmina nostra sonis, ductasque in murmure v o c e s
aure rapis vigili; longi tu sola laboris
con.scia, c u m q u e tuis crevit m e a T h e b a i s annis.
qualem te n u p e r Stygias p r o p e raptus ad umbras
cum iam Lethaeos audirem c o m m i n u s a m n e s ,
aspexi tenuique o c u l o s iam morte cadentes!
.scilicet exhausti Lachesis mihi tempora fili
te tantum miserata dedit, superique potentes
invidiam timuere tuam. post ista p r o p i n q u u m
nunc iter o p t a n d o s q u e sinus c o m e s ire moraris?
heu ubi nota fides totque explorata per usus,
qua veteres Latias Graias heroidas aequas?
Lsset ad Iliacas (quid e n i m deterrei amantes?)
P e n e l o p e gavi.sa d o m o s , si passus Ulixes;
questa e.st Aegiale, questa est Meliboea relinqui,
et quam ( q u a m saevi!) fecerunt m a e n a d a planctus.
25
30
35
40
45
n e c minor his tu n o s s e fidem vitamque maritis
dedere. sic certe ciñeres u m b r a m q u e priorem
quaeris adhuc, sic ex.sequias a m p l e x a canori
coniugis ingentes iterasti p e c t o r e planctus,
iam m e a . n e c pietas alia est tibi c u r a q u e natae:
50
sic et mater amas, sic n u m q u a m corde recedit
nata tuo, f i x a m q u e animi penetralibus imis
nocte dieque tenes, n o n sic Trachinia nidos
55
2 4 tua M : tu Ker 1953 4-5 ' 2 5 intactum Itali : intantum M * 2 8 tu Poliziano A-B : ter W 3 2 doleba.s a : dolere.s M' 34 ducta.s in murmure voces scripsi : totasque in murmure noctes M -. motas
in murmura voces Heinsius ad Claud, in Rufin l 152' 4 0 exhau.sti... fili .scnp.«' : exhausti... fati M:
exacto... filo temptabat Markland 295a ' 4 5 Latias M : Italis Courtney 1966 53 ' Graias M : Graiasque Itali ' 4 6 Iliacas Itali : -os M ' 4 9 quamquam M, distinxit c ' 5 0 vitamque Itali, edd. plerique :
victamque M : firmam h : vittamque Macnaghten 134 ' 5 7 Trachinia Itali : intracia M '
SILVA QUINTA
101
tregó e n mis a ñ o s floridos y m e reserva t a m b i é n para la vejez. Tuya
(pues tú me infligiste la primera herida c u a n d o aún era d e s c o n o c e d o r
25 del tálamo nupcial y v a g a b a en los d e s ó r d e n e s d e la juventud), tuya e s
la e m b o c a d u r a q u e a c e p t é gustoso y sumiso, y aún m u e r d o las riendas
q u e m e impusiste, sin intención de soltarlas jamás. Tú, c u a n d o lucí en
mis brillantes c a b e l l o s la recompen.sa d e Alba y fui c o n d e c o r a d o c o n el
sagrado o r o del emperador, m e abrazaste de t o d o c o r a z ó n y diste b e s o s
30 apasionados a mis guirnaldas; tú, c o m p a ñ e r a de derrota c u a n d o el Certamen Capitolino d e s e s t i m ó mi lira, compartiste mi dolor p o r la dureza
e ingratitud de Júpiter; tú e s c u c h a s t e c o n o í d o d e s v e l a d o mis p o e m a s
c u a n d o iniciaban su primeros s o n e s y palabras musitadas entre murmu35 líos. Tú fuiste la única testigo d e mi p r o l o n g a d o esfuerzo y mi
Tebaida
fue c r e c i e n d o con tus a ñ o s . ¡Ah, en q u é estado p u d e verte n o h a c e muc h o , c u a n d o , a punto de ser raptado a las s o m b r a s de la Estige, ya oía
de cerca la corriente del Lete, y mantuve mis o j o s fijos c u a n d o ya desfa10 llecían por la muerte! Sin duda Láquesis p r o l o n g ó la duración del hilo ya
agotado de mi vida sólo por c o m p a s i ó n a ti, p u e s los p o d e r o s o s dioses
temieron tu ojeriza. ¿ D e s p u é s de e s o vas a dudar ahora en a c o m p a ñ a r me a un destino c e r c a n o y a una bahía deseable? ¡Ay!, ¿dónde q u e d a esa
f a m o s a lealtad tuya, puesta a p r u e b a e n tantas o c a s i o n e s , c o n la q u e
4s igualas a las heroínas latinas y griegas de antaño? P e n è l o p e habría marc h a d o contenta a las m a n s i o n e s troyanas (¿pues q u é podría amedrentar
a enamorado.s?), .si O d i s e o lo hubiera c o n s e n t i d o . Se l a m e n t ó Egialea de
ser a b a n d o n a d a , .se l a m e n t ó la m e l i b e a , y a q u é l l a a la q u e su llanto
( ¡ q u é atroz!) convirtió en m é n a d e . No les vas tú a la zaga e n guardar
lealtad o en ofrecer tu vida a tus maridos. Asi al m e n o s aún bu.scas las
so cenizas del espíritu d e tu primer e s p o s o , el p o e t a , y, entre abrazos a sus
restos, reanudaste s o b r e tu p e c h o intensos g o l p e s , c u a n d o ya m e pertenecías. Y no es otra la d e v o c i ó n q u e te inspira tu hija; tal es el a m o r de
madre q u e le profesas, hasta tal punto n o s e aparta de tu m e n t e y la lle55 vas dia y n o c h e fija en lo más profundo de tu corazón. No así Alcione
de Traquis sobrevuela en torno a sus invernales nidos, n o así Filomela
102
ÉCLOGA QUINTA
Alcyone hibernos, non sic Philomela p e n a t e s
circumit amplectens a n i m a m q u e in pignora transfert.
et nunc illa tenet viduo q u o d sola cubili
otia iam pulchrae terit infecunda iuventae?
sed venient, plenis venient conubia taedis!
sic certe f o r m a e q u e b o n i s animique meretur.
sive chelyn c o m p l e x a quatit, .seu v o c e paterna
dicendum Musis sonat et m e a carmina flectit,
candida seu molli diducit bracchia m o m ,
Ingenium probitas artemque modestia vincit.
n o n n e leves pueros, n o n te, Cytherea, pudebit
h o c cessare decus? n e c tantum Roma iugales
conciliare toros festasque a c c e n d e r e taedas
fertilis: et nostra generi tellure dabuntur.
non a d e o Vesuvinus a p e x et flammea diri
montis hiems trepidas exhausit civibus urbes:
stant populisque vigent. hinc auspice condita P h o e b o
tecta Dicarchei portusque et litora mundi
ho.spita. at hinc m a g n a e tractus imitantia R o m a e
q u a e Capys advectis implevit m o e n i a Teucris.
no.straque nec propriis tenuis n e c rara c o l o n i s
Parthenope, cui mite solum trans a e q u o r a v e c t a e
ip.se Dionaea monstravit Apollo c o l u m b a .
Has e g o te sedes ( n a m n e c mihi barbara T h r a c e
n e c Libye natale s o l u m ) transferre laboro,
quas et mollis hiems et frigida temperai aestas,
quas imbelle fretum torpentibus adluit undis.
pax secura locis et desidis otia vitae
et numquam turbata quies s o m n i q u e peracti.
nulla foro rabies aut strictae in iurgia leges:
morum iura viris solum et sine fascibus a e q u u m .
quid nunc magnificas s p e c i e s cultu.sque locorum
60
65
70
75
80
85
58 hibernos scripsi, posila distinctionis nota post hihemos, cf. Theb. /X 3 ( 2 algentes... nidos, Ov.
met. XI 745-6 perqué dies placidos hiberno tempore septem / incubât : ñervos M : vernos Itali,
edd., posila distinctionis nota post Alcyone : veros Markland 297a (in comm.) et in textu ' 59 circumit Itali : Circuit M* 6 l interrogationis notam statuii Bailey' 6 3 animique Itali : animaeque M
' 6 4 quatit Waller : petit M : ferit Markland 298h (in comm.) et in textu, Peyraedus ' 6 5 dicendum
Markland 299a (in comm.), coll. Hor. carm. IV 9, 21; cf.frg. 31 incertorum versorum, Buechner,
FPL 207 : discendum M' 70 toros Itali : -o M* 7 4 hinc Heinsius ; hic M * 7 5 portu.sque et M : portus et Itali, ahc ' mundi M (bene, cf. A.P. VII 379, 5 K.ocs\iox>) : Bau Markland .^OOa (in comm.) *
7 8 nostraque nec Otto .538, def. Hákanson 103 : nastra quoque et M, def. Hrère : no.stra qucxjue
haud Markland 300h (in comm.) et in textu ' 8 0 Dionaea... columba a : Dionaeae... -ae M ' 8 6
peracti M : parati Itali' 8 8 moaim M : norunt Markland 30 la (in comm.) et in textu '
SILVA QUINTA
103
sobrevuela su hogar c u a n d o entre abrazos infunden en sus polluelos el
aliento vital. ¿Y es q u e ahora te retiene e n R o m a tu hija, p o r q u e e n un
60 l e c h o célibe pasa e n soledad una vida
¡Pero llegará, llegará el matrimonio c o n
rece por las virtudes de su hermosura y
z a n d o la lira, tañe las c u e r d a s , ya sea
estéril e n su h e r m o s a juventud?
fértiles teas! Así al m e n o s lo m e de su carácter. Ya sea q u e , abraq u e c o n la voz h e r e d a d a de su
65 padre entona un canto digno de ser cantado p o r las Musas y modula mis
p o e m a s , ya sea q u e s e p a r e sus c a n d i d o s b r a z o s c o n un suave movimiento, su honestidad supera a su talento y su recato a su arte. ¿Cómo
n o han de avergonzarse los frivolos Amorcillos, o ti^i, Citerea, de q u e tal
70 belleza .se extinga? Y n o sólo Roma es fértil en unir tálamos c o n y u g a l e s
o en prender festivas teas: también mi tierra proporcionará y e r n o s . No
hasta tal punto el cráter del Vesubio y la ígnea t e m p e s t a d del atroz volcán han esquilmado de ciudadanos las aterrorizadas ciudades: .se mantienen en pie y florecen en p o b l a c i ó n . A un lado están las viviendas y el
75 puerto de D i c a r q u e o , fundados bajo los auspicios de F e b o , y una costa
q u e ofrece hospitalidad al m u n d o . Se alzan al otro lado las murallas q u e
emulan el circuito de la p o d e r o s a Roma, q u e Capis llenó c o n inmigrantes teneros. Y, ni e.scasa en p a i s a n o s p r o p i o s ni privada d e c o l o n o s , mi
P a r t é n o p e , a la q u e , tras viajar a través de los mares, el p r o p i o A p o l o
80 mostró este plácido suelo mediante la paloma de Venus.
É.sta e s la residencia a d o n d e m e esfuerzo por trasladarte ( p u e s n o
e s mi s u e l o natal ni la bárbara Tracia ni Libia), c u y o clima suavizan el
templado invierno y el fresco verano, y a la q u e b a ñ a un mar pacífico
85 de lánguidas olas. Una paz libre de p r e o c u p a c i o n e s reina en e.stos lugares, el o c i o de una vida de asueto, una tranquilidad n u n c a importunada
y s u e ñ o s ininternmipidos. No exi.ste e n c o n o e n el f o r o o leyes esgrimidas para la contienda: el d e r e c h o de c o s t u m b r e s y sin n e c e s i d a d d e magistrados es la única justicia de los h o m b r e s . ¿Para q u é alabarte ahora el
90 paisaje o el ornato de los lugares, sus templos, los p a s e o s separados p o r
104
ÉCLOGA QUINTA
templaque et innumeris spatia interstincta columnis
et geminam m o l e m nudi tectique theatri
et Capitolinis quinquennia próxima lustris,
quid laudem litus libertatemque Menandri,
quam R o m a n u s h o n o s et Graia licentia miscent?
90
nec desuní variae circa o b l e c t a m i n a vitae,
sive vaporíferas, blandissima litora. Balas,
enthea fatidicae seu visere tecta Sibyllae
dulce sit Iliacoque iugum m e m o r a b i l e r e m o ,
seu tibi B a c c h e i viñeta madentia Gauri
95
T e l e b o u m q u e d o m o s , trepidis ubi dulcía nautis
lumina noctivagae tollit Pharus aemula lunae,
caraque non molli iuga Surrentina Lyaeo,
quae m e n s ante alios habitator Pollius auget,
Inarimesque lacus m e d i c o s Stabiasque renatas.
100
mille tibi nostrae referam telluris h o n o r e s
sed satis hoc, c o n i u n x , satis est dixisse: creavit
me tibi, me socium longos adstrinxit in a n n o s .
n o n n e h a e c a m b o r u m genetrix altrixque videri
digna? sed ingratus qui plura a d n e c t o tuisque
105
moribus indubito: venies, carissima c o n i u n x ,
praeveniesque etiam. sine me tibi ductor aquarum
Thybris et armiferi sordebunt tecta Quirini.
110
9 0 templaque et innumeris Itali : templaque innumerts M' 9 3 litu.s M, locus varie temptatus : lu.sirs
Bahrens, fort, recle cf. Mart. I Praef. 19 lu.su.s et licentiam : ritu.s Aldina, Heinsius ad Sil. XII31 :
ludo.s Gustafsson ap. Lundström 73 n. 1 (cf Éranos 28 (1930) 48), A. W. von Buren AfPh 50
( 1929) 378-80 : lite.s Lundström : risus Lidenbrog * 9 4 Graia Itali : grata M" 1 0 4 Inarimesque Unger 176, cf. II2, 76, Theb. X 917 : Aenariaeque ac, Aldina cf. Plin. nat. XXX 2 : Denanimque M
: Dimidiaeque Imhof 1863 (Dimidiaefons in Stabiis cf. Plin. nat. XXXI9) : Aenanimque Vollmer,
fido ethnico Aenarea Aenariae insulae incolarum, Thll s.v. : venarumque A. W. van Buren AfPh
57 ( 19.Ì0) 378-9, Courtney * .Stabiasque Heinsius : Staviasque M ' 1 0 5 honores Bahrens : amores
M" sustuli interrogationis notam post honores
P. PAPINI STATII. SILVARUM. LIBER. III EXPLIC. INCIP LIBER. IIIl M
SILVA QUINTA
•)=;
100
loí
no
105
innumerables columnas, el d o b l e edificio del e s p e c t á c u l o gimnástico y
teatral o los J u e g o s Q u i n q u e n a l e s , é m u l o s del agón Capitolino? ¿A q u é
alabarte la permisividad de la costa, propia de M e n a n d r o , producto de
la mezcla de la gravedad romana y la frivolidad griega? Y t a m p o c o faltan
en los alrededores placeres propios de una vida a m e n a , sea q u e te a p e tezca visitar Bayas, inundada de vapor, y su costa placidísima, el inspirado o r á c u l o de la profética Sibila, o la colina reputada p o r el r e m o
iliaco; o b i e n los jugosos viñedos del b á q u i c o G a u r o y las m a n s i o n e s d e
los t e l e b o a s , d o n d e un faro e m i t e u n a luz d u l c e para los n a v e g a n t e s
asustados, una luz é m u l a de la luna n o c h e r n i e g a ; o b i e n las colinas de
Sorrento, queridas a un Lieo n o suave, q u e Polio, más q u e ningún otro,
fomenta al habitadas; y los lagos medicinales de Enaria, y Estabias, nacida a una segunda vida. P u e d o referirme a mil atractivos m á s de mi tierra, pero basta, e s p o s a mía, basta q u e diga esto: m e ha d a d o el ser para
ti, me ha unido a ti c o m o c o m p a ñ e r o de largos a ñ o s . ¿Acaso n o es digna
e.sta tierra de ser tenida p o r madre y nodriza de los dos? P e r o soy un ingrato al añadir más argumentos y dudar d e tu c o m p o r t a m i e n t o . Vendrás,
queridísima e s p o s a , y m e p r e c e d e r á s incluso. Sin mí e l Tíber, rey d e
ríos, y el t e m p l o del b e l i c o s o Quirino te inspirarán hastío.
Descargar