Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka akgspulayan na...

Anuncio
6º
Tutunakú, Katapakna, Kgampalhuwachuchut • Totonaco de Huehuetla, Puebla
2008
Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan
Vivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca
Portada-Totonacas-6o.indd 1
03/11/2008 07:38:35 p.m.
6º
Tutunakú, Kgoyum, Kgampalhuwachuchut • Totonaco de Huehuetla, Puebla
2008
Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan
Vivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca
Tutunaku-6o(104p)a.indd 1
03/11/2008 07:40:04 p.m.
Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca), fue
elaborado por la Dirección General de Educación Indígena, perteneciente a la Subsecretaría de Educación Básica de la
Secretaría de Educación Pública.
La
agradece la participación de los responsables de educación indígena en las entidades, jefes de departamento, jefes
de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas técnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y
autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los niños y las niñas indígenas, a quienes va
dirigido este libro.
Secretaria de Educación Pública
Josefina Vázquez Mota
Dirección de Educación Indígena del estado de Puebla
Jesús Alfonso Hernández Villalva
Subsecretario de Educación Básica
José Fernando González Sánchez
Coordinación del Proyecto en el estado de Puebla
Gabriela Román Lobato
Directora General de Educación Indígena
Rosalinda Morales Garza
Compilación y revisión de los textos en lengua totonaca
Ignacio Hernández García
Gilberto Méndez García
José Luis Salazar Pérez
Profesoras y profesores totonacos de Huehuetla, Puebla
Edición
Dirección de Apoyos Educativos
Validación de los textos en lengua totonaca
Gabriela Román Lobato
Coordinación editorial
Marco Julio Linares
Guadalupe Ambriz Rivera
Cuidado de la edición
Felicia Garnett Ruiz
en trámite
Primera edición, 2008
Impreso en México
Distribución gratuita/ Prohibida su venta.
D.R. © Secretaría de Educación Pública, 2008
Argentina núm. 28, Centro,
06020, México, D.F.
Tutunaku-6o(104p)a.indd 2
Diagramación
Inés Patricia Barrera
Texto de la presentación en español
Alejandro Torrecillas G.
Reconocimiento especial al trabajo de Martha Flores, quien con sus ilustraciones para portada e interiores pintó color a las
palabras de las niñas y los niños, autores del presente libro.
03/11/2008 07:40:07 p.m.
Liwanlinat
Índice
Xlilkgpskn ...................................................... 5
Presentción ............................................................ 7
Xakalhkuyuna tatlin / Himno Nacional
Mexicano ........................................................................ 9
Xatatlin kgampalhuwachuchut /
Himno del estado de Puebla......................................... 10
Stlan takgchiwin / Poesía
Kintse ..................................................................... 12
Pukglhtwkg ................................................... 12
Xtlkskni' xlichnt kuxi'............................ 22
Lntl tlwkn wjkt ...................................... 22
Lkuntl kxtlwkn ptum
xtlnk liptlinkin.............................................. 23
Xtchnn pin .................................................... 24
Xtchnn kkwt .......................................... 25
Lisl ........................................................................ 26
Xatachuwín xlatamat / Biografía
Xnt chu xpipelekg ............................................. 13
Xlhtulh Hernndez Grcí ................................ 28
Ant kkinkchikín ................................................ 14
Angélic Cstro de l Fuente ............................... 30
Tse' xtutunkú .................................................... 15
Kglhtwkgn xlikilhktuy
tkglhtwkg.................................................... 16
Tkmn ............................................................. 17
Likgalhtakgsni' / Adivinanza......................................... 18
Takgalhchiwin / Cuento ................................................ 20
Xskgll chichkgx' .......................................... 20
Tutunaku-6o(104p)a.indd 3
Litustalanit / Instructivo
Xatalakgtsokgkin pulatamat / Monografía
Akgtum tlkgtsokgkin xl pultmn
xli kgkitsis pp' ................................................. 33
Xtlkgtsokgkin xl kgtum pultmn......... 39
Limalakawana takgalhchiwin. Takatsin /
Leyenda. Creencia
Mkuchinnin xl kkinkchikin ....................... 44
03/11/2008 07:40:08 p.m.
Tntlinin lixntiku xl Ectln ...................... 45
Tskinin................................................................. 47
Xttntlin liwkx ............................................ 49
Xamakgan akgstitum tachiwin / Narración histórica
Xlilkgpskn lkchuchutsípi xl
kxpultmtkn Tutunkú ................................. 78
Xmkgn tchuwin xlkt lt'
tkchikí ................................................................ 54
Xkilhtsukut xpumpkgsin
kintkglhtwkgtkn litutunkú................... 80
Tchuwin xl kgosnin xl
Kkgoyum ............................................................... 56
Xmkgn tchuwin xl Kgoyum...................... 83
Xatakgalhchiwin malananin / Mito
Litamakgatawakga / Ensayo
Xtlkskni mpkgsinnin ............................. 89
Tlkgchokgon'................................................... 59
W x skgsiní kglhni' ....................................... 90
Xptin muxni' lipuwmch
ktkgywn chuchut ......................................... 67
Kmkgtkglhwi kinpultmnkn ................ 91
Xakatuwa tamasiyun / Representación teatral
Lkgkuxtunmin ................................................ 74
Akxtum klwj ..................................................... 92
Lt' kilimkxtumkn xliwnt ......................... 95
Ltmn ................................................................ 97
Putakgatakgsni' / Glosario .......................................... 101
Tutunaku-6o(104p)a.indd 4
03/11/2008 07:40:10 p.m.
Xlilakgapaskan
Kmintkglhchuwin lkuntl wnkn kkilhtmkú Lkuntl
wnkn ktsisni' kmintchuwin Anlimkgktsiy pikxni'
kmintchuwin limpkuiy, tm' kkilhtmkú tlkg kstlnk
tsiyú chu ktsiswnin tlkg lkksmmm' chu tlkg klkstln
tmkgktsikgoy W chun lily xplkt pilumintchuwin
lipwn' chu xtchunnchu nm mintltni' chu xl xntltnikn,
chu xl xnttkn, chu putumink mintllinnín kilhxtum
chun ntmpkuikgoyn, chu xtchun nym miliputuminkn
ntkglhstokgtit chu tlkg pixlnk chw tlkg lktsilinkswchu
ntkgxmtkgoy kgtunu tchuwin…
Wnchu xplkt klilkskiwj nkglhiy uym likglhtwkg,
nem littsokgnit kgtunu tchuwin nemkgolh tlktiykgoy
kmintchuwin w tukunin klimpkwikn “Chichíni'” tm
Chichíni', “Chuchut” w tuku Chuchut “Ún” w Ún, chu
“Pp'” tm Pp', xlktnchu kgtunu st'ku tlkg liwn
nslipwnnkgó, chuchut tlkg stln nmskgwiwinn chu tm
ún tlkg lktitum liswnk kw.
Ant Xlilkgtum Xpumpkgsin Xtkglhtwkgtkn
Likkuxtuninnin klkkxtlwwj uym likglhtwkg,
nt nem nmkgtnu wix, nchun mintkglhtwkg,
mimkglhtwkgennin, mintltni' chu mkgpitsin ltmtni'
xl' kminkchikin; kkliswniyn piklikglhtwkg chw
klitsokgli' kxpxtun mintllinnín chu tiku xl' kminchik;
nchunlitumchu, kkmkgpuwntiniyn ktsokgmkitil'
xtktsitkn chu xliskgllkn xlkmkgn, nkmkilhtsuku
tsokgmkiy tiplhuw mintkglhchuwin, chw nkinklixkgtli
w tuku wix tlwy' kminkchikin chw nkinkmktsini' w
tuku wix chmnxn' lkpstk. Luchunnchu kintpuwnkn
pixl timkgolh tiplhuw minttsokgni xkklimkmxkipln
mktum likglhtwkg nem lilnit nwn lumintlkpstkni
chw nlulittsokgnit nwn lumintchuwín, xplkt pi'kinin
kpuwnw pitiptunu' tchuwin tuku lichuwinnkgokn lktunu'
kglhchu pultmtni' xlnin Kklhkuyun kchikin xtchunnin
tiptunu' limnin, nem ni nn x'pulktu tchuwin, w tuku
klimpkwikn ktukw tuku nnkgoy.
Kchuklilkpstkti' pixln nlhtu x'nlh xskyiw
Chipiw' xspiníni' Chiw' xspupúku' Lkuntlchu
xtmnikgolh skgt, kgtunu kiwi', kglhni', xpulkspiníni'
twkt osu chuchut xl' tkgywn'
Kchuklilkpstkti' pixln nlhtu x'nnkgolh tiptunu'
tmnin chu pks kníkw chuntiy' xtksiyukgolh,
nixtkmnin xw ¡Awyú mx chuntiy' xtchun xkgspulnlh
kum xtptsnkgkgolh xnem tchuwin nemkgolh
tlichuwinnkgoy xlilkgtum Kklhkuyun chu xli'kgtuminik
ktuxwt!
5
Tutunaku-6o(104p)a.indd 5
03/11/2008 07:40:12 p.m.
Wnchu xlilk klilkkxtlwwj uym likglhtwkg, nem
likgtsiy xtmninkn kgtunu li'ukxilhtin chu wt tlkg
likgtsiy xtlolokgttkn kgtunu tchuwin xl mintchuwin,
xlkt liwn tln nli'kgtsnkgs chw npks stln
nlilkwnn chu nnlikgxpt kgtunu xtlkgplin
tchuwin nem nnkgoy kmintchuwin; xplkt nikt'kgpts
nkgkgolh lkuntl tkgxmtkgoy chu lkuntl litmkgktsikgoy
kxni tiku lichuwinn… Uym wnputum pinikxni klkgsputli,
xlkt chuntiy tln nlmsiynitilyw, lt' lintlnin, lkuntl
klimpkuikn ktukw tuku nn kpulktunu' tchuwin nem
nnkgoy Kklhkuyun'; xlkt pikiliputumkn kiliktsitkn
nikum tlkg skmm' xspupúku tmnin chu nikum tlkg
xxtkninkw' tsiyuy, chu nikum tlkg lhkgoniw tsiyuy…
w tuku tlichuwinn xliklnk minpultmn, kum xlkt
piliputum liklhkuyunnin kinin, nkintchuwinkn chw
nkinpultmnkn.
Kkliswniyn piklikglhtwkg chw liwn kli'kgtsnkgsti'
uym likglhtwkg, nem luchpxuwn tlilkkxtlwlh,
chw ntlitsokgli xlkmkgn tchuwin nem xlixkgtlikgó
chichíni' mintt, xlkt ninkglhptsnkgkgoy' chu xlkt
nnkinkmsiyniy kinin milintlnin tikunin pulktu
tchuwin xl Kklhkuyun kchuwinnw, chunnchu nliktsiyw
kum ntlnchu kinnin nkktsiniyw ktkglhchuwinnw
pp' chu chichíni'… xlkt nxkktsiniwj lkuntl wnkn
“likglhtwkg” chu lntl wnkn “ltllin'”, kxlipks
kgtunu tchuwin nem nnkgoy Kklhkuyun' kchikin.
Wnchu xplkt klilkskxtuwj tiplhuw tkglhchuwin
uynu kstkk' likglhtwkg, nem tlitsokgnit mintchuwin,
6
Tutunaku-6o(104p)a.indd 6
03/11/2008 07:40:15 p.m.
Presentación
Cómo se dice “dí” en tu lengu Cómo se dice “noche” en tu idiom
No hs sentido que cundo lo dices en tu propi lengu el dí es ms
brillnte y ls noches ms clmds y bonits Esto ps porque si lo
express en tu propi lengu es como si tus pps y sus pps, y los
buelos de sus buelos, y todos tus migos lo dijern junto contigo, y
entonces es como si sus voces se juntrn con l tuy y ls plbrs se
oyern ms fuertes y ms clrs…
Por eso hemos querido que tengs este libro, que est escrito con ls
plbrs que se usn en tu lengu pr llmr “sol” l sol, “gu” l
gu, “ire” l ire y “lun”  l lun, pr que esos stros brillen ms,
el gu refresque ms y el ire se ms clro.
En l Dirección Generl de Educción Indígen hemos elbordo este
libro, en el que prticipste tú, tmbién tus compñeros, tus profesores,
tus pps y ls persons de tu comunidd; desemos que lo les y lo
disfrutes con tus migos y tu fmili; l mismo tiempo, te invitmos
 recopilr los sberes de tus myores,  crer tus propis nrrciones, 
que nos cuentes lo que hces en tu comunidd y  comprtir tus sueños.
Con ese mteril nos gustrí poder entregrte otro libro pensdo y
escrito en tu propio idiom, porque creemos que cd lengu que se
hbl en cd región de México es como un color distinto, que no existe
en ningun otr lengu, pr nombrr ls coss. Te imgins que de
pronto y no existier el verde O el rojo O el zul De qué colores
serín el psto, los rboles, l sngre, ls sndís o el gu del mr
Te imgins si de pronto no existiern los colores y todo se vier igul,
sin color ¡Pues lgo sí es lo que psrí si se olvid culquier de ls
lengus que se hbln en México y en el mundo!
Por eso hemos hecho este libro, lleno del color de los dibujos y ms
lleno del color de ls plbrs de tu lengu, pr que los disfrutes y
te llenes los ojos y los oídos con los mtices que hy en tu idiom; pr
que no se pierdn, pr que no se olviden los sonidos y los colores que
sbe pintr cundo lguien lo hbl… En un plbr, pr que sign
vivos y podmos enseñrnos, unos  otros como hermnos, cómo se
dicen ls coss en cd lengu de México; porque todos necesitmos
sber cul es el zul ms fresco y cul es el zul ms verdoso, y cul el
zul ms cribeño.
Por eso hemos recogido muchos reltos en este librito, escritos con ls
plbrs de tu lengu, el idiom de tu región, que tmbién, por ser todos
mexicnos, son nuestro idiom y nuestr región.
Te invitmos  que les y disfrutes este librito, que fue hecho con
mucho criño, y est escrito con ls misms viejs plbrs con ls
que tus buelos le plticbn l sol, pr que ls recuerdes, y pr que
nos ls enseñes  nosotros tus hermnos, que hblmos otrs lengus
mexicns,  ver si sí tmbién prendemos  plticr con l lun y con
el sol… Pr prender cómo se dice “libro”…, y cómo se dice “migo”,
en tods ls lengus de México.
7
Tutunaku-6o(104p)a.indd 7
03/11/2008 07:40:17 p.m.
Tutunaku-6o(104p)a.indd 8
03/11/2008 07:40:20 p.m.
Xakalhkuyuna tatlin
Himno Nacional Mexicano
Xli'akgtati takilhtlín
Tlawalh xatatsokgni': Francisco Gonzalez Bocanegra
Wilinilh xatatlakgni: Jaime Nunó
¡Pultmt! minkmn wnikgoyn
putum nnikgoy kminplkt,
pinklitsnikn liskgolh
Liputum
liputum n'nkgoy liwnkgoy.
Klhkuynin xktst ltltlw
Pichtum kintltlwnkn
¡Mi lkt n'kxntly!
kmkxtit kistnk chu likn,
lktymiputun minktiytni',
¡Akgtum tlkpstkni xlkn!
ktchikilh xpuyitt ktiytni'
klkpstkti piw kgpum
¡Akgtum ktwilh mil tljnit!
kxni nmksnn tlnk likn.
mxkinitn tinmkgtkglhn.
¡Ptum putknun xkknik xlkn!
Xli'akgtum takilhtlin
Liputum
Liputum
Akwilpi xstln mi'ktwilh
Klhkuynin xktst ltltlw
Klhkuynin xktst ltltlw
kks kwilin sikuln chixkú,
kmkxtit kistnk chu likn,
kmkxtit kistnk chu likn,
kkgpun xlipn mi ltmt
ktchikilh xpuyitt ktiytni'
ktchikilh xpuyitt ktiytni'
xmkn puchin litsokgnit.
kxni nmksnn tlnk likn.
kxni nmksnn tlnk likn.
9
Tutunaku-6o(104p)a.indd 9
03/11/2008 07:40:25 p.m.
Xatatlin kgampalhuwachuchut
Himno del estado de Puebla
Tlawalh xatatsokgni': Josefina Esparza Soriano
Wilinilh xatatlakgni: Juan Arturo Chávez
Xaliputum
Tchikinín ktliw kgtum ttlín
lhuw tkilhtlin kchlh kkgpun
Xlikilhaktum tatlin
stln pultmt kinkskinimn
chu xlipxuwn kkilhtlichw
Chiyú psy mkgskgot kpultmt
Kgmplhuwchuchut kinkchikin
w xtskujut litsiym
mkmxkiy xkmnn tkknín
chiyú liskgolh lumksnm
xpultmt lklnk chixkuwin
chu mlknuy xtln ltmtní.
mxkikgonit tln ltmt xlipn.
Lnchiyú chipm xlilkwxni
mkgxtkgnit chiyú xlitltni
chiyú kchikin mkglnm
luw tln txkgkgtt n'nn.
10
Tutunaku-6o(104p)a.indd 10
03/11/2008 07:40:33 p.m.
Xaliputum
w xlilkgpskn pultmn
l wn xliktlnk ktuxwt
Tchikinín ktliw kgtum ttlín
mkxtum liltmt tlkskín
lhuw tkilhtlin kchlh kkgpun
msiyú lpxkit lintln.
stln pultmt kinkskinimn
chu xlipxuwn kkilhtlichw
Xaliputum
Kgmplhuwchuchut kinkchikin
mkmxkiy xkmnn tkknín
Tchikinín ktliw kgtum ttlín
xpultmt lklnk chixkuwin
lhuw tkilhtlin kchlh kkgpun
mxkikgonit tln ltmt xlipn.
stln pultmt kinkskinimn
chu xlipxuwn kkilhtlichw
Xlikilhaktuy tatlin
Kgmplhuwchuchut kinkchikin
mkmxkiy xkmnn tkknín
Akxni tljnnit Zrgoz
xpultmt lklnk chixkuwin
mkilh xlikknik pultmt
mxkikgonit tln ltmt xlipn.
liserdn nmxkikgolh likkni
chiyú pultmtni ttljiy
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
11
Tutunaku-6o(104p)a.indd 11
03/11/2008 07:40:42 p.m.
Stlan takgchiwin
Poesía
Kintse
Pukgalhtawakga
Kintse, xl kinkú
Klkgtiy xtmnin minpulkni
chiyu kilhtmku kmimn
nt niku klkkxtlwy kintktsin,
pxtktsiniyn.
w tuku kimxkikgolh kintltni'
Kintse, kit kmxkiputunn
lkpi ktnks nkkglhiy kintktsin.
kilistkn, kiltmt
chu kinkú.
Ant kminpulkni
Kimkglhti uym xnt
xtplxl kglhiy minkú
kintse, w kxnt kinkú,
w tiku kimkgtyy
xtchnit nt kkkiwin
lkpi kgstitum tln tiji'
chw stkli xplkt mil nwn,
nkkglhiy chu tln
tl nkkiwn chlí.
kimkglhti uym xnt kintse
w kxntt kinkú.
Gerardo Ramos Vázquez
Xpultamatni Tutunakú 09, Kgoyum
Rómulo Márquez Cruz
Xpultamatni Tutunakú 09, Kgoyum
12
Tutunaku-6o(104p)a.indd 12
03/11/2008 07:40:52 p.m.
Xanat chu xpipelekg
W xnt xl kkiwin
lhuw stln tsiykgoy
kxni kgmxkgkgkgoy stku
xl kgpun.
Xtnn ltmkgoy
lt' xpipelekg.
Kkswn kkkiwin
lkgxtum tskgoy chu litsinkgoy.
Akxni kswn tsisni'
nm lipuwnkgó
tkgxmt uynu,
tsiyu lt' lipuwnkgoy
xnt chu xpipelekg
lt' mkxtum lkgoy kxtijikn.
Sofía Lucas Esteban
Xpultamatni Tutunakú 09, Kgoyum
13
Tutunaku-6o(104p)a.indd 13
03/11/2008 07:41:01 p.m.
Anta kkinkachikín
Kinkchikin ktsu
nt niku kstknit,
lipeku nn tkglhin
w tiku lulkstln tlikgoy.
Nkkglhiyw xtuki'
nkkglhiyw chichí'
W tuku lulitljkgoy
nkkglhiyw mitsi'
w xtstt kpen.
nkkglhiyw sk.
Chu kum ni kglhiy xtplh
Uynu putum ltmnnín
l uku y sputtymkgolh,
mkxtum lilkgoy kxtskujutkn
nlh mkgtkglhputunkgoy.
lkgtikgoy chnkgoy chnkt
lkgtikgoy chnkgoy kuxi'.
Celedonio Cano Pérez
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
14
Tutunaku-6o(104p)a.indd 14
03/11/2008 07:41:06 p.m.
Tse' xatutunakú
Kinkilhtsukut, wix klkliniyn
luxtln kintchuwin Tutunkú
nem nm xttlin ni ktntum tsiktsi,
nm xskgmm ttlkgni'
xtchun xstln kintchuwín.
Kintsi', wix sikulntlwknit
kxni klkchilh kkkilhtmkú,
lukpxtktsiniyn pikstknit
niku kxni nkxokgonikgoyn
lt' kimxkinit uym ltmt.
Kintsi', wix lukimkmxki
uym xspinini litnpchi
Kintsi', wix kilimlhkgninit
niku tlhktwlnit minkú.
lt' milhkgt xlitutunkú
Chu nt kpumkiy kintlipuwn
xttn xlilkgtxtut kinkilhtsukut;
tm tlmink nikum tlwnit.
w mintpún chu minkgn
nlilhkgnnkgoy milktsumn.
Ni talakgapasa
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
15
Tutunaku-6o(104p)a.indd 15
03/11/2008 07:41:11 p.m.
Kgalhtawakganá xlikilhaktuy takgalhtawakga
Wi ktiytni nt niku lukstln
Klikilhtlí chu uym tkílhtlin
Chichíni' tiku mmkgtni nitu tktsin
nt uynu ktlnk kchuchitsípi
xlk kkiwin kimpukglhtwkg,
limsiyut x tiptuy xl wix
niku wi xpultmtkn litutunkú
liwn xmkgxkgkgnt mtnkuwini
kmxkiyn tpxki xl kilistkni'
nt niku klkchinitnch kit.
xlkgmxtun xl lkgtsiswn.
w tuku klipxtktsinniyn.
Kilkgchnit loxtln lity
Xtchun chichíni' nem nitu lilkgmix
nklhkgnn lt' mkgpitsin
chu xmkgxkgkgnt limní kgpun,
chu luklipxuw kchuwinn Tutunkú
xlimsiyut xlikilhktuy tkglhtwkg
lt' kinkilhtsukut kit.
tiptuy kichn xmkgxkgkgnit kkintiji.
Kglhtwkgn xlk xlikilhktuy
K'kgpulhli kinpukglhtwkg xlikilhktuy
w uym kit klitnuy
tiku kimxki xmkgxkgkgnt tktsin,
kgmptuy tchuwin kimsiynikn
klikkgoxutliwkglhli kintmkywt tlhkgn
Tutunkú chw xl luwnn.
nchun lt' kintkglhchuwin.
Leónides Juárez López
16
Tutunaku-6o(104p)a.indd 16
03/11/2008 07:41:25 p.m.
Taakamán
kmxkikgo mimkn, ni kpilhinnikgo
klkpstkti pin'ktsu xwnit.
Tkmn, wix mkglhtinmpt tstkyw
tlkg ktsipt xplkt uym ni mkgs
Ni klktlwmkgnti uymch kchikín
pimpt liwn nkimwxkniy tyt,
ni ktslnikgo mintkmn
ltmt chw kinklilkgpskn.
kks ktlltpkgo
xplkt pi w xlkn ni xlilipuwntkn.
Kwniyn, piw tuku mkglhtinmpt chiyu
xlikn ktlw chiyu, ni
T'kgws, kkgxptti kintchuwin
kklktlwmkgnti, xplkt pilktsu kmn,
kmchokgo minttlw chw kttlnkni'
lktsumn, ukut lkskimkgon.
ni kmkgxtkgti mintkmn, ni xlhwilw
kwnti, ktsiy pi'nt uynu kchikin skgtnit.
Klkukxkgó xlkn pks tsputunkgoy
w nt niku lkskinkgoy tmkgty
Ktsiy pi'nt uynú minkilhtsukut
kmxkikgo mimkn chw klkpi kkgpun
ni klimxnnti minkchikin
chu n'ukxilh lt' tkglhinin kgosmkgolh chw tmkxtumikgoy.
w nt niku mxkikgon kilhtmku chw tmkgty
wnchu xlkt mintkmn nliwnkgoy.
Chu kchikin, lhuw lipuwnkgo kmnn nn
w nt niku lkskingkgoy ntwyn chw mintpxkin.
Celedonio Cano Pérez
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
17
Tutunaku-6o(104p)a.indd 17
03/11/2008 07:41:33 p.m.
Likgalhtakgsni'
Adivinanza
Luxkstu xl nitu lniy
kxni tmychi kktiytni'.
Tuku xlkgsi'
Ktnulh kxpulktu chiki,
(Ktsisni')
kttnokglhli chtum nín,
Tuku litpkwiy tim puskt
ktkglhchuwinlh chu wi tuku tsekg kiwnilh.
nem ktsiy niku wi xchixku.
Tuku kw
(Puníni')
(W likglhtwkg)
18
Tutunaku-6o(104p)a.indd 18
03/11/2008 07:41:42 p.m.
Wix kilkchukupiy
chu kit niktsy,
Kgoluluw ki'kgxkg,
wt wix tsy.
nitu kinknkn, kilkgstpu chu kilkmun
Túku xlkgsi kit
pks kintiytliw lilkgnuy
(Akgtssn')
xlksnppw ttun.
Túku xlkgsi kit
Xlikilhaktuy Pukgalhtawakga Lic. Benito Juárez
Francisco I. Madero, Kgoyum, Kgampalhuwachuchut
(Axux)
19
Tutunaku-6o(104p)a.indd 19
03/11/2008 07:41:49 p.m.
Takgalhchiwin
Cuento
Xaskgalala chichakgx'
Akgtum kilhtmku tilkgchilh kiwikgolo chichkgx tilimpkgsilh nlinikgó kgtum tmktsinin pxs
xttkglhinin, chu wnilh:
—Putum nniytit chu listlh nlkstkwnplytit.
Uym chichkgx lkgchixkuwinlh chw lilh chu tchuwin, xm', xm' kxni chu tittnokglhli tntum
sluluk, chu uym kglhskilh:
—Niku pimpt chichkgx
Chu xl kglhtinlh:
—Pi klim kgtum xtchuwin kiwikgolo nt niku wilkgolh mkgpitsin tkglhinin, pi mt kinin putum
nniyw chu listlh nlkstkwnnw.
Chi xlnchu sluluk wnilh:
—Wt kit nklinikgo tm tchuwin, xplkt piwix lulktsuku pimpt.
Chu xl chichkgx ni tunkun lkskilh chu wt listlh kgpuwntilh; chu xln chu sluluk tkgosun ti'lh,
kxtijit chu tiptsnkglh uym tmktsinin, chu kxni lkgchnkgolh tkglhinin kwnikgolh:
—Putum kinin nniyw chu nlh kxni ktilkstkwnnw.
20
Tutunaku-6o(104p)a.indd 20
03/11/2008 07:41:57 p.m.
Akxni ktsich kiwikgolo xtkgsnin sluluk lipeku tilisitsinilh chichkgx, chu kwnikgolh
pks tkglhinin:
—Nmxkiyw xlistktyn.
Chu mkgpitsin tkglhinin tiwnkgolh:
—Kklhkúyu.
Chi xl chu chichkgx ktitsukulh litsin, chu kwnikgolh:
—W xl lhkuyt lutln ktllin.
W chu muxnin tiwnplkgolh:
—Kkmkw kchuchut.
Chu xl chichkgx titsukulh kwnikgoy:
—Nitn ktlwtit, luktlwtit litln.
Chi tkglhinin ni kgxmtkgolh xtchuwin chi timknkgolh chu kchuchut, kxnit xlchu
xtjumch kchuchut listlh mxtulh xkgxekg chu tikkilhnikgolh:
—Pxtktsinilh, uym chuchut kkilikgmn xl, xmúyu tilktitsilh chw titsukulh
chpxuwn pxtjuy.
Ma. Herlinda Vázquez Gómez
Xlikilhaktuy Pukgalhtawakga Justo Sierra
Limakosoktin, Kgoyum, Kgampalhuwachuchut
21
Tutunaku-6o(104p)a.indd 21
03/11/2008 07:42:03 p.m.
Litustalanit
Instructivo
Xatalaksakni' xalichanat kuxi'
Lantla tlawakan wajkat
Puln putskn xlkslotonkgo tsiyxunik, uym wnputun pini
Ltmnnin xl' pultmt nem wnikn Vicente Guerrero,
kkglhilh xtchkn osu xpkgnin lututsú, xchxpnin uym kiwi'
Ktsktni', Kgmplhuwchuchut, ktukw liskukgoy; w
xlitchxut kxni ktl pp' xl xli kgtsyn pp', xplkt
tuku litmkgtytilkgoy chlí, chlí; pulktu tskujut tuku
pi'kxni uym pp' tlkg liwn ktlnit xchkgotxkg; kxnit
tlwkgoy w xtmkglt kuxi', puln liwn lkskkgoy
chu y tlkgtkgskgonit kgnlhuw uym kiwi' kchxukn chu
xtlhtsi nem tln nnkn chnkn kktkuxtun.
x kgotxkg mujukn kchuchut wyu mx kgtum osu kgtuy
smn, listlh kmkutukn chu klkgchkgkn chw listlh
Tm tlhtsi nt mxtukgoy kxlktlnk xptunu' kuxi',
mskkkn; xtsin nem siwikn xttn lt' xpunkgntuy tsin,
w nem xlk titlnk kuxi' chu ni xmsni', lktsuku
tsukukn chu kilhpchiwkkn xpkgotulu xtxmutni kiwi' osu
pskgoy timkgolh xtlkskni' ptuminkn kuxi',
snunkutmyk, x'wtiyn chu tsukukn liwn klkchimikn
kmkgxtkgtilkgoy w tuku xl xkgstn w nem xl
uymkgolh xtsíwin xunik lt' ch pks kilimkglhsputukn.
ktsikgoy pinitln kchnkn.
Uym tmknitskujut lilkskinkn xlkt nputiykn kuxi',
Kkuxtlh chu mujukgoy xlichntkn, chu listlh mkikgoy
xputju skgt chw n tln wtiy kpukukkn lkgskgtn,
nt niku kskkni', xlimkgw tlktsuwi kilhtmkú kxni
chw ktuw w tuku klilkn chw w tuku klimxtukn.
nnkn chnkn tim kuxi'.
Ni talakgapasa
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
22
Tutunaku-6o(104p)a.indd 22
03/11/2008 07:42:10 p.m.
Lakuntla kaxtlawakan patum xatlanka lipatlinkin
Puln lkskkn xskkni pkglht xl xkgoyutkiwi' chw puksnnkiwi', listlh xwkkn xplkt chun
nlimstkkikn; lhkkn lt' xlilnk nkxtlwkn uym liptlinkin, smulutkn xtpnin.
Chu putskn xtliwkg lislmn, lkchukumikn lktsu kiwi' nem mwknikn kxpulkni nt niku
nlmchipikn.
Nliwn lhpitkn kgntum kiwi' nem xpixni ntlwkn, listlh chu lhukikn nt niku ntyy xtnkgpinin
niku nlikxlhtnkn kgnkitsis xptsin, chw nywnikn lktstsu likn nt niku pulktu, pulktu nchipkn
kxni ntlkgkn chu liwn nlitkgxmt. Nlhpitkn titsu pkglht chw lhukinikn lkkitsis nt niku ntyy
xptsín, chw liwn slmwlikn. Awn stln chu nmkmnikn.
Tuku tmklkskin:
• Pkglht chw kgchu kiwi'
• Lilhptn
• Likn
• Limslipwn
• Lislmn xtliwkg
• Lichukumkutun
• Lichukun
• Litksni
• Lixwkni
• Lilhkn
• Lixkitni
• Lixkn
• Tsin
Ni talakgapasa
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
23
Tutunaku-6o(104p)a.indd 23
03/11/2008 07:42:19 p.m.
Xatachanan pin
Ant kxpultmnkn Akgpuchokgo, Puwkn chu Lhtktsípi, chu lktsu ktsu pultmt, luliskujkgokn pín nem
xtchnn mkgtutu ly kgtum kt', tln chnkn xmulch', xpustkgn chu x'gustu, w pitln tmktsininn
pixmn mkgtuy w tln tlwkn xmn xmulch' chu xpustkgn' w x'gustu pín ni lu lhuw twky.
Uym tokujut ttsukukn kxni nkgnnkn kxtsukut “octubre”, kxni chu nkgnnkgokn kglhkglhikn kgtum
smn chu ku lhkuyukn plhm, listlh tsinu chu lkgmkgnkn ytsukukn chu chnkn. Akxni chnkn
mkgstitunu xkgokgo' wilitilkn kgkwin xlktsu tlhtsi pukglhtunu osu lntl lichipkn kgntutu lktsu mkn,
chu lt' xliptlnk chnkn kichn mx lt' tstonkg kgtuy xmknkn lkchixkuwin.
Uym tchnn kgkukitsis kilhtmkú kilipulh, kxni chu tkgtsi kgpuxum kilhtmkú tsukukn kuxtukn xpuln,
kgtum pp' chu kglhkglhiplkn kxni xlimkgtuy, lkgkuxtuplkn, n kxni tn chu tln wilinikn xlikuchun tuku
lilkwnn.
Mkglhuw kuxtukn uym tchnn, kxni kikuxtukn xlimkgtti kxnitnchu tsukuy twky, kxni chu puxkn
xtumjtni tsukuy ktln, w pikxmnw mkgtti tln twky xtwkt, y chi tsukuy chu kgsput. Uym
tchnn lichnkt “octubre”, chu “noviembre” chu kxni kikglhsput xitt “myo”.
Ni talakgapasa
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
24
Tutunaku-6o(104p)a.indd 24
03/11/2008 07:42:26 p.m.
Xatachanan kakáwat
W lkchixkuwin putskgoy pukuxtu nt niku lustln nly osu ntknuy uym kkwt, listlh litlwt chu uymkgolh xtskújut:
• Puln nlkgknn xlilkgtum kkiwin, chw pks nsk plhm, xlkt nitu tunkun kskglilh uym tchnn.
• W plhm nem nkitstokg nmmkxtupiy lt' tln nlhkuyuy, chi kum ni ttlniy knmkgn kxkilhpn minktkuxtu.
• Alistlh sttíw nwxwiliy chw pks nmkgnkgoniy lktsu chiwix, uymkgolh xtlkgwxni nllimppitsiy tipuxum lktsu
tputlkgn.
• Nmkxtuy pks kgxkgolh xlkt nitu nskgliy mintchnn chu stln nlhnpy.
• Nputsy milichnt, npkgx, nlksk nikum tlkg lkwn.
• Lktti nchupnn nt niku tnts nmujukgoy milichnt, lutln nchupnnn, wyu pl kgkitsisi osu kgtsyn lktsu tlhkn
xlhipulhmn nmknukgoy mintchn.
• Akxni ku pulhnit lktsuku nkuxtuy lkum ni ntpulhuy mintchnn.
• Limixkutti nmtsukiply nkuxtuy chu nt kxtntunin nwxnn xplk pi'kxni ntsukuy xny stln ntwxkniy chw tln
chu ntknuy xliwt.
• Ntitxtu chu tsinu kilhtmku lt' mintchnn ntsukuy ktln, kxni chu n'ukxil pi'y tsukulh lhmukukunn tlntiy chu
nmkxtuy.
• Ntsukuy mkxtuy, lktsuku nmkwixliy, liwn nlktinkx, nlkchkgkgoy, chu listlh nmskky.
• Akxni lu'y xskkni tln nchuchuy, chw ntlnnchu nkglhwnn minkkwt.
Ni talakgapasa
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
25
Tutunaku-6o(104p)a.indd 25
03/11/2008 07:42:33 p.m.
Lisla
W kintlnkn xlkgmkgn xtchun mkgpitsi ntltn w tikunin tpkgsikgo nt kchuchutsipi nem litpkwi Klhkuyunín,
klkgmkgnkgoknit, nitu lilk xtlkpstknkn, ni tlkgchixkwilh xlimpkgsinkn chw nitu kkglhskinkgok lntl
nkmkglhtwkgekgokn xkmnkn; uym tchuwin Tutunkú nixtsokgkgoy ntltn, xplkt kxni chinkgonit xl xkilhtutu
putlkgkgok kintltnkn chw kwnikgok pini xlkskink xl xtchuwinkn.
Wilik limpkgsin, klisnokgkgok lktsu lktlnk kmnn xlkt ks kktsikgolh cstellno chu kptsnkgkgolh w tuku
xtchuwinkn. Puln nt ksikuln chun tlwk, listlh nksnokgk nt kpukglhtwkg. Wi kgtum tchuwin nem wn
“nlkgps ttsokgni w kum nmminí minkglhni mkglhtwkgen”.
Nitu xwnkgonit mkgtsokgnnin litutunkú, xplkt pikxnkglhi xkputsstlnimkgok. W uym xplkt ni li'nn
xlekglhtwkg uym xmkgn tkgmn. Mnw tmkgxtkgnit xtpkwit kkiwin osu kchikin.
Ant Kktxtunú wi kkiwin nem litpkwi Kpusl, nchun nt Kkkgpuchokgo chu Kpuwk, nlkgpskn uym tkgmn.
Lntl kgmnnkn:
Tln kgmnnkn lichtunu, lichtuyun osu likglhtutun. Akgxtti lktitsu chu lktsu kgtit xatalhpitni lekgmnnkn chu pulktunu
xtlhkn xchiki' nem ntlhkwiliy.
26
Tutunaku-6o(104p)a.indd 26
03/11/2008 07:42:40 p.m.
Lntl tmych kgtit:
Xtsit
Akxni k'kgtum lkyw tmych chu mkgpitsi lkst, pulktu litlwnkn.
Xtuy
Akxni kgxtuy lkyw tmych chu kgxtuy xlkst, pulktuy litlwnkn.
Xtutu
Akxni kgxtutu lkyw tmych chu kgxtum lkst, pulktutu litlwnkn.
Xkitsis
Kum pks lksyw tmych, pulkkitsis litlwnkn.
Xskw
Kum pks lkst tmych, pulkkw litlwnkn.
Xkukitsis
Kum kxmnw lksyw tmych nem tlklhtitnit, pulkkukitsis litlwnkn.
Kgmnnin lilklhtitkgoy tuwn osu chiwix osu xkgoyut kxlkpin lkgxtkgl chiwix w tuku pukgmnnkgoy.
Tln mtlwnikgokn xtlkgpuxni xnt, lktsukiwi, osu lktsuchiwix. W tiku chn nt niku tpkgtkn nlh
tspit nt niku xlitsukut, w chu tiku “wkn” mtsukiply mkgtum. W tljnn tiku chn kxtpkgtn.
Ktpxuwn kgmnnkn, nitu ktilmkglhtitljy.
Nchunn chu tlwnkgoy kgmnnín lt' kum tmych kgtit. Kilhxtumn chtunu, chtunu kgmnnin
lmkglhchokgowilí.
Santiago Gutiérrez Pasión
27
Tutunaku-6o(104p)a.indd 27
03/11/2008 07:42:47 p.m.
Xatachuwín xlatamat
Biografía
Xalhtulh Hernández García
Lkchinit xlipuxumkw xli kgtsyn pp' w tukú tputlkgn kgkunjts kgkitsis puxum xm tipuxumtsyn
kt' (1948), nt Klipuntwkt, Kgoyum, Kkgmplhuwchuchut; kxkgoxt tutunkú, xlikglhtsyn lt'
xlikglhkutuy skgtnkgonit, uku lmkgolh kglhtutu lkchjn chw chtuy lkchixkuwin, xntltnikn kwnikn:
Mikilh Hernndez Gon, chu Mtlin Grcí Gon, tiku xspútnit. Mtsukinit xtkglhtwkg nt kxkchikin,
msputunit kgsiy xtkglhtwkg nt Kkgmplhuwchuchut mski nitn w xlipulktti, pi w xlikilhmktuy
xtkglhtwkg n nt pkxtú tlwnit, pini xkglhikgó litmkgtkglhni, w ni limkkchlh lt' xtpuwn:
xlikglhtwkgputun limkuchin.
Chinilh tln xkilhtmkú kxni liskwk tskújut xlikilhmktuy tkglhtwkg tnikú kliputum kxokgonikn,
nt kgtuminík kgsnpp chuchutsipi, xl pkxtú; kxnitiy mtsukilh uym stln tskújut ¡Limkglhtwkgen!
Lt' mkgtnukgoch mkglhtwkgennín w tikú tiptuyun chuwinnkgó kxni xm kgkunjts kgkitsis
puxum tutumpuxumkutuy kt', kxní ktmlh tsukulh limkgkglhtwkg wnikn “w tukú lu tln
xliskukgolh w tikú tiptuyun chuwinnkgó”, kgkitsis kt' tlwlh litmknuknch nt nikú xkglhtwkgkgó
xpulh mkglhtwkgennín, lt' msputulh kgsíy xtkglhtwkg, tunkún mtsukip xlikilhmktuy
tnikú lekglhtwkglh lntl mskujukn liputlkgn, nt kpokglhtwkg “Belisrio Domínguez” kxl
Kkgmplhuwchuchut.
28
Tutunaku-6o(104p)a.indd 28
03/11/2008 07:42:56 p.m.
L ukú lekglhtwkgnit lt' xliskújt tkglhtwkgnin, nt' mkgkglhtwkglh klnk
kpumkglhtwkgen kxl' Kgmplhuwchuchut, nlikglhtwkgnit lt' liskukn xtchuwín mkgpitsi
ntln, klnk pukglhtwkg Mdero, Kkgmplhuwchuchut.
Tsukulh mkglhtwkgenn kpultmn Kvicente Guerrero, Ktsktni, Kkgmplhuwchuchut; tiplhuwt tukú
liskutillh: puxkunikgolh mkglhtwkgennin, liskúli lntl limsiynikn kintchuwinkn, lichtuy tpkgsilh
tnikú wi xpuxku xpuskúnikn kpkxtú; lititxtulh xkxilhwilin pumkglhtwkgen xli'kgtum tmn kgkitsis
puxum kgtsyn xtlhkn, nt Kklkgjn; chw n titxtulh uynú kxli'kgtum tmn kgkitsis puxum
kgkutsyn xtlhkn, nt uynu kxtmpjn Kkgoyum, n kitpkgsilh xliktlnk lt wi xli kgnjts
xpumpkgsin kintkglhtwkgkn, lnchiyú ntkú wi kpuskúni: 21FJI3009R, limkgtynm ktukw
tskujut nt kxlnk pumpkgsin x'ukxilhwilin lekglhtwkg.
Aktsu makgatsokgna
Xpultamatni Tutunakú 09, Kgoyum
29
Tutunaku-6o(104p)a.indd 29
03/11/2008 07:43:04 p.m.
Angélica Castro de la Fuente
Lkchinit xlikglhtsyn xli'kgtuy pp', xli'kgtti tmn, kgkukitsis puxum chu 'kgkuchxn kt' (08/02/1916), nt
KKlhkuyunin.
Puln likglhtwkgnit lntl ktukw listnt, chw nkskutil, likglhtwkgnit kgsiy limkglhtwkgent nt niku
kglhtwkgkgó mkglhtwkgennin.
Nlikglhtwkgp xlkt xmkgn ltmnnin kxni xm xli'kgtti tmn, kgkutujun puxum chu  kgtuy kt', uym
xtkglhtwkg kimsputulh kxlikgtti tmn, kgkutujun puxum chu  kgchxn kt' (1942-1946).
Akxni xm xlikgtti tmn, kgkutujun puxum chu 'kgtutu' kt' (1943) xliskúm xltmtkn xmkgn, lktsú xtlm
tiku wnikn Oscr Lewis nt Klkwn Klikn, Morelos.
Chu kxni xm xli'kgtti tmn, kgkutujun puxum chu  kgkitsis kt' chu lt' xlikgtti tmn, kgkutujun puxum chu
'kgchxn kt' (1945-1946), kglhputsnltmlh xlkt xmkgn ltmt nt Klkgmunchulu Snt Fe chu Kjnitzio,
Michocn.
Nwtiy kt' limkgtsokgnliskunit chu nlikglhtwkgnit xltmtkn lktsu kchikin w tiku ni xluwnn xlkt
xtkglhtwkgtkn uym ltmnnin nt xtpkgsi kxlnk xpumpkgsin tkglhtwkg.
30
Tutunaku-6o(104p)a.indd 30
03/11/2008 07:43:09 p.m.
Akxni xm xli'kgtti tmn, kgkutujun puxum chu 'kgnjts kt' (1949), limpkgsik xlkt xtkglhtwkg w
tikunin k tiptum lichuwinn, w ni xluwn.
Akxni xm xli'kgtti tmn, kgkutujun puxum chu  kgkutujun kt' (1957), liskunit xlkt xtkglhtwkg w
tikunin ni luwnn mkgtylenkgonit xl kpusknin Mezquitl.
Nxtlimpkgsin lnk xpumpkgsin tkglhtwkg, likglhtwkgnit xlkt lntl ntliskúj
xtkglhtwkgkn xlnin Tntuluntunkgosnin (Trhumrs).
Uym tputlkgn kgtti tmn, kgkutsyn puxum chu 'kgtutu' kt' (1963), luliskúli' kxni xlimkgtuy
xtstokgkgonit w tiku xlkkxtlwmkgolh xlkt tkglhtwkg, nt niku lichuwinnk, lkkxllh chw
mtsukik uym xliskunikn mkglhtwkgennin tiptuy chuwinnin.
Alikt kilp kxni xlimkgkitsis tstokgkgolh xlkchuwinnin xliktlnk xmkgtynnin w tiku ni luwnn nt
lukxpytt ktuxwt (Quito, Ecudor).
W tlnk xpumpkgsin tkglhtwkg kkninilh xtpuwn chw xtlkgpsni lt' xkgstitum tskújut,
limlkgchnilh nmtsuki kgsíy xtputumitkn mkglhtwkgnin tiptuy chuwinnin, nt lkskli liwktln
ksipíni kinpultmtkn xpkxtu Kgmplhuwchuchut, pimkgntxtilh xlikglhtum xlikgtutu' pp', xm xli'kgtti
31
Tutunaku-6o(104p)a.indd 31
03/11/2008 07:43:15 p.m.
tmn, kgkutsyn puxum chu  kgtti kt' (01/03/1964), mtsukilh xtskúnikn mkglhtwkgennin w tiku kglhikgo tiptuy
tlkpstkni chw tchuwin lu'nt niku liskukgokn plhk', kxlitsnkgn Lonkgxni' kchikin Kkgmplhuwchuchut.
Liwk mx tsinú pl tipuxumkitsis kt' liskúli xlkt xtkglhtwkgtkn w tiku ni xluwnn, kimkchlh xtpuwn chw
msiylh pi xlikn pxkikgolh chw chw knlnikgolh kintltmtnikn, xnkglhiw w mkgtykgolh, pulnikgolh, xnkglhi w tiku
ni xluwnnin.
Nlipxuwlh kxni mkgntxtilh xtpuwn xtlkpstkni lmpi nxl Klhkuyunin kxni chmilh chw mlkgtumilh w tiku
chu uku mkgskumkgow, kxilhlikú pinmtlnikgo xtkglhtwkgkn chw xtkxtwilhkn w tiku ni xluwnn chw lt'
xlkpstknikgonit xlimkglhtwkget, ukxilhkgolh chlhuw kgpuwntinnin mkglhtwkgennin pinmkgntxtikgo chw pi w
nstlnikgó lt' xl xlkpstk nkliskukn w tiku ni xluwnn.
Xlikglhtum xlikgtutu' pp', xlikgtti tmn, kgkunjts puxum chu  kgtum kt' (01/03/1981), lu'kxni xtkgtsimj kgkutujun
kt' xktmt kinpuliskúnikn chw nlukxninchu xlikglhtum xli'kgtutu' pp', wtiy uym tkglhputlkgn, kxni mkgxtkgli
xtltmn uym likxilhtin lnk mkglhtwkgen, w tiku lnk pxtktsinit mxkiyw.
Lnchiyu, kinin nchun kliskúwi xlkt kkglhsputli litlkgchitmn.
“Liwn kjxch'mkglhtwkgen xwnit, Angélic Cstro de l Fuente”.
Aktsu makgatsokgna
Xpultamatni Tutunakú 09, Kgoyum
32
Tutunaku-6o(104p)a.indd 32
03/11/2008 07:43:20 p.m.
Xatalakgtsokgkin pulatamat
Monografía
Akgtum talakgtsokgkin xla pulataman xli akgkitsis papa'
Akgtum pultmn wnputun kgtum tmkxtumit xliputum ltmnin, tikunin lkkxlkgoy lntl nskukgoy, nn'ukxilhkgoy
w tuku tlkskim kxkchikinkn.
Lt' kum skunnin xl lkgmkgt kkiwin, tikunin luxlkskink n'ukxilhkgoy lt'ch npuskujkgoy xkkiwinkn, chw
ukxilhkgoy tuku tkglhuwit nn xlilk xtskujutkn xl xpukuxtukn; chw ukxilhkgoy lntl ntlwkgoy, chu lt' tln
nlitwxkniy xtskujutkn, ntn li'kgtsnkgkgoy w tuku nt wilkgolh xpukglhtwkgkn.
Uku n'ukxilhw lntl tlwkn tuku nn xl nt kxpultmn xli kgkitsis pp'. Uym kchikin wilch kksipíni chw
tpkgsiy pkgkxtu Kgmplhuwchuchut, litykgonit ltmnin xtutunkú nt niku liwky mx xli'kgtuy milh ytt ltmnin
xtlipkskn lkgskgtn, lktsumn, lkgkgwsn chu lknttni'.
Wa tikunin tamkgapastokgkgoy
Ant kxlipulhni tkilhpstuk Xunlhpu chu Putlunichuchut.
Ant kxlitsnkgn tkilhpstuk Lkpn chu Kmykni'.
33
Tutunaku-6o(104p)a.indd 33
03/11/2008 07:43:27 p.m.
Ant kxmupjn tkilhpstuk; Klims López chu Lhkuyunchuchut.
Ant kxtmpjn tkilhpstuk Kgoyum.
Talhakgan
Lt' xlkn kilkttnikn xpuln xl xtlhkgnkn w nem xlkskinkgoy w xlkn lkchixkuwin klhkgkgoy
xmkywtkn chu xkmixkn xmnt, chw xlinkgoy xkgpkgtkn nt niku kníw xttukgoy; lktsuku tsukulh
tlkgpliy chu lnchiyú ukxilhw pinlh tiku lulkskin xtmkywtkn, ntltni ky ktuw xlimnin kglhikgoy
klhkgtkn.
Ayttununnkgoy chu, chw nlhtiku lulkskin xtsin xttunu.
Nchun lknnni, n xmnt xwnit xkgnkn chu xkmixkn, chu xtpunkn x sll lhkgt xlitlwkgó, listlh
tsukukgolh lkskinkgoy xlikgonkgxkn xchixitkn, xlktitwktkn, chu xlitmpchikn xchuchokgo chw x xtitlnk,
lnchiyunchu nchun chlhuwt tiku ttununlh chw kglhiy xxnt xkmix, wilikgoy xtpixnukn chu xkgstujutkn.
Lnchiyu tsiyu pi'y tmkgtsnkgm xtlhkgnkn kilkttnikn, pi'y lnchiyu lktsu kmnn lukskinimkj
klhkgtkn xl kpukglhtwkg w tuku nklilkgpskn, ntiy tsuku lt' kinin nlh lhkgputunw xl xtlhkgnkn
xpuln, xlkt pi nlh lkgtiyw.
34
Tutunaku-6o(104p)a.indd 34
03/11/2008 07:43:33 p.m.
Taskujut xala kakiwin
Pks ltmnnin xl uynu chu mkgpitsin, chnkgoy kuxi', stpu, w tuku lkchixkuwin stkgoy ktsu, chu w tuku
m'kgtkgxtikgoy w xln chu litmkgtkglhkgoy ltmnin tiku wilkgolh kxchikkn.
Nchun uynu tmkgly ktuw skgsini lkum: lxux, limunx, jk, sekgn, mklhtukun, nemkgolh lkgchunin
nkgoy stkgoy nt Kkgoyum chu mkgpitsin w litmkgtkglhkgoy.
Takanála'
Lhuw ltmnin xl uynu kpultmn nt knlnikgoy xtchuwin kimpuchinkn xlk ksikuln, pks ltmnnin
nkgoy kgxmtkgoy xtchuwin kinpuchinkn xlimixtujunn. Chu nmkgtstokgkgoy kxtkpxuwn xkchikinkn
kxni lkgchn xli'kgkwj kilhtmku kxni tlwm xli'kgtuy pp', kxni mstkn limkgskgo; kxninchu twilkgoy
tlkgnnin, chw xliputumkn chu tikunin mkgstlkgoy kxchik “myordomo” ktwynkn kxni sput xtchuwin
kinpuchinkn ksikuln. W pixklhni lkgchnkgoy n'nkgoy tiykgoy limkgskgo kxni chn kmkgkitsis kkgotnun,
chu w tiku msty xli'mkgskgo twkgoy kpen chw kxlnchu pks tikunin nkgoy mkgtiykgoy mkgskgot.
35
Tutunaku-6o(104p)a.indd 35
03/11/2008 07:43:40 p.m.
Lakkaxlat xla takglhuwit
Xpunún uym kchikin twly w tiku xpuxku tkmlh, w xl xlimpkgsin xlijuez lityy, w chu tiku lkgchn
n'ukxilh pks tkglhuwit w tuku nn kxkchikin chw mstokgkgoy 'mkgpitsin xplk ntlkkxtlwkgoy
tputsnn chw x'litskgst lntl ntlwkgoy lt' nskinkgoy tmkgty nt niku tpkgsiy uym kchikin, nt
Kkgoyum, xlkt plxtktlnin pultmn chw xlkt pltlkg ntwily tskujut.
Nchun tlwkgoy tikunin lkgykgolh pulktunu pukglhtwkg xlkt pltln nskukgoy mkglhtwkgennin.
Xla lixtapalin
Awyú pks ltmnnin xl uynu mxtukgoy skgsi' w nem stkgoy chu litkgskgoy xlixtplinkn, chw nskukgoy
kkiwin mski k'ktsu tuku mkglkgoy.
Nchun lkpusktin nliskunkgó xlkn xttspt putiwt, ntlwkgoy tpun, kmix xtmknitlwt, litmpchi,
chw ktuwku nemkgolh nkgoy stkgoy Kkgoyum.
36
Tutunaku-6o(104p)a.indd 36
03/11/2008 07:43:46 p.m.
Pumakuchin
Wi pumkuchin xl SSA nt niku skultnumkgolh mkuchin chu xxinul xmkgtyn, tikunin ukxilhkgoy
ltmnnin w tiku lusnun tttly, chw nwilkgolh mkuchinnin tiku kplhm limkuchinnkgoy lkwnch
tjtt, lt' l'uku nkkmsiyniyn:
Tjtt
Plhm nem mpksnn chw lntl klkkxtlwkn.
Ptlnt
Xpupun xchuchut cnel, xkgotxkg lxux, suklh, nkmpupikn chw mkgtutu nwy
tttl tntkú.
Akgktst
Nmpupiy xxnt kglhpuxum chu xmixint nlimchichiy mintkgn.
Tsipnit
Mwkkn xtswkg xtuwn kglhtntulunkx xplkt nlh nmín kglhni'.
Tpekw
Nlikgotnn xchuchut pekwtuwn xtswkg chw n nttlwy lhtukun xl
tkgywn.
Pktst
Lipxpkn “lbc” pmwkkn xtuwn pulhuku chw nlikgotnnkn xchuchut
lhkgni'.
37
Tutunaku-6o(104p)a.indd 37
03/11/2008 07:43:54 p.m.
Pokgnt
Nlikgotnn x chuchut lhkgni' nem ntltwy x tuwn siwit chw xchkgotxkg.
Xlimkgnt luw'
Mpupikn xtnkgxekg lhkgni', chu mwikn w tiku mkgmputun xluw'.
Tsitsin
Sbil (k lipixchpnnkn).
Pktsstint
Mpupikn xtuwn limunx, wsim, suclh, chu wkn xchuchut.
Xiknt
Mpupikn “orégno”, “cnel”, likxtlwn, chu mkgtutu wkn tntkú.
Ni talakgapasa
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
38
Tutunaku-6o(104p)a.indd 38
03/11/2008 07:44:08 p.m.
Xatalakgtsokgkin xla akgtum pulataman
Pulana likatsit
Uym
Uym kchikin litpkwi “Lipuntwk”, kxtchuwin tutunkú nem wnputun “Litwkt kgstín”, n
lit
litpkwi “Ktusunín” xplkt' pixpulh xnn lklnk kiwi' tuku xkwnikn túsun.
Taniku tapakgsí
Lipuntwk, lt' litlkgps xliktlnk nt tpkgsi “kkgoyum”, Kgoyum, wnputun “kgolú”, pikgolú kchikín,
kxtchuwin limexiks; kinín xmnw klimpkwiyw Kgoyum, pichun wnputun kkintutunkúkn.
Anta niku wí
Lipuntwk, kxkpun tkilhpstuk Kgoyum chw xpultmt Putxkt, chu xpkglhú xpukuxtu Lhtktsípi,
Kpuskn chw Aklukut sípi, chu w kxlipulhni puxkg litpitsinit chu xpukuxtu Klkgjn', Kjinnin chw
xpukuxtu Skgtchuchut, chi w kxlitsnkgn tkilhpstuk Lekgmn, Pukgoyútni xpkglhu chu xl pkgkgxtu,
pks kxl Kgoyum.
39
Tutunaku-6o(104p)a.indd 39
03/11/2008 07:44:15 p.m.
Xlakata kilhtamakú, xlatamat takgalhin chaw wa tukú pulhkgó
Uynu kpultmn xnkglhí chichinn, mintil sen, lu tln kilhtmkú, nt pks púlh ktukw tchnn: kpen, kuxi',
pín, pkglhch', sekgn, lxux, ktukw mkgpitsin, chu n'nnkgó tiplhuw kiwi', nchun lmkgolh ktukw
tkglhinin xl kkiwín chw w tuku kmkgtkglhmk kchiki, lktsu, lktlnk nem xlkskmmn chw n'nn
xlkluku.
Wa tikunin anta lamakgolh Klipuntawaka
Uynu kchikin wiyu mx wilkgok pl ttipuxum puxum ltmtni' tikunin pks lichuwinnkgo tutunkú, mkgpitsin
tiptuy tchuwín ktsinikgoy chw nwilkgolh chstú tikunin ktsikgoy tiptutu tchuwín; n'nn xl chu tiku
kxmnw tutunkú ktsiní lichuwinn chw nwilkgolhku w tikú ni ktsini tsokgnn chw nily lekglhtwkg
kpsnt.
Xtalhakgankan
Lhuwkú wntiy lhkgkgó lt' kinkilhtsukutkn, mkgpitsi lt' lkchjn chw lkchixkuwín lkgplikgolh
xtlhkgnkn lt' piluchun tiku luwn wnputunkgoy.
40
Tutunaku-6o(104p)a.indd 40
03/11/2008 07:44:22 p.m.
Xpulh lt' mincht' kilhtmkú lustln xtkxtykgó lktsumn chu lkchixkuwín; lkpusktni xchikgo lkpulhmn
lksnpp xkgnkn, xlitnpchikgó lklhmn chw lktitlnk litnpchin, xkmixkn xtmknitlw, tpun xsll
lhkgt, xtpixnukgo kgmplhuw tpíxnu nem xlipuchikgó listnchin; lktsumn xlitlkgpskgo xtkgonkgxni
xchixitkn nem kstiputslkgo chu xlichnkgó kxtntutsnkn, xlilkkxtlwkgo tiplhuw listnchin. W tiku
xtpuchuwn tsumt nxlitlkgps tunkun, pikxkchiwilikn xlnchu xchixitkn; l'uku nlhn tkxtykgó. Chu
lkchixkuwín chw lkgkgwsn, xpulh xttnukn xkglhi xlitntuchikn chw xlhmn xlitmpchikn, xkmix
xtpixxíni xwnit chw xtmkpixxíni, pks lksnpp klhkgnnkgó.
Lata' makgtastokgkgó
W tiku nt wilkgó kxtumlkgó kxní pl wi tskujut osu kgtum xtlkkxlt tchuwin, wilkgó w tikunin
pulkgó, uynu kchikin tlkg lhuw tikunin mkgtstokgkgo xpulctu w nem lilkgpskn chichíni' tmkxtumit;
mkgs stlnikgo, y mx kglhiy kgkukitsis kt' tm'; wi xmpkgsin kchikin, chw tkmlh tiku
mpkgsinn kpumkglhtwkgen lt' pulktunu wi.
Xlitamakgtakgalhnikan
Chtuni w tiku nt wilkgó kglhikgó titsunin xpukuxtukn nt niku chnkgo xtchnnkn lt' kpen, kuxi', stpu,
pín, pkglhch', nem wtilkgó.
41
Tutunaku-6o(104p)a.indd 41
03/11/2008 07:44:29 p.m.
W kpen kgtunu kt' puxkgó, chi xkuxikn mkgtuyun mkglkgó kgtunu kt', xmulch' chw xpulkpin,
kxni nlkgstipchnkgó stpu, pín, chw pkglhch', w chu chun liwnikgó pulkpin. Wi tiku tlw kgxi', putwilh,
mkpuwyn tiku xtlwn wnikn xwkn, ptspsn, chw wilkgó lkpusktin tiku tspnnkgó, tlwkgó
litmpchi chw lktsu púxtukgo nem litlwkgó xtsíwin pnmk, nym chun tmkgtkglhkgó mkgpitsi'.
Wa tuku anankgoy xlitamakgtayankan chaw xtakatsinkan
Ni lhuw tuku ktilichuwinw xplkt xtktsinkn, xmnw piwi nt niku kglhtwkgtilkgó, wi luxkgsiy
xlitsuku, xlikilhmktuy, chu xlikilhmktutu, w tuku wniyw xlitsuku tkglhtwkg.
Wi tiku xmkgn ktsini kglhtwkg, chw mkgtsokgnn, k mkgpitsi w tiku uku stkmkgo ktsinimkgo
ni lulhuw, xplkt pinikglhtwkgputunkgo; wilkgolh w tiku uku mkglhtwkgen litxtuninch, chu
sikulnchixkún n ni lu lhuw.
Lata' takasiyú uynu aktsu chuchutsípi
Uym pultmn pyitt kgstin wí, litkglhchokgowí chw lekgspuntlwt kgntum slulh, w chu uym xplkt
liwnikn Lipuntwk, pilipuntwktnkn, wilplkgolh mkgpitsin kgstin nem kwnikn Aklukut chw
Tssnluw'.
42
Tutunaku-6o(104p)a.indd 42
03/11/2008 07:44:36 p.m.
N m' kgntuy puxkg, kgntum w littpitsitnit kchikin nem wnikn Kjinnín; uym puxkg tkxninch
Kkpuskn, titxtuy Kkgxtmúsing, chw tilktslwilí Lipuntwkt sípi nem wnikn Slulh, chu kgntum nt
tsukunitnch kxlitsnkgn nem titxtu Kkgoyomchuchut, chu listlh ttnókglh puxkg xl Kgxtmusing, chu
lu'listlh ttnokglhkgó xpuxkg w tuku wnikn Tewnkte.
Chun chu limkglhsputuyw xtchuwin ktsu chuchut sípi, w nem wnikn Lipuntwk, chw Ktusunín.
Aktsu makgatsokgná
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
43
Tutunaku-6o(104p)a.indd 43
03/11/2008 07:44:44 p.m.
Limalakawana takgalhchiwin. Takatsin
Leyenda. Creencia
Makuchinanin xala kkinkachikin
Ant kkimpultmn lmkgolh mkuchinnin tikunin
limkuchinnkgoy, ktiyt, plhm, kglhwt, xkut, kutchu,
chu kgntiplhuw tuku lkskinkgoy kxni mkuchinnkgoy,
W tiku putiy xchu, n tum wi xlikuchun, w tiku kglhiy lktsu
xplkt pikgntiplhuw nn tjtt nemkgolh nimkuchikgoy
xluw n wi w tuku lilkgmninikn, nchun w tiku skgsiní
xlkn tikunin litpkwikgoy “doctor”.
xkglhni n kglhikgoy w tuku limkuchikgoy, kgmplhuw
ktsikgoy tuku xlikuchun ktukw tjtt.
Kchu kliyww w tiku pekwn, nily xlnchu mkuchiy
W uym xplkt kmxkik nt niku nmkuchinnkgoy nt
“doctor”, w chu uym xplkt kliputskn mkuchinnin xl
xtlnk pumkuchin.
kkiwin tikunin uynu lmkgolh kkinpultmn. W tiku pekwn
kkchuchut ntum wi xlikuchun, w tiku skuwy kktiytni n tum
Kgmplhuw litpkwiy w tuku liskujkgoy kpumkuchin lkum:
wi xlikuchun, nchun w tiku mkgkglhy ktukw tkglhín
plhnnin, mkgtokgonnin, mkgpxinnin, ni lupks kktsiy w
chu w tiku k ukxilhknit n litttlkgoy. Mkuchekgoy w tiku
tuku litpkwikgoy xlipulklhuw w tuku liskujkgoy xlkn.
lktsumn, lktsukmnn, lkpusktin chu lkchixkuwin, lt'
chtunu, chtunu tum wi w tuku klimkuchikn.
Ni talakgapasa
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
44
Tutunaku-6o(104p)a.indd 44
03/11/2008 07:44:54 p.m.
Tantlinin lixantiaku xala Ecatlán
Xtlakgnanin: Chtuy tikunin tlkgnnkgoy, chtum tiku skgoliy chu chtum tiku tlkg
xxuw xlitlkgni.
x
Tantlinin: Xpuxku tntlinin kgtwily xtkglhin (kwyu) chw lin xpinnkgw
xmktwkt nem liwn xtkxtlw, ttspwkninit listonx xtiplhuw tmnin,
xm
chu kxlhilhpnin kglhiy xlkkilhptsintsi ki xslipws mukuku lhkgt xlkgpinnkgw
chu nkglhi listonx xtiplhuw tmnin, kxtnkilhni n kglhiy xlksliwkg.
Mkwyun chu xkyen linkgoy xlhmn chw xtitstsu likuxtu, xkyen chu piltu ni
kglhikgoy xtkxty xtlhkgnkn mnw putum pinnkgw chu xsnpp listonx
linkgoy.
Pks pixtwkkgoy xtlkgkgpsni titsu lhkgt, mnw mkwyun chu kyen
linkgoy xtkgnukn xtxntlit nem lulkslipw tsiykgoy, chw kgntuy xkstjn
tkglhin wntu kgoskgoy, xlkn ni tlkgnunnkgoy chi mkgpitsin kglhikgoy xlkn
xtlkgnukn, kglhtutu tntlinin kglhikgoy xtkuwnikn w tuku litxtukgoy. Ktsinu
tlkgpliy xtlhkgnkn chw w tuku chiptilkgoy.
45
Tutunaku-6o(104p)a.indd 45
03/11/2008 07:45:03 p.m.
• Chtum chipy xchichini' chw xlhmululu kgntum kiwi' nem litchswitnit listonx
xtiplhuw tmnin (sntorio).
• Chtum kglhiy xlklhmn xkchixit (kchiriun).
• Chtum osu chtuy xpiltu, w tiku lt' tsumt lhkgnnkgoy chw nlinkgoy
xlikuxtukn xkiwi' chw kgtum xstilili' ktsu kiwi' w tuku limksnnkgoy
chw lixknnnkgoy xlikuxtu. Kxtlkgnukn lin tsitskg lhkgt nem litxtuy
xchixitkn.
Mkgpitsin tntlinin lkum kglhchxn osu kglhtsyn linkgoy kgntum ktsu kiwi' nem
tchchiwknit titsunin lhkgt xpinnkg.
Tiplhuw xttlkgni w tuku litntlikgoy kxni tsukukgoy tntlikgoy puln tlnkgkn
tiptti ttlkgni nem nliwyn tkglhin (kwyu) kxni chu nkglhkgs
ntlkgplkn tiptti ttlkgni nem liwynkgoy tntlinin.
W uym lixntiku ttntlin kt', kt' xtntlikgoy kxni pskw, wyu mx kgtti osu
kgkitsis kilhtmkú.
Arnulfo Lara Hernández
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
46
Tutunaku-6o(104p)a.indd 46
03/11/2008 07:45:10 p.m.
Taskinin
Likglhchuwinnkgoy lkgkgolon lt' xtlwkgoy mkgst kxni xnkn skinkn chtum
tsumt, mskich ni xlkni xl chu tsumt tm kgws, xlittwilh xwnit kum chun
xpuwnkgoy xntltni, chw pichun xkstukn xlkntltnikn xlkkxlkgoy.
• Puln xlkgnkn kxchik tsumt mkgtuy osu chi mkgtutu, lt' chi nlilkkxlkgoy
xlkntltni, chw lkgchunin xkttstokgkn xlkttni tikunin xlmkgolhku.
Chu xntltni kgws xlinkgoy kuchu, xxun liskgwiwin chw xskgsi', nem
xklilkgtykn xntltni tsumt chw w tuku xklimkgpuwntikn xlkt tln n
tlwkgoy tuku xlkgtlwnkgoy xntltni kgws.
• Kumchu tln xktlwnikn xtchuwinkn xntltni kgws, uym xlilkgpxylhnt
xwnit chu xlimixtujunn, chw xlilint xwnit w tuku ntlitmkgtlh tsumt,
chw ntln xlini nm kgstujut, tpixnu, lixtonx chu ktúkw w tuku xl tln
xlitkxtylh.
• Nxlityt xwnit chu kgws xlkt nxlkgpxylhnnkgolh xlkttni uym tsumt
chw xtpuchuw xntln chu w tiku pxinit kxni lkchininchi kkkilhtmkú, tikunin
xkliniy tntum tjn', kuchu, liwyj, pkglhch, xskkni tilnk pín, chw ktukw.
47
Tutunaku-6o(104p)a.indd 47
03/11/2008 07:45:17 p.m.
• Alist
Alistlhchu, kxnit y pks xlkgpxylhnnkgonit kgws, xtsukuknchu lilkkxlkn
nikukxni nly tlmkgchipt (tpuchuwj).
• W
W chu kgws pks xlitmwt xwnit tuku nwiliy xlittwilh kxni ntmkgxtokgkgoy
chw tmputu klhkgt tuku nlilkgplinn listlh tiku xmwin ntlwy.
• Nxputsknchu tiku xttkn ntlwkgoy, tiku litpkwikgoy chekgtynnin, uymkgolh
xklkskkn w tiku luliwn lktitum xltmkgoy, w tiku tln nstkywnnkgoy.
• W chu xtlt tsumt xwn niku kglit kilhtmkú nly xpsku, nm kgtum, kgtuy osu chi
kgtutu kilhtmkú.
• Akxnitchu xly tmkgxtokgt, xtsukuknchu litntlikn xttlkgni gupngo, lt' ch
xkitynikgokn, chu listlh chtunu xtsukukgoy ntilkgoy kxchik. Chw listlh pupitsi chu
pxni' xlinkn kxchik tsumt.
• Awtiychu xkstkywkn kgws chw tsumt lt' nlttwly, lt' nllinkgoy, chw lt'
nskukgoy kkkilhtmkú.
Ni talakgapatsa
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
48
Tutunaku-6o(104p)a.indd 48
03/11/2008 07:45:24 p.m.
Xatatantlin liwakax
Uym ttntlin kilhtsukunit kinkchikinkn, wyu kxni, xm xlipulktti tmn kgkukitsis puxm tputlkgn. W
tuku xl kpukuxtu, tsukukgolh mkglhtstikgo lt' xktkgmnnkn wkx xl kxkilhtutu.
Xwilkgo lklnk mlnnin w tiku tln tpuwn xkglhikgo, xtwynnkgo kxni xpskunnkgo; xkmkgnikn
pyitt xlkstkni wkx, xktsnikn xnpuxkun xmkgtkglhnnin tkglhinin, chu uym nxwniplkgo
chu w tiku nxmkgtpkgsikgo, chu uymkgo nxwnikgo xmkgtynninkn w tiku xlitsnikgo kglokgot chu
xklichipkn wkx.
W tiku xltmnnin uynú kkilhtmkú lipeku kkninikgo pultmt, chu mkgskunin nchun xkmsiynikn pikum
nmkgtxtunnkgó, puln xpskwnnikgó tkglhin. Uym tpskun wnputún pixtntlinikgó, xtkgmnnkgo,
xttntlikgo, xmkgtlkgwnkgó chw xmkgnikgó, pini xmkgsitsikgó, pi chun xllh ktukw ni tln tuku
xkgspulkgolh uym skunin.
Lnchiyu chun mlksiytilkgo tntlinin chw nchun mkgktsikgó lt llh minch kilhtmkú, kknikgo tkglhin,
puln pskunnikgó listlh mklhkmkgnikgó.
Luknlkgo pipl nichun ntlwkgó chw pini ntkilhputnikgó, wi tuku xln nmkgspulikgo kxltmtkn.
49
Tutunaku-6o(104p)a.indd 49
03/11/2008 07:45:32 p.m.
Lnk tkknin kglhinikgo uym tkglhin, pi'kxni xl ktwynkn, uymx kgolu wkx, w nem tlikxtlwnit
lktsu kgtit chu kpsnt, tlhmn wilikn chw nlkgwilikn xpuwy tlhmn w tuku xlkn wkgó, chú, kuchu',
mtst chw chuchut. Akxni kglhsput psku w mkiy xmtntlin tiku wnikn torito, xnkglhi limkgtkglht ni
xlitsnkgnit mtst kxktsu xpuwy.
Knikw kchikinin w tiku wilkgoch xpkxtunin Kgmplhuwchuchut chu xkchikinin xl “Vercruz”, tlkgtln
pl w nlitntlikgo w tiku kjku lkgkgwsn, chu w tiku tmkgxtkgkgonit ntln ntntlikgo mnw nitu
xlilkpstkt pl ntlkglktsuwi xmwin, nituku xlilkpstkt “kxklw ltmt” kumchu pichun ntlw,
osu knlkpstk wi tuku nkgspul xpuxku, xmkgstmpnin; osu w tiku lktsl lt wi xlimpkgsin uym
ttntlin, chw nchun kgtti kt xlimkgntxtit w tiku limkgtnu ktuw ttntlin.
Uym tntlinin nt niku kskwkn xli'ntkn chw ni xtplh, kchunt limkgtntlit. Pichi mkgt nt niku
nklinkn xmn xtijikn klimkgtykn osu kklinkn kputlwj, chw kmwikn. W tiku mkgtntlikgo
klitptikn xlitlwt ktúkw tskújut nem tlwtilkn kkchikin, w tuku kwnikn kxchunt limkgtynt,
lt' n kgtti kt xlitytkn ttntlin.
Uym kgmputu ttntlin kgstitutu litykgo, w xl kxkitt w pulnikgo lu xpuxku wnikn Kpullhn (cporl),
chu kxpkgstkt pulnikgo n xpuxku tiku wnikn Myulh (myorl) chu kxpkgxuki litpkwi Jun Poblno.
50
Tutunaku-6o(104p)a.indd 50
03/11/2008 07:45:40 p.m.
Xchekgn puln stlni ktsu xinul tiku wnikn Mlinkiy (mringuill), chu w tiku lin xkgulu wkx wnikn
“torito”, chu xmkgtkglhn wkx wnikn “vquero” chu mkgtsokgn wnikn “secretrio”, chu kxchekgn
nxnpuxkun pulnnin stlkgo, chlhuw xmkgmnnin kgolu wkx.
Xpuln, Jun Poblno, chu xmkgstmpuxku chw mkgtsokgn, lkwn xluwn lkgnunkgo, xlkgtsitskgn
chw lklnk xtkxtlwn tkgnu wilikgo, lksnppn xkmixkn, xkchupkn chw xttnukn lhuw lin
lkswn lkstililin limmknun, nkglhikgoy xlitpixchikn chw lkwn ttunu wilikgoy.
Chu puxkuln tlkgpinunn, chu Jun Poblno tntity ktsu lipkutun, chu xmkgtkglhn kgolu wkx
pkgxtutwk likgsiyn, xchtuykn xkgoniw xtlhkgnkn nxliwn lkwn, chu mkgpitsin stlnnin,
kgsputuxl linkgó, xkmiskn lkgtsutsokgon chu  xktuw tmnin, xttnukn nw xlkswn lkslipw lhkgt,
ntchnukgo xlkswn ktuw tmnin nem kstsokgosnikn lichnkgó. Putum linkgo xpixpyukn chw mkgpitsi
chiptilkgo mktunu.
Chu xpuskt, Mlinkiy wnikn, w xpuskt litwil xpuln, pks w ukxwitwil' mkgpitsin tntlinin, lepekw
kkninikgó chw pxtktsinikgó piw mkgtynntil pulktunu tskújut kxpuxku mln, w mwinntil.
Xtlhkgn stln, xtchun lt lhkgnn xinul xl Kgmplhuwchuchut, w xl xlimspuyut xliw tkglhin kxni
lkgchn. Ni tiku kklw xlilkpstknit, pi kum chun nly, ni tln w tuku ktikkgspulkgolh xtntlinin x kgolu
tkglhin wkx.
51
Tutunaku-6o(104p)a.indd 51
03/11/2008 07:45:50 p.m.
Amkgpitsi w tiku ktuju klikxkn w “xlkgkgolun” w xnttnikn tntlinin w tiku klimpkwikn “lktsu kmn”. Kktsu
tlnkliy xl mkgtntlikgo, chi tsukukgo tpulikgo, ktukw skintpulikgo, pl lisúnkwt, ktukw w tuku tkglhpuwn, lkum:
chuchut, liskgwin, osu tumin w tuku ntlixokgo xmklkskinkkn uym tmputu tntlinin. W chu tuku mstokgkgó pl: lisunkwn,
likglhskgsin, likilhskwn, kuchu', tumin…, listlh mspuyukgo, limkgkgtsikgo xkmnn tntlinin, tlkg lksknikgo xmlnkiy.
Uym lkgkgolun ktukw litxtukgo pl putsokgni nt niku mkgtsokgnn w tiku chun litxtú, n nt tsuku mkgpitsi liwy uym
Jun Poblno, chu Jun Vquero, w tiku lkchukumstkgo tkglhin, pinspuyu mstkgo xstjn, xxuw, xlukut, xkglokgot, pks
uymkgolh w nlkgchnkgo x'wtiy xskunin tskw w tiku nt wilkgolh klnk xpultmn tkglhinin chu xmlnnin.
Lt' kmstokgkn uym mkgtntlinin w ktsikgo mpkgsinnin osu wi tiku chun kgpuwntí. Akxnitiy wilkgolh w tiku ntntlikgo,
tsukukn kputskn tlkgnnin w tiku ktsikgo uym ttntlin, kuchi tsukukgó chu lkgtwkkgo, kxni mkgtunu lkgtwkkgó
kmwikn nt niku lkgchntilkgo chtunu tntlinin.
W tuku tlkg tplxl kichn w xlixtplit tlhkgn chw ktukw w tuku tmklkskin lt' ttunu, tkgnu, tsín; lkgchunin
mkgtynn mpkgsin, chu kxni nitu tmkgtyn, chtunu kstu tmwnnkgó pl ni nlkly uym ttntlin.
Akxni tsuku tlilkgstnt chu tpxuwn, nt tstokgkgó kxchik w luxpuxku, klimstokgkn xtsunut kglokgot, nt lkxtykgó
tntlitxtukgó, tsukukgoy litlwnkgo xtijittlkgni', n wnikn xlitlwn, nem lichnkgoy nt niku ntntlikgó, listlh chu litntlikgo
52
Tutunaku-6o(104p)a.indd 52
03/11/2008 07:45:59 p.m.
xtkilhputt pl ni tuku nitln nkgspulkgo lt' nmkgpl ttntlin, kxni mkgtunu tpkikgó chw mtsukikgó
ttntlin, xnkglhí tkilhputkgó.
Akgtunu ttntlin kglhiy xtkuwni, xl mlnkiy, xl x kgolu wkx, xtmkgpitsin, xttlin, chw ktukw'
xtkuwnikn; chu kxkgtunu ttntlin chuwinnkgó chtunu tntlinin, xnpuxkun chw xmkgstmpnin lt' ch'
litsputkgo.
Lt' mincht kilhtmku, xmkgpl uym tpxuwn kgtum tum, xlkt pi xnn lhuw pskwnnin,
lkgchunin kgtuy tum xlikgntxtú.
Uym ttntlin ktikw limkgtnukgo, xnnín pukglhtwkg, mkglhtwkgennin chw xl kchikin xplkt
pl ni kklhsputli xtktsinkn, n wilkgo w tiku mkgtntli lisitkm, lekg, lkgkgolun, xmkgninnin tlhtkt,
xmkgninnin luw'.
Mkgpitsi ttntlin lkgsputlit xplkt ni lhti lutlkgnn chw ni nn tmkgtyt, wilkgolh mx w tiku
mstkgo tmkgtyt, k mx wt uynu ni chin tim tmkgtyt.
Tlkskin limtliwkglht uym ktukw lilkgstn, xtktsin tikunin xlkgmkgn xltmnin kpukuxtun.
Aktsu makgatsokgná
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
53
Tutunaku-6o(104p)a.indd 53
03/11/2008 07:46:07 p.m.
Xamakgan tachuwin xlakata lata' takachikí
Ant uynu kpultmn lichuwinnkgokn pi mt lu mkgst kilhtmkú kiltmninchi tntum
luw' nem xtiplhuw lkgslipw tmnin xkglhiy chw nlulhmn mt xwnit.
Xmkwn kxni xtlwn, nkkxwty xmkni xtchun kktuw luw', w chu lutnu
xmsiyú w xplk kstjn nem xkglhi, pi mt nm xstlnkg txtun chuchut xwnit.
W chu uym luw' xlhuw tmnín xtpuliy kxlilkgtum ktuxwt, xtchun chmkgxkulit
xtsiyu chw n tsikitlh, tsikitlh xlimkwn kstjn.
Wnkgoy lkgkgolonin pimt kxni xtitxtuy nt kkkgtunu pultmn xmkgxtkgtily w
tuku xtln xtmkgtyt chw lhuw tpxuwn.
Xltmy pks nt niku kksipíni' chw nt niku kxtum, pks nt chu niku xtitxtutily
xkmstjtily, xmkgotnitilkgoy tktsiy pks tchnn tuku x'nn kktuxwt, lt'
54
Tutunaku-6o(104p)a.indd 54
03/11/2008 07:46:16 p.m.
kiwi' chw xnt xl kkiwin, chun chu xlpuly kktuxwt, pks xmstjtily, pks
xlkgmuntily chw xmkgotnitilkgoy w tuku chu tiku xttnokglhtily kxtiji'.
Milh chu kilhtmku kxni lkchixkuwin luxkgsiy titsukukgolh lchipkgoy. Chu xl chu
luw' nlh kxni titsiyulh, mt w chu xplkt lkgtum tiliptinnk tkskknitmn.
Atnu' kilhtmkú litum chu, lkchixkuwin nlh lchipkgolh. W chu tm luw'
titlksiyp. Tilkgsputli chu tkskknitmn, kxlilkgtumink chu ktiytni tsukup
pulhkgoy ktuw xnt; nm kxpunkitt chu ktuxwt tktsiy titsukulh tlkglhmt,
chu xl kxnkúkn chixkuwin kilhtsukukgoch xlkswn ttlin.
Xln,
X
l mkgtum litumchu, chixkuwin titsukuplkgolh ltltlwplkgoy chw
lchipplkgoy.
Uym tlchipt kglhuw kt' tillh. Lu'kxnichu tm luw' xlipn nlh
lchip
chip
titsiyulh.
tit
siyulh.
Wn
pimt nilkgsputli uym luw', k mt kxpunkitt ktuxwt lh
W
n chu xtchuwin
x
ltmy
nt niku ntiyku mt lmch lnchiyú. Chu mt lkgchunin ki'kgsputchi, chu
lt
t
ki'ukxilhchi pichuntiy nn tlchipt wt mt ktspitply kxpunkitt ktuxwt,
kum ki'ukxilh
chu m
mt w chu lkgchunin lkchikí ktuxwt.
Maura E. Bravo Moreno y Andrés Sahinos Núñez
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
55
Tutunaku-6o(104p)a.indd 55
03/11/2008 07:46:24 p.m.
Tachuwin xla kgosnin xala Kkgoyum
Wkgokn pilktsu kxni xm xlitipuxmkitsis tm 'kg puxum kt', mt kgtum lukkgwiwi' tsis, chtum chixkú
kskgom kxchik, chu xln mt lkpstkli n'n putsy xkiwi', xplkt pi'nlhtu xlkskínch kkgotnún, chu mt
titxtulh kxchik, tsukulh tlwn, nt mt chu tilklh kxtiji Ktsktni, pulktnulh mt lnk kkiwin, kxni xln mt
lukswn tsukulh k'ukxilh, pks mt titpnulh puklhni, kkgpun chu lutlkg spupuku mt titsiyulh, chi kkiwin tln
kxkyiw tíw, lukxni mt chu xln tktchi tntum tsiktsi nem lumt stln xtsiyuy chw lumt lkswn xtmnin
xkglhiy xmkchixit, niti ktsilh mt tuku xlitpkwí tim tkglhin, w chu tim xstln tsiktsi mt tiwnilh tim chixkú:
—Tuku xlxt ni pxtktsinniytit w tuku tkmkgtytit kxni xkmkglhtiputunkntit minktiytnikn,
k'kxilhti tm kiwi nem stonkgw liy, w xl kimpuchin tiku lkskim npxtktsinniytit.
Chu tim chixkú lkpstkli chw tíw:
—Xlikn pikilipxtktsinitkn tim kimpuchinkn w tuku lukinklimkgtyn.
Tíw chu tim chixkú, chu xl tsiktsi ti lh, kgosli, lktnulh mt puklhni; chu tm chixku tsukulh mt kgxmt,
luxstln ttlhkgni, tsukúk mt liskgolikn ktsu liskgolh chu ktsu xuwlimksnt, lu mt stln kgxmtli tm chixku
chu mt xln timinp tm tsiktsi,  chi mt tilkskli xlhmn chw xstln kgtum kiwi', chu mt w tm tsiktsi:
56
Tutunaku-6o(104p)a.indd 56
03/11/2008 07:46:39 p.m.
—K ukxilhti uym kiwi' w nkytit kxni nchn pskw xlikglhtsyn “gosto”, nkxtlwnniytit
milikglhkitsiskn, ntntliytit, chu chtum xpuxku nwn, chu kglhtti knstlnkgoy, nchunchu nlhkgnntit
lt kimkni', chw nchun nkgostit lkum kkgos kit; w x'kglhtti wniputun lntl titxtutilkgoy kgtunu
xtputlkgn kkilhtmkú, w chu xplkt kilimlkgchmch kimln.
Chu mt wtiy chu tíw:
—Klkskin xtlwtit w tuku kwninn; xplkt piw xlimpkgsin kimln'.
Achi mt tikgosli, chu mt nitu liktsiy lt' lkgsputtwklh tm tsiktsi, kxkstu tipúw chu pimt k'kgpun ti lh,
chun lkpstkli xplkt pitlwlh xl w tuku xlimpkgsiknit.
Tm chu chixkú titspitli kxchik chu wnikgolh xtlktsu w tuku tiwnilh tim tkglhin. Chu kxni 'kgtum pp'
xtsnkgm nkichn xli'kgtsyn “gosto”, ki'ukxilhkgonit tim kiwi' nem timsiynilh tm tsiktsi, chu wnkgolh:
—Xlikn kinin ni kwent tlwwj w lt' kinkmkgtykn, kinkmxkiplkn kimpultmtkn pus mx xlikn
kilikkninnitkn tm kiwi' kum chun chu mktsinik.
Aku mplkgolhkuchu kxpultmnkn; chu w tiku tixkgtlilh tsiktsi titsukulh kxtlwy kgntum ktsu liskgolh
xkgtit chw ntitlwlh kgtum litlkgn nem tilitlwlh xmkxuw tntum tkglhin chw kgchu xkiwi' mtluk,
57
Tutunaku-6o(104p)a.indd 57
03/11/2008 07:47:03 p.m.
w wnikn tm “tmborcillo”, kxni chu titlwkgolh titsukulh chu litlkgnn lntl xkgxmtit tskgólit nt kkkiwin. Chu listlh
tsnikgolh xtlilktsu chw tsukukgolh chu lkgtwkgkgoy xlkt chu ntntlikgoy kpskw, chu limkgsku, kxni 'kgtum smn
xtsnkgm lt' nchin pskw tikikkgolh chu tm kiwi' nem tlkg xslotonkgow, chu kxni ytnkmikgolh mknukgolh chu xkglhni
tntum xtsitskg xtiln xlkt pichun limxkikgolh xtkknitkn xmln kiwi' chw tiyt w tiku mkgstkli tm kiwi', chu kxni
xwtlimk tm kiwi' mt xlikglhtti “gosto”, kxni chu lichnkgolh kxkchikin Kgoyum putum ti'nkgolh chu mkgwynkgoy kxchik
chtum pixklh xlk cinco de myo. Xli'kglhkitsis “gosto” chu tiywkgolh tm kiwi', puln tilichchikgolh mt snunkut myk xlkt
tln nlitwkkgoy, ntiwilinikgolh chu x'kgxekg, chu wtiy tichiwknkgolh xchstuttíw xtlkchimin kgntti lkchchu kiwi'.
Chílh chu xtmkgntxtint xlikglhchxn “gosto”, lu'kxnikú chu ln mt titntlikgolh tsis, chu kxni limink limkgskgo mt
titsukuplkgolh tntliplkgoy, kxmn pimt xln lt' xtntlimkgolh titsukukgolh tchywkgoy, chuntiy mt tntlimkgolh ti'nkgolh
kkgpun pistsin mt xtkgxmt xtskgolin xttlkgnikn, tilkgtnukgoch mt puklhni. Xli'kgtutu kilhtmku chu titspitplkgolh
pel wt mt yxtnkmiknit xpukgosnikn w chu xplkt nlh luts chinkgolh nt niku kxputntlin xtlwkgonit, kymt xkpun
pukmpn chu tichinkgolh, ktsinú mt chu titwilkgolh chu mt tittlhmniplkgolh, chu lumt xtlipuwn xtskgolin xttlkgnikn
tittsukulh tkgxmt lt' ti'nplkgolh, chw mt lunitln chu mkgktsikgolh uymkgolh xlk Kkgoyum, xplkt pi'xknikgonit
xpukgosnikn xlkskunín puchin lt' chun klimxtuk listlh, chw mt w chu tntlinnimkgoch kinpuchinkn nt k'kgpun,
chw mt w chu ukxilhmkgoch w tuku kinktsnkgnnimn uynu kkilhtmkú chw w chu kinklkptlwmkgochn, xplkt
pikilitchikikn xwnkgonit xpulnj.
Rosa García Pérez
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
58
Tutunaku-6o(104p)a.indd 58
03/11/2008 07:47:11 p.m.
Xatakgalhchiwin malananin
Mito
Talakgchokgona'
Chi uym tkglhchuwin nt tillh kxkchikin nem wnikn kS Mrtin, lu w tln pi ntktsiy chw
ntlikglhchuwinn.
Tichilh mt kgtum kilhtmkú kxni luxlkskin tkmlh nmlkgchnn tchuwin nt niku xtpkgsi. Kum
lt' mkgs nin xnnkgoy putlwj, pks ktuwni xnkn nt niku kniw. Chi uym tkmlh tilkglh tiku
xwi limyulh tiku xwnikn Sitro'; tlnk chixku xwnit, mski xlimxkgn, chw nlutliwkg xwnit, chli, chli
xkuxtuy mski lu xchichinm osu mski luksenm, chu mski luxlonkgnn lkgchunin, ni xlilkly xlkt w
xtwy xtlkskin.
W tiku ni lulhuw tuku xkglhikgoy tmkgty xmkgskutilkgoy, tln chu chun n xchnnnkgoy kilhtitsu,
nem chu xlitmkgtykgoy kum nipltu tumín xwnít nt unikgstinin. Chun xkgspuly uym Sitro. Mski
ni xmputun nt niku xmlkgchmk chlkgsiy, xwi' xlity chw xlitlkgchixkuwint, kum w xlkgchnit
xlimyulh; kglhtinlh tuku limlkgchk. Kum lumkgt xwnit nt niku timlkgchk, tntku xli'nkn
chw tntku xli'tlkgspitkn, w chu xliwnk lusokgku titkilhnulh uym Sitro, tichulnik xchú, “xplkt
nititsinks” tipuw xpuskt; xmn lilh tuku luxlkskink lkum: xmullh nt niku timujulh ym kpsnt,
xtchul, ptum chuchut chw mktum xkuxtlh.
59
Tutunaku-6o(104p)a.indd 59
03/11/2008 07:47:20 p.m.
Tunkn tilhchu; kum kskgwiwiku xwnit, “mkgt nktlwn” tipuw, chunnchu uym ti'lh nt niku
mlkgchk Sitro. Kgsiy kxkgkgllh, listlh ptilh lntl lulipeku klhkknm, kxni lkpulhli nt
nt
nt
kkchikin niku x'm kskgwiwit xwnit, lutntku tili'lh. Akxni ymkgntxtilh xlity, wlh xtchul,
chul
, chu kum
lu'y xtsiswm tunkn titspitli, ch kgsiy tmwlh xxkut kx'itt tpulhkn w tuku lutlkgtiy txkuliy

xkuliy
kxkglhsputt tskujut chw kxni lu klonkgni wn. A mnw xtlwnputun lt' ytnknt xwmputulh
mputulh chw
sokgkulitum chu xlkpulhputun kxchik. Chun lt' lkpstkli chun titlwlh.
Tunkn tsukulh tlwn, tsinu, tsinu tmkgtnilh kchikin, lktsuku lh nt niku kxkw xwnit chw nt niku
lipeku xykgo lktlnk kiwi'.
Itt xtlwnit chu lu ktsisnit xwnit, chu kum lipekut xtlkgwnit, chw n'y xmkgsputnit xchuchut nem
xlin, wt lktsuku chu titsukulh tlwn, chw tsukulh lkpstk kum pilktsuku n'n, osuchi piknputsy
kxkilhpn tiji' nt niku ntmkgxtkg, “klhtkgl chiwix nklhtty” ti puw, “tln chu tlkg kpl nkn kum
tsinu nkjx”, xpuwnit; chu luyxmkgtlkgwnit xttlkgw, chi wt tiputslh nt niku ksliy njx'.
Chu lktsukulh putsy nt niku nlhtty, ni mkgs tkgsli tlnk xtkgl chiwix lkum kgtum tlhkn itt
xlikilhtlhmn, chu n ti'ukxilhli pini klipiku, lhuw chu titlkgp lktlnk xtuwn xliskgkgni luw' nem
timmilh kxkgspun xtkgl chiwix.
60
Tutunaku-6o(104p)a.indd 60
03/11/2008 07:47:28 p.m.
Titmlh chu uym Sitro, kxtiktmlh chu xmullh nt niku xtjum xxkut, tilhkglh xkuxtlh chw xtuwn
xliskgkgni luw', chu kxlkn wililh xkgpkgt xplkt ni nlkgkgwin puwn.
Tsukulhl chu lhtty, ni limkgs pks lkgptsnkglh niku xwilch chw xtuku xtkglhputlkg kkilhtmku
xm.
Nin limkgs klhttm, kpl lkgw kxni kgxmtli chw mkgktsilh piwi tuku lutsink tsn titychi,
lutsink tkgxmtli chw lulitliwkg, lkum tktychi chw lt' tkgoloy tlnk chiwix, luklmkgtn
wnkgxly lt' ttlwn ún.
Chi Sitro, luchpeku titkilh chw chuntiy nt tilktwi tuwn tuku xlkm, tm xliskgkgni luw', nitu tunkun
sktsiy tuku xlm, tsukulh lkputsy nt niku kpókglhw, xlkgtkgsputun tuku tsn titktchi.
Nitu xnn, mski lulktnks lkputslh, xmnw xtkgxmt lntl xtsmkgolh lktsu silnkgni', xmn
mkgktsilh lntl xtlwm ún chw lntl lkgmkgt xlxkmkgolh chichí' tikunin ni tktsiy tuntln
xmkgkglhmkgolh.
“Kmx kpekum” tipuw, lktsuku tmp, chu wt xln ukxilhli nilumkgt kgtum tilnk puwyn nem
61
Tutunaku-6o(104p)a.indd 61
03/11/2008 07:47:35 p.m.
luxstln xtkxtlwnit; kx tilipekulh kxni ukxilhli chw kgxmtp lt' tktchi tlnk putwilh xtchun ym
puwyn xlistln xwnit. Nil xknly tuku xlm nt lktsu niku xl klhttm, nchun tuku xukxilhm, kum nily
xttsuwí chw ni xktsi tuku ntlw, kxmn tsukulh ukxilh tuku xlm.
Kxtilipekulh kxni ukxilhli lntl chilh chtum tlnk chixkú, tiku lktlnk xkglokgot xkglhiy chw lkgw
xmtsuwiy kstjn. “Wmx tlhtkt” xpuwm Sitro, chw xlikn w tuku xlkpstkm, w tm tlhtkt tiku
tichilh. Lusitsim chilh, twilchi kputwilh, chw ktns tkxtwi.
Ni mkgs kxni uym Sitro ukxilhp lntl chilh tntum luw', chinkgolh tskgoyut, n tichilh tntum monkgxni', tntum
tntsulut, pks chinkgolh tikunin tiku ni xtln xtytkn. W chu uymkgolh tunkn lkgchinkgolh ym tlhtkt.
Chtum, chtum, chi tntum, tntum, tsukúk ktsnikgokn, chi xl chu xwnkgoy tuku sliskumkgolh.
—¡Wix, luw'! ¡Kkiwni! Tuku wix liskúpt lnchiyú
Chi xl chu lktsuku lhkgol, lhkgol tlktsuwilh kpuwyn chw lhkgol twi kxkgspun chu tsukulh chuwinn:
—Chtuy lkchixkuwim kxkkgolh kgotn', tunkn mx nnikgoy chiyu, ynkglhikgoy chtuy xkuxt.
62
Tutunaku-6o(104p)a.indd 62
03/11/2008 07:47:44 p.m.
—¡Lu lipeku tln! chun klkgtiy mintskujut, –kglhtinlh tm tlhtkt.
Chtum, chtum xkglhskintily lntl chintilkgolh, tuku xliskumkgolh xtsokgtily tm tlhtkt;
yxlkgchmply  chtum.
—¡Xnkglhn tlwtilm ni tuku x liln mitsi'!, ni sokg chin, ¡listlh min!, ni pl kwent tlw, nlh mkgs
nklikilhní ni limkgsku nkli'ukxilhply, –chun nm chuwinlh uym tlhtkt chw xlipkgtliwkg kkgxilh
kxpuwyn.
W chu lkgchnkgolh lktsu tskgoyut, ktsnikgok chw kkglhskinkgok:
—¡Wixinin!, ktlktsuwitit, tuku wixin liskuptit
Tlktsuwikgolh chw lktsuku tsukukgolh chuwinnkgoy kum xpekunikgoy uym xmlnkn chu kilhpipikgoy
kglhtinnkgolh:
—A..ki...nin... kinin lutln tskujut kkglhiyw, wi chtum tttl', tiku kinin kmkgtttlwj, nlhmkgs
ptinm, ynniy.
63
Tutunaku-6o(104p)a.indd 63
03/11/2008 07:47:54 p.m.
Akxni pks lhttkgokn kxchik, nt niku n'kinin kmlhttinnw ktnuyw kxchik, nt tunkun kchnw
niku tlwkn liwt lkum stpu, lhtukit, kpen, chu ktuw w tuku kxtlwknit, pks klkgtsulumniyw,
n klkgstimniyw chw ktuw kpks tln tuku klkgmujuniyw xliwtkn, chu yklkgnw tm tttl,
kmlkgwniyw chu kum lipeku pekun nlhly lichuwinn, chuw nlhly tuku tlw, kchimiyw chw
ktmkxtuyw chw kmpxylhniyw kkkgwwiní ktsisni, xlkt chu chli, chli tlkg snunm, chu ni tiku
tkgsniní tuku lnim, ¡nlh mkgs lm, y nniy!
—¡Luliwn lutln! ¡J, j, j¡ –chlitsi kglhtinlh tlhtkt–, ¡Luxtln mintskujutkn! –tíw.
Wt ykpl kgolo, kgolo chilh chu mitsi', lutlkgwnit kxni chu w:
—Kkintpti', kkkglhi lhuw, lhuw kkglhi kintskújut.
—¡Kpl kkiwni tuku wix liskupt!, ¡kwntit kpl! –w tlhtkt.
Kpl chu chuwinlh tim mitsi':
—Lt' lkum yktsiyt' pi'nt kit kwilch kS Mrtin, kxchik kintlt Aurelio.
Chu uym pks liwn xkgxmtli tm Sitro lt' chuwinlh uym mitsi', chu tunkn li'kgtkgsli pi w
xlichuwinmk kxkchikin chw xkumpli, chu tim mitsi' tlkg tichuwinlh:
64
Tutunaku-6o(104p)a.indd 64
03/11/2008 07:48:00 p.m.
—Akxni mkgtunu wyn tim nkintlt tunkn klkgn lt' kknkgwnnch nt niku ktwilych
kxkgstin kxchik, kpks tln tiku xkgtss kputsy lkum xl chixku, xl xtiln, xl xkuti' mski kil kxni ni tiku
xl ktkgs; nt chu kxkpjn klkgtnu klitkty xlitkgotni' nem y, y klkgmin chu kxpuwyt kintlt. Akxni
chu tlkyw lt' wyn, kpl klkgmujuniy kxpuwy tm kgtss nem klin. Lipeku xl chu lisitsiy, chu
kymn tlwy xpuskt puwn, “wyu  chtum chixkú tiku tlm” puwniy, y lipeku chu liwilinikn tm kintsé;
lipeku sitsi tm kintlt, lt' kgotn chu lu'ktnks xklh xmchit, pi'y' nmkgní xpuskt puwnit kum wi
tuku ntkgsni xtwy lnchiyú; kit xl kinplkt kum chun nly –chun chu chuwinnkgolh mitsi'.
Lunitu liktsikgoy kxni xlimkgt y tskgolh puyu, pks tputlkglitykgok xstln puwyn, chu uym
pks ukxilhkgolh tim Sitro nt niku xmch, chw mnw chu lkpstkli xchik, chu xkumpli Aurelio, pi
tunkun xwniputun tuku ukxilhli chw pks w tuku kgxmttmlh, lt' nt kxchik xkumpli pks w mitsi'
xmlkgputsim. Kpl chu ti'lh kxchik. Lt' lkpulhli tunkn tit'lh xpuskt kxchik xkumpli, chu pks
kgxmtnikgolh w tuku xkilhwm Sitro, ni tsinú xknlputunkn tuku xkilhwm.
—Xlikn kumpli, w kum pini knly uym tuku kwnimn, lumn wix kmkgni tntum minpuyu, wix mn
kpulhti, n wix klkchuku, chu wix kmkch, ni tsinu chu titpnuy kminkpumlhku lt' ch nkilichy mi
liwt, chun chu nym nliktsiy pinitu kglhiy miliwt. Akxni chu nwyn wix nmujuy minpuwy, chw
nitilkgptsnkgy chu mimitsi', lktnks n'ukxilh lntl nchin, kxni nlkgchinn, chun chu nliktsiy pini
w minpuskt lkgmnimn, w tm mimitsi'.
65
Tutunaku-6o(104p)a.indd 65
03/11/2008 07:48:08 p.m.
Chun chu tlwlh ym kgolo Aurelio tuku wnilh xkumpli Sitro, y chilh kilhtmku lt' xliwynt,
lu lktnks ukxilhli chu tuku tlwlh xmitsi'. Xln chu ¡Xnwj!…, ¡xnwj!… tsukulh tlwy mitsi'
lt' chilh, ytnuchi chu kkpjn, kpl xttt putktklh tm litkgotni nem lktsu xy, tunkn
nt chu lkgchilh xmln, chw lilktwkchi xlkni, chi xl chu tm kgolo Aurelio wym,
wym tsukulh lknytlwy, wt y ti'ukxilhli chu lntl lkgmujunilh kxpuwy tm xmitsi'
nitktsiy tuku xkgtss xlimin, kxni chu kpl chup pixchipch xmitsi' tm Aurelio, mkglhuw
xlit, xlit liksnonkgli luxlitliwkg, kxni chu mlkgwitilh tunkn kitiylh xmchit nem likgotn
ktnks kxknit chw lipixkmkglh chu tim xmitsi'.
Wt w chu tim mitsi tiptilh tuku limkgs xlkpstkm. Chunnchu kglhsput uym
xtchuwin w tuku mt xlikn chun tillh.
Gervacio Lucas Hernández
Akgpuchokgo, Puwakan, Kgampalhuwachuchut
66
Tutunaku-6o(104p)a.indd 66
03/11/2008 07:48:14 p.m.
Xapatiná muxni' lipuwamacha ktakgayawna chuchut
Mkgtum titxtunit kkchikin xl ksipini, mt xkichin tntum tkglhin ktsistni, xlinkgo chw
xmkgnekgo lklnk pxni, pinixtlksiyu uym tkglhin, kw pixtskgo pxni, tunkn xnkn
kkxilhkn, nitikú xtlksiyplnchu kw pi w lipkn mtluk xtlkgtlkgtmkgo, chu w
chixkuwin xlipuwnkgonit nixktsikgo w tuku xnm, uym tpuwn tsukulh tlhuwi chw
tputumilh kgtunu chiki, nlh xltmkgo ktsisni, xtlkgchitwilkgo kxchikkn, w tuku
uym xnm xltil kxni wyu mx mkgtsyn tsisni', uym tkglhn xtliwktilm w chu
skglh xlitwil kchikin, w tikunin nxkmkgkglhnkn kxlipxuwkgó, w chu xplkt
tilimpkwikgolh tikunin yxptinikgonit “Xapekuanin Lipeles”; uym tpkwit tsukulh tputumi
xliktlnk chuchutsipi, luxpekwnkgonit w tiku yxkmkgkglhnkgoknit, ktsinú w tuku
xmkwn tunkn xpekunkgó, lktsukmn xtsukukgo tskgó, lkntsitni chu lkntltni xtsukukgo
kglhtwkgkgó. Tuku xplkt nym kinkkgspulyn Tuku xplkt pitln kintwiltkn
Tuku xplkt kinklimptiniknn pixkgoxtnin kinin
Chun xlichuwinnkgo kkkgtunu chiki; w chu xtln tknl ktukw lkkxtlwtil. Uym
tkglhin xlkgplinit xpultmn, ntiy chu xnit mkglkglhinn xmkgpkgxuki kchikin;
milh kgtum tsiswnt kxni ni tikú pl xliktsi tuku n'nn, xln titkgxmtli xttst pxni,
w tiku kgxmtkgolh tsukukgolh pekunkgó chw tsukukgolh putsnnkgo w tuku xlm; w tuku
67
Tutunaku-6o(104p)a.indd 67
03/11/2008 07:48:20 p.m.
kgxmtkgolh nxtchuntiy xtkgxmttil Klipeles, kxmnw xtsiyu lt' xtlkgtlkgtm
xmtluk lipkn, nchun chu tsukukgolh pekunkgó, nlh klhttkgó xplkt wtiy
xlitkgtsnkgkgo xtptintkn, nlhtiku xtxtuputun, chu xlkn nklimpkwik xpekwnin
Likomes chu Lipeles; w chu xplkt putum xlilipuwnkgo xl kchikin; w chu tiku nixknlkgó
ntsukukgolh pekunkgó, nlh tiku xpxylhnn chw nlh xlkglhxkgtlikgo kxni xltpulikgó,
w xlkt xtpekukn nlh xlitxtukgó; chu tkglhnt xtliwktilm, nlh xktsikgo tuku
ntlwkgo; pi wi tiku xlilkkxtlwt xwnit pl' nlh ntnuych uym mkglkglhin w tiku
xmkgkglhwmkgolh uym kgoxtnin, lutlipuwn xtkgxmt xtts' xpxnikn, mnw
xmkgtkglhkgo chu ni xktsikgo tiku xmkglkglhimkgo Ni mkgpllh tiku npuxkulin
uym kchikin chw nmsputuy uym tlkgputsit, w kgolú Pumpiyu tiku luxknl xwnit,
ti'kgpuwntilh xl chw titsukulh lichuwinn xlkt uym tkglhin, tsukulh ktsnikn w
tikunin xkmkglkglhiknit, chu kwnik pi'uym tkglin limlkgsputt, piw nlipwnkgoy
xlitliwkgkn chu xtpuwnkn, klixkgtlik xlkt tliwkg tlkpstkni chw kwnik
piliputst chu limlkgsputt uym w tuku ni xtln, uym tchuwin mkgpuwntinikgolh ltmtni';
kskinik pixlimstokgtkn w tikunin tln xkwnnkgoy xchichí xlkt nklimsiynikn lntl
nstlnikgó uym mkgkglhn tkglhin.
Chunnchu tsukukgolh liskukgo kxni litputumikgolh; titkgskgolh tmpuxumkw chichí nemkgolh
xktsinikgo xchipkgo xkuti', kuyu, chu kiwipxni', ni tuw klimlkgtwkgek lt nchipnnkgo;
68
Tutunaku-6o(104p)a.indd 68
03/11/2008 07:48:27 p.m.
chuntiychu chuwinntillh kgolu Pumpiyu, w tiku titsukulh kstkyw pixlilt nkgpuwntikgo
ntustlnikgo uym mkglkglhin kxni nkgxmtkgo xttst pxni'. Skglh ttwilkgolh chu
xchichikn, chi xlkn luxkgpuwnkgonit, kw xlmtsuwinikgo kstjnkn chw kywtiy
xksuknnkgo, xtkxputonkgoy xlkn, chu w ltmnnin nxkglhikgoy: xmchitikn, kiwi,
litltni', chiwix, xlkt nmsputukgo uym mkglkglhin tkglhin, pi'uym luwskgll
xwnit, uym tsisni nitu tunkn titkgxmtli lt' tsiswnlh, nitu nlh, chu kgolu Pumpiyu
kwniplkgolh pikum plh xtpuwnkn kglhikgo, ntkgskgo chw xlichiptkn, pinmtlnikgo,
chu kum ni tliwkg nwnkgó, xnkglhí nkmkglkglhikn; lichli lkkxlkgolh lntl
nmkgtkglhnntilkgo, chu uym kilhtmkú nitu tkgxmtp, chu w chichí xtlkgwnkgonit
xlkt pikxtchikgonit; chimp Pumpiyu, chu xl wnp pikxtpuwnkn nem xkglhikgo
kxtktujum, pixnkglhi kmnw xlkpstkkgo xtpekukn, chu wt nlh chun ktlwkgolh
xlkt nlh ntliwki xtpekukn, knlnikgolh Pumpiyu; chi xl xnkglhi xpxylhnn ktsisni,
xtltm xpuks, ni xpekun xl', w chu xlilk tsukunikgolh knlnikgó pulktu chu mkgpitsin
chuntiy xpekumkgo. Chu mkgpitsin xmkgtkglhnntilkgoy ktsisni lt' titxtutillh
kilhtmkú, lh kgtum mixtujun, kgtum pp', nlhtu tkgxmtli, chi timspitkgolh chu xchichikn,
nlh mkgtkglhnnkgolh, mimp chu tsisni kxni nlh mkgtkglhnnkgolh, kxni chnchu
tiktsukuplk kmkgkglhkn, chi tsukukgolh tln chu lkpstkkgo lntl ntustlnikgo chu
nchipkgo uym ni xtlkgpsni tkglhin.
69
Tutunaku-6o(104p)a.indd 69
03/11/2008 07:48:33 p.m.
Uym kgolu Pumpiyu ktukw xktsí, limpkgsinmp pi w xkwnnin chichí nt kgtunu
chiki xkwilik, chu kxni tuku nkgxmtkgoy tunkn xmstlikgolh, chun chu nym xtkgskgolh
tkglhin; tln w uym tpuwn, tsukulh tmkglhtkgsni xtyt uym mkgkglhn, chu
tm tsisni kxni tkgxmtli xtts pxni tunkun kxkutk chichí, nkgolh xlnchu xlkn,
ktstilkgó tmkgtnikgolh chu ntustlkgolh tltnnin w tiku xmkgtkglhnmkgo, nilu
mkgt tlwnkgolh, kmx kgpuxum lilhkn, ntiy chu tkgskgolh pxni, mx wyú xkglhi
pl kgchxn puxm tpulhkn xlitsink, ku ukxilhkgolh chu pi k xmusnokgknit, w chu
xlilk xlinikgó tunkn. Lkpstkkgolh tukn pi'uym lpnit tlkg tlnk chw tlkg tliwkg, pi
xlkskink chu liputum tliwkg litputumit; chun chu titxtuplkglh kilhtmkú,nitu nlh, pel
chuntiy chu mkgtkglhnntilkgolh, chimp chu kilhtmkú kxni chu kmkgxtkgk chichí
chw ktustlnikgolh chu mkgtkglhnnín, skgoltilkgó nkgolh xlkt nlimkgpuwntinikgó
xchichikn, tsukukgolh tktkgó kxlktinin ksipíni Ktxtun, xktstilkgó lt' tmkgtnilkgolh
chchí, xchnkgoy kkglhtuchukgo xkgmpuxum puxkg, chuntiy' kgpuwntilkgó
pinmlkgsputukgó uym ni xtlkgpsni lpnit, xttliwkglhkgonit, ni pekunkgó lt'
lkgtlktsuwikgolh xchichikn wmputun pixmlktsuwikgonit uym tkglhin, pxuwkgo
tlktsuwikgolh nt niku xykgo chichí, stln xtsiy chw xtkgxmt lt' xkwnnín
xlitstiliywkgonit kgtum lnk kiwi, wiyu mx xkglhí kgpuxum lilhkn xlichtlnk, lnk jk'
xwnit nem ktúkw xliwí, lkum chmpiyu nem nilu xmsiyu kxkgn, kglhkglhikgolh ntkty
w tuku xkgnkgwnkgonit.
70
Tutunaku-6o(104p)a.indd 70
03/11/2008 07:48:39 p.m.
Chu xl tlhuwnin chichí nikxni kglhxtkgkgolh, pi xmsputuptunkgó w tuku xtkgskgonit nem
tltnnin ni ly xukxilhkgó, wyu mx mkgtti tsis' xwnit, w xliktsikgo xttsn xtiln;
kglhkglhikgolh lt tnkuwilh chu xl tkglhin mín, n xlm xkgn kiwi, mx stslputun pini
mtlnilh, w chichí xnkglhí xktsmkgolh, chu xln ukxilhkgolh tkglhín; kks lkwnkgolh
kxni ukxilhkgolh, pitntum lixkn muxni' xtmkywm, xtsiyu pinxchipnmputun; chu
chixkuwín kgpuwntikgolh:
—Nlkgtwkkgoy –tiwnkgolh–, chw kum chu nkinkchipyn nlmkgtyyw, ni mxkimw
tlkskin tuku nkinktlwniyn, tiwnplkgolh, kgpuwntikgolh lkgtlktsuwikgolh,
mknikgolh chiwix, ni tunkn mktktkgolh, limkgplkgolh mx pl kgtutu tlnkliy
kilhtmkú lt' litntlktikgolh, kxni chu tmkgwsli tunkun kgchipmikgolh chichí,
lkxkwilikgolh xtkgn, kstjn, xtntunin, nlh llh tsllh; xtskújut chichí luxlkskink
txtuch, nchun chixkuwín w tikunin xmsputuptunkgó uym mkglkglhin tkglhin pl ni
nkmsipnikn chichí, pi uym muxni' mski xttlnknim titljkgolh, chw kxniku xlnchu
tichuwinlh, w pi xmkgxtkgk, pik tlkgchixkwin xtlwm, n kxmkgskúni, mt nt xl
Kkxúnik tiku tskúm, pi mt lkkstn tiku wnikn Xaulh; ni mkgxtkgkgolh, wt tiputskgolh
myk nem lichikgolh chw lilenkgolh Klhtktsípi nt niku mkglhplikgolh; mt lutliwkg chw
lutsink xwnit, lutkgln tixwtlinkgolh. Alh kilhtmkú, xln mt chu tichilh chtum lnk chw
lhmumokgo chixku, kglhskinintil pinikw xkwnnknit lminch kilhtmkú, xplkt pichtum
71
Tutunaku-6o(104p)a.indd 71
03/11/2008 07:48:46 p.m.
xlkskúni tsumt nitu chm kxchik, pi w mt chu lkglipuwntil chw w putstil; tsukukgolh
lkpstkkgo xl kchikin, “Lntl putsmk tsumt Akw ni xlikn pimuxni' tiku chi pnitw.
Ktukw tsukukgolh lkpstkkgó lntl nkglhtinnkgo tiku nt xwilkgo kkchikin, chi
kglhtinnkgolh pi ni xkwnnkgó xlkn, chw nkglhskinkgolh chu xtkuwni chixkú tiku xl chu
tikglhtinlh piwnikn Xulh, chw nt tkxch Kkxunik.
Alistlh lt' lh tsinu kilhtmkú tikilpstkkgolh pin'nkgoy lkgpxylhnnkgó nt Kkxunik.
Ant chu niku kiktsikgolh pi'uym chixkú ktukw lhuw kglhiy, lkum xchlt pxni, chw
xlkln xliwy; chu kxni kitspitkgolh tsukukgolh lichuwinnkgo piplh nlistkywkgó
muxni'; chu xl uym tkglhin kskintil xmkgxtkgk, wt nikxni kgxmtnikgolh, tsukukgolh
mkgtsinskgó, mptinikgolh lt' lh kilhtmkú, nikxni tljkgolh, chu uym kchikin
msputumiputulh, chi tilinkgolh klnk kglhtuchokgo nem wnikn Akgmpuxumpuxkg, puln
chikgolh chu listlh mtsnkgkgolh kchuchut pl nlh nmkglkglhinn; chu uym muxni' tsukulh
tsy chw skilh ni nmtsnkgkn kchuchut, pink chtum chixkú, xmn pixtlhkgn muxni'
xmkgnú; chumpl nliní chuchut, chu xkuxt kglkgw nlipuwnltm, mt nom xlichuwintil,
chw nlichuwinlh pimt kxni mkgtunu xtkxtil xtxtuych kxchik xtlt, puln xlkgplí
xtlhkgn chu w xkuxt' ltmn nt xtmkgxtkg, chu w xlin xkuxt tkglhin.
72
Tutunaku-6o(104p)a.indd 72
03/11/2008 07:48:53 p.m.
Chu yxtlktsuwitil w tuku xmkgspuliputunkgo, lt' nmtsnkgkgo kpuxkg, nitu liktsiy
chu kxni kgólu mmkgwskgolh, tsnkglh, pixtlnk xl chu titslh, chw titkgxmtli
xwnkgxl xlktinin lklnk sípi, chun llh lt' tmkgtnikgolh muxni' chu xtts',
pikitkgxmtli lt' mkw: JIIIIIILLLL...
Akxnitiy chu nlhmilh uym tlipuwn Klhtktsípi, w chu tiku nt xwilkgolh tsukukgolh
lkpstkkgo pixnkglhí ntljnntilkgó limkxtum. Lnchiyu chuntiy tkgxmt lt
lkgchunin tsy chw mksnn: JIIIIIILLLL…; l uku chu limpkwiyw AKTSINI, chu mt
wmputum uym xtts:
—¡Kimkgtytit, ktxtuputun!
Lkgchunin tkgxmt tsisni', kxni chu wnkgokn:
—Pi nmin sen, tsm tmpokgwn.
Pi ni w xl tmpokgwn, pi w uym tkglhin w tiku linit Pukgmpuxumpuxkg nem
tsukuninch Kktxtun.
Celedonio Cano Pérez
Aktsu makgatsokgna
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
73
Tutunaku-6o(104p)a.indd 73
03/11/2008 07:49:04 p.m.
Xakatuwa tamasiyun
Representación teatral
Lakgakuxtunanín
Xlipulktum lilkgstn
Makglitaxtukgoy: Lakgakuxtunanin 1, 2, 3, 4, 5 chu 6.
Xatakakaxtlawan: Kxtlankati akgtum kachikin tasiyakgoy chiki, kiwi', chiwix, chu a katuwa…
Wa tuku litláwat: Tamakxtumikgoy akgtum kakgotanun kgalhchaxan lakgakuxtunanin tikunin
lilakkaxlakgoy xalichali xtaskujutkan.
Makglitaxtukgoy: (Xaliwanlinat limalakgastan.) Wa tuku litláwat chu liwanat.
Lkgkuxtun 1: Kkmktsiniputunn pichli nmkgkuxtuyw xwt nt
kkgstin, kxpukuxtu Xlhtulh.
Liputum: (Kgalhtinankgoy.) Tln, Niku kmkglit ntkxw
74
Tutunaku-6o(104p)a.indd 74
03/11/2008 07:49:20 p.m.
Lkgkuxtun 5: (Tayay chaw kgalhskininan.) A nlinw
Lkgkuxtun 6: (Lakapalay.) Kkinchik nkkkglhkglhiyn.
kinchukn
(Lamakachipay.) Chli tsis ntnokglhw. (Putum ankgoy kxchikkan.)
Lkgkuxtun 4: (Akxkilikan tsinú.) Chu kinchuchutkn
Tlkchuwy lilkgtlpn
Lkgkuxtun 3: (Tunkun kgalhtinan.) Lktsu, wi txtun nt
Xlipulktuy lilkgstn
niku nskujw. (Tayay chaw litamakayaway kstun.) Xmnw
nlinw kinpukgotnikn.
Makglitaxtukgoy: Lakgakuxtunanin 1, 2, 3, 4, 5 chu 6.
Lkgkuxtun 1: (Takgxtunan chaw kakgalhtiy.) Niklipuwntit,
Xatakakaxtlawan: Tasiyu titsu tiji' kxpunun kakiwin, chaw katuwa
nlinkn kiliwtkn.
tachanan. Aku pulhma chichíni'.
Lkgkuxtun 2: (Tayay chaw chuwinan.) Ni klkgpsnn niku
Wa tuku litláwat: Akxtum taxtukgoy, chu alistalh la'akgapulatilay
wi tm kkiwin, nkn kum nkinkglhiytit.
xpalakata pisokg champutunkgoy, wa tiku tlakg kgoluta (lakgakuxtuna 6)
takgxtakgtamay, na tsukuy kgosnan pelxla xalán lhtutayay.
Lkgkuxtun 1: (Putum tayakgoy.) Chun nliktsiyw,
mkxtum nnw.
Makglitaxtukgoy: (Xliwanlinat limalakgastan.) Wa tuku litláwat chu
lichiwinat.
75
Tutunaku-6o(104p)a.indd 75
03/11/2008 07:49:35 p.m.
Lkgkuxtun 5: (Talkgaspita akxni kgaxmata xtaputlhat tiku lhtuli,
Lipeku tpwktylh kinttkn, chu wixin nitu
xalán tachokgoy, chaw chapékua lhkiwi, lhkiwi limakawan xtakgnu,
lilkgputsytit, kkglhkgmnntilytit.
chaw palha lakilhaniy.) ¡kkgxpttit!, ¡wixin…!, ¡kkgxpttit!,
¡ktchokgotit!, ¡ktchokgotit! Lhtutylh kinttkn. (Chuntiya
Lkgkuxtun 1: (Lilakgaputsay kgalhtiy.) ¡Xtitchokgópi! Tukunchu
takgosun tlawan xpalakata pimataxtuptunkgoy makgapitsin.)
tnpt tlwy ¡Xtimkgtypit'!
Lkgkuxtunnin 1, 2, 3, 4: (Ni kgaxmatkgoy. Xpalakata pi lipekua
Lkgkuxtunnin 1, 2, 3, 4, 5: (Tsukukgoy lakilhnikgoy akxni xalán
tachilitilakgoy.)
ukxilhkgoy lata' akgsputmachi kgolutsin, chaw tunkun lakgtalakatsuwikgoy.)
¡Tt! ¡Wkut! Tuku kgspuln
Lkgkuxtun 6: (Kgoyyu' lay, chaw tatokgey akxni takiy, paks
makpasanit putlun, makxapakan chaw makgmakgankan, chaw naputlha'.)
Lkgkuxtun 6: (Akgxununanit chaw lakapaxuwá kgalhtinan.) Ni
¡Ay! ¡y sus…! (Tseg xakstu chuwinan.) Ni tln tuku ki'kgspúllh,
kkililkgputstit, nitu klním, kkskúwit, pini ktilkgtxtulh
kgoxt kit, pkstiyt klkwn, nktilkgchkgn kkglhwxni.
xl xkglhtntun tjn'.
Lkgkuxtunnin 1, 2, 3, 4: (Akxni chankgoy tawilakgoy kchiwix, chaw
Putum: (Paxuwakgoy tsukukgoy malakgnukgoy xliskúnikan.)
kalilakgakan xakgpakgatkan, chuntiya chuwinankgoy chaw litsinkgoy.)
Tlkchuwy lilkgtlpn
Lkgkuxtun 5: (Jaxanapuxtokgma kalakgchan xtaskunin chaw
kawaniy.) ¡Ni kgxpttit! Lijt kkkilhminimn, ¡kgtpnín!
76
Tutunaku-6o(104p)a.indd 76
03/11/2008 07:49:45 p.m.
Xlipulktutu lilkgstn
Putum: (Chatuy tsekg, tsekg laxakgatliwakakgoy kxakgan laxux, chu
amakgapitsin xakgalan wilakgó kkatiyatni', maksitmakgo xlaxuxkan.)
Makglitaxtukgoy: Lakgakuxtunin 1, 2, 3, 4, 5 chu 6 chu chatum puskat.
Lkgkuxtun 5: (Makgátu likilhxakakan chu amakgátu tlakg liskin
Xatakakaxtlawan: Kkaxawatni anta niku yá akgatum laxux. Chaw
laxux.) Tlkg ktipuxtit chu, y kwkgow nem pulh xpuxnitntit.
tastunutá.
Puskt: (Xalán takxtuyachi, chaw likgawtilay xlaxux.) ¡Chixkuwin!,
Wa tuku litláwat: kuxtumakgolh xawat akxni xalán tsukukgoy
¡chixkuwin! Ktlwtit litln ni pks kwtit kilxux.
lalikgalhxakgatliy pi ay tsinksmakgolha.
Lkgkuxtun 6: (Tsekg kgalhtastiy puskat.) Nitu pks kwmw
Lkgkuxtun 5: (Chasítsi chuwinan.) Tukú kw xplkt ni
“Kmkgmw w xkgotxkg”.
kinklimniknn kiliwtkn Chi kit lu'y ktsinsnimj'.
Tlkchuwy lilkgtlpn
Lkgkuxtunnin 1, 2, 3, 4 y 6: (Tayakgoy chaw lalakukxilha, chaw
putum wankgoy.) ¡Ntn kit!
Ni talakgapasa
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
Lkgkuxtun 6: (Lhkgan mamiy xliskúni' chaw án anta niku yá laxux.)
Km kit kglhwy lxux, nlh kmkly lt' ktsinksnim. (Putum
tustalnikgoy xtaskunin.)
77
Tutunaku-6o(104p)a.indd 77
03/11/2008 07:50:14 p.m.
Xamakgan akgstitum tachiwin
Narración histórica
Xlilakgapaskan lakchuchutsípi xala kxpulatamatkan Tutunakú
Uynú kxpultmtkn Tutunkú nem litlkgps Kgoyum kchikin, nt wí xpumpkgsin
tkglhtwkg, lkgchnit xpuyitt ltmt nt niku ksipíni kxpúlht chichíni', lktsú kkpupúni' nt
niku wi “Vercruz” (lkchuchutsipíni'), chu lktsu kchikinin nt niku wilkgoch pukglhtwkgnin.
W chuchutsípi Akllhnntisípi (Zongozotl) wnputun “nt niku lhuw nn kxwk kiwi'”, uym kiwi'
lu lipeku mkgtkglhkn xplkt pilimxtukgó xpkglht (tm'), uym kchikin nitu kglhiy tnu
kchikin nem mpkgsí; mkgn tsukunin twilkgoy kxkpun sípi nt niku lukxlipúlht Akgpixisípi,
kmininilh ntwilkgoy nt xplkt pini luws wi, nchun ni lukitnukgoychi lpnit tkglhinin nem
lulhuw nn, lnchiyú nlh lu lhuw nn kxlipúlht Akgpixisípi.
Uym kchikin mkgn tln tkxtwilnit, tppitsitwilnit pulktunu putwilh, nt nikú wi chtum
tiku lkgy lt' pulktunu, w ktsiy lt' tiku mkgtynn nym litiknt, nchun uynu tsiyú lt'
mkgs pilkxtum skukgoy tiku ltwí, uym tliktsit kktsinikgoch mkgpitsinin kchikin xplkt
piluxlkskink nlmkgtyyw.
78
Tutunaku-6o(104p)a.indd 78
03/11/2008 07:50:21 p.m.
Hueytllpn: Uynu kkchikin nt xmstokgkn luxmkgn xtuminkn tikunin xpuxkunnkgó kxpultmtkn
ntlnin xl ksipíni nem xkichn xkilhtun pupunú, nt niku wilch Ppntl. Hueytllpn wnputun Kpuskn
(nt niku lkkxtum pukúxtu).
Cotepec, w uym kchikin xkstu wilch kxkgstin sípi, nt niku pulhch chichíni chw kstipun xwstnín,
mnw wi tln pulutmt kstipun sípi, nt niku tsukuknit twilkn kxlipulhni chu kxni chnkn kxkpun nt
chu wilch uym kchikin, nt uynú lulhuwku nn ktuw luw', lt' kum xuníkluw', xkgoyútluw' chu xlk
luku luw'.
Uym xkchikin Cotepec wnputun “xpultmt luw'” xplkt piluttlni nt skgtnkgoy tiplhuw luw'
lt' wí pultmt nem lutúw lktnukn xkkiwín.
Gilberto Méndez García
Kgoyum, Kgampalhuwachuchut
79
Tutunaku-6o(104p)a.indd 79
03/11/2008 07:50:28 p.m.
Xkilhtsukut xapumapakgsin
kintakgalhtawakgatkan litutunakú
W tuku minkgoch
minkgoch kt' xlk tutumpuxumkwn (‘70s) xtpkgsí nt kxpultmt Klókgxni'
(Zcpoxtl).
(Zcpoxtl
K'kgtuy xpumpkgsin xwnit xkxilhwilinnin pumkglhtwkgen uynú kxpultmnkn
Tutunkú, xwí lktum nt Kkskni' (Tuzmpn), chu Kpuwkn (Zpotitln).
Ksputt chu uym xlitutumpuxumkwjkn kt' (‘70s) tuku xtlwm, chu kxni titsukut
xlittipuxumn kt' kmlktsuwik uym xpumpkgsin tkglhtwkg, nem xli'kgtum tmn
kgkukitsis puxum 'kgtsyn xtlhkn (708) xpumpkgsin titwi nt Kklkgjn', chu Kvicente
Guerrero, xli'kgtum tmn kgkukitsis puxum  kgnjts (709) tilitlhklh xpumpkgsin.
Titxtulh kgnjts kt' kxni lutlkg liskúk, putsk lntl nchín xssti xtlnk pumpkgsin
tkglhtwkg, nchun lit'kgtsnkgkgolh w tikunin xl uynu Kkgoyum, chilh xli'kgkwitu
kilhtmkú xli'kgchxn pp' chu xli'kgtti tmn kgknjts puxum 'kgnjts kt' (11-06-1989)
kxní tikichilh x puxku pumkglhtwkgen xl Kkgmplhuwchuchut, mkgmptsukilh
80
Tutunaku-6o(104p)a.indd 80
03/11/2008 07:50:39 p.m.
xpumpkgsin tkglhtwkg uym kilhtmkú, kxni xwí litkmlh Genro Vlerino Posd, pks
titstokgkgolh mkglhtwkgennín xlk pumpkgsin tkglhtwkg xli'kgtum tmn 'kgkukitsis
puxum, 'kgchxn xtlhlcn (706), chu nem xli'kgtum tmn 'kgkukitsis puxum 'kgtsyn
xtlhkn (708) chu nem xli'kgtum tmn 'kgkukitsis puxum 'kgnjts xtlhkn (709).
Uym xssti' pumpkgsin nt titwi tlnkliy xtmpin puchuwín xl uynu Kkgoyum.
Alistlh, kxni tsukúch tkglhtwkg xli'kgtti tmn 'kgkunjts puxum 'kgkwj kt chu
xli'kgtti tmn 'kgkunjts puxum  kgkwítu kt' (1990-1991) kimkgtwi kxpumpkgsin nt
niku mkxtum wilkgoch xmkgtynnín Tutunkú (uynú kchikin).
Akgtti kt' kitwi, chu w tikunin uynu xl' mkglhtwkgennin tsukukgolh liskukgó xplkt
xputwilh uym pumpkgsin, kxní xwí litkmlh mkglhtwkgen Bonifcio de Gon Grcí,
kxni xm xli'kgtti tmn 'kgkunjts puxum  kgkutútu kt', chu kitpkgtlh xli'kgtti tmn
'kgkunjts puxum  kgkuchxn kt' (1993-1996), likxtlwk xtmkgtyn tkmlh chu xl
mkglhtwkgennin xlk uynú.
Lt' ch xtktlnkim xlimpkgsin kxní xm tputlkgn xli'kgtti tmn 'kgkunjts puxum
 kgkukitsis kt' chu xtpks xli'kgtti tmn 'kgkunjts puxum  kgkutujún kt' (1994-1995),
81
Tutunaku-6o(104p)a.indd 81
03/11/2008 07:50:47 p.m.
 titlkkxtlwlh kgtum tlkpstkni pinmpitsikn pulktunu lt' xwi xuxkxilhwilinnin
pumkglhtwkgen, kxni chu tsukuch tkglhputlkgn xli'kgtti tmn 'kgkunjts puxum 
kgkuchxn kt' chu xtpks xli'kgtti tmn 'kgkunjts puxum kgkutujun kt' (1996-1997),
sstinplkgolh pulktutu xukxilhwilinnin pukglhtwkg, pulktu wiliknch nt Kkpuskn, chu
pulktuy nt Kkgoyum tpkgsikgolh.
Lnchiyú uym pumpkgsin kglhiy pulkchxn xukxilhwilinnin pumkglhtwkgen chw
kgchipwilinit kgnjts lktsu chuchutsipíni: Sipíluw', Akllhnnti, Puwkn, Lhtktsípi,
Ktxtun, Klkgjn', Kpuskn, Ktsktni, chu Kgoyum, nt niku wi lnchiyu uym xpumpkgsin
kintkglhtwkgkn nem tpkgsiych Kkgmplhuwchuchut.
Gilberto Méndez García chaw Xalhtulh Hernández García
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
82
Tutunaku-6o(104p)a.indd 82
03/11/2008 07:50:55 p.m.
Xamakgan tachuwin xla Kgoyum
Lnchiyú luxlkskink putum xktsiw lntl ltillh xltmt uym kchikin tikunin lmwj uynu Kkgoyum. Wnkgoy
lkgkgolún pimt uym kchikin nt kilhtsukuninch Kkgoyum nt niku wi txtun nem litpkwí “Kgoyumchuchut”.
Lnchiyú ywknit kgtum ktsu sikuln, lunt niku titxtuy tiji' nem n klipuntwk', nem n litpkwí Ktusunín.
Mkgs w tiku lmkgolh kkchikin kintlilktsukn, xkinklimpkwikgoyn likgoyumxti', w uym n tliknl
pixlikn nt kilhtsukunit Kkgoyum.
Mkgt tlwnit kilhtmkú, chu niktsiyw tuku xplkt ttmpuxtulh uym kchikin, chw twillh nt niku wi
lnchiyú.
Ktsiyw pikinklkgtnukgoninchi Mexiks, w chu tilimpkwikgolh Huehuetl, uym kchikin lkxtum chuwniputun
uym tpkwit “Kgoyum chu Huehuetl” = kgolu pultmn, osu kgolu kchikin.
Akxni kinklkgtnukgoninchi luwnn, n w lkgtikgolh limpkwikgoy Huehuetl uym pultmn. Xlilkpstkkn
kilhtmkú, kxni xkinkmpkgsikgoyn luwnn wi kgtúm ktsu sikuln, nem pulh mtlwinnkgolh w tiku
83
Tutunaku-6o(104p)a.indd 83
03/11/2008 07:51:02 p.m.
xlichuwinnkgoy xtknl “Ctólicos”. Lt' xli'ktsun uym sikuln tsiyú pini lhuw xlmk, k'ktsu kchikin
xwnit.
Lkgkgolón lichuwinnkgoy pimkxtum xwilkgok uynu Huehuetl, chu xplkt ksikuln xtpkgsikgoy nt
Kktsktni', nchun kkgxmtli tchuwin piw tiku mmikgolh xtknl xtchiwin “Cristo” w lutilichiwinnkgolh
xustlnin, tiku xlitpkwikgoy “lifrnciscnos” uxmkgolh msikulnnín, xtutunkú tchuwín lipwnkgolh, chu
kxni xtlwkn mis, “Ltín” tchuwin lipwnkgolh. Nchun lhuw tknl chw tsmnin ni lkgmkgnkgolh
tutunkúni', chúnly xtskgskgoy xttntlinkn: kgosni' chu lekg, n chun kxni xtmkgxtokgkgoy, kxni
xchnnnkgoy, chu kxni tiku nskgtn, ktuw xlismnikgoy tkknit w tuku lu xlipskwnnkgoy lnchiyú nnkú
mkgpitsi tsmnín. Akxni kinklkgtnokgoninchin luwnn, tsukukgolh minkgoy uynú xplkt xln pl klipeku
xktltlwmk chu xputsmkgolh lkgtxtut, xplkt pixkink'kgchipwilikgonitn uynu Klhkuynín luwnn.
Akxni xkinkmpkgsikgoyn luwnn, uynu kinpultmnkn, kkiwín xwnit, lt' tlichuwinntily xnn lktlnk
kiwi', mkgpitsi xmsty xtwkt, chw ktukw lt kum, txtun, lktsu puxkg, chw kglhtuchokgo nt niku
xnn ktukw tkglhin xl ktiytni chw xlkchuchut, lt' kglhtúchokgo wilkgolh Ksempwl chu Ajlpn.
Akxni kxlistkywnnkn lntl npux xtwkt kiwi', lntl nchipy tkglhín w tuku nwy, nchun lt'
nchn kuxi' chw ktúkw xl kkkiwin.
84
Tutunaku-6o(104p)a.indd 84
03/11/2008 07:51:08 p.m.
Akxni xkstu tsukulh tpkgsiy kinpultmnkn Klhkuynín, tnunk pulktu' tsukulh ltmt. Uynú Kkgoyum xwi
kgtum tsmnin xlkt xlkkxlt kchikin, ni xtchun lt' kum nn lnchiyu. Niti xmpkgsí pukuxtu klkgxtum
xpuskujkn, xwi pukuxtu nt niku limktum kskujkn, w tuku xmkglkn w xlitmkgtkglhkgoy mpkgsinnin,
xlilkpstkkn uym y kgtum chiki' nt niku xmkikn kuxi' nem xlimpkwikn “pukuxi”, nt chu niku xchnkn
uym limkgtum xwi xpukuxtu', nemkgolh xlitpkwikgoy: Wlhtin, Mujuyum chu Kjinnín.
Lnchiyú uym chiki' nt niku xmkikn kuxi' pumkglhtwkgen tlwk, litpkwí: Estudios Superiores Indígens
Kgoyum, nt y kxpxtun puchuwín, kxlktin kpukgmn, “Nrciso Mendoz”, nt xpuyitt kchikin Kgoyum.
Alh Kilhtmkú, tsukukgolh minkgoy xl knikw, w tlkg minkgolh xl kpkxtú, mkgpitsi Mexiks chu luwnn,
smnitwlkgolh uynu kchikin. Chu litutunkú w tikunin xwilkgolh Kkgoyum, nkgolh twilkgoy nt kkkiwín,
ktukw tili'nkgolh: wnkgolh pi nt kkkiwin tln lkstkkgoy tkglhin, lt' kum pxni chu xtiln, chw nchun
tln mkgtkglhkgoy xtchnnkn, xplkt pi'nn xkuti', styi' chu spitu', tikunin lipeku wkgoy kuxi'.
Chun uym kgspulkgolh, stkgolh xputwilhkn, w tikunin ku tichinkgolh tismnitwlkgolh, chu xkmnkn
tsukukolh mpkgsinnkgoy kgchipwilikgolh chu puchuwin.
Akxnitiy tsukulh tlkgpliy xltmtkn litutunkú, w tiku mpkgsinnkgolh pks luwnn xwnkgonit.
85
Tutunaku-6o(104p)a.indd 85
03/11/2008 07:51:15 p.m.
Chu tutunkúni' nxtpkgsikgoy pel ky kstlkgoy, nlh nlh tiku kmkgtylh w tuku xlitmkgtykgoy ktchnn,
nlh ttlnilh xplkt klichtum kgchipwililh uymkgolh pukuxtu, nt niku xchnnnkgoy xl mpkgsinnín.
Alistlh mkgpitsi tutunkúni xlkgmxtuputunkgoy uymkgolh kkiwín xl' Kwlhtin, Mujuyum chu Kjinnín. Ni
ttlnilh xplkt pini kmkgtylh puxku'.
Akxni xtpkgsí Frncisco I. Mdero, chu w tiku titpkgsikgolh listlh, tsukukgolh lixokgonnkgoy nt kpumtjin
nem wník: Hciend Federl, kxnitiy xlkn tlwkgolh nt chu titsukukgolh skujkgoy, ywkgok liplhkn, kxni
tsukulh 1910, chun ntillh kilhtmkú.
Xkptsnkgm nklixkgtliyn pikxni ksputm xtpkgsit “Porfirio Díz”, uym kchikin, xlimpkwikgoy “Vill de
Rmón Corrl” w tikunin xlmkgolh mpkgsinnin kxni.
W tutunkúni' tiku ti'nkgolh twilkgoy kkkiwin tsukukgolh tlhuwekgoy, chu listlh putskgolh xtpkwit
xpultmtkn, tlwkgolh chu lkkxlt lntl n'n xltmt lktsu kchikin, kmpkgsik chu “Juez de Pz”, chu
Myulhni' w tiku xtpulikgoy kxni xkglhchokgnnkgoy xl “fen”, ktukw tuku xklilkskinkn. Xwi chtum
mkgtsokgn w tiku kxtlw fin, nchun w tiku xmsty xtmkgty kxni xpukikn tumin, chw nchun
klhkwilí niku kglit liskujni' xkglhí w tiku xtpksekgó x Junt de Mejormiento Cívico y Mteril.
86
Tutunaku-6o(104p)a.indd 86
03/11/2008 07:51:22 p.m.
W tiku tlkg x mkgn ktsu kchikin w Chilokgoyu', chu Xunlhpu, listlh tsiykgolh
Putlunichuchut, Cinco de Myo, Frncisco I. Mdero, Lekgmn, Lipuntwk, chu Putxkt.
Tln nkmkgtnksyn pipkgtum xwnit xkchikin Huehuetl, Cxhucn, chu Sn Jun
Ozeloncxtl, lnchiyú tnunk tpkgsikgoy lkum: Cxhucn, chu Ozeloncxtl k Junt
Auxilir, chuntiyx tpkgsí nt Kkgoyum.
Nin mkgs tlkpitsikgolh Chilokgoyu', Chilokgoyu' el Crmen chu Chilokgoyu' Gudlupe
litpkwikgolh kgtunu', nchun Frncisco I. Mdero, tpitsilh pulktu litpkwilh
“Kuwikchuchut”.
Lnchiyú tsiyu pihuehuetl mkgt tlkgplilh, xplkt pitnun kkilhtmkú lmw,
kgmplhuw chu xpumktsinint chw n kgmplhuwt xlilkgstn nemkgolh
kinklkgplinimn kintpuwnkn, n pulklhuwt xpumkglhtwkgen. W tlkg
xlkskink xtknlt chw xtsmnín tutunkúni' nemkgolh nlh xtchun lt' xpulh.
N w xkwent puxku lt' ktukw lkgtskgs xtchun xtlt litxtuy, ktukw ni xtln
tsmnit msty nem limtutiy tskujut xl kkiwín, nchun xlkt polític, ni tlulokgtt
w tuku tlichuwinn, xplkt xnkglhí tlkgmkgnkgoy, ni tkknikgoy xlktin
limpkgsín, ni kwent tlwkn w tuku lkgchnkgo lkum ltmnnín.
87
Tutunaku-6o(104p)a.indd 87
03/11/2008 07:51:30 p.m.
Lutuw tmkgktsiy w tuku ptikgoy, xtchun pinitiku klipwn.
W uym limlktsukikgolh, kgtum lkkxlt nem limpkwikgolh (OIT), tuku wnputún: xkstu xputstokgnikn
litutunkú (Orgnizción Independiente Totonc).
Uym lkkxlt putsy tmkgty xplkt ni nlkgsput xtsmninkn, xtchuwinkn chw lntl mktum
nputskgoy xtmkgtkglhtkn, nchun lkuntl nstkywkgoy xkmn, xplkt ni nlkgsputkgoy chu
nchun nlintilkgoy xtytkn.
Putsmkgolh xtmkgty xpultmnkn, xpuskunikn, xplkt pinlh lnnn, w uym tlimxkgkgkgoy w
chu xlkt mkgpitsin lkgkgwsn chu lktsumn nkgoy putskgoy pumkgskujni knikw nt niku lktlnk
kchikinin. Amkglh kilhtmkú, ni tktsiy lntl nkikglhsput'.
Uym OIT, tsukunit kxni 1989, y nmkgtsiy kgkuchxn kt' uym julio 2005, ni lu ly ttliwkglh xplkt pi
ni kglhekgoy tumin w tuku nlipwnkgoy, ktukw tskgskgonit, kxmn lulktsuku twxknim.
Bonifacio de Gaona García
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
88
Tutunaku-6o(104p)a.indd 88
03/11/2008 07:51:43 p.m.
Litamakgatawakga
Ensayo
Xatalaksakni mapakgsinanin
Aytlktsuwim kilhtmkú kxni nlkgpliyw kimpkgsinninkn, ylipeku
lmkgolh chixkuwin tikunin wnkgoy pipuxkunnputunkgoy, piychinit xkilhtmku
ntklkgpliy, pilutln ntlwkgoy xkchikinkn; mkgst tkgxmt tm
tkgsnin, chu kinin nin lkwnnw, chw kgxmtw tuku wnkgoy xplkt pi
mt ktuw tuku nmstkgoy. Chu kxni nsput uym tlkskni pks xstln tchiwin
tlkgmkgn, chu w tiku npuxkunn nlh lkpstk tuku lichuwinlh. W uym
n'ukxilhplyw lt' ktitxtulh kgtuy kt' 'itt, ntsiyupl tiku nlkpstkpl
pilmw limxkgnin chu limkgtum ktuw n mstplkgoy. Niku liwy nsput
tkgsnin, yxkilhtmkú nlkwnnw chu nlh pks kkgxmtnikgow w tuku
wnkgoy, xplkt piktchuwin.
Xlikilhaktuy Pukgalhtawakga Doctor Alfonso Caso
Skgatachuchut, Lhtakatsípi, Kgampalhuwachuchut
89
Tutunaku-6o(104p)a.indd 89
03/11/2008 07:51:52 p.m.
Wa xa sakgsiní kgalhni'
W x skgsiní kglhni' n ktjtt xl, nem tlimkglhtkgs kxni lipeku tkglhputiy mski ktsisni chw kum luni
xlimkgsni nkn tsulukn.
Xskgsiní kglhni' w luxtjtt kinkglhnikn xplk pi lipeku lhuwn w tuku liskgsinkgonit ktuw w tuku
wyw chu kxni kinpsemkgtkn nlh lukchn lkkxtlwy w tuku lilhkuyuy kxni tliwkiy skgsi' kkinpulknikn,
xplkt chu tsukuy littljiy tunkn w tiku kglhiy uym tjtt.
Wtiy xplkt likilhtsukuy uym tjtt kxni lhuw wyw w tuku kglhiy skgsi' lkum xtlkkxtlwn
liskgwiwin, kúchu', chu w tuku limpkwiyw xxun liskgwiwin, chw pks ktúkw nemkgolh kglhikgoy skgsi';
chw wnkgokn pi mt nw likilhtsukuy kxni xliskn npekun.
Lipeku lichuwinnkn uym tjtt xplkt pinin tkgsnikn xlikuchun, kku xlimlkgmixikn tsinú nem nnkgoy
kum chu pi tunkun nmkglhtkgskn pikglhikn uym tjtt; lutlistkywnn pilulhuw chuchut kilikgotntkn
chli, chli; chu kum mt kkiwin lpt kxni xliskn npekun mt n tln nlkgtskgy xkutn, nem mn xchuchut
nmkglhtiy, mt tsinu xl nmkgtyyn, chu wt nitln nwy ktsu skgsi kxni npekun, ni pl w xxun
liskgwiwin.
Clemente Vázquez Velasco
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
90
Tutunaku-6o(104p)a.indd 90
03/11/2008 07:51:57 p.m.
Kamakgtakgalhwi kinpulatamankan
Uynu kksipíni lkgchunin lhkknn, lkgchunin lipeku senn, chw lkgchunin nlonkgnn. Ni lumkgs ty chichíni',
lkgchunin mnw “mrzo” chu “bril” xli'kgtunu kt', tlkg xnkglhi senn, kxni lulhkknn mintily tlnk sen, lkgchunin
unil sen mín, ni lu min w chijit. Akxni lonkgnn xnkglhi puxusenn, xnkglhi stkg twily tiyt, w uym xplkt
tpknnn. Kum xnkglhi senn xnkglhi kchkgn kum ktsw, tkgosun tlwn chuchut, lhuw tiyt chkglinkn
kpuxkg, ylh linkn kkglhtuchokgo, chw kitpkgty nt ktkgywn, uym wnputun pipks nt chkglimk xstln
tiyt, w uym xplkt nlh stkputun xwt chw ktukw tchnn. Kum nlh pulhnnn, wi tiku mskujuy likuchun,
nem wnikn “bono quimico” ¡Kwent ktlw! ¡Kum w uym likuchun nmskujuy! xlipn lkglhipt mintiyt, chu listlh
nlhtu tunkn ktimkgl. Nchun kum knlkgmniy plhm, kum npuxmniy, uym likuchun ttutsuwi kktiytni chw
mtlwni ún, nchun lkglhiy xtchnn w tiku tkilhpstukn kminpukuxtu. Uym kgmptuy likuchun, kchuwy kktiytni,
listlh ttxtuych chuchut nt niku wi txtun, chu kum nwy uym chuchut chw kum nlijxnn ún nem tputsy
uym likuchun, nntsukuyn tsinu, tsinu lkgmniyn, lktsuku nmkgniyn. W uym kliwniyn, ni kmskuju, “bono
quimico”, chw nklkgmkgnti xlilkgmnikn plhm, xplkt pini xmnw lkgmnipt, tiyt, chuchut, chw ún, nchun
lkgmnipt miliwt, chw ún w tuku lijxnn, nchun chuchut w tuku likgotnn, xtchun pi lkgmnipk xnkglhi tsinu,
tsinu, chu nkichn kilhtmkú kxni nlilkgsput.
¡Kwent ktlww kinpultmnkn!
Ni talakgapasa
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
91
Tutunaku-6o(104p)a.indd 91
03/11/2008 07:52:04 p.m.
Akxtum kalawj
Klichuwinnkgow lkpusktin chu lkchixkuwin. Xlkskink n'ukxilhw chu nktsiyw lntl xlkn lxkgtliy,
lntl kxtum skukgoy chu lntl llkgchiplinkgoy kxni lttwily.
Xlkskink n'ukxilhw pilkpusktni chu lkchixkuwin n'ktsikgoy tln nl xkgtliy, tln nlmkgty. L uku
kilhtmkú xlkskink xlkchixkuwín ni ylh nkkilhnikgoy xlkpusktinkn, wt xtln kxtum nlichuwinnkgoy
w tuku liskujkgoy, uku ylh chun kumu lt' xwnit mkgst, kxni xwnit xmnw xchixku xktsiy xn mkgskuj,
chu xpuskt, xmnw xl xtlkgchitnuy kxchik, kxtlwn liwt, mkgchkgn, lktspn, mskgtin, chu
xmkgtkglhn lkgskgtn xwnkgonit, nitu xklikxkn, nitu xklilkn kxni xlkchixkuwin xlkpulhknnkgoy, k
chu k liwliwj lt' kxni pl ntmwkn osu knstkn kgtum pukuxku; kgtum tchuwin, nitu tunkun xlktkn
xwnit. Knym kkskunikn xlkchixkuwinkn, knym kxtew xlitxtukgokgch, chu ni pl mx chun
lkgchmply, xlkt pi chtum tskw mskgwikn kxni skuj, chu xlkn nitu tunkun xkmxkikn.
Akxni chtum puskt n nwniputum xchixku pixlkskink kgtum tskujut, nnwnputun kgtum tstkyw,
tunkn nkglhtikn:
—¡Ni minkwent wix! ¡Anú kpinpi! ¡Kpit xtkgnn! ¡Wix k skití, ni milichuwint wix!
92
Tutunaku-6o(104p)a.indd 92
03/11/2008 07:52:10 p.m.
Chun nwnikn, lkgchunin wt kkgxikn, knsnokgkn.
Lkchixkuwin xklikstkywkn pixlkn knmpkgsinnkgoy, chi lkpusktin kxni kku lktsu lktsumnku
n
xkwnikn pinkgxmtkgoy w tuku nklimpkgsikn, chw ni xlikglhkglhtintkn, ntnlitum chu pks tln
xlitlwt w tuku nwn xchixkú mski nichun xl nlkpstk.
Lkpusktnin ptinikgoy nkkgxikn, nkkilhnikn, nkliwnikn ktukw mski nilinkgoy xtlkglhinkn;
xnkglhí nt wilkgolh, nt ykgolh, nt tptininm tlimxkgtt, tptimkgolh xlkchixkuwinkn, chuntiy nt
twilkgoy kktptint, tsekg mkgtytilkgó xlkchixkuwinkn, nikxni ttljimkgolh.
L uku kkilhtmkú kililkgplitkn kintwiltkn chw kintlkpstknikn, w lkchixkuwin luktliwní
piluxlkskink nmxkikgoy xlkpusktnikn w tuku mkgst xlitlwtkn, w tuku klkgchn kxltmtkn.
Tlkskin pilkpusktín nlh kklkptwkkgolh xmkxpnkn, ylkgchn nlh ktmkgxtkgkgolh kchunt
nklikxkn, xli chuwintkn xplkt pixtchuwinkn luxlkskink nmktsininnkgoy, lhuw tlolokgtt kglhiy
xtlkpstknikn, xlkskink pixlkn xnkglhí ntkglhchuwinnkgoy xchixkukn, kxtum xlitlwtkn
xtlimpkgsinkn. Ktiw wn pik'mn lkchixkuwin ktsikgoy lkpstkkgoy tskujut, ni chun xliwntkn, kin
kintpuwnkn w lkpusktnin nktsinikgoy, xplkt pinstknnkgoy, chu xtpuwnkn n lhuw tlolokgtt
kglhiy, w tiku lkchixkuwin ni tln kglhikgoy xtpuwnkn ni ukxilhputunkgoy uym tlolokgtt nem tlichuwinn,
xkstu ktsiputunkgoy chu ni kchiniy xtpuwnkn pilkpusktin n lhuw tuku ktsikgoy.
93
Tutunaku-6o(104p)a.indd 93
03/11/2008 07:52:16 p.m.
Nchun lkpusktin kglhikgoy tlkskin nmkgskukgoy, chu xlkchixkuwinkn ni xlikgostsnkgtkn, xliktsitkn
pilkxtum kglhikgoy tlkpstkni, lkxtum kglhikgoy tlkskin chu tskgllt, ntlwkgoy chu nmtlnikgoy
ktuw tskujut, xmnw nlmxkiy tlkskin ntskgllkgoy ktuw chu kniw kpukglhtwkg
nkmlkgchkn.
Kilikatsikan chu kilitlawatkan wa tuku uku nalikgalhtawakgakgoyaw:
Kilimlkkitkn kinkúkn chw kintlkpstknikn pi w lkpusktin chu lkchixkuwin xlkxtumkn, kxni
chun nkglhiyw kintpuwnkn chw chun ntlwyw kkkilhtmkú nkichn tln tliwkg ltmt,
chu nlh tiku ktiptinlh chw nlh tiku ktimkglipuwntillh kxltmt, w tln kxtum nskujkgokn, chu
lktsuku nmsputuyw kintlimxkgtkn chw kintptinkn nt uynu kkinpultmtkn, nchun lkxtum
ntynikgoy lkpusktin chu lkchixkuwin kxni wi tiku kmn nklktlwputun x luwn mpkgsin, chu tiku
nitln kinkmkgptinnputunn chw kinkkgpwpunn kkinkchikinkn, kkixtplhkn kum lkpusktin chu
lkchixkuwin nmxkiyw tkknit chtunu, chtunu w tuku ktsiyw tln tlwyw uynu kkinpultmtkn.
Lixkn kinklkgplikgoyn ltkum luxlktolonkglh kink'ukxilhkgoyn, chu kum wt xtkgoxutliwkglhwi chw
putum xkgpuwntiwj, lt lkpusktin chu lkchixkuwin lkxtum xlkknitilw kkkilhtmku lt kum chtúnu kinin
kgtkgsw chu mtlniwj nwn, chunnchu tln n'ukxilhwj ntlkgplitily uym kinktuxwokxn.
Fabián Bautista Salazar
Xpultamatni' Tutunakú. 09, Kgoyum
94
Tutunaku-6o(104p)a.indd 94
03/11/2008 07:52:21 p.m.
Lata' kilimakxtumkan xliwanat
Pi xlilt kxtum kililtkn nt niku kgtunu kkinchikkn,
Lnchiyú pumkglhtwkgennín xlilkpstkkn, chw
kkinpukglhtwkgkn chw kkinpultmtnikn, kxtum
xli'kgpuwntitkn pilt' xtkglhtwkgkn lkgkgwsn
llilt lt' lkchixkuwín chu lkchjn, pint xlitsukut
chu lktsumn liputum chw lkxtum xlilt, kxtum xliskujtkn,
kintkgstitumitkn, chw ktukw kintktsinitkn lt'
ni xlilt nkmpitsikn, pi wí tuku nklimpuwtumikn
nllipwnw chu nlkkninniyw kiltytkn chtunu
kgtunu xtskujutkn, w ktsi xmkglhtwkgenkn tntl
kinin: lt' lkchjn chu lkchixkuwin, nchun w tuku
ntskutilkgo w tuku tiptu,  tiptu nkmsiynitilkn lt'
chtunu kinklimxtuknitn kilhtmkú, w tuku litlkgpsw
nlitmkgtykgó kxchikkn chw nliltmkgó kxpultmnkn.
lkchixkuwín chu lkchjn, w xlkn kxni chin xkilhtmkúkn
tsukukgó chkgnnkgó, nkglhkglhinnkgó kxni mkgtsiko
Nlh klkpstkkgolh lt' pulh xwi tkglhtwkg nt niku
xpuchuwtkn, w xl' lulimxtuknit chtum puskt
xwnkgoyw pilktsumn tnu xlitstkywtkn; lnchiyú
nmtsikimkgtkglh w tiku ku lkchintil skgt'.
lktsumn chu lkgkgwsn kxtum xliltkn, xlitputumitkn,
xlitkgstitumitkn kxtkglhtwkgtkn lt' wí xlkt
Lnchiyú lt' tsukúm kilhktu kitsis puxum kt' kgtunu
xkilhtsuku kiltmtkn lichuwinm “Ciencis Nturles” chw
pumkglhtwkgen xlhimkgntxtit lt' chuwitsokgwilinit
lt' wnit kilhktu, kilhktu limsiynnín tkglhtwkg; pinlh
xli'kgtutu xlimpkgsin tkglhtwkg, pi'kxtum
wí kilhtmkú ntpitsiyw, wtiy kilhtmkú kinkkgsnimn
kilikglhtwkgtkn chw w tuku luxtln lilmchw nwn
pi'kxtum, piputum klwj kkintskujutkn lt' chixkú chu puskt,
xplkt' pipks kimpultmtnikn uym kkilhtmkú.
pi chun kinkilhtmkukn chw kiltmtkn.
95
Tutunaku-6o(104p)a.indd 95
03/11/2008 07:52:27 p.m.
Limtistumint xlkt xlitakaknit xltmt lt' chixkú chw
Limtistumint xlkt Taputumit, uym luxlkskink xlilkgpst
lkchjn, nililkgmkgmw lt' xl litxtokgoninch chtunú.
chw ni xliptsnkgt chixkú ni plw puskt, nchun lt'
Xatalaksakni mpkgsinnin kkpultmtnikn, kintwilhkn chw
Limtistumint lt' ch Kxlitayan chixkú chw puskt, pi'kxtum
kintlkpstknikn.
lkpstkkgó chw kgtum kglhikgó xlitytkn, xkglhtintkn,
chw pilkskinw tln kintwilhkn chw kintmkgtkglhtkn
Kintalakxtumitkan: Uym kili'kgtkgstkn pi w wmputun
xtkkni.
kxtum killintkn kkintktsinkn chu kkintwilhkn lt' wn
tchuwin.
Limtistumint xlkt Lalimakgtayat xlkt tln nllinw
lkchixkuwin chw lt' lkpusktin, ni tlkskin nlliskgliyw
“Kktsiniw lt' lkpstkw kilimkxtumkn,
kinkilhtsukutkn, kintwilhkn, kintlkpstknikn, niplw w
kum pinilkgtiyw xtskglit chtunu kinin”
tukú litlkgpliyw tsinú.
Xa Aktsu Makgatsokgná
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
Limtistumint xlkt xlitkknit lt' chixkú chu puskt,
lilkkxtlwtilt lt' tln xnkglhí nllinw chw lt'
Nalalimakgtayatilyaw kkinchikkn, kpukglhtwkg chw nt niku
mkglmw.
96
Tutunaku-6o(104p)a.indd 96
03/11/2008 07:52:36 p.m.
Lataman
Tiku kw' xlikn ltmn
Kinín xlkn ltmn.
Kiltmnkn w tuku litlkgpw, w kintlipwnkn, w kintktsinkn, kintwíltkn, kintchuwinkn.
Kiltmnkn w putum kintwilhkn lt' kkinchikkn, kintltnikn, kintltnikn chw wntikú
kinkmkgtkglhkgoyn.
Ltmn w pks tuku likglhchokgowilw; lkum chuchut, u'n, ktiytni tnikú skgtnitw.
Kinin xlkn ltmn.
Lt kplhmn, tkglhinín, lt ktukw xnt, púklhni, stku, chichíni, pp' chu ktukw mkgpitsi, pksw'
kgtuminík ttlwkgoyw kgtum ltmn.
Kinín xlkn ltmn.
97
Tutunaku-6o(104p)a.indd 97
03/11/2008 07:52:44 p.m.
Kgws', tsumt, pyitt xlkstkni, chw xlkstknit', lkgkgolun chu xlktsikn; piw mkglhuw lekgtsyw:
kgtsyw:
“Ltmn kinkknlni, nkttliwkglhw,
Ltmn kinkknlni, nkmklyw,
Ltmn kinkknlni, nkmkchnw.”
Pi chtúnu kkglhiyw, kintlipwnkn, kkglhiyw tknl, chw tkkni xplkt' mkgpítsi.
Ltmn nw' lkxtum lilt, llitkkni, llitmkxtumit, ni tlliskglit, nw tln chw
kgstitum pxuwn kiltmtkn lt' litlkgpskgoyw uynú kkimpultmnkn.
Kinín xlkn ltmn piw klhkuyn kilkn nt' kimpustknikn, pi'nt' skgtnitw, w wmputun
mnín
pi'nt' kimpultmnkn kklhkuyunín, lt' litlkgps' kgtutu lt xkilhtsuku xlikxilhtikn: titsu xtmnín
lhkgt, chu xpichw, chu xttlín klhkuyunín.
tutu
Uym' tmnín lhkgt likilhtsukunit kxni l'kgswitkgonit lchipnnín xplkt' pimputumikgolh tiptutu
siym lt
tlkpstkni: Ni llitskglitni, tknlní chw xtputumitkn klhkuyunnín, nem lhkgt titmsiym
litmninit xskyiw, xsnpp' chw xtsutsokgo.
98
Tutunaku-6o(104p)a.indd 98
03/11/2008 07:53:01 p.m.
Uym' tmnín, tlkgplitylh
tlkgplit
lt xtlhkn, xlititlnk chw lt xtwilh, nchun kgspultilkgolh mkgpítsi
xlikxilhtikn kimpultmnkn.
kimpultm
Puln ktitsu lhkgt
lh
timkxli Hidlgo, wntiku mtsukinit xlkt pl ni kintskglitkn, nw
tilktiykgolh xlchipnnín
xlkt xtiptut tlkpstkni; listlh nktitsu snpp' lhkgt
xl
chw xsnpp' xtlitsokgnit xkilhpnín, chiw kxkitt nt xtlhktwilnit
xspupuku ch
xpuln ltmnnín Asteks, pi'uym tmnín litlkgpsli piw xl
wntuku xkkgsnknit
xk
xmtliwkglhnit Morelos y Pvón.
Alh kilhtmkú uym tmnín xl tiptutu tpuwn lktitsu xlimniknit: xskyiw,
xsnpp' chw xspinini, tlkgplip', snpp' chw spupuku tlwplkgolh kxchstunin
xllitlkgplitily,
listlh w xtsutsokgo lichnkgolh tniku lichiwkkn, chu xsnpp' chw
xllit
xskyiw
xskyiw lkgpuxtu xwi ni lt tsiyú lnchiyu.
Xttlín ntlkgplitillh
lt xttsokgni chu lntl xlitlikn xpulh, lnchiyu lt pxuwn tlitliy chw
ntlkgp
litliwkg, w xttlinín xpultmt
liklhkuyunnín xplkt xlilkpstkkn chw xtlkpulhni xkmnn.
xpul
litlkgps xliktlnk ktuxwt, w tiku kgstipuy xilh, tsiyú pitlchipm tntum
Pichw wnikn tuku liputun lit
kskglin kimpultmtnikn, uym ntlkgplitilhlh lt titxtulh kilhtmku, lkgchunín
luw, nem xlikxilhtikn kskg
pxtut
llkn
k n ttsiylh,
siy lh, p
xtut wilikgolh, chu llnchiyú tntuchukukgonit.
99
Tutunaku-6o(104p)a.indd 99
03/11/2008 07:53:19 p.m.
Wnit xlikilhtsutkn Asteks, wntiku mkilhtsukikgonit pultmn Tenochtitln, lt tkxkgonínch' Kchikomostok
lt chinkgolh tniku xkmlknuniknit pi'nt ntmkgxtkgkgó tniku nttnokglhkgó xtmkgstokgni
chuchut, chu kxkitt ktsu putwilh tniku xnnko xilh chw, xkgy pichw xtlchipm tntum luw.
Chun nuym kilhtsukunit lnk kchikin, lnchiyu wniyw Klhkuyun, kilipxkitkn kimpultmtnikn,
xpultmt lhkuyunnín wnchun liwkikn klhkuyun, nt kinktwíl chw kinín n'nt kktwiln.
Lt xtmnín lhkgt, chu xpichw chw xttlín, nchun xlitlkgni xl Dolores Hidlgo chu tniku
tlhktwilnit xlimpkgsin kiltmtnikn, w xlilkpstknikn chw xlilkpulhni, nem kilikkninitkn
xnkglhí.
Xplkt pi w tlilkgpskgoyw, chw nt tlhktwilnitw, xplkt piw Klhkuyun ltmt chw w
kimpultmtkikn, w liwniyw,
¡Pultmn, lipeku kknlniyn!
Aktsu makgatoskna
Xpultamatni' Tutunakú 09, Kgoyum
100
Tutunaku-6o(104p)a.indd 100
03/11/2008 07:53:28 p.m.
Putakgatakgsni'
Glosario
Akgstitum tchiwin
Nrrción
Akgtis
Tenebros
Chuln
Gviots
Kstkgnn
Chil
Kxiwitn
Eloxochitln
Kgkgl
Cprzón
Kuyunkut
Luciérng
Llimkglhchiwin
Cuento
Lmknit ttsokgni'
Crt
Lntl litlwt
Recet
Ltllinnín
Amigos
Lhkgtsokgsnn
Entren
Lhkgokgomtst
Crbonto
Lichln
Aceite
Likglhchkgxni'
Trblengus
Likglhtkgsni'
Adivinnz
Limkgpxuwnt
Copl
Limlkwn tkglhchiwin
Leyend
101
Tutunaku-6o(104p)a.indd 101
03/11/2008 07:53:31 p.m.
Listkywn tchiwin
Refrn
Litlkgpsni'
Descripción
Limkglitsin
Chiste
Litmkgtwkg
Ensyo
Litsílin
Aceite
Litustlnit
Instructivo
Liwnlint
Índice
Liwtwk
Lugr de ls ofrends
Lunxx
Ros
Mkgentsis
Abej
Mmkgstpinn
Sumr
Ptuxkn
Puente
Pumkgchokgo
Brrnc
Putkgtkgsni'
Glosrio
Putkgstumitni'
Listdo
Sipulx
Ceboll
Smll luw
Bboso
Snkgnn
Vuel
Stln tkgchiwin
Poesí
102
Tutunaku-6o(104p)a.indd 102
03/11/2008 07:53:34 p.m.
Swyu
Flojo
Tktsin
Creenci
Tkglhchiwin
Cuento
Tkgspulin
Anécdot
Tlikglhstilitni'
Rond
Tliwn xtsutsokgo
Mole
Tmkun
Riquez
Tntuxi
Zorro
Ttlin
Cnción
Xktuw tmsiyun
Representción tetrl
Xlhwilw'
Ltoso
Xlimlhttin ttlin
Arrullo
Xmkgn kgstitum tchiwin
Nrrción históric
Xtkglhchiwin mlnnin
Mito
Xtlkgtsokgkin pultmt
Monogrfí
Xtlkgtsokgkin tltmt
Biogrfí
Xtwnlint tlimktsin
Crónic
Xtsutsokgo twkt
Mnzn
103
Tutunaku-6o(104p)a.indd 103
03/11/2008 07:53:36 p.m.
Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan
Vivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca
Tutunkú / Totonco de Huehuetl, Puebl
6°
se imprimió por encrgo de l
Comisión Ncionl de Libros de Texto Grtuitos,
en los tlleres de xxxxxxxx
Col. xxxxxxxx
Delegción xxxxxxxxxx
C.P. xxxxx, México, D.F.,
en el mes de xxxxxx de 2008.
El tiro fue de xxxx ejemplres
ms sobrntes pr reposición.
Tutunaku-6o(104p)a.indd 104
03/11/2008 07:53:38 p.m.
6º
Tutunakú, Katapakna, Kgampalhuwachuchut • Totonaco de Huehuetla, Puebla
2008
Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan
Vivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca
Portada-Totonacas-6o.indd 1
03/11/2008 07:38:35 p.m.
Documentos relacionados
Descargar