EDITIONES ET COMMENTATIONES IN APPARATU LAUDATAE Aldina Bährens Barth Bailey Bentley Courtney 1966 1968 1984 1988 Damsté Frère-Izaac Grabesberg Gronovius Hákanson 1973 Statii Sylvarum libri V, Tbebaidos libri XII, Achilleidos libri II. Ortographia et flexus dictionum graecarum omnium apud Statium cum accentibus et generibus ex variis utriusque linguae autoribus, e d . A. P. Manutius, Venetiis: Aldi, 1502. A. B ä h r e n s , P. Papinii Statii Silvae, Lipsiae: T e u b n e r , 1876. Publi Papinii Statii quae exstant. Casparus Bartbius recensuit et animadversionibus locupletissimis illustravit, edidit Christianus Daumius I-IV, Cygeneae: off. M. Göpneri (G. Scheibium), 1664-65. apud Klotz c o n i e c t u r a e editae a M. Haupt, «Beiträge zur B e r i c h t i g u n g der G e d i c h t e des P. Papinius Statius. Aus Richard B e n t l e y s u n d J o hann Schräders Aufzeichnungen» in U. Wilamowitz-Moellendorff ( e d d ) , Opuscula III, Lipsiae, 1876, 126-36. E. Courtney, P. Papini Stati Silvae, Oxonii, 1990. E. Courtney, «On the Silvae o f Statius», BICS13 (1966), 9 4 - 1 0 0 . E. Courtney, «Emendations o f Statins' Silvae-, BICS 15 ( 1 9 6 8 ) , 5 1 57. E. Courtney, «Criticism and elucidations o f the Silvae o f Statius», TAPhA 104 ( 1 9 8 4 ) , 3 2 7 - 3 4 1 . E. Courtney, «Problems in the Silvae o f Statius», CPb 8 3 ( 1 9 8 8 ) , 43-45. P. H. D a m s t é , «Spicilegium in Silvis Statianis», Mnemosyne 51 ( 1 9 2 3 ) , 135-78. H. Frère et H. J . Izaac, Stace, Silves, Paris: Les B e l l e s Lettres, 1944 (196 P ) . L. G r a b e s b e r g , «Zu Statius Silvae», Fleckeisens Jahrbücher für classischen Philologie 23 ( 1 8 7 7 ) , 4 1 9 - 2 2 , 7 6 9 - 7 6 . ( s e q u e n t e n u m e r o A r a b i c o ) lohannis Frederici Gronovii in P. Papinii Statii Silvarum libros VDiatribe, 1637 (=Lipsiae 1812); alia e x sua editione: P. Papinii Statii Opera ex recensione et cum notis lohanni Frederici Gronovii, Amstelodami: L. Elzevirius, 1 6 5 3 . L. H á k a n s o n , Statius' Silvae. Criticai and exegetical remarks with some notes on the Thebaid, Lund: CWK G l e e r u p , 1969. L. H á k a n s o n , Statins' Thebaid. Critical and exegetical remarks (Scripta Minora regiae societatis humaniorum litterarum lundensis 1972-1973: D, Lund: CWK G l e e m p , 1 9 7 3 . 54 EDITIONES ET COMMENTATIONES IN APPARATV LAUDATAE Heinsius Imhof 1859 1863 Ker 1953 Koch Klotz Leo Lidenbrog Lundström Lottich N. Heinsii coniecturae q u o r u m notitiam d e b e o Klotzianae editioni (cf. P. Papinii Statii Silvae. Recensuit et cum notis Gronovii Marklandi aliorumque et suis edidit Ferdinandus Handius, Lipsiae: sumptibus G. L G o e s c h e n i i , 1817, p. LI) A. Imhof, De Silvarum Statianarum condicione critica, progr. Halle 1859. A. Imhof, Statii écloga ad uxorem (III 5), Halle 1863. A. Ker, -Notes on Statius», CQ Al ( 1 9 5 3 ) , 1-10. H. A. K o c h , Coniectaneorum in Poetas Latinos pars altera, Prog. Portae, 1865, 4-17. A. Klotz, P. Papini Stati Silvae, Lipsiae: Teubner, 1 9 1 1 . F. Leo, De Stati Silvis commentano, Gottingae, 1892. P. Surculi Statii Opera quae extant... partim nunc primus edidit Frederici Tiliobroga sive Lindenbrogius, Parisiis: off. Plantiniana (H. Perier), l 6 0 0 . W. Lundström, Quaestiones Papinianae, diss. Upsaliae, 1893. O. Lottich, Trostgedicht an den Claudius Etruscus (Silv. Ill, 3) mit sachlichen und kritischen Eklärungen, progr. H a m b u r g 1893. Macnaghten H. Macnaghten, «Some passages o f the Silvae o f Statius», JPh 19 ( 1 8 9 1 ) , 129-37. Marastoni A. Marastoni, P. Papini Stati Silvae, Lipsiae: Teubner, 1970^. Markland J . Markland, P. Papinii Statii libri quinqué Siluarum, London, 1728 ( D r e s d e n - L o n d o n 1827"). Martinelli L. Cesarini Martinelli, «Le «Selve» di Stazio nella critica testuale del Poliziano», SIFC Al ( 1 9 7 5 ) , 130-74. Meursius J . Meursius, Exercitationes CriticaeU ( 1 5 9 9 ) , IV.7. Otto A. Otto, «Zur Kritik v o n Statins' Silvae», RhM 42 ( 1 8 8 7 ) , 3 6 2 - 7 3 , 531-46. Peyraredus P. Statii Papinii Thebaidos libri XII, cum notis Guieti, Johanni Peyraredi et aliorum, opera ac studio Michaeli de Marolles I-III, Lutetiae Parisiorum: S. Hure et F. Léonard, 1658. Pontianus A adnotationes in e x e m p l a r Corsiniano editionis principis (editae a b A. E n g e l m a n n , De Statii Silvarum codicibus, Leipzig 1 9 0 2 ; auctae et correctae a Martinelli 166-74). B L. Cesarini Martinelli ( e d . ) . Angelo Poliziano. Commento inedito alle Selve di Stazio, F l o r e n c e : Sansoni Editore, 1 9 7 8 . Polster Quaestiones Statianae I ( 1 8 7 8 ) , II ( 1 8 7 9 ) , HI ( 1 8 8 4 ) , IV ( 1 8 9 0 ) . Postgate J . P. Postgate & G. A. Davies, P. Papinius Statius, Siluarum libri U ( C o r p u s P o e t a r u m Latinarum), Londini: sumptibus G . Bell et Filiomm, 1904. 1905 J . P. Postgate, «Ad Silvas Statianas silvula», Philologus 64 (1905), 116-36. EDITIONES ET COMMENTATIONES IN APPARATV LAUDATAE Rothstein Rossberg Salmasius Saenger Shackleton Bailey Schräder Slater Traglia Unger Vollmer 1896 Wakefield Waller Wiman Ziehen 55 JVI. Rothstein, Ad Statii Silvas observationes criticae (Festschrift J . Vahlen), Berlin, 1 9 0 0 , 4 9 7 - 5 2 2 . K. Rossherg, Jahrbuch für klassisches Philologie 123 ( 1 8 8 1 ) , 1 4 3 44. apud Klotz. P. Papinii Statii Silvae, varietatem lectionis selectam exhibuit St. Petersburg, 1909· Gregorius Saenger, D. R. Shackleton Bailey, «The Silvae o f Statius», HSCPh 91 (1987), 273-282. J . J . Schräder, c o n i e c t u r a e editae a p u d M. Haupt, «Beiträge zur Berichtigung der G e d i c h t e d e s P. Papinius Statius. Aus Richard Bentleys und J o h a n n Schräders Aufzeichnungen» in U. W i l a m o III, Lipsiae, 1 8 7 6 , 126-36. witz-JVloellendorff ( e d d ) , Opuscula D . A. Slater, -Conjectural e m e n d a t i o n s in t h e Silvae o f Statins», fPh 3 0 ( 1 9 0 7 ) , 1 3 3 - 6 0 . A. Traglia, P. Papini Stati Silvae, T o r i n o : Paravia, 1 9 7 8 . R. Unger, P. Papinii Statii écloga ultima (V 5). Accedunt de Statii locis controversis coniectanea, Neustrelitz, 1 8 6 8 . F. Vollmer, P. Papinii Statii Silvarum Libri, Leipzig: T e u b n e r , 1 8 9 8 ( = Hidelsheim: G e o r g Olms, 1 9 7 1 ) . F. Vollmer, «Textkritisches zu Statins», RhM 51 ( 1 8 9 6 ) , 2 5 - 4 4 . apud Klotz W. Waller, Excursus criticus in P. Papinii Statii Silvas, diss. Vratislavae, 1885. G. Wiman, «Papiniana», Éranos 35 ( 1 9 3 7 ) , 1-21 J . Ziehen, in Vollmerianae editionis r e c e n s i o n e , GGA 1 9 0 4 , 6 4 2 58. CONSPECTUS S I G L O R U M M M' Itali a b c Matritensis BN 3 6 7 8 , olim M 3 1 , s a e c . X V ineunte scriptus. Silvae continentur ff. 6 4 ' - l l 4 ^ (lib. III ff. 84''-94^). ipsius m a n u s e m e n d a t i o n e s Poggius Bracciolini scribam M corrigens Italorum d o c t o r u m e m e n d a t i o n e s et c o n i e c t u r a e in Matritensis apographis scriptae editio princeps, Venetiis, 1 4 7 2 editio F. Puteolani, Parmae, 1 4 7 3 editio D. Calderini, R o m a e , 1 4 7 5 P . PAPINI STATI SILVARUM LIBER T E R T I U S PRAEFATIO STATIUS ROLLIO S U O SALUTEM T I B I certe, Polli dulcissime et h a c cui tam fideliter inhaeresquiete d i g n i s s i m e , n o n h a b e o diu p r o b a n d a m l i b e l l o r u m istorum temeritatem, c u m scias multos e x illis in s i n u t u o s u b i t o natos et b a n c a u d a c i a m stili nostri f r e q u e n t e r expaveris, q u o tiens in iUius f a c u n d i a e t u a e p e n e t r a l e s e d u c t u s altius litteras intro et in o m n e s a te studiorum s i n u s ducor. s e c u r u s itaque tertius h i c Silvarum n o s t r a r u m l i b e r ad te mittitur, h a b u e r a t quidem et secundus <te> testem, sed hic h a b e t auctorem. nam primum limen eius Hercules Surrentinus aperit, q u e m in litore tuo c o n s e c r a t u m , s t a t i m ut v i d e r a m , h i s v e r s i b u s a d o r a v i , sequitur libellus q u o splendidissimum et mihi i u c u n d i s s i m u m i u v e n e m M a e c i u m C e l e r e m , a s a c r a t i s s i m o i m p e r a t o r e missum ad l e g i o n e m Syriacam, q u i a s e q u i n o n poteram, sic prosecutus sum. merebatur et Claudi Etrusci mei pietas aliquod e x studiis nostris solacium, c u m l u g e r e t v e r i s ( q u o d i a m rarissimum e s t ) l a c r i m i s s e n e m p a t r e m . E a r i n u s p r a e t e r e a , G e r manici nostri libertus, scis q u a m diu desiderium eius moratus sim, cum petisset ut capillos suos, quos cum gemmata pyxide et s p e c u l o ad P e r g a m e n u m A s c l e p i u m mittebat, v e r s i b u s dedicarem. summa est écloga qua m e c u m s e c e d e r e Neapolim Claudiam m e a m exhortor. hic, si verum dicimus, s e r m o est, et quidem securus ut c u m u x o r e et q u i p e r s u a d e r e m a l i t q u a m piacere, buie p r a e c i p u e libello favebis c u m scias b a n c destinationem q u i e t i s m e a e tibi m a x i m e i n t e n d e r e m e q u e n o n tam in patriam q u a m ad te s e c e d e r e . vale. 5 10 15 20 25 Praef. SILVARUM INCIPIT LIBER III. M tìt. STATIUS POLLIO SUO SALUTEM M 3 temeritatem M^, in marg. : temerantem M ' 8 <te> add. Bahrens" 1 5 - 6 iam rarissimum Bdhrens : amarissimum M' 1 6 Earinus Itali : lerinus M* 17 scis Vollmer 1893 932, contra Housman CR 20 (1906), 44 : .scit M, frustra def Housman ibid., Hákanson 82-3 ' 2 1 - 2 et quidem Markland 256ab (in comm.) et in textu : equidem M P. PAPINIO ESTACIO SILVAS LIBRO T E R C E R O PREFACIO ESTACIO SALUDA A SU A M I G O P O L I O : A ti al m e n o s , Polio, mi muy dulce a m i g o y m u y m e r e c e d o r de e s e retiro al q u e te aferras tan fielmente, n o t e n g o q u e demostrarte largo y tendido la t e m e r i d a d de estos p o e m a s , p o r q u e s a b e s q u e m u c h o s de ellos son improvisaciones nacidas e n tu regazo y estás a c o s t u m b r a d o a espantarte de esta audacia de mi pluma, cada vez q u e , retirado en la intimidad de aquella famosa erudición tuya, m e sumerjo algo más a f o n d o 5 en las letras y m e dejo guiar p o r ti p o r todos los entresijos de la literatura. ,Sin p r e o c u p a c i ó n , pues, te e n v í o este tercer libro de mis Silvas. Tamb i é n el s e g u n d o libro, es cierto, te había tenido c o m o testigo, p e r o éste te tiene c o m o inspirador. Pues, para empezar, a b r e su umbral el p o e m a sobre el templo de Hércules en Sorrento, al q u e a d o r é c o n estos versos 10 inmediatamente d e s p u é s de ver su c o n s a g r a c i ó n en tu finca costera. Sigue el p o e m a c o n el q u e a c o m p a ñ é , a falta de p o d e r h a c e r l o de verdad, a mi muy brillante y muy querido j o v e n a m i g o M e c i ó Céler, c u a n d o fue enviado p o r el divino e m p e r a d o r a la legión de Siria. Merecía t a m b i é n el afecto filial de mi amigo Claudio Etrusco algiin c o n s u e l o de mi poesía, 15 c u a n d o lloraba c o n lágrimas auténticas ( l o q u e h o y e n día es rarísimo) a su a n c i a n o padre. En cuanto a Flavio Earino, liberto de mi s e ñ o r Germ á n i c o , p o r otro lado, s a b e s c u á n t o t i e m p o h e d e m o r a d o su e n c a r g o imperioso, c u a n d o m e pidió q u e c o m p u s i e r a unos versos de d e d i c a c i ó n de sus cabellos, q u e se disponía a enviar al t e m p l o de Asclepio e n P e r g a m o en una arquilla de pedrería provi.sta d e un e s p e j o . La s e l e c c i ó n última e s e n la q u e in.sto a mi mujer Claudia a q u e se retire c o n m i g o a 20 Ñapóles. Esto, a decir verdad, e s una charia, y relajada p o r cierto, c o m o n o podía ser m e n o s c o n mi mujer y s i e n d o su o b j e t o más c o n v e n c e r q u e deleitar. Este p o e m a gozará e s p e c i a l m e n t e de tu predilección, p u e s sab e s q u e este destino de mi d e s c a n s o lleva sus miras puestas s o b r e t o d o 25 en ti y q u e y o m e retiro n o tanto a mi tierra patria c o m o junto a ti. Adiós. I HERCULES SURRENTINUS POLLII FELICIS INTERMISSA tibi rénovât, Tirynthie, sacra Pollius et causas désignât desidis anni, q u o d coleris malore thjalo n e c litora p a u p e r nuda tenes tectumque Vagis habitabile nantis sed nítidos postes Grai >que effulta metallis culmina, ceu taedis iteipam lustratus honesti ignis ab O e t a e a c o n s c e n d e r i s aethera fiamma. vix oculis animoque^ fides. tune Ule reclusi liminis et parvae custo¿ j n g l o r i u s arae? unde h a e c aula r e c e n s ¡fulgorque inopinus agresti Alcidae? sunt fata d e u m , sunt fata locorum. o v e l o x pietas! steriles hic n u p e r h a r e n a s ac sparsum p e l a g o montis latus hirtaque dumis saxa n e c ulla pati faciles vestigia terras cernere erat, q u a e n a m subito fortuna rigentes ditavit scopulos? Tyrione h a e c m o e n i a plectro an Getica v e n e r e lyra? stupet ipse l a b o r e s annus, et angusti bis s e n o limite m e n s e s longaevum mirantur opus, d e u s attulit arces erexitque suas atque obluctantia saxa summovit nitens et m a g n o p e c t o r e m o n t e m reppulit: immitem credas iussisse n o v e r c a m . ergo age, seu patrios liber iam legibus Argos incolis et mersum tumulis Eurysthea calcas, sive tui solium lovis et virtute parata astra tenes h a u s t u m q u e tibi succincta beati nectaris e x c l u s o melior Phryge porrigit H e b e , hue ades et g e n i u m templis nascentibus infer, n o n te Lerna n o c e n s n e c pauperis arva Molorchi n e c formidatus N e m e e s ager antraque p o s c u n t 5 10 15 20 25 30 I Üt HERCULES SURRENTINUS POLUI FELICIS M 9 liminis Itali, Politianus A : lu- Af * 1 3 ac sparsum Babrens, def. Hákanson 84 : ad sparsum M: a.spersum ¡tali : asparsum Frère-Izaac ' 1 6 ditavit Ai ^ in mg. : ditasit M : ductavit Markland 256a (comm.) et in textu. * 2 0 atque om. M, add. supra M^ * 2 4 Eurysthea Itali : euristia M' 3 0 nemees M : venises M * * I EL TEMPLO D E HÉRCULES EN S O R R E N T O C O N S T R U I D O P O R P O L I O FÉLIX Polio reinstaura tu culto interrumpido, Tirintio, y revela las r a z o n e s del a ñ o de olvido, pues eres v e n e r a d o e n un t e m p l o mayor y ya n o o c u pas, c o m o un indigente, la costa y e r m a y un c o b i j o s ó l o habitable por marinos errantes, sino e s p l é n d i d o s portales y una t e c h u m b r e a p o y a d a 5 en mármol griego, c o m o si, purificado de n u e v o p o r t e a s de glorioso fuego, hubieras a s c e n d i d o al é t e r d e s d e la pira del Eta. Apenas p u e d o dar crédito a los o j o s y a la m e m o r i a : ¿eres tú a c a s o aquel o s c u r o guardián de un umbral sin puertas y de un diminuto altar.' 10 ¿De d ó n d e ha surgido e.ste palacio flamante y este esplendor, inesperado e n un Alcida rural? T i e n e n los dioses su destino, tienen los parajes su destino. ¡Oh diligente d e v o c i ó n ! H a c e p o c o aquí s ó l o era p o s i b l e ver arenas estériles, un c o s t a d o d e m o n t e s a l p i c a d o p o r el mar, p e ñ a s c o s 15 erizados de zarzas y tierras q u e se resistían a soportar tránsito a l g u n o . ¿Qué fortuna ha e n r i q u e c i d o s ú b i t a m e n t e los e s c a r p a d o s riscos? ¿Han surgido estos muros p o r e f e c t o del plectro tirio o la lira gótica? El a ñ o m i s m o queda estupefacto ante los trabajos; y u n o s b r e v e s m e s e s , s e p a 20 rados por d o c e barreras, admiran esta obra destinada a perdurar. El mism o dios trajo y erigió su atalaya; d e s a l o j ó c o n su e s f u e r z o los recalcitrantes p e ñ a s c o s y c o n su e n o r m e p e c h o hizo r e t r o c e d e r a la m o n t a ñ a : s e diría q u e su despiadada madrastra aún le i m p o n í a ó r d e n e s . Ven pues, tanto si, libre ya de tus trabajos, habitas en tu Argos pat e r n o o pisas s o b r e la tumba e n q u e está e n t e r r a d o Euristeo; c o m o si 25 o c u p a s el trono de tu padre Júpiter y astros g a n a d o s c o n tu virtud, y H e b e , ceñida, te sirve tragos de divino néctar, m e j o r q u e el frigio s e p a r a d o del servicio, ven aquí y transfiere tu divinidad al t e m p l o q u e s e inaugura. Ni la Lerna dañina ni los labrantíos del p o b r e M o l o r c o ni el c a m p o 30 aterrorizado de N e m e a ni los establos tracios ni los p r o f a n a d o s altares 60 EGLOGA PRIMA Thracia n e c Pharii pollata aitarla regis, sed felix s i m p l e x q u e d o m u s fraudumque malarum inscia et hospitibus superis dignissima sedes, p o n e truces arcus a g m e n q u e immite pharetrae et regum multo perfusum sanguine robur, instratumque umeris dimitte rigentibus hostem. hic tibi Sidonio celsum pulvinar a c a n t h o texitur et signis crescit torus a s p e r eburnis. pacatus mitisque veni, n e c turbidus ira n e c famulare timens, sed q u e m te Maenalis Auge confectum thiasis et multo fratre m a d e n t e m detinuit q u a l e m q u e vagae post crimina noctis Thespius obstupuit, totiens socer. hic tibi festa gymnas et insontes iuvenum sine caestibus irae annua veloci peragunt certamina lustro. hic templis inscriptus avo g a u d e n t e sacerdos parvus adhuc similisque tui c u m prima n o v e r c a e monstra manu p r e m e r e s atque exanimata doleres. sed q u a e n a m subiti veneranda exordia tempH die, age. Calliope; socius tibi grande sonabit Alcides t e n s o q u e m o d o s imitabitur arcu. tempus erat caeli c u m torrentissimus axis incumbit terris ictusque Hyperione multo acer anhelantes incendit Sirius agros. iamque dies aderat profugis c u m regibus aptum fumât Aricinum Triviae n e m u s et face multa conscius Hippolyti splendei lacus; ipsa c o r o n a l eméritos Diana c a n e s et .spicula terget et tutas sinit ire feras, o m n i s q u e pudicis Itala terra focis Hecateidas excolit idus. ast e g o , Dardaniae quamvis sub collibus Albae rus proprium m a g n i q u e ducis mihi m u ñ e r e currens unda domi curas m u l c e r e aestusque levare sufficerent, notas Sirenum n o m i n e rupes facundique larem Polli non h o s p e s h a b e b a m , assidue m o r e s q u e viri p a c e m q u e n o v o s q u e Pieridum flores intactaque carmina discens, forte diem Triviae dum litore ducimus u d o 35 40 45 50 55 60 65 3 6 rigentibu.s Gevartius ap. Klotz, def. Hákanson 84: gerentibus M : ingentibu.s Markland 257a-b (in comm)' : ingentibus Markland 257a-b (in comm.) * 3 8 texitus M; corr. Ai * * 4 4 cestibus M : test- Itali : caed- Markland 257h-8a (in comm.) * 4 8 doleres Itali : dolores Ai ' 5 3 ictusque Ai : auctusque Markland 258b (in comm.) ' SILVA PRIMERA 61 del rey farlo reclaman tu presencia, sino un h o g a r p r ó s p e r o y sencillo, ignorante de malas asechanzas, morada m u y digna de h u é s p e d e s divinos. D e p o n tu fiero arco, el implacable ejército d e tus dardos y tu maza 35 e m p a p a d a e n m u c h a s a n g r e d e r e y e s . D e j a c a e r de tus h o m b r o s la piel del e n e m i g o q u e llevas d e s p l e g a d a s o b r e e l l o s . Para ti s e t e j e a q u í una e x c e l s a c o l c h a de p ú r p u r a b o r d a d a c o n m o t i v o s de a c a n t o y se alza un c a b e z a l g r a b a d o c o n relieves d e marfil. Ven c o n espíritu p a c í f i c o y b o n d a d o s o , n o a r r e b a t a d o p o r la ira ni r e c e l o s o c o m o un 40 e s c l a v o , s i n o c o m o e s t a b a s c u a n d o te r e t u v o A u g e , la del M e n a l o , a g o t a d o p o r d a n z a s b á q u i c a s y ahito p o r el m u c h o l i c o r de tu h e r m a n o ; o c o m o te a d m i r ó T e s p i o , tras los d e s l i c e s de u n a n o c h e c a s q u i v a n a , s u e g r o t u y o t a n t a s v e c e s c u a n t o s d e s l i c e s c o m e t i s t e . En tu h o n o r se c e l e b r a n a q u í c o m p e t i c i o n e s a t l é t i c a s ; y s a n a s r i v a l i d a d e s d e j ó v e n e s d e s p r o v i s t o s de g u a n t e s c e l e b r a n c o m p e t i c i o n e s a n u a l e s í5 tras el t r a n s c u r s o de una r a u d o lustro. Aquí e n tu t e m p l o está inscrito, para g o z o de su a b u e l o , el n o m b r e de un s a c e r d o t e todavía p e q u e ñ o y p a r e c i d o a ti c u a n d o a h o g a s t e c o n tu m a n o los p r i m e r o s m o n s t r u o s de tu madrastra y lloraste p o r verlos sin vida. 50 P e r o di, venga, Calíope, cuál fue el r e p e n t i n o origen de este v e n e rable t e m p l o . El Alcida te a c o m p a ñ a r á c o n un t o n o e l e v a d o de v o z y con su arco tensado imitará tus ritmos. Era la e s t a c i ó n e n q u e el e j e c e l e s t e s e a b a t e m á s t ó r r i d a m e n t e s o b r e las tierras y Sirio, a z o t a d o p o r u n i n t e n s o H i p e r i ó n , e s q u i l m a v i o l e n t a m e n t e los s e d i e n t o s c a m p o s . Y ya h a b í a l l e g a d o el día e n q u e 55 e n el b o s q u e de Trivia, i d ó n e o para r e y e s fugitivos, se alza el h u m o de t e a s ; y el l a g o c ó m p l i c e d e la s e c r e t a historia d e H i p ó l i t o r e l u c e c o n el reflejo de multitud de a n t o r c h a s . La m i s m a D i a n a c o r o n a sus perros m á s meritorios, p u l e sus j a b a l i n a s y p e r m i t e a las a l i m a ñ a s vag a r c o n i m p u n i d a d . T o d a la tierra d e Italia c e l e b r a e n sus h o n e s t o s 60 h o g a r e s los Idus d e H é c a t e . Y o e n c a m b i o , a u n q u e b a j o las e s t r i b a c i o n e s de la dardania Alba un t e r r e n o p r o p i o y un s u m i n i s t r o de a g u a corriente, r e g a l o para mí del p o d e r o s o p r í n c i p e , b a s t a r a n para relajar mis p r e o c u p a c i o n e s d o m é s t i c a s y aliviar el c a l o r , m e a l b e r g a b a , n o c o m o fora.stero, e n los r o q u e d a l e s c o n o c i d o s p o r el n o m b r e de las Si65 r e n a s , en el h o g a r del erudito P o l i o , d o n d e m e i m b u í a c o t i d i a n a m e n te de la p l a c i d e z de su carácter, d e las flores f r e s c a s de sus Musas y de sus p o e m a s i n n o v a d o r e s . Mientras a la s a z ó n p a s á b a m o s el día de Diana en una ribera h ú m e d a y, c a n s a d o s d e la e s t r e c h e z d e las p u e r - 62 ÉCLOGA PRIMA angustasque fores adsuetaque tecta gravati frondibus et patula defendimus a r b o r e soles, delituit caelum et subitis lux candida cessit nubibus ac tenuis graviore Favonius Austro immaduit, q u a l e m Libyae Saturnia n i m b u m attulit. Iliaco dum dives Elissa marito donatur testesque ululant per devia n y m p h a e . diffugimus, festasque d a p e s redimitaque vina abripiunt famuli; n e c q u o convivía migrent, quamvis innumerae gaudentia rura s u p e r n e insedere d o m u s et multo culmine dives m o n s nitet, instantes sed próxima q u a e r e r e nimbi suadebant laesique fides reditura sereni, stabat dieta sacri tenuis casa n o m i n e templi et magnum Alciden humili lare parva premebat, fluctivagos nautas scrutatoresque profundi vix operire c a p a x . b u e omnis turba c o i m u s , hue e p u l a e ditesque tori c o e t u s q u e ministrum stipantur nitidaeque c o h o r s gratissima Pollae. non c e p e r e fores angustaque deficit a e d e s . erubuit risitque d e u s dilectaque Polli corda subii b l a n d i s q u e virum complectitur ulnis. «tune» inquit «largitor o p u m , qui m e n t e profusa tecta Dicarchei pariter i u v e n e m q u e replesti Parthenopen? nostro qui tot fastigia monti, tot virides lucos, tot saxa imitantia vultus aeraque, tot scripto viventes lumine ceras fixisti? quid e n i m ista d o m u s , quid terra, priusquam te gauderet erum? l o n g o tu tramite n u d o s texisti scopulos, fueratque ubi semita tantum nunc tibi distinctis stat porticus alta columnis, ne sorderet iter, curvi tu litoris ora clausisti calidas g e m i n a testudine n y m p h a s . vix opera e n u m e r e m . mihi p a u p e r et indigus uni Pollius? et tales hilaris tamen intro p e n a t e s et litus q u o d pandis, a m o . s e d próxima s e d e m despicit et tacite ridet m e a limina I n n o . 70 75 80 85 90 95 100 105 6 9 angustas M : au- Itali * gravati a : -is Ai * 7 9 superne Itali : -ae M * 7 2 ac Itali : at Af · 8 2 sacri M : -is Markland 260b (in comm.) et in textu * 9 0 virum M : animum Marklarui 261a (in comm.) et in textu ' 9 1 menta Ai; e add. supra Ai ' * 9 4 imitantia Itali : nutantia vel mitantia Af * 9 2 dicarchei Ai : Dicaearchi Krohn * 9 7 erum Hákanson 85 : erant M : erat Aldina : ero Bahrens * 1 0 0 ora Itali: -as Ai* SILVA PRIMERA 63 tas y del m i s m o t e c h o d e s i e m p r e , n o s p r o t e g í a m o s d e los r a y o s del 70 sol b a j o un c o p u d o árbol, d e r e p e n t e se o c u l t ó el cielo, el día luminoso c e d i ó ante repentinos n u b a r r o n e s y el ligero F a v o n i o se e n c a p o t ó c o n la llegada del más cargado Austro: una tormenta c o m o la q u e la hija de Saturno envió a Libia mientras la rica Elisa era entregada a un e s p o s o ilia75 c o y las ninfas vociferaban c o m o testigos en a q u e l l o s parajes solitarios. Salimos h u y e n d o y los esclavos r e c o g i e r o n las viandas festivas y las c o pas de vino engalanadas c o n guirnaldas. No tenían los c o m e n s a l e s dónde refugiarse, a u n q u e i n n u m e r a b l e s casas p o b l a b a n en lo alto el brillante terreno y el rico m o n t e lucía c o n sus m u c h a s t e c h u m b r e s . P e r o los a m e n a z a n t e s n u b a r r o n e s , así c o m o la c o n f i a n z a ( d e f r a u d a d a una v e z ) de q u e el tiempo d e s p e j a d o estaba a p u n t o de regresar, a c o n s e j a so ban buscar el cobertizo más c e r c a n o posible. Había una diminuta c a b a n a q u e de t e m p l o s a g r a d o s ó l o tenía el n o m b r e : p e q u e ñ a c o m o era, agobiaba al gran Alcida c o n su humilde e s p a c i o , a p e n a s e s p a c i o s a para cobijar a los marinos q u e v a g a n entre las olas y a los i n d a g a d o r e s del 85 f o n d o del-mar. Allí n o s reunimos toda la m u c h e d u m b r e , allí se a c u m u laron las viandas, los lujosos l e c h o s , la multitud de sirvientes y el séquito amabilísimo de la elegante Pola. Las puertas n o pudieron a c o g e r n o s y el estrecho t e m p l o n o dio abasto. El dios s e s o n r o j ó y sonrió; se desligo zó en el alma de su querido Polio y a b r a z ó al h o m b r e c o n delicados brazos. Y le dijo: -¿Eres tú quien, tan g e n e r o s o c o n tus b i e n e s , has e n r i q u e c i d o profusamente las moradas de D i c a r q u e o y al m i s m o t i e m p o a la j o v e n Parténope? ¿Tú el q u e has e s t a b l e c i d o tantos t e c h o s e n mi m o n t e , tantos verdes jardines, tantas estatuas de piedra y b r o n c e q u e imitan rasgos hu95 manos, tantas ceras q u e c o b r a n vida gracias al p i g m e n t o añadido? ¿Pues q u é eran ese edificio o el terreno antes de q u e se regocijaran d e tenerte c o m o dueño? Tú cubriste los y e r m o s r o q u e d a l e s c o n un largo corredor y, d o n d e antes sólo había una vereda, se alza ahora para ti un e l e v a d o pórtico de c o l u m n a s multicolores, para q u e el r e c o r r i d o n o hastíe. Al 100 borde de la curvada costa encerraste c o n d o b l e t e c h u m b r e a las ninfas cálidas. Apenas p u e d o e n u m e r a r tus obras. ¿Sólo c o n m i g o e s p o b r e e indigente Polio? Y sin e m b a r g o f r e c u e n t o alegre d i c h o h o g a r y a m o la cos105 ta q u e tú m e h a c e s a c c e s i b l e . P e r o mi v e c i n a J u n o desprecia esta s e d e y .se burla calladamente de mis umbrales. D e d í c a m e un t e m p l o y un altar 64 ÉCLOGA PRIMA da templum dignasque tuis conatibus aras, quas p u p p e s velis nolint transiré secundis, q u o Pater aetberius m e n s i s q u e aceita d e o r u m turba et ab e x c e l s o veniat sóror hospita t e m p l o . n e c te, q u o d solidus contra riget u m b o maligni montis et i m m e n s o n o n u m q u a m e x e s u s a b a e v o , terreat: ipse adero et c o n a m i n a tanta i u v a b o asperaque invitae perfringam viscera terrae. incipe et Herculeis fidens hortatibus aude. n o n Amphioniae steterint velocius arces Pergameusve labor», dixit m e n t e m q u e reliquit. n e c mora c u m scripta formatur imagine tela, innumerae colere manu s : his c a e d e r e silvas et levare trabes, illis immergere curae fundamenta solo, coquitur pars umida terrae protectura h i e m e s atque exclusura pruínas, indomitusque silex curva f o r n a c e liquescit. praecipuus sed e n i m labor est e x s c i n d e r e dextra oppositas rupes et saxa negantia ferro. hic pater ipse loci positis Tirynthius armis insudat validaque solum d e f o r m e bipenni, cum grave nocturna c a e l u m subtexitur umbra, ipse fodit, ditesque Caprae viridesque resultant T e l e b o a e , et terris ingens redit aequoris e c h o . n o n tam grande sonat motis incudibus Aetne cum Brontes Steropesque ferit, n e c maior a b antris Lemniacis fragor est ubi flammeus aegida caelat Mulciber et castis e x o r n a t Pallada donis. decrescunt scopuli, et rosea s u b luce reversi artifices mirantur opus, vix annus anhelat alter, et ingenti dives Tirynthius arce despectat fluctus et iunctae tecta n o v e r c a e provocai et dignis invitât Pallada templis. iam placidae dant signa tubae, iam fortibus a r d e n s ftimat barena sacris. h o s n e c Pisaeus h o n o r e s luppiter aut Cirrhae pater aspernetur o p a c a e . nil his triste locis; cedat lacrimabilis Isthmos, 110 115 120 125 130 135 140 1 1 1 exeus M f-s- add. supra M ' ) ' 1 1 7 cum scripta formatur i. tela M: conscripta formantur i. tempia Markland in textu * 1 1 9 trahes M (b corr. exh M^)' 1 2 1 proctectura M;prius c expunxit M* * 1 2 8 ditesque capre M : dites Capreae Itali, c * 1 2 9 Teleboae Turnebus ap. Klotz : taurubulae M ' 1 3 0 sonat M -. tonat malim, cf. Verg. Aen. III571, Vili 419 * SILVA PRIMERA 65 dignos de tus empresas, q u e las naves n o quieran pasar de largo ni aun c o n vientos propicios; un santuario al q u e v e n g a n a visitar, c o m o invitados, el padre celestial, la multitud de invitados a la m e s a de los dioses, lio y mi h e r m a n a , d e s c e n d i e n d o de su e l e v a d o t e m p l o . Y n o te e s p a n t e s de q u e un p e ñ a s c o m a c i z o s e alce a m e n a z a d o r en la m o n t a ñ a estéril, intacto a la erosión del t i e m p o infinito. Y o m i s m o c o m p a r e c e r é , te ayudaré en tamaña e m p r e s a y desgarraré las ásperas entrañas de la tierra, a su pesar. P o n m a n o s a la obra y atrévete, confiado en el aliento q u e te in115 funde Hércules. No s e habrán d e alzar antes las cindadelas de Anfión o la construcción de P e r g a m o . - Así dijo y a b a n d o n ó su m e n t e . Sin demora se diseña el proyecto, dibujándolo s o b r e el lienzo. Innumerables m a n o s se reunieron: u n o s talaban á r b o l e s y a z o l a b a n los troncos, otros hundían los cimientos en el suelo. Se c u e c e la parte h ú m e d a 120 de la tierra para proteger contra las tormentas y repeler las e s c a r c h a s . La resistente piedra caliza se disgrega e n el h o r n o c ó n c a v o . P e r o la tarea principal es tallar a m a n o las rocas q u e e.storban y las piedras resistentes 125 al hierro. E n t o n c e s el propio patrón del lugar, el tirintio, suda tras d e p o ner sus armas y él m i s m o e x c a v a e n el abrupto s u e l o c o n su p o t e n t e hacha de d o s hojas, mientras el c i e l o toma un a s p e c t o o p r e s i v o al ser cubierto por las s o m b r a s de la n o c h e . La rica Capri y los verdes parajes de los T e l e b o a s resuenan y el e c o retorna p o t e n t e d e s d e el mar a tierra. 130 No es tan grande el estallido de los g o l p e s s o b r e los y u n q u e s del Etna c u a n d o B r o n t e s y Estéropes martillean, n o e s m a y o r el fragor p r o c e d e n te de los antros de Lemnos, d o n d e Mulcibero forja la égida entre llamas y equipa a Palas c o n ca.stos d o n e s . Los p e ñ a s c o s van disminuyendo; y, c u a n d o regresan los obreros al despuntar el r o s a d o alba, admiran el tra135 bajo. Apenas regresa el siguiente v e r a n o c u a n d o el tirintio, e n r i q u e c i d o c o n una grandiosa fortaleza, c o n t e m p l a d e s d e lo alto el oleaje. Desafía la morada de su v e c i n a madrastra e invita a Palas a un t e m p l o digno de ella. Ya las trompetas pacíficas dan su señal, ya h u m e a la arena, ardiente 140 con los festivales atléticos. Estos h o n o r e s n o los despreciarían ni el J ú p i ter de Pisa ni el patrón d e la sombría Cirra. Nada hay triste e n estos lugares; c e d a el l u c t u o s o Istmo y la atroz N e m e a : a q u í un n i ñ o m á s 66 ÉCLOGA PRIMA cedat atrox N e m e e : litat hic felicior infans. ipsae pumice is virides Nereides antris exsiliunt ultro, scopulis umentibus haerent, n e c pudet occulte nudas spectare palaestras. spectat et Icario n e m o r o s u s palmite Gaurus, silvaque q u a e fixam p e l a g o Nesida coronai, et Placidus Limón o m e n q u e E u p l o e a carinis, 145 et Lucrina Venus, Phrygioque e vertice Graias addisces, Misene, tubas, visitque b e n i g n a Parthenope gentile sacrum n u d o s q u e virorum certatus et parva suae simulacra c o r o n a e . quin age et ipse libens proprii certaminis actus invicta dignare m a n u ; seu nubila d i s c o findere seu volucres Zephyros p r a e c e d e r e telo seu tibi dulce manu liquidas n o d a r e palaestras, indulge sacris et, si tibi p o m a supersunt Hesperidum, gremio venerabilis ingere Pollae, 150 nam capit et tantum n o n degenerabit h o n o r e m . q u o d si dulce d e c u s viridesque resumeret a n n o s , (da veniam, Alcide) fors hic et pensa tulisses. h a e c e g o n a s c e n t e s laetum b a c c h a t u s a d aras libamenta tuli, nunc ipse in limine c e r n o solventem v o c e s et talia dicta ferentem: •<macte animis o p i b u s q u e m e o s imitate labores, qui rígidas rupes i n f e c u n d a e q u e p u d e n d a naturae deserta d o m a s et vertís in usum lustra habitata ferís f o e d e q u e latentia profers numina! q u a e tibi n u n c meritorum praemia solvam, quas referam grates? Parcarum fila t e n e b o e x t e n d a m q u e colus (duram scio vincere M o r t e m ) , avertam luctus et tristia damna v e t a b o teque nihil laesum viridi r e n o v a b o s e n e c t a l60 155 165 170 144 pumiceis Itali, cf. Theb. X 574 : puniceis M * 1 4 5 umentibus M (Signum aspirationis super prius u add. M^) : uventibus Gronovius c. 24, Markland 265a (in comm.) et in textu * 149 Limon (hoc iam Politianus A) omenque Guyet ap. Klotz : limo numemque M: ultimi m ultimam hastam expunxit M * · 1 5 1 addisces M : adsciscis Markland 265b (in comm.) et in textu ' visitque scripsi : ridetque M ' 1 5 5 manu M : magis Schräder, fort, recle* digna M : -re supra addidit M * * 1 5 7 liquidas Markland 265b-6a (in comm.) et in textu; cf. A. II155, II 440, Claud, carm. XVII287 : Ubicas M ' nodare M : nu- Itali * 1 5 8 indulge sacris M : indulge his sacris c, def. Markland 266a coli. Theb. III 719 ' 160 degenerabit M : degener ambit Gronovius c. 26, def. Markland 266a-b * 162 hic M : huic Itali * 163 laetum Markland 267a (in comm.) et in textu : -us M * 164 ipse M (quo servato, post limine interpunxerunt Macnaghten 134, Courtney) : -um c * 1 7 4 . 1 7 2 . 1 7 3 litteris c, a, b praescriptis versuum ordinem restituii M ' ' SILVA P R I M E R A 67 afortunado oficia los sacrificios. Las mismas v e r d e s Nereidas salen e s p o n t á n e a m e n t e de sus grutas de roca, se e n c a r a m a n a los m o j a d o s e s c o no líos y n o les a v e r g ü e n z a c o n t e m p l a r a e s c o n d i d a s las c o m p e t i c i o n e s atléticas. Asiste t a m b i é n c o m o e s p e c t a d o r G a u r o , tupido c o n el follaje de la vid de Icaro; el b o s q u e q u e ciñe a Nesis, e m p l a z a d a e n el mar; el apacible Limón; Euplea, presagio propicio para las naves; y la Venus de m Lucrino. Tú también, Miseno, d e s d e tu promontorio frigio aprenderás el son de las trompetas griegas; y P a r t é n o p e visita b e n é v o l a los J u e g o s parientes, las c o m p e t i c i o n e s atléticas de h o m b r e s y las humildes réplicas de su propia c o r o n a . Ven pues y tú m i s m o dígnate e n participar alegre c o n tu invencible m a n o en las p r u e b a s d e esta c o m p e t i c i ó n c e l e b r a d a e n tu h o n o r . Sea 1Í5 q u e prefieras hendir las n u b e s c o n el disco o adelantar c o n la jabalina a los alados Céfiros o entrelazar c o n tu m a n o las a c e i t o s a s palestras, sé propicio a e.stos sagrados J u e g o s y, si te q u e d a n m a n z a n a s de las Hespérides, ponías en el regazo de la re.spetable Pola, p u e s las m e r e c e y n o i6o desdecirá de t a m a ñ o h o n o r . P e r o si recuperara el dulce e n c a n t o d e sus verdes años, quizá también e n esta o c a s i ó n ( c o n perdón, Alcida) habrías sufrido la labor de hilanza. E.sta fue la libación q u e ofrecí, c o n alegre entusiasmo, al altar q u e se inauguraba. Ahora v e o c o n mis p r o p i o s o j o s al dios en el umbral, tolos m a n d o la palabra y diciendo así: - ¡ B r a v o por tu c o r a j e y riqueza, tú q u e has e m u l a d o mis trabajos, q u e sometes las rígidas rocas y los y e r m o s v e r g o n z o s o s de una naturaleza estéril, q u e h a c e s útiles las selvas habitadas p o r alimañas y .sacas a la luz a dioses q u e p e r m a n e c í a n ocultos indecoro.samente! ¿Con q u é reno c o m p e n s a corresponderé a tus méritos, q u é agradecimiento te e x p r e s a ré? Sujetaré los hilos de las Parcas y prolongaré la lana de la rueca ( s é v e n c e r a la dura Muerte). Apartaré el luto y prohibiré las tristes desgracias humanas; te remozaré i n c ó l u m e e n una lozana ancianidad y te c o n - 68 ÉCLOGA PRIMA c o n c e d a m q u e diu i u v e n e m spectare n e p o t e s , d o ñ e e et hic s p o n s a e maturus et illa marito, airsus et e x illis s u b o l e s n o v a g r e x q u e protervus nunc umeris inreptet avi, n u n c a g m i n e b l a n d o certatim placidae concurrat ad oscula Pollae. nam templis n u m q u a m statuetur terminus aevi dum m e flammigeri portabit m a c h i n a caeli. n e c mihi plus N e m e e p r i s c u m q u e habitabitur Argos nec Tiburna d o m u s solisque cubilia Gades». sic ait, et t a n g e n s surgentem altaribus ignem p o p u l e a q u e m o v e n s albentia tempora silva et Styga et aetherii iuravit fulmina patris. 1 7 5 iuvenem scripsi : -es M 175 180 185 SILVA PRIMERA 69 ns c e d e r é q u e , joven durante m u c h o t i e m p o , c o n t e m p l e s a tus nietos, hasta q u e él sea maduro para una e s p o s a y ella para un marido y l u e g o nazca de ellos nueva prole y el tropel atrevido se e n c a r a m e unas v e c e s a los h o m b r o s de su bisabuelo, otras, en delicado ejército, corra a porfía a los iKo b e s o s de la cariñosa Pola. Pues n u n c a se marcará un límite temporal a este templo mientras la máquina del cielo estrellado m e transporte. Ya nunca más habitaré en N e m e a o e n la antigua Argos, ni e n mi t e m p l o de Tíbur ni en Cádiz, l e c h o del sol. Así dijo; y t o c a n d o la llama q u e se alzaba d e s d e el altar y m o v i e n d o 185 sus sienes, b l a n q u e a d a s p o r el follaje de c h o p o , juró por la Estige y por los rayos de su padre celestial. II P R O P E M P T I C O N MAECIO CELERI «DI, quibus a u d a c e s a m o r est servare carinas saevaque ventosi mulcere pericula ponti, sternite molle fretum p l a c i d u m q u e advertite votis concilium et lenis n o n obstrepat unda precanti. grande tuo rarumque d a m n s , N e p t u n e , p r o f u n d o depositum; iuvenis d u b i o committitur alto Maecius atque animae partem super a e q u o r a nostrae maiorem transferre parat. proferte b e n i g n a sidera et a n t e m n a e g e m i n o considite c o r n u , Oebalii fratres; vobis p o n t u s q u e p o l u s q u e luceat; Iliacae l o n g e n i m b o s a sororis astra fugate, precor, t o t o q u e excludite c a e l o . vos q u o q u e , caeruleum Phorci, Nereides, a g m e n , quis h o n o r et regni cessit fortuna s e c u n d i (dicere q u a e magni fas sit mihi sidera p o n t i ) , surgite de vitreis s p u m o s a e Doridos antris B a i a n o s q u e sinus et feta tepentibus undis litora tranquillo certatim ambite natatu, quaerentes ubi celsa ratis, q u a m s c a n d e r e gaudet 5 10 15 nobilis Ausoniae Celer armipotentis alumnus. nec quaerenda diu: m o d o n a m trans a e q u o r a tetris prima Dicarcheis Pharium gravis intulit annum, prima salutavit Capreas et margine dextro sparsit Tyrrhenae Mareotica vina Minervae. 20 huius utrumque latus molli praecingite gyro partitaeque vices vos stuppea tendite mali vincula, vos summis adnectite sipara velis, vos Zephyris aperite sinus, pars transtra reponat, pars demittat aquis curvae m o d e r a m i n a puppis, sint quibus f e x p l o r e n t primos gravis arte m o l o r c h o s f 25 30 n tit PROPEMPTICON MAECIO CELERI M 4 lenis Itali : levis M* 13 Phorci Krohn : ponti M * 1 5 quae M : quas Heinsius ' 1 9 quam Barth, Heinsius : qua M ' 2 4 vina Itali : viva Ai * 3 0 locus desperatus explorent (-et Itali, c) primos gravis arte molorciios M (molorchos ex III 1, 29) : -et lino g. alta molyljdis Gronovius c. 26 : -et primos g. artemo lembos Vollmer 7 5 9 6 3 9 (primas... barcas Klotz) : -et rupes g. arte molybdis Markland 268b-9 (in comm.) et in textu : -et remos g. arte molybdos Krohn : -et primos g. artemo flatus (co- II P O E M A D E D E S P E D I D A A MECIÓ CÉLER «Dioses c u y o d e s e o es salvar los a u d a c e s navios y amainar los crueles peligros del v e n t o s o p o n t o , alisad s u a v e m e n t e el m a r y h a c e d vuestra a s a m b l e a plácida a mis plegarias; y q u e , ante mi r u e g o , el o l e a j e , 5 apaciguado, n o alborote. Una prenda grande y preciada e n c o m i e n d o a tus profundidades, Neptuno. El j o v e n M e c i ó se confía al incierto o c é a n o y se dispone a transportar p o r las llanuras del m a r la m a y o r parte d e mi alma. Mostrad astros p r o p i c i o s y situaos s o b r e a m b o s e x t r e m o s d e la 10 verga, h e r m a n o s ebalios. Q u e se ilumine c o n vosotros el mar y el cielo. Ahuyentad lejos la borrascosa estrella de vuestra h e r m a n a iliaca, lo suplico, y expulsadla de toda la e x t e n s i ó n del cielo. T a m b i é n vosotras. Nereidas, azulado ejército de Forcis, a q u i e n e s c a y ó e n suerte el h o n o r y la 15 fortuna del s e g u n d o reino ( p e r m í t a s e m e llamaros astros del i n m e n s o p o n t o ) , e m e r g e d de las cristalinas grutas d e la e s p u m o s a Dòride y ceñid a porfía c o n vuestro plácido n a d o la bahía de B a y a s y su costa preñada de aguas termales, b u s c a n d o d ó n d e está varada la majestuosa nave en 20 q u e .se dispone a e m b a r c a r Céler, ilustre hijo de Ausonia, p o d e r o s a c o n las armas. No será larga la b ú s q u e d a , p u e s h a c e p o c o fue la primera nave q u e , surcando los mares, trajo su c a r g a m e n t o de la c o s e c h a egipcia a las tierras dicarqueas, la primera q u e saludó a Capri y d e r r a m ó p o r el flanco de estribor una libación d e vino m a r e ó t i c o a la Minerva tirrena. 25 Ceñid sus d o s c o s t a d o s c o n un ágil círculo. Tras repartiros las tareas, izad vosotras del mástil las m a r o m a s de estopa, c o l g a d vosotras las insignias e n lo alto de las velas, d e s p l e g a d vosotras el v e l a m e n a los Céfiros. Q u e una parte de vosotras repare los b a n c o s , q u e otra parte sumerja en las aguas el timón d e la curva p o p a . Q u e algunas e x a m i n e n 30 [el estado de los remos...]. Q u e otras amarren el b o t e salvavidas a la p o - 72 ÉCLOGA ALTERA q u a e q u e secuturam religent post terga p h a s e l o n u n c a q u e summersae penitus retinacula vellant. temperet h a e c aestus pelagusque incHnet ad ortus, officio careat glaucarum nulla sororum. hinc multo Proteus g e m i n o q u e h i n c c o r p o r e Triton praenatet et subitis qui perdidit inguina monstris Glaucus, adhuc patriis quotiens adlabitur oris litoream blanda feriens A n t h e d o n a c a u d a . tu tamen ante o m n e s diva c u m matre, P a l a e m o n , annue, si vestras a m o r est mihi p a n d e r e T h e b a s nec c a n o degeneri P h o e b e u m A m p h i o n a plectro, et pater Aeolio frangit qui carcere ventos, cui varii flatus o m n i s q u e p e r a e q u o r a mundi Spiritus atque h i e m e s n i m b o s a q u e nubila parent, artius o b i e c t o B o r e a n E u r u m q u e N o t u m q u e monte premat: soli Z e p h y r o sit c o p i a caeli, solus agat p u p p e s s u m m a s q u e supernatet undas adsiduus pelago, d o n e c tua turbine nullo laesa Paraetoniis adsignet carbasa ripis». audimur. vocat ipse ratem n a u t a s q u e m o r a n t e s increpat. e c c e m e u m timido iam frigore p e c t u s labitur et n e q u e o , quamvis m o v e t ominis horror, claudere s u s p e n s o s o c u l o r u m in margine fletus. iamque ratem terris divisit fune soluto navita et angustum deiecit in a e q u o r a p o n t e m . saevus <et> e puppi l o n g o c l a m o r e magister dissipât amplexus atque oscula fida revellit, nec longum cara licet in cervice morari. attamen in terras e p l e b e novissimus o m n i 35 40 45 50 55 ibo, n e c egrediar nisi iam <currente> carina. quis rude et abscissum miseris animantibus a e q u o r fecit iter, solidaeque pios telluris alumnos expulit in fluctus p e l a g o q u e immisit hianti, audax ingenii? n e c enim temeraria virtus 60 illa magis, s u m m a e gelidum q u a e Pelion O s s a e iunxit a n h e l a n t e m q u e iugis bis pressit O l y m p u m . 65 ras Wiman 9) Marastoni : -ent remos libramina longos temptabat Courtney 1988 44 : alii alia * 3 7 Glaucus Itali : -as Af * 4 3 mundi Af : ponti Heinsius ad Val. Fi 1501 ' 4 9 laesa Heinsius : laeta Af * 5 2 movet M : monet b, Lidenbrog, Gronovius c. 26' 5 5 angustum Itali : au- Ai * 5 6 et e Itali, Politianus A ut vid. (et om. M) ' 6 0 cúrrente Politianus A, om. M nullo spatio relieto : cedente Itali : labente Traglia * 6 1 abscissum Itali (cf. Hor. carm. 13, 21) -. ah>scisum Af, Courtney, sic laudai Heinsius ad Val FI. 1827'63 hianti Itali : -es Ai * 6 6 bis pressit Af : ter pressit Waller 25 (cf. Verg. georg. 1281) : impressit Markland 271b in comm. * SILVA SEGUNDA 73 pa, para q u e siga a la nave. Leven otras la g a n c h u d a ancla, sumergiénd o s e e n las profundidades. C a l m e ésta el o l e a j e e incline el p i é l a g o hacia levante. Q u e ninguna de las verdes h e r m a n a s esté libre d e q u e h a 35 cer. Q u e el multiforme Proteo escolte c o n su n a d o un flanco del navio y el biforme Tritón el otro; y G l a u c o , el q u e s ú b i t a m e n t e perdió la parte inferior de su c u e r p o para verla convertida e n p e z y q u e aún hoy, cada vez q u e arriba a su costa natal, golpea c o n cola ondulante la costera Antedón. P e r o tú por e n c i m a de t o d o s . P a l e m ó n c o n tu divina madre, sé 40 propicio, si es mi d e s e o cantar la historia de T e b a s , vuestra patria, y si canto a Anfión, discípulo de F e b o , c o n un plectro digno de vosotros. Y el padre q u e d o b l e g a a los vientos e n una prisión eolia, a q u i e n o b e d e cen los vohibles soplos, cada brisa q u e surca los mares del m u n d o , las tempestades y las lluviosas n u b e s , q u e aprisione e.strechamente al B ó 45 reas, al Euro y al Noto, i n t e r p o n i é n d o l e s un m o n t e ; c o n c é d a s e s ó l o al Céfiro venia s o b r e el cielo. Q u e sólo éste impulse a la naves y corra sin c e s e sobre el mar a flor de agua, hasta q u e deposite tu v e l a m e n , i n m u n e a toda tormenta, en las riberas paretonias». 50 Soy oído. El Céfiro m i s m o in.sta a la nave e increpa a los marineros q u e .se demoran. ¡He aquí q u e mi p e c h o desfallece víctima de un h e l a d o terror y no p u e d o , a u n q u e el horror del mal augurio m e c o n m u e v e , ret e n e r las lágrimas q u e c u e l g a n del b o r d e de mis ojos! Y ya, tras soltar amarras, el marinero separa el navio de la tierra y arroja la estrecha pa- 55 sarela al agua. El cruel capitán, d e s d e p o p a , separa c o n un largo grito los abrazos, arranca los b e s o s a f e c t u o s o s y n o es posible d e t e n e r s e en el abrazo al cuello querido. Sin e m b a r g o , y o seré el último d e t o d o el gentío en saltar a tierra, y n o m e retiraré a n o ser c u a n d o la nave esté ya e n 60 marcha. ¿Quién abrió una ruta por el m a r virgen y fuera del a l c a n c e de los desgraciados mortales, quién e x i l ó hacia las olas a los piadosos hijos de la tierra firme y los arrojó al voraz piélago, c o n audaz inventiva? P u e s n o 65 fue más temerario aquel valor q u e apiló el h e l a d o Pellón s o b r e el Osa y o p r i m i ó c o n d o s m o n t e s el j a d e a n t e O l i m p o . ¿Hasta tal p u n t o parecía 74 ÉCLOGA ALTERA usque a d e o n e p a n i m lentas transiré paludes stagnaque et angustis summittere pontibus amnes? imus in abruptum gentilesque u n d i q u e terras exigua fugimus clausi trabe et aere n u d o . inde furor ventis indignataeque p r o c e l l a e et caeli fremitus et fulmina plura Tonanti, ante rates pigro torpebant a e q u o r a s o m n o n e c spumare Thetis n e c spargere nubila fluctus gaudebant. visis tumuerunt p u p p i b u s u n d a e , inque h o m i n e m surrexit hiems. tune nubila Plias O l e n i u m q u e p e c u s , solito tunc p e i o r Orion. iusta queror. fugit e c c e vagas ratis acta p e r u n d a s paulatim minor et l o n g e servantia vincit lumina, tot gracili ligno c o m p l e x a timores teque super reliquos, te, nostri pignus amoris portatura, Celer. q u o n u n c e g o p e c t o r e s o m n o s quove q u e a m perferre dies? quis cuneta paventi nuntius, an facili te praetermiserit unda 70 Lucani rabida ora maris, n u m torta Charybdis fluctuet aut Siculi populatrix virgo profundi, quos tibi currenti p r a e c e p s gerat Hadria m o r e s , q u a e p a x Carpathio, quali te subvehat aura Doris Agenorei furtis blandita iuvenci? sed m e m i questus. quid enim te castra p e t e n t e n o n vel ad ignotos ibam c o m e s impiger Indos Cimmeriumque chaos? starem p r o p e bellica regis signa mei, seu tela m a n u seu frena teneres, armatis seu iura dares; o p e r u m q u e tuorum, 85 etsi n o n socius, certe mirator a d e s s e m . si q u o n d a m m a g n o P h o e n i x reverendus Achilli litus ad Iliacum T h y m b r a e a q u e Pergama venit imbellis t u m i d o q u e nihil iuratus Atridae, cur nobis ignavus amor? sed p e c t o r e fido n u m q u a m a b e r o longisque s e q u a r tua carbasa votis. ••Isi, Phoroneis olim stabulata sub antris. 75 80 90 95 100 6 8 angu.stis Koch 15 (damnavit Klotz in app. sed vide 55) : augustes M : angustos Itali * 7 0 exigua fugimus Phillimore, praesens desiderans (ut 69 imusj : fugimus exigua M, praeter metrum nisi fugimus praeteritum esse concedas : linquimus exigua Slater 139' 7 5 gaudebant Markland 272a in comm. : audebant M' 8 0 gracili M: fragili Heinsius ad Ov. Pont. 110, 39' 8 1 teque Marklarui in textu el 272a-b (in comm.) : quaque M: quaeque c : quemque Postgate 1SX)5 126: quique Ziehen 647' 8 2 portatura M: portât dura Leo 22, Klotz' 8 2 - 8 3 quo... quove Rossberg 143 : quos... quosve M' 8 4 facili c : -is M' 1 0 1 ante Isi virgulas interp. Ramírez de Verger coli. Ov. am. II13, 7-28 et met. IX 773-81 ' SILVA SEGUNDA 75 p o c o cruzar los pantanos e n t o r p e c e d o r e s y los estanques, y s o m e t e r los ríos c o n estrechos puentes? Nos precipitamos al a b i s m o y a b a n d o n a m o s por d o q u i e r n u e s t r o s s u e l o s p a t r i o s , a p r i s i o n a d o s e n t r e un l e ñ o mi70 núsculo y la pura intemperie. Enseguida surge la locura de los vientos, las tempestades indignadas, el rugido del cielo y más rayos del Tronador. Antes de la existencia de las naves las llanuras del m a r languidecían en indolente s u e ñ o , Tetis n o se regocijaba en formar e s p u m a ni las olas 75 en salpicar a las n u b e s . A la vista de las naves las olas se h i n c h a r o n y la tempestad se levantó contra el hombre. Entonces la nubosa Pléyade y el rebaño de Ó l e n o , e n t o n c e s Orion fueron más violentos q u e de c o s t u m b r e . Con razón m e q u e j o . Mirad c ó m o la nave parte al destierro impulsada entre e í i a n t e s olas, cada vez más p e q u e ñ a , y v e n c e a los o j o s q u e la 80 vigilan de lejos, abrazando c o n su flaco l e ñ o tan gran o b j e t o de mis cuitas; la nave q u e , p o r e n c i m a de todos, te va a llevar a ti, Céler, a ti, prenda de mi amor. ¿Con q u é á n i m o p u e d o y o ahora aguantar las n o c h e s d e sueño, c o n q u é ánimo los días? ¿Quién informará a quien t o d o t e m e si la costa rabiosa de Lucania te ha f r a n q u e a d o el p a s o c o n ola fácil, si la 85 arremolinada Caribdis levanta oleaje o la depredadora j o v e n del mar de Sicilia, c ó m o se comporta c o n t i g o el t o r m e n t o s o Adriático mientras navegas, si el mar del Cárpatos está tranquilo, c o n q u é brisa te transporta Dóride, halagada por los d e v a n e o s a m o r o s o s del novillo de Agénor? 90 Pero t e n g o merecidas estas quejas. ¿Pues p o r q u é , mientras tú marc h a b a s al ejército, no te a c o m p a ñ a b a yo decidido incluso hasta los d e s c o n o c i d o s indos o hasta el C a o s cimerio? P e r m a n e c e r í a junto a los estandartes guerreros de mi rey, tanto si blandieras las jabalinas o sujetaras las riendas c o m o si repartieras o r d e n a n z a s entre los soldados; y e s - 95 taría p r e s e n t e , si n o c o m o c o l a b o r a d o r de tus e m p r e s a s , sí al m e n o s c o m o admirador. Si una vez Fénix, respetado p o r el gran Aquiles, llegó al litoral iliaco y a P é r g a m o de Timbra, a u n q u e fuera de natural pacífico y no estuviera ligado por un j u r a m e n t o al s o b e r b i o Atrida, ¿por q u é mi amor es perezoso? D e todas formas, n u n c a estaré lejos de ti e n mi fiel 100 sentimiento y a distancia te seguiré c o n mis plegarias. «Isis, q u e antaño viviste e n los establos de las grutas f o r o n e a s , ahora 76 ÉCLOGA ALTERA nunc regina Phari n u t n e n q u e Orientis anheii, e x c i p e multisono p u p p e m Mareotida sistro ac iuvenem egregium, Latius cui ductor E o a signa Palaestinasque dedit frenare cohortes, ipsa manu placida per limina festa s a c r o s q u e duc portus u r b e s q u e tuas, te praeside noscat unde paludosi fecunda licentia Nili, cur vada desidant et ripa c o e r c e a t undas 105 Cecropio stagnata luto, cur invida Memphis curve Therapnaei lasciviat ora Canopi, cur servet Pharias Lethaeus ianitor aras, villa cur m a g n o s a e q u e n t ammalia divos, quae sibi praesternat vivax altarla P h o e n i x , 110 q u o s dignetur agros aut q u o s e gurgite Nili mergat adoratus trepidis pastoribus Apis, due et ad Emathios m a n e s , ubi belliger urbis conditor H y b l a e o perfusus nectare durât, anguiferamque d o m u m , b l a n d o qua mersa v e n e n o 115 Actias Ausonias fugit Cleopatra catenas. usque et in Assyrias sedes m a n d a t a q u e castra prosequere et Marti iuvenem, dea, trade Latino, n e c novus h o s p e s erit: puer his sudavit in arvis notus adhuc tantum maioris lumine clavi, 120 iam tamen et turmas facili praeverteré gyro fortis et Eoas iaculo damnare sagittas». ergo erit illa dies, qua te malora daturus Caesar ab emerito iubeat discedere bello, at n o s h o c iterum stantes in litore vastos c e r n e m u s fluctus aliasque rogabimus auras. o tum quantus e g o aut quanta votiva m o v e b o plectra lyra, c u m m e magna cervice ligatum attoUes umeris atque in m e a pectora primum i n c u m b e s e p u p p e novus, servataque reddes 125 colloquia inque vicem m e d i o s narrabimus a n n o s . tu rapidum Euphraten et regia Bactra s a c r a s q u e 135 130 1 0 9 coerceat Itali : -ent M * 1 1 0 stagnata M : signara a, Markland in textu et 273b (in comm.) ' 1 1 9 mersa veneno M : morsa veneno Heinsius ad Ov. Pont. 110, 39 : mersa veterno Markland 274a-b in comm. ' 1 2 3 arvis Itali (cf. V 2, 134) : armis M' 1 2 4 lumine Nohl ap. Klotz coli IV 5, 42 : numine M * 1 2 6 post .sagittas virgulas interp. Ramírez de Verger coli. Ov. am. II 13, 7-28 et met. IX 773-81 ' 1 2 9 va.stos M : versos Markland in textu et 274b-5a (in comm.) ' 1 3 0 post auras signum interrogationispos. edd. nonnulli* 135-4 ordinem restituiiM^ litterisb età.praescriptis* SILVA SEGUNDA 77 reina d e Faros y divinidad del tórrido Oriente, a c o g e c o n tu p o l i f ó n i c o sistro a la nave mareótica y a este ilustre varón a q u i e n el e m p e r a d o r rom a n o ha e n c o m e n d a d o los estandartes de Oriente y el m a n d o s o b r e las 105 cohortes palestinas. Llévalo tú misma c o n m a n o a c o g e d o r a por t e m p l o s de fiesta, por tus puertos sagrados y p o r tus ciudades. Q u e bajo tu guía sepa la causa del fértil d e s b o r d a m i e n t o del p a n t a n o s o Nilo, p o r q u é las aguas bajan y la orilla inundada c o n t i e n e la corriente gracias al g u a n o lio del ave cecropia, por q u é Menfis siente envidia o p o r q u é la co.sta del terapneo C a n o p o se a b a n d o n a a la lujuria, por q u é el portero del Lete custodia los altares e g i p c i o s , p o r q u é viles a n i m a l e s se e q u i p a r a n c o n los grandes dio.ses, q u é altares se consagran a la longeva a v e Fénix, q u é 115 c a m p o s juzga dignos de sí Apis, adorado por m e d r o s o s pa.stores, o en qué caudal del Nilo s e sumerge. C o n d ú c e l o a la tumba e n Ematia d o n d e se c o n s e r v a el beligerante f u n d a d o r de la ciudad, e m b a d u r n a d o c o n néctar de Hibla, y al palacio infestado de serpientes, d o n d e Cleopatra, 120 e m p a p a d a en dulce v e n e n o , eludió las c a d e n a s au.sonias tras la derrota de Accio. A c o m p á ñ a l o , diosa, hasta su destino e n Siria y al c a m p a m e n t o q u e .se le ha e n c o m e n d a d o , y devuélvelo joven a la milicia latina. No será un visitante n u e v o : s i e n d o un m u c h a c h o s u d ó en estos c a m p o s , c u a n d o sólo estaba distinguido c o n el brillo del laticlavo, ya sin e m b a r 125 g o diestro en adelantar a los e s c u a d r o n e s c o n hábil giro y e n desacreditar los dardos del Oriente c o n su jabalina. Llegará un día, pues, en q u e César, para darte una responsabilidad mayor, te hará regresar, emérito, de la guerra. Yo, por mi parte, vigilante 130 de nuevo en esta costa, otearé las solitarias olas y suplicaré una brisa de sentido contrarío. ¡Oh, c o n q u é orgullo e n t o n a r é y o e n t o n c e s cantos v o tivos c o n mi lira, c u a n d o a mí, c o l g a d o de tu fuerte cuello, m e cargues en tus h o m b r o s y sea mi p e c h o el primero q u e te l a n c e s a abrazar recién a p e a d o de la nave, y r e a n u d e s la c o n v e r s a c i ó n d e j a d a en s u s p e n s o y 135 nos c o n t e m o s por turnos los a ñ o s transcurridos! Tú m e hablarás del rá- 78 ECLOGA ALTERA antiquae Babylonis opes et Zeugma, Latinae pacis iter, qua dulce nemus florentis Idymes, quo pretiosa Tyros rubeat, quo purpura fuco Sidoniis iterata cadis, ubi germine primum candida felices sudent opobalsama virgae. ast ego, devictis dederim quae busta Pelasgis quaeve laboratas claudat mihi pagina Thebas. 137 Babilonis M : -onos Courtney in app. Ccj V 1, 60) * 139 quo... quo Gronovius c. 34 : qua ... qua M * fuco Hrinsius ad Claud. In Rufin. 1207, Gronovius, c j clausulam purpura fuco in Catuil. W V 4 9 : suco M * 140 cadis Gronovius c. 34 : vadis M : bafis F&e-Izaac * 142 busta M : iusta Heinsius ad Ov. trist. IV 1O. 80 SILVA SEGUNDA 140 79 pido Éufrates, de la real Bactra, de las riquezas sagradas de la antigua Babilonia y d e Zeugma, cabeza d e puente d e la Pax Romana, dónde se alza el bosque de Idumea de dulce floración, con qué tinte enrojece el preciado tejido de Tiro o la púrpura, doblemente bañada e n barreños d e Sidón, en que lugar ramas fértiles empiezan a destilar desde sus brotes un bálsamo puro. Yo, por mi parte, te contaré qué exequias habré dado a los pelasgos vencidos y qué página pone fin a la labor de mi Tebuida. Ill CONSOLATIO A D CLAUDIUM ETRUSCUM SUMMA deum, Pietas, cuius gratissima c a e l o rara profanatas inspectant numina terras, hue vittata c o m a m n i v e o q u e insignis amictu, quails adhuc praesens nuUaque expulsa n o c e n t u m fraude rudes p o p u l o s atque aurea regna c o l e b a s , mitibus exsequiis ades et lugentis Etrusci cerne pios fletus laudataque lumina terge, nam quis inexpleto r u m p e n t e m pectora questu c o m p l e x u m q u e rogos i n c u m b e n t e m q u e favillis aspiciens non aut primaevae fuñera piangi coniugis aut nati m o d o p u b e s c e n t i a credat ora rapi flammis? pater est qui fletur. adeste dique h o m i n e s q u e sacris. procul hinc, procul ite, n o c e n t e s , si cui corde nefas tacitum fessique s e n e c t u s longa patris, si quis pulsatae conscius u m b r a m matris et inferna rigidum timet A e a c o n urna: insontes castosque v o c o . tenet e c c e seniles leniter implicitus vultus s a n c t a m q u e parentis canitiem spargit lacrimis a n i m a e q u e s u p r e m u m frigus amat; céleres genitoris filius a n n o s (mira fides!) nigrasque putat properasse Sórores. exsultent placidi Lethaea ad flumina m a n e s , Elysiae gaudete d o m u s , date serta per aras, festaque pallentes hilarent altana lucos! felix heu, nimium felix plorataque nato umbra venit! l o n g e Furiarum sibila, l o n g e tergeminus custos, penitus via longa patescat manibus egregiis! eat h o r r e n d u m q u e silentis accédât domini solium gratesque s u p r e m a s perferat et totidem iuveni roget anxius a n n o s . 5 10 15 20 25 30 ra tit CONSOLACIO AD CLAUDIUM ETRUSCUM M 1 5 umbram Markland 276a-b (cf. Alcestis Barcinonensis 99) : unquam M : anguem Postgate 1905 127 * 1 8 implicims vel -os Itali, def. Damsté 161 et H. Mueller, "Studia Statiana" 13 : -or M' 2 5 iieu c (cf II 7, 24, Verg. Aen. IV657) : et Ai* Ili POEMA DE CONSUELO A CLAUDIO E T R U S C O Piedad, la más grande de los dioses, cuya divinidad, gratísima al cielo, rara vez visita estas tierras p r o f a n a d a s , aquí, c o n tu c a b e l l o c e ñ i d o c o n cintas y engalanada c o n un n i v e o manto, tal ccjmo, todavía presente y no expulsada por la iniquidad de los criminales solías habitar entre los T pueblos primitivos de la Edad de Oro, ven a estas e x e q u i a s e n t e r n e c e doras, contempla el p i a d o s o llanto del doliente Etrusco y enjuga sus loados o j o s . ¿Pues q u i é n , al verlo d e s g a r r á n d o s e el p e c h o c o n un llanto desmedido, abrazando la pira y r e c o s t á n d o s e s o b r e las cenizas, n o pensaría q u e lamenta la muerte d e su e s p o s a , muerta en la flor de la e d a d , 10 o q u e devoran las llamas el rostro de un hijo recién entrado e n la pubertad? Es su padre por q u i e n .se llora. Asistid, dioses y h o m b r e s , a esta c e r e m o n i a . F u e r a de aquí, fuera iros, c r i m i n a l e s , c u a l q u i e r a q u e alberga s e c r e t a m e n t e e n su c o r a z ó n un delito s a c r i l e g o , cualquiera a quien p a r e c e d e m a s i a d o larga la vejez de su a n c i a n o padre, o q u i e n e s 15 t e m e n al fantasma de su m a d r e , p o r el r e m o r d i m i e n t o de h a b e r l a golp e a d o , y al inflexible É a c o c o n su urna infernal. A h o m b r e s i n o c e n t e s y puros invito. Mirad c ó m o sostiene d e l i c a d a m e n t e el a n c i a n o rostro q u e abraza, c ó m o inunda de lágrimas las sagradas c a n a s de su progenitor y besa el frío postrero de su hálito; el hijo juzga f u g a c e s los a ñ o s de su pa20 dre (¡extraordinaria lealtad!) y q u e las negras H e r m a n a s se han precipitado. ¡Regocíjense los p l á c i d o s e s p e c t r o s junto a las corrientes del Lete; alegraos, m o r a d a s del Elisio, e s p a r c i d guirnaldas .sobre las aras; q u e vuestros altares, e n g a l a n a d o s , a n i m e n la palidez de los bosque.s! ¡Feliz, 25 ah, d e m a s i a d o feliz y llorada p o r su hijo es la s o m b r a q u e llega a v o s o tros! ¡Lejos, silbidos de las Furias; lejos, guardián de tres c a b e z a s ! ¡Que el largo c a m i n o a las profundidades dé p a s o a las almas ilu.stres! ¡Que a v a n c e él y c o m p a r e z c a ante el trono del S e ñ o r de pavoro.so silencio, q u e le e x p r e s e su postrero a g r a d e c i m i e n t o y le suplique p r e o c u p a d o 30 igual número de a ñ o s para su hijo! 82 ÉCLOGA TERTIA macte pio gemitu! dabimus solacia digna luctibus Aoniasque tuo sacrabimus ultro inferías, Etrusce, seni! tu largus Boa germina, tu m e s s e s Cilicumque A r a b u m q u e superbas merge rogis; ferat ignis o p e s heredis et alto aggere missuri nitido pia nubila c a e l o stipentur cen.sus. n o s n o n arsura feremus muñera, venturosque tuus durabit in a n n o s me monstrante dolor, ñ e q u e enim mihi fiere p a r e n t e m ignotum; similis g e m u i proiectus a d ignem. Ule mihi tua damna dies c o m p e s c e r e cantu suadet et ipse tuli q u o s nunc tibi c o n f e r o questus. non tibi clara quidem, senior placidissime, gentis linea nec proavis demissum stemma sed ingens supplevit fortuna g e n u s c u l p a m q u e parentum occuluit. n e c enim d ó m i n o s de p l e b e tulisti, sed quibus o c c a s u s pariter famulantur et ortus. n e c pudor iste tibi: quid enim terrisque p o l o q u e parendi sine lege manet? vice cuneta reguntur alternisque regunt. propriis s u b regibus o m n i s terra; premit felix regum diademata R o m a ; b a n c ducibus frenare datum; m o x crescit in illos imperíum superís; sed habent et numina l e g e m : servit et astrorum v e l o x c h o r u s et vaga servit luna, n e c iniussi totiens redit orbita soils. et ( m o d o si fas est a e q u a r e iacentia s u m m i s ) pertulit et saevi Tirynthius hórrida regis pacta, n e c erubuit famulantis fistula P h o e b i . sed ñ e q u e barbaricis Latió transmissus a b oris: Smyrna tibi gentile solum p o t u s q u e v e r e n d o fonte Meies Hermique vadum, q u o Lydius intrat B a c c h u s et aurato reficit sua cornua limo, laeta dehinc series variisque e x ordine curis auctus b o n o s , s e m p e r q u e gradi p r o p e numina, s e m p e r Caesareum coluisse latus sacrisque d e o r u m arcanis haerere datum. Tibereia primum aula tibi vixdum ora n o v a mutante inventa panditur (hic annis m a g n a super indole victis 35 40 45 50 55 60 65 3 1 digna scripsi : -i.s M, edd. * 3 7 cen.sus Saenger, Housman ap. Courtney (cf. 11 1, 163}. ciñeres ¿M * 4 0 gemui Politianus A : gemini M' 4 9 reguntur Meursius (cf. Laus ! .¡is 125) : ger- M ' 5 0 regunt Markland 277h (in comm.) et in textu -. premunt yW * 5 5 iniu.ssi... .soli.s Markland 278a (in comm.) et in textu : -ae... luci.s M ; -ae... luci Marastoni ' 6 4 gradi Meursius -. -u M :-us Peyraredus, def Hákanson 1973 75' 6 8 magna Markland 279a (in comm.) : multa M' SILVA TERCERA 83 ¡Bravo por tu p i a d o s o llanto! Y o c o m p o n d r é un p o e m a de c o n s o l a ción digno de tu duelo e incluso tributaré una ofrenda e o n i a a tu ancian o padre, Etnisco. Tú s é g e n e r o s o e n esparcir e s p e c i a s de O r i e n t e s o b r e la pira, soberbias c o s e c h a s de Cilicia y Arabia; q u e el f u e g o c o n s u m a las 35 riquezas del h e r e d e r o y q u e tu fortuna se a c u m u l e s o b r e el túmulo para proyectar n u b e s de piedad filial hasta el brillante cielo. Y o aportaré una ofrenda q u e n o arderá y, c o n mi m e d i a c i ó n , el r e c u e r d o de tu dolor perdurará durante los a ñ o s venideros. Pues n o m e es a j e n o el llanto por un 40 padre. T a m b i é n yo m e lamenté postrado c o m o tú ante la pira. El recuerd o de aquel día m e invita a acallar tu desgracia c o n mi c a n t o . El l a m e n t o q u e ahora te o f r e z c o fue un día mi p r o p i o l a m e n t o . No fue ilustre, es verdad, placidísimo a n c i a n o , la línea de tu estirpe, ni tu árbol g e n e a l ó g i c o se remonta a ancestros lejanos, p e r o tu e n o r m e 45 fortuna c o m p e n s ó tu linaje y ocultó la bajeza de tus padres. P u e s no sufriste d u e ñ o s del c o m ú n de la p l e b e , sino a q u é l l o s a q u i e n e s s e s o m e t e n c o n j u n t a m e n t e el O r i e n t e y el O c c i d e n t e . N o sea e l l o motivo de vergüenza para ti: pues ¿qué hay en la tierra o el cielo q u e n o esté sujeto a la ley de la obediencia? T o d o s los seres r e c i b e n ó r d e n e s y, a su vez, g o so biernan s o b r e otros. Cada tierra tiene su rey respectivo; la p o d e r o s a Roma subyuga las c o r o n a s de los s o b e r a n o s ; a los e m p e r a d o r e s se ha c o n c e d i d o el d e r e c h o de tener las riendas de Roma; l u e g o s o b r e ellos se alza el p o d e r de los dioses; p e r o incluso las divinidades tienen su ley: el c o r o veloz de los astros o b e d e c e , la errabunda luna o b e d e c e , y n o traza 55 el sol su órbita tantas v e c e s sin h a b e r sido o r d e n a d o . Y, si se m e permite equiparar lo humilde c o n lo e x c e l s o , t a m b i é n el tirintio sufrió duras imposiciones de un cruel rey, y n o se a v e r g o n z ó F e b o de tocar la z a m p o n a c o m o un esclavo. Pero no llegaste al Lacio p r o c e d e n t e de costas bárbaras. Esmirna fue 60 tu tierra natal y has b e b i d o la v e n e r a b l e fuente del Melete y la corriente del Hermo, d o n d e el lidio B a c o se .sumerge y renueva sus c u e r n o s c o n aurífero lodo. D e s p u é s iniciaste una próspera carrera y tu dignidad .se ha i n c r e m e n t a d o c o n la a s i g n a c i ó n sucesiva de diferentes c a r g o s . Y siempre te fue d a d o caminar a la vera de divinidades, siempre escoltar 65 el costado del e m p e r a d o r y asistir de cerca a los sagrados misterios de los dioses. La corte de T i b e r i o fue la primera en abrirte sus puertas, c u a n d o la pubertad a p e n a s había s o m b r e a d o tu rostro (.se te o f r e c i ó entonces la libertad, pues tus meritorias cualidades vencían tu juventud), y 84 ÉCLOGA TERTIA libertas oblata venit) n e c proximus heres, immitis q u a m q u a m et Furiis agitatus, abegit. hinc et in Arctoas tenuis c o m e s u s q u e pruínas terribilem affatu passus visuque tyrannum i m m a n e m q u e suis, ut qui m e t u e n d a ferarum corda domani m e r s a s q u e iubent iam s a n g u i n e tacto reddere a b ore m a n u s et nulla vivere praeda. praecipuos sed e n i m merito surrexit in actus n o n d u m stelligerum senior demissus in a x e m Claudius et diro transmisit h a b e r e nepoti. quis superos m e t u e n s pariter tot templa, tot aras promeruisse datur? summi lovis aliger Arcas nuntius; imbrífera potitur T h a u m a n t i d e l u n o ; stat celer o b s e q u i o iussa ad Neptunia Triton, tu totiens mutata ducum iuga rite tulisti integer, i n q u e o m n i felix tua c u m b a p r o f u n d o . iamque piam lux alta d o m u m p r a e c e l s a q u e toto intravit Fortuna gradu; iam creditur uni .sanctarum dige.stus o p u m partaeque per o m n i s divitiae p o p u l o s m a g n i q u e impendía mundi, quicquid a b auriferis eiectat Hiberia fossis. Dalmatico q u o d m o n t e nitet, q u o d m e s s i b u s Afris verrítur, aestiferi quicquid terít area Nili q u o d q u e legit mersus pelagi scrutator Eoi et Lacedaemonii pecuaria culta Galesi perspicuaeque nives Massylaque robora et Indi dentis b o n o s : uni parent c o m m i s s a ministro, quae B o r e a s q u a e q u e Eurus atrox, q u a e nubilus Auster invehit: hibernos citius numeraveris imbres silvarumque c o m a s , vigil iste a n i m i q u e sagacis excitus evolvit quantum R o m a n a sub o m n i pila die q u a n t u m q u e tribus, quid tempia, quid alti undarum cursus, quid propugnacula p o s c a n t aequoris aut longe series porrecta viarum; q u o d domini celsis niteat laquearibus aurum, quae divum in vultus igni formanda liquescat 70 75 80 85 90 95 100 7 1 huic Politianus A : hinc M' 77 demi.s.sus M : di- Gronovius c. 30 * 7 8 diro scripsi longo M : torvo ne/fero temptahat Markland 281 a : fratri.s Courtney 1984 337' nepoti Af: Neroni Markland 280h (in comm.) et in textu ' tnm.smi.sit Markland 280b (in comm.) et in textu : tran.smittit Ai * 7 9 .supero.s metuen.s Ai : .superum raetuen.s Lottich 12 : .supemm famulu.s Markland 281a (in comm.) : .supemm famulaas Courtney in app. ' 9 8 iste h : ite M' animi ZteÄ animae Af * 9 9 excitus a : exitus Af : et citus .Salmasius ' evolvit Af : evolvis Salmasius apud Gronovius F.lenchus Antidiatribes : SILVA TERCERA 85 70 SU inmediato sucesor, a u n q u e cruel y a t o r m e n t a d o p o r las Furias, n o prescindió de ti. A éste lo acompaña.ste c o m o humilde m i e m b r o de su séquito hasta las e s c a r c h a s de la Osa, s o p o r t a n d o a un tirano terrible de palabra y aspecto, intransigente c o n sus subditos, igual q u e q u i e n e s doman los temibles instintos de las fieras y las obligan a devolver las m a n o s introducidas e n sus fauces, tras h a b e r gustado la sangre, y a vivir d e 75 alimentos no c o n s e g u i d o s c o m o presa. Pero, por tus méritos, Claudio te elevó a funciones preeminentes, antes de q u e , revejido, cayera al cielo estrellado y te dejara e n p o s e s i ó n de su cruel d e s c e n d i e n t e . ¿Qué mortal t e m e r o s o d e los dioses ha logrado h a c e r s e m e r e c e d o r d e servir tantos templos, tantos altares c o m o tú? El alado dios arcadio es el m e n s a j e r o so del s u p r e m o J ú p i t e r ; J u n o e j e r c e su p o d e r s o b r e la hija de T a u m a n t e , portadora de lluvia; Tritón h a c e guardia, presto a o b e d e c e r las ó r d e n e s de Neptuno. Tú sin sufrir m e n o s c a b o has s o p o r t a d o religiosamente un yugo de e m p e r a d o r e s , .sujeto a c a m b i o s tantas v e c e s , y tu b a r c a ha nav e g a d o felizmente en t o d o tipo de profundidades. Hí Y ya la luz alta y una e x c e l s a Fortuna entró en tu leal casa con paso franco. Ya se confía a ti solo la administración de los tesoros sagrados, de las riquezas producidas en todas las n a c i o n e s y d e los impuestos del inmenso m u n d o . Lo q u e arroja Iberia de sus minas d e oro, lo q u e bri- 90 lia en los montes de Dalmacia, lo q u e se barre e n las mieses de África, lo q u e trilla la era del tórrido Nilo, lo q u e r e c o g e el b u z o escudriñador del piélago oriental, el g a n a d o criado en el G a l e s o l a c e d e m o n i o , las nieves transparentes, la madera de Masilla y la gala del colmillo indio. A ti 95 c o m o único administrador están c o n f i a d o s y o b e d e c e n cuantos productos envía el Bóreas, el violento Euro o el n u b o s o Austro: antes podrían contarse las lluvias invernales o las hojas de los b o s q u e s . Él, e n a r d e c i d o por su talante atento y sagaz, administra las n e c e s i d a d e s del ejército ro100 m a n o en cada m o m e n t o , las de las tribus, los templos, las elevadas c o n d u c c i o n e s de a g u a , los d i q u e s r i b e r e ñ o s y el largo t r a z a d o d e las calzadas; el o r o q u e r e l u c e e n los altos a r t e s o n a d o s del e m p e r a d o r , la c a n t i d a d d e metal q u e s e f u n d e para m o l d e a r a f u e g o las e f i g i e s d e 86 ÉCLOGA TERTIA massa, quid Ausoniae scriptum crepet igne M o n e t a e . liinc Uhi rara quies a n i m o q u e exclusa voluptas, e x i g u a e q u e dapes et n u m q u a m laesa p r o f u n d o cura mero, sed iura tamen genialia cordi et mentem vincire toris a c iungere festa conubia et fidos d o m i n o genuisse clientes. quis sublime genus f o r m a m q u e insignis Etruscae nesciat? h a u d q u a q u a m proprio mihi cognita visu, .sed decus eximium f a m a e par reddit imago, et .sibimet similis natorum gratia monstrat. 105 nec vulgare genus; fasces s u m m a m q u e curulem frater et Ausonios e n s e s m a n d a t a q u e fidus signa tulit, c u m prima truces amentia D a c o s impulit et m a g n o gens est damnata triumpho. sic quicquid patrio cessatum a sanguine, mater 115 reddidit, o b s c u r u m q u e latus clarescere vidit c o n u b i o gavi.sa domus. n e c pignora l o n g e ; quippe bis ad partus venit Lucina m a n u q u e ipsa levi grávidos tetigit fecunda labores, felix a! si longa dies, si c e r n e r e vultus natorum viridi.sque g e n a s tibi iusta dédissent stamina, sed media c e c i d e r e abrupta inventa gaudia, florentesque manu scidit Átropos a n n o s , qualia pallentes declinant lilla culmos p u b e n t e s q u e rosae primos moriuntur ad au.stros, 120 aut ubi verna novis exspirat purpura pratis. illa, sagittiferi, circumvolitastis. Amores, fuñera m a t e r n o q u e rogos unxistis a m o m o , nec modus aut pennis laceris aut crinibus ignem spargere, c o l l e c t a e q u e pyram struxere pharetrae. quas tune inferías aut q u a e lamenta dédisses maternis, Etrusce, rogis, qui fuñera patris haud matura putas atque hos plus ingemis a n n o s ! illum et qui nutu superas n u n c tempérât arces, progeniem claram terris partitus et astris, laetus Idymaei donavit h o n o r e triumphi dignatusque l o c o victricis et ordine p o m p a e non vetuit, t e n u e s q u e nihil m i n u e t e parentes, atque idem in c u n e o s p o p u l o seduxit équestres mutavitque genus l a e v a e q u e ignobile ferrum 110 125 130 135 140 1 2 8 - 1 3 0 = CÍA" 1787.2-4 * 1 3 0 ubi Itali : tibi M ' 1 4 3 populo seduxit Baehrens : -os de- M : -o deOtto 537' SILVA TERCERA 87 los d i o s e s o c u a n t o b u l l e en el crisol d e la M o n e d a I m p e r i a l para s e r IOS a c u ñ a d o . Por ello tu r e p o s o fue e s c a s o y excluíste del espíritu t o d o placer. Tu comida fue frugal y nunca un uso d e s m e s u r a d o del vino m e n o s c a b ó tu celo. Sí fue grato a tu espíritu, sin e m b a r g o , el legítimo matrimonio, ligar tu corazón al tálamo, celebrar la unión conyugal y procrear subditos fieno les al emperador. ¿Quién p u e d e ignorar el ilustre linaje y la belleza de la in.signe Etru.sca? Yo n o tuve o c a s i ó n de c o n o c e r l a p e r s o n a l m e n t e , p e r o su retrato, q u e h a c e h o n o r a su fama, r e p r e s e n t a una b e l l e z a e x c e p c i o n a l , y la apostura del rostro de sus hijos, similar a la suya, lo muestra igualmente. 115 No era vulgar su linaje. Su h e r m a n o r e c i b i ó los h a c e s y la silla curul, m a n d ó las e s p a d a s de Ausonia y llevó lealmente los estandartes e n c o m e n d a d o s c u a n d o la locura e m p u j ó a los b á r b a r o s d a c i o s a tomar la iniciativa en declarar la guerra y aquel p u e b l o fue castigado c o n un gran triunfo. Así, la madre c o m p e n s ó lo q u e dejaba q u e d e s e a r el linaje pa120 terno y la familia se alegró al ver q u e su co.stado o s c u r o se iluminaba gracias a la b o d a . No se hicieron e s p e r a r las p r e n d a s del matrimonio. Lucina a c u d i ó d o s v e c e s a los partos y c o n m a n o delicada r e c o g i ó fecunda el fruto del sufrimiento del e m b a r a z o . ¡Dichosa tú, ay, si los estambres d e las Parcas te hubieran c o n c e d i d o , e n justicia, una larga vida 125 para ver las lozanas mejillas del rostro de tus hijos! Pero estas alegrías c a y e r o n truncadas en m e d i o de tu juventud, y Atropo c e r c e n ó c o n su m a n o tus a ñ o s e n flor: c o m o los lirios abaten sus pálidas corolas y las lozanas rosas m u e r e n c o n los primeros Austros o c u a n d o en primavera las 130 flores purpúreas s e marchitan en los prados l o z a n o s . Vosotros, Amores portadores de dardos, sobrevolasteis aquel funeral y ungisteis la pira c o n el a m o m o m a t e r n a . No dejasteis ni un m o m e n to de avivar el f u e g o c o n vuestras p l u m a s y c a b e l l o s a r r a n c a d o s , y vuestras aljabas fueron a m o n t o n a d a s para erigir la pira. ¡Qué ofrendas 135 fúnebres n o habrías h e c h o al tálamo de tu madre, Etru.sco, q u é lamentos n o habrías proferido, tú q u e ahora juzgas p r e m a t L i r a la muerte de tu padre y te lamentas p i a d o s o de la edad de su muerte! Y aquel q u e ahora gobierna c o n su asentimiento las moradas cele.stiales, el q u e repartió su ikustre p r o g e n i e entre las tierras y los a.stros, le 140 o b s e q u i ó gu.sto.saniente c o n el h o n o r del triunfo s o b r e Idumea y, con.sid e r á n d o l o d i g n o , n o le n e g ó un p u e s t o e n el o r d e n de la p r o c e s i ó n triunfal. La humildad de sus a s c e n d i e n t e s n o fue ó b i c e . El m i s m o e m p e rador lo c o n d u j o desde el p u e b l o a los e s c a ñ o s de los caballeros y camb i ó su linaje; d e s p o j ó su m a n o izquierda del vulgar anillo de hierro y lo 88 ÉCLOGA TERTIA exuit et Celso n a t o m m aequavit honor!. dextra his octonis fluxerunt saecula lustris, atque aevi sine n u b e tenor, q u a m dives in usus natorum totoque volens e x c e d e r é c e n s u , testis adhuc largì nitor inde as.suetus Etrusci, 145 cui tua non humilis dedit indulgentia mores! hunc siquidem a m p l e x u .semper r e v o c a n t e t e n e b a s blandus et imperio n u m q u a m pater; huius honori pronior ipse etiam gaudebat c e d e r e frater. 150 quas tibi devoti iuvenes pro patre renato, summe ducum, grates, aut q u a e pia vota rependant? tu, seu tarda situ r e b u s q u e exhau.sta s e n e c t u s erravit, seu blanda diu Fortuna regressum maluit, attonitum et venturi fulminis ictus horrentem tonitr.u tantum lenique procella contentus monuisse s e n e m , c u m q u e hórrida supra aequora curarum socius procul Itala rura linqueret, hic moUes Campani litoris oras et D i o m e d e a s c o n c e d e r e iussus in arces, atque h o s p e s , n o n exul, erat, n e c longa moratus Romuleum reseras iterum, G e r m a n i c e , limen m a e r e n t e m q u e foves inclinatosque p e n a t e s erigís, haut m i a i m , ductor placidissime, q u a n d o haec e.st q u a e victis parcentia foedera Cattis q u a e q u e suum Dacis donai d e m e n t i a m o n t e m , q u a e m o d o M a r c o m a n o s post hórrida bella v a g o s q u e Sauromatas Latio n o n est dignata triumpho. iamque in fine dies, et inexorabile p e n s u m deficit, hic maesti pietas m e poscit Etrusci qualia n e c Siculae modulantur carmina rupes n e c fati iam certus olor saevique marita Tereos. heu quantis lassantem brachia vidi planctibus et p r o n o fusum super oscula vultu! vix famuli c o m i t e s q u e tenent, vix arduus ignis summovet. haud aliter gemuit per Sunia T h e s e u s litora, qui falsis d e c e p e r a t A e g e a velis. tunc immane g e m e n s f o e d a t u s q u e ora t e p e n t e s affatur ciñeres: «cur nos, fidissime, linquis Fortuna redeunte, pater? m o d o numina m a g n i 155 l60 l65 170 175 180 145 honori Salmasius, Courtney 1984 337: -e M* 1 5 5 rependant c, cf. IH 1, 1 70-1 : -unt M' 1 7 4 modulantur Bentley, Schräder : moderantur M · 1 7 9 per Sunia Polster I, 6 (cf. Theb. XU 624) : penuria M ' 1 8 0 litora M : -e Itali * qui M : quem Shackleton Bailey 277 SILVA TERCERA 89 145 p u s o a la altura del e l e v a d o rango de sus hijos. Sus a ñ o s pasaron felizmente durante dieciséis lustros y el curso de su vida transcurrió sin im nubarrón. Q u é g e n e r o s o fue el padre al servicio de sus hijos, dispuesto incluso a superar los límites de su fortuna, lo testimonia el c o n t i n u o esp l e n d o r del afortunado Etrusco d e s d e e n t o n c e s ha.sta hoy, a q u i e n tu 150 permisividad n o i m p u s o un c a r á c t e r retraído, p u e s lo a c o g í a s en un abrazo q u e siempre le invitaba a volver, padre e n a m o r y n u n c a e n autoridad. Hasta su m i s m o h e r m a n o c e d i ó a l e g r e m e n t e ante él, más atento a la gloria de aquél qLie a la suya propia. ¿Con q u é gratitud, oh tú el m á s g r a n d e de los p r í n c i p e s , c o n q u é piado.sas ofrendas podrían c o r r e s p o n d e r t e estos j ó v e n e s c o n s a g r a d o s a 155 tu servicio, por h a b e r devuelto a su padre a la vida? Tú (sea p o r q u e su vejez cometiera un error, torpe p o r el deterioro de la e d a d y exhausta de recursos; sea q u e la Fortuna, propicia durante largo t i e m p o , prefiriera un retiro) te contentaste c o n a m o n e s t a r al a n c i a n o s ó l o c o n un simple 160 trueno y una suave tempestad, c u a n d o él, atónito, temía el e m b i t e de un rayo inminente. Y mientras quien había c o m p a r t i d o sus responsabilidades se alejaba de los c a m p o s de Italia a través de rizados mares, a él se le o r d e n ó retirarse a las plácidas riberas de la co.sta c a m p a n a y a las cindadelas de D i o m e d e s , y era un invitado, n o un desterrado. Sin excesiva 165 tardanza le abres de n u e v o , G e r m á n i c o , las puertas d e la ciudad d e Rómulo, le consuelas de su tristeza y levantas sus p e n a t e s c a í d o s e n de.sgracia. No es e x t r a ñ o , o h el m á s d u l c e de los g e n e r a l e s , p o r q u e esa clemencia es la q u e otorgó a los catos v e n c i d o s un tratado g e n e r o s o , la q u e restituyó a los dacios su m o n t a ñ a y la q u e , r e c i e n t e m e n t e , tras una terrible guerra, renunció a la c e l e b r a c i ó n de un triunfo r o m a n o s o b r e los 170 m a r c o m a n o s y los sármatas trashumantes. Ya sus días tocaron a su fin y se agotó el implacable huso. E n t o n c e s la devoción filial del entristecido Etrusco m e e n c a r g ó unos versos q u e ni las rocas de Sicilia fueran c a p a c e s de modular, ni el c i s n e c u a n d o ya es n5 s a b e d o r de su muerte ni la e s p o s a del cruel T e r e o . ¡Ay, c o n q u é g o l p e s le vi lacerar sus brazos y postrarse para b e s a r a su padre c o n rostro cabizbajo! A p e n a s p u e d e n sujetarlo e s c l a v o s y a c o m p a ñ a n t e s , a p e n a s la pira q u e se levanta lo aparta. No de otra m a n e r a lloró T e s e o junto a las 180 costas de Sunio d e s p u é s de h a b e r c o n f u n d i d o a E g e o c o n falaces velas. Entonces, c o n un profundo llanto y el rostro d e s c o m p u e s t o , se dirige así a las cenizas aún tibias: 90 ÉCLOGA TERTIA praesidis atque breves superum placavimus iras, n e c frueris; tantique orbatus muneris usu ad manes, ingrate, fugis. n e c flectere Parcas aut placare malae datur aspera numina Lethes? felix, cui m a g n a patrem cervice vehenti sacra M y c e n a e a e patuit reverentia flammae, cjuique tener saevis genitorem Scipio P o e n i s abstulit, et Lydi pietas temeraria Lausi! ergo et Thessalici c o n i u n x p e n s a r e mariti funus et immitem potuit Styga vincere s u p p l e x Thracius? h o c q u a n t o melius pro patre liceret! non totus rapiere tamen, n e c fuñera mittam longius; hic manes, hic intra tecta t e n e b o : tu custos d o m i n u s q u e laris, tibi cuneta tuorum parebunt. e g o rite minor s e m p e r q u e s e c u n d u s assiduas libabo dapes et pocula sacris manibus effigiesque colam: te lucida saxa, te similem doctae referet mihi linea c e r a e ; nunc e b u r et fulvum vultus imitabitur aurum. inde viam morum l o n g a e q u e e x a m i n a vitae adfatusque pios monituraque s o m n i a poscam». talia dicentem genitor d u l c e d i n e laeta audit et immites lente descendit ad umbras v e r b a q u e dilectae fert narraturus Etruscae. salve supremum, senior mitissime patrum, s u p r e m u m q u e vale, qui n u m q u a m so.spite nato 185 triste c h a o s maestique situs patiere sepulcri! semper odoratis spirabunt floribus arae, semper et Assyrios felix bibet urna liquores et lacrimas, qui maior h o n o s . hic .sacra litabit manibus e q u e tua tumulum tellure levabit. 210 nostra q u o q u e e x e m p l o meritus tibi carmina sancit, h o c etiam g a u d e n s c i n e r e m d o n a s s e s e p u l c r o . 215 190 195 200 205 SILVA TERCERA 91 - ¿ P o r q u é n o s a b a n d o n a s , tú el m á s fiel de los padres, ahora q u e la Fortuna regresaba? A c a b á b a m o s de aplacar la divina voluntad del p o d e roso principe y las breves iras de los dioses y tú n o te a p r o v e c h a s , sino IK5 q u e , d e s p o j a d o del disfrute de tan preciada gracia, huyes, ingrato, a los Manes. ¿Y no es posible doblegar a las Parcas o aplacar las h o s c a s divinidades del maldito Lete? ¡Dichoso aquél ante q u i e n los i n c e n d i o s prov o c a d o s p o r los guerreros de M i c e n a s se abrieron p a s o c o n religioso respeto c u a n d o transportaba a su padre s o b r e su robusto cuello; o Esci190 pión q u e , todavía un niño, su.strajo a su progenitor de la fiereza de los púnicos; dicho.sa también la audaz d e v o c i ó n del lidio Lauso! ¿No p u d o la esposa de un tesalio rescatar al precio de su muerte la vida de su marido o un tracio v e n c e r c o n sus súplicas a la cruel E.stige? ¡Cuánto m á s q u e esto debería ser lícito p o r un padre! Aún así, n o m e serás arrebatado 19Í del t o d o , n o enviaré tus c e n i z a s lejos. Aquí g u a r d a r é tus restos, aquí dentro de estas paredes. Tú serás él guardián y el s e ñ o r de mi hogar, a ti te o b e d e c e r á n todos los tuyos. Y o , siempre sumLso e inferior a ti, religiosamente haré a tus sagrados Manes continuas libaciones de manjares y bebidas y honraré tu busto. El luciente mármol y la silueta de la cera 200 trabajada m e mostrarán tu imagen. Ora el marfil, ora el rubio oro imitarán tu rostro. D e él obtendré un m o d e l o de costumbres, las reflexiones q u e tu larga vida sugiere, piadosos c o n s e j o s y .sueños q u e transmiten recomendaciones. Mientras así habla, su padre le e s c u c h a c o n alegre bienestar; lentamente, d e s c i e n d e a las despiadadas s o m b r a s y lleva c o n s i g o e.stas palabras para transmitidas a su amada Etrusca. Adiós por última vez, anciano, el más dulce de los padres, por última vez adiós a ti, q u e nunca, mientras tu hijo viva, sufrirás el lúgubre in210 fierno o el olvido de un triste s e p u l c r o . Siempre tu altar exhalará perfume de flores, siempre también tu feliz urna se e m b e b e r á de e s e n cias asirlas y de lágrimas, q u e e s un h o n o r mayor. E.ste hijo tuyo hará sacrificios a tus M a n e s y aligerará el p e s o del t ú m u l o q u e se alza s o b r e terreno propio. T a m b i é n mi canto, q u e ha m e r e c i d o p o r su actitud ejem205 215 piar, te lo dedica, c o n t e n t o p o r ofrendar t a m b i é n este m o n u m e n t o sepulcral a tu ceniza. IV CAPILLI FLAVE EARINI ITE, c o m a e , facilemque p r e c o r transcurrite pontum, ite c o r o n a t o reciibantes molliter auro; ite, dabit cursus mitis Cytherea s e c u n d o s placabitque notos, fors et de p u p p e timenda transferet inque sua ducet super a e q u o r a c o n c h a . accipe laudatos, iuvenis P h o e b e i e , crines quos tibi Caesareus donat puer, a c c i p e laetus intonsoque ostende patri, sine dulce nitentes comparet atque diu fratris putet e s s e Lyaei. forsan et ipse c o m a e n u m q u a m labentis h o n o r e m praemetet atque alio clusum tibi p o n e t in auro. Pergame, pinífera multum felicior Ida, illa licet sacrae placcai sibi n u b e rapinae ( n e m p e dedit superis illum q u e m túrbida s e m p e r l u n o videi refugitque m a n u m n e c t a r q u e récusât), at tu grata deis p u l c h r o q u e insignis a l u m n o misi.sti Latio placida q u e m fronte ministrum luppiter Au.sonius pariter R o m a n a q u e l u n o aspiciunt et uterque probant. n e c tanta potenti terrarum d o m i n o divum sine m e n t e voluptas. dicitur Idalios Erycis de vertice lucos dum petit et molles agitât Venus aurea c y g n o s , Pergameas intrasse d o m o s ubi m a x i m u s aegris auxiliator adest et festinantia si.stens fata salutifero mitis deus incubât angui. hic puerum egregiae praeclarum sidere f o r m a e ipsius ante dei ludentem conspicit aras, ac primum subita paulum d e c e p t a figura natorum de p l e b e putat; s e d n o n erat illi 5 10 15 20 25 IV tu. CAPILLI FLAVII RAMNI Politianus A : CAPILLI FLAVII lERINI M : COMAS FLAVII EARINI sic laudai Sidonius, carm. XXII Epist 6 9 fratri.s Itali : -es Ai · 1 3 nube M : laude Markland 287a et in textu * 19 inlerpunxi * 21 Idalios Itali : id alios M * 26 egregiae Itali : -e M ' IV LOS CABELLOS D E FLAVIO EARINO ¡Marchad, b u c l e s , y, lo suplico, surcad p l á c i d a m e n t e el mar; marchad extendidos d e l i c a d a m e n t e s o b r e el o r o b o r d e a d o de pedrería; marchad: la b e n é v o l a Citerea os dará una p r ó s p e r a travesía y aplacará los Notos; y quizá incluso os transborde de la insegura nave y en su propia s c o n c h a os c o n d u z c a s o b r e las llanuras del mar! Recibe, joven hijo de F e b o , los c e l e b r a d o s c a b e l l o s qiie te ofrenda el fámulo del César; recíbelos c o n t e n t o y muéstralos a tu m e l e n u d o padre. Déjale q u e c o m p a r e su dulce brillo y q u e crea, durante largo tiemp o , q u e son d e su h e r m a n o Lieo. Quizás también él cortará la gala d e su u) cabello (nunca c a d u c o ) y te lo ofrendará e n c e r r a d o en otra dorada arquilla. ¡Pérgamo, m u c h o más d i c h o s o q u e el Ida fértil en pinos, a i m q u e éste se enorgullece de la n u b e q u e p r o p i c i ó el divino rapto! Cierto e s q u e el Ida crió para los dioses a aquél a quien J u n o ve siempre c o n ojeriza, 15 cuyas m a n o s r e h u y e , c u y o v i n o r e c h a z a , p e r o tú, grata a los dioses e ilu.stre p o r tu h e r m o s o p u p i l o , enviaste al Lacio a un c o p e r ò a quien c o n t e m p l a n c o n plácido c e ñ o , p o r igual, el J ú p i t e r au.sonio y la romana J u n o , y a m b o s lo aprueban. Y n o se c o n c e d i ó tal disfrute al p o d e r o s o s e ñ o r de las tierras sin la 20 voluntad de los dio.ses. .Se cuenta cjue la dorada Venus, mientras s e dirigía d e s d e la cima del Erice a los b o s q u e s de Idalia y c o n d u c í a su carro de delicados cisnes, entró en el templo de P é r g a m o d o n d e reside el m a y o r s a n a d o r de enfermos y el plácido dios q u e frena las dolencias fatales se apoya en su cu25 rativa .serpiente. E n t o n c e s Venus d e s c u b r i ó a un niño q u e .sobre.salía por el brillo de su gallarda hermosura, jugando ante el altar del píx^pio dios. Y al pronto, engañada por un m o m e n t o p o r e.sta súbita apariencia, lo to30 m ó por uno del tropel de sus hijos; p e r o n o tenía arco ni sombras q u e 94 ÉCLOGA QUARTA arcus et e x umeris nuliae fulgentibus u m b r a e . miratur puerile decus, vultumque c o m a s q u e aspiciens tune Ausonias' ait 'ibis ad arces, neglectus Veneri? tu sordida tecta iugumque .servitii vulgare fere.s? procul absit: e g o isti q u e m meruit f o r m a e d o m i n u m d a b o , vade age m e c u m , vade, puer: ducam volucri per sidera curru donum i m m a n e duci; n e c te plebeia m a n e b u n t iura: Palatino famulus deberis amori. nil e g o , nil, fateor, toto tam dulce s u b o r b e aut vidi aut genui. c e d e t tibi Latmius ultro Sangariuscjue puer, q u e m q u e irrita fontis i m a g o et .sterilis consumpsit amor, te caerula Nais mallet et adprensa traxisset fortius urna, tu puer ante omnis; solus formosior iUe 30 cui daberis'. sic orsa leves s e c u m ipsa per auras toUit olorinaque iubet c o n s i d e r e biga, nec mora, iam Lata m o n t e s veterisque p e n a t e s Evandri, quos m o l e nova pater inclitus orbis excolit et summis aequat G e r m a n i c u s astris. 45 tunc propior iam cura d e a e , q u a e forma capillis optima, q u a e vestis r ó s e o s a c c e n d e r e vultus apta, q u o d in digitis, collo q u o d dignius aurum. norat caelestis o c u l o s ducis ipsaque taedas iunxerat et plena dederat c o n u b i a dextra. 50 sic ornat crines, Tyrios infundit amictus, dat radios i g n e m q u e suum. c e s s e r e priores deliciae famulumque greges; hic p o c u l a m a g n o prima duci murrasque graves crystallaque portât candidiore manu: crescit nova gratia B a c c h o . care puer superis, qui praelibare verendum nectar et ingentem totiens contingere dextram electus quam n o s s e G e t a e , q u a m tangere Persae Armeniique Indique petunt! o sidere dextro edite, multa tibi divum indulgentia favit! 55 olim etiam, ne prima genas lanugo nitentes carperet et pulchrae fuscaret gaudia f o r m a e , ipse deus patriae celsam trans a e q u o r a liquit 35 40 60 65 3 4 procul Itali : procul procul M * 3 8 amori M : honori Rothstein 509 * 39 tam Itali : iam M ' 4 0 Latmiu.s c : lamu.s M * 4 7 veteri.s Barth : -cs M * 5 5 infundit Courtney 1968 55 : .sic fundit M ' 6 6 gaudia Gronovius c. 34, def. Markland 289a. Hákanson 81-2 : gratia M* SILVA CUARTA 95 se proyectaran sobre sus radiantes h o m b r o s . Se admiró de su loelieza infantil y, mientras c o n t e m p l a b a su rostro y su c a b e l l o , le dijo: -¿Irás tú a c a s o a las latinas cindadelas d e j a d o de la m a n o de Venus? ¿Sufrirás tú un sórdido hogar y el y u g o de una esclavitud vulgar? Nunca: yo misma me encargaré de o b s e q u i a r c o n tu belleza a un d u e ñ o q u e la 35 ha merecido. ¡Ven ya c o n m i g o , ven, niño! Te llevaré por los astros en mi alado carro c o m o s o b e r b i o regalo del e m p e r a d o r . No te aguardará una esclavitud plebeya: estás destinado a .ser sirviente de un a m a n t e de Palacio. Nada tan dulce, nada, lo c o n f i e s o , h e c o n t e m p l a d o o c r e a d o y o en 10 el mundo entero. Ante ti cederá inclu.so el niño de Latmos, y el de Sángaro, y aquél a quien c o n s u m i ó su insustancial reflejo e n la fuente y un estéril a m o r A ti la cerúlea Náyade habría preferido arrastrarte, tirando de tu cántaro. Tú, niño, a t o d o s sobrepujas. S ó l o te supera en hermosura i5 aquél a quien serás entregado. Tras hablar así, lo t o m ó c o n s i g o c o n sus propias m a n o s p o r los ligeros aires y le o r d e n ó sentarse e n su carro uncido a cisnes. Y ya sin dilación se distinguían las colinas del Lacio y los p e n a t e s del antiguo Evandro, q u e G e r m á n i c o , padre ínclito del m u n d o , engalana c o n una 50 nueva construcción y p o n e a la altura de los e x c e l s o s astros. E n t o n c e s se manifestó ya más vivamente la atención de la diosa s o b r e q u é peinado era mejor para su c a b e l l o , q u é prenda era i d ó n e a para iluminar su rosado rostro y q u é alhaja de o r o era más apropiada e n sus d e d o s y en su cuello. Ella c o n o c í a las preferencias imperiales, p u e s había unido sus teas nupciales y le h a b í a otorgadcí un matrimcmio c o n propicia m a n o . 55 Adornó en c o n s e c u e n c i a los cabellos, lo cubrió c o n una tela de púrpura y le confirió sus rayos y su p r o p i o f u e g o . Los anteriores favoritos y los tropeles de sirvientes c e d i e r o n ante él. Éste sirve ahora las mejores c o pas al emperador, los p e s a d o s vasos de mirra y de cristal, c o n m a n o más candida. Nace un n u e v o atractivo en B a c o . 60 J o v e n querido por los dioses, q u e fuiste e l e g i d o para libar el sagrado néctar y tocar tantas v e c e s la i m p o n e n t e m a n o q u e los getas pretenden c o n o c e r , y los persas, a r m e n i o s e indos tocar! ¡Oh, tú, n a c i d o c o n feliz estrella, m u c h o te favoreció la indulgencia de los dio.ses! Precisamente cierto día, para q u e la primera barba n o ajara sus ra65 diantes mejillas ni oscureciera el brillo de su h e r m o s a belleza, el m i s m o dios de su patria vino, surcando las llanuras del mar, de.sde la elevada 96 ÉCLOGA QUARTA Pergamon. h a u d uUi p u e r u m moliire potestas eredita, sed tacita iuvenis P h o e b e i u s arte leniter haud uUo c o n c u s s u m vulnere corpus de sexu transiré iubet. tamen anxia curis mordetur puerique timet Cytherea dolores, nondum pulchra ducis d e m e n t i a c o e p e r a t ortu intactos servare mares; n u n c frangere s e x u m atque h o m i n e m mutare nefas, gavisaque solos quos genuit Natura videt, n e c lege sinistra ferre timent famulae natorum p o n d e r a matres. tu q u o q u e n u n c , iuvenis, genitus si tardius e s s e s , umbratusque genas et adultos fortior artus non unum g a u d e n s P h o e b e a ad limina munus misisses; patrias n u n c .solus crinis ad oras naviget. h u n c multo Paphie saturabat a m o m o , hunc b o n a tergemina p e c t e b a t Gratia dextra. huic et purpurei cedet c o m a saucia Nisi, 70 75 80 et quam Sperchio tumidus servabat Achilles. ipsi, cum primum niveam p r a e c e r p e r e f r o n t e m decretum est u m e r o s q u e manu nudare nitentes, adcurrunt teneri Paphia c u m matre volucres e x p e d i u n t q u e c o m a s et Serica p e c t o r e ponunt 85 pallia, tunc iunctis crinem incidere sagittis atque auro g e m m i s q u e locant; rapit ipsa c a d e n t e m mater et arcanos itérât Cytherea liquores. tunc puer e turba, manibus qui forte supinis nobile g e m m a t o s p e c u l u m portaverat auro, 'hoc q u o q u e d e m u s ' ait 'patriis n e c gratins ullum munus erit templis, i p s o q u e potentius auro: m m o d o fige aciem et vultus hic u s q u e relinque.' sic ait et speculum seclusit imagine rapta. at puer egregius t e n d e n s ad sidera palmas, 'his mihi pro donis, h o m i n u m mitis.sime custos, .si m e m i , longa d o m i n u m renovare inventa atque orbi servare velis! h o c sidera m e c u m h o c undae terraeque rogant. eat, o r o , per a n n o s Iliacos Pyliosque simul, propriosque p e n a t e s 90 gaudeat et secum Tarpeia s e n e s c e r e templa. sic ait et motas miratur Pergamos aras. 95 100 105 8 3 hunc Itali : nunc M * bona Courtney 1968 5 5 : nova M ' 9 1 cadentem Saenger : -e.s M * 9 5 patrii,s Itali: patri.s M* 9 6 ip.so... auro M : ipsum... aurum Courtney 1968 56; contra Hákanson 1973 76-77' 9 7 hic Barth : hue M* 9 8 seclusit Gronovius c. 34, def. Hákanson 1973 77: re- M (sed apud Statium semper recliidere reperilur) ' 1 0 3 oro Itali : ore M ' annos Itali : -us M SILVA CUARTA 97 Pérgamo. A ningún otro se c o n f i ó el p o d e r d e castrar a un niño, p e r o él, 70 el joven hijo de F e b o , hizo c o n su .secreto arte d e p o n e r al c u e r p o su sexo, sin infligirle herida alguna. Con todo, la Citerea, angu.stiada, .se r e c o mía de precx'Lipación y temía por el dolor de sli niño. La n o b l e c l e m e n c i a d e nuestro e m p e r a d o r aún n o había c o m e n z a d o a preseivar intactos a los v a r o n e s de n a c i m i e n t o . Ahora e s un sacrilegio extirpar el .sexo y cambiar a un varón. La Naturaleza se alegra de ver a los h o m b r e s tal y c o m o ella los ha c r e a d o y ya n o t e m e n las madres esclavas, p o r culpa d e una siniestra legislación, .soportar la carga del e m b a r a z o de sus hijos. T a m b i é n tú, j o v e n , si h u b i e r a s n a c i d o m á s tarde, c o n las mejillas s o m b r e a d a s y más c o r p u l e n c i a e n tus m i e m b r o s , a h o r a te habrías aleso grado de enviar al t e m p l o d e F e b o más de ima ofrenda. Ahora .sólo tu c a b e l l o navegará a las costas d e tu patria. A éste la diosa de Pafos lo inundaba d e a m o m o , a éste las tres Gracias, propicias, lo p e i n a b a n c o n sus m a n o s , ante éste c e d e r á incluso el purpúreo m e c h ó n del mutilado Niso, y el q u e el orgulloso Aquiles reserST vaba para el Esperquío. Los mismos tiernos dioses alados, c u a n d o fue d e c r e t a d o despejar su nivea frente y sus lu.strosos h o m b r o s , a c u d i e r o n c o r r i e n d o a él c o n su madre, la diosa d e Pafos. D e s e n m a r a ñ a r o n el c a b e l l o y c o l o c a r o n s o b r e su p e c h o un palio d e .seda. E n t o n c e s cortaron el p e l o u n i e n d o sus fleyo chas y lo depositaron entre oro y g e m a s . Sli misma madre lo recogió al caer y lo volvió a ungir c o n su p e r f u m e misterioso. E n t o n c e s un n i ñ o del grupo q u e a la sazón so.stenia e n sus m a n o s e x t e n d i d a s un lujoso espejo b o r d e a d o de o r o , dijo; 9S - O f r e n d e m o s también esto. No habrá ofrenda m á s grata al t e m p l o patrio y será más preciada q u e el o r o m i s m o : tú s i m p l e m e n t e clava tu mirada y deja aquí la impronta de tu rostro. - A s i dijo y cerró el e s p e j o tras captar la imagen. Por su parte el n o b l e niño, e l e v a n d o sus m a n o s a los astros, dijo: - ¡ O h el m á s b e n é v o l o patrón d e los h o m b r e s , si lo h e m e r e c i d o a c a m b i o d e estas ofrendas, r e m o z a a mi s e ñ o r e n una larga juventud, y resérvalo para la humanidad! Los astros, las o n d a s y las tierras se unen a mí en e.sta plegaria. Q u e a l c a n c e , te lo ruego, la longevidad d e los ancianos iliaco y pilio juntos, y q u e .se alegre de ver e n v e j e c e r junto a él su io=> propio hogar y el t e m p l o tarpeyo! —Así dijo y P é r g a m o .se maravilló d e q u e los altares s e movieran. 100 V <ECLOGA AD U X O R E M > Q U I D mihi maestà die, sociis quid noctibus, uxor, anxia pervigili ducis suspiria cura? non metuo ne laesa fides aut p e c t o r e in isto alter amor; nullis in te datur ire sagittis (audiat infesto licet h o c Rhamnusia vultu) non datur. et si e g o m e t patrio de litore raptus quattuor emeritis per bella, per a e q u o r a lustris errarem, tu mille p r o c o s intacta fugares, non imperfectas c o m m e n t a retexere telas, .sed sine fraude palam, thalamo intemerata n e g a s s e s . die tamen, unde alia mihi fronte et nubila vultus? anne q u o d E u b o i c o s fessus remeare p e n a t e s auguror et patria senium c o m p o n e r e terra? cur h o c triste tibi? certe lascivia corde nulla n e c aut rabidi mulcent te proelia Circi aut intrat sensus clamosi turba theatri, sed probitas et o p a c a quies et sordida n u m q u a m gaudia. Q u a s autem c o m i t e m te rapto p e r undas? q u a m q u a m , et si gélidas irem mansurus ad Arctos vel super Hesperiae vada caligantia Thyles aut septemgemini caput impenetrabile Nili, hortarere vias. etenim tu n e m p e b e n i g n a 5 10 15 20 V tit. EGLOGA AD UXOREM Itali (ex III Praef. .summa est écloga qua... Claudiam meam exhortor) : VIA DOMITIANA M(ex IV.3) 1 Quid Itali : Quis M' 7 emeritis M : emensis Markland 292a (in comm), Bentley' 9 imperfectas Itali, temptahat Markland 292b-3a (in comm.), Postgate, def. Hákanson 94, Courtney : intersectas Itali, ahc, Markland in textu : interfectas M : intertextas Aldina ' 10 thalamo intemerata scripsi, coli. neh. I 574intemerata toris, 'Iheb. IV579, VI, 62: thalamo.sque armata M, damn. Markland 293a : thalamisque orbata Markland 293a (in comm.) et in textu * 11 alia... fronte Aldina : alta... fronte M : altam... frontem Grabesberg ' vultus M : -u Aldina ' 14 corde M : -i c * 13 auguror M : •Axguor Heinsius. Courtney' 15 rabidi Wakefield (cf Iheb. 1625 V96, VIII632) : rapidi Ai, edd. : trepidi Traglia ex Korsch ' mulcent Itali : mulcem M ' 16 turba M : cura Markland 175a (in comm.) et in textu, coli Pro^. Il 16, 33' 2 0 vel Itali : ves M : vis a ' 21 impenetrabile Itali : ut penetrabile M' 22 etenim M (ut vid.), b, edd. : at enim M, Aldina ' tu Ker 19.53 4-5, def Hákanson 96-8 : tua M, edd. ' V <POEMA A LA E S P O S A > ¿Vor q u é c o n m i g o , e s p o s a , estás triste durante el dia, por q u é , durante las n o c h e s q u e compartimos, profieres suspiros ansiosos mientras la p r e o c u p a c i ó n te desvela? No t e m o q u e hayas q u e b r a n t a d o tu fidelidad o q u e en tu p e c h o se aloje un a m o r rival. No hay dardos q u e pue5 dan alcanzarte (así oiga e.sto c o n malos ojos la diosa de R a m n u n t e ) , no los hay. Inclu.so si yo, arrebatado de las riberas de la patria, vagara entre guerras y mares durante cuatro lu.stros de .servicios a las armas, tú, intacta, pondrías en fuga a mil pretendientes; n o recurriendo a la argucia de II) cleshacer el tapiz para dejarlo i n a c a b a d o , sino sin ardides, abiertamente te negarías, incólume en el tálamo. Pero dime; ¿por q u é estás c o n otro c e ñ o c o n m i g o y c o n el rostro nublado? ¿Acaso porque, en mi agotamiento, p l a n e o regresar a mis p e n a t e s e u b o i c o s y hacer reposar mi vejez en mi tierra patria? ¿Por q u é esto e s motivo de tri.steza para ti? No hay ciertamente frivolidad alguna en tu calí rácter, ni te atraen los c e r t á m e n e s del rabio.so Circo, ni e m b e l e s a tus sentidos el g e n t í o del teatro gritón, s i n o la h o n r a d e z , la a n ó n i m a tranquilidad y solaces nunca viles. Ahora bien: ¿a través de q u é olas me p r o p o n g o robarte c o m o c o m pañera? Aunque tú m e animarías a e m p r e n d e r la marcha inclu.so si e m barcara r u m b o al gélido Polo Norte para e.stablecerme allí, a los mares 20 brumo.sos de la T u l e occidental o a la f u e n t e i n a l c a n z a b l e del Nilo d e siete b o c a s . Pues eres tú la q u e , por un g o l p e de suerte. Venus m e en- 100 ÉCLOGA QUINTA quam mihi sorte Venus iunctam florentibus annis servai et in senium, tua, q u a e m e vulnere primo intactum thalamis et adhuc iuvenile vagante fixisti, tua frena libens docilisque recepì, et semel insertas n o n mutaturus h a b e n a s usque premo, tu me nitidis Albana ferentem dona comis .sanctoque indutum Caesaris auro visceribus c o m p l e x a tuis, sertisque dedisti oscula anhela meis; tu, cum Capitolia nostrae infitiata lyrae, saevum ingratumque d o l e b a s m e c u m vieta lovem; tu procurrentia primis carmina nostra sonis, ductasque in murmure v o c e s aure rapis vigili; longi tu sola laboris con.scia, c u m q u e tuis crevit m e a T h e b a i s annis. qualem te n u p e r Stygias p r o p e raptus ad umbras cum iam Lethaeos audirem c o m m i n u s a m n e s , aspexi tenuique o c u l o s iam morte cadentes! .scilicet exhausti Lachesis mihi tempora fili te tantum miserata dedit, superique potentes invidiam timuere tuam. post ista p r o p i n q u u m nunc iter o p t a n d o s q u e sinus c o m e s ire moraris? heu ubi nota fides totque explorata per usus, qua veteres Latias Graias heroidas aequas? Lsset ad Iliacas (quid e n i m deterrei amantes?) P e n e l o p e gavi.sa d o m o s , si passus Ulixes; questa e.st Aegiale, questa est Meliboea relinqui, et quam ( q u a m saevi!) fecerunt m a e n a d a planctus. 25 30 35 40 45 n e c minor his tu n o s s e fidem vitamque maritis dedere. sic certe ciñeres u m b r a m q u e priorem quaeris adhuc, sic ex.sequias a m p l e x a canori coniugis ingentes iterasti p e c t o r e planctus, iam m e a . n e c pietas alia est tibi c u r a q u e natae: 50 sic et mater amas, sic n u m q u a m corde recedit nata tuo, f i x a m q u e animi penetralibus imis nocte dieque tenes, n o n sic Trachinia nidos 55 2 4 tua M : tu Ker 1953 4-5 ' 2 5 intactum Itali : intantum M * 2 8 tu Poliziano A-B : ter W 3 2 doleba.s a : dolere.s M' 34 ducta.s in murmure voces scripsi : totasque in murmure noctes M -. motas in murmura voces Heinsius ad Claud, in Rufin l 152' 4 0 exhau.sti... fili .scnp.«' : exhausti... fati M: exacto... filo temptabat Markland 295a ' 4 5 Latias M : Italis Courtney 1966 53 ' Graias M : Graiasque Itali ' 4 6 Iliacas Itali : -os M ' 4 9 quamquam M, distinxit c ' 5 0 vitamque Itali, edd. plerique : victamque M : firmam h : vittamque Macnaghten 134 ' 5 7 Trachinia Itali : intracia M ' SILVA QUINTA 101 tregó e n mis a ñ o s floridos y m e reserva t a m b i é n para la vejez. Tuya (pues tú me infligiste la primera herida c u a n d o aún era d e s c o n o c e d o r 25 del tálamo nupcial y v a g a b a en los d e s ó r d e n e s d e la juventud), tuya e s la e m b o c a d u r a q u e a c e p t é gustoso y sumiso, y aún m u e r d o las riendas q u e m e impusiste, sin intención de soltarlas jamás. Tú, c u a n d o lucí en mis brillantes c a b e l l o s la recompen.sa d e Alba y fui c o n d e c o r a d o c o n el sagrado o r o del emperador, m e abrazaste de t o d o c o r a z ó n y diste b e s o s 30 apasionados a mis guirnaldas; tú, c o m p a ñ e r a de derrota c u a n d o el Certamen Capitolino d e s e s t i m ó mi lira, compartiste mi dolor p o r la dureza e ingratitud de Júpiter; tú e s c u c h a s t e c o n o í d o d e s v e l a d o mis p o e m a s c u a n d o iniciaban su primeros s o n e s y palabras musitadas entre murmu35 líos. Tú fuiste la única testigo d e mi p r o l o n g a d o esfuerzo y mi Tebaida fue c r e c i e n d o con tus a ñ o s . ¡Ah, en q u é estado p u d e verte n o h a c e muc h o , c u a n d o , a punto de ser raptado a las s o m b r a s de la Estige, ya oía de cerca la corriente del Lete, y mantuve mis o j o s fijos c u a n d o ya desfa10 llecían por la muerte! Sin duda Láquesis p r o l o n g ó la duración del hilo ya agotado de mi vida sólo por c o m p a s i ó n a ti, p u e s los p o d e r o s o s dioses temieron tu ojeriza. ¿ D e s p u é s de e s o vas a dudar ahora en a c o m p a ñ a r me a un destino c e r c a n o y a una bahía deseable? ¡Ay!, ¿dónde q u e d a esa f a m o s a lealtad tuya, puesta a p r u e b a e n tantas o c a s i o n e s , c o n la q u e 4s igualas a las heroínas latinas y griegas de antaño? P e n è l o p e habría marc h a d o contenta a las m a n s i o n e s troyanas (¿pues q u é podría amedrentar a enamorado.s?), .si O d i s e o lo hubiera c o n s e n t i d o . Se l a m e n t ó Egialea de ser a b a n d o n a d a , .se l a m e n t ó la m e l i b e a , y a q u é l l a a la q u e su llanto ( ¡ q u é atroz!) convirtió en m é n a d e . No les vas tú a la zaga e n guardar lealtad o en ofrecer tu vida a tus maridos. Asi al m e n o s aún bu.scas las so cenizas del espíritu d e tu primer e s p o s o , el p o e t a , y, entre abrazos a sus restos, reanudaste s o b r e tu p e c h o intensos g o l p e s , c u a n d o ya m e pertenecías. Y no es otra la d e v o c i ó n q u e te inspira tu hija; tal es el a m o r de madre q u e le profesas, hasta tal punto n o s e aparta de tu m e n t e y la lle55 vas dia y n o c h e fija en lo más profundo de tu corazón. No así Alcione de Traquis sobrevuela en torno a sus invernales nidos, n o así Filomela 102 ÉCLOGA QUINTA Alcyone hibernos, non sic Philomela p e n a t e s circumit amplectens a n i m a m q u e in pignora transfert. et nunc illa tenet viduo q u o d sola cubili otia iam pulchrae terit infecunda iuventae? sed venient, plenis venient conubia taedis! sic certe f o r m a e q u e b o n i s animique meretur. sive chelyn c o m p l e x a quatit, .seu v o c e paterna dicendum Musis sonat et m e a carmina flectit, candida seu molli diducit bracchia m o m , Ingenium probitas artemque modestia vincit. n o n n e leves pueros, n o n te, Cytherea, pudebit h o c cessare decus? n e c tantum Roma iugales conciliare toros festasque a c c e n d e r e taedas fertilis: et nostra generi tellure dabuntur. non a d e o Vesuvinus a p e x et flammea diri montis hiems trepidas exhausit civibus urbes: stant populisque vigent. hinc auspice condita P h o e b o tecta Dicarchei portusque et litora mundi ho.spita. at hinc m a g n a e tractus imitantia R o m a e q u a e Capys advectis implevit m o e n i a Teucris. no.straque nec propriis tenuis n e c rara c o l o n i s Parthenope, cui mite solum trans a e q u o r a v e c t a e ip.se Dionaea monstravit Apollo c o l u m b a . Has e g o te sedes ( n a m n e c mihi barbara T h r a c e n e c Libye natale s o l u m ) transferre laboro, quas et mollis hiems et frigida temperai aestas, quas imbelle fretum torpentibus adluit undis. pax secura locis et desidis otia vitae et numquam turbata quies s o m n i q u e peracti. nulla foro rabies aut strictae in iurgia leges: morum iura viris solum et sine fascibus a e q u u m . quid nunc magnificas s p e c i e s cultu.sque locorum 60 65 70 75 80 85 58 hibernos scripsi, posila distinctionis nota post hihemos, cf. Theb. /X 3 ( 2 algentes... nidos, Ov. met. XI 745-6 perqué dies placidos hiberno tempore septem / incubât : ñervos M : vernos Itali, edd., posila distinctionis nota post Alcyone : veros Markland 297a (in comm.) et in textu ' 59 circumit Itali : Circuit M* 6 l interrogationis notam statuii Bailey' 6 3 animique Itali : animaeque M ' 6 4 quatit Waller : petit M : ferit Markland 298h (in comm.) et in textu, Peyraedus ' 6 5 dicendum Markland 299a (in comm.), coll. Hor. carm. IV 9, 21; cf.frg. 31 incertorum versorum, Buechner, FPL 207 : discendum M' 70 toros Itali : -o M* 7 4 hinc Heinsius ; hic M * 7 5 portu.sque et M : portus et Itali, ahc ' mundi M (bene, cf. A.P. VII 379, 5 K.ocs\iox>) : Bau Markland .^OOa (in comm.) * 7 8 nostraque nec Otto .538, def. Hákanson 103 : nastra quoque et M, def. Hrère : no.stra qucxjue haud Markland 300h (in comm.) et in textu ' 8 0 Dionaea... columba a : Dionaeae... -ae M ' 8 6 peracti M : parati Itali' 8 8 moaim M : norunt Markland 30 la (in comm.) et in textu ' SILVA QUINTA 103 sobrevuela su hogar c u a n d o entre abrazos infunden en sus polluelos el aliento vital. ¿Y es q u e ahora te retiene e n R o m a tu hija, p o r q u e e n un 60 l e c h o célibe pasa e n soledad una vida ¡Pero llegará, llegará el matrimonio c o n rece por las virtudes de su hermosura y z a n d o la lira, tañe las c u e r d a s , ya sea estéril e n su h e r m o s a juventud? fértiles teas! Así al m e n o s lo m e de su carácter. Ya sea q u e , abraq u e c o n la voz h e r e d a d a de su 65 padre entona un canto digno de ser cantado p o r las Musas y modula mis p o e m a s , ya sea q u e s e p a r e sus c a n d i d o s b r a z o s c o n un suave movimiento, su honestidad supera a su talento y su recato a su arte. ¿Cómo n o han de avergonzarse los frivolos Amorcillos, o ti^i, Citerea, de q u e tal 70 belleza .se extinga? Y n o sólo Roma es fértil en unir tálamos c o n y u g a l e s o en prender festivas teas: también mi tierra proporcionará y e r n o s . No hasta tal punto el cráter del Vesubio y la ígnea t e m p e s t a d del atroz volcán han esquilmado de ciudadanos las aterrorizadas ciudades: .se mantienen en pie y florecen en p o b l a c i ó n . A un lado están las viviendas y el 75 puerto de D i c a r q u e o , fundados bajo los auspicios de F e b o , y una costa q u e ofrece hospitalidad al m u n d o . Se alzan al otro lado las murallas q u e emulan el circuito de la p o d e r o s a Roma, q u e Capis llenó c o n inmigrantes teneros. Y, ni e.scasa en p a i s a n o s p r o p i o s ni privada d e c o l o n o s , mi P a r t é n o p e , a la q u e , tras viajar a través de los mares, el p r o p i o A p o l o 80 mostró este plácido suelo mediante la paloma de Venus. É.sta e s la residencia a d o n d e m e esfuerzo por trasladarte ( p u e s n o e s mi s u e l o natal ni la bárbara Tracia ni Libia), c u y o clima suavizan el templado invierno y el fresco verano, y a la q u e b a ñ a un mar pacífico 85 de lánguidas olas. Una paz libre de p r e o c u p a c i o n e s reina en e.stos lugares, el o c i o de una vida de asueto, una tranquilidad n u n c a importunada y s u e ñ o s ininternmipidos. No exi.ste e n c o n o e n el f o r o o leyes esgrimidas para la contienda: el d e r e c h o de c o s t u m b r e s y sin n e c e s i d a d d e magistrados es la única justicia de los h o m b r e s . ¿Para q u é alabarte ahora el 90 paisaje o el ornato de los lugares, sus templos, los p a s e o s separados p o r 104 ÉCLOGA QUINTA templaque et innumeris spatia interstincta columnis et geminam m o l e m nudi tectique theatri et Capitolinis quinquennia próxima lustris, quid laudem litus libertatemque Menandri, quam R o m a n u s h o n o s et Graia licentia miscent? 90 nec desuní variae circa o b l e c t a m i n a vitae, sive vaporíferas, blandissima litora. Balas, enthea fatidicae seu visere tecta Sibyllae dulce sit Iliacoque iugum m e m o r a b i l e r e m o , seu tibi B a c c h e i viñeta madentia Gauri 95 T e l e b o u m q u e d o m o s , trepidis ubi dulcía nautis lumina noctivagae tollit Pharus aemula lunae, caraque non molli iuga Surrentina Lyaeo, quae m e n s ante alios habitator Pollius auget, Inarimesque lacus m e d i c o s Stabiasque renatas. 100 mille tibi nostrae referam telluris h o n o r e s sed satis hoc, c o n i u n x , satis est dixisse: creavit me tibi, me socium longos adstrinxit in a n n o s . n o n n e h a e c a m b o r u m genetrix altrixque videri digna? sed ingratus qui plura a d n e c t o tuisque 105 moribus indubito: venies, carissima c o n i u n x , praeveniesque etiam. sine me tibi ductor aquarum Thybris et armiferi sordebunt tecta Quirini. 110 9 0 templaque et innumeris Itali : templaque innumerts M' 9 3 litu.s M, locus varie temptatus : lu.sirs Bahrens, fort, recle cf. Mart. I Praef. 19 lu.su.s et licentiam : ritu.s Aldina, Heinsius ad Sil. XII31 : ludo.s Gustafsson ap. Lundström 73 n. 1 (cf Éranos 28 (1930) 48), A. W. von Buren AfPh 50 ( 1929) 378-80 : lite.s Lundström : risus Lidenbrog * 9 4 Graia Itali : grata M" 1 0 4 Inarimesque Unger 176, cf. II2, 76, Theb. X 917 : Aenariaeque ac, Aldina cf. Plin. nat. XXX 2 : Denanimque M : Dimidiaeque Imhof 1863 (Dimidiaefons in Stabiis cf. Plin. nat. XXXI9) : Aenanimque Vollmer, fido ethnico Aenarea Aenariae insulae incolarum, Thll s.v. : venarumque A. W. van Buren AfPh 57 ( 19.Ì0) 378-9, Courtney * .Stabiasque Heinsius : Staviasque M ' 1 0 5 honores Bahrens : amores M" sustuli interrogationis notam post honores P. PAPINI STATII. SILVARUM. LIBER. III EXPLIC. INCIP LIBER. IIIl M SILVA QUINTA •)=; 100 loí no 105 innumerables columnas, el d o b l e edificio del e s p e c t á c u l o gimnástico y teatral o los J u e g o s Q u i n q u e n a l e s , é m u l o s del agón Capitolino? ¿A q u é alabarte la permisividad de la costa, propia de M e n a n d r o , producto de la mezcla de la gravedad romana y la frivolidad griega? Y t a m p o c o faltan en los alrededores placeres propios de una vida a m e n a , sea q u e te a p e tezca visitar Bayas, inundada de vapor, y su costa placidísima, el inspirado o r á c u l o de la profética Sibila, o la colina reputada p o r el r e m o iliaco; o b i e n los jugosos viñedos del b á q u i c o G a u r o y las m a n s i o n e s d e los t e l e b o a s , d o n d e un faro e m i t e u n a luz d u l c e para los n a v e g a n t e s asustados, una luz é m u l a de la luna n o c h e r n i e g a ; o b i e n las colinas de Sorrento, queridas a un Lieo n o suave, q u e Polio, más q u e ningún otro, fomenta al habitadas; y los lagos medicinales de Enaria, y Estabias, nacida a una segunda vida. P u e d o referirme a mil atractivos m á s de mi tierra, pero basta, e s p o s a mía, basta q u e diga esto: m e ha d a d o el ser para ti, me ha unido a ti c o m o c o m p a ñ e r o de largos a ñ o s . ¿Acaso n o es digna e.sta tierra de ser tenida p o r madre y nodriza de los dos? P e r o soy un ingrato al añadir más argumentos y dudar d e tu c o m p o r t a m i e n t o . Vendrás, queridísima e s p o s a , y m e p r e c e d e r á s incluso. Sin mí e l Tíber, rey d e ríos, y el t e m p l o del b e l i c o s o Quirino te inspirarán hastío.