6º Tutunakú, Katapakna, Kgampalhuwachuchut • Totonaco de Huehuetla, Puebla 2008 Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan Vivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca Portada-Totonacas-6o.indd 1 03/11/2008 07:38:35 p.m. 6º Tutunakú, Kgoyum, Kgampalhuwachuchut • Totonaco de Huehuetla, Puebla 2008 Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan Vivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca Tutunaku-6o(104p)a.indd 1 03/11/2008 07:40:04 p.m. Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca), fue elaborado por la Dirección General de Educación Indígena, perteneciente a la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública. La agradece la participación de los responsables de educación indígena en las entidades, jefes de departamento, jefes de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas técnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los niños y las niñas indígenas, a quienes va dirigido este libro. Secretaria de Educación Pública Josefina Vázquez Mota Dirección de Educación Indígena del estado de Puebla Jesús Alfonso Hernández Villalva Subsecretario de Educación Básica José Fernando González Sánchez Coordinación del Proyecto en el estado de Puebla Gabriela Román Lobato Directora General de Educación Indígena Rosalinda Morales Garza Compilación y revisión de los textos en lengua totonaca Ignacio Hernández García Gilberto Méndez García José Luis Salazar Pérez Profesoras y profesores totonacos de Huehuetla, Puebla Edición Dirección de Apoyos Educativos Validación de los textos en lengua totonaca Gabriela Román Lobato Coordinación editorial Marco Julio Linares Guadalupe Ambriz Rivera Cuidado de la edición Felicia Garnett Ruiz en trámite Primera edición, 2008 Impreso en México Distribución gratuita/ Prohibida su venta. D.R. © Secretaría de Educación Pública, 2008 Argentina núm. 28, Centro, 06020, México, D.F. Tutunaku-6o(104p)a.indd 2 Diagramación Inés Patricia Barrera Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G. Reconocimiento especial al trabajo de Martha Flores, quien con sus ilustraciones para portada e interiores pintó color a las palabras de las niñas y los niños, autores del presente libro. 03/11/2008 07:40:07 p.m. Liwanlinat Índice Xlilkgpskn ...................................................... 5 Presentción ............................................................ 7 Xakalhkuyuna tatlin / Himno Nacional Mexicano ........................................................................ 9 Xatatlin kgampalhuwachuchut / Himno del estado de Puebla......................................... 10 Stlan takgchiwin / Poesía Kintse ..................................................................... 12 Pukglhtwkg ................................................... 12 Xtlkskni' xlichnt kuxi'............................ 22 Lntl tlwkn wjkt ...................................... 22 Lkuntl kxtlwkn ptum xtlnk liptlinkin.............................................. 23 Xtchnn pin .................................................... 24 Xtchnn kkwt .......................................... 25 Lisl ........................................................................ 26 Xatachuwín xlatamat / Biografía Xnt chu xpipelekg ............................................. 13 Xlhtulh Hernndez Grcí ................................ 28 Ant kkinkchikín ................................................ 14 Angélic Cstro de l Fuente ............................... 30 Tse' xtutunkú .................................................... 15 Kglhtwkgn xlikilhktuy tkglhtwkg.................................................... 16 Tkmn ............................................................. 17 Likgalhtakgsni' / Adivinanza......................................... 18 Takgalhchiwin / Cuento ................................................ 20 Xskgll chichkgx' .......................................... 20 Tutunaku-6o(104p)a.indd 3 Litustalanit / Instructivo Xatalakgtsokgkin pulatamat / Monografía Akgtum tlkgtsokgkin xl pultmn xli kgkitsis pp' ................................................. 33 Xtlkgtsokgkin xl kgtum pultmn......... 39 Limalakawana takgalhchiwin. Takatsin / Leyenda. Creencia Mkuchinnin xl kkinkchikin ....................... 44 03/11/2008 07:40:08 p.m. Tntlinin lixntiku xl Ectln ...................... 45 Tskinin................................................................. 47 Xttntlin liwkx ............................................ 49 Xamakgan akgstitum tachiwin / Narración histórica Xlilkgpskn lkchuchutsípi xl kxpultmtkn Tutunkú ................................. 78 Xmkgn tchuwin xlkt lt' tkchikí ................................................................ 54 Xkilhtsukut xpumpkgsin kintkglhtwkgtkn litutunkú................... 80 Tchuwin xl kgosnin xl Kkgoyum ............................................................... 56 Xmkgn tchuwin xl Kgoyum...................... 83 Xatakgalhchiwin malananin / Mito Litamakgatawakga / Ensayo Xtlkskni mpkgsinnin ............................. 89 Tlkgchokgon'................................................... 59 W x skgsiní kglhni' ....................................... 90 Xptin muxni' lipuwmch ktkgywn chuchut ......................................... 67 Kmkgtkglhwi kinpultmnkn ................ 91 Xakatuwa tamasiyun / Representación teatral Lkgkuxtunmin ................................................ 74 Akxtum klwj ..................................................... 92 Lt' kilimkxtumkn xliwnt ......................... 95 Ltmn ................................................................ 97 Putakgatakgsni' / Glosario .......................................... 101 Tutunaku-6o(104p)a.indd 4 03/11/2008 07:40:10 p.m. Xlilakgapaskan Kmintkglhchuwin lkuntl wnkn kkilhtmkú Lkuntl wnkn ktsisni' kmintchuwin Anlimkgktsiy pikxni' kmintchuwin limpkuiy, tm' kkilhtmkú tlkg kstlnk tsiyú chu ktsiswnin tlkg lkksmmm' chu tlkg klkstln tmkgktsikgoy W chun lily xplkt pilumintchuwin lipwn' chu xtchunnchu nm mintltni' chu xl xntltnikn, chu xl xnttkn, chu putumink mintllinnín kilhxtum chun ntmpkuikgoyn, chu xtchun nym miliputuminkn ntkglhstokgtit chu tlkg pixlnk chw tlkg lktsilinkswchu ntkgxmtkgoy kgtunu tchuwin… Wnchu xplkt klilkskiwj nkglhiy uym likglhtwkg, nem littsokgnit kgtunu tchuwin nemkgolh tlktiykgoy kmintchuwin w tukunin klimpkwikn “Chichíni'” tm Chichíni', “Chuchut” w tuku Chuchut “Ún” w Ún, chu “Pp'” tm Pp', xlktnchu kgtunu st'ku tlkg liwn nslipwnnkgó, chuchut tlkg stln nmskgwiwinn chu tm ún tlkg lktitum liswnk kw. Ant Xlilkgtum Xpumpkgsin Xtkglhtwkgtkn Likkuxtuninnin klkkxtlwwj uym likglhtwkg, nt nem nmkgtnu wix, nchun mintkglhtwkg, mimkglhtwkgennin, mintltni' chu mkgpitsin ltmtni' xl' kminkchikin; kkliswniyn piklikglhtwkg chw klitsokgli' kxpxtun mintllinnín chu tiku xl' kminchik; nchunlitumchu, kkmkgpuwntiniyn ktsokgmkitil' xtktsitkn chu xliskgllkn xlkmkgn, nkmkilhtsuku tsokgmkiy tiplhuw mintkglhchuwin, chw nkinklixkgtli w tuku wix tlwy' kminkchikin chw nkinkmktsini' w tuku wix chmnxn' lkpstk. Luchunnchu kintpuwnkn pixl timkgolh tiplhuw minttsokgni xkklimkmxkipln mktum likglhtwkg nem lilnit nwn lumintlkpstkni chw nlulittsokgnit nwn lumintchuwín, xplkt pi'kinin kpuwnw pitiptunu' tchuwin tuku lichuwinnkgokn lktunu' kglhchu pultmtni' xlnin Kklhkuyun kchikin xtchunnin tiptunu' limnin, nem ni nn x'pulktu tchuwin, w tuku klimpkwikn ktukw tuku nnkgoy. Kchuklilkpstkti' pixln nlhtu x'nlh xskyiw Chipiw' xspiníni' Chiw' xspupúku' Lkuntlchu xtmnikgolh skgt, kgtunu kiwi', kglhni', xpulkspiníni' twkt osu chuchut xl' tkgywn' Kchuklilkpstkti' pixln nlhtu x'nnkgolh tiptunu' tmnin chu pks kníkw chuntiy' xtksiyukgolh, nixtkmnin xw ¡Awyú mx chuntiy' xtchun xkgspulnlh kum xtptsnkgkgolh xnem tchuwin nemkgolh tlichuwinnkgoy xlilkgtum Kklhkuyun chu xli'kgtuminik ktuxwt! 5 Tutunaku-6o(104p)a.indd 5 03/11/2008 07:40:12 p.m. Wnchu xlilk klilkkxtlwwj uym likglhtwkg, nem likgtsiy xtmninkn kgtunu li'ukxilhtin chu wt tlkg likgtsiy xtlolokgttkn kgtunu tchuwin xl mintchuwin, xlkt liwn tln nli'kgtsnkgs chw npks stln nlilkwnn chu nnlikgxpt kgtunu xtlkgplin tchuwin nem nnkgoy kmintchuwin; xplkt nikt'kgpts nkgkgolh lkuntl tkgxmtkgoy chu lkuntl litmkgktsikgoy kxni tiku lichuwinn… Uym wnputum pinikxni klkgsputli, xlkt chuntiy tln nlmsiynitilyw, lt' lintlnin, lkuntl klimpkuikn ktukw tuku nn kpulktunu' tchuwin nem nnkgoy Kklhkuyun'; xlkt pikiliputumkn kiliktsitkn nikum tlkg skmm' xspupúku tmnin chu nikum tlkg xxtkninkw' tsiyuy, chu nikum tlkg lhkgoniw tsiyuy… w tuku tlichuwinn xliklnk minpultmn, kum xlkt piliputum liklhkuyunnin kinin, nkintchuwinkn chw nkinpultmnkn. Kkliswniyn piklikglhtwkg chw liwn kli'kgtsnkgsti' uym likglhtwkg, nem luchpxuwn tlilkkxtlwlh, chw ntlitsokgli xlkmkgn tchuwin nem xlixkgtlikgó chichíni' mintt, xlkt ninkglhptsnkgkgoy' chu xlkt nnkinkmsiyniy kinin milintlnin tikunin pulktu tchuwin xl Kklhkuyun kchuwinnw, chunnchu nliktsiyw kum ntlnchu kinnin nkktsiniyw ktkglhchuwinnw pp' chu chichíni'… xlkt nxkktsiniwj lkuntl wnkn “likglhtwkg” chu lntl wnkn “ltllin'”, kxlipks kgtunu tchuwin nem nnkgoy Kklhkuyun' kchikin. Wnchu xplkt klilkskxtuwj tiplhuw tkglhchuwin uynu kstkk' likglhtwkg, nem tlitsokgnit mintchuwin, 6 Tutunaku-6o(104p)a.indd 6 03/11/2008 07:40:15 p.m. Presentación Cómo se dice “dí” en tu lengu Cómo se dice “noche” en tu idiom No hs sentido que cundo lo dices en tu propi lengu el dí es ms brillnte y ls noches ms clmds y bonits Esto ps porque si lo express en tu propi lengu es como si tus pps y sus pps, y los buelos de sus buelos, y todos tus migos lo dijern junto contigo, y entonces es como si sus voces se juntrn con l tuy y ls plbrs se oyern ms fuertes y ms clrs… Por eso hemos querido que tengs este libro, que est escrito con ls plbrs que se usn en tu lengu pr llmr “sol” l sol, “gu” l gu, “ire” l ire y “lun” l lun, pr que esos stros brillen ms, el gu refresque ms y el ire se ms clro. En l Dirección Generl de Educción Indígen hemos elbordo este libro, en el que prticipste tú, tmbién tus compñeros, tus profesores, tus pps y ls persons de tu comunidd; desemos que lo les y lo disfrutes con tus migos y tu fmili; l mismo tiempo, te invitmos recopilr los sberes de tus myores, crer tus propis nrrciones, que nos cuentes lo que hces en tu comunidd y comprtir tus sueños. Con ese mteril nos gustrí poder entregrte otro libro pensdo y escrito en tu propio idiom, porque creemos que cd lengu que se hbl en cd región de México es como un color distinto, que no existe en ningun otr lengu, pr nombrr ls coss. Te imgins que de pronto y no existier el verde O el rojo O el zul De qué colores serín el psto, los rboles, l sngre, ls sndís o el gu del mr Te imgins si de pronto no existiern los colores y todo se vier igul, sin color ¡Pues lgo sí es lo que psrí si se olvid culquier de ls lengus que se hbln en México y en el mundo! Por eso hemos hecho este libro, lleno del color de los dibujos y ms lleno del color de ls plbrs de tu lengu, pr que los disfrutes y te llenes los ojos y los oídos con los mtices que hy en tu idiom; pr que no se pierdn, pr que no se olviden los sonidos y los colores que sbe pintr cundo lguien lo hbl… En un plbr, pr que sign vivos y podmos enseñrnos, unos otros como hermnos, cómo se dicen ls coss en cd lengu de México; porque todos necesitmos sber cul es el zul ms fresco y cul es el zul ms verdoso, y cul el zul ms cribeño. Por eso hemos recogido muchos reltos en este librito, escritos con ls plbrs de tu lengu, el idiom de tu región, que tmbién, por ser todos mexicnos, son nuestro idiom y nuestr región. Te invitmos que les y disfrutes este librito, que fue hecho con mucho criño, y est escrito con ls misms viejs plbrs con ls que tus buelos le plticbn l sol, pr que ls recuerdes, y pr que nos ls enseñes nosotros tus hermnos, que hblmos otrs lengus mexicns, ver si sí tmbién prendemos plticr con l lun y con el sol… Pr prender cómo se dice “libro”…, y cómo se dice “migo”, en tods ls lengus de México. 7 Tutunaku-6o(104p)a.indd 7 03/11/2008 07:40:17 p.m. Tutunaku-6o(104p)a.indd 8 03/11/2008 07:40:20 p.m. Xakalhkuyuna tatlin Himno Nacional Mexicano Xli'akgtati takilhtlín Tlawalh xatatsokgni': Francisco Gonzalez Bocanegra Wilinilh xatatlakgni: Jaime Nunó ¡Pultmt! minkmn wnikgoyn putum nnikgoy kminplkt, pinklitsnikn liskgolh Liputum liputum n'nkgoy liwnkgoy. Klhkuynin xktst ltltlw Pichtum kintltlwnkn ¡Mi lkt n'kxntly! kmkxtit kistnk chu likn, lktymiputun minktiytni', ¡Akgtum tlkpstkni xlkn! ktchikilh xpuyitt ktiytni' klkpstkti piw kgpum ¡Akgtum ktwilh mil tljnit! kxni nmksnn tlnk likn. mxkinitn tinmkgtkglhn. ¡Ptum putknun xkknik xlkn! Xli'akgtum takilhtlin Liputum Liputum Akwilpi xstln mi'ktwilh Klhkuynin xktst ltltlw Klhkuynin xktst ltltlw kks kwilin sikuln chixkú, kmkxtit kistnk chu likn, kmkxtit kistnk chu likn, kkgpun xlipn mi ltmt ktchikilh xpuyitt ktiytni' ktchikilh xpuyitt ktiytni' xmkn puchin litsokgnit. kxni nmksnn tlnk likn. kxni nmksnn tlnk likn. 9 Tutunaku-6o(104p)a.indd 9 03/11/2008 07:40:25 p.m. Xatatlin kgampalhuwachuchut Himno del estado de Puebla Tlawalh xatatsokgni': Josefina Esparza Soriano Wilinilh xatatlakgni: Juan Arturo Chávez Xaliputum Tchikinín ktliw kgtum ttlín lhuw tkilhtlin kchlh kkgpun Xlikilhaktum tatlin stln pultmt kinkskinimn chu xlipxuwn kkilhtlichw Chiyú psy mkgskgot kpultmt Kgmplhuwchuchut kinkchikin w xtskujut litsiym mkmxkiy xkmnn tkknín chiyú liskgolh lumksnm xpultmt lklnk chixkuwin chu mlknuy xtln ltmtní. mxkikgonit tln ltmt xlipn. Lnchiyú chipm xlilkwxni mkgxtkgnit chiyú xlitltni chiyú kchikin mkglnm luw tln txkgkgtt n'nn. 10 Tutunaku-6o(104p)a.indd 10 03/11/2008 07:40:33 p.m. Xaliputum w xlilkgpskn pultmn l wn xliktlnk ktuxwt Tchikinín ktliw kgtum ttlín mkxtum liltmt tlkskín lhuw tkilhtlin kchlh kkgpun msiyú lpxkit lintln. stln pultmt kinkskinimn chu xlipxuwn kkilhtlichw Xaliputum Kgmplhuwchuchut kinkchikin mkmxkiy xkmnn tkknín Tchikinín ktliw kgtum ttlín xpultmt lklnk chixkuwin lhuw tkilhtlin kchlh kkgpun mxkikgonit tln ltmt xlipn. stln pultmt kinkskinimn chu xlipxuwn kkilhtlichw Xlikilhaktuy tatlin Kgmplhuwchuchut kinkchikin mkmxkiy xkmnn tkknín Akxni tljnnit Zrgoz xpultmt lklnk chixkuwin mkilh xlikknik pultmt mxkikgonit tln ltmt xlipn. liserdn nmxkikgolh likkni chiyú pultmtni ttljiy Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 11 Tutunaku-6o(104p)a.indd 11 03/11/2008 07:40:42 p.m. Stlan takgchiwin Poesía Kintse Pukgalhtawakga Kintse, xl kinkú Klkgtiy xtmnin minpulkni chiyu kilhtmku kmimn nt niku klkkxtlwy kintktsin, pxtktsiniyn. w tuku kimxkikgolh kintltni' Kintse, kit kmxkiputunn lkpi ktnks nkkglhiy kintktsin. kilistkn, kiltmt chu kinkú. Ant kminpulkni Kimkglhti uym xnt xtplxl kglhiy minkú kintse, w kxnt kinkú, w tiku kimkgtyy xtchnit nt kkkiwin lkpi kgstitum tln tiji' chw stkli xplkt mil nwn, nkkglhiy chu tln tl nkkiwn chlí. kimkglhti uym xnt kintse w kxntt kinkú. Gerardo Ramos Vázquez Xpultamatni Tutunakú 09, Kgoyum Rómulo Márquez Cruz Xpultamatni Tutunakú 09, Kgoyum 12 Tutunaku-6o(104p)a.indd 12 03/11/2008 07:40:52 p.m. Xanat chu xpipelekg W xnt xl kkiwin lhuw stln tsiykgoy kxni kgmxkgkgkgoy stku xl kgpun. Xtnn ltmkgoy lt' xpipelekg. Kkswn kkkiwin lkgxtum tskgoy chu litsinkgoy. Akxni kswn tsisni' nm lipuwnkgó tkgxmt uynu, tsiyu lt' lipuwnkgoy xnt chu xpipelekg lt' mkxtum lkgoy kxtijikn. Sofía Lucas Esteban Xpultamatni Tutunakú 09, Kgoyum 13 Tutunaku-6o(104p)a.indd 13 03/11/2008 07:41:01 p.m. Anta kkinkachikín Kinkchikin ktsu nt niku kstknit, lipeku nn tkglhin w tiku lulkstln tlikgoy. Nkkglhiyw xtuki' nkkglhiyw chichí' W tuku lulitljkgoy nkkglhiyw mitsi' w xtstt kpen. nkkglhiyw sk. Chu kum ni kglhiy xtplh Uynu putum ltmnnín l uku y sputtymkgolh, mkxtum lilkgoy kxtskujutkn nlh mkgtkglhputunkgoy. lkgtikgoy chnkgoy chnkt lkgtikgoy chnkgoy kuxi'. Celedonio Cano Pérez Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 14 Tutunaku-6o(104p)a.indd 14 03/11/2008 07:41:06 p.m. Tse' xatutunakú Kinkilhtsukut, wix klkliniyn luxtln kintchuwin Tutunkú nem nm xttlin ni ktntum tsiktsi, nm xskgmm ttlkgni' xtchun xstln kintchuwín. Kintsi', wix sikulntlwknit kxni klkchilh kkkilhtmkú, lukpxtktsiniyn pikstknit niku kxni nkxokgonikgoyn lt' kimxkinit uym ltmt. Kintsi', wix lukimkmxki uym xspinini litnpchi Kintsi', wix kilimlhkgninit niku tlhktwlnit minkú. lt' milhkgt xlitutunkú Chu nt kpumkiy kintlipuwn xttn xlilkgtxtut kinkilhtsukut; tm tlmink nikum tlwnit. w mintpún chu minkgn nlilhkgnnkgoy milktsumn. Ni talakgapasa Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 15 Tutunaku-6o(104p)a.indd 15 03/11/2008 07:41:11 p.m. Kgalhtawakganá xlikilhaktuy takgalhtawakga Wi ktiytni nt niku lukstln Klikilhtlí chu uym tkílhtlin Chichíni' tiku mmkgtni nitu tktsin nt uynu ktlnk kchuchitsípi xlk kkiwin kimpukglhtwkg, limsiyut x tiptuy xl wix niku wi xpultmtkn litutunkú liwn xmkgxkgkgnt mtnkuwini kmxkiyn tpxki xl kilistkni' nt niku klkchinitnch kit. xlkgmxtun xl lkgtsiswn. w tuku klipxtktsinniyn. Kilkgchnit loxtln lity Xtchun chichíni' nem nitu lilkgmix nklhkgnn lt' mkgpitsin chu xmkgxkgkgnt limní kgpun, chu luklipxuw kchuwinn Tutunkú xlimsiyut xlikilhktuy tkglhtwkg lt' kinkilhtsukut kit. tiptuy kichn xmkgxkgkgnit kkintiji. Kglhtwkgn xlk xlikilhktuy K'kgpulhli kinpukglhtwkg xlikilhktuy w uym kit klitnuy tiku kimxki xmkgxkgkgnt tktsin, kgmptuy tchuwin kimsiynikn klikkgoxutliwkglhli kintmkywt tlhkgn Tutunkú chw xl luwnn. nchun lt' kintkglhchuwin. Leónides Juárez López 16 Tutunaku-6o(104p)a.indd 16 03/11/2008 07:41:25 p.m. Taakamán kmxkikgo mimkn, ni kpilhinnikgo klkpstkti pin'ktsu xwnit. Tkmn, wix mkglhtinmpt tstkyw tlkg ktsipt xplkt uym ni mkgs Ni klktlwmkgnti uymch kchikín pimpt liwn nkimwxkniy tyt, ni ktslnikgo mintkmn ltmt chw kinklilkgpskn. kks ktlltpkgo xplkt pi w xlkn ni xlilipuwntkn. Kwniyn, piw tuku mkglhtinmpt chiyu xlikn ktlw chiyu, ni T'kgws, kkgxptti kintchuwin kklktlwmkgnti, xplkt pilktsu kmn, kmchokgo minttlw chw kttlnkni' lktsumn, ukut lkskimkgon. ni kmkgxtkgti mintkmn, ni xlhwilw kwnti, ktsiy pi'nt uynu kchikin skgtnit. Klkukxkgó xlkn pks tsputunkgoy w nt niku lkskinkgoy tmkgty Ktsiy pi'nt uynú minkilhtsukut kmxkikgo mimkn chw klkpi kkgpun ni klimxnnti minkchikin chu n'ukxilh lt' tkglhinin kgosmkgolh chw tmkxtumikgoy. w nt niku mxkikgon kilhtmku chw tmkgty wnchu xlkt mintkmn nliwnkgoy. Chu kchikin, lhuw lipuwnkgo kmnn nn w nt niku lkskingkgoy ntwyn chw mintpxkin. Celedonio Cano Pérez Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 17 Tutunaku-6o(104p)a.indd 17 03/11/2008 07:41:33 p.m. Likgalhtakgsni' Adivinanza Luxkstu xl nitu lniy kxni tmychi kktiytni'. Tuku xlkgsi' Ktnulh kxpulktu chiki, (Ktsisni') kttnokglhli chtum nín, Tuku litpkwiy tim puskt ktkglhchuwinlh chu wi tuku tsekg kiwnilh. nem ktsiy niku wi xchixku. Tuku kw (Puníni') (W likglhtwkg) 18 Tutunaku-6o(104p)a.indd 18 03/11/2008 07:41:42 p.m. Wix kilkchukupiy chu kit niktsy, Kgoluluw ki'kgxkg, wt wix tsy. nitu kinknkn, kilkgstpu chu kilkmun Túku xlkgsi kit pks kintiytliw lilkgnuy (Akgtssn') xlksnppw ttun. Túku xlkgsi kit Xlikilhaktuy Pukgalhtawakga Lic. Benito Juárez Francisco I. Madero, Kgoyum, Kgampalhuwachuchut (Axux) 19 Tutunaku-6o(104p)a.indd 19 03/11/2008 07:41:49 p.m. Takgalhchiwin Cuento Xaskgalala chichakgx' Akgtum kilhtmku tilkgchilh kiwikgolo chichkgx tilimpkgsilh nlinikgó kgtum tmktsinin pxs xttkglhinin, chu wnilh: —Putum nniytit chu listlh nlkstkwnplytit. Uym chichkgx lkgchixkuwinlh chw lilh chu tchuwin, xm', xm' kxni chu tittnokglhli tntum sluluk, chu uym kglhskilh: —Niku pimpt chichkgx Chu xl kglhtinlh: —Pi klim kgtum xtchuwin kiwikgolo nt niku wilkgolh mkgpitsin tkglhinin, pi mt kinin putum nniyw chu listlh nlkstkwnnw. Chi xlnchu sluluk wnilh: —Wt kit nklinikgo tm tchuwin, xplkt piwix lulktsuku pimpt. Chu xl chichkgx ni tunkun lkskilh chu wt listlh kgpuwntilh; chu xln chu sluluk tkgosun ti'lh, kxtijit chu tiptsnkglh uym tmktsinin, chu kxni lkgchnkgolh tkglhinin kwnikgolh: —Putum kinin nniyw chu nlh kxni ktilkstkwnnw. 20 Tutunaku-6o(104p)a.indd 20 03/11/2008 07:41:57 p.m. Akxni ktsich kiwikgolo xtkgsnin sluluk lipeku tilisitsinilh chichkgx, chu kwnikgolh pks tkglhinin: —Nmxkiyw xlistktyn. Chu mkgpitsin tkglhinin tiwnkgolh: —Kklhkúyu. Chi xl chu chichkgx ktitsukulh litsin, chu kwnikgolh: —W xl lhkuyt lutln ktllin. W chu muxnin tiwnplkgolh: —Kkmkw kchuchut. Chu xl chichkgx titsukulh kwnikgoy: —Nitn ktlwtit, luktlwtit litln. Chi tkglhinin ni kgxmtkgolh xtchuwin chi timknkgolh chu kchuchut, kxnit xlchu xtjumch kchuchut listlh mxtulh xkgxekg chu tikkilhnikgolh: —Pxtktsinilh, uym chuchut kkilikgmn xl, xmúyu tilktitsilh chw titsukulh chpxuwn pxtjuy. Ma. Herlinda Vázquez Gómez Xlikilhaktuy Pukgalhtawakga Justo Sierra Limakosoktin, Kgoyum, Kgampalhuwachuchut 21 Tutunaku-6o(104p)a.indd 21 03/11/2008 07:42:03 p.m. Litustalanit Instructivo Xatalaksakni' xalichanat kuxi' Lantla tlawakan wajkat Puln putskn xlkslotonkgo tsiyxunik, uym wnputun pini Ltmnnin xl' pultmt nem wnikn Vicente Guerrero, kkglhilh xtchkn osu xpkgnin lututsú, xchxpnin uym kiwi' Ktsktni', Kgmplhuwchuchut, ktukw liskukgoy; w xlitchxut kxni ktl pp' xl xli kgtsyn pp', xplkt tuku litmkgtytilkgoy chlí, chlí; pulktu tskujut tuku pi'kxni uym pp' tlkg liwn ktlnit xchkgotxkg; kxnit tlwkgoy w xtmkglt kuxi', puln liwn lkskkgoy chu y tlkgtkgskgonit kgnlhuw uym kiwi' kchxukn chu xtlhtsi nem tln nnkn chnkn kktkuxtun. x kgotxkg mujukn kchuchut wyu mx kgtum osu kgtuy smn, listlh kmkutukn chu klkgchkgkn chw listlh Tm tlhtsi nt mxtukgoy kxlktlnk xptunu' kuxi', mskkkn; xtsin nem siwikn xttn lt' xpunkgntuy tsin, w nem xlk titlnk kuxi' chu ni xmsni', lktsuku tsukukn chu kilhpchiwkkn xpkgotulu xtxmutni kiwi' osu pskgoy timkgolh xtlkskni' ptuminkn kuxi', snunkutmyk, x'wtiyn chu tsukukn liwn klkchimikn kmkgxtkgtilkgoy w tuku xl xkgstn w nem xl uymkgolh xtsíwin xunik lt' ch pks kilimkglhsputukn. ktsikgoy pinitln kchnkn. Uym tmknitskujut lilkskinkn xlkt nputiykn kuxi', Kkuxtlh chu mujukgoy xlichntkn, chu listlh mkikgoy xputju skgt chw n tln wtiy kpukukkn lkgskgtn, nt niku kskkni', xlimkgw tlktsuwi kilhtmkú kxni chw ktuw w tuku klilkn chw w tuku klimxtukn. nnkn chnkn tim kuxi'. Ni talakgapasa Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 22 Tutunaku-6o(104p)a.indd 22 03/11/2008 07:42:10 p.m. Lakuntla kaxtlawakan patum xatlanka lipatlinkin Puln lkskkn xskkni pkglht xl xkgoyutkiwi' chw puksnnkiwi', listlh xwkkn xplkt chun nlimstkkikn; lhkkn lt' xlilnk nkxtlwkn uym liptlinkin, smulutkn xtpnin. Chu putskn xtliwkg lislmn, lkchukumikn lktsu kiwi' nem mwknikn kxpulkni nt niku nlmchipikn. Nliwn lhpitkn kgntum kiwi' nem xpixni ntlwkn, listlh chu lhukikn nt niku ntyy xtnkgpinin niku nlikxlhtnkn kgnkitsis xptsin, chw nywnikn lktstsu likn nt niku pulktu, pulktu nchipkn kxni ntlkgkn chu liwn nlitkgxmt. Nlhpitkn titsu pkglht chw lhukinikn lkkitsis nt niku ntyy xptsín, chw liwn slmwlikn. Awn stln chu nmkmnikn. Tuku tmklkskin: • Pkglht chw kgchu kiwi' • Lilhptn • Likn • Limslipwn • Lislmn xtliwkg • Lichukumkutun • Lichukun • Litksni • Lixwkni • Lilhkn • Lixkitni • Lixkn • Tsin Ni talakgapasa Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 23 Tutunaku-6o(104p)a.indd 23 03/11/2008 07:42:19 p.m. Xatachanan pin Ant kxpultmnkn Akgpuchokgo, Puwkn chu Lhtktsípi, chu lktsu ktsu pultmt, luliskujkgokn pín nem xtchnn mkgtutu ly kgtum kt', tln chnkn xmulch', xpustkgn chu x'gustu, w pitln tmktsininn pixmn mkgtuy w tln tlwkn xmn xmulch' chu xpustkgn' w x'gustu pín ni lu lhuw twky. Uym tokujut ttsukukn kxni nkgnnkn kxtsukut “octubre”, kxni chu nkgnnkgokn kglhkglhikn kgtum smn chu ku lhkuyukn plhm, listlh tsinu chu lkgmkgnkn ytsukukn chu chnkn. Akxni chnkn mkgstitunu xkgokgo' wilitilkn kgkwin xlktsu tlhtsi pukglhtunu osu lntl lichipkn kgntutu lktsu mkn, chu lt' xliptlnk chnkn kichn mx lt' tstonkg kgtuy xmknkn lkchixkuwin. Uym tchnn kgkukitsis kilhtmkú kilipulh, kxni chu tkgtsi kgpuxum kilhtmkú tsukukn kuxtukn xpuln, kgtum pp' chu kglhkglhiplkn kxni xlimkgtuy, lkgkuxtuplkn, n kxni tn chu tln wilinikn xlikuchun tuku lilkwnn. Mkglhuw kuxtukn uym tchnn, kxni kikuxtukn xlimkgtti kxnitnchu tsukuy twky, kxni chu puxkn xtumjtni tsukuy ktln, w pikxmnw mkgtti tln twky xtwkt, y chi tsukuy chu kgsput. Uym tchnn lichnkt “octubre”, chu “noviembre” chu kxni kikglhsput xitt “myo”. Ni talakgapasa Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 24 Tutunaku-6o(104p)a.indd 24 03/11/2008 07:42:26 p.m. Xatachanan kakáwat W lkchixkuwin putskgoy pukuxtu nt niku lustln nly osu ntknuy uym kkwt, listlh litlwt chu uymkgolh xtskújut: • Puln nlkgknn xlilkgtum kkiwin, chw pks nsk plhm, xlkt nitu tunkun kskglilh uym tchnn. • W plhm nem nkitstokg nmmkxtupiy lt' tln nlhkuyuy, chi kum ni ttlniy knmkgn kxkilhpn minktkuxtu. • Alistlh sttíw nwxwiliy chw pks nmkgnkgoniy lktsu chiwix, uymkgolh xtlkgwxni nllimppitsiy tipuxum lktsu tputlkgn. • Nmkxtuy pks kgxkgolh xlkt nitu nskgliy mintchnn chu stln nlhnpy. • Nputsy milichnt, npkgx, nlksk nikum tlkg lkwn. • Lktti nchupnn nt niku tnts nmujukgoy milichnt, lutln nchupnnn, wyu pl kgkitsisi osu kgtsyn lktsu tlhkn xlhipulhmn nmknukgoy mintchn. • Akxni ku pulhnit lktsuku nkuxtuy lkum ni ntpulhuy mintchnn. • Limixkutti nmtsukiply nkuxtuy chu nt kxtntunin nwxnn xplk pi'kxni ntsukuy xny stln ntwxkniy chw tln chu ntknuy xliwt. • Ntitxtu chu tsinu kilhtmku lt' mintchnn ntsukuy ktln, kxni chu n'ukxil pi'y tsukulh lhmukukunn tlntiy chu nmkxtuy. • Ntsukuy mkxtuy, lktsuku nmkwixliy, liwn nlktinkx, nlkchkgkgoy, chu listlh nmskky. • Akxni lu'y xskkni tln nchuchuy, chw ntlnnchu nkglhwnn minkkwt. Ni talakgapasa Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 25 Tutunaku-6o(104p)a.indd 25 03/11/2008 07:42:33 p.m. Lisla W kintlnkn xlkgmkgn xtchun mkgpitsi ntltn w tikunin tpkgsikgo nt kchuchutsipi nem litpkwi Klhkuyunín, klkgmkgnkgoknit, nitu lilk xtlkpstknkn, ni tlkgchixkwilh xlimpkgsinkn chw nitu kkglhskinkgok lntl nkmkglhtwkgekgokn xkmnkn; uym tchuwin Tutunkú nixtsokgkgoy ntltn, xplkt kxni chinkgonit xl xkilhtutu putlkgkgok kintltnkn chw kwnikgok pini xlkskink xl xtchuwinkn. Wilik limpkgsin, klisnokgkgok lktsu lktlnk kmnn xlkt ks kktsikgolh cstellno chu kptsnkgkgolh w tuku xtchuwinkn. Puln nt ksikuln chun tlwk, listlh nksnokgk nt kpukglhtwkg. Wi kgtum tchuwin nem wn “nlkgps ttsokgni w kum nmminí minkglhni mkglhtwkgen”. Nitu xwnkgonit mkgtsokgnnin litutunkú, xplkt pikxnkglhi xkputsstlnimkgok. W uym xplkt ni li'nn xlekglhtwkg uym xmkgn tkgmn. Mnw tmkgxtkgnit xtpkwit kkiwin osu kchikin. Ant Kktxtunú wi kkiwin nem litpkwi Kpusl, nchun nt Kkkgpuchokgo chu Kpuwk, nlkgpskn uym tkgmn. Lntl kgmnnkn: Tln kgmnnkn lichtunu, lichtuyun osu likglhtutun. Akgxtti lktitsu chu lktsu kgtit xatalhpitni lekgmnnkn chu pulktunu xtlhkn xchiki' nem ntlhkwiliy. 26 Tutunaku-6o(104p)a.indd 26 03/11/2008 07:42:40 p.m. Lntl tmych kgtit: Xtsit Akxni k'kgtum lkyw tmych chu mkgpitsi lkst, pulktu litlwnkn. Xtuy Akxni kgxtuy lkyw tmych chu kgxtuy xlkst, pulktuy litlwnkn. Xtutu Akxni kgxtutu lkyw tmych chu kgxtum lkst, pulktutu litlwnkn. Xkitsis Kum pks lksyw tmych, pulkkitsis litlwnkn. Xskw Kum pks lkst tmych, pulkkw litlwnkn. Xkukitsis Kum kxmnw lksyw tmych nem tlklhtitnit, pulkkukitsis litlwnkn. Kgmnnin lilklhtitkgoy tuwn osu chiwix osu xkgoyut kxlkpin lkgxtkgl chiwix w tuku pukgmnnkgoy. Tln mtlwnikgokn xtlkgpuxni xnt, lktsukiwi, osu lktsuchiwix. W tiku chn nt niku tpkgtkn nlh tspit nt niku xlitsukut, w chu tiku “wkn” mtsukiply mkgtum. W tljnn tiku chn kxtpkgtn. Ktpxuwn kgmnnkn, nitu ktilmkglhtitljy. Nchunn chu tlwnkgoy kgmnnín lt' kum tmych kgtit. Kilhxtumn chtunu, chtunu kgmnnin lmkglhchokgowilí. Santiago Gutiérrez Pasión 27 Tutunaku-6o(104p)a.indd 27 03/11/2008 07:42:47 p.m. Xatachuwín xlatamat Biografía Xalhtulh Hernández García Lkchinit xlipuxumkw xli kgtsyn pp' w tukú tputlkgn kgkunjts kgkitsis puxum xm tipuxumtsyn kt' (1948), nt Klipuntwkt, Kgoyum, Kkgmplhuwchuchut; kxkgoxt tutunkú, xlikglhtsyn lt' xlikglhkutuy skgtnkgonit, uku lmkgolh kglhtutu lkchjn chw chtuy lkchixkuwin, xntltnikn kwnikn: Mikilh Hernndez Gon, chu Mtlin Grcí Gon, tiku xspútnit. Mtsukinit xtkglhtwkg nt kxkchikin, msputunit kgsiy xtkglhtwkg nt Kkgmplhuwchuchut mski nitn w xlipulktti, pi w xlikilhmktuy xtkglhtwkg n nt pkxtú tlwnit, pini xkglhikgó litmkgtkglhni, w ni limkkchlh lt' xtpuwn: xlikglhtwkgputun limkuchin. Chinilh tln xkilhtmkú kxni liskwk tskújut xlikilhmktuy tkglhtwkg tnikú kliputum kxokgonikn, nt kgtuminík kgsnpp chuchutsipi, xl pkxtú; kxnitiy mtsukilh uym stln tskújut ¡Limkglhtwkgen! Lt' mkgtnukgoch mkglhtwkgennín w tikú tiptuyun chuwinnkgó kxni xm kgkunjts kgkitsis puxum tutumpuxumkutuy kt', kxní ktmlh tsukulh limkgkglhtwkg wnikn “w tukú lu tln xliskukgolh w tikú tiptuyun chuwinnkgó”, kgkitsis kt' tlwlh litmknuknch nt nikú xkglhtwkgkgó xpulh mkglhtwkgennín, lt' msputulh kgsíy xtkglhtwkg, tunkún mtsukip xlikilhmktuy tnikú lekglhtwkglh lntl mskujukn liputlkgn, nt kpokglhtwkg “Belisrio Domínguez” kxl Kkgmplhuwchuchut. 28 Tutunaku-6o(104p)a.indd 28 03/11/2008 07:42:56 p.m. L ukú lekglhtwkgnit lt' xliskújt tkglhtwkgnin, nt' mkgkglhtwkglh klnk kpumkglhtwkgen kxl' Kgmplhuwchuchut, nlikglhtwkgnit lt' liskukn xtchuwín mkgpitsi ntln, klnk pukglhtwkg Mdero, Kkgmplhuwchuchut. Tsukulh mkglhtwkgenn kpultmn Kvicente Guerrero, Ktsktni, Kkgmplhuwchuchut; tiplhuwt tukú liskutillh: puxkunikgolh mkglhtwkgennin, liskúli lntl limsiynikn kintchuwinkn, lichtuy tpkgsilh tnikú wi xpuxku xpuskúnikn kpkxtú; lititxtulh xkxilhwilin pumkglhtwkgen xli'kgtum tmn kgkitsis puxum kgtsyn xtlhkn, nt Kklkgjn; chw n titxtulh uynú kxli'kgtum tmn kgkitsis puxum kgkutsyn xtlhkn, nt uynu kxtmpjn Kkgoyum, n kitpkgsilh xliktlnk lt wi xli kgnjts xpumpkgsin kintkglhtwkgkn, lnchiyú ntkú wi kpuskúni: 21FJI3009R, limkgtynm ktukw tskujut nt kxlnk pumpkgsin x'ukxilhwilin lekglhtwkg. Aktsu makgatsokgna Xpultamatni Tutunakú 09, Kgoyum 29 Tutunaku-6o(104p)a.indd 29 03/11/2008 07:43:04 p.m. Angélica Castro de la Fuente Lkchinit xlikglhtsyn xli'kgtuy pp', xli'kgtti tmn, kgkukitsis puxum chu 'kgkuchxn kt' (08/02/1916), nt KKlhkuyunin. Puln likglhtwkgnit lntl ktukw listnt, chw nkskutil, likglhtwkgnit kgsiy limkglhtwkgent nt niku kglhtwkgkgó mkglhtwkgennin. Nlikglhtwkgp xlkt xmkgn ltmnnin kxni xm xli'kgtti tmn, kgkutujun puxum chu kgtuy kt', uym xtkglhtwkg kimsputulh kxlikgtti tmn, kgkutujun puxum chu kgchxn kt' (1942-1946). Akxni xm xlikgtti tmn, kgkutujun puxum chu 'kgtutu' kt' (1943) xliskúm xltmtkn xmkgn, lktsú xtlm tiku wnikn Oscr Lewis nt Klkwn Klikn, Morelos. Chu kxni xm xli'kgtti tmn, kgkutujun puxum chu kgkitsis kt' chu lt' xlikgtti tmn, kgkutujun puxum chu 'kgchxn kt' (1945-1946), kglhputsnltmlh xlkt xmkgn ltmt nt Klkgmunchulu Snt Fe chu Kjnitzio, Michocn. Nwtiy kt' limkgtsokgnliskunit chu nlikglhtwkgnit xltmtkn lktsu kchikin w tiku ni xluwnn xlkt xtkglhtwkgtkn uym ltmnnin nt xtpkgsi kxlnk xpumpkgsin tkglhtwkg. 30 Tutunaku-6o(104p)a.indd 30 03/11/2008 07:43:09 p.m. Akxni xm xli'kgtti tmn, kgkutujun puxum chu 'kgnjts kt' (1949), limpkgsik xlkt xtkglhtwkg w tikunin k tiptum lichuwinn, w ni xluwn. Akxni xm xli'kgtti tmn, kgkutujun puxum chu kgkutujun kt' (1957), liskunit xlkt xtkglhtwkg w tikunin ni luwnn mkgtylenkgonit xl kpusknin Mezquitl. Nxtlimpkgsin lnk xpumpkgsin tkglhtwkg, likglhtwkgnit xlkt lntl ntliskúj xtkglhtwkgkn xlnin Tntuluntunkgosnin (Trhumrs). Uym tputlkgn kgtti tmn, kgkutsyn puxum chu 'kgtutu' kt' (1963), luliskúli' kxni xlimkgtuy xtstokgkgonit w tiku xlkkxtlwmkgolh xlkt tkglhtwkg, nt niku lichuwinnk, lkkxllh chw mtsukik uym xliskunikn mkglhtwkgennin tiptuy chuwinnin. Alikt kilp kxni xlimkgkitsis tstokgkgolh xlkchuwinnin xliktlnk xmkgtynnin w tiku ni luwnn nt lukxpytt ktuxwt (Quito, Ecudor). W tlnk xpumpkgsin tkglhtwkg kkninilh xtpuwn chw xtlkgpsni lt' xkgstitum tskújut, limlkgchnilh nmtsuki kgsíy xtputumitkn mkglhtwkgnin tiptuy chuwinnin, nt lkskli liwktln ksipíni kinpultmtkn xpkxtu Kgmplhuwchuchut, pimkgntxtilh xlikglhtum xlikgtutu' pp', xm xli'kgtti 31 Tutunaku-6o(104p)a.indd 31 03/11/2008 07:43:15 p.m. tmn, kgkutsyn puxum chu kgtti kt' (01/03/1964), mtsukilh xtskúnikn mkglhtwkgennin w tiku kglhikgo tiptuy tlkpstkni chw tchuwin lu'nt niku liskukgokn plhk', kxlitsnkgn Lonkgxni' kchikin Kkgmplhuwchuchut. Liwk mx tsinú pl tipuxumkitsis kt' liskúli xlkt xtkglhtwkgtkn w tiku ni xluwnn, kimkchlh xtpuwn chw msiylh pi xlikn pxkikgolh chw chw knlnikgolh kintltmtnikn, xnkglhiw w mkgtykgolh, pulnikgolh, xnkglhi w tiku ni xluwnnin. Nlipxuwlh kxni mkgntxtilh xtpuwn xtlkpstkni lmpi nxl Klhkuyunin kxni chmilh chw mlkgtumilh w tiku chu uku mkgskumkgow, kxilhlikú pinmtlnikgo xtkglhtwkgkn chw xtkxtwilhkn w tiku ni xluwnn chw lt' xlkpstknikgonit xlimkglhtwkget, ukxilhkgolh chlhuw kgpuwntinnin mkglhtwkgennin pinmkgntxtikgo chw pi w nstlnikgó lt' xl xlkpstk nkliskukn w tiku ni xluwnn. Xlikglhtum xlikgtutu' pp', xlikgtti tmn, kgkunjts puxum chu kgtum kt' (01/03/1981), lu'kxni xtkgtsimj kgkutujun kt' xktmt kinpuliskúnikn chw nlukxninchu xlikglhtum xli'kgtutu' pp', wtiy uym tkglhputlkgn, kxni mkgxtkgli xtltmn uym likxilhtin lnk mkglhtwkgen, w tiku lnk pxtktsinit mxkiyw. Lnchiyu, kinin nchun kliskúwi xlkt kkglhsputli litlkgchitmn. “Liwn kjxch'mkglhtwkgen xwnit, Angélic Cstro de l Fuente”. Aktsu makgatsokgna Xpultamatni Tutunakú 09, Kgoyum 32 Tutunaku-6o(104p)a.indd 32 03/11/2008 07:43:20 p.m. Xatalakgtsokgkin pulatamat Monografía Akgtum talakgtsokgkin xla pulataman xli akgkitsis papa' Akgtum pultmn wnputun kgtum tmkxtumit xliputum ltmnin, tikunin lkkxlkgoy lntl nskukgoy, nn'ukxilhkgoy w tuku tlkskim kxkchikinkn. Lt' kum skunnin xl lkgmkgt kkiwin, tikunin luxlkskink n'ukxilhkgoy lt'ch npuskujkgoy xkkiwinkn, chw ukxilhkgoy tuku tkglhuwit nn xlilk xtskujutkn xl xpukuxtukn; chw ukxilhkgoy lntl ntlwkgoy, chu lt' tln nlitwxkniy xtskujutkn, ntn li'kgtsnkgkgoy w tuku nt wilkgolh xpukglhtwkgkn. Uku n'ukxilhw lntl tlwkn tuku nn xl nt kxpultmn xli kgkitsis pp'. Uym kchikin wilch kksipíni chw tpkgsiy pkgkxtu Kgmplhuwchuchut, litykgonit ltmnin xtutunkú nt niku liwky mx xli'kgtuy milh ytt ltmnin xtlipkskn lkgskgtn, lktsumn, lkgkgwsn chu lknttni'. Wa tikunin tamkgapastokgkgoy Ant kxlipulhni tkilhpstuk Xunlhpu chu Putlunichuchut. Ant kxlitsnkgn tkilhpstuk Lkpn chu Kmykni'. 33 Tutunaku-6o(104p)a.indd 33 03/11/2008 07:43:27 p.m. Ant kxmupjn tkilhpstuk; Klims López chu Lhkuyunchuchut. Ant kxtmpjn tkilhpstuk Kgoyum. Talhakgan Lt' xlkn kilkttnikn xpuln xl xtlhkgnkn w nem xlkskinkgoy w xlkn lkchixkuwin klhkgkgoy xmkywtkn chu xkmixkn xmnt, chw xlinkgoy xkgpkgtkn nt niku kníw xttukgoy; lktsuku tsukulh tlkgpliy chu lnchiyú ukxilhw pinlh tiku lulkskin xtmkywtkn, ntltni ky ktuw xlimnin kglhikgoy klhkgtkn. Ayttununnkgoy chu, chw nlhtiku lulkskin xtsin xttunu. Nchun lknnni, n xmnt xwnit xkgnkn chu xkmixkn, chu xtpunkn x sll lhkgt xlitlwkgó, listlh tsukukgolh lkskinkgoy xlikgonkgxkn xchixitkn, xlktitwktkn, chu xlitmpchikn xchuchokgo chw x xtitlnk, lnchiyunchu nchun chlhuwt tiku ttununlh chw kglhiy xxnt xkmix, wilikgoy xtpixnukn chu xkgstujutkn. Lnchiyu tsiyu pi'y tmkgtsnkgm xtlhkgnkn kilkttnikn, pi'y lnchiyu lktsu kmnn lukskinimkj klhkgtkn xl kpukglhtwkg w tuku nklilkgpskn, ntiy tsuku lt' kinin nlh lhkgputunw xl xtlhkgnkn xpuln, xlkt pi nlh lkgtiyw. 34 Tutunaku-6o(104p)a.indd 34 03/11/2008 07:43:33 p.m. Taskujut xala kakiwin Pks ltmnnin xl uynu chu mkgpitsin, chnkgoy kuxi', stpu, w tuku lkchixkuwin stkgoy ktsu, chu w tuku m'kgtkgxtikgoy w xln chu litmkgtkglhkgoy ltmnin tiku wilkgolh kxchikkn. Nchun uynu tmkgly ktuw skgsini lkum: lxux, limunx, jk, sekgn, mklhtukun, nemkgolh lkgchunin nkgoy stkgoy nt Kkgoyum chu mkgpitsin w litmkgtkglhkgoy. Takanála' Lhuw ltmnin xl uynu kpultmn nt knlnikgoy xtchuwin kimpuchinkn xlk ksikuln, pks ltmnnin nkgoy kgxmtkgoy xtchuwin kinpuchinkn xlimixtujunn. Chu nmkgtstokgkgoy kxtkpxuwn xkchikinkn kxni lkgchn xli'kgkwj kilhtmku kxni tlwm xli'kgtuy pp', kxni mstkn limkgskgo; kxninchu twilkgoy tlkgnnin, chw xliputumkn chu tikunin mkgstlkgoy kxchik “myordomo” ktwynkn kxni sput xtchuwin kinpuchinkn ksikuln. W pixklhni lkgchnkgoy n'nkgoy tiykgoy limkgskgo kxni chn kmkgkitsis kkgotnun, chu w tiku msty xli'mkgskgo twkgoy kpen chw kxlnchu pks tikunin nkgoy mkgtiykgoy mkgskgot. 35 Tutunaku-6o(104p)a.indd 35 03/11/2008 07:43:40 p.m. Lakkaxlat xla takglhuwit Xpunún uym kchikin twly w tiku xpuxku tkmlh, w xl xlimpkgsin xlijuez lityy, w chu tiku lkgchn n'ukxilh pks tkglhuwit w tuku nn kxkchikin chw mstokgkgoy 'mkgpitsin xplk ntlkkxtlwkgoy tputsnn chw x'litskgst lntl ntlwkgoy lt' nskinkgoy tmkgty nt niku tpkgsiy uym kchikin, nt Kkgoyum, xlkt plxtktlnin pultmn chw xlkt pltlkg ntwily tskujut. Nchun tlwkgoy tikunin lkgykgolh pulktunu pukglhtwkg xlkt pltln nskukgoy mkglhtwkgennin. Xla lixtapalin Awyú pks ltmnnin xl uynu mxtukgoy skgsi' w nem stkgoy chu litkgskgoy xlixtplinkn, chw nskukgoy kkiwin mski k'ktsu tuku mkglkgoy. Nchun lkpusktin nliskunkgó xlkn xttspt putiwt, ntlwkgoy tpun, kmix xtmknitlwt, litmpchi, chw ktuwku nemkgolh nkgoy stkgoy Kkgoyum. 36 Tutunaku-6o(104p)a.indd 36 03/11/2008 07:43:46 p.m. Pumakuchin Wi pumkuchin xl SSA nt niku skultnumkgolh mkuchin chu xxinul xmkgtyn, tikunin ukxilhkgoy ltmnnin w tiku lusnun tttly, chw nwilkgolh mkuchinnin tiku kplhm limkuchinnkgoy lkwnch tjtt, lt' l'uku nkkmsiyniyn: Tjtt Plhm nem mpksnn chw lntl klkkxtlwkn. Ptlnt Xpupun xchuchut cnel, xkgotxkg lxux, suklh, nkmpupikn chw mkgtutu nwy tttl tntkú. Akgktst Nmpupiy xxnt kglhpuxum chu xmixint nlimchichiy mintkgn. Tsipnit Mwkkn xtswkg xtuwn kglhtntulunkx xplkt nlh nmín kglhni'. Tpekw Nlikgotnn xchuchut pekwtuwn xtswkg chw n nttlwy lhtukun xl tkgywn. Pktst Lipxpkn “lbc” pmwkkn xtuwn pulhuku chw nlikgotnnkn xchuchut lhkgni'. 37 Tutunaku-6o(104p)a.indd 37 03/11/2008 07:43:54 p.m. Pokgnt Nlikgotnn x chuchut lhkgni' nem ntltwy x tuwn siwit chw xchkgotxkg. Xlimkgnt luw' Mpupikn xtnkgxekg lhkgni', chu mwikn w tiku mkgmputun xluw'. Tsitsin Sbil (k lipixchpnnkn). Pktsstint Mpupikn xtuwn limunx, wsim, suclh, chu wkn xchuchut. Xiknt Mpupikn “orégno”, “cnel”, likxtlwn, chu mkgtutu wkn tntkú. Ni talakgapasa Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 38 Tutunaku-6o(104p)a.indd 38 03/11/2008 07:44:08 p.m. Xatalakgtsokgkin xla akgtum pulataman Pulana likatsit Uym Uym kchikin litpkwi “Lipuntwk”, kxtchuwin tutunkú nem wnputun “Litwkt kgstín”, n lit litpkwi “Ktusunín” xplkt' pixpulh xnn lklnk kiwi' tuku xkwnikn túsun. Taniku tapakgsí Lipuntwk, lt' litlkgps xliktlnk nt tpkgsi “kkgoyum”, Kgoyum, wnputun “kgolú”, pikgolú kchikín, kxtchuwin limexiks; kinín xmnw klimpkwiyw Kgoyum, pichun wnputun kkintutunkúkn. Anta niku wí Lipuntwk, kxkpun tkilhpstuk Kgoyum chw xpultmt Putxkt, chu xpkglhú xpukuxtu Lhtktsípi, Kpuskn chw Aklukut sípi, chu w kxlipulhni puxkg litpitsinit chu xpukuxtu Klkgjn', Kjinnin chw xpukuxtu Skgtchuchut, chi w kxlitsnkgn tkilhpstuk Lekgmn, Pukgoyútni xpkglhu chu xl pkgkgxtu, pks kxl Kgoyum. 39 Tutunaku-6o(104p)a.indd 39 03/11/2008 07:44:15 p.m. Xlakata kilhtamakú, xlatamat takgalhin chaw wa tukú pulhkgó Uynu kpultmn xnkglhí chichinn, mintil sen, lu tln kilhtmkú, nt pks púlh ktukw tchnn: kpen, kuxi', pín, pkglhch', sekgn, lxux, ktukw mkgpitsin, chu n'nnkgó tiplhuw kiwi', nchun lmkgolh ktukw tkglhinin xl kkiwín chw w tuku kmkgtkglhmk kchiki, lktsu, lktlnk nem xlkskmmn chw n'nn xlkluku. Wa tikunin anta lamakgolh Klipuntawaka Uynu kchikin wiyu mx wilkgok pl ttipuxum puxum ltmtni' tikunin pks lichuwinnkgo tutunkú, mkgpitsin tiptuy tchuwín ktsinikgoy chw nwilkgolh chstú tikunin ktsikgoy tiptutu tchuwín; n'nn xl chu tiku kxmnw tutunkú ktsiní lichuwinn chw nwilkgolhku w tikú ni ktsini tsokgnn chw nily lekglhtwkg kpsnt. Xtalhakgankan Lhuwkú wntiy lhkgkgó lt' kinkilhtsukutkn, mkgpitsi lt' lkchjn chw lkchixkuwín lkgplikgolh xtlhkgnkn lt' piluchun tiku luwn wnputunkgoy. 40 Tutunaku-6o(104p)a.indd 40 03/11/2008 07:44:22 p.m. Xpulh lt' mincht' kilhtmkú lustln xtkxtykgó lktsumn chu lkchixkuwín; lkpusktni xchikgo lkpulhmn lksnpp xkgnkn, xlitnpchikgó lklhmn chw lktitlnk litnpchin, xkmixkn xtmknitlw, tpun xsll lhkgt, xtpixnukgo kgmplhuw tpíxnu nem xlipuchikgó listnchin; lktsumn xlitlkgpskgo xtkgonkgxni xchixitkn nem kstiputslkgo chu xlichnkgó kxtntutsnkn, xlilkkxtlwkgo tiplhuw listnchin. W tiku xtpuchuwn tsumt nxlitlkgps tunkun, pikxkchiwilikn xlnchu xchixitkn; l'uku nlhn tkxtykgó. Chu lkchixkuwín chw lkgkgwsn, xpulh xttnukn xkglhi xlitntuchikn chw xlhmn xlitmpchikn, xkmix xtpixxíni xwnit chw xtmkpixxíni, pks lksnpp klhkgnnkgó. Lata' makgtastokgkgó W tiku nt wilkgó kxtumlkgó kxní pl wi tskujut osu kgtum xtlkkxlt tchuwin, wilkgó w tikunin pulkgó, uynu kchikin tlkg lhuw tikunin mkgtstokgkgo xpulctu w nem lilkgpskn chichíni' tmkxtumit; mkgs stlnikgo, y mx kglhiy kgkukitsis kt' tm'; wi xmpkgsin kchikin, chw tkmlh tiku mpkgsinn kpumkglhtwkgen lt' pulktunu wi. Xlitamakgtakgalhnikan Chtuni w tiku nt wilkgó kglhikgó titsunin xpukuxtukn nt niku chnkgo xtchnnkn lt' kpen, kuxi', stpu, pín, pkglhch', nem wtilkgó. 41 Tutunaku-6o(104p)a.indd 41 03/11/2008 07:44:29 p.m. W kpen kgtunu kt' puxkgó, chi xkuxikn mkgtuyun mkglkgó kgtunu kt', xmulch' chw xpulkpin, kxni nlkgstipchnkgó stpu, pín, chw pkglhch', w chu chun liwnikgó pulkpin. Wi tiku tlw kgxi', putwilh, mkpuwyn tiku xtlwn wnikn xwkn, ptspsn, chw wilkgó lkpusktin tiku tspnnkgó, tlwkgó litmpchi chw lktsu púxtukgo nem litlwkgó xtsíwin pnmk, nym chun tmkgtkglhkgó mkgpitsi'. Wa tuku anankgoy xlitamakgtayankan chaw xtakatsinkan Ni lhuw tuku ktilichuwinw xplkt xtktsinkn, xmnw piwi nt niku kglhtwkgtilkgó, wi luxkgsiy xlitsuku, xlikilhmktuy, chu xlikilhmktutu, w tuku wniyw xlitsuku tkglhtwkg. Wi tiku xmkgn ktsini kglhtwkg, chw mkgtsokgnn, k mkgpitsi w tiku uku stkmkgo ktsinimkgo ni lulhuw, xplkt pinikglhtwkgputunkgo; wilkgolh w tiku uku mkglhtwkgen litxtuninch, chu sikulnchixkún n ni lu lhuw. Lata' takasiyú uynu aktsu chuchutsípi Uym pultmn pyitt kgstin wí, litkglhchokgowí chw lekgspuntlwt kgntum slulh, w chu uym xplkt liwnikn Lipuntwk, pilipuntwktnkn, wilplkgolh mkgpitsin kgstin nem kwnikn Aklukut chw Tssnluw'. 42 Tutunaku-6o(104p)a.indd 42 03/11/2008 07:44:36 p.m. N m' kgntuy puxkg, kgntum w littpitsitnit kchikin nem wnikn Kjinnín; uym puxkg tkxninch Kkpuskn, titxtuy Kkgxtmúsing, chw tilktslwilí Lipuntwkt sípi nem wnikn Slulh, chu kgntum nt tsukunitnch kxlitsnkgn nem titxtu Kkgoyomchuchut, chu listlh ttnókglh puxkg xl Kgxtmusing, chu lu'listlh ttnokglhkgó xpuxkg w tuku wnikn Tewnkte. Chun chu limkglhsputuyw xtchuwin ktsu chuchut sípi, w nem wnikn Lipuntwk, chw Ktusunín. Aktsu makgatsokgná Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 43 Tutunaku-6o(104p)a.indd 43 03/11/2008 07:44:44 p.m. Limalakawana takgalhchiwin. Takatsin Leyenda. Creencia Makuchinanin xala kkinkachikin Ant kkimpultmn lmkgolh mkuchinnin tikunin limkuchinnkgoy, ktiyt, plhm, kglhwt, xkut, kutchu, chu kgntiplhuw tuku lkskinkgoy kxni mkuchinnkgoy, W tiku putiy xchu, n tum wi xlikuchun, w tiku kglhiy lktsu xplkt pikgntiplhuw nn tjtt nemkgolh nimkuchikgoy xluw n wi w tuku lilkgmninikn, nchun w tiku skgsiní xlkn tikunin litpkwikgoy “doctor”. xkglhni n kglhikgoy w tuku limkuchikgoy, kgmplhuw ktsikgoy tuku xlikuchun ktukw tjtt. Kchu kliyww w tiku pekwn, nily xlnchu mkuchiy W uym xplkt kmxkik nt niku nmkuchinnkgoy nt “doctor”, w chu uym xplkt kliputskn mkuchinnin xl xtlnk pumkuchin. kkiwin tikunin uynu lmkgolh kkinpultmn. W tiku pekwn kkchuchut ntum wi xlikuchun, w tiku skuwy kktiytni n tum Kgmplhuw litpkwiy w tuku liskujkgoy kpumkuchin lkum: wi xlikuchun, nchun w tiku mkgkglhy ktukw tkglhín plhnnin, mkgtokgonnin, mkgpxinnin, ni lupks kktsiy w chu w tiku k ukxilhknit n litttlkgoy. Mkuchekgoy w tiku tuku litpkwikgoy xlipulklhuw w tuku liskujkgoy xlkn. lktsumn, lktsukmnn, lkpusktin chu lkchixkuwin, lt' chtunu, chtunu tum wi w tuku klimkuchikn. Ni talakgapasa Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 44 Tutunaku-6o(104p)a.indd 44 03/11/2008 07:44:54 p.m. Tantlinin lixantiaku xala Ecatlán Xtlakgnanin: Chtuy tikunin tlkgnnkgoy, chtum tiku skgoliy chu chtum tiku tlkg xxuw xlitlkgni. x Tantlinin: Xpuxku tntlinin kgtwily xtkglhin (kwyu) chw lin xpinnkgw xmktwkt nem liwn xtkxtlw, ttspwkninit listonx xtiplhuw tmnin, xm chu kxlhilhpnin kglhiy xlkkilhptsintsi ki xslipws mukuku lhkgt xlkgpinnkgw chu nkglhi listonx xtiplhuw tmnin, kxtnkilhni n kglhiy xlksliwkg. Mkwyun chu xkyen linkgoy xlhmn chw xtitstsu likuxtu, xkyen chu piltu ni kglhikgoy xtkxty xtlhkgnkn mnw putum pinnkgw chu xsnpp listonx linkgoy. Pks pixtwkkgoy xtlkgkgpsni titsu lhkgt, mnw mkwyun chu kyen linkgoy xtkgnukn xtxntlit nem lulkslipw tsiykgoy, chw kgntuy xkstjn tkglhin wntu kgoskgoy, xlkn ni tlkgnunnkgoy chi mkgpitsin kglhikgoy xlkn xtlkgnukn, kglhtutu tntlinin kglhikgoy xtkuwnikn w tuku litxtukgoy. Ktsinu tlkgpliy xtlhkgnkn chw w tuku chiptilkgoy. 45 Tutunaku-6o(104p)a.indd 45 03/11/2008 07:45:03 p.m. • Chtum chipy xchichini' chw xlhmululu kgntum kiwi' nem litchswitnit listonx xtiplhuw tmnin (sntorio). • Chtum kglhiy xlklhmn xkchixit (kchiriun). • Chtum osu chtuy xpiltu, w tiku lt' tsumt lhkgnnkgoy chw nlinkgoy xlikuxtukn xkiwi' chw kgtum xstilili' ktsu kiwi' w tuku limksnnkgoy chw lixknnnkgoy xlikuxtu. Kxtlkgnukn lin tsitskg lhkgt nem litxtuy xchixitkn. Mkgpitsin tntlinin lkum kglhchxn osu kglhtsyn linkgoy kgntum ktsu kiwi' nem tchchiwknit titsunin lhkgt xpinnkg. Tiplhuw xttlkgni w tuku litntlikgoy kxni tsukukgoy tntlikgoy puln tlnkgkn tiptti ttlkgni nem nliwyn tkglhin (kwyu) kxni chu nkglhkgs ntlkgplkn tiptti ttlkgni nem liwynkgoy tntlinin. W uym lixntiku ttntlin kt', kt' xtntlikgoy kxni pskw, wyu mx kgtti osu kgkitsis kilhtmkú. Arnulfo Lara Hernández Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 46 Tutunaku-6o(104p)a.indd 46 03/11/2008 07:45:10 p.m. Taskinin Likglhchuwinnkgoy lkgkgolon lt' xtlwkgoy mkgst kxni xnkn skinkn chtum tsumt, mskich ni xlkni xl chu tsumt tm kgws, xlittwilh xwnit kum chun xpuwnkgoy xntltni, chw pichun xkstukn xlkntltnikn xlkkxlkgoy. • Puln xlkgnkn kxchik tsumt mkgtuy osu chi mkgtutu, lt' chi nlilkkxlkgoy xlkntltni, chw lkgchunin xkttstokgkn xlkttni tikunin xlmkgolhku. Chu xntltni kgws xlinkgoy kuchu, xxun liskgwiwin chw xskgsi', nem xklilkgtykn xntltni tsumt chw w tuku xklimkgpuwntikn xlkt tln n tlwkgoy tuku xlkgtlwnkgoy xntltni kgws. • Kumchu tln xktlwnikn xtchuwinkn xntltni kgws, uym xlilkgpxylhnt xwnit chu xlimixtujunn, chw xlilint xwnit w tuku ntlitmkgtlh tsumt, chw ntln xlini nm kgstujut, tpixnu, lixtonx chu ktúkw w tuku xl tln xlitkxtylh. • Nxlityt xwnit chu kgws xlkt nxlkgpxylhnnkgolh xlkttni uym tsumt chw xtpuchuw xntln chu w tiku pxinit kxni lkchininchi kkkilhtmkú, tikunin xkliniy tntum tjn', kuchu, liwyj, pkglhch, xskkni tilnk pín, chw ktukw. 47 Tutunaku-6o(104p)a.indd 47 03/11/2008 07:45:17 p.m. • Alist Alistlhchu, kxnit y pks xlkgpxylhnnkgonit kgws, xtsukuknchu lilkkxlkn nikukxni nly tlmkgchipt (tpuchuwj). • W W chu kgws pks xlitmwt xwnit tuku nwiliy xlittwilh kxni ntmkgxtokgkgoy chw tmputu klhkgt tuku nlilkgplinn listlh tiku xmwin ntlwy. • Nxputsknchu tiku xttkn ntlwkgoy, tiku litpkwikgoy chekgtynnin, uymkgolh xklkskkn w tiku luliwn lktitum xltmkgoy, w tiku tln nstkywnnkgoy. • W chu xtlt tsumt xwn niku kglit kilhtmkú nly xpsku, nm kgtum, kgtuy osu chi kgtutu kilhtmkú. • Akxnitchu xly tmkgxtokgt, xtsukuknchu litntlikn xttlkgni gupngo, lt' ch xkitynikgokn, chu listlh chtunu xtsukukgoy ntilkgoy kxchik. Chw listlh pupitsi chu pxni' xlinkn kxchik tsumt. • Awtiychu xkstkywkn kgws chw tsumt lt' nlttwly, lt' nllinkgoy, chw lt' nskukgoy kkkilhtmkú. Ni talakgapatsa Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 48 Tutunaku-6o(104p)a.indd 48 03/11/2008 07:45:24 p.m. Xatatantlin liwakax Uym ttntlin kilhtsukunit kinkchikinkn, wyu kxni, xm xlipulktti tmn kgkukitsis puxm tputlkgn. W tuku xl kpukuxtu, tsukukgolh mkglhtstikgo lt' xktkgmnnkn wkx xl kxkilhtutu. Xwilkgo lklnk mlnnin w tiku tln tpuwn xkglhikgo, xtwynnkgo kxni xpskunnkgo; xkmkgnikn pyitt xlkstkni wkx, xktsnikn xnpuxkun xmkgtkglhnnin tkglhinin, chu uym nxwniplkgo chu w tiku nxmkgtpkgsikgo, chu uymkgo nxwnikgo xmkgtynninkn w tiku xlitsnikgo kglokgot chu xklichipkn wkx. W tiku xltmnnin uynú kkilhtmkú lipeku kkninikgo pultmt, chu mkgskunin nchun xkmsiynikn pikum nmkgtxtunnkgó, puln xpskwnnikgó tkglhin. Uym tpskun wnputún pixtntlinikgó, xtkgmnnkgo, xttntlikgo, xmkgtlkgwnkgó chw xmkgnikgó, pini xmkgsitsikgó, pi chun xllh ktukw ni tln tuku xkgspulkgolh uym skunin. Lnchiyu chun mlksiytilkgo tntlinin chw nchun mkgktsikgó lt llh minch kilhtmkú, kknikgo tkglhin, puln pskunnikgó listlh mklhkmkgnikgó. Luknlkgo pipl nichun ntlwkgó chw pini ntkilhputnikgó, wi tuku xln nmkgspulikgo kxltmtkn. 49 Tutunaku-6o(104p)a.indd 49 03/11/2008 07:45:32 p.m. Lnk tkknin kglhinikgo uym tkglhin, pi'kxni xl ktwynkn, uymx kgolu wkx, w nem tlikxtlwnit lktsu kgtit chu kpsnt, tlhmn wilikn chw nlkgwilikn xpuwy tlhmn w tuku xlkn wkgó, chú, kuchu', mtst chw chuchut. Akxni kglhsput psku w mkiy xmtntlin tiku wnikn torito, xnkglhi limkgtkglht ni xlitsnkgnit mtst kxktsu xpuwy. Knikw kchikinin w tiku wilkgoch xpkxtunin Kgmplhuwchuchut chu xkchikinin xl “Vercruz”, tlkgtln pl w nlitntlikgo w tiku kjku lkgkgwsn, chu w tiku tmkgxtkgkgonit ntln ntntlikgo mnw nitu xlilkpstkt pl ntlkglktsuwi xmwin, nituku xlilkpstkt “kxklw ltmt” kumchu pichun ntlw, osu knlkpstk wi tuku nkgspul xpuxku, xmkgstmpnin; osu w tiku lktsl lt wi xlimpkgsin uym ttntlin, chw nchun kgtti kt xlimkgntxtit w tiku limkgtnu ktuw ttntlin. Uym tntlinin nt niku kskwkn xli'ntkn chw ni xtplh, kchunt limkgtntlit. Pichi mkgt nt niku nklinkn xmn xtijikn klimkgtykn osu kklinkn kputlwj, chw kmwikn. W tiku mkgtntlikgo klitptikn xlitlwt ktúkw tskújut nem tlwtilkn kkchikin, w tuku kwnikn kxchunt limkgtynt, lt' n kgtti kt xlitytkn ttntlin. Uym kgmputu ttntlin kgstitutu litykgo, w xl kxkitt w pulnikgo lu xpuxku wnikn Kpullhn (cporl), chu kxpkgstkt pulnikgo n xpuxku tiku wnikn Myulh (myorl) chu kxpkgxuki litpkwi Jun Poblno. 50 Tutunaku-6o(104p)a.indd 50 03/11/2008 07:45:40 p.m. Xchekgn puln stlni ktsu xinul tiku wnikn Mlinkiy (mringuill), chu w tiku lin xkgulu wkx wnikn “torito”, chu xmkgtkglhn wkx wnikn “vquero” chu mkgtsokgn wnikn “secretrio”, chu kxchekgn nxnpuxkun pulnnin stlkgo, chlhuw xmkgmnnin kgolu wkx. Xpuln, Jun Poblno, chu xmkgstmpuxku chw mkgtsokgn, lkwn xluwn lkgnunkgo, xlkgtsitskgn chw lklnk xtkxtlwn tkgnu wilikgo, lksnppn xkmixkn, xkchupkn chw xttnukn lhuw lin lkswn lkstililin limmknun, nkglhikgoy xlitpixchikn chw lkwn ttunu wilikgoy. Chu puxkuln tlkgpinunn, chu Jun Poblno tntity ktsu lipkutun, chu xmkgtkglhn kgolu wkx pkgxtutwk likgsiyn, xchtuykn xkgoniw xtlhkgnkn nxliwn lkwn, chu mkgpitsin stlnnin, kgsputuxl linkgó, xkmiskn lkgtsutsokgon chu xktuw tmnin, xttnukn nw xlkswn lkslipw lhkgt, ntchnukgo xlkswn ktuw tmnin nem kstsokgosnikn lichnkgó. Putum linkgo xpixpyukn chw mkgpitsi chiptilkgo mktunu. Chu xpuskt, Mlinkiy wnikn, w xpuskt litwil xpuln, pks w ukxwitwil' mkgpitsin tntlinin, lepekw kkninikgó chw pxtktsinikgó piw mkgtynntil pulktunu tskújut kxpuxku mln, w mwinntil. Xtlhkgn stln, xtchun lt lhkgnn xinul xl Kgmplhuwchuchut, w xl xlimspuyut xliw tkglhin kxni lkgchn. Ni tiku kklw xlilkpstknit, pi kum chun nly, ni tln w tuku ktikkgspulkgolh xtntlinin x kgolu tkglhin wkx. 51 Tutunaku-6o(104p)a.indd 51 03/11/2008 07:45:50 p.m. Amkgpitsi w tiku ktuju klikxkn w “xlkgkgolun” w xnttnikn tntlinin w tiku klimpkwikn “lktsu kmn”. Kktsu tlnkliy xl mkgtntlikgo, chi tsukukgo tpulikgo, ktukw skintpulikgo, pl lisúnkwt, ktukw w tuku tkglhpuwn, lkum: chuchut, liskgwin, osu tumin w tuku ntlixokgo xmklkskinkkn uym tmputu tntlinin. W chu tuku mstokgkgó pl: lisunkwn, likglhskgsin, likilhskwn, kuchu', tumin…, listlh mspuyukgo, limkgkgtsikgo xkmnn tntlinin, tlkg lksknikgo xmlnkiy. Uym lkgkgolun ktukw litxtukgo pl putsokgni nt niku mkgtsokgnn w tiku chun litxtú, n nt tsuku mkgpitsi liwy uym Jun Poblno, chu Jun Vquero, w tiku lkchukumstkgo tkglhin, pinspuyu mstkgo xstjn, xxuw, xlukut, xkglokgot, pks uymkgolh w nlkgchnkgo x'wtiy xskunin tskw w tiku nt wilkgolh klnk xpultmn tkglhinin chu xmlnnin. Lt' kmstokgkn uym mkgtntlinin w ktsikgo mpkgsinnin osu wi tiku chun kgpuwntí. Akxnitiy wilkgolh w tiku ntntlikgo, tsukukn kputskn tlkgnnin w tiku ktsikgo uym ttntlin, kuchi tsukukgó chu lkgtwkkgo, kxni mkgtunu lkgtwkkgó kmwikn nt niku lkgchntilkgo chtunu tntlinin. W tuku tlkg tplxl kichn w xlixtplit tlhkgn chw ktukw w tuku tmklkskin lt' ttunu, tkgnu, tsín; lkgchunin mkgtynn mpkgsin, chu kxni nitu tmkgtyn, chtunu kstu tmwnnkgó pl ni nlkly uym ttntlin. Akxni tsuku tlilkgstnt chu tpxuwn, nt tstokgkgó kxchik w luxpuxku, klimstokgkn xtsunut kglokgot, nt lkxtykgó tntlitxtukgó, tsukukgoy litlwnkgo xtijittlkgni', n wnikn xlitlwn, nem lichnkgoy nt niku ntntlikgó, listlh chu litntlikgo 52 Tutunaku-6o(104p)a.indd 52 03/11/2008 07:45:59 p.m. xtkilhputt pl ni tuku nitln nkgspulkgo lt' nmkgpl ttntlin, kxni mkgtunu tpkikgó chw mtsukikgó ttntlin, xnkglhí tkilhputkgó. Akgtunu ttntlin kglhiy xtkuwni, xl mlnkiy, xl x kgolu wkx, xtmkgpitsin, xttlin, chw ktukw' xtkuwnikn; chu kxkgtunu ttntlin chuwinnkgó chtunu tntlinin, xnpuxkun chw xmkgstmpnin lt' ch' litsputkgo. Lt' mincht kilhtmku, xmkgpl uym tpxuwn kgtum tum, xlkt pi xnn lhuw pskwnnin, lkgchunin kgtuy tum xlikgntxtú. Uym ttntlin ktikw limkgtnukgo, xnnín pukglhtwkg, mkglhtwkgennin chw xl kchikin xplkt pl ni kklhsputli xtktsinkn, n wilkgo w tiku mkgtntli lisitkm, lekg, lkgkgolun, xmkgninnin tlhtkt, xmkgninnin luw'. Mkgpitsi ttntlin lkgsputlit xplkt ni lhti lutlkgnn chw ni nn tmkgtyt, wilkgolh mx w tiku mstkgo tmkgtyt, k mx wt uynu ni chin tim tmkgtyt. Tlkskin limtliwkglht uym ktukw lilkgstn, xtktsin tikunin xlkgmkgn xltmnin kpukuxtun. Aktsu makgatsokgná Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 53 Tutunaku-6o(104p)a.indd 53 03/11/2008 07:46:07 p.m. Xamakgan tachuwin xlakata lata' takachikí Ant uynu kpultmn lichuwinnkgokn pi mt lu mkgst kilhtmkú kiltmninchi tntum luw' nem xtiplhuw lkgslipw tmnin xkglhiy chw nlulhmn mt xwnit. Xmkwn kxni xtlwn, nkkxwty xmkni xtchun kktuw luw', w chu lutnu xmsiyú w xplk kstjn nem xkglhi, pi mt nm xstlnkg txtun chuchut xwnit. W chu uym luw' xlhuw tmnín xtpuliy kxlilkgtum ktuxwt, xtchun chmkgxkulit xtsiyu chw n tsikitlh, tsikitlh xlimkwn kstjn. Wnkgoy lkgkgolonin pimt kxni xtitxtuy nt kkkgtunu pultmn xmkgxtkgtily w tuku xtln xtmkgtyt chw lhuw tpxuwn. Xltmy pks nt niku kksipíni' chw nt niku kxtum, pks nt chu niku xtitxtutily xkmstjtily, xmkgotnitilkgoy tktsiy pks tchnn tuku x'nn kktuxwt, lt' 54 Tutunaku-6o(104p)a.indd 54 03/11/2008 07:46:16 p.m. kiwi' chw xnt xl kkiwin, chun chu xlpuly kktuxwt, pks xmstjtily, pks xlkgmuntily chw xmkgotnitilkgoy w tuku chu tiku xttnokglhtily kxtiji'. Milh chu kilhtmku kxni lkchixkuwin luxkgsiy titsukukgolh lchipkgoy. Chu xl chu luw' nlh kxni titsiyulh, mt w chu xplkt lkgtum tiliptinnk tkskknitmn. Atnu' kilhtmkú litum chu, lkchixkuwin nlh lchipkgolh. W chu tm luw' titlksiyp. Tilkgsputli chu tkskknitmn, kxlilkgtumink chu ktiytni tsukup pulhkgoy ktuw xnt; nm kxpunkitt chu ktuxwt tktsiy titsukulh tlkglhmt, chu xl kxnkúkn chixkuwin kilhtsukukgoch xlkswn ttlin. Xln, X l mkgtum litumchu, chixkuwin titsukuplkgolh ltltlwplkgoy chw lchipplkgoy. Uym tlchipt kglhuw kt' tillh. Lu'kxnichu tm luw' xlipn nlh lchip chip titsiyulh. tit siyulh. Wn pimt nilkgsputli uym luw', k mt kxpunkitt ktuxwt lh W n chu xtchuwin x ltmy nt niku ntiyku mt lmch lnchiyú. Chu mt lkgchunin ki'kgsputchi, chu lt t ki'ukxilhchi pichuntiy nn tlchipt wt mt ktspitply kxpunkitt ktuxwt, kum ki'ukxilh chu m mt w chu lkgchunin lkchikí ktuxwt. Maura E. Bravo Moreno y Andrés Sahinos Núñez Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 55 Tutunaku-6o(104p)a.indd 55 03/11/2008 07:46:24 p.m. Tachuwin xla kgosnin xala Kkgoyum Wkgokn pilktsu kxni xm xlitipuxmkitsis tm 'kg puxum kt', mt kgtum lukkgwiwi' tsis, chtum chixkú kskgom kxchik, chu xln mt lkpstkli n'n putsy xkiwi', xplkt pi'nlhtu xlkskínch kkgotnún, chu mt titxtulh kxchik, tsukulh tlwn, nt mt chu tilklh kxtiji Ktsktni, pulktnulh mt lnk kkiwin, kxni xln mt lukswn tsukulh k'ukxilh, pks mt titpnulh puklhni, kkgpun chu lutlkg spupuku mt titsiyulh, chi kkiwin tln kxkyiw tíw, lukxni mt chu xln tktchi tntum tsiktsi nem lumt stln xtsiyuy chw lumt lkswn xtmnin xkglhiy xmkchixit, niti ktsilh mt tuku xlitpkwí tim tkglhin, w chu tim xstln tsiktsi mt tiwnilh tim chixkú: —Tuku xlxt ni pxtktsinniytit w tuku tkmkgtytit kxni xkmkglhtiputunkntit minktiytnikn, k'kxilhti tm kiwi nem stonkgw liy, w xl kimpuchin tiku lkskim npxtktsinniytit. Chu tim chixkú lkpstkli chw tíw: —Xlikn pikilipxtktsinitkn tim kimpuchinkn w tuku lukinklimkgtyn. Tíw chu tim chixkú, chu xl tsiktsi ti lh, kgosli, lktnulh mt puklhni; chu tm chixku tsukulh mt kgxmt, luxstln ttlhkgni, tsukúk mt liskgolikn ktsu liskgolh chu ktsu xuwlimksnt, lu mt stln kgxmtli tm chixku chu mt xln timinp tm tsiktsi, chi mt tilkskli xlhmn chw xstln kgtum kiwi', chu mt w tm tsiktsi: 56 Tutunaku-6o(104p)a.indd 56 03/11/2008 07:46:39 p.m. —K ukxilhti uym kiwi' w nkytit kxni nchn pskw xlikglhtsyn “gosto”, nkxtlwnniytit milikglhkitsiskn, ntntliytit, chu chtum xpuxku nwn, chu kglhtti knstlnkgoy, nchunchu nlhkgnntit lt kimkni', chw nchun nkgostit lkum kkgos kit; w x'kglhtti wniputun lntl titxtutilkgoy kgtunu xtputlkgn kkilhtmkú, w chu xplkt kilimlkgchmch kimln. Chu mt wtiy chu tíw: —Klkskin xtlwtit w tuku kwninn; xplkt piw xlimpkgsin kimln'. Achi mt tikgosli, chu mt nitu liktsiy lt' lkgsputtwklh tm tsiktsi, kxkstu tipúw chu pimt k'kgpun ti lh, chun lkpstkli xplkt pitlwlh xl w tuku xlimpkgsiknit. Tm chu chixkú titspitli kxchik chu wnikgolh xtlktsu w tuku tiwnilh tim tkglhin. Chu kxni 'kgtum pp' xtsnkgm nkichn xli'kgtsyn “gosto”, ki'ukxilhkgonit tim kiwi' nem timsiynilh tm tsiktsi, chu wnkgolh: —Xlikn kinin ni kwent tlwwj w lt' kinkmkgtykn, kinkmxkiplkn kimpultmtkn pus mx xlikn kilikkninnitkn tm kiwi' kum chun chu mktsinik. Aku mplkgolhkuchu kxpultmnkn; chu w tiku tixkgtlilh tsiktsi titsukulh kxtlwy kgntum ktsu liskgolh xkgtit chw ntitlwlh kgtum litlkgn nem tilitlwlh xmkxuw tntum tkglhin chw kgchu xkiwi' mtluk, 57 Tutunaku-6o(104p)a.indd 57 03/11/2008 07:47:03 p.m. w wnikn tm “tmborcillo”, kxni chu titlwkgolh titsukulh chu litlkgnn lntl xkgxmtit tskgólit nt kkkiwin. Chu listlh tsnikgolh xtlilktsu chw tsukukgolh chu lkgtwkgkgoy xlkt chu ntntlikgoy kpskw, chu limkgsku, kxni 'kgtum smn xtsnkgm lt' nchin pskw tikikkgolh chu tm kiwi' nem tlkg xslotonkgow, chu kxni ytnkmikgolh mknukgolh chu xkglhni tntum xtsitskg xtiln xlkt pichun limxkikgolh xtkknitkn xmln kiwi' chw tiyt w tiku mkgstkli tm kiwi', chu kxni xwtlimk tm kiwi' mt xlikglhtti “gosto”, kxni chu lichnkgolh kxkchikin Kgoyum putum ti'nkgolh chu mkgwynkgoy kxchik chtum pixklh xlk cinco de myo. Xli'kglhkitsis “gosto” chu tiywkgolh tm kiwi', puln tilichchikgolh mt snunkut myk xlkt tln nlitwkkgoy, ntiwilinikgolh chu x'kgxekg, chu wtiy tichiwknkgolh xchstuttíw xtlkchimin kgntti lkchchu kiwi'. Chílh chu xtmkgntxtint xlikglhchxn “gosto”, lu'kxnikú chu ln mt titntlikgolh tsis, chu kxni limink limkgskgo mt titsukuplkgolh tntliplkgoy, kxmn pimt xln lt' xtntlimkgolh titsukukgolh tchywkgoy, chuntiy mt tntlimkgolh ti'nkgolh kkgpun pistsin mt xtkgxmt xtskgolin xttlkgnikn, tilkgtnukgoch mt puklhni. Xli'kgtutu kilhtmku chu titspitplkgolh pel wt mt yxtnkmiknit xpukgosnikn w chu xplkt nlh luts chinkgolh nt niku kxputntlin xtlwkgonit, kymt xkpun pukmpn chu tichinkgolh, ktsinú mt chu titwilkgolh chu mt tittlhmniplkgolh, chu lumt xtlipuwn xtskgolin xttlkgnikn tittsukulh tkgxmt lt' ti'nplkgolh, chw mt lunitln chu mkgktsikgolh uymkgolh xlk Kkgoyum, xplkt pi'xknikgonit xpukgosnikn xlkskunín puchin lt' chun klimxtuk listlh, chw mt w chu tntlinnimkgoch kinpuchinkn nt k'kgpun, chw mt w chu ukxilhmkgoch w tuku kinktsnkgnnimn uynu kkilhtmkú chw w chu kinklkptlwmkgochn, xplkt pikilitchikikn xwnkgonit xpulnj. Rosa García Pérez Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 58 Tutunaku-6o(104p)a.indd 58 03/11/2008 07:47:11 p.m. Xatakgalhchiwin malananin Mito Talakgchokgona' Chi uym tkglhchuwin nt tillh kxkchikin nem wnikn kS Mrtin, lu w tln pi ntktsiy chw ntlikglhchuwinn. Tichilh mt kgtum kilhtmkú kxni luxlkskin tkmlh nmlkgchnn tchuwin nt niku xtpkgsi. Kum lt' mkgs nin xnnkgoy putlwj, pks ktuwni xnkn nt niku kniw. Chi uym tkmlh tilkglh tiku xwi limyulh tiku xwnikn Sitro'; tlnk chixku xwnit, mski xlimxkgn, chw nlutliwkg xwnit, chli, chli xkuxtuy mski lu xchichinm osu mski luksenm, chu mski luxlonkgnn lkgchunin, ni xlilkly xlkt w xtwy xtlkskin. W tiku ni lulhuw tuku xkglhikgoy tmkgty xmkgskutilkgoy, tln chu chun n xchnnnkgoy kilhtitsu, nem chu xlitmkgtykgoy kum nipltu tumín xwnít nt unikgstinin. Chun xkgspuly uym Sitro. Mski ni xmputun nt niku xmlkgchmk chlkgsiy, xwi' xlity chw xlitlkgchixkuwint, kum w xlkgchnit xlimyulh; kglhtinlh tuku limlkgchk. Kum lumkgt xwnit nt niku timlkgchk, tntku xli'nkn chw tntku xli'tlkgspitkn, w chu xliwnk lusokgku titkilhnulh uym Sitro, tichulnik xchú, “xplkt nititsinks” tipuw xpuskt; xmn lilh tuku luxlkskink lkum: xmullh nt niku timujulh ym kpsnt, xtchul, ptum chuchut chw mktum xkuxtlh. 59 Tutunaku-6o(104p)a.indd 59 03/11/2008 07:47:20 p.m. Tunkn tilhchu; kum kskgwiwiku xwnit, “mkgt nktlwn” tipuw, chunnchu uym ti'lh nt niku mlkgchk Sitro. Kgsiy kxkgkgllh, listlh ptilh lntl lulipeku klhkknm, kxni lkpulhli nt nt nt kkchikin niku x'm kskgwiwit xwnit, lutntku tili'lh. Akxni ymkgntxtilh xlity, wlh xtchul, chul , chu kum lu'y xtsiswm tunkn titspitli, ch kgsiy tmwlh xxkut kx'itt tpulhkn w tuku lutlkgtiy txkuliy xkuliy kxkglhsputt tskujut chw kxni lu klonkgni wn. A mnw xtlwnputun lt' ytnknt xwmputulh mputulh chw sokgkulitum chu xlkpulhputun kxchik. Chun lt' lkpstkli chun titlwlh. Tunkn tsukulh tlwn, tsinu, tsinu tmkgtnilh kchikin, lktsuku lh nt niku kxkw xwnit chw nt niku lipeku xykgo lktlnk kiwi'. Itt xtlwnit chu lu ktsisnit xwnit, chu kum lipekut xtlkgwnit, chw n'y xmkgsputnit xchuchut nem xlin, wt lktsuku chu titsukulh tlwn, chw tsukulh lkpstk kum pilktsuku n'n, osuchi piknputsy kxkilhpn tiji' nt niku ntmkgxtkg, “klhtkgl chiwix nklhtty” ti puw, “tln chu tlkg kpl nkn kum tsinu nkjx”, xpuwnit; chu luyxmkgtlkgwnit xttlkgw, chi wt tiputslh nt niku ksliy njx'. Chu lktsukulh putsy nt niku nlhtty, ni mkgs tkgsli tlnk xtkgl chiwix lkum kgtum tlhkn itt xlikilhtlhmn, chu n ti'ukxilhli pini klipiku, lhuw chu titlkgp lktlnk xtuwn xliskgkgni luw' nem timmilh kxkgspun xtkgl chiwix. 60 Tutunaku-6o(104p)a.indd 60 03/11/2008 07:47:28 p.m. Titmlh chu uym Sitro, kxtiktmlh chu xmullh nt niku xtjum xxkut, tilhkglh xkuxtlh chw xtuwn xliskgkgni luw', chu kxlkn wililh xkgpkgt xplkt ni nlkgkgwin puwn. Tsukulhl chu lhtty, ni limkgs pks lkgptsnkglh niku xwilch chw xtuku xtkglhputlkg kkilhtmku xm. Nin limkgs klhttm, kpl lkgw kxni kgxmtli chw mkgktsilh piwi tuku lutsink tsn titychi, lutsink tkgxmtli chw lulitliwkg, lkum tktychi chw lt' tkgoloy tlnk chiwix, luklmkgtn wnkgxly lt' ttlwn ún. Chi Sitro, luchpeku titkilh chw chuntiy nt tilktwi tuwn tuku xlkm, tm xliskgkgni luw', nitu tunkun sktsiy tuku xlm, tsukulh lkputsy nt niku kpókglhw, xlkgtkgsputun tuku tsn titktchi. Nitu xnn, mski lulktnks lkputslh, xmnw xtkgxmt lntl xtsmkgolh lktsu silnkgni', xmn mkgktsilh lntl xtlwm ún chw lntl lkgmkgt xlxkmkgolh chichí' tikunin ni tktsiy tuntln xmkgkglhmkgolh. “Kmx kpekum” tipuw, lktsuku tmp, chu wt xln ukxilhli nilumkgt kgtum tilnk puwyn nem 61 Tutunaku-6o(104p)a.indd 61 03/11/2008 07:47:35 p.m. luxstln xtkxtlwnit; kx tilipekulh kxni ukxilhli chw kgxmtp lt' tktchi tlnk putwilh xtchun ym puwyn xlistln xwnit. Nil xknly tuku xlm nt lktsu niku xl klhttm, nchun tuku xukxilhm, kum nily xttsuwí chw ni xktsi tuku ntlw, kxmn tsukulh ukxilh tuku xlm. Kxtilipekulh kxni ukxilhli lntl chilh chtum tlnk chixkú, tiku lktlnk xkglokgot xkglhiy chw lkgw xmtsuwiy kstjn. “Wmx tlhtkt” xpuwm Sitro, chw xlikn w tuku xlkpstkm, w tm tlhtkt tiku tichilh. Lusitsim chilh, twilchi kputwilh, chw ktns tkxtwi. Ni mkgs kxni uym Sitro ukxilhp lntl chilh tntum luw', chinkgolh tskgoyut, n tichilh tntum monkgxni', tntum tntsulut, pks chinkgolh tikunin tiku ni xtln xtytkn. W chu uymkgolh tunkn lkgchinkgolh ym tlhtkt. Chtum, chtum, chi tntum, tntum, tsukúk ktsnikgokn, chi xl chu xwnkgoy tuku sliskumkgolh. —¡Wix, luw'! ¡Kkiwni! Tuku wix liskúpt lnchiyú Chi xl chu lktsuku lhkgol, lhkgol tlktsuwilh kpuwyn chw lhkgol twi kxkgspun chu tsukulh chuwinn: —Chtuy lkchixkuwim kxkkgolh kgotn', tunkn mx nnikgoy chiyu, ynkglhikgoy chtuy xkuxt. 62 Tutunaku-6o(104p)a.indd 62 03/11/2008 07:47:44 p.m. —¡Lu lipeku tln! chun klkgtiy mintskujut, –kglhtinlh tm tlhtkt. Chtum, chtum xkglhskintily lntl chintilkgolh, tuku xliskumkgolh xtsokgtily tm tlhtkt; yxlkgchmply chtum. —¡Xnkglhn tlwtilm ni tuku x liln mitsi'!, ni sokg chin, ¡listlh min!, ni pl kwent tlw, nlh mkgs nklikilhní ni limkgsku nkli'ukxilhply, –chun nm chuwinlh uym tlhtkt chw xlipkgtliwkg kkgxilh kxpuwyn. W chu lkgchnkgolh lktsu tskgoyut, ktsnikgok chw kkglhskinkgok: —¡Wixinin!, ktlktsuwitit, tuku wixin liskuptit Tlktsuwikgolh chw lktsuku tsukukgolh chuwinnkgoy kum xpekunikgoy uym xmlnkn chu kilhpipikgoy kglhtinnkgolh: —A..ki...nin... kinin lutln tskujut kkglhiyw, wi chtum tttl', tiku kinin kmkgtttlwj, nlhmkgs ptinm, ynniy. 63 Tutunaku-6o(104p)a.indd 63 03/11/2008 07:47:54 p.m. Akxni pks lhttkgokn kxchik, nt niku n'kinin kmlhttinnw ktnuyw kxchik, nt tunkun kchnw niku tlwkn liwt lkum stpu, lhtukit, kpen, chu ktuw w tuku kxtlwknit, pks klkgtsulumniyw, n klkgstimniyw chw ktuw kpks tln tuku klkgmujuniyw xliwtkn, chu yklkgnw tm tttl, kmlkgwniyw chu kum lipeku pekun nlhly lichuwinn, chuw nlhly tuku tlw, kchimiyw chw ktmkxtuyw chw kmpxylhniyw kkkgwwiní ktsisni, xlkt chu chli, chli tlkg snunm, chu ni tiku tkgsniní tuku lnim, ¡nlh mkgs lm, y nniy! —¡Luliwn lutln! ¡J, j, j¡ –chlitsi kglhtinlh tlhtkt–, ¡Luxtln mintskujutkn! –tíw. Wt ykpl kgolo, kgolo chilh chu mitsi', lutlkgwnit kxni chu w: —Kkintpti', kkkglhi lhuw, lhuw kkglhi kintskújut. —¡Kpl kkiwni tuku wix liskupt!, ¡kwntit kpl! –w tlhtkt. Kpl chu chuwinlh tim mitsi': —Lt' lkum yktsiyt' pi'nt kit kwilch kS Mrtin, kxchik kintlt Aurelio. Chu uym pks liwn xkgxmtli tm Sitro lt' chuwinlh uym mitsi', chu tunkn li'kgtkgsli pi w xlichuwinmk kxkchikin chw xkumpli, chu tim mitsi' tlkg tichuwinlh: 64 Tutunaku-6o(104p)a.indd 64 03/11/2008 07:48:00 p.m. —Akxni mkgtunu wyn tim nkintlt tunkn klkgn lt' kknkgwnnch nt niku ktwilych kxkgstin kxchik, kpks tln tiku xkgtss kputsy lkum xl chixku, xl xtiln, xl xkuti' mski kil kxni ni tiku xl ktkgs; nt chu kxkpjn klkgtnu klitkty xlitkgotni' nem y, y klkgmin chu kxpuwyt kintlt. Akxni chu tlkyw lt' wyn, kpl klkgmujuniy kxpuwy tm kgtss nem klin. Lipeku xl chu lisitsiy, chu kymn tlwy xpuskt puwn, “wyu chtum chixkú tiku tlm” puwniy, y lipeku chu liwilinikn tm kintsé; lipeku sitsi tm kintlt, lt' kgotn chu lu'ktnks xklh xmchit, pi'y' nmkgní xpuskt puwnit kum wi tuku ntkgsni xtwy lnchiyú; kit xl kinplkt kum chun nly –chun chu chuwinnkgolh mitsi'. Lunitu liktsikgoy kxni xlimkgt y tskgolh puyu, pks tputlkglitykgok xstln puwyn, chu uym pks ukxilhkgolh tim Sitro nt niku xmch, chw mnw chu lkpstkli xchik, chu xkumpli Aurelio, pi tunkun xwniputun tuku ukxilhli chw pks w tuku kgxmttmlh, lt' nt kxchik xkumpli pks w mitsi' xmlkgputsim. Kpl chu ti'lh kxchik. Lt' lkpulhli tunkn tit'lh xpuskt kxchik xkumpli, chu pks kgxmtnikgolh w tuku xkilhwm Sitro, ni tsinú xknlputunkn tuku xkilhwm. —Xlikn kumpli, w kum pini knly uym tuku kwnimn, lumn wix kmkgni tntum minpuyu, wix mn kpulhti, n wix klkchuku, chu wix kmkch, ni tsinu chu titpnuy kminkpumlhku lt' ch nkilichy mi liwt, chun chu nym nliktsiy pinitu kglhiy miliwt. Akxni chu nwyn wix nmujuy minpuwy, chw nitilkgptsnkgy chu mimitsi', lktnks n'ukxilh lntl nchin, kxni nlkgchinn, chun chu nliktsiy pini w minpuskt lkgmnimn, w tm mimitsi'. 65 Tutunaku-6o(104p)a.indd 65 03/11/2008 07:48:08 p.m. Chun chu tlwlh ym kgolo Aurelio tuku wnilh xkumpli Sitro, y chilh kilhtmku lt' xliwynt, lu lktnks ukxilhli chu tuku tlwlh xmitsi'. Xln chu ¡Xnwj!…, ¡xnwj!… tsukulh tlwy mitsi' lt' chilh, ytnuchi chu kkpjn, kpl xttt putktklh tm litkgotni nem lktsu xy, tunkn nt chu lkgchilh xmln, chw lilktwkchi xlkni, chi xl chu tm kgolo Aurelio wym, wym tsukulh lknytlwy, wt y ti'ukxilhli chu lntl lkgmujunilh kxpuwy tm xmitsi' nitktsiy tuku xkgtss xlimin, kxni chu kpl chup pixchipch xmitsi' tm Aurelio, mkglhuw xlit, xlit liksnonkgli luxlitliwkg, kxni chu mlkgwitilh tunkn kitiylh xmchit nem likgotn ktnks kxknit chw lipixkmkglh chu tim xmitsi'. Wt w chu tim mitsi tiptilh tuku limkgs xlkpstkm. Chunnchu kglhsput uym xtchuwin w tuku mt xlikn chun tillh. Gervacio Lucas Hernández Akgpuchokgo, Puwakan, Kgampalhuwachuchut 66 Tutunaku-6o(104p)a.indd 66 03/11/2008 07:48:14 p.m. Xapatiná muxni' lipuwamacha ktakgayawna chuchut Mkgtum titxtunit kkchikin xl ksipini, mt xkichin tntum tkglhin ktsistni, xlinkgo chw xmkgnekgo lklnk pxni, pinixtlksiyu uym tkglhin, kw pixtskgo pxni, tunkn xnkn kkxilhkn, nitikú xtlksiyplnchu kw pi w lipkn mtluk xtlkgtlkgtmkgo, chu w chixkuwin xlipuwnkgonit nixktsikgo w tuku xnm, uym tpuwn tsukulh tlhuwi chw tputumilh kgtunu chiki, nlh xltmkgo ktsisni, xtlkgchitwilkgo kxchikkn, w tuku uym xnm xltil kxni wyu mx mkgtsyn tsisni', uym tkglhn xtliwktilm w chu skglh xlitwil kchikin, w tikunin nxkmkgkglhnkn kxlipxuwkgó, w chu xplkt tilimpkwikgolh tikunin yxptinikgonit “Xapekuanin Lipeles”; uym tpkwit tsukulh tputumi xliktlnk chuchutsipi, luxpekwnkgonit w tiku yxkmkgkglhnkgoknit, ktsinú w tuku xmkwn tunkn xpekunkgó, lktsukmn xtsukukgo tskgó, lkntsitni chu lkntltni xtsukukgo kglhtwkgkgó. Tuku xplkt nym kinkkgspulyn Tuku xplkt pitln kintwiltkn Tuku xplkt kinklimptiniknn pixkgoxtnin kinin Chun xlichuwinnkgo kkkgtunu chiki; w chu xtln tknl ktukw lkkxtlwtil. Uym tkglhin xlkgplinit xpultmn, ntiy chu xnit mkglkglhinn xmkgpkgxuki kchikin; milh kgtum tsiswnt kxni ni tikú pl xliktsi tuku n'nn, xln titkgxmtli xttst pxni, w tiku kgxmtkgolh tsukukgolh pekunkgó chw tsukukgolh putsnnkgo w tuku xlm; w tuku 67 Tutunaku-6o(104p)a.indd 67 03/11/2008 07:48:20 p.m. kgxmtkgolh nxtchuntiy xtkgxmttil Klipeles, kxmnw xtsiyu lt' xtlkgtlkgtm xmtluk lipkn, nchun chu tsukukgolh pekunkgó, nlh klhttkgó xplkt wtiy xlitkgtsnkgkgo xtptintkn, nlhtiku xtxtuputun, chu xlkn nklimpkwik xpekwnin Likomes chu Lipeles; w chu xplkt putum xlilipuwnkgo xl kchikin; w chu tiku nixknlkgó ntsukukgolh pekunkgó, nlh tiku xpxylhnn chw nlh xlkglhxkgtlikgo kxni xltpulikgó, w xlkt xtpekukn nlh xlitxtukgó; chu tkglhnt xtliwktilm, nlh xktsikgo tuku ntlwkgo; pi wi tiku xlilkkxtlwt xwnit pl' nlh ntnuych uym mkglkglhin w tiku xmkgkglhwmkgolh uym kgoxtnin, lutlipuwn xtkgxmt xtts' xpxnikn, mnw xmkgtkglhkgo chu ni xktsikgo tiku xmkglkglhimkgo Ni mkgpllh tiku npuxkulin uym kchikin chw nmsputuy uym tlkgputsit, w kgolú Pumpiyu tiku luxknl xwnit, ti'kgpuwntilh xl chw titsukulh lichuwinn xlkt uym tkglhin, tsukulh ktsnikn w tikunin xkmkglkglhiknit, chu kwnik pi'uym tkglin limlkgsputt, piw nlipwnkgoy xlitliwkgkn chu xtpuwnkn, klixkgtlik xlkt tliwkg tlkpstkni chw kwnik piliputst chu limlkgsputt uym w tuku ni xtln, uym tchuwin mkgpuwntinikgolh ltmtni'; kskinik pixlimstokgtkn w tikunin tln xkwnnkgoy xchichí xlkt nklimsiynikn lntl nstlnikgó uym mkgkglhn tkglhin. Chunnchu tsukukgolh liskukgo kxni litputumikgolh; titkgskgolh tmpuxumkw chichí nemkgolh xktsinikgo xchipkgo xkuti', kuyu, chu kiwipxni', ni tuw klimlkgtwkgek lt nchipnnkgo; 68 Tutunaku-6o(104p)a.indd 68 03/11/2008 07:48:27 p.m. chuntiychu chuwinntillh kgolu Pumpiyu, w tiku titsukulh kstkyw pixlilt nkgpuwntikgo ntustlnikgo uym mkglkglhin kxni nkgxmtkgo xttst pxni'. Skglh ttwilkgolh chu xchichikn, chi xlkn luxkgpuwnkgonit, kw xlmtsuwinikgo kstjnkn chw kywtiy xksuknnkgo, xtkxputonkgoy xlkn, chu w ltmnnin nxkglhikgoy: xmchitikn, kiwi, litltni', chiwix, xlkt nmsputukgo uym mkglkglhin tkglhin, pi'uym luwskgll xwnit, uym tsisni nitu tunkn titkgxmtli lt' tsiswnlh, nitu nlh, chu kgolu Pumpiyu kwniplkgolh pikum plh xtpuwnkn kglhikgo, ntkgskgo chw xlichiptkn, pinmtlnikgo, chu kum ni tliwkg nwnkgó, xnkglhí nkmkglkglhikn; lichli lkkxlkgolh lntl nmkgtkglhnntilkgo, chu uym kilhtmkú nitu tkgxmtp, chu w chichí xtlkgwnkgonit xlkt pikxtchikgonit; chimp Pumpiyu, chu xl wnp pikxtpuwnkn nem xkglhikgo kxtktujum, pixnkglhi kmnw xlkpstkkgo xtpekukn, chu wt nlh chun ktlwkgolh xlkt nlh ntliwki xtpekukn, knlnikgolh Pumpiyu; chi xl xnkglhi xpxylhnn ktsisni, xtltm xpuks, ni xpekun xl', w chu xlilk tsukunikgolh knlnikgó pulktu chu mkgpitsin chuntiy xpekumkgo. Chu mkgpitsin xmkgtkglhnntilkgoy ktsisni lt' titxtutillh kilhtmkú, lh kgtum mixtujun, kgtum pp', nlhtu tkgxmtli, chi timspitkgolh chu xchichikn, nlh mkgtkglhnnkgolh, mimp chu tsisni kxni nlh mkgtkglhnnkgolh, kxni chnchu tiktsukuplk kmkgkglhkn, chi tsukukgolh tln chu lkpstkkgo lntl ntustlnikgo chu nchipkgo uym ni xtlkgpsni tkglhin. 69 Tutunaku-6o(104p)a.indd 69 03/11/2008 07:48:33 p.m. Uym kgolu Pumpiyu ktukw xktsí, limpkgsinmp pi w xkwnnin chichí nt kgtunu chiki xkwilik, chu kxni tuku nkgxmtkgoy tunkn xmstlikgolh, chun chu nym xtkgskgolh tkglhin; tln w uym tpuwn, tsukulh tmkglhtkgsni xtyt uym mkgkglhn, chu tm tsisni kxni tkgxmtli xtts pxni tunkun kxkutk chichí, nkgolh xlnchu xlkn, ktstilkgó tmkgtnikgolh chu ntustlkgolh tltnnin w tiku xmkgtkglhnmkgo, nilu mkgt tlwnkgolh, kmx kgpuxum lilhkn, ntiy chu tkgskgolh pxni, mx wyú xkglhi pl kgchxn puxm tpulhkn xlitsink, ku ukxilhkgolh chu pi k xmusnokgknit, w chu xlilk xlinikgó tunkn. Lkpstkkgolh tukn pi'uym lpnit tlkg tlnk chw tlkg tliwkg, pi xlkskink chu liputum tliwkg litputumit; chun chu titxtuplkglh kilhtmkú,nitu nlh, pel chuntiy chu mkgtkglhnntilkgolh, chimp chu kilhtmkú kxni chu kmkgxtkgk chichí chw ktustlnikgolh chu mkgtkglhnnín, skgoltilkgó nkgolh xlkt nlimkgpuwntinikgó xchichikn, tsukukgolh tktkgó kxlktinin ksipíni Ktxtun, xktstilkgó lt' tmkgtnilkgolh chchí, xchnkgoy kkglhtuchukgo xkgmpuxum puxkg, chuntiy' kgpuwntilkgó pinmlkgsputukgó uym ni xtlkgpsni lpnit, xttliwkglhkgonit, ni pekunkgó lt' lkgtlktsuwikgolh xchichikn wmputun pixmlktsuwikgonit uym tkglhin, pxuwkgo tlktsuwikgolh nt niku xykgo chichí, stln xtsiy chw xtkgxmt lt' xkwnnín xlitstiliywkgonit kgtum lnk kiwi, wiyu mx xkglhí kgpuxum lilhkn xlichtlnk, lnk jk' xwnit nem ktúkw xliwí, lkum chmpiyu nem nilu xmsiyu kxkgn, kglhkglhikgolh ntkty w tuku xkgnkgwnkgonit. 70 Tutunaku-6o(104p)a.indd 70 03/11/2008 07:48:39 p.m. Chu xl tlhuwnin chichí nikxni kglhxtkgkgolh, pi xmsputuptunkgó w tuku xtkgskgonit nem tltnnin ni ly xukxilhkgó, wyu mx mkgtti tsis' xwnit, w xliktsikgo xttsn xtiln; kglhkglhikgolh lt tnkuwilh chu xl tkglhin mín, n xlm xkgn kiwi, mx stslputun pini mtlnilh, w chichí xnkglhí xktsmkgolh, chu xln ukxilhkgolh tkglhín; kks lkwnkgolh kxni ukxilhkgolh, pitntum lixkn muxni' xtmkywm, xtsiyu pinxchipnmputun; chu chixkuwín kgpuwntikgolh: —Nlkgtwkkgoy –tiwnkgolh–, chw kum chu nkinkchipyn nlmkgtyyw, ni mxkimw tlkskin tuku nkinktlwniyn, tiwnplkgolh, kgpuwntikgolh lkgtlktsuwikgolh, mknikgolh chiwix, ni tunkn mktktkgolh, limkgplkgolh mx pl kgtutu tlnkliy kilhtmkú lt' litntlktikgolh, kxni chu tmkgwsli tunkun kgchipmikgolh chichí, lkxkwilikgolh xtkgn, kstjn, xtntunin, nlh llh tsllh; xtskújut chichí luxlkskink txtuch, nchun chixkuwín w tikunin xmsputuptunkgó uym mkglkglhin tkglhin pl ni nkmsipnikn chichí, pi uym muxni' mski xttlnknim titljkgolh, chw kxniku xlnchu tichuwinlh, w pi xmkgxtkgk, pik tlkgchixkwin xtlwm, n kxmkgskúni, mt nt xl Kkxúnik tiku tskúm, pi mt lkkstn tiku wnikn Xaulh; ni mkgxtkgkgolh, wt tiputskgolh myk nem lichikgolh chw lilenkgolh Klhtktsípi nt niku mkglhplikgolh; mt lutliwkg chw lutsink xwnit, lutkgln tixwtlinkgolh. Alh kilhtmkú, xln mt chu tichilh chtum lnk chw lhmumokgo chixku, kglhskinintil pinikw xkwnnknit lminch kilhtmkú, xplkt pichtum 71 Tutunaku-6o(104p)a.indd 71 03/11/2008 07:48:46 p.m. xlkskúni tsumt nitu chm kxchik, pi w mt chu lkglipuwntil chw w putstil; tsukukgolh lkpstkkgo xl kchikin, “Lntl putsmk tsumt Akw ni xlikn pimuxni' tiku chi pnitw. Ktukw tsukukgolh lkpstkkgó lntl nkglhtinnkgo tiku nt xwilkgo kkchikin, chi kglhtinnkgolh pi ni xkwnnkgó xlkn, chw nkglhskinkgolh chu xtkuwni chixkú tiku xl chu tikglhtinlh piwnikn Xulh, chw nt tkxch Kkxunik. Alistlh lt' lh tsinu kilhtmkú tikilpstkkgolh pin'nkgoy lkgpxylhnnkgó nt Kkxunik. Ant chu niku kiktsikgolh pi'uym chixkú ktukw lhuw kglhiy, lkum xchlt pxni, chw xlkln xliwy; chu kxni kitspitkgolh tsukukgolh lichuwinnkgo piplh nlistkywkgó muxni'; chu xl uym tkglhin kskintil xmkgxtkgk, wt nikxni kgxmtnikgolh, tsukukgolh mkgtsinskgó, mptinikgolh lt' lh kilhtmkú, nikxni tljkgolh, chu uym kchikin msputumiputulh, chi tilinkgolh klnk kglhtuchokgo nem wnikn Akgmpuxumpuxkg, puln chikgolh chu listlh mtsnkgkgolh kchuchut pl nlh nmkglkglhinn; chu uym muxni' tsukulh tsy chw skilh ni nmtsnkgkn kchuchut, pink chtum chixkú, xmn pixtlhkgn muxni' xmkgnú; chumpl nliní chuchut, chu xkuxt kglkgw nlipuwnltm, mt nom xlichuwintil, chw nlichuwinlh pimt kxni mkgtunu xtkxtil xtxtuych kxchik xtlt, puln xlkgplí xtlhkgn chu w xkuxt' ltmn nt xtmkgxtkg, chu w xlin xkuxt tkglhin. 72 Tutunaku-6o(104p)a.indd 72 03/11/2008 07:48:53 p.m. Chu yxtlktsuwitil w tuku xmkgspuliputunkgo, lt' nmtsnkgkgo kpuxkg, nitu liktsiy chu kxni kgólu mmkgwskgolh, tsnkglh, pixtlnk xl chu titslh, chw titkgxmtli xwnkgxl xlktinin lklnk sípi, chun llh lt' tmkgtnikgolh muxni' chu xtts', pikitkgxmtli lt' mkw: JIIIIIILLLL... Akxnitiy chu nlhmilh uym tlipuwn Klhtktsípi, w chu tiku nt xwilkgolh tsukukgolh lkpstkkgo pixnkglhí ntljnntilkgó limkxtum. Lnchiyu chuntiy tkgxmt lt lkgchunin tsy chw mksnn: JIIIIIILLLL…; l uku chu limpkwiyw AKTSINI, chu mt wmputum uym xtts: —¡Kimkgtytit, ktxtuputun! Lkgchunin tkgxmt tsisni', kxni chu wnkgokn: —Pi nmin sen, tsm tmpokgwn. Pi ni w xl tmpokgwn, pi w uym tkglhin w tiku linit Pukgmpuxumpuxkg nem tsukuninch Kktxtun. Celedonio Cano Pérez Aktsu makgatsokgna Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 73 Tutunaku-6o(104p)a.indd 73 03/11/2008 07:49:04 p.m. Xakatuwa tamasiyun Representación teatral Lakgakuxtunanín Xlipulktum lilkgstn Makglitaxtukgoy: Lakgakuxtunanin 1, 2, 3, 4, 5 chu 6. Xatakakaxtlawan: Kxtlankati akgtum kachikin tasiyakgoy chiki, kiwi', chiwix, chu a katuwa… Wa tuku litláwat: Tamakxtumikgoy akgtum kakgotanun kgalhchaxan lakgakuxtunanin tikunin lilakkaxlakgoy xalichali xtaskujutkan. Makglitaxtukgoy: (Xaliwanlinat limalakgastan.) Wa tuku litláwat chu liwanat. Lkgkuxtun 1: Kkmktsiniputunn pichli nmkgkuxtuyw xwt nt kkgstin, kxpukuxtu Xlhtulh. Liputum: (Kgalhtinankgoy.) Tln, Niku kmkglit ntkxw 74 Tutunaku-6o(104p)a.indd 74 03/11/2008 07:49:20 p.m. Lkgkuxtun 5: (Tayay chaw kgalhskininan.) A nlinw Lkgkuxtun 6: (Lakapalay.) Kkinchik nkkkglhkglhiyn. kinchukn (Lamakachipay.) Chli tsis ntnokglhw. (Putum ankgoy kxchikkan.) Lkgkuxtun 4: (Akxkilikan tsinú.) Chu kinchuchutkn Tlkchuwy lilkgtlpn Lkgkuxtun 3: (Tunkun kgalhtinan.) Lktsu, wi txtun nt Xlipulktuy lilkgstn niku nskujw. (Tayay chaw litamakayaway kstun.) Xmnw nlinw kinpukgotnikn. Makglitaxtukgoy: Lakgakuxtunanin 1, 2, 3, 4, 5 chu 6. Lkgkuxtun 1: (Takgxtunan chaw kakgalhtiy.) Niklipuwntit, Xatakakaxtlawan: Tasiyu titsu tiji' kxpunun kakiwin, chaw katuwa nlinkn kiliwtkn. tachanan. Aku pulhma chichíni'. Lkgkuxtun 2: (Tayay chaw chuwinan.) Ni klkgpsnn niku Wa tuku litláwat: Akxtum taxtukgoy, chu alistalh la'akgapulatilay wi tm kkiwin, nkn kum nkinkglhiytit. xpalakata pisokg champutunkgoy, wa tiku tlakg kgoluta (lakgakuxtuna 6) takgxtakgtamay, na tsukuy kgosnan pelxla xalán lhtutayay. Lkgkuxtun 1: (Putum tayakgoy.) Chun nliktsiyw, mkxtum nnw. Makglitaxtukgoy: (Xliwanlinat limalakgastan.) Wa tuku litláwat chu lichiwinat. 75 Tutunaku-6o(104p)a.indd 75 03/11/2008 07:49:35 p.m. Lkgkuxtun 5: (Talkgaspita akxni kgaxmata xtaputlhat tiku lhtuli, Lipeku tpwktylh kinttkn, chu wixin nitu xalán tachokgoy, chaw chapékua lhkiwi, lhkiwi limakawan xtakgnu, lilkgputsytit, kkglhkgmnntilytit. chaw palha lakilhaniy.) ¡kkgxpttit!, ¡wixin…!, ¡kkgxpttit!, ¡ktchokgotit!, ¡ktchokgotit! Lhtutylh kinttkn. (Chuntiya Lkgkuxtun 1: (Lilakgaputsay kgalhtiy.) ¡Xtitchokgópi! Tukunchu takgosun tlawan xpalakata pimataxtuptunkgoy makgapitsin.) tnpt tlwy ¡Xtimkgtypit'! Lkgkuxtunnin 1, 2, 3, 4: (Ni kgaxmatkgoy. Xpalakata pi lipekua Lkgkuxtunnin 1, 2, 3, 4, 5: (Tsukukgoy lakilhnikgoy akxni xalán tachilitilakgoy.) ukxilhkgoy lata' akgsputmachi kgolutsin, chaw tunkun lakgtalakatsuwikgoy.) ¡Tt! ¡Wkut! Tuku kgspuln Lkgkuxtun 6: (Kgoyyu' lay, chaw tatokgey akxni takiy, paks makpasanit putlun, makxapakan chaw makgmakgankan, chaw naputlha'.) Lkgkuxtun 6: (Akgxununanit chaw lakapaxuwá kgalhtinan.) Ni ¡Ay! ¡y sus…! (Tseg xakstu chuwinan.) Ni tln tuku ki'kgspúllh, kkililkgputstit, nitu klním, kkskúwit, pini ktilkgtxtulh kgoxt kit, pkstiyt klkwn, nktilkgchkgn kkglhwxni. xl xkglhtntun tjn'. Lkgkuxtunnin 1, 2, 3, 4: (Akxni chankgoy tawilakgoy kchiwix, chaw Putum: (Paxuwakgoy tsukukgoy malakgnukgoy xliskúnikan.) kalilakgakan xakgpakgatkan, chuntiya chuwinankgoy chaw litsinkgoy.) Tlkchuwy lilkgtlpn Lkgkuxtun 5: (Jaxanapuxtokgma kalakgchan xtaskunin chaw kawaniy.) ¡Ni kgxpttit! Lijt kkkilhminimn, ¡kgtpnín! 76 Tutunaku-6o(104p)a.indd 76 03/11/2008 07:49:45 p.m. Xlipulktutu lilkgstn Putum: (Chatuy tsekg, tsekg laxakgatliwakakgoy kxakgan laxux, chu amakgapitsin xakgalan wilakgó kkatiyatni', maksitmakgo xlaxuxkan.) Makglitaxtukgoy: Lakgakuxtunin 1, 2, 3, 4, 5 chu 6 chu chatum puskat. Lkgkuxtun 5: (Makgátu likilhxakakan chu amakgátu tlakg liskin Xatakakaxtlawan: Kkaxawatni anta niku yá akgatum laxux. Chaw laxux.) Tlkg ktipuxtit chu, y kwkgow nem pulh xpuxnitntit. tastunutá. Puskt: (Xalán takxtuyachi, chaw likgawtilay xlaxux.) ¡Chixkuwin!, Wa tuku litláwat: kuxtumakgolh xawat akxni xalán tsukukgoy ¡chixkuwin! Ktlwtit litln ni pks kwtit kilxux. lalikgalhxakgatliy pi ay tsinksmakgolha. Lkgkuxtun 6: (Tsekg kgalhtastiy puskat.) Nitu pks kwmw Lkgkuxtun 5: (Chasítsi chuwinan.) Tukú kw xplkt ni “Kmkgmw w xkgotxkg”. kinklimniknn kiliwtkn Chi kit lu'y ktsinsnimj'. Tlkchuwy lilkgtlpn Lkgkuxtunnin 1, 2, 3, 4 y 6: (Tayakgoy chaw lalakukxilha, chaw putum wankgoy.) ¡Ntn kit! Ni talakgapasa Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum Lkgkuxtun 6: (Lhkgan mamiy xliskúni' chaw án anta niku yá laxux.) Km kit kglhwy lxux, nlh kmkly lt' ktsinksnim. (Putum tustalnikgoy xtaskunin.) 77 Tutunaku-6o(104p)a.indd 77 03/11/2008 07:50:14 p.m. Xamakgan akgstitum tachiwin Narración histórica Xlilakgapaskan lakchuchutsípi xala kxpulatamatkan Tutunakú Uynú kxpultmtkn Tutunkú nem litlkgps Kgoyum kchikin, nt wí xpumpkgsin tkglhtwkg, lkgchnit xpuyitt ltmt nt niku ksipíni kxpúlht chichíni', lktsú kkpupúni' nt niku wi “Vercruz” (lkchuchutsipíni'), chu lktsu kchikinin nt niku wilkgoch pukglhtwkgnin. W chuchutsípi Akllhnntisípi (Zongozotl) wnputun “nt niku lhuw nn kxwk kiwi'”, uym kiwi' lu lipeku mkgtkglhkn xplkt pilimxtukgó xpkglht (tm'), uym kchikin nitu kglhiy tnu kchikin nem mpkgsí; mkgn tsukunin twilkgoy kxkpun sípi nt niku lukxlipúlht Akgpixisípi, kmininilh ntwilkgoy nt xplkt pini luws wi, nchun ni lukitnukgoychi lpnit tkglhinin nem lulhuw nn, lnchiyú nlh lu lhuw nn kxlipúlht Akgpixisípi. Uym kchikin mkgn tln tkxtwilnit, tppitsitwilnit pulktunu putwilh, nt nikú wi chtum tiku lkgy lt' pulktunu, w ktsiy lt' tiku mkgtynn nym litiknt, nchun uynu tsiyú lt' mkgs pilkxtum skukgoy tiku ltwí, uym tliktsit kktsinikgoch mkgpitsinin kchikin xplkt piluxlkskink nlmkgtyyw. 78 Tutunaku-6o(104p)a.indd 78 03/11/2008 07:50:21 p.m. Hueytllpn: Uynu kkchikin nt xmstokgkn luxmkgn xtuminkn tikunin xpuxkunnkgó kxpultmtkn ntlnin xl ksipíni nem xkichn xkilhtun pupunú, nt niku wilch Ppntl. Hueytllpn wnputun Kpuskn (nt niku lkkxtum pukúxtu). Cotepec, w uym kchikin xkstu wilch kxkgstin sípi, nt niku pulhch chichíni chw kstipun xwstnín, mnw wi tln pulutmt kstipun sípi, nt niku tsukuknit twilkn kxlipulhni chu kxni chnkn kxkpun nt chu wilch uym kchikin, nt uynú lulhuwku nn ktuw luw', lt' kum xuníkluw', xkgoyútluw' chu xlk luku luw'. Uym xkchikin Cotepec wnputun “xpultmt luw'” xplkt piluttlni nt skgtnkgoy tiplhuw luw' lt' wí pultmt nem lutúw lktnukn xkkiwín. Gilberto Méndez García Kgoyum, Kgampalhuwachuchut 79 Tutunaku-6o(104p)a.indd 79 03/11/2008 07:50:28 p.m. Xkilhtsukut xapumapakgsin kintakgalhtawakgatkan litutunakú W tuku minkgoch minkgoch kt' xlk tutumpuxumkwn (‘70s) xtpkgsí nt kxpultmt Klókgxni' (Zcpoxtl). (Zcpoxtl K'kgtuy xpumpkgsin xwnit xkxilhwilinnin pumkglhtwkgen uynú kxpultmnkn Tutunkú, xwí lktum nt Kkskni' (Tuzmpn), chu Kpuwkn (Zpotitln). Ksputt chu uym xlitutumpuxumkwjkn kt' (‘70s) tuku xtlwm, chu kxni titsukut xlittipuxumn kt' kmlktsuwik uym xpumpkgsin tkglhtwkg, nem xli'kgtum tmn kgkukitsis puxum 'kgtsyn xtlhkn (708) xpumpkgsin titwi nt Kklkgjn', chu Kvicente Guerrero, xli'kgtum tmn kgkukitsis puxum kgnjts (709) tilitlhklh xpumpkgsin. Titxtulh kgnjts kt' kxni lutlkg liskúk, putsk lntl nchín xssti xtlnk pumpkgsin tkglhtwkg, nchun lit'kgtsnkgkgolh w tikunin xl uynu Kkgoyum, chilh xli'kgkwitu kilhtmkú xli'kgchxn pp' chu xli'kgtti tmn kgknjts puxum 'kgnjts kt' (11-06-1989) kxní tikichilh x puxku pumkglhtwkgen xl Kkgmplhuwchuchut, mkgmptsukilh 80 Tutunaku-6o(104p)a.indd 80 03/11/2008 07:50:39 p.m. xpumpkgsin tkglhtwkg uym kilhtmkú, kxni xwí litkmlh Genro Vlerino Posd, pks titstokgkgolh mkglhtwkgennín xlk pumpkgsin tkglhtwkg xli'kgtum tmn 'kgkukitsis puxum, 'kgchxn xtlhlcn (706), chu nem xli'kgtum tmn 'kgkukitsis puxum 'kgtsyn xtlhkn (708) chu nem xli'kgtum tmn 'kgkukitsis puxum 'kgnjts xtlhkn (709). Uym xssti' pumpkgsin nt titwi tlnkliy xtmpin puchuwín xl uynu Kkgoyum. Alistlh, kxni tsukúch tkglhtwkg xli'kgtti tmn 'kgkunjts puxum 'kgkwj kt chu xli'kgtti tmn 'kgkunjts puxum kgkwítu kt' (1990-1991) kimkgtwi kxpumpkgsin nt niku mkxtum wilkgoch xmkgtynnín Tutunkú (uynú kchikin). Akgtti kt' kitwi, chu w tikunin uynu xl' mkglhtwkgennin tsukukgolh liskukgó xplkt xputwilh uym pumpkgsin, kxní xwí litkmlh mkglhtwkgen Bonifcio de Gon Grcí, kxni xm xli'kgtti tmn 'kgkunjts puxum kgkutútu kt', chu kitpkgtlh xli'kgtti tmn 'kgkunjts puxum kgkuchxn kt' (1993-1996), likxtlwk xtmkgtyn tkmlh chu xl mkglhtwkgennin xlk uynú. Lt' ch xtktlnkim xlimpkgsin kxní xm tputlkgn xli'kgtti tmn 'kgkunjts puxum kgkukitsis kt' chu xtpks xli'kgtti tmn 'kgkunjts puxum kgkutujún kt' (1994-1995), 81 Tutunaku-6o(104p)a.indd 81 03/11/2008 07:50:47 p.m. titlkkxtlwlh kgtum tlkpstkni pinmpitsikn pulktunu lt' xwi xuxkxilhwilinnin pumkglhtwkgen, kxni chu tsukuch tkglhputlkgn xli'kgtti tmn 'kgkunjts puxum kgkuchxn kt' chu xtpks xli'kgtti tmn 'kgkunjts puxum kgkutujun kt' (1996-1997), sstinplkgolh pulktutu xukxilhwilinnin pukglhtwkg, pulktu wiliknch nt Kkpuskn, chu pulktuy nt Kkgoyum tpkgsikgolh. Lnchiyú uym pumpkgsin kglhiy pulkchxn xukxilhwilinnin pumkglhtwkgen chw kgchipwilinit kgnjts lktsu chuchutsipíni: Sipíluw', Akllhnnti, Puwkn, Lhtktsípi, Ktxtun, Klkgjn', Kpuskn, Ktsktni, chu Kgoyum, nt niku wi lnchiyu uym xpumpkgsin kintkglhtwkgkn nem tpkgsiych Kkgmplhuwchuchut. Gilberto Méndez García chaw Xalhtulh Hernández García Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 82 Tutunaku-6o(104p)a.indd 82 03/11/2008 07:50:55 p.m. Xamakgan tachuwin xla Kgoyum Lnchiyú luxlkskink putum xktsiw lntl ltillh xltmt uym kchikin tikunin lmwj uynu Kkgoyum. Wnkgoy lkgkgolún pimt uym kchikin nt kilhtsukuninch Kkgoyum nt niku wi txtun nem litpkwí “Kgoyumchuchut”. Lnchiyú ywknit kgtum ktsu sikuln, lunt niku titxtuy tiji' nem n klipuntwk', nem n litpkwí Ktusunín. Mkgs w tiku lmkgolh kkchikin kintlilktsukn, xkinklimpkwikgoyn likgoyumxti', w uym n tliknl pixlikn nt kilhtsukunit Kkgoyum. Mkgt tlwnit kilhtmkú, chu niktsiyw tuku xplkt ttmpuxtulh uym kchikin, chw twillh nt niku wi lnchiyú. Ktsiyw pikinklkgtnukgoninchi Mexiks, w chu tilimpkwikgolh Huehuetl, uym kchikin lkxtum chuwniputun uym tpkwit “Kgoyum chu Huehuetl” = kgolu pultmn, osu kgolu kchikin. Akxni kinklkgtnukgoninchi luwnn, n w lkgtikgolh limpkwikgoy Huehuetl uym pultmn. Xlilkpstkkn kilhtmkú, kxni xkinkmpkgsikgoyn luwnn wi kgtúm ktsu sikuln, nem pulh mtlwinnkgolh w tiku 83 Tutunaku-6o(104p)a.indd 83 03/11/2008 07:51:02 p.m. xlichuwinnkgoy xtknl “Ctólicos”. Lt' xli'ktsun uym sikuln tsiyú pini lhuw xlmk, k'ktsu kchikin xwnit. Lkgkgolón lichuwinnkgoy pimkxtum xwilkgok uynu Huehuetl, chu xplkt ksikuln xtpkgsikgoy nt Kktsktni', nchun kkgxmtli tchuwin piw tiku mmikgolh xtknl xtchiwin “Cristo” w lutilichiwinnkgolh xustlnin, tiku xlitpkwikgoy “lifrnciscnos” uxmkgolh msikulnnín, xtutunkú tchuwín lipwnkgolh, chu kxni xtlwkn mis, “Ltín” tchuwin lipwnkgolh. Nchun lhuw tknl chw tsmnin ni lkgmkgnkgolh tutunkúni', chúnly xtskgskgoy xttntlinkn: kgosni' chu lekg, n chun kxni xtmkgxtokgkgoy, kxni xchnnnkgoy, chu kxni tiku nskgtn, ktuw xlismnikgoy tkknit w tuku lu xlipskwnnkgoy lnchiyú nnkú mkgpitsi tsmnín. Akxni kinklkgtnokgoninchin luwnn, tsukukgolh minkgoy uynú xplkt xln pl klipeku xktltlwmk chu xputsmkgolh lkgtxtut, xplkt pixkink'kgchipwilikgonitn uynu Klhkuynín luwnn. Akxni xkinkmpkgsikgoyn luwnn, uynu kinpultmnkn, kkiwín xwnit, lt' tlichuwinntily xnn lktlnk kiwi', mkgpitsi xmsty xtwkt, chw ktukw lt kum, txtun, lktsu puxkg, chw kglhtuchokgo nt niku xnn ktukw tkglhin xl ktiytni chw xlkchuchut, lt' kglhtúchokgo wilkgolh Ksempwl chu Ajlpn. Akxni kxlistkywnnkn lntl npux xtwkt kiwi', lntl nchipy tkglhín w tuku nwy, nchun lt' nchn kuxi' chw ktúkw xl kkkiwin. 84 Tutunaku-6o(104p)a.indd 84 03/11/2008 07:51:08 p.m. Akxni xkstu tsukulh tpkgsiy kinpultmnkn Klhkuynín, tnunk pulktu' tsukulh ltmt. Uynú Kkgoyum xwi kgtum tsmnin xlkt xlkkxlt kchikin, ni xtchun lt' kum nn lnchiyu. Niti xmpkgsí pukuxtu klkgxtum xpuskujkn, xwi pukuxtu nt niku limktum kskujkn, w tuku xmkglkn w xlitmkgtkglhkgoy mpkgsinnin, xlilkpstkkn uym y kgtum chiki' nt niku xmkikn kuxi' nem xlimpkwikn “pukuxi”, nt chu niku xchnkn uym limkgtum xwi xpukuxtu', nemkgolh xlitpkwikgoy: Wlhtin, Mujuyum chu Kjinnín. Lnchiyú uym chiki' nt niku xmkikn kuxi' pumkglhtwkgen tlwk, litpkwí: Estudios Superiores Indígens Kgoyum, nt y kxpxtun puchuwín, kxlktin kpukgmn, “Nrciso Mendoz”, nt xpuyitt kchikin Kgoyum. Alh Kilhtmkú, tsukukgolh minkgoy xl knikw, w tlkg minkgolh xl kpkxtú, mkgpitsi Mexiks chu luwnn, smnitwlkgolh uynu kchikin. Chu litutunkú w tikunin xwilkgolh Kkgoyum, nkgolh twilkgoy nt kkkiwín, ktukw tili'nkgolh: wnkgolh pi nt kkkiwin tln lkstkkgoy tkglhin, lt' kum pxni chu xtiln, chw nchun tln mkgtkglhkgoy xtchnnkn, xplkt pi'nn xkuti', styi' chu spitu', tikunin lipeku wkgoy kuxi'. Chun uym kgspulkgolh, stkgolh xputwilhkn, w tikunin ku tichinkgolh tismnitwlkgolh, chu xkmnkn tsukukolh mpkgsinnkgoy kgchipwilikgolh chu puchuwin. Akxnitiy tsukulh tlkgpliy xltmtkn litutunkú, w tiku mpkgsinnkgolh pks luwnn xwnkgonit. 85 Tutunaku-6o(104p)a.indd 85 03/11/2008 07:51:15 p.m. Chu tutunkúni' nxtpkgsikgoy pel ky kstlkgoy, nlh nlh tiku kmkgtylh w tuku xlitmkgtykgoy ktchnn, nlh ttlnilh xplkt klichtum kgchipwililh uymkgolh pukuxtu, nt niku xchnnnkgoy xl mpkgsinnín. Alistlh mkgpitsi tutunkúni xlkgmxtuputunkgoy uymkgolh kkiwín xl' Kwlhtin, Mujuyum chu Kjinnín. Ni ttlnilh xplkt pini kmkgtylh puxku'. Akxni xtpkgsí Frncisco I. Mdero, chu w tiku titpkgsikgolh listlh, tsukukgolh lixokgonnkgoy nt kpumtjin nem wník: Hciend Federl, kxnitiy xlkn tlwkgolh nt chu titsukukgolh skujkgoy, ywkgok liplhkn, kxni tsukulh 1910, chun ntillh kilhtmkú. Xkptsnkgm nklixkgtliyn pikxni ksputm xtpkgsit “Porfirio Díz”, uym kchikin, xlimpkwikgoy “Vill de Rmón Corrl” w tikunin xlmkgolh mpkgsinnin kxni. W tutunkúni' tiku ti'nkgolh twilkgoy kkkiwin tsukukgolh tlhuwekgoy, chu listlh putskgolh xtpkwit xpultmtkn, tlwkgolh chu lkkxlt lntl n'n xltmt lktsu kchikin, kmpkgsik chu “Juez de Pz”, chu Myulhni' w tiku xtpulikgoy kxni xkglhchokgnnkgoy xl “fen”, ktukw tuku xklilkskinkn. Xwi chtum mkgtsokgn w tiku kxtlw fin, nchun w tiku xmsty xtmkgty kxni xpukikn tumin, chw nchun klhkwilí niku kglit liskujni' xkglhí w tiku xtpksekgó x Junt de Mejormiento Cívico y Mteril. 86 Tutunaku-6o(104p)a.indd 86 03/11/2008 07:51:22 p.m. W tiku tlkg x mkgn ktsu kchikin w Chilokgoyu', chu Xunlhpu, listlh tsiykgolh Putlunichuchut, Cinco de Myo, Frncisco I. Mdero, Lekgmn, Lipuntwk, chu Putxkt. Tln nkmkgtnksyn pipkgtum xwnit xkchikin Huehuetl, Cxhucn, chu Sn Jun Ozeloncxtl, lnchiyú tnunk tpkgsikgoy lkum: Cxhucn, chu Ozeloncxtl k Junt Auxilir, chuntiyx tpkgsí nt Kkgoyum. Nin mkgs tlkpitsikgolh Chilokgoyu', Chilokgoyu' el Crmen chu Chilokgoyu' Gudlupe litpkwikgolh kgtunu', nchun Frncisco I. Mdero, tpitsilh pulktu litpkwilh “Kuwikchuchut”. Lnchiyú tsiyu pihuehuetl mkgt tlkgplilh, xplkt pitnun kkilhtmkú lmw, kgmplhuw chu xpumktsinint chw n kgmplhuwt xlilkgstn nemkgolh kinklkgplinimn kintpuwnkn, n pulklhuwt xpumkglhtwkgen. W tlkg xlkskink xtknlt chw xtsmnín tutunkúni' nemkgolh nlh xtchun lt' xpulh. N w xkwent puxku lt' ktukw lkgtskgs xtchun xtlt litxtuy, ktukw ni xtln tsmnit msty nem limtutiy tskujut xl kkiwín, nchun xlkt polític, ni tlulokgtt w tuku tlichuwinn, xplkt xnkglhí tlkgmkgnkgoy, ni tkknikgoy xlktin limpkgsín, ni kwent tlwkn w tuku lkgchnkgo lkum ltmnnín. 87 Tutunaku-6o(104p)a.indd 87 03/11/2008 07:51:30 p.m. Lutuw tmkgktsiy w tuku ptikgoy, xtchun pinitiku klipwn. W uym limlktsukikgolh, kgtum lkkxlt nem limpkwikgolh (OIT), tuku wnputún: xkstu xputstokgnikn litutunkú (Orgnizción Independiente Totonc). Uym lkkxlt putsy tmkgty xplkt ni nlkgsput xtsmninkn, xtchuwinkn chw lntl mktum nputskgoy xtmkgtkglhtkn, nchun lkuntl nstkywkgoy xkmn, xplkt ni nlkgsputkgoy chu nchun nlintilkgoy xtytkn. Putsmkgolh xtmkgty xpultmnkn, xpuskunikn, xplkt pinlh lnnn, w uym tlimxkgkgkgoy w chu xlkt mkgpitsin lkgkgwsn chu lktsumn nkgoy putskgoy pumkgskujni knikw nt niku lktlnk kchikinin. Amkglh kilhtmkú, ni tktsiy lntl nkikglhsput'. Uym OIT, tsukunit kxni 1989, y nmkgtsiy kgkuchxn kt' uym julio 2005, ni lu ly ttliwkglh xplkt pi ni kglhekgoy tumin w tuku nlipwnkgoy, ktukw tskgskgonit, kxmn lulktsuku twxknim. Bonifacio de Gaona García Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 88 Tutunaku-6o(104p)a.indd 88 03/11/2008 07:51:43 p.m. Litamakgatawakga Ensayo Xatalaksakni mapakgsinanin Aytlktsuwim kilhtmkú kxni nlkgpliyw kimpkgsinninkn, ylipeku lmkgolh chixkuwin tikunin wnkgoy pipuxkunnputunkgoy, piychinit xkilhtmku ntklkgpliy, pilutln ntlwkgoy xkchikinkn; mkgst tkgxmt tm tkgsnin, chu kinin nin lkwnnw, chw kgxmtw tuku wnkgoy xplkt pi mt ktuw tuku nmstkgoy. Chu kxni nsput uym tlkskni pks xstln tchiwin tlkgmkgn, chu w tiku npuxkunn nlh lkpstk tuku lichuwinlh. W uym n'ukxilhplyw lt' ktitxtulh kgtuy kt' 'itt, ntsiyupl tiku nlkpstkpl pilmw limxkgnin chu limkgtum ktuw n mstplkgoy. Niku liwy nsput tkgsnin, yxkilhtmkú nlkwnnw chu nlh pks kkgxmtnikgow w tuku wnkgoy, xplkt piktchuwin. Xlikilhaktuy Pukgalhtawakga Doctor Alfonso Caso Skgatachuchut, Lhtakatsípi, Kgampalhuwachuchut 89 Tutunaku-6o(104p)a.indd 89 03/11/2008 07:51:52 p.m. Wa xa sakgsiní kgalhni' W x skgsiní kglhni' n ktjtt xl, nem tlimkglhtkgs kxni lipeku tkglhputiy mski ktsisni chw kum luni xlimkgsni nkn tsulukn. Xskgsiní kglhni' w luxtjtt kinkglhnikn xplk pi lipeku lhuwn w tuku liskgsinkgonit ktuw w tuku wyw chu kxni kinpsemkgtkn nlh lukchn lkkxtlwy w tuku lilhkuyuy kxni tliwkiy skgsi' kkinpulknikn, xplkt chu tsukuy littljiy tunkn w tiku kglhiy uym tjtt. Wtiy xplkt likilhtsukuy uym tjtt kxni lhuw wyw w tuku kglhiy skgsi' lkum xtlkkxtlwn liskgwiwin, kúchu', chu w tuku limpkwiyw xxun liskgwiwin, chw pks ktúkw nemkgolh kglhikgoy skgsi'; chw wnkgokn pi mt nw likilhtsukuy kxni xliskn npekun. Lipeku lichuwinnkn uym tjtt xplkt pinin tkgsnikn xlikuchun, kku xlimlkgmixikn tsinú nem nnkgoy kum chu pi tunkun nmkglhtkgskn pikglhikn uym tjtt; lutlistkywnn pilulhuw chuchut kilikgotntkn chli, chli; chu kum mt kkiwin lpt kxni xliskn npekun mt n tln nlkgtskgy xkutn, nem mn xchuchut nmkglhtiy, mt tsinu xl nmkgtyyn, chu wt nitln nwy ktsu skgsi kxni npekun, ni pl w xxun liskgwiwin. Clemente Vázquez Velasco Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 90 Tutunaku-6o(104p)a.indd 90 03/11/2008 07:51:57 p.m. Kamakgtakgalhwi kinpulatamankan Uynu kksipíni lkgchunin lhkknn, lkgchunin lipeku senn, chw lkgchunin nlonkgnn. Ni lumkgs ty chichíni', lkgchunin mnw “mrzo” chu “bril” xli'kgtunu kt', tlkg xnkglhi senn, kxni lulhkknn mintily tlnk sen, lkgchunin unil sen mín, ni lu min w chijit. Akxni lonkgnn xnkglhi puxusenn, xnkglhi stkg twily tiyt, w uym xplkt tpknnn. Kum xnkglhi senn xnkglhi kchkgn kum ktsw, tkgosun tlwn chuchut, lhuw tiyt chkglinkn kpuxkg, ylh linkn kkglhtuchokgo, chw kitpkgty nt ktkgywn, uym wnputun pipks nt chkglimk xstln tiyt, w uym xplkt nlh stkputun xwt chw ktukw tchnn. Kum nlh pulhnnn, wi tiku mskujuy likuchun, nem wnikn “bono quimico” ¡Kwent ktlw! ¡Kum w uym likuchun nmskujuy! xlipn lkglhipt mintiyt, chu listlh nlhtu tunkn ktimkgl. Nchun kum knlkgmniy plhm, kum npuxmniy, uym likuchun ttutsuwi kktiytni chw mtlwni ún, nchun lkglhiy xtchnn w tiku tkilhpstukn kminpukuxtu. Uym kgmptuy likuchun, kchuwy kktiytni, listlh ttxtuych chuchut nt niku wi txtun, chu kum nwy uym chuchut chw kum nlijxnn ún nem tputsy uym likuchun, nntsukuyn tsinu, tsinu lkgmniyn, lktsuku nmkgniyn. W uym kliwniyn, ni kmskuju, “bono quimico”, chw nklkgmkgnti xlilkgmnikn plhm, xplkt pini xmnw lkgmnipt, tiyt, chuchut, chw ún, nchun lkgmnipt miliwt, chw ún w tuku lijxnn, nchun chuchut w tuku likgotnn, xtchun pi lkgmnipk xnkglhi tsinu, tsinu, chu nkichn kilhtmkú kxni nlilkgsput. ¡Kwent ktlww kinpultmnkn! Ni talakgapasa Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 91 Tutunaku-6o(104p)a.indd 91 03/11/2008 07:52:04 p.m. Akxtum kalawj Klichuwinnkgow lkpusktin chu lkchixkuwin. Xlkskink n'ukxilhw chu nktsiyw lntl xlkn lxkgtliy, lntl kxtum skukgoy chu lntl llkgchiplinkgoy kxni lttwily. Xlkskink n'ukxilhw pilkpusktni chu lkchixkuwin n'ktsikgoy tln nl xkgtliy, tln nlmkgty. L uku kilhtmkú xlkskink xlkchixkuwín ni ylh nkkilhnikgoy xlkpusktinkn, wt xtln kxtum nlichuwinnkgoy w tuku liskujkgoy, uku ylh chun kumu lt' xwnit mkgst, kxni xwnit xmnw xchixku xktsiy xn mkgskuj, chu xpuskt, xmnw xl xtlkgchitnuy kxchik, kxtlwn liwt, mkgchkgn, lktspn, mskgtin, chu xmkgtkglhn lkgskgtn xwnkgonit, nitu xklikxkn, nitu xklilkn kxni xlkchixkuwin xlkpulhknnkgoy, k chu k liwliwj lt' kxni pl ntmwkn osu knstkn kgtum pukuxku; kgtum tchuwin, nitu tunkun xlktkn xwnit. Knym kkskunikn xlkchixkuwinkn, knym kxtew xlitxtukgokgch, chu ni pl mx chun lkgchmply, xlkt pi chtum tskw mskgwikn kxni skuj, chu xlkn nitu tunkun xkmxkikn. Akxni chtum puskt n nwniputum xchixku pixlkskink kgtum tskujut, nnwnputun kgtum tstkyw, tunkn nkglhtikn: —¡Ni minkwent wix! ¡Anú kpinpi! ¡Kpit xtkgnn! ¡Wix k skití, ni milichuwint wix! 92 Tutunaku-6o(104p)a.indd 92 03/11/2008 07:52:10 p.m. Chun nwnikn, lkgchunin wt kkgxikn, knsnokgkn. Lkchixkuwin xklikstkywkn pixlkn knmpkgsinnkgoy, chi lkpusktin kxni kku lktsu lktsumnku n xkwnikn pinkgxmtkgoy w tuku nklimpkgsikn, chw ni xlikglhkglhtintkn, ntnlitum chu pks tln xlitlwt w tuku nwn xchixkú mski nichun xl nlkpstk. Lkpusktnin ptinikgoy nkkgxikn, nkkilhnikn, nkliwnikn ktukw mski nilinkgoy xtlkglhinkn; xnkglhí nt wilkgolh, nt ykgolh, nt tptininm tlimxkgtt, tptimkgolh xlkchixkuwinkn, chuntiy nt twilkgoy kktptint, tsekg mkgtytilkgó xlkchixkuwinkn, nikxni ttljimkgolh. L uku kkilhtmkú kililkgplitkn kintwiltkn chw kintlkpstknikn, w lkchixkuwin luktliwní piluxlkskink nmxkikgoy xlkpusktnikn w tuku mkgst xlitlwtkn, w tuku klkgchn kxltmtkn. Tlkskin pilkpusktín nlh kklkptwkkgolh xmkxpnkn, ylkgchn nlh ktmkgxtkgkgolh kchunt nklikxkn, xli chuwintkn xplkt pixtchuwinkn luxlkskink nmktsininnkgoy, lhuw tlolokgtt kglhiy xtlkpstknikn, xlkskink pixlkn xnkglhí ntkglhchuwinnkgoy xchixkukn, kxtum xlitlwtkn xtlimpkgsinkn. Ktiw wn pik'mn lkchixkuwin ktsikgoy lkpstkkgoy tskujut, ni chun xliwntkn, kin kintpuwnkn w lkpusktnin nktsinikgoy, xplkt pinstknnkgoy, chu xtpuwnkn n lhuw tlolokgtt kglhiy, w tiku lkchixkuwin ni tln kglhikgoy xtpuwnkn ni ukxilhputunkgoy uym tlolokgtt nem tlichuwinn, xkstu ktsiputunkgoy chu ni kchiniy xtpuwnkn pilkpusktin n lhuw tuku ktsikgoy. 93 Tutunaku-6o(104p)a.indd 93 03/11/2008 07:52:16 p.m. Nchun lkpusktin kglhikgoy tlkskin nmkgskukgoy, chu xlkchixkuwinkn ni xlikgostsnkgtkn, xliktsitkn pilkxtum kglhikgoy tlkpstkni, lkxtum kglhikgoy tlkskin chu tskgllt, ntlwkgoy chu nmtlnikgoy ktuw tskujut, xmnw nlmxkiy tlkskin ntskgllkgoy ktuw chu kniw kpukglhtwkg nkmlkgchkn. Kilikatsikan chu kilitlawatkan wa tuku uku nalikgalhtawakgakgoyaw: Kilimlkkitkn kinkúkn chw kintlkpstknikn pi w lkpusktin chu lkchixkuwin xlkxtumkn, kxni chun nkglhiyw kintpuwnkn chw chun ntlwyw kkkilhtmkú nkichn tln tliwkg ltmt, chu nlh tiku ktiptinlh chw nlh tiku ktimkglipuwntillh kxltmt, w tln kxtum nskujkgokn, chu lktsuku nmsputuyw kintlimxkgtkn chw kintptinkn nt uynu kkinpultmtkn, nchun lkxtum ntynikgoy lkpusktin chu lkchixkuwin kxni wi tiku kmn nklktlwputun x luwn mpkgsin, chu tiku nitln kinkmkgptinnputunn chw kinkkgpwpunn kkinkchikinkn, kkixtplhkn kum lkpusktin chu lkchixkuwin nmxkiyw tkknit chtunu, chtunu w tuku ktsiyw tln tlwyw uynu kkinpultmtkn. Lixkn kinklkgplikgoyn ltkum luxlktolonkglh kink'ukxilhkgoyn, chu kum wt xtkgoxutliwkglhwi chw putum xkgpuwntiwj, lt lkpusktin chu lkchixkuwin lkxtum xlkknitilw kkkilhtmku lt kum chtúnu kinin kgtkgsw chu mtlniwj nwn, chunnchu tln n'ukxilhwj ntlkgplitily uym kinktuxwokxn. Fabián Bautista Salazar Xpultamatni' Tutunakú. 09, Kgoyum 94 Tutunaku-6o(104p)a.indd 94 03/11/2008 07:52:21 p.m. Lata' kilimakxtumkan xliwanat Pi xlilt kxtum kililtkn nt niku kgtunu kkinchikkn, Lnchiyú pumkglhtwkgennín xlilkpstkkn, chw kkinpukglhtwkgkn chw kkinpultmtnikn, kxtum xli'kgpuwntitkn pilt' xtkglhtwkgkn lkgkgwsn llilt lt' lkchixkuwín chu lkchjn, pint xlitsukut chu lktsumn liputum chw lkxtum xlilt, kxtum xliskujtkn, kintkgstitumitkn, chw ktukw kintktsinitkn lt' ni xlilt nkmpitsikn, pi wí tuku nklimpuwtumikn nllipwnw chu nlkkninniyw kiltytkn chtunu kgtunu xtskujutkn, w ktsi xmkglhtwkgenkn tntl kinin: lt' lkchjn chu lkchixkuwin, nchun w tuku ntskutilkgo w tuku tiptu, tiptu nkmsiynitilkn lt' chtunu kinklimxtuknitn kilhtmkú, w tuku litlkgpsw nlitmkgtykgó kxchikkn chw nliltmkgó kxpultmnkn. lkchixkuwín chu lkchjn, w xlkn kxni chin xkilhtmkúkn tsukukgó chkgnnkgó, nkglhkglhinnkgó kxni mkgtsiko Nlh klkpstkkgolh lt' pulh xwi tkglhtwkg nt niku xpuchuwtkn, w xl' lulimxtuknit chtum puskt xwnkgoyw pilktsumn tnu xlitstkywtkn; lnchiyú nmtsikimkgtkglh w tiku ku lkchintil skgt'. lktsumn chu lkgkgwsn kxtum xliltkn, xlitputumitkn, xlitkgstitumitkn kxtkglhtwkgtkn lt' wí xlkt Lnchiyú lt' tsukúm kilhktu kitsis puxum kt' kgtunu xkilhtsuku kiltmtkn lichuwinm “Ciencis Nturles” chw pumkglhtwkgen xlhimkgntxtit lt' chuwitsokgwilinit lt' wnit kilhktu, kilhktu limsiynnín tkglhtwkg; pinlh xli'kgtutu xlimpkgsin tkglhtwkg, pi'kxtum wí kilhtmkú ntpitsiyw, wtiy kilhtmkú kinkkgsnimn kilikglhtwkgtkn chw w tuku luxtln lilmchw nwn pi'kxtum, piputum klwj kkintskujutkn lt' chixkú chu puskt, xplkt' pipks kimpultmtnikn uym kkilhtmkú. pi chun kinkilhtmkukn chw kiltmtkn. 95 Tutunaku-6o(104p)a.indd 95 03/11/2008 07:52:27 p.m. Limtistumint xlkt xlitakaknit xltmt lt' chixkú chw Limtistumint xlkt Taputumit, uym luxlkskink xlilkgpst lkchjn, nililkgmkgmw lt' xl litxtokgoninch chtunú. chw ni xliptsnkgt chixkú ni plw puskt, nchun lt' Xatalaksakni mpkgsinnin kkpultmtnikn, kintwilhkn chw Limtistumint lt' ch Kxlitayan chixkú chw puskt, pi'kxtum kintlkpstknikn. lkpstkkgó chw kgtum kglhikgó xlitytkn, xkglhtintkn, chw pilkskinw tln kintwilhkn chw kintmkgtkglhtkn Kintalakxtumitkan: Uym kili'kgtkgstkn pi w wmputun xtkkni. kxtum killintkn kkintktsinkn chu kkintwilhkn lt' wn tchuwin. Limtistumint xlkt Lalimakgtayat xlkt tln nllinw lkchixkuwin chw lt' lkpusktin, ni tlkskin nlliskgliyw “Kktsiniw lt' lkpstkw kilimkxtumkn, kinkilhtsukutkn, kintwilhkn, kintlkpstknikn, niplw w kum pinilkgtiyw xtskglit chtunu kinin” tukú litlkgpliyw tsinú. Xa Aktsu Makgatsokgná Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum Limtistumint xlkt xlitkknit lt' chixkú chu puskt, lilkkxtlwtilt lt' tln xnkglhí nllinw chw lt' Nalalimakgtayatilyaw kkinchikkn, kpukglhtwkg chw nt niku mkglmw. 96 Tutunaku-6o(104p)a.indd 96 03/11/2008 07:52:36 p.m. Lataman Tiku kw' xlikn ltmn Kinín xlkn ltmn. Kiltmnkn w tuku litlkgpw, w kintlipwnkn, w kintktsinkn, kintwíltkn, kintchuwinkn. Kiltmnkn w putum kintwilhkn lt' kkinchikkn, kintltnikn, kintltnikn chw wntikú kinkmkgtkglhkgoyn. Ltmn w pks tuku likglhchokgowilw; lkum chuchut, u'n, ktiytni tnikú skgtnitw. Kinin xlkn ltmn. Lt kplhmn, tkglhinín, lt ktukw xnt, púklhni, stku, chichíni, pp' chu ktukw mkgpitsi, pksw' kgtuminík ttlwkgoyw kgtum ltmn. Kinín xlkn ltmn. 97 Tutunaku-6o(104p)a.indd 97 03/11/2008 07:52:44 p.m. Kgws', tsumt, pyitt xlkstkni, chw xlkstknit', lkgkgolun chu xlktsikn; piw mkglhuw lekgtsyw: kgtsyw: “Ltmn kinkknlni, nkttliwkglhw, Ltmn kinkknlni, nkmklyw, Ltmn kinkknlni, nkmkchnw.” Pi chtúnu kkglhiyw, kintlipwnkn, kkglhiyw tknl, chw tkkni xplkt' mkgpítsi. Ltmn nw' lkxtum lilt, llitkkni, llitmkxtumit, ni tlliskglit, nw tln chw kgstitum pxuwn kiltmtkn lt' litlkgpskgoyw uynú kkimpultmnkn. Kinín xlkn ltmn piw klhkuyn kilkn nt' kimpustknikn, pi'nt' skgtnitw, w wmputun mnín pi'nt' kimpultmnkn kklhkuyunín, lt' litlkgps' kgtutu lt xkilhtsuku xlikxilhtikn: titsu xtmnín lhkgt, chu xpichw, chu xttlín klhkuyunín. tutu Uym' tmnín lhkgt likilhtsukunit kxni l'kgswitkgonit lchipnnín xplkt' pimputumikgolh tiptutu siym lt tlkpstkni: Ni llitskglitni, tknlní chw xtputumitkn klhkuyunnín, nem lhkgt titmsiym litmninit xskyiw, xsnpp' chw xtsutsokgo. 98 Tutunaku-6o(104p)a.indd 98 03/11/2008 07:53:01 p.m. Uym' tmnín, tlkgplitylh tlkgplit lt xtlhkn, xlititlnk chw lt xtwilh, nchun kgspultilkgolh mkgpítsi xlikxilhtikn kimpultmnkn. kimpultm Puln ktitsu lhkgt lh timkxli Hidlgo, wntiku mtsukinit xlkt pl ni kintskglitkn, nw tilktiykgolh xlchipnnín xlkt xtiptut tlkpstkni; listlh nktitsu snpp' lhkgt xl chw xsnpp' xtlitsokgnit xkilhpnín, chiw kxkitt nt xtlhktwilnit xspupuku ch xpuln ltmnnín Asteks, pi'uym tmnín litlkgpsli piw xl wntuku xkkgsnknit xk xmtliwkglhnit Morelos y Pvón. Alh kilhtmkú uym tmnín xl tiptutu tpuwn lktitsu xlimniknit: xskyiw, xsnpp' chw xspinini, tlkgplip', snpp' chw spupuku tlwplkgolh kxchstunin xllitlkgplitily, listlh w xtsutsokgo lichnkgolh tniku lichiwkkn, chu xsnpp' chw xllit xskyiw xskyiw lkgpuxtu xwi ni lt tsiyú lnchiyu. Xttlín ntlkgplitillh lt xttsokgni chu lntl xlitlikn xpulh, lnchiyu lt pxuwn tlitliy chw ntlkgp litliwkg, w xttlinín xpultmt liklhkuyunnín xplkt xlilkpstkkn chw xtlkpulhni xkmnn. xpul litlkgps xliktlnk ktuxwt, w tiku kgstipuy xilh, tsiyú pitlchipm tntum Pichw wnikn tuku liputun lit kskglin kimpultmtnikn, uym ntlkgplitilhlh lt titxtulh kilhtmku, lkgchunín luw, nem xlikxilhtikn kskg pxtut llkn k n ttsiylh, siy lh, p xtut wilikgolh, chu llnchiyú tntuchukukgonit. 99 Tutunaku-6o(104p)a.indd 99 03/11/2008 07:53:19 p.m. Wnit xlikilhtsutkn Asteks, wntiku mkilhtsukikgonit pultmn Tenochtitln, lt tkxkgonínch' Kchikomostok lt chinkgolh tniku xkmlknuniknit pi'nt ntmkgxtkgkgó tniku nttnokglhkgó xtmkgstokgni chuchut, chu kxkitt ktsu putwilh tniku xnnko xilh chw, xkgy pichw xtlchipm tntum luw. Chun nuym kilhtsukunit lnk kchikin, lnchiyu wniyw Klhkuyun, kilipxkitkn kimpultmtnikn, xpultmt lhkuyunnín wnchun liwkikn klhkuyun, nt kinktwíl chw kinín n'nt kktwiln. Lt xtmnín lhkgt, chu xpichw chw xttlín, nchun xlitlkgni xl Dolores Hidlgo chu tniku tlhktwilnit xlimpkgsin kiltmtnikn, w xlilkpstknikn chw xlilkpulhni, nem kilikkninitkn xnkglhí. Xplkt pi w tlilkgpskgoyw, chw nt tlhktwilnitw, xplkt piw Klhkuyun ltmt chw w kimpultmtkikn, w liwniyw, ¡Pultmn, lipeku kknlniyn! Aktsu makgatoskna Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum 100 Tutunaku-6o(104p)a.indd 100 03/11/2008 07:53:28 p.m. Putakgatakgsni' Glosario Akgstitum tchiwin Nrrción Akgtis Tenebros Chuln Gviots Kstkgnn Chil Kxiwitn Eloxochitln Kgkgl Cprzón Kuyunkut Luciérng Llimkglhchiwin Cuento Lmknit ttsokgni' Crt Lntl litlwt Recet Ltllinnín Amigos Lhkgtsokgsnn Entren Lhkgokgomtst Crbonto Lichln Aceite Likglhchkgxni' Trblengus Likglhtkgsni' Adivinnz Limkgpxuwnt Copl Limlkwn tkglhchiwin Leyend 101 Tutunaku-6o(104p)a.indd 101 03/11/2008 07:53:31 p.m. Listkywn tchiwin Refrn Litlkgpsni' Descripción Limkglitsin Chiste Litmkgtwkg Ensyo Litsílin Aceite Litustlnit Instructivo Liwnlint Índice Liwtwk Lugr de ls ofrends Lunxx Ros Mkgentsis Abej Mmkgstpinn Sumr Ptuxkn Puente Pumkgchokgo Brrnc Putkgtkgsni' Glosrio Putkgstumitni' Listdo Sipulx Ceboll Smll luw Bboso Snkgnn Vuel Stln tkgchiwin Poesí 102 Tutunaku-6o(104p)a.indd 102 03/11/2008 07:53:34 p.m. Swyu Flojo Tktsin Creenci Tkglhchiwin Cuento Tkgspulin Anécdot Tlikglhstilitni' Rond Tliwn xtsutsokgo Mole Tmkun Riquez Tntuxi Zorro Ttlin Cnción Xktuw tmsiyun Representción tetrl Xlhwilw' Ltoso Xlimlhttin ttlin Arrullo Xmkgn kgstitum tchiwin Nrrción históric Xtkglhchiwin mlnnin Mito Xtlkgtsokgkin pultmt Monogrfí Xtlkgtsokgkin tltmt Biogrfí Xtwnlint tlimktsin Crónic Xtsutsokgo twkt Mnzn 103 Tutunaku-6o(104p)a.indd 103 03/11/2008 07:53:36 p.m. Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan Vivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca Tutunkú / Totonco de Huehuetl, Puebl 6° se imprimió por encrgo de l Comisión Ncionl de Libros de Texto Grtuitos, en los tlleres de xxxxxxxx Col. xxxxxxxx Delegción xxxxxxxxxx C.P. xxxxx, México, D.F., en el mes de xxxxxx de 2008. El tiro fue de xxxx ejemplres ms sobrntes pr reposición. Tutunaku-6o(104p)a.indd 104 03/11/2008 07:53:38 p.m. 6º Tutunakú, Katapakna, Kgampalhuwachuchut • Totonaco de Huehuetla, Puebla 2008 Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan Vivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca Portada-Totonacas-6o.indd 1 03/11/2008 07:38:35 p.m.