nepote_cesar.pdf

Anuncio
120
VIDA
DE C0RNEU0 NEPOTE.
O on muy pocas las noticias que nos han quedado de este
excelente Romano, pues ni aun se puede señalar el año
fijo de su nacimiento, pero consta que vivid en tiempo de
Julio César y de Octavio. Tampoco concuerdan los Jf utores en el lugar de su nacimiento, pues unos lo hacen de
Gerona, otros de Hostilia, población corta del territorio
de Gerona en la ribera del Pó: y así todos tienen razón
en llamarle Peronés. Tuvo una estrecha comunicación en
Roma con Tito Pomponio SÍ tico, Cicerón, y otros excelentes ingenios, que fueron el lustre del siglo de oro. Con
esto se dá bastante á entender que poseía en groado eminente ¡a sabiduría, el buen gusto, y el amorfa la Patria.
Muchas de sus obras se haf perdido: mas vn esta de las
vidas de los ilustres Capitanes , nos dejó una viva imagen
de su talento para la historia, y una ilustre memoria de
aquellos distinguidos Generales, que debierotKá Nepote
el inmortalizar su nombre. Su nativa elegancia., su noble
simplicidad, la pintura de los caracteres, la propiedad de
los retratos, el arte disfrazado en naturaleza,, hacen su
obra mas apreciable. Digna por cierto de andar en manos
de los niños, para vae* adquieran desde los primeros años
la propiedad y ener\Lidel idioma latino, por ser sin duda .el sfutor mas á Jm, gksto para adquirir alguna inteligencia y gusto en es^ffKkgua. Bien quisiéramos poner en
este tomo todas las vida\Spero por no abultar demasiado
el volumen, hemos escogXo< solamente las seguientes.
121
CORNELII NEPOTIS
VITVE EXCELLENTIUM IMPERATORUM.
PRMFATIO.
N<
on dubito fore plerosque, A t t i c e , qnijioc genns
scripturae leve, & non satis dignuin summorum virorum
personis judicent; cuna relatum legent, quis musicam
docuerit Epawinondam , atft ¡n ejus virtutibus commemorari, saltassc eum commodé, scienterque tibiis c a q tasse. Sed hi erunt feré , qui expertes literarum Graecarum , nihil rectum , nisi quod ipsorum raoribus conve—
n i a t , putabunt. Hi si didicerinc , non eadem ómnibus
esse honesta atque turpia , sed omnia majorum institutis
judicari: non admirabuntur nos in Grajorum virtutibus
exponendis mores eorum secutos. Ñeque enim Cimoni
fuit t u r p e , Athenieosium summo viro...
¿ON.
*£*o dudo, d .^flgqfegtig^rfffachos
que tendrán este
género de escrito fbe^Q^mi&fintidad. y no muy correspondiente al carácter^ieJJos-mas distinguidos
sugetos,
cuando lean (en el discurso de esta obra) que refiero,
quién fue el que enseño' ¡a música á Epaminondas, y que
cuento por una de sus prendas que bayló primorosamente,
y que tocó la flauta con destreza. Pero estos serán seguramente aquellos, que por no tener noticia de la historia
Griega, no juzgan por bueno, sino lo que se conforma
con sus costumbres. Estos tales, si observaren que anas
mismas cosas no -son ni decentes , ni indecorosas á todos , sino que todas ellas se deb~en regular por las costumbres de los antepasados , no se admirarán de que
yo haya' tenido presentes las costumbres de los Griegos
al manifestar sus prendas. Pues ni á Cimon, varón esclarecido entre los atenienses, le fué indecoroso casarse...
12 2
PR^FATIO.
sororem germanam habere in matrimonio, quippe cima
ejus cives eodem uterentur instituto : at id quidera no—
stris moribus nefas habetur. Laudi in Grecia ducitur
adolescentulis,'quamplurimos habere amatores. Nulla
Lacedamone tam est nobilis vidua, qua non ad scanam
eat mercede conducta. Magnis in laudi bus tota fuit Gracia victorem Olympia citar i) in scaenam vero prodire,
& populo tsst specraculo , nemini in eisdem gentibusfuit
turpitudini; que omnia a'pud nos partini intamia, partim
humilia, atque ab honéstate remota ponuntur. Contra
ea pleraque nostris moribus sunt decora , qua apud illos
turpia putantur, Quem enim Romanorum pudet uxorem
ducere in convivium? aut cujus materfamilias non primum
Jocum tenet aídium, atque in celebritate versatur? quod
multó fit aliter in Gracia: nam ñeque in convivium ad—
hibetur, nisi propinquorum : ñeque sedet, nisi in interiore parte adium, qua gynaconitis appellatur, quó nemo
accedit,nisi propinqua cognatione conjunctus...
con una hermana por parte de padre , porque así se usaba entre sus ciudadanos : cuando esto sería ciertamente
un crimen execrable en nuestras costumbres. En la Grecia se alaba el que los jóvenes tengan muchos amantes.
No hay en Lacedemonia viuda alguna por noble que sea,
que no salga ó representar al teggi toor su salario. Muy
celebrado fue en toda la GrecifrelÁr
proclamado vencedor en los juegos Olympicos. Ni tampoco era indecorosa
á ninguno de esta nación salir á representar y servir de
diversión al pueblo. Todas las cuales cosas se tienen entre nosotros (Jos Romanos) unas por infames, y otras por
bajas y agenas del decoro. Por el contrario muchas cosas son decorosas entre nosotros, que se tienen entre los
Griegos por deshonrosas. Porque ¿quién de los Romanos
se avergüenza de llevar á su tnuger á un convite ? ¿ O que
Matrona no habita en la principal pieza de la casa y
asiste ó la concurrencia ? Lo que sucede muy al contrario
en Grecia : porque ni asiste ó ningún banquete, á no
ser de los parientes mas cercanos, ni habita sino en la
parte mas retirada de la casa, que se llama gynaconit i s , donde ninguno entra á no ser pariente muy cercano.**
f
**-*- PRJEFATIO.
123
Sed plura persequi tum magnitudo voluminis prohiber,
tum festinado , ut ea explicem , quae exorsus sum. Quare
ad propositum veniemus, & in hoc exponemus libro vitas
excelletttium Imperatorum.
Pero no me permite alargarme mas , así lo abultado del
volumen , como la brevedad con que quiero explicar lo que
me he propuesto. Por lo que iré á mi intento, y escribiré en este litro las vidas de los esclarecidos Generales.
MÍLTIADES.
Cap. I. JLvJBLiltiades,Cimonis filius,Atheniensis, cüm
& antiquitate generis , & gloria majorum, & sua modestia, unus onmium máxime floreret, eftque esset aetate,
ut hon jam solüm de eo bene sperare, sed etiam confide—
re cives possent sui, talem futurum, qualem cognitum j u dicarunt: accidit, ut Athenienses Chersonesum colonos
vellent mittere. Cujus generis cíim magnus numerus esset,
& muid ejus demigrationis peterent societatem, ex his
delecti Delphos deliberatum missi sunt, qui consulerent
Apollinem, quo potissimum duce uterentur. Nara tum
Thraces eas regiones tenebant,...
MILClApES.
Cap. I. ¿Mi ilciades, hijo de Cimon ,y natural de Atenas, siendo el mas sobresaliente de todos, tanto por la
antigüedad de su linage y gloria de sus antepasados,
como por su modestia; y hallándose en edad en que podían sus ciudadanos no solo tener buenas esperanzas de
él, sino también confiar que sería tan esclarecido como
le juzgaron después de haberle experimentado:
determinaron los Atenienses enviar una colonia al Chérsoneso.
Siendo estos colonos en gran número, y pretendiendo
muchos el ir ó aquel establecimiento, nombraron á algunos de estos para que fuesen á Delfos ó pedir consejo,
y consultasen á Apolo, de qué General echarían mas
acertadamente mano; porque entonces, hrs ^rocíos eran
Señores de aquel pais,...
f £
k
I 2
4
MILTIADES. * * *
#
cum quibus armis erat dimicandum. Hís consulentíbas n o minatim Pythia prscepit, ut Miltiadem sibi Jmperatorem sumerent: id si fecitsent, incauta prospera futura.
Hoc oraculi responso, Miltiades cum delecta manu classe
Chersonesum profectus, cüm accessisset Leronum, & i n colas ejus insular sub potestatem redigere vellet Atheniensium, idque ut Lemnii sul sponte facerent, postulasset;
lili irndentes responderunt: tum id se facturos, cum Ule
domo navibus proficiscens vento aquitone venisset
Lemnum. Hic enim ventus á septentrionibus oricns, adversum tenet Athenis proficiscentibus. Miltiades morandi
tempus non habens, cursum direxit quó tendebat. pervemtque Chersonesum.
con quienes habían de venir i lat manos. Habiendo hecho su consulta, les respondió ¡a Pythia
determinadamente.: que eligiesen por su General á Milciades , pues
haciéndolo así, tendría feliz suceso su empresa. En vista
*f esta '"puesta del Oráculo, salió' Milciades para
el Chérsoneso con uña armada de gente escogida, y arribando d la Isla de Lemnos con ánimo de reducir á la
obediencia de los atenienses á sus habitantes, ¡es propuso : que se sometiesen voluntariamente: ellos le respondieron con risa; que entonces lo harian, cuando él arribase con viento cierzo á Lemnos, viniendo desde su patria j pues este viento soplando del Septentrión, es contrario á los que navegan desde Atenas. Milciades no pudiendo detenerse, dirigió su rumbo ó donde se encaminaba, y llegó al Chérsoneso...
II. Ibi breri tempore barbarorum copiis disjectis,
tota regione, quam petierat, pótitus, loca castellis idónea
communivit: multitudinem, quam secum duxerat, in
«gris collocavit, crebrisque excursionibus locupletavit.
Ñeque minüs in ea re prudentia, quám felicítate adjutus est. Nam cüm virtute militum devicisset hostium
exercitus, summá aequitate res constituit: atque ipse ibi—
L
J NT ERP. Barbarorum, de los Tracios. (Los Griegos, Romair»*/ * e v p c i o s ñamaban bárbaros á los que no eran de su país-)
i*optirC attttjtcttr,
derrotado ó desbaratado el ejército, litiea castelJ « J , f a C ^ d e f o r t a l e*as. Crebrisque escmrsionibas, con continuas
correrías. Constituit, ordenó.
M1LTIADES.
12$
dem manere decrevit. Erat enim ínter eos dignitate r e gia, quamvis carebat nomine : ñeque id magis imperio,
quám justitía consecutus. Ñeque eó seciüs Atheníensibus, á quibus erat profectus, officia praestabat. Quibus
rebus fiebat, ut non niinüs eorurn volúntate perpetuó
imperium obtineret, qui miserant, quam illorum, cum
quibus^erat profectus. Chersoneso tali modo constituía,
¿emnum revertitur, & ex pacto postulat, ut sibi ur—
bem tradant. lili enim dixerant, cum vento Boreá domo
frofectus eb pervenitset, tese dedituros: se aurem d o mum Chersonesi habere. Cares, qui tum Lemnum incolebant, etsi praeter opinionem res ceciderat, tamen non
dicto, sed secunda fortuna adversariorum capti, resistere ausi non sunt, atque ex ínsula demigrarunt. Parí
felicítate ceteras ínsulas, quae Cyclades nominantur, sub
Atheniensium redegit potestatem.
III. Eisdem temporibus Persarnm rex Darius, ex
Asia ín Europam exercitu trajecto, Scythis bellum inferre decrevit: pontem fecít in Istro ilumine, quá copias
traduceret. Ejus pontis, dum ipse abesset, custodes reliquit principes, quos secum ex Jonía & S o l i d e duxerac:
quibus singulis ipsarunt urbium perpetua dederat imperia.
Sic enim putavit, facillime se Greca lingua loquentes,
qui Asiam incolerent, sub sua retenturum potestate , si
1
amicis suis oppida tuenda tradidisset, quibus, se oppresso,
nulla spes salutis relinqueretur. In hoc fuit tum numero
/ Miltiades, cui illa custodia crederetur. H i c , cüm crebri
afferrcnt nuncii, malé rem gerere Darium, premique ab
Dignitate regia, tenia la autoridad de Rey. Ñeque ee tetéis, y o#
por eso dejaba de favorecer a los Atenienses. Quibus rebus fiebaj,
siendo esto causa. (Expresión elegante y familiar á Cerae io.;
Perpetuó, establemente. Constituía, arregladas las cosas del Cbérsoneso. Cares, los de Caria. (Pueblos del Asia menor.) Prater opiuionem, al reres de lo que habían juzgado. No* dicto, no da«av
palabra dada. Capti, oMirados. Cyc¡¿¿cs, las Cicladjs^ajaapPR1
mar Egeo, que rodean al íeloponeso ep forma de círculo?) yr
III. Exercitu frajVff*'^ habiendo techo pasar el ejército.
litro flumine , el río Danubio. Principes ', los principales. Sic
enim, el orden es éste: putavit enim se retenturum^ic-facillime
«ft sua potestate loquentes lingua Gretct, Anctcfi súls, á sus confidentes. Se oppresso, vencido ¿él. Salutis, de mantenerse en su
autoridad y mando de aquellas Ciudades. Illa custodia crederetur,
l quien se conáo la guarda del puente. Prtmi, le estrechaban...
f
I2Ó
MILT1ADES.
Scythis ; Miltlades hortatus est poctis custodes, ne á
fortuna datam occasionem liberando Gracia;
dimitterent. Nam si cutn his copiis, quas secum transportaverat, interiisset Dorius, non soium Europam f fore
tutanty sed etiam eos, qui uísiam incolerent Grxci genere , ¡iberos a Persarum futuros domino! ione 6* periculo. Id 6* fucilé effici posse: ponte enim re seis so•, regem vel hostium ferro, vel inopia paucis diebus inter—
iturum, Ad hoc consiliura cüm plerique accederent,
Histiaeus Milesius , ne res conficeretur, obstine, dicens:
non idem ipsis, qui summas impertí tenerent,
expediré, (3 multitudini : qubd Darii regno ipsorum niteretur dominatio. Quo exstincto, ipsos potestáte expulsos
civibus suis peinas dataros. Itaque adeot se abhorrere 4
ceterorum consilio, ut nihil putet ipsis utilius quám
confirman regnum Persarum, Hujus cüm sententiam plurimi esent secuti, Miltiades non dubitans, tam a u l t í s
consciis ad regís aures cocsilia sua perventura, Chersonesum reliquit, ac rursus Athenas demigravit. Cujus ratio
etsi non valuit, tamen magnopere est laudanda: cum amicior omnium libertan, quám sua* fuerir, dominationi.
IV. Daríos autem, cüm ex Europa in Asiam redist e t , hortantibus aniicis, ut Grzciam redigeret in suam
potestatem, classem quingentarum navium comparavit,
eique Datim praefecit, & Artaphernem ; hísque ducenta peditum millia & decem equitum dedit, causam interserens, se hostem esse ¿ftheniensibus, qubd eorum auxilio
Iones Sardes expugnassent} suaque presidia
interfeCrmei genere, Griegos de nación. Hostium ferro, vel inopia, ó i
manos de los enemigos. ó por la falta de víveres. Milesius, de MiJeto. (Ciudad del Asia menor, hoy Milazo.) Non idem.., expediré,
que no era ieuaimente útil. Summas, que se bailaban con el mando, (Se entiende portes, por elipsis,) ¿uo exstincto, el cual muerJjfumtft0 e s , Darlo. Potestate expulsos . echados del gobierno. /•«MnrWÍtnras , serian castigados. Abhorrere d consilio, se apartaba del
dictamen de los demás, Quám confirmari, que procurar la perpetuidad del Reyno. Tam muiti*>consciis, que sabiéndolo tantos, Cujus ratio . cuyo conseto. AmUior. mas amante,
IV. Comfarar>it, aprestó. Pntfecit, dio el mando de ella- C*usam imerserení, danoo por motilo, iones, los Jonios. (Pueb'os de
la jooia, Provincia del Asia menfl^) Sardes, Sardis. (Ciudad capital de la Lidia, fcs Acusativo de^ural de Sardes, iumj Stutaut
trmsidim, su guarniel
MILTIADES.
12 7
eissent. Praefecti regii, classe ad Euboeam appulsa, ce—
leriter Eretriam ceperunt, omnesque ejus gentis cives
abreptos ia Asiam ad regem miserunt. lnde ad Atticam
accesserunt, ac suas copias in campum Marathona de—
duxerunt. Is abest ab oppido circiter millia passmim d e cem. Hoc tumultu' Athenienses tara propinquo, tamque
magno permoti, auxilium nusquam, nisi á Lacedsnioniis,
petiverunt: Philippidcmque cursorem ejus generis, qui
hemerodromi vocantur, Lacedaemonem miserunt, ut nun—
ciaret, quám celeri opus esset auxilio. Domi autem creati decem pretores, qui exercitui praeessent: in eis M i l tiades: inter quos magna fuit contentio, utrúm mcenibus se defenderent, an obviara irent hostibus, acieque
decernerent. Unus Miltiades máxime nitebatur, «f primo
quoque tempore castra fierent. Id si factum esset, ¿? cimbas animum accessurum, cum viderent de eorum virlute non desperan: (3 hostes eádem re fore tardiores,
si animadverterent, auderi adversus se tam exiguis copiis dimicare,
V. Hoc in tempore nulla civitas Atheniensibus auxilio fuit preter Platxensium: ea mille misit militum. Itaque horum adventu decem millia armatorura completa
sunt: quae manus mirabili flagrabat pugnandi cupiditate.
Quo factum est, ut plus quám col lega? , Miltiades valué—
rit. Ejus enim auctoritate impulsi Athenienses copias ex
urbe eduxerunt, locoque idóneo castra fecerunt. Deinde
postero die sub montis radicibus, acie é regione instructá,
Embmam, Eubea. (Isla llamada boy Ne¿roponto.) Appuisá , luego
que arribó. {Eretriam , ciudad de la Eubea.) Abreptos, habiéndolos
cogido con violencia. Atticam, á la Ática. (Capital de esta provincia era Atenas.) Marathona, al campo de Marathón. (Acusativo griego.; Hoc tumultu, con el temor de esta guerra tan grande y
tan cercana. Nusquam, de ningunos otros. Domi, en la ciudad.
Acieque decernerent, y vendrían á una batalla en campo abierto.
Máxime nit¿batur, se esforzaba sobremaoera en persuadir. Castra
fierent, que acampasen, civibus animum accessurum, que cobrarían
animo los ciudadanos.
V. Ea, esto es, la Ciudad de Platea. Qum manus, la cual tropa estaba muy ansiosa de pelear. Cólica*, los otros nueve Pretores. idóneo, venta oso. Acie é regione , ordenadas las filas de
Cursorem, Correo de4aquellos dia entero sin fatigarse , 6 ya
que llaman Hemerod romos , é porque hacían una jornac
*e día, ya porque corrían un en un día.
12 8
MILTIADES.
nova a r t e , vi summá proelium commiserunt. Namque a r bores multis locis erant rarae, hoc c o n s i l i o , ut & m o a tium tegerentur altitudine, & arborum tractu equitatus
hostium impediretur, ne multitudine clauderentur. D a t i s , etsi non locum aequum videbat s u i s , tamen fretus
numero copiarum suarum confligere cupiebat: eóque mag i s , q u ó d , priusquam Lacedaemonii subsidio venirenr,
dimicare utile arbitrabatur. Itaque in aciem peditum cent u m , equitura decem millia produxit, praeliumque com—
niisit. In quo tanto plus virtute vaJuerunt Athenienses, ut
decemplicem numerum hostium proiligarent: adeoque perterruerunt, ut Persa» non castra, sed naves peterent. Quá
pugna nihil adhuc est nobilius. Nulla enim umquam tam
exigua manus tantas opes prostravit.
V I . Cujus victoria; non alienum videtur, quale praemium Miltiadi sit tributum, docerej quófaciliüs intelligi
p o s s i t , eamdem omnium civitatum esse naturam. U t p o puli nostri honores quondam fuerunt rari & tenues, ob
eamque causam g l o r i o s i ; nuncautem effusi atque absoleti:
sic olim apud Athenienses fuisse reperimus. Namque huic
M i l t i a d i , qui Athenas, totaaique Graeciam liberavit, ta—
l i s honos tributus est in p o r t i c u , qux Poecile vocatur,
c ü m pugna depingeretur Marathonia, ut in decem praetorura numero prima ejus imago poneretur, isque hortare—
tur m i l i t e s , proeliumque conmiitteret. ídem ille populus,
posteaquam majus imperium est nactus, & largitione m a ;!stratuum corruptus e s t , trecentas statuas D e m e t r i o Phaereo decrevit.
f
frente. (Estaban con las espaldas vueltas a! monte.) fíová arte,
con nueva invención. Rara, de trecho en trecho. Hoc consilio ut,
con la idea de, &c. Tractu, por las hi'eras. Fqvitutus, la libre carrera de la caballería. Jíqvum . veo'aoso. In aciem...produxit, sacó
en orden de batalla su ejército. Proeliumqne cammisit, y dio la
batalla. Decemplicem, diez veces mavor. Kon castra, no se encaminaban acia el campo, sino acia las naves buven'io Aobilius, mas
ilustre d famosa. Tantas opes. un ejército tan poderoso.
VI. Cujus (es genitivo repido de preeminm). Non videtur alienten
doctre, no parece fuera de propósito contar. Dlostri , del pueblo
Romano. Tenues , sin fausto. Effusi, atque, obsoleti, demasiado frecuentes y comunes. Poecile. (nombre propio de un pórtico así llamado por la variedad de las pinturas.) Prina , en primer lugar.
Isque , y él en acción de animar á los sodados, v de dar la batala. Largitione, &c. por la profusión de regalos. Decrevit, ordenó
evantar.
•
THEMISTOCLIS.
T3 I
parentibus, quód & liberiüs vivebat, & rem familiarern
negligebat, á patre exheredatus est. Quae contumelia non
fregit eum, sed erexit. Nam cúm judicasset, sioe summa
industria non posse eam exstingui, totum se dedidit r e í '
publicae, diligentiüs amicis, íamaeque serviens. Multüm
in judiciis privatis versabatur, saepe in concionem populi prodibat, nulla res major sine eo gerebatur, celeriterq u e , quae opus erant, reperiebatj facilé eadem oratione
explicabat. Ñeque minüs in rebus gerendis proraptusquám
excogitandií e r a t : quód ü de instantibus (ut ait Thucy—
dides) verissimé judicabat, ií de futuris callidissimé conjiciebat. Quo factura est, ut brevi tempore illustraretur.
I I . Primus autem gradus fuit capessendae reipublicas
bello Corcyraeo: ad quod gerendum praetor á populo fa—
c t u s , non solüm praesenti bello, sed etiam reliquo t e m pore ferociorem reddidit civitatem. Nam cüm pecunia
publica, quae ex metallis redibat, largitione magistratuum quotannis interiret, ille persuasit populo, ut ea pe—
cunia classis centum navium aedificaretur. Quá celeriter
effectá, primum Corcyraeos fregit^ deinde marítimos prsedones consectando mare tutura reddidit. In quo cüm d i vidís ornavit, tüm peritissimos belli navalis fecit A t h e nienses. Id quantae saluti fuerit universa; Graeciae, bello
cognitum est Pérsico. Nam cüm Xerxes & mari & t é r ra bellum universa; inferret Europa», cum tantis eam
copiis invasit, quanras ñeque antea , ñeque postea habuit
Rem familiarern, descuidaba en los adelantamientos de la casa.
Qua contumelia, la cual afrenta no le abatió, sino que alentó i
dejar sus vicios, hxstingui, borrar. Totum se áedidtt Reip., se dedicó enteramente al servicio de la República. Diligentiüs, atendiendo con mas esmero á ganar amigos y crédito. In concionem,
acudía a las juntas tei pueblo. Major, de importancia. Instantibus, de las cosa» s •• estabsn á punto de suceder. De futuris, y
conjeturaba muy cuerdamente de lo futuro. Illustraretur , vino a
hacerse famoso.
II. Primus autem gradus cafessenda, el primer empleo en 1<K
negocios de la República le tuvo en la guerra de Corfú risla d e l '
mar Jonlo.) Ferociorem, mas aguerrida, tx ntetatlis, se sacaba de
las minas de los metales. Quotannis, viniendo á menos todos los
años. Effectá, concluida. Consectando, dando caza. Tutum , puso
el mar en seguridad, in'quo, en la cual ocasión. Divitiis, enriqueció. Id quantee saluti fuerit, cuan útil...
Xerxes. Rev de Persia, hijo por Milciades en el campo de
de Dario, el que fue derrotado Marathón.
I 2
132
THEMISTOCLES.
quisquam. Hujus enim classis mille & ducentarum naviur»
longarum fuit, quain dúo millia onerariarum sequebanturj
terrestres autem exercitus septingentorum millium pe—
ditum, equitum quadringentorum millium fuerunt. Cujus
de adventu cüm fama in Graecianí esset perlata, &c máxime Athenienses peti dicerentur, propter pugnam Mará—
thomara, miseruot Delphos consultum, qnidnam facerent
de rcbus suis. Deliberantibus Pythia respondit, ut mee—
nibus iigneis se munirent. Id respoasum quo vaJeret,
cüm intelligeret nemo, Themistocles persuasitj consi—
lium este sípoiünit,
ut in naves se suaque conferrenti
eum enim á Deo significar* murum ligneum. Tali consilio
probato, adduot ad superiores totidem naves triremes:
suaque omnia, quz moveri poterant, partim Salaminem»
partim Troezeoem asportant: arcem sacerdotibus pau—
cisque majoribus natu, ac sacra procuraada tradunt: reliquum oppidum relinquuot.
III. Hujos consilium plerisque civitatibns displicebat,
& in térra dimicari magis placebat. Itaque raissi suot delecti cum Leonida Lacedarmoniorura rege, qui Thermopylas occuparent, longiüsque barbaros progredi con pate—
rentur. Hi vim hostium non sustinuerunt: eoque loco
omnes interierunt. At classis communis Grapciar trecentarum navium, in qua ducentae erant Atheniensiuro, primúm
apud Artemisium, inter Euboeam continentemque terram
cum classiariis regís conflixit. Angustias enim Themistodesquarrebat: ne multitudine circumiretur. Hinc etsi pari
Lofsrum, de guerra. Onerariarum, de carera 6 transporte. F§mmt
habiéndose divulgado la noticia. Máxime feti, que llevabas puesta la nafra señaladamente contra los A tries tenses. Mnibu , dentro de manilas de madera. Que valere*, á qae aludía. Al rwptriorer, á las primeras cien naves. Moveri peterani, que te podían
transportar, esto es, todos sus bienes muebles. Salaminem... Tr<rxenem, (dos islas en el golfo Sarooico, boy eo Eneja, cerca del
Pelopooeso.) Arcem, fortaleza de Atenas. Sacra frocuranda , para
cuidar se celebrasen los sagrados oficios.
. III. Hujur, de Themistocles. Delta i, algunos soldados escogidos. Loneiúr. abantasen mas adelante. Artemisium, (Promontorio
r 1 la \*\* Eubea.) Continentemque terram, y tierra firme. Angustiar,
lucrares estrechos. Circumiretur, para no ser cogido en medie. Pari,
sin veotaja . ó sin declararse la victoria...'
Thermofflsj. Los Termopilas, se pasa de la T besa lia á la BeoLugar muv angosto, ó carpanta d a : ahora se llama pasa de la
de unos amontes, por los cuales boca del lobo.
THEMlSTOCLT*.
133
proelio d!ce*s*rant, tamen eodem loco non snnt ansí m a cere : quód erat periculum, n e , si pars navium adversariorum EubüEanj superasset, ancipitJ premerentur periculo.
Q o o factura e s t , m ab Arteraisio discederent, & e x a d v e r sum Athenas apud Salamina classem su ara constituerent.
I V . At X e r x e s , T h e r m o p y ü s expugnatis, protinus
accessit Afta i i d q u e , nullis defendentibus, interfectis sa—
cerdotibus, quos in arce invenerat, incendio delevit. C a jas fama perterriti classiarii cüm manere non auderent,
& plurimi hortarentur, ut domos suas quisque
discederent,
tr.cenibusque se defenderé ;t; Themistocles unus restitit,
& universos esse pares ajebat, dispersos testabatur per—
ituros\ idque Eurybiadi regi Lacedamioniorum, qui tum
• u m m * imperii praeerat, fore affirmabat. Quem cüm m i n ü s , quám v e l l e t , rooveret, noctu de servís suis , quem
habuit fidelissimum, ad regem roisit, ot ei nunciaret sais
v e r b i s : adversarios
ejus in fuga esse: qui si discessis—
xent y majore cum ¡abo* e, & longinquiore tempore beLlum confecturum, cum singuhs consecrar i cogeretur:
qttos
Uim aggrederetur,
breri universos
oppressurum.
H o c eó v a l e b a t , ut ingratas ad depugnandum omnes c o gerentur. Hac re audita, barbarus nihil doli subesse c r e d e n s , postridie alienissiroo sibi l o c o , contra o p p o r t u nissimo hostibcs, adeo angusto mari conflixit, ut ejus
multitudo navium explican non potuerit. V i c t u s ergó e6t
magts consilio Thenaistoclis, quam armis Grarciae
V . H x barbarus etsi malé rem gesserat, tamen t a n Snperaetet, si lleeaHa i doblare! cabo. Amáfiti, fuesen acometidos p v uno y otro lado, e¿to es, de freute y por la espalda. £xodverrmm, enfrente.
IV. C*J*T fams, con la noticia de este incecd:
.que
todos irados eran iguales y suficientes para reIHrpert.r, separados. liarte Eurybiadi, y aseguraba á Euribiad'es
(Rey de los Lacedemonlos) que habla de suceder esto mismo. Summm imperii praeerat, que á la sazón tenia el supremo mando de las
tropas. Suit verbit, de su parte. In futa, para buir. Qui, los cuales, esto es, los Griegos, si se desuniesen, ó si se separaban. Singulot. perseguirlos de uno en uno. Hoc eo, esto se encaminaba. Ingrata* . aun contra su voluntad. Karbarmt, Xeraes. AOenijtimo,
muy incomodo. Exp'icjri, desenvolverse.
V. MS.e rem, le había salida mal la empresa...
Atenas. Es vos griega asi cocno Rosna se llama Crhr.
¿üiilca Ciudad principal,
I 34
TH1MTST0CLES.
tas habebat reliquias copiarum, ut etiam cum bis oppri—
mere posset hostes. Interim tamen ab eodem gradu depulsus est. NamTbeniiscoclesverens, nebellareperseveraret,
certiorem eum fecit, id ogi, ut poní, quem Ule in HelJesponto fecerat, dissolveretur , ac reditu in sisiam ex—
cluderetur: idque ei persuasit. I taque qua sex meusibus
iter fecerat, eisdem minus diebus trigiota in Asiam re—
versus est, seque á Themistocle non superatum, sed conservatum judicavit. Sic unius viri prudentíá Graccia liberata est, Europaeque succubuit Asia. Hace altera victoria,
qua» cum Marathonio possit comparan tropa?o. Nam parí
modo apud Salamina parvo numero navium máxima post
hominum memoriam classis est devicta.
VI. Magnus hoc bello Themistocles fuit, nec minor
in pace. Cum enim Phalereo portu ñeque maguo, ñeque
bpno Athenienses uterentur, hujus consilio triplex Piraei
portus constitutus est; isque moenibus circumdatus, ut
ipsam urbem dignitate aequipararet, utilirate superaret.
Idemque muros Atheniensium restituit praecipuo periculo
suo. Namque Lacedaemonii causam idoneam nacti pro—
pter barbarorum excursiones, qua negarent oportere extra
Peloponnesum ullam urbem haber i , ne essent loca mu—
mita, qua hostes possiderent , Athenienses aedificantes
prohibere sunt conati. Hoc longé alió spectabat, atque videri volebant. Athenienses enim duabus victoriis,
Mararhoniá & Salaminiá, tantam gloriara apud omnes
gentes erant consecuti, ut intelligerent Lacedaemonii,de
principatu sibi cum his certamen fore, quare eos quám
ínfirmissimos esse volebant. Postquam autem audierunt
muros instruí, legatos Athenas miserunt, qui id fieri ve—
Ab eodem gradu, le hizo dejar aquel puesto que había ocupado. Id
agí, que se trataba de. Q-tá, por aquel mismo camino que antes
había andado en seis meses. Snecubuit, quedó sujeta. JUaxhna, la
mas numerosa desde que el mundo es mundo.
VI. Ñeque magno, ni capaz ni cómodo. Triplex, tres muelles.
Hignttate, en magnificencia. Cauíam, habiendo hallado motivo suficiente. Hoc longé, esto miraba á un fin muy diferente de aquel
que querían pareciese. De principatu, sobre la superioridad. Quim
infirmissimof, muy débiles en fortalezas y soldados.
Tropeo. Llamábanse asi aqúePhalereo. Puerto en el Ática,
líos monumentos ó memorias que asi llamado antiguamente: des—
los vencedores erigían en los pal- pues Píreo, y ahora Puerto Leoo*
ses conquistados.
THEMISTOCLES.
135
tarent. His prsesentibus desierunt, ac se de ea re legatos
ad eos missuros dixeaunt. Hanc legationem suscepit Themistocles: & solus primó profcctus est: reliqui legati ut
tum exirent, cum satis altitudo muri extracta videretur,
praecepit: interim omnes servi afque liberi opus facerent, ñeque ulli loco parcerent, sive sacer esset, sive
profanas , sive privatus , sive publicus: & undique,
quod idoneum ad muniendum putarent, congererent. Quo
faccum esc, ut Atheniensiummuri exsacellis sepulcrisque
consrarent.
J
VIL Themistocles autem, ut Lacedaemonem venit,
adire ad magistratus noluitj & dedit operam, ut quám
longissirné terapus duceret, causam interponens, se c o l legas exspectare. Cüm Lacedaemonii quererentur, opus
nihilominus fieri, eumque eá re conari fallerej interim
reliqui legati sunt consecuti: a quibus cümaudisset, non
multum superesse munitionis, ad Ephoros Lacedaemoniorum accessit, penes quos summum imperium erat; atque
apud eos contendit, falsa his esse delato; quare eequum
esse, tilos viros bonos nobilesque mittere, quibus fides
haber etur, qui rem explorar ent \ ínter ea se obsidem reti—
«erent. Gestus est ei mos, tresque legati functi summis
honoribus Athenas missi sunt. Cum his collegas suos T h e mistocles jussit proficisci, eisque praedixit: ut ne prius
Lacedamoniorum legatos dimití erent, quam ipse esset
remissus. Hos postquam Athenas pervenisse ratus est, ad
magistratum , senatumque Lacedaemoniorum adiit, & apud
eos liberrirné professus est: Athenienses suo consilio,quod
2>erierunt, dejaros de fabricar. Sahs extruzta, bastante adelantada.
Serví, todos los esclavos y los que ya oo lo eran. Constarent, se hicieron de los materiales de los lugares sagrados v de los sepulcros.
VII. Adire ad magistratus, presentarse á los Magistrados. f¿*¿m
longissirné. dilatarlo lo mas que pudiese. Causam, alegando por
motivo. £á re, con aquel pretesto. Sunt consecuti, llegaron. Non
multum, que no faltaba mucho para concluir las fortificaciones.
JEauum, que por esta razón era justo. Obsidem, le tuviesen en rehenes. Gestus est ei mos, le dieron gusto en esto. Functi, que habían tenido los primeros empleos. Prmd'txit, de antemano los
avisó. Esset remissus, fuese enviado libre. Professus est, dijo con
la mayor libertad.
ros. Los Ephoros eran tanta autoridad como los Tribucinco , quienes componían un nos de la plebe en Roma.
supremo Magistrado, que tenia
I
13^
THEM1ST0CLES.
communi jure gentium faceré possent , deot públicos,
suosque patrios ac penates, qub facilius ab hoste possent defenderé, muris sepsis se: ñeque eb, qubd inutilé
esset Grcecix, fecisse. Nam illorum urbem ut propugnaculum oppositam esse barbaris, apud quam jam bis cías—
sis regia fecisset naufragium. Lacedamonios autem malé
í?* injusté faceré, qui id potius intuerentur , quod ipso—
rum dominationi, quám quod universa Grcecice utile esset.
Quare y si suos legatos recipere vellent, quos ¿íthenax
miserant, se remitterent: aliter Ulos numquam in pa—
triam essent recepturi.
V I I I . Tamen non effugit civium suorum invidiam:
namque ob eumdem timorem, quo damnatus eratMiltiades, testularum suffragiis é civitate ejectus, .Argos habitatum concessit. Hic cura propter multas ejus virtutes
magna cum dignitate viveret, Lacedaemonii legatos Athenas miserunt, qui eum absentem accusarent, qubd socie—
tatem cum rege Persaram ad Grceciam opprimendam fecisset. Hoc crimine absens proditionis est damnatus. Id
ut audivit, quod non satis tutum se Argis videbat, C o r cyram demigravit. Ibi cum ejus principes civitatis ani—
madvertisset timere, ne propter se bellum his Lacedae—
monii & Athenienses indicerent, ad Adraetum Molos—
sorura regem, cum qub ei hospitium fuerat, confugit.
Huc cum venisset, & in praesentia rex abesset,quó majore
religione se receptum tueretur, filiam ejus parvulam arripuit, & cum ea se in sacrarium, quod summa colebatur
Sepsísse mnris, &e. que habían ¿ercado de murallas los Dioses comunes á toda la Grecia, los de la patria v los de las casas, esto
es, ¡os templos en que eran venerados los Dioses. Ñeque eo, y que
DO por esto babian hecho una cosa que no fuese muy útil á la Grecia. Illorum, de los Atheniensís. ut propugnoculum , como antemural. Regia, del Rev de Persia, ya por dos veces habla padecido borrasca. (Elegante metáfora.) ípsorum, á su predominio ó prepotencia.
VíIL. Non effugit, no se librd de la envidia de sus ciudadanos.
Testularum, por los votos de las tejuelas, esto es, por el Ostracismo. Argos, se fue á vivir á Argos. Dignitate. decoro. Sotieta—
tem, había hecho liga ó alianza. Bellum,- indicerent, declarasen
guerra. Molotsorum, (pueblos eo el Epiro.) Hospitium, correspondencia v derecho de hospedaje, in prxsentia , á la sazón. Majore religione, con mayor fidelidad. Sacrarium, en un lugar sagrado...
THEMISTOCLES.
139
sepulta, quoniam legibus non concederetur,
qubdproditionis esset damnatus, memoria» prodidit.
Legibus, prohibían las leyes que los traidores de la patria fuesen
enterrados en la Ática. Prodidit memcrm, dejó escrito.
CIMON.
Cap. I. ^L^imon, Mütiadis filius, Atheniensis, duro
i admodum initio usus est adolescentia?. Nam cüm pater
ejus litem aesrimatam populo solvere non potuisset, ob
[ eamque causam j n vinculis publicis decessisset, Cimon
i eádem custodia tenebatur , ñeque legibus Atheniensium
emitti poterat, nisi pecuniam, quá pater multatusesset,
\ solvisset. Habebat autem in matrimonio sororem g e r manam suam nomine Elpinicen, non magis amore quám
patrio more ductus: nam Atheniensibuslicet eodem pat r e natas uxores duoere. Hujus conjugiiwupidus Callias
quidam, non tam generosus quám pecuniosus,qui magnas
pecunias ex metallis fecerat, egit cura Cimone , ut
eam sibi uxorem daret: id si impítrassgt, se pro illo
pecuniam soluturum. Is cüm talem conmtionem aspernaretur, Elpinice negavit se passuram, Miltiadis pro—
geniem in vinculis publicis inferiré; quoniamque prohibere posset, se Calliae nupturam, si ea,quae polliceretur,
praestitisset.
I I . Tali modo custodia liberatus Cimon, celeriter ad
principatum pervenit. Habebat enim satis eloquenti*,
summam liberalitatem , magnara prudentiam cúm juris civil is, tum rei militaris, quód cum patre á puero in exercitu fuerat versatus. Itaque hic & populum urbanum in
I. INTERP. Duro, experimentó muy fuertes trabajos en los
primeros años de su juventud, ó fue muy desgraciado. Litem *sti—
matam, la multa tasada en cincuenta talentos. Eádem custodia, en
la misma prisión. Emitti poterat, podia ser puesto en libertad. Gertnanam, hermana carnal. J>uctus, inducido ó movido. Ducere uxores , casarse con las hijas, &c. Generosus, noble. Pecuniosus, adinerado , rico. Metallis, de las minas. Pecuniam soluturum, paparía
por él el dinero. Conditionem, este partido. Negavit , dijo que no
permitiría. Progeniem¿ que alguno de los hijos. P
-er,si
cumpliese.
H. Principatum, llegó á ser uno de los princíp.
d.
Prudentiam , pericia. Populum urbanum, fue duer
danos, ó tuvo de su parte.
14°
CIMON.
sua tenuit^potestate, & apud exercitum plnrimüm v a luit auctoritate. Primiim imperator apud Humen Stry—
mona magnas copias Thracum fugavit, oppidum A m phipolim c o n s t i t u i t , eéque deceno millia Atheniensium
i n coloniam misit. í d e m iterum apnd Mycalem C y p r i o rum & Phoenicum ducentarum navium classem devictam
c e p i t : eodemque die pari fortuna in térra usus est. N a m que hostium navibus c a p t i s , statim ex classe copias suas
e d u x i t , barbarorum uno concursu maximam vim prostravit. Quá victoria , magna prasdá potitus , cüm doraum
reverteretur, quód jam nonnulla? insulae propter acer—
bitatem imperii defecerant, bene animatas confirmavit,
alienatas ad offícium rediré coegit. S c y r u m , quam e o
tempore D o l o p e s incolebant, quód contumaciüs se ges—
serat, vacuefecit, possessores veteres urbe, insulaqueejecit,
agros civibus d i v i s i t , Thasios onulentia fretos suo ad—
ventu fregit. H i s ex manubüs
chenarum a r x , quá ad
meridiem v e r g i t , est ornata.
I I I . Quibus rebus cúm unus in civitate máxime flore—
r e t , incidit in eamdem i n v i d i a m , quam pater s a u s , ce—
terique Atheniensium principes. N a m testarum sufragiis,
quod Üli ostracismum v o c a n t , decem annorum e x i l i o
multatus est. Cujus facti celerius Athenienses, quam ip—
s u m , poenituit. N a m Cum ilie forti animo invidiae ingra—
torura civium cessisset, bellumque Lacedaemonii Athe—
niensibus indíxissent -f confestim notae ejus virtutis desiStrymona, Sfrimon. Amphipolimy reedificó á Amphípolis. ín coloniam, para poblarla. Mycalem, Micale , (dudad y monte de la
Jonia.) Cepit, apresó. Pari fortuna, tuvo ignal felicidad. Edvxit
ex ciaste, desembarcó. Uno coneurru, en una sola batalla. Maximam , derrotó una gran multitud. Propter acerbitatim, por el d e masiado rigor del gobierno. Defecerant, se habían rebelado. Bene
animatas, a-.eguró á las que estaban bien afectas. Alienatat, las ya
rebeldes. Ad officium, á la obediencia. Scyrum , Scyro, (isla del
mar Egeo.) Contumaciút, con mas obstinación 6 rebeldía. Vacuefecit, despobló. Possessores veteres, los antiguos habitanfes. Cirsibus,
entre tos ciudadanos Athenienses. Thasios, pueblos de Thaso (isla
vecina 4 la^hrafcia.) Fregit, reprimió. His ex manubüs, con los
jerra. Quá ad meridiem vergit, por la parte que
£^
^ ^ i / O r n a t a , se construyó magníficamente.
me floreret, siendo el que mas sobresalía. InInvidiam, cavó en el mismo aborrecimiento. Not*
fenperhaentó la falta de su acreditado valor.
CIMON.
141
ácrium eonsecutum est. Itaque post annum quintum,
quo expulsus e r a t , in patriara revocatus est. U l e , quod
hospitio Lacedaemoniorum utebatur , satiüs existimans
eos , & cives suos Ínter se una volúntate consentiré, '
quara arrais contendere, Lacedaemonem suá sponte est
profectus, pacemque inter duas potentissimas civitates
conciliavit. Post ñeque ita multó, Cyprum cura ducen—
tis navibus imperator missus, cüm ejus majorera partera
insulae devicisset, in raorbum implicitus, in oppido Citio
est mortuus.
*
I V . Hunc Athenienses non solüm in bello, sed in
pace diu desideraverunt. Fuit enira tanta liberalitate,
cüm corapluribus locis praedia, hortosque haberet, ut
numquara eis custodem imposuerit fructús servandi gra—
t i á , ne quis impediretur, quo minus ejus rebus, quibus
vellet, frueretur. Semper eum peJissequi cura nuramis
sunt secuti, ut si quis opis ejus indigeret, haberet quod
s t a t i m d a r e t , ne differendo videretur negare. Saepé,cüm
aliquem offensum fortuna videret minus bene vestitum,
suum amieulum dedit. Quotidie sic ccena ei coquebatur,
ut quos invocatos vidisset in foro , omnes convocaretr
quod faceré nullum diem praeterrnittebat. Nujli fídes
ejus, nulli opera, nulli res familiaris defuit: multos
locupletavit : coioplures pauperes mortuos , qui unde
efferrentur, non reliquissent, suo sumtu extulic. Sic se
gerendo minimé est ruirandum, si & vita ejus fuit s e c u r a , & mors acerba.
f¿ued hospitio, porque tenia-coa los Lacedemonios la correspondencia de una recípocra hospitalidad. Satius, por mas conveniente.
Una volúntate consentiré, que estuviesen acordes. Conciliavit, ajustó.
Imperator, en calidad de Almirante. Implicitus in morbum, habiendo enfermado, acometido de una enfermedad.
IV. Desideraverunt, echaron menos á Cimon. Pedissequi cum
nummis, limosneros. Offensum fortuna, cuando á alguno maltratado
de la fortuna le vela mal trajeado. Amieulum, capa. Ccena, de
tal manera se le disponía la comida. Invócalos , que nadie los h a bía convidado. Convo¿ítret, á todos los convidaba. Res familiaris,
hacienda. Unde efferrentur, con que llevarse á enterrar. Suo sumtu,
las hizo enterrar á su costa. Sic si gertnde ¡ portándose de e»íe modo.
142
CONON.
Cap. I. ^ / o n o n Atheniensis, Peloponnesio bello a c cessit ad rempublicam, in eoque ejus opera magni fuit.
Nam & Praetor pedestribus exercitibus praefuit: & prae—
fectus classis res magnas mari gessit. Quas ob causas praecipuus e¡ honos habitus est: namque ómnibus unus in—
sulis prsfuit: in qua potestate Pharas cepit, coloniam
Lacedaemoniorum. Fuit etiam extremo Peloponnesio bello
praetor, cúm apud JEgos flumen, copiae Atheniensiam
á Lysandro sunt devictae. Sed turo, abfuit, eóque pejüs
res administrata est: nam & prudens reí militaris,& diligens erat imperator. Itaque nemini erat his temporibus
dubium, si adfuisset, illam Athenienses calamitatem a c cepturos non fuisse.
II. Rebus autem afflictis cüm patriam obsideri audiss e t , non quaesivit, ubi ipse tuto viveret, sed unde prae—
sidio esset civibus suis. Itaque contulit se ad Pharna—
bazum satrapam Joniae & Lidia*, eumdemque generum
regis & propinquum j apud quem ut multuní gratift
valeret, multo labore multisque effecit periculis. Nam
cüm Lacedaemonii Atheniensibus devictis in societate
non manerent, quam cum Artaxerxe fecerant, Agesi—
laumque bellatum misissent in Asiam, .máxime impulsi á
Tisapherne, qui ex intimis regis ab amicitia ejus defe—
I. INTERP. Aceess'rt, comenzó á emplearse en los negocios de
la República, entró en el gobierno de la República. Pracipuus honor , le honraron con particularidad. Unus pr*fuit, fue el único Comandante. Qua forestar?, en tiempo de cuyo gobierno. Extremo,
al fin de la guerra del Peloponeso. Prudens, práctico en la milicia , sabia muy bien el arte militar. Diligens erat imperator , y
desempeñaba con actividad y valor la obligación de General.
II. Febus autem afflictis , estando , pues, las cosas en un estado
tan lastimoso. Generum, verno. (Pharnabazo estaba casado coa
Apanúa, una de las hijas de Xerxes.) Effecit multo labore... ut apud
illum multum valeret gratiá, logró á fuerza de muchas fatigas y peligros el graogearse su gracia y valimiento. Ex intimis, siendo de
os mas Íntimos...
Si adfuisset. Si hubiera asispharas. Hubo dos ciudades
de este nomb,re 1 U D a e n Thesa- tido. Muchos A A. Griegos asegulia , y otra en Mesenia á los ran que se halló en esta derrota,
confines de Laconia. De ésta ha- y que se refugió con ocho galeras á Evagoras, Rey de Chipre.
bla rl Autor.
CONON.
143
cerat, & cum Lacedaemoniis coierat societatem : hunc
adversüs Pharnabazus habitus est imperator: re quidem
verá exercitui prsefuit Conon, ejusque omnia arbitrio
gesta sunt. Hic multüm ducem summum Agesilaum impedivit, saepeque ejus consiliis obstitit. Ñeque vero non
fuit apertura, si ille non fuisset, Agesilaum Asiam Tauro tenus regi fuisse erepturum. Qui posteaquam domum
á suis civibus revocatus est, quod Baeotii & Athenienses Lacedaemoniis bellum indixerant, Conon nihiló seciüs
apud praefectos regis versabatur, hisque ómnibus máximo
erat usui.
III. Defecerat á rege Tisaphernes, ñeque id tam Artaxerxi, quám ceteris erat apertum: multis enim, magnisque meritis apud regem etiam cum in oíficio non
maneret, valebat. Ñeque admirandum, si non facile ad
credendum inducebatur, reminiscens, ejus se opera Cyrum
fratrem superasse. Hujus accusandi gratiá Conon á Pharnabazo ad regem missusj posteaquam venit, primum ex
more Persarum ad Chiliarchum, qui secundum gradum
imperii tenebat, Tithraustem accessit, seque ostendit
cura rege colloqui velle: nemo enim sine hcc admittitur.
Huic ille, nulla, inquit, mora est: sed tu delibera utrum
colloqui malis, an per literas edere quce cogitas: necesse
est enim, si in conspectum veneris, venerari te regem
quod •vpoff)u»ur illi vocant. Hoc si tibi grave est, per me
nihiló secius, editis mandatis, conficies quod studes. Tura
Coierat, habia hecho estrecha liga. Hunc adversus , (Anástrofe por
advertís hunc.) Re quidem verá, mas eo hecho de verdad: (quidem
se usa también en vez de autemX) Ducem summum, Generalísimo.
Impedivit, embarazó. Ñeque vero non, y fue bien manifiesto. Si
ille non fuisset, si él no se hubiera hallado aquí, Agesilao hubiera
quitado al Rey la Asia hasta el Tauro. Nihiló secius... versabatur,
so por eso dejaba de mantenerse en el favor de los Generales. Magno erat usui, de una suma utilidad.
III. Defecerat, habia hecho traición: se habia rebelado. Erat
apertum , era tan notorio. In officio non maneret , aun en medio de
haber faltado á su obligación y fidelidad. Chiliarchum, se presentó
á Titraustes, Capitán de la guardia, y Mayordomo mayor de P a lacio. Nulla mora, no hay detención ni dificultad alguna. Tibi grave est, te se hace gravoso. Per me nihiló secius, por mí igualmente
llegaras á lograr lo que deseas, manifestando por escrito tu comisión.
-
,
—
1
—
TfWKvyuv , léase proskuncin; que ellos llaman adorar.
n
,
m
144
CONON.
Conon: Mihi vero, inquit, non est grave, auemvis honor em habere regi ; red vereor, ne civitati me* sit
opprobrio, si cum ex ea sim profectus, qu£ ceteris gentibus imperare conxueverit , potius barbarorum quám
illius more fungar. Itaque , quae volebat, huic scripia
tradidit.
IV. Quibus cognitis, re* tantüm auctoritate ejus motus est , ut Tisaphernctn hostem judicarit, & Laceds—
monios bello persequi jusserit, Ót ei permiserit . quera
vellet, eligere ad dispensandam pecuniam. Id arbitrium
Conon negavit sui tsst consilii, sed ipsius , qui oprime
suos nosse deberet: sed se suadere, Pharnabazo id n e gotii daret. Hinc magnis muneribus donatus, ai mare est
rnissus, ut Cypriis, 8c Phoenicibus, ceterisque maritimis
civitatibus naves longas imperaret, classemque quá próxima éstate mare tueri posset, compararet, dato adjutore Pharnabazo, sicut ipse voluerat. Id ut Lacedaemonns
est nunciatum, non sine cura rem adrainistrarunt, quód
majus bellum imminere arbitrabantur, quám si cum bárbaro solüm contenderent. Nam ducem fortem ót prudente™ regiis opibus prarfuturum, ac secura dimicaturum videbant: quera ñeque consilio, ñeque copiis superare pos—
sent. Hác mente magnam contrahunt classem, proficiscuntur Pisandro duce. Hos Conon apud Cnidum adortus, magno predio fugat, multas naves capit, complures depri—
mit. Qui victoria non solüm Athenae, sed etiam cuneta Gracia , quae sub Lacedxmoniorum fuerat imperio,
liberata est. Conon cum parte navium in patriam v e nit: muros dirutos á Lysandro utrosque & Pirxi & Athe—
narum reficiendos curat, pecúniaeque quinquaginta talen*
ta , quae i Pharnabazo acceperat , civibus suis donat.
•
%
Htmorem habere regi, honrar al Rev. imperare , dar la ley. AHre,
observare antes las costumbres y estilo.
IV. Id arbitrium, que esta elección no le tocaba a é l , sino al
mismo Rey. Longat, de guerra. Imperaret, mandase aprontar. Non
sinecura, no sin solicitud hicieron sus preparativos. Regtis opibnx,
fuerzas del Rey de Persia. Hic mente, en esta inteligencia. Capit...
üeprimit... Apresó... Echó á pique.
¡¿uemxteüet. Semejante oficial
Cnidum. Cerca de Cnido, cióte llamaba/entre los Romanos dad en la punta de la PeninOüestor^rque corria con los gas- sula , que forma la Caria , hoy
{os 7 provisiones para la guerra. Cabo-Erio.
CONON.
145
V . Accidít b u í c , quod cete/is mortalibus, ut i n eonsideratior in secunda, quám ¡n adversa esset f o r t u na. Nam classe Pekponnesiorum devictá , cúm ultum se
injurias patria» p u t a r e t , plurá concupivit, quám efficere
potuic. Ñeque tamen ea non pia & probanda fuerunt*,
quód potiüs patria? opes augeri , quám regis , nialuit. N a m
cum magnam auctoritatem sibi pugna illa n a v a l i , quam
apud Cnidum fecerat, constituisset, non solüm ínter barbaros , sed etiam inter omnes Graeciae civitates , c l a m
daré operam c o e p i t , ut Joniam & i E o l i a m restituerec
Atheniensibus. Id cüm minús diligenter esset celatum,
Teribazus, qui Sardibus p r x e r a t , Cononem e v o c a v i t , s i mulans ad regem eum se mittere velle magna de re. H u jus nuncio parens cüm venisset, in vincula conjectus est;
in quibus aliquamdiu fuit. Nonnulli eum ad regem a b d u c t u m , ibique periisse scriptum reliquerunt. Contra ea
D i n o n h i s t o r ¡ c u s , c u i nos plurimüm de Persicis rebuscred i m u s , effugisse scripsit: illud addubitat, utrümTeribazo
s c i e n t e , an imprudente, sit facturo.
V. Inconsideratior, mas imprudente, é Inconsiderado.*Se ultum
trie, que se babia vengado de los agravios. Ea , estos designios.
Constituisiet, habiéndose grangeado. Id cum minus diligenter, mas
no habiéndose ocultado esto con el mayor cuidado. Prxerat Sardi"
bus, que era Gobernador de Sardis. Evocsvit, llamo- a su presencia. Hujus nuncio parear t obediente á esta embajada. Teribazo
sciente, con noticia d^Térihazo, ó no.
Dinon, escribidla histeria de
Fersia, y vivid ea tiempo de
Artaxerxes octavo.
TIMOTHEUS.
Cap. I. T
imotheus,Cononisfílius,Ajthenier.s!- Hic
á patre acceptam gloriam multis auxit. virtutibus. Fuir
enim disertus, i m p i g e r , l a b o r i o s a s , reí militaris pc-ritus,
neqne minüs civitatis regend*. Multa hujus sant praeclaré f a c t a , sed hsec máxime illustria. Olynthios & B y z a n tios bello subegit: Samum c e p i t , in qua oppugnanda su—
I. INTERP. Disertus, elocuente. (Confírmalo Cicerón, lib. 1.
de los Oficios.) Impiger , activo, pronto. Labotiosus, aiiconado ai
trabajo. Civitatis regendx, en el gobierno civil. Olynthios, los de
Olyntho 'ciudad de Tracia>. In qua cfpugnanda , en cuyo sitio...
Tomo I.
K
146
TIMOTHEÜS.
periore bello Athen'ienses raille & ducenta talenta consuno
scrant. Hanc illc siae ulla publica impeosa populo resti—
tuit. Adversüm Cotym bella gessit,ab eoque mille& d u centa talenta praedae in publicum detulit. Cyzicum obsidione liberavit. Ariobarzani simul cum Agesilao auxilio
profectus est: á quó cum Laco pecuniam numeratam a c cepisset, ille cives suos agro atque urbibus augeri maluit,
quám id sumere , cujus partem domum suam ferré posset.
ltaque accepit Erichthonem & Sestum.
II. ídem classi praefectus circumvebens Peloponne—
sum, Laconicam populatus, classem eorum f ugavit. Cor—
cyram sub imperium Atheniensium redegit : sociosque
idem adjunxit Epirotas, Athamanas, Chaonas, omnesque
eas gentes, quac mare illud adjacent. Quo facto Lacedae—
monii de diutina contentione destiterunt, & suá sponte
Atheniensibus imperii markimi principatum concesse—
runt: pacemque his legibus constituenint,*f
Atenienses mari duces essent. Quae victoria tantae fuit Atticis
Istitiae, ut tüm primúm arae Paci publica? sint factae, e i que Dése pulvinar sit institutum. Cujus laudis ut memoria
maneret, Timotheo publica statuam in foro posuerunt: qui
honos huic nni ante hoc terapus contigit, u t , cum patri '
populus statuam posuisset, filio quoque daret, Sic juxSuperiores antecedente. Id, esta suma. Cotym, Cotls. In publicum
detulit, puso en el erario Real. Cycicum, á Cyzico. JLaco, Agesilao
Spartano. Erichthonem & Sestum, Erichthoo y Sesto.
II. Circumvehens, costeando (en vez de circumvectur.) Laconicam
populetuf, habiendo saqueado la Lacónia. Corcyram, Corfú. Epi*
totar, pueblos del Epiro. De diutina contentione, del empeño de tan
largo tiempo sobre la preeminencia. Imperii maritimi principatum,
el señorío de los mares. Conttituemnt, ajustaron. Tüm primúm, que
entonces por la primera vez, Cujut laudis, de esta gloria. Patri, 1
Conon.
'£*« more illud adjacent , que
están situadas á lo largo d e a quel mar. Es expresión algo anticuada en lugar de mariilli, o
ad mare Hlvd.
Eique 2>f* pulvinar tit injtitutum, y se dispuso lecho para
poner la estatua de aquella Diosa. Pulvinaria. eran unos aimohadones sagrados, que ponían los
antiguos Griegos y Romanos eo
sus Templos sobre unas camas, 6
lechos, para que estuviesen algo
incorporadas las estatuas desús
divinidades. Estas camas estaban
al rededor de una mesa cubierta
de exquisitas viandas, que c o mían los Sacerdotes Epulones.
Entre los Romanos se llamaba
Lectitttrnium este sacrificio.
T1M0THEUS.
147
t i posita recens filii, veterem patris renovavit memoriam.
III. Hic cüm esset magno natu , & magistratus gerere desilsset, bello Athenienses undique premi sunt coepti.
Defecerat Samus : descierat Hellespoutus} Philippus jam
tum valens Macedo multa raoliebatur ; cui oppositus
Chares cum esset, non satis in eo prxsidii putabatur. Fit
Menestheus pretor, filius Iphicratis, gener Tiruothei, &
ut ad bellum proficiscatur, décernitur. Huic in consilium
dantur dúo usu & sapientiá praestantes (quorum consilio
nteretur) pater & socer : quojd in h¡s tanta erat aoctori—
tas, ut magna spes esset, per eos amissa posse recuperar!.
Hi cúm Samum prorecti essent, & eódem Chares, adventu eorum cognito, cum suis copiis proficisceretur, ne
quid absenté se gestum videretur: accidit, cüm ad insulana appropinquarent, ut magna tempestas orireiur jquam
evitare dúo veteres imperatores utile arbitrati , suam
classem suppresserunt. At ille temeraria usus ratione,
non cessit majorum natu auctoritati: &, ut si in sua navi
esset fortuna, quó contenderá!, pervenit^ eódeinque ut
sequerentur, ad Timotheum & Iphicratem nuncium misit.
Hinc malé re gesta, compluribus araissis navibus,eódem,
* unde erat ^ofectus, se recepit, literasque Alhenas p u blicé misit: sibi proclive fuisse, Samum capere, nisi ¿
Timotheo & Iphicrate desertuí esset. Ob eam rem in
crimen vocabantur. Populus acer, suspicaz, mobilis, adversar ius, invidus etiam potentiae, domum revocat: ac—
cusantur proditionis. Hoc judicio damnatur Timotheus,
lisque ejus sestimatur centum talentis. lile odio ingrata;
civitatis coactus, Chalcidem se contulit.
Juxti posita recent filii renovavit, levantada la nueva estatua del
hijo al lado de la del padre refrescó, &c.
III. Magno natu, de avanzada edad. Premi undique, á ser acometidos por todas partes. Defecerat, se habia rebelado. Dsscierat,
había negado la obediencia. Jam tum valens, que ya por entonces
se hallaba pujante. Non satis in eo pretsid-i, no le juzgaban con bastantes fuerzas. In consilium, por conseieroí. Classem suffreíserunt,
echaron áncoras. Temeraria usus ratione, tomando un partido t e merario. Majorum natu, de los ancianos. Quó contender at, á do^de
se habia propuesto arribar. Pubiice misit, y escribió de oficio al
gobierno de Atenas. Proclive^, cosa fácil. Vocabantur , eran acusados. Acer, violento, impetuoso. Lisque ejus atstimatur, y lo multaron. chalciiem, á Calcides, (ciudad eo la isla Eubea/.
K 2
148
TIMOTHEUS.
I V . Hujus post mortem,cum populum judicii sui poen i t e r e t , multa?. novem partes detraxit, & decem talenta
Cononem filium ejus, ad muri quamdam partem reficiendam, jussit daré : in quo fortuna? varietas est animadversa. Nam quos avus Conon muros exhostium prada patria;
restituerat, eosdem nepos cum summa ignominia familia;
ex sua re familiari reficere coactus est. Timothei autem
moderatse sapientisque vita» cum pleraque possimus pro—
ferré testimonia, uno erimus contenti, quód ex eo facilé
conjici poterit, quám carus^suis fuerit, Cum Athenis adolescentulus causam diceret,*non solum amici privatique
hospites ad eum defendendum convenerunt, sed etiam in
eis Jason tyrannus, qui ilio tempere fuit omnium poten—
tissimus. Hic cum in patria sine satellitibus se tutum noa
arbitraretur, Athenas sine ulio praestdio venit: tantique
hospitem fecit, ut mallet se capitis periculum adire,
quám Timotheo de fama dimicanti deesse. Hunc adversüs
tamen Timotheus postea populi jussu beilum gessit, pa—
triseque sanctiora jura quám hospitii esse duxit. Haec e x trema fuit setas Imperatorum Atheniensium., Iphicratis,
Chabriae, Timothei: ñeque post illorumobitum quisquam
l
dux in illa urbe fuit dignus memoria.
IV. yuitcli, de su sentencia. Detraxit, rebajó. Ex sua re fa—
miliári, de su propio caudal, á su costa. Moderatx, sapientisqut
vita, de la moderación, y prudencia de su vida. Causam diceret,
defendiéndose en juicio. Privatique hospites, y sus mas allegados
huéspedes. Jaron, Jason, tirano (de la Thesalia, distinto del Gefe
de los Argonautas). Patria, esto e s , eu Faras, ciudad de la T h e salia. Sine satellitibus, sin estar cercado de guardias. Sine ullo presidio, sin escolta alguna. Adire periculum capitis, exponerse á perder la- vida. De fama dimicanti, cuándo hacia los mayores esfuerzos por poner en salvo su honor. Deetse , dejar de ayudar. Hunc
adnersus, (Anastrophe, por adversüs hunc). Sanctiora duxit, y tuve
por mas sagrados, y respetables.
T. POMPONII ATTICI
VITA.
Cap. I. Jiu omponius Atticus,ab origine ultima stirpis Romana generatus, perpetuó á majoribus acceptam
equesrrem obtiouit dignitatem. Patre usus est diligente,
indulgente, & ut tum erant témpora, d i t i , in primisque
studioso literarum. H i c , prout ipse amabat literas, ómnibus doctrinis, quibus puerilis setas ¡mpertiri debet,filium
erudivit. Erat autem in puero, praeter doeilitatem in—
genii, summa suavitas oris ac vocis, ut non solüm cele—
riter arriperet quae tradebantur , sed etiam excellenter
pronunciaren Qua ex re in pueritia nobilis inter aequales
ferebatur, clariusque exsplendescebat, quám generosi condiscipuli animo aequo ferré possent. Itaque incitabat
oranes studio'suo: quo in numero fuerunt L. Torquatus,
C. Marius,'C. filius, M. Cicero: quos consuetudine suá
sic sibi devinxit, ut cerno iis perpetuó fuerit earior.
I I . Pater maturé d e c s s i t : ipse adolescentulus,,propter affinitatera P. Sulp.',, qui tribunus pleb. iaterfectus
e s t , non expers fuit illiu» t uricuii. Namque Anicia PomI. INTERP. Paire usus est, tuvo un padre, &c. Ei üt tum, y
para aquellos n'empos, rico. impertiri debet, debe emplearse. Prut1er doeilitatem, á mas de la facilidad de aprender. Summa, una suma du'zura en la pronunciación. Celeriter arriperet qua, concebía
prontamente lo que se le enseñaba. Nobilis inter aquales, se señalaba singularmente entre sus iguales, y compañeros de escuela.
Generosi, ahidalgados, deseosos de gloria. Clariusque exsplendescebat , v empezó á lucir mas de lo que podían sufrir sin envidia. Canfuetudine, con su t* ¿o civil y modesto.
II. -Maturé, pr**- ¡J, antes de tiempo, no llegó á ser viejo.
Han exspers, no estu?9»2xento de aquel peligro (de ser también
muerto.)
Generatus ab ultima origine
stirph Romana, descendiente de
una de las casas primitivas y solarieeas de Roma. Era opinión,
quf» descendía de Pomponio, hijo de Numa segundo Rey délos
Romanos.
Perpetuo, se mantuvo toda su
vida en el orden ecuestre, d i g nfdad heredada de sus antepasados. El orden de los Caballeros
era el medio entre el Senatorio,
y el plebeyo.
IgO
ATTICUS.
p o n i i consobrína n u p s e r a t M . S e r v i o , f r a t r i P . S u l p i c i i .
I t a q u e i n t e r f e c t o Sulpicio , posteaquam vidit C i n n a n o
t u m u l t u c i v i t a t e m esse p e r t u r b a t a m , ñeque sib'i d a r i fa—
cultatem pro dignitate vivendi, quin alterutram partem
o f f e n d e r e t , dissociatis a n i m i s c i v i u m , cuín a l i i S u l l a s i s , a l i i C i n n a n i s faverent p a r t i b u s : idoneum t e m p u s
r a t u s s t u d i i s obsequendi s u i s , A t h e n a s se c o n t u l i t : ñ e q u e eó s e c i ü s adolescentem M a r i u m , hostem j u d i c a t u r a ,
j u v i t opibus s u i s , cujus fugam pecunia sublevavit. A c n e
i l l a p e r e g r i n a t i o d e t r i m e n t u m aliquod afferret r e í fami—
M a r i , eódem magnam p a r t e m f o r t u n a r u m trajecit s u a r u m .
H i c i t a v i x i t , ut universis Atheniensibus mérito esset
c a r i s s i m u s . N a m praeter g r a t i a m , quae jam in a d o l e s c e n t u l o magna e r a t , saepe suis opibus i n o p i a m e o r u m publi—
c a m l e r a v i t . C ü m e n i m v e r s u r a m faceré publicé necesse
e s s e t , ñeque~ejus conditionemaequam h a b e r e n t , semper s e
i n t e r p o s u i t , a t q u e i t a , u t ñeque usuram umquam ab i i s
a c c e p e r i t , ñeque l o n g i ú s , quám d i c t u m e s s e t , eos d e b e r é
p a s s u s s i t . Q u o d u t r u m q u e e r a t iis s a l u t a r e . N a m ñ e q u e
i n d u l g e n d o i n v e t e r a s c e r e e o r u m aes a l i e n u m p a t i e b a t u r ,
ñeque* m u l t i p l i c a n d i s u s u r i s c r e y e r e . A u x i t hoc officium
a l i a q u o q u e l i b e r a l i t a t e . N a r r - — i v e r s o s frumento dona—
v i t , i t a u t singulis sex m o d i i - t r i t i c i d a r e n t u r : q u i mo—
d u s mensura» m e d i m n u s A t h e n i s a p p e l l a t u r .
Ñeque sibi^, y que no le era permitido vivir con d e r jro, conforme
lo pedia su grado (de Caballero Romano). fáuin offenderet, sin disgustar. Raiut, creyendo ser éste un tiempo oportuno para d e d i carse á sus estudios. Judicatum, declarado por Sila , enemigo de
la patria. Peregrinatio, aquella mudanza de país. Preeter gratiam,
ademas de su amabilidad, que ya era grande aun de joven. Versuram faceré, viéndose el público en la precisión de tomar de nuevo dinero á censo, para pagar las deudas sr iguas. Ñeque ejut, y
no hallando quien hiciese un partido ra
Me. interposuit, se
puso de por medio, y suministró dinero, ^uram, interés alguno.
Ñeque longiús, ni permitid que estuviesen debiendo por mas tiemp o , que el que se había aplazado, inveterascere, se fuesen e n v e jeciendo. Multiplicandis usuri , multiplicándose los intereses.
Cinnano , por la sublevación otro de Sila.
de Ciña: habia dos facciones,
Medimnus, medida griega que
cuyas cabezas eran Ciña y Octa- cabía seis tí siete modios , y éste
vio, ambos Cónsules. El primero dos celemines de los nuestros,
era del partido de Mario , y el con poca diferencia.
i
ATTICUS.
I§I
III. Hic autem sic se gerebat, ut communis infimis,
par principibus videretur. Quo factum est, ut huic omnes
honores, quos possent, publicé haberent, civemque facere studerent. Quo beneficio lile uti noluit: quod nonnulli
ita interpretantur, amitti civitatem Romanara , alia adscita. Qnamdiu adfuit, ne qua sibi statua poneretur, restit i t : absens prohibere non potuit. Itaque aliquot ipsi , &
Phidia» locis sanctissimis posuerunt. Hunc enim in omni
procuratione reípubl. actorem, auctoremque habebant.
Igitur primum illud munus fortuna», quod in ea potissimum urbe natus est, in qua domicilium orbis terrarum
esset itnperii, ut eamdem & patriam haberet, & domum.
Hoc spectmen prudentia», quód cüm in eam civitatem se
contulisset, que antiquitate, humanitate, doctrina praestaret omnes , e i unus ante alios fuerit carissimtis.
IV. Huc ex Asia Sulla decedens cüm: venisset, quamdiu ibl fuit, secum habuit Pomponium, captus adolescentis humanitate, & doctrina. Sic enim Graecé loquebatur,
ut Athenis natus videretur. Tanta autem suavitas erat
sermonis Latini, ut appareret, ia eo nativum quemdatn
leporem esse, non adscitum. ídem poémata pronunciabat
& grajeé & latiné s i c , ut supra nihil posset. Quibus
TCbus factum e s t , ut Sulla numquam eum ab se dimitIII. Communii, afable, y familiar con la gente ordinaria. Princ'ipibut, grandes, ó principales. Amitti civitatem, se perdia el derecho de ciudadano. Aliquot, algunas estatuas. Actorem, a-.ctort.mquet
por agente, y consejero. In ea, esto e s , en Roma. Domtiilium , el
asiento, ó donde residía. Eamdem, & patriam, & domum, teniéndola al mismo tiempo por patria (por haber nacido en ella), y poiresidencia principal (por ser Ciudadano de ella). Hoc rpecimen, y
también fue esto una prueba de su prudencia. Humanitate, cortesanía. Ei unur, haberse hecho amar mas que ninguno en una c i u dad , que á todos \ ^iaba ventaja.
IV. Captut, p ' °tl Jo. Zfo* adscitum, un» cierta gracia natural,
no adquirida con "° $dio. Poémata, recitaba también las composiciones poéticas. Ut tufra, que no habla mas que pedir. (Se e n -
tiende adii...)
Alih adscita, en virtud de una
lev no podían los Romanos ser
ciudadanos de dos ciudades , so
pena de perder la primera, a—
ceptando la speunda.
Phidix, á Fidias uno de los
-*
principales de Atenas. Asi las
buenas ediciones; lo demás son
cavilaciones de Gramáticos ociosos, como nota muy bien el sabio
Don Josef Nicolás de Azara en la
historia de la vida de Cicerón,
I 52
ATTÍCUS.
t e r e t , cuperctque secum deducere. Cui ciim persuadere
tentaret, noli, oro te, inquit Pomponius, adversum eos
me vetle ducere, cutn quibus ne contra te arma ferrem,
Jtaliam reliqui. At Sulla 3 adolescentis ofíicio collaudato,
omnia muñera e i , qux Athenis acceperat, proficiscens
jussit deferri. Hic complures annos moratus, cune & reí
familiari tantum operae d a r e t , quantum non indiligens
deberet paterfamilias, & omnia reliqua témpora aut lite—
r i s , aut Atheniensium reipubl. tribueret, nihilominus
amicis urbana officia praestitit. Nam & ad comitiaeorura
ventitavit, & si qua res major acta est, non defuit: sicut
Ciceroni in ómnibus ejus periculis singularem fidem praebuit: cui ex patria fugienti LLS. ducenta & quinquaginta
millia donavit. Tranquillatis autem rebus Romanis, re—
migravit Romam, ut opinor, L. C o t t á , & L. Torquato. Coss.: quem diem sic universa civitas Atheniensium
prosecuta e s t , ut lacrymis desiderii futuri dolorem indicaret.
V. Habebat avunculum Q. Caecilium, equitem Rom.
familiarem L. Luculli, divitem, difficillima natura: c u jus sic asperitatem v e x ü w w r , u t quem nemo ferré pos—
s e t , hujus sine offensione -ad summam senectutem reti—
nuerit benevolentiam $ quo facto tulit pietatis fructum.
Caecilius enim pioriens testamento adoptavit eum, here—
demque fecir ex dodrante, ex qua hereditate accepit cirCui, á qu.ín intentando persuadir, »sto es, que "volviese A Roma.
Officio, alabando el honrado proceder, v buena correspondencia.
Rei familiari, su hacienda , los intereses d* su casa. Urbana officia,
sin dejar por eso de hacer por sus amieos de Roma aquellos oficios que debe un ciudadano. Ad comifta eorum , acudió con frecuencia á sus junta?. Singularem fidem preebuit, se mostró fiel a m i go. Prosecuta est. hizo tan memorable.'' Desideri' futuri, por ia falta que les había de hacer.
V. Difficiriima natura, de muy mal peñiV^r/|).ondicfoD. Veri~
tus est, respetó. Sine offensione, sin disgustarle jautas. Ad summam,
hasta su edad mas avanzada (en que era mas enfadoso, é i n aguantable)...
LLS. De sestercios pequeños.
Este era una moneda entre los
Romanos, que valia cuatro cuar.tos nuestros. Aquí el Autor habla de é l ; por lo que 250000
sestercios eqi ivakn á cerca de
117647 rea'es vellón. El llamado sestercio grande¡ contenia et
valor de 1000 sestercios ppqueños: por lo que valia como 500
reales.
Ex dodrante , de las tres
'
\
A T T I C U S .
153
c i t e r centies L L S . E r a t n u p t a sóror A t t i c i Q . T u l l i o
C i c e r o n i , easque nuptias M . C i c e r o c o n c i l i a r a t ; cuna
q u o á condiscipulatu vivebat conjunctissimé, multó et—
i a m f a m i l i a r i ü s , quám c u m Q u i n t o i ut j u d i c a r i possit,
flus
in amicitia
valere
similitudinem
morum,
quam
affinitatem.
U t e b a t u r a u t e m intimé Q . H o r t e n s i o , q u i
i i s temporibus p r i u c i p a t u m eloquentiae t e n e b a t , ut in—
t e l i i g i non p o s s e t , u t e r eum plus d i l i g e r e t , C i c e r o , a a
H o r t e n s i u s : & id , quod e r a t difficiHimum, efficiebat, ut
Ínter quos tantee laudis esset* cemulatio, nulla
interce—
deret obtrectatio,
essetque talium virorum
copula.
V I . I n republ. ita versatus e s t , u t semper o p t i m a r u m
p a r t i u r n & e s s e t , & e x i s t i m a r e t u r j ñeque tamen se civi—
l i b u s fluctibus c o m r n i t t e r e t , quod non magis eos in sua
fotestate
existimabat
esse, qui se iis dedissent,
quam
qui maritimis
jactarentur.
H o n o r e s non p e t i i t , cüm. e i
p a t e r e n t p r o p t e r vel g r a t i a m , vel d i g n i t a t e m j q u ó d ñeque
p e t i more m a j o r u m , ñeque capi possent conservatis legi—
b u s , in t a m effusis ambitús largitionibus j ñeque r e t i n e r i
é r e p u b . sine p e r i c u l o , c o r r u p t i s c i v i t a t i s moribus. A d
h a s t a m publicam numquam accessit. N u l l i u s rei ñeque
p r a p s , ñeque manceps factus es't. N e m i n e m suo n o m i n e ,
ñeque s u b s c r i b e n s , aecusavit. In jus de sua r e n u m q u a m
£• Tullio, (hermano de M. Tulio). Atmnlatio, competencia. Obtrectatio, no hubiese mala voluntad. Copula, lazo de unión.
VI. Optimarum partiurn. de el mejor partido. Ñeque tamen, sin
mezclarse no obstante eo las turbulencias de las guerras civhes.
Í¿u6i non magis, que no eran mas dueños de sí. Maritimis, que
los que eran aeifados de las oAas del mar. Paterent, siéndole mas
fácil el conseguirlos. Propter yel, ya por lo bien quisto que e s taba, ya también por su mérito. In tam effusis, en una tan grande profusión de regalos, (como hacían los ambiciosos pretendientes). Ñeque retineri, ni er
t e n e r l o s con utilidad de la República. Ad
hastam publicam, no ff Vó jamas á almoneda pública. (La lanza
era la sefial de almon.^-» Ñeque pr<ss, ñeque manceps, no quiso salir por fiador en cosa alguna, ni por arrendador de las rentas del
público. Suo nomine, ni por si mismo. Ñeque subscriben!, ni subscribiendo á la acusación de otro...
cuartas partes de su hacienda,
Ei dodrante es un peso, ó una
medida antigua que contenia
nueve onzas , ó nueve partes,
que es lo mismo que tres cuartss partes de las doce de que
constaba la libra Romana.
Centies LLS., su\>.-centena millia, cien veces cien mil sestercios, que según el cómputo b e cho arriba componeu la canrirlad
de 4.705882 reales y 12 mrs.
154
ATTICUS.
i i t : judiciurn nullum habuit. Muítorum cónsulum, p r e torumque praefecturas delatas sic accepit, ut nemiuem
in provinciam sit secutus: honore fuerit contentus: rei
familiaris despexerit fructum: qui ne cum Q. quidem
Cicerone voluerit iré in Asiam, cíim apud eum legatí
locura obtinere posset. Non enim decere se arbitrabatur,
cüm praeiuram gerere noluisset, asseclam esse praetoris.
Qua in re non soliim dignitati serviebat, sed etiam tranquillitati, cum suspiciones quoque vitaret criminum^ quo
fiebat, ut ejus observantia ómnibus esset carior, cúm eam
officio, non timori, ñeque spei tribui viderent.
V I I . Incidit Caesarianum civile bellum, cúm haberet annos circiter sexaginta : usus est xtatis vacatione,
ñeque se quóquam movit ex urbe. Qua» amicis suis opus
fuerant ad Pompejum proficiscentibus, omnia ex sua r e
familiari dedit. Ipsum Pompejum conjunctum non offen—
dit. Nullum enim ab eo habebat ornamentum, ut c e t e r i , qui per eum aut honores, aut divitias ceperant: quo^ r u m partim invitissimi castra sunt secuti, partim summá
cum ejus ofFensione domi remanserunt. Attici autem
f ifi quies^tantopere Caesari fuit g r a t a , ut victor cum privaV ^ t i s pecunias per epistolas imperaret, huic non solüm
"IK/piolestus non fuerit, sed etiam sororis filium , & Q. Ci—
ceronem ex Pompeji castris concesserit. Sic vetere instituto vitae efFugit nova pericula.
V I I I . Secutüm est illnd , occisso Cssare , cum resp.
In jur, nunca compareció en el tribunal por negocio suyo. Judiciurn, ni tuvo pleyto alguno. In provinciam, al gobierno. Lega—
ti locum, grado, ó en calidad de su lugar teniente. Asseclam esse,
ir como dependiente. Ejus observantia , su atención , y respeto
eran mas agradables á todos, por ver, que no los empleaba llevado
de algún temor, ó esperanza, sino por razón de propia conveniencia.
VII. Incidit Cxsartanum, sucedió la >• rra civil de César, y
Pompeyo, (guerra muy fatal á Roma). F?I7;' v«e, del privilegio, ó
pretexto de su avanzada edad. Quóquam" i* salió de Roma para
ir á alguna parte (en defensa de César y Pompeyo). Offeniit, no
ofendió á Pompeyo, con quien tenia alguna conexión. Ornamentum , dignidad alguna. Summá cum, con sumo disgusto de Pompe*
yo. Pecunias imperaret, pidiendo, ó exigiendo á otros dinero por
cartas. Castris, que habían militado con Pompeyo. Concesserit, dio
libertad por su respeto. Vetere instituto vita, con su antiguo modo de vivir.
vin. uiud, aquella otra guerra, ó aquel tiempo. (.Casare, asesináronle Bruto y Casio en el Senado con 23 puñaladas...)
ATTICUS.
I$S
penes Brutos videretur esse, & Cassium, ac tota c i v i tas se ad eum convertisse videretur: sic M. Bruto usus
e s t , ut nulld ille adolescens ásquali familiariüs , quám
hoc sene: ñeque solüm eum principem consilü haberet,
sed etiam in convictu. Excogitatum est á quibusdam,
ut privatum aerarium Cssaris interfectoribus ab equitibus Rom. constitueretur. Id facilé effici posse arbitrati
s u n t , si & principes illius ordinis pecunias contulissent.
Ir^que appellatus est á C. Flavio Bruti familiari A t t i c u s , ut ejus rei princeps esse vellet. At i l l e , qui officta amicis prastanda sine factione, existimaret, sem—
perqué á talibus se consiliis removisset, respondit; si
quid Brutur de suts facultatibus uti voluisset,
usurum,
quantum ea paterentur $ te ñeque eum quoquam de ea re
collocuturum , ñeque coiturum. Sic ille consensionis g l o bus hujus unius dissensione disjectus est. Ñeque multó
post superior esse coepit Antonius: ita ut Brutus & C a s sius , provinciarum, quae iis necis causa data» erant á
consulibus , desperatis rebus , in exilium proficiscerentur. A t t i c u s , qui peconiam simul eum ceteris conferre
noluerat florenti illi parti , ábjecto Bruto , Italiaque ced e n t i , L L S . centum millia muneri misit: eidem in E p i ro absens trecenta jussit d a r i : ñeque eó magis potenti
adulatus est Antonio, ñeque desperatos reliquit.
Penes, en manos. Ai eum convertiste, que había puesto en él t o da su esperanza. (Entiende á Bruto cabeza de la confederación). Sie
M. Bruto., era tan Intimo amigo de M. Bruto. Ut nullo ille, que á
ninguno de sus iguales trataba el joven Bruto con mas familiaridad, que á este viejo Pomponio. Principem consilii, por su principal consejero. I« cenvictu, mas también por compañero en el trato y conversación. Excogitatum est, proyectaron algunos. Privatum xrarium, un fondo particular.
Princeps esse, tuviese á bien
ser el primero, y tf arfo03'5*1* d e a 1 u e í l a contribución. Sine factione , sin espíritu i ri. tido. Quantum, ea cuanto diesen de si,
lo permitiesen. NeqH*f *urum , ni se uniria con ninguno. Ule coif
sentionis glebus, aquella tropa unida de facinerosos quedó desbaratada , y dispersa. Provinciarum , el drden es , desperatis rebut
Provinciarum. quet data erant iis causa necis, &c. habiendo perdido
del todo la esperanza de Tos gobiernos que les habían señalado los
Cónsules por la muerte de César. Florenti. cuando estaba en auge, ó pujante. Abjecto, abatido, abandonado Bruto, y fugitivo de
la Italia. Tn Epiro, en el Epiro.
LLS. cien mil sestercios, que millia sestertiorvm, que son ce—
hacen 47.058 reales y 28 mrs. mo 141.176 reales y 16 mrs.
Trecenta , esto es , trecenta
I $6
A T T I CUS.
IX. Secotum est bellum gestum apud Mutinam. l a
quo si tantiim eum prudencem dicam , minüs quára d e beam praedicem , cüm illc potiüs divinus fuerit; si divi—
natio appellanda esc perpetua naturalis bonitas, quae
nullis casibus augetur, ñeque minuitur. Hostis Anto—
nius judicatus, Italia cesserat, spes restituendi nulla erat.
Non solüm ejus inimici, qui tura erant potentissimi &
p l u r i m i , sed etiam atnici adversarais ejus se dabant, &
in eo lxdendo se aliquam consecuturos sperabant commoditatem* familiares insequebantur, uxorem Fulviam omnii rebus spoliare cupiebant, liberos etiam extinguere
parabant. Atticus, cüm Ciceroais intima familiaritate
literetur, amicissimus esset B r u t o , non modo nihil iis
indulsit ad Antonium violandum 3 sed é contrario familiares ejus ex urbe profugientes , quantum potuit , rexit:
. quibus rebus indiguerunt, adjuvit: P. vero Volumnio
// A e a t r i b u i t , ut plura a párente proficisci non potuerint.
£v Ipsi autem Fulviae, cüm litibus distineretur , magnis—
IC^q j e terroribus vexaretur, tanta c
officium suum
rstttit, ut nullum illa stiterit vadiinonium sine Attico,
?^nsor omnium rerum fuerit. Quin etiam, cüm illa fanim secunda fortuna emisset in diera, neq
ala—
¡tatem versuram faceré potoisset
^cuniamque sine foenore, sineque alia stipulationc ei ere—
d i t , máximum existimans quaestura, Tnemorem gratum^ ¿ q u e cogoosci, simulque aperire, se non fortuna, sed hominibus soleré esse amicum. Quae cüm faciebat, neino eum
temporis causa faceré poterat existimare. Nemini enim
Ar<d Mutinam, la puerta de R
" : wwr , adivino,
adivinación. AugeiL:**itur , que por
t
ain,jun acontecimiento se aumenta, ai
?. Cesstrot ,
K~ salido. Dahant fe, se unian con los cor.
éste. Comrnedrta"
•n, algunas ventajas. Violandum, para
. Texit, protegid,
'¿/¿^defendió. Ea tribuit, hizo taa señalados favores á Pub. Vo'umnio.
jat plura, que no le pudieran venir mayores de mano de un pa/HXdre. Ut nullum illa, que siendo ella emplazada , jamas $e.ofrecid
•mparecer en juicio sin Ático. Cum iUa fundum, Habiendo comprado esta misma, cuando se hallaba en prosperidad, una heredad qie debía pagar á plazo fijo; y no podiendo , después de ea
o e s j n c i a , hallar quien le prestase dinero para pagar la d<
tnrdi . Ático, v sin interés ni coen
tforis Mari, por acomodarse al tiem¡
IX.
ATTICUS.
157
in opinionem veniebat, Antonium rerum potiturum. Sed
lensim is a nonnullis optimatibus reprehendebatur, quod
parüm odisse niaios cives videretur. lile autem su¡ judic i i , potiús quid se faceré par esset ¡ntuebatur, quám quid
alü laudaturi foren%
X. Conversa súbito fortuna est. Ut Antonius rediit
in Italiam , nemo non magno in periculo Atticum pu—
tarat, propter intimam familiaritatem Ciceronis & Bruti. Itaque ad adventum imperatorum de foro decesser a t , timens proscriptionem : latebatque apnd P. Volu—
Hinium, c u i , ut ostendimus paulló ante, opem tulerat:
tanta varietas in iis temporibus fuit fortuna», ut modo
h i , modo i 111 in summo essent aut fastigio, aut periculo.
Habebat secum Q. Gellium Canium, aequalem , simillimumque sui. Hoc quoque sit Attici bonitatis exemplum,
quod cum eo , quera puerum in ludo cognoverat, adeo
conjuncté vixit, ut ad extremam aetatem amicitia eorum
creverit. Antonius autem etsi tanto odio ferebatur in Ciceronern,ut non solüra ei,sed ómnibus etiam ejus amicis
esset inimicus, eosque vellet proscribere; multis hortan—
tibus tamen, Attici memor fuit officii, & e i , cúm requisisset ubinam esset, sui manu scripsit, ne timeret, statimque ad se veniret: se eum, 6? Gellium Canium de
proscriptorum numero exemisse. Ac , ne quod per ¡cu—
lum incideret, quod noctu fiebat, presidium ei misit.
Sic Atticus in summo timore non solüm sibi, sed etiam
e i , quem carissimum habebat, praesidio fuit. Ñeque enim
Rerum potiturum, volvería á apoderarse del mando, lleparia otra
vez 4 ser dueño absoluto. Sensim, á escondidas, en secreto. Ma~
, lot eraet, esto es, Antonio y á los de su partido. Sai judien, esto
e s , v¡r tai judicü, que no se dejaba engañar. Quid par ettet, lo
que era justo.
X. Fortuna, el estado de las cosas. De faro, se abstuvo de parecer en público. Proscriptione^t, la proscripción ó encartamiento, (que sufrió Cicerón, y todos sus amigos y dependiente?,. F„—
ttigio, rt eo la cumbre de la fortuna. In ludo, en ia escuela, desde
que eran condiscípulos. Ferebatur, se deiaba arrebatar. Officii, de
los buenos oficios y cortesía, que usó con Furvia su muger.
noctu fiebat, porque el presentarse á Amonio, babia de ser de n o che. Presidium, escolta. Sic Attieut, de esta manera. Ático no solamente se libertó á si mismo de tan grande temor, mas también
* aquél á quien quería entrañablemente...
'um , de Antonio,
-• y Augusta, qne com-
pon'aa el Trómrirtto.
15^
ATTICUS.
suae solum á quoquam a u x i l i u m p e t i i t s a l n t i s , sed c o n j u n c t i m : ut a n p a r e r e t , nullam sejunctam sibi ab eo v e l l e
f o r t u n a m . Q á o d si gubernator praecipuá laude f e r t u r ,
q u i navem ex h y e m e , marique scopuloso s e r v a t : c u r n o n
s i n g u l a r i s ejus existimetur p r u d e n t i a , qui ex t o t , t a m q u e
g r a v i b u s procellis civilibus ad i n c o l u m i t a t e m pervenit?
X I . Q u i b u s ex malis ut se e m e r s i t , nihil aliud e g i t ,
q u á m ut plurirais , quibus rebus p o s s e t , esset auxilio. Cuna
p r o s c r i p t o s p r s m i i s i m p e r a t o r u m vulgus c o n q u i r e r e t , n e nio in E p í r u i n v e n i t , cui res ulla d e f u e r i t : nemini non
ibi p e r p e t u ó manendi potestas facta est. Q u i n e t i a m post
proelium P h i l i p p e n s e , i n t e r i t u m q u e C . C a s ü , & M . B r u t i , L . Juliurn Mocillam p r a ? t o r i u m , & ejus í i l i u m , A u l u m q u e T o r q u a t u m , ceterosque pari fortuna p e r c u l s o s ,
i n s t i t e r i t t u e r i , atque ex E p i r o his ^omnia S a m o t h r a c i a r a
s u p p o r t a r i jussit. Difficile enim est ornnia p e r s e q u j , &
n o n necessaria. Illud unum intelligi v o l u m u s , illius l i b e r a l i t a t e m , ñeque t e m p o r a r i a m , ñeque c a l l i d a m fuisse. I d
1
ex ipsis r e b u s , ac temporibus judicari potest : quód non
florentibus se v e n d i t a v i t , sed^fflictis semper s u c c u r r i t : q u i
q u i d e m S e r v i l i a m B r u t i m a t r e m , non minus post mor—
tem e j u s , q u á m fiorentem coluerit. Sic l i b e r a l i t a t e uter.s,
n u l l a s inirnicitias g e s s i t : quód ñeque laedebat queruquam,
ñ e q u e si quam injuriam a c c e p e r a t , non malebat oblivisci
q u á m ulcisci. í d e m i m m o r t a l i m e m o r i a p e r c e p t a r e t i n e b a t
b e n e f i c i a : quse autem ipse t r i b u e r a t , tamdiu m e m i n e r a t ,
quoad ille g r a t u s é r a t qui a c c e p e r a t . I t a q u e h i c f e c i t , u t
veré dictum videatur : Sui cuique mores fingunt fortunam.
Sute solum, solamente para su bien y conservación. Sed conjun—
ctim , sino juntamente para.ambos. Nullam fortunante que q u e ria correr la misma fortuna que él. Gubernator, piloto. Ex hyeme,.
de la tempestad, y escollos del mar. Ad incolumitatem, llegó á salvo. Civilibut, de guerras civiles.
XI. Se emertit, luego que se vid libre. Prttmiis, por el premio
que ofrecieron los Emperadores. In Epirum, á los que fueron al
Epiro , no faltó cosa alguna, y tuvieron la libertad de quedarse
allí toda su vida. Pott prcelium, después de la batalla de Pbilipos,
(ciudad de la Macedonia, adonde murieron Eruto y Casio). Pr*torium, que habia sido Pretor. Pari fortuna, á quienes había t o cado igual desgracia. Atque ex Epiro, y mandó que desde el Epiro
les llevasen todo cuanto necesitasen á la Samotracia, (isla de la
Tracia sobre los confines del mar Egeo, hoy Samandrachi). Ñeque
temporariam, ni era en ciertos tiempos, y ocasiones, cuando le
podia traer interés. Ñeque callidam, ni maliciosa. Quod non florentíbut, porque no hizo ostentación de su liberalidad con los, &c.
Sui cuique, que las costumbres fabrican á cada uno su fortuna...
n
'ATTICUS.
IS9
Ñ e q u e tamen priüs ille f o r t u n a m , q u i m se ipse finxit:
qui c a v i t , ne qua in re plecteretur.
X I I . His, igitur rebus effecit, ut M . Vipsanius A g r i p pa intjjB¿_fjtteiliaritate conjunctus adolescenti Caesari, cütn
propter suam gratiara, & Caesaris potentiara, nullius c o n ditionis non haberet potestatem, potissimúm ejus diJi—
geret affioitatem , p ^ s o p ^ r e i q u s equitis Romani filiam
generosarum nuptiis : atque harum nuptiarum c o n c i liator fuit ( non est enim celandum ) M. Antonius,
triumvir reip. constituenda»: cujus g r a t i i cuna augere
possessiones posset s u a s , tantüm abfuit á cupiditate p e cuniae , ut nulla in re usus sit e á , nisi in deprecandis
amicorum aut p e r i c u l i s , aut incommodis. Quod quidem
sub ipsa proscriptione perillustre fuit. N a m cüm L . S a u f e j i , equitis R o m a n i , aequalis s u i , qui coraplures anuos'
Studio ductus Philosophia?, Athenis habitabat, habebatque
in Italia pretfosas.possessiones, triunWiri b e * v e n d i d i s s e n t , consuetudine e a , q u i tum res gerebantur : A t t i c i labore atque industria factura e s t , ut eodem nuncio
Saufejus fieret c e r t i o r , se patrimo*íum amisjssg & r e c u perassé. ídem L . Julium C a U d i u m , quem postJLucretii,
Catuilique m o r t e m , multó elegantissimum poétam no—
stram tulisse aetatem veré videor posse contendere ; ne—
Ñeque tamen, aunque él no fabricedla suya, antes de formarse á sí
mismo. Qui cavit, él cuidó deAue no le pudiesen tachar en cosa
alguna.
{
iSt^l
4*
Xliy Suam gratiam, por su «JriJJjVnt©ty buenas prendas personales , y por el poder de César s}^ amigo. Nulliut conditionisfí'te—
niendo en su mano el emparentar con cualquiera de las personas
de mas calidad. Praoptaretque, y prefiriese casar con Ática, hija
de Pomponio, caballero Romano, á las bodas de las familias mas
ilustres, esto es; Senatorias. Conciliator fuit, ajustó. Nisi in deprecandis, sino en apartar de sus amigos los peligros, ó las calamidades. Sub ipsa proscriptione, al tiempo mismo de la encartación,
ó confiscación. Consuetudine. según la costumbre , que entonces reynaba. ídem expedivit L. Julium, el mismo Ático sacó libre á , &C.
Veré videor, me parece, que puedo asegurar con verdad, que ba
sido el Poeta mas elegante de nuestros tiempos...
Casan, esto e s , César August o , entonces joven.
2Qíi
Triumvir, uno de los tr,£r¡,a—
fetos destinados para el arreglo
de la República. Después de la
guerra de Módena se unieron
U
Antonio, Lépido , y César con
el especioso pretexto de poner
en pie la República, pero en la
realidad, fue para hacerse duefios de eüa, como lo hicieron.
4
r
*
I
.'
.
]fjif
16o
ATTICUS.
que minus vírum bonum , optimisque artibus eruditum,
post proscriptionem equitum, propter magnas ejus Afri—
canas possessiones, in proscriptorum?numerum á P. Vo—
jmnio praefecto fabrúm Antonii absentem relatum, e x pedí vit. Quod in presentí utrum ei laborioslus, an glo—
riosius f u e r i t , diftícile fuit judicare j quod in eorum pe—
riculis non secus absentes quám praesentes amicos A t t i c o
esse curse cognitum esc.
X I I I . Ñeque vero minús ille v i r , bonus paterfamilias
habitus e s t , quám civis. Nam cüm esset pecuniosus, nemo>
i l l o minús fuit e i n a x , m i n ú « aedificator. Ñeque tamen non
in primis bene habitavit, omnibusque pptimis rebus usus
est. Nam domum habuit in coile Quirinali Tamphilanam,
ab avúnculo hereditate relictam, cujus amoenitas non a?dificio , sed silva constabat. Ipsum enim tectum antiquitüs
c o n s t i t u t u m , plus s a l í s , quáin sumtús habebat: in quo
nihil commutavit, nisi si quid vetustate coactus est. U s u s
est f a m i l i a , s i utilitate judicandum e s t , ó p t i m a : si forma,
vix mediocri. Namque in ea erant pueri literatissimi,
anagnosts o p t i m i , & plurimi l i b r a r i i ; ut ne pedisequus
Ñeque minis, sin dejar por eso de ser recomendable, por su bondad , é instrucción en las mejores artes. Africanas, que tenia en la
África. Absentem relatum, á quien en ausencia puso en el número
de los proscriptos, ó encartados.
XIII. Pecuniosus, adinerado. Emax, menos aficionado á hacer
compras, y obras que él. Ñeque tamen, coa todo no dejó de habitar una de las casas mas cómodas. Omnibusque optimis, y de tener
para el servicio de ella lo mas exquisito. Avúnculo, de su tío materno, (Q. Cecilio). Cujus amomüas, cuva amenidad y belleza no
tanto consistía en la fábrica , como en los jardines. Ipsum wim
tectftm, porque aquella casa hecha como estaba á la anticua, t e nia mi9~de ¿rusto que de coste. Coactus est, esto es ,commutare. Si
forma, si por el exterior 6 por su porte. Vix mediocri, apenas podía pasar por mediano. Pueri, criados muv literaros. Anagnost*%
de excelentes lectores, v muchos amanuenses. Ne pedisequus, de
manera . que no había criado alguno por íntimo que fuese...
Prefecto fabrim. Comandante de la Artillería, ó de los ingenieros de Antonio. Fra el Ori;cial, que mandaba la geme empieada en las máquinas militares.
Colle Quir'ma'i, en el collado
Quirioal, uno de los siete, so—
bre que está fundada Roma: así
llamado por haber allí un temp!<» ¡edica^oá Romulo. que Ha—
<mbien yuirino : hoy
'alio.
ftíí.'flijiap r poseída ó ~f¿bricada antiguamente por un tal
Tampbiio.
ATTICUS.
I6 f
.
quidem quisquam essec, qui non "trumque horum p u l chré faceré posset. Pari modo artit;ces ceteri, quos cultas
domesticus desiderat, apprime boni. Ñeque ramea horum
quemquam, nisi domi natum, domique factum habuit:
quod est signum non solüm continentiae , sed etiam dili —
gentia. Nam non intemperanter concupiscere, quod d
fluribus videos, continentis debet duci: 6* potius dU't*genliii , quám pjetio parare, non mediocris est industria.
£ l e g a a s , non magnifícus j splendidus, non sumtuosuc;
omni diligencia munditiam non affluentem affeccabatj
suppellex módica, non multa, ut in neutram partem conspici posset. Nec hoc praneribo (quamquam nonnullis leve
visum iri putem) cün: in primis laucus essec eques Rom.
& non parum liberaliter domum suam omnium ordinum
homines invitaret, scimus non ampliíis, quám terna milita
aeris, peraequé in singulos menses, ex ephemeride eum
expensum sumtui ferré solitum. Atque hoc non auditum,
sed coguítuoa praedtcamus. Saepe enim propter familiaritatem domesticis rebus interfuiraus.
XIV. Nenio in convivio ejus aliud acroama audivir,
quám anagnosten : quod nos quidem jucundissimura arbitramur. Ñeque umquam sine aliqua leccione apud eum
coenatum est: ut non minüs animo, quám ventre coavivae
delectarentur. Na.mque eos vocabat, quorum mores á sui¿
non abhorrerent. Cüm tanta pecunia? facta esset accessio,
nihil de quotidiano cultu mutavic, nihil de vita? consueCultut domesticur, servicio de una casa. Domi factum, y educado
eo su casa. Nam W intemperante}, pues se debe tener por prueba
de moderación, no desear cafl Mem -siada ansia, como vemos h a cer á los mas. VhUai, sup. jzéh.^kirare, el proveerse de lo necesario. £ egans, limpio, perqylin ma%nf¿cencía. Splmdidus, expandido , pero sin demasiados %astos. AfTectabit, procuraba con todn>
estudio una limpieza <¡ue no tocase en superfluidad. Vt in neutram,
de modo que DO se le podílkriotar o! de ser pocos, ni de ser muchos los muebles. In prinjitntutuf, de los que mejor se trata
Ordinum, clases. Quam tema muí ¡a, utfos dos mil reales. Perxqué,
igualmente. Ex efhtmeride, por^jfl "libro de gasto diario. Pradi—
camut. y esto lo digo DO como/jcosa que be oído, sino visto.
XIV. Aliud acrojma, otra armonía qoie la del lector. Quod nos,
lo que yo ciertamente juzgo mas gustoso. Non abhorrerent, no
desdecían. esto es. eran padecidas. Cum\tahta, habiéndose acrecentado tan considerablemente su caudal (por la herMcia de su
tio;...
Tomo I.
XJ
\
-
/
.
162
A T T I CUS.
tudine: tantaque usus est moderatione, ut ñeque in s e stertio vicies, quod á patre acceperat, parum se splendide gesserit, ñeque in sestertio centies afiluentiüs vixerir,
quám instituerat , parique fastigio steterit in utraque
fortuna. Nullos habuit hortos, nullam suburbanam aut
maritimam sumtuosam villam, ñeque in Italia, praeter
Ardeatinum & Nomentanum rusticum praedium; omnisque ejus pecunias reditus constabat in Epiroticis, & ur—
banis possessionibus. Ex quo cognosci potest, eum usum
pecunia non magnitudine, sed ratione metiri solitum.
XV. Mendacium ñeque dicebat, ñeque pati poterat.
Itaque ejus comitas non sine severitate erat, ñeque gravitas sine facilítate } ut ditficile esset intellectu , utríim
eum amici magis vererentur,an amarent. Quidquid roga—
batur, religiosé promittebat: quód non liberalis, sed levis
arbitrabatur, poüiceri, quod prestare non posset. ídem
in nitendo , quod semel admisísset, tanta erat cura, ut
non mandatam , sed suam rem videretur agere. Numquam
suscepti negotii eum pertaesum est. Suam enim existima—
tionem in ea re agí putabat: qua nibil habebat carius.
Quo fiebat, ut omnia M. & Q. Ciceronum,Catonis, Mar i i , Q. Hortensii, Auli Torquati, multorum pra?terea equitum Rom. negotia procuraret. Ex quo judicari poterat,
con inertiá, sed judicio fugtsse reipubl. procurationem.
XVI. Humanitatis vero nullum afierre majus testimonium possum , quam quod adolescens ídem seni Sulla;
fuerit jucundissimus, senex adolescenti M. Bruto: eum
sequalibus autem suis Q. Hortensio & M. Cicerone sic
vixerit, ut judicari difficile sit, cui aetati fuerit aptisTimus. Quamquam eum praecipué dilexit Cicero, ut ne frali» terterlio vicie t, esto es, in vicies etntenis millibut testertiortm,
cuando tenia dos millones de sestercios. Ñeque in tetttrtio eenties,
ni cuando se vio con diez millones de sestercios. Parique, se mantuvo en el mismo tenor de vida. Prater, á excepción de las dos
heredades que tenia en Árdea y Nomento (dos ciudades del Lacio).
Omnisque, y toda la entrada de sus rentas consistía en las posesiones que tenia en el Eplro y Roma.
XV. Religtoté, con miramiento. Tanta erat «<rá, era tan eficaz
en mantenerse en aquello en que una vez se habia empeñado, l*
ta re agi, que en eso le iba. Non inertiá, que no por desidia, sino
por prudencia, huyó del gobierno de la República.
XVL Cui mtati, á qué edad se acomodaba mejor...
ATT5ICUS.
163
ter ^ l i d e m ei Quintus carior f u e r i t , aut familiarior. £ i
rei sunt indicio praeter eos libros, in quibus de eo facit
mentionem, qui in vulgus sunt e d i t i , sexdecim volu—
mina epistolarum, ab consulatu ejus usque ad extremum
tenipus, ad Atticum missarum, quae qui l e g a t , non m u l tum desideret historiara contexram eorum temporum.
S i c enim omnia de studiis principuru, vitiis ducum, ac
mutationibus reipubl. perscripta s u n t , ut nibil in iis non
appareat: & facile ezistiraari pessit, prudentian. orodammodo esse divinationem. N o n enim Cicero ea solum,qua»
v i v a s e acciderunt, futura prsdixit¿ sed etiam,quae nunc
usuveniunt, cecinit ut vates.
X V I I . D e pictate autern Attici quid plura comruemorem ? cüm hoc ipsum veré gloriantem audierim in tu—
nere matris s u s , quam extulit ani.orum nonaginta , cüm
esset septem & sexaginta, se numquam cura raatre in gratiam r e d i i s s e , numquam cura sorore fuisse in simuJtate,
quam prope aequaUm habebat. Quod est s i g n u m , aut n u l lam uraquam inter eos querimoniam intercessisse, aut hunc
ea fuisse in suos indulgentiá, u t , quos amare deberet,
irtsci eis nefas duceret. Ñeque id fecit natura solum,
quamquam omnes ei parearas, sed etiara doctrina. Nam
& principum phÜosophorum ita percepta
hubuit
precepto , ut iis ad vitam agendam , non ad
ostenta:
uteretur.
X.VIII.
Morís etiam majorum summus imitator fuit,
antiquitatisque amator: quam adeo diligenter habuit c o ló tmlgui editi, que se han publicado. Coniextam, seguida. Studia,
inclinaciones, pasiones. Cecink ut vates, pronostico como adivioo.
XVII. De fietate , acerca del amor de Ático á los SUYOS. /
enterró, habiendo muerto de edad de 90 años. Cüm esset, teniendo él 67. Rediisse, nunca tuvo que reconciliarse coa su madre, esto es, nunca la ofendió. Simultate, eno>o alguno too su he
Quam prope, que era casi de su misma edad. Natura, por su g e nio. Par emú 1, estamos sujetos. Ad vitam agendam, para arre^.ar
por e¡¡as sus acciones.
XVIII. Quam adeo, de la cual tenia tanto conocimiento...
Volumina, los antiguos escribian o en corteras de árboles, ó
en pergaminos que envolvían
en un palito redondo, que so-
Ha ser de cedro, de box, de
marfil d de otra materia , v á
esto asi envuelto llamaban v o lumen.
164
ATTKTTTS.
gnitam, ut eam totam in eo volumine exposcerit^quo
magtstratus ornavit. Nulla enim lex, ñeque p a x , ñeque
bellum, ñeque res illustris est populi Roraani, qu¡e non
in eo suo tempore sit notata: & quod difficillimum fuit,
sic familiarum originem subtexuit, ut ex eo clarorum
virorura propagines possimus cognoscere. Fecit hoc idera
separatim in alus libris^ u t , M. Bruti rogatu, Juniara
familiam á stirpe ad hanc statem ordine enuraeraverit,
notans, qui á quo orcus , quos honores, quibusque temporibus cepisset: parí modo Marcelli Claudii,de Marcelloruin: Scipioni» Cornelii, 61 Fabii Maximi, de Come—
liorum, & Fabiorurn, & ^ m i l i o r u m quoque : quibus
libris nihil potest esse dulcius iis, qui aliquam cupiditatem habent notitiae clarorum virorum. Attigit quoque poeticen, credimus, ne ejus expers esset suavitatis. Namque
versibus, qui honore rerumque gestarum amplitudine ceteros Romarii populi praestiterunt, exposuit, ita ut sub
singulorum imaginibus , facta , magistsatusque eorum noa
ampliüs quaternis quinisve versibus descripserit, quod
vix credendum s i t , tantas res tara breviter potuisse d e clarar!. Est etiam unus liber Graecé confectusde consulatu
Ciceronis. Hactenus Attico vivo edita á nobis sunt.
XIX. Nunc quoniam fortuna nos superstites ei esse
voluit, reliqua persequemur : & , quantum poterimus,
rerum exemplis lectores docebimus, sicut supra significavimus, suos cuique mores plerumque concillare fortunom.
Namque hic contentus ordine equestri, quo erat ortua,
in affinitatem pervenit imperatoris divi Julii filiij cüm
Omavit. paso por su orden, o ilustró las magistratura». In eo, en
aquel libro. Suo tempore, según el orden de los tiempos. Subtexuit,
entretegió. Propagines, las ramas. Stirpe, desde su tronco basta
nuestros días. Notans, notando de quien era hijo cada uno, qué
empleos honoríficos había tenido, y en qué tiempo. Marcelli. sup.
rogatu. Attigit quoque, también se dio a'gun tanto i. Ne tjus expers, para no quedar privado de su dulzura. Exposuit, celebró ea
verso. Sub singulorum, al pie de los retratos de cada uno. Quaternis , en cuatro ó cinco versos. Edita, todo lo hasta aquí dicho H>
publiqué en vida de Ático.
XIX. Superstites, le sobreviviese. Reliqua* proseguiré lo que resta...
Imperatoris , del Emperador los Dioses á los hombres grandes
Augusto , hijo def Divino Julio después de su miarte. LlamabaQ
César. Dice Divino . porque los á esta solemnidad Apoteosis á
antiguos ponian en el número de Deificación.
J
P |
ATTÍCUS.
165
jam ante familiaritatem ejus esset consecutus nullá alia
r e > quáoi elegantiá vitas, quá ceteros ceperat principes
c i v i t a t i s , dignitate p a r í , fortuna humiliore. Tanta enim
prosperitas Caesarem est consecuta, ut nihil ei non tri
buerit f o r t u n a , quod cuiquarn ante d e t u l e r i t , 8: conci
l i a r i t , quod nemo adhuc civis Romanus quivit consequt.
N a t a est autem Attico neptis ex A g r i p p a , cu¡ virginen»
filiam collocarat. Hanc Caesar vix anniculam, Tiberio
Claudio Neroni , Drusillá n a t o , privigno suo despondit.
quse coniunctio necessitudinem eorum s a n x i t , familiaritatem reddidit frequentiorem.
X X . Quamvis ante haec sponsalia, non solüm cúm ab
urbe a b e s s e t , numquam ad suorum queniquam literas.
m i s i t , quin Attico m i t t e r e t , quid a g e r e t , in primis
quid l e g e r e t , quibusque in l o c i s , & quamdiu esset mo—
raturus: sed & cüm esset in urbe, & propter suas i n finitas occupationes , minüs 'Saepe , quam v e l l e t , Attico
frueretur ; nullus dies temeré i n t e r c e s s i t , quo non ad
eura s c r i b e r e t , quo non aliquid de antiquTtate ab eo r e q u i r e r e t , modo aliquam ei qusestionem poéticam propo—
n e r e t , interdum jocans ejus verbosiores eliceret e p í s t o l a s . E x quo a c c i d i t , cum aedes Jovis Feretrii in C a p i tolio ab Romulo constituía, vetustate atque incuria d e tecta prolaberetur. ut Attici admonitu Caesar eam re—
ficiendam curaret. Ñeque vero á M. Antonio minus ab— /
Blegantiá vitce, por el porte de su vida, con el cual se había graogeado la gracia de los otros principales de Roma de mérito igual i
César, pero inferiores en fortuna. Conciíiarit, y le grangeó. Neptis,
tuvo Ático una nieta de Agripa. Cui virginem, con quien había c a sado una hija suva doncella. Hanc, á ésta (nieta de Ático, hija de
M. Vipsanio Agripa). Vix anniculam, cuando apenas tenia un ano.
Nato Druíillá, hijo de Libia Drusila (que fue primero muger de
Drusio Nerón, y después de César Augusto). Privigno suo, hijastro suyo. Conjnnctio, el cual pareotesco afianzó mas !a estrecha
amistad entre Ático y Octavio, é hizo mas frecuente su trato...
XX. Quid ageret, preguntándole eo que se empleaba, fifullur
dies, sin embargo no se le pasó ni aun por descuido dia alguno.
Interdum jocans, chanceándose á veces para hacer con esto que le
escribiese mas largo. In Capitolio, que Rómulo había fabricado en
el Capitolio(uno de los siete collados de Roma). Detecta,sia techo...
Mies, el templo de Júpiter dos los mejores despojos de los
Feretrio, llamado asi del verbo enemigos.
fno, porgue á él eran lleva-
sens litens colebatur : adeo , ut accurate m e ex tntimis
t e r r i s , quid ageret, quid curse sibi haberet', certiorern
iaceret Atticum. Hoc q-uale sit, faciliüs existimavit is,
<jui judicare, poterit , quantae^s¿t sapientiae, eorum r e tiñere usum benevolentiamque, inter quos maximarum
rerum non solüm aemulatio , sed obtrectatio tanta intercedebat, quantam fuit incidere necesse inter Ca?sarem
atque Antonium, cüm se uterque principem non solúm
urbis Romana?, sed orbis terrarum esse cuperet.
XXI. Tali modo cüm septem & septuaginta annos
complesset, atque ad extremam senectutem non minüs
dignitate, quám gratiá forrlinaque crevisset (multas enim
*t
""Wiereditates nullá alia re quarn^ bonitate est consecutus)
J | / f tantáque PJ"0£jftrtJBÍe "sus ess'efr valetudinis, ut annis
"íriginta intímcinVnon indiguisset, nactus est morbum,
% quem initio & ipse & medici contemserunt: nam puta—
runt esse tenesmon,cui remedia celeria faciliaque propo—
nebantur. In hoc cüm tres menses sine ullis doloribus,
pranerquam quos ex curatione capiebat, consumsisset,
súbito tanta vis morbi in unum intestinum prorupit, ut
extremo tempore per lumbos fístula putris eruperit, Atque
^ ^ J i o c priús quám ei accideret, postquara in dies dolores
accrescere, febremque accessisse sensit, Agrlppam gene; rum ad se arcessiri jussit^ & cum eo L. Cornelium Balbum
'Sextumque Peducaeum. Hos ut venisse vidit, in cubitum
innixus, quantam y inquit, curam diligentiamque in valetudine mea tuenda hoc tempore jtdhibuerim,
cum vos
testes habeam, nihil necesse est plurtüüs veréis commemorure : quibus quoniam , ut sper.o, satisfeci, nihilque reli-
n.
^^H
Quantte , cuanta cordura es menester. Vsum , para conservar el
trato y correspondencia de aquellos dos sugetos (de César v An-totrtn). ¿Emulatio, la competencia sobre les intereses de la mavor
importancia. Obtrectatio tama, un tan grande empefío en desacreditarse por envidia el uno al otro. Quantam fuit, como fue preciso que hubiese.
XXI. Dignitate, por su mérito, que por su crédito y fortuna. Nactus est morbum, cayó en una enfermedad. Tenesmon, cámaras 6 pujos de sangre. Celeria faciliaque, prontos y caseros. Ex
curatione, cuando le curaban. Súbito tanta, se le puso de repente tan malo un intestino, que al fin se le abrió en los ríñones
una fistola apostemada. In ditr, de dia en dia. In cubitum innixur,
recostándose sobre el codo. Nihilque reliqui, y no he dejado cosa
por bacer...
1
ATTICUS.
167
qui feci, quod ad sanandumme pertineret jteliquum estfé
éf
ut egomet mthi consulam. Id vos ignorare nolui. Nanu *^Vr
mthi stat y alere morbum desinere. Namque hit diebui ¿y i - ,
quidquid cibi sumsi, ita produxi vitam , ut auxerim
do^j^sW
lores sine spe salutis. Quare a vobis peto primum, ut
*H
consilium probetis meum ; deinde , ne frustra
dehortandofJm^M
conemini.
^y~^r\
XXII. Hác oratione habita tanta constantia rocií
atque vultús, ut non ex v i t a , sed ex domo in dornu:.
videretur migrare, cüm quidem Agrippa eum flens, a t que oscnlans praret atque obsecraret, ne ad id, quod / *
natura cogeret, ipse quoque sibi acceleraret, (? quo—
niam tum quoque posset temporibus superesse, se sibi
suisque reservaret : preces ejus taciturna sua obstina—
tione compressit. Sic cüm biduum cibo se abstinuisset,
súbito febris decessit, leviorque morbus esse coepit: ta-*
men propositum nihilo secius peregit. Itaque die quinto,
postquam id consilium inierat, pridie Kalend. Aprilis,
Cn. Domitio, C. Sosio Coss. decessit. Elatus est in l e c t i c u l a , ut ipse praescripserat, sine ulla pompa funeris, co—
mitantibus ómnibus bonis, máxima vulgi frequentiá. Se—
pultus «st juxta viam Appiam, ad quintum lapidem , in
m o n u m n t o Q. Caecilii avunculi sui.
JUihi stát^ estoy firmemente resuelto. Alere, á no dar mas cebo'
á mi enfermedad (comiendo y alargando mi vida). Dehortando, eo
disuadirme.
XXII. Tanta constantia, tan entero el semblante y voz. Posset
temporibus, podía aun vivir algún tiempo mas. Preces ejus, atajó
sus ruegos con un porfiado silencio. Febris decessit, quedó sin calentura, y empeió á mejorarse algo. Tomen propositum, sin un»
tjargo, no por esto dejó de. llevar adelante su intento. Priiie KaL,
eAo es,.el 31 de Marzo. Máxima vulgi, y gran concurso de pien p t , Juxta viam Appiam, junto á la vía Apia (llamada asi de
Apio Claudio que la hizo).
Elatus est, lleváronle á enterrar en una pequefia litera,
Entre los Romanos á los difuntos
nobles y acomodados los llevabao á enterrar en litera, que condudan seis hombres; pero á los
que er;.n gente ordinaria los Hevahan entre cuatro en unas andas,
Ad quintum , á- cinco millas
de Roma. Acostumbraban los
Romanos señalar el número de
millas con una piedra, de donde provino que ad quintum, vel
ad decimum lapidem, significa lo
mismo que el espacio de cinco
ó diez millas.
i68
ÍNDICE
D£
LAS FRASES Y
•^balienare
totam regicnem, levantar toda una
provincia.
Abesse á persona principis y desdecir de una persona principal.
Abesse á cupiditate pecunia , estar lejos del i n t e rés. A societate
sceleris,
de la compañía del delito.
Ab insolentia gloria, de la
vanagloria.
Abhorrére ab aliorum
consiíio, ser de contrario
parecer de otros.
absolvere aliquem capitis y perdonar á uno la vida.
accederé propius muros:
acercarse alas murallas. Ad
anúcitiom alicujus, hacerse
amigo de alguno.
Aaquiesceré á lassitudiney reposar del cansancio.
Adhibere nullam memoriam contumelia, olvidarse
de la injuria.
A'diré periculum capitisy
exponerse á perder la vida,,
Administrare bené suam
provinciam ? cumplir bien
con su encargo ó'empleo. Admittere
aliquod scelus, cometer algunamaidad.
DE
CORNELIO
Adsciscere civitatem, hacerse ciudadano.
Advocare concionem, juntar al pueblo.
JEquiparare aliquem labore} viribus, igualará alguno en el trabajo, fuerzas.
Afferre
manus
alicui,
poner las manos en alguno.
í^im alicui y violentarle.
Agere le ge y obrar s e gún ley ó derecho.
i Agitare
aliquid
mente,
revolver interiormente , ó
en el ánimo algo.
Amittere civitatem, perder el derecho de ciudadano. Oculorum lumina, p e r der la vista, ó cegar.
Aperire suos sensus, manifestar sus secretos, idea*
ó intención.
Appetere
res majores,
aspirar á mayores cosas.
Aptusad omn'es res, bueno para todo.
Ascenderé in navem3 embarcarse.
Aspergeré
aliquem infamia j formar mal concepto de alguno, ó infamar.
Aspicere in acie, hacer
frente.
169
Atiéndete animum ad cavendum, atender á su d e fensa.
Attingere rerum summas,
apuntar las cosas, tocarlas
ligeramente.
C
Conflictari graviter morbo, estar enfermo de c u i dado.
Confligere cum classia—
riis, combatir con la a r mada.
Conjicere aliquem in vincula publica, poner á alguno en la cárcel publica.
Consectari aliquem, ir en
seguimiento de alguno, perseguir.
Constituere sibi magnam
auctoritatem , adquirirse
grande autoridad. Sibi do—
micilium, fijar su habita~
cion, ó establecerse.
Consulere sibi, rebus suis}
mirar por s í , atender á sus
intereses.
Contendere armis , combatir con las armas en la mano. De principatu cum aliquo, competir ó disputar
con otro la primacía.
Contineri hospitio alicu—
jus, tener correspondencia
de hospitalidad con otro.
Claudere operibus urbemt
bloquear la ciudad. Obsidione, ponerla cerco.
Credere aliquid alicuz,
dar algo á guardar á otro.
Pecuniam, fiar dinero.
^ adere res preeter opinionem , suceder algo muy
al contrario de como se
pensaba.
Cadere in suspicionem
alicujus, caer en sospecha
con alguno.
Capere consiíia sibi ini—
mica , tomar resolución contraria á sí mismo. Cederé prosperé res, salir bien las cosas, ó llevarlas en. buen estado.
Celare commissa, guardar
secreto.
Colloqui cum aliquo, h a b l a r , ó avocarse con a l guno.
Committere praelium, dar
la batalla.
Comparare iter, disponer
la marcha ó viage. Mantim,
hacer gente, levantar tropas.
Competiere bellum , ajusfar paces.
Concitare risum, causar
ó excitar risa. Bellum, moD
ver guerra.
Concupiscere tyrannidem,
JUare verba, engañar.
aspirar á la tiranía ó mando.
Conducere mercede, asa- Aditum convenienJi , dar
audiencia. Negotium alicuiy
lariar.
•
i7o
fiar ó encargar algún negocio. Fidem aiicui, dar palabra á alguno. Operam rei
familiari,
atender á los
negocios de casa, ó á su
hacienda. Operam honori—
bus , pretender empleos.
Manus y ceder. Paenas f ser
castigado, f^eniam, perdonar. Se totum reipub., e n tregarse todo á mirar por
la República.
Decemere acie, pelear
en campo abierto.
Delere bellum, poner enteramente fin á la guerra.
Desciscere ab aliquo, rebelarse contra alguno.
Dicere causam suam} defenderse en juicio.
Diferre res in crastinum, dejar las cosas para
mañana.
Dimicare de fama , d e fender su reputación.
Discedere a judicio cafitis, libertarse de la sentencia de muerte.
Discedere superior, salir
vencedor ó victorioso.
Ducere uxorem, casarse.
Tempus quám longissimé,
dar largas lo mas que se
pueda.
Elaborare cu pide , solicitar con ansia.
Elucere virtutibus, brillar por sus prendas.
Emergeré se ex malisy
salir libre de los males, ó
miserias.
Eminere olí tus, sobresalir.
Esse aliquid non nimis
diuturnumy durar poco una
cosa, sfudientem dicto yjussis Magistratuumy obedecer
las órdenes de los Magistrados. Aliena civitatis,
ser
extrangero. Magno natu%
ser de avanzada edad.
Evitare impendentem tempestatem, escapar el peligro
que amenaza.
Effugere ex vinculis publicis y escaparse de la cárcel pública.
Exacui irá, arder en ira.
Ex primer e imaginen 3 formar un fiel retrato.
Erudire exercitum disciplina militar i y disciplinar
el ejército.
F
JC acere mysteria in do-*
tno alicujus , celebrar juntas secretas tocante á puntos de religión. Praelium
Mde re in vulgut, echar ttavale, dar batalla naval.
siliquem reum, acusar á
la voz.
imperata,
Educere exercitum in alguno. Faceré
aciem , sacar el ejército en obedecer. Missumy dar l i bertad. Versuram , hacer
orden de batalla.
171
una deuda para pagar otra.
Ferré expenrum sumtui,
poner por asiento los gastos. Repulsam nullius rei,
salir con lo que se pretende: sin negación es: llevar
calabazas. Sujfragium, dar
el voto.
Frangí rerum cura, acobardarse , ó abrumarse coa
los negocios.
Fungí civitatis more, seguir los usos de la ciudad.
Quorum y acomodarse á las
costumbres de otros. Militare munus, estar empleado
en la milicia.
I
JLnire magnam grotiam
ab aliquo, lograr mucha
cabida ó valimiento con a l guno.
Imperare naves tongas,
milites, pecunias, &c. mandar contribuir con galeras,
soldados, dinero, &c.
Indicere bellum alicui,
declarar guerra á alguno.
lnducere in insidias, hacer caer en emboscada.
Indulgere dolori, entregarse al dolor.
Inferre signa, atacar al
enemigo. Malum alicui, hacer mal á alguno.
Jnjicere timorem alicui,
xTerere omnia nutu suo, poner miedo ó temor á a l hacerlo todo á su gusto 6 guno.
lnscribere in periculo,
arbitrio.
Gerere malé rem, salir poner en el auto de sentenmal con la empresa. Se cia,
Inservire studiis alioelotius , portarse con altanería ó soberbia. Morem rum, acomodarse al genio
alicui, dar gusto á alguno, de otros. Temporibus, acomodarse á, ó con los t i e m i
pos.
H
Int^rserete causam, dar
JuLahere naturam fau- alguna escusa ó disculpa.
Interponere , lo mismo.
tricem, experimentar favoInstare acrius hostibus%
rable la naturaleza.
Habere contentionem cum apretar á los enemigos.
Iré infidas , negar.
aliquo, pleytear ó disputar
con alguno.
Habere gratias,
estar
agradecido.
Habere honoren alicui, JLtacerare aut laxare vincula epístola, abrir la carta.
honrar á alguno.
172
M
JJÚL aturare mortem , apresurar la muerte.
Meditar i animo, pensar,
reflexionar.
Mereri cptirné de oliquo,
hacer bien á alguno.
Minuere religionem, entibiar la devoción.
Multare aliquem pecunia,
condenar á alguno á pena pecuniaria.
N
•»*•«ancisci causam idoneam , bailar motivo ó e s cusa proporcionada.
Negligere rem familiaremt descuidar de la h a cienda.
Nihil este super, no t e ner, ó no restar otra cosa.
Non amplius requirere,
no aspirar á mas.
Non esse in simultate
cttm aliquo, no tener d i s cordia con nadie.
Non habere morandi tempus, no poder detenerse.
Nudare telum vagina,
desenvainar la espada.
O
Obire diem
supremom,
morir.
Obrui vitiis,
ser muy
vicioso.
Obtrectare ínter se , competir mutuamente.
Obsittere alicuz, oponerse á alguno.
Ornare aliquem divitiis,
enriquecer á alguno.
P
arare copias, juntar
tropas. Suspicionem , dar
en que sospechar.
Parcere nulli rei, no reparar en cosa alguna.
Par ere plus ir ce , quám
utilitati, dejarse llevar mas
de la i r a , que del b i e n , ó
utilidad.
Patefacere sua cogitata,
manifestar sus pensamientos.
Perducere aliquem ad
suam voluntatem, inclinarle á su partido.
Perficere conato, llevar
á efecto sus ideas.
Permitiere rem arbitrio
alicujus, dejar el negocio
á la voluntad de otro.
Pervenire in suam tute—
lam, salir de la menor edad.
Petere aliquem, hacer
tiro á alguno. Salutem fuga, salvar la vida huyendo.
Poneré aliquid in vitiis,
atribuir á vicio alguna cosa.
Post hominum memor'tam,
desde que el mundo es mundo.
Praesse summte impertí,
tener el principal ó absoluto mando.
Prxbere suspicionem, dar
en que sospechar.
Prima nocte, al anochecer.
173
ProJere aJiquid memoria,
Referre alisr.n~ mores ai
escribir, ó dejar á la pos- suos y medir sus costumbres
teridad.
por las de otros.
Prodire in concionem paRefringere
impotentem
pau , presentarse á la junta alicujus dominationem , a—
del pueblo. In publicum, batir el excesivo dominio dte
salir al público.
alguno.
Progredi longius, pasar
Revocare aliquem ab in—
mas adelante.
teritu, librar á uno de la
Publicare bona, vender muerte.
los bienes en pública almoneda.
R
&enescere opes, ir á meJ&ecedere d caritate pa- nos las fuerzas.
trien , olvidar el amor á la
Sentiré idem, ser de un
patria.
mismo modo de pensar.
Recipere aliquem in fíSollicitare aliquem, i n dem, recibir á alguno bajo citar á alguno á rebelión.
su protección.
Solvere vota y cumplir
Reddere gratiam pro me- votos ó promesas.
ritis y corresponder á los beStat mihiy tengo resuelneficios recibidos.
to.
Redúcete uxorem, casarStadere alicui, favorecer
se segunda vez.
á alguno.
*74
VIDA Y ESCRITOS
DE C JULIO CÉSAR.
V-/ ayo Julio César nació en Roma de una de las mas ilustres familias, 98 años antes de Jesucristo: era hermoso , de un singular talento, afabilidad y atractivo; liberal en demasía t y de un esfuerzo mayor de lo que se puede creer. Fue dotado por la naturaleza del talento mas
bien dispuesto para la elocuencia y milicia. Sus rápidas
conquistas le hicieron muy semejante ó alejandro
Mag. no, de quien parece quiso ser émulo; pues viendo en Cádiz su estatua, prorrumpió en estas palabras acompañadas de lágrimas: Alejandro en la edad que yo tengo, ya
había conquistado el mando, y yo nada he hecho quesea
memorable. Logró los principales empleos y puestos de la
República, Questor, Tribuno militar , Edil,
Pontífice
Máximo, Pretor, y Gobernador de España. Su desmesurada ambición, qtíe no admitía compañero, le mo¥u?"á decir, que mas quería ser eJ primero en una cabana, que el
segundo en Roma. A la vuelta de España se voligó con
Pompeyo y Craso con la mira de dizarse-con el Consulado,
formando aquel Triunvirato tan aciago, como famoso en
la serie de la historia Romana. Hecho Cónsul, se ganólas
voluntades de Romanos y extrangeros con su genio popular^ mas no pudo atraerse á Cicerón ni á Catón, á quienes
desterró porque habían penetrado sus siniestras intencioí nes. *Üespuks.^¿e su conjj/ladoje tocó el gvbie?#o déla.&alia, que sujeto al im'p£fio .Remano, Péticio*asiñtismoZó los
Suizos, Alemanes, Betgvs, é Ingleses. Esta nueva gloria desconcertó la armonía ¿leí Triunvirato: tanto, que
obligó á Pompeyo á lograr del senado un decreto contra
Cétar. Opúsose Marco-Antonio , Tribuno de la plebe, y se
huyó á donde César estabai^Sste con~preÍe.xto de amparar
la potestad tribunicia, dio principio con uña sola iegioit S
la guerra civil contra Pompeyo, que llevaba en su poder
todas las fuerzas de la República. Después de varios sucesos de esta guerra por mar y por tierra ,ttt<F'ar^alia se
dio batalla decisiva, en que quedó por César\l campo y+i
señorío de Roma. Díasele el título de Dictador, aunque
»7S
él pretendía el de Emperador. En cinco dias triunfó solemnemente en Roma de la Gaita, Egipto, Ponto, si frica y España. Reformó el calendario Romano, valiéndose
para esto de Sosigenes', famoso Astrónomo, que arregló
el año al movimiento" del Sol. Jamas hubo ciudadano Romano que mereciese "déjf senado y pueblo* tantas honras.
Aquél le permitió la $*onra singular de cubrir su cabeza
calva con corona de laurel, honra que él estimó en mucho,
pues sentía que aquel defectoSujtse objeto des la risa de
muchos. Qué mas? Hasta encofres lo que masKibominaron
los Romanos fué el nombre delRey, y aun este título pretendían dársele, señalánáole^por dominio todo el Imperio
Romano, menos la Italia. Conjuráronse contra esta determinación Casio y Bruto-, y el día ig de Marzo,
estando César en el senado, le dieron veinte y tres puñaladas.
Murió el año $6 de su edad, y 42 antes del nacimiento
de Jesucristo. Dícese que viendo con el puñal ó Bruto
entre los conjurados, dijo: Tú también, ó Bruto ? Cosa es
que causa admiración que entre el estruendo de tantas.
guerras pudiese^áejarnos escritas las memorias de las hazañas que hizofff otros varios escritos, que no han llegado á nuestro Miempo, tanto en verso, como en prosa. En
¿os Comentario/de las guerras de Francia^ de las civiles, que son Ifs únicos monumentos que tenemos , está pintada la viveza de su ingenio en el modo de escribir, igual
ó la rapidez de sus victorias. £on mirados como un modelo de estilo sencillo, y como tal se deben proponer en
ias escuelas \ su latinidad es muy digna del siglo de oro.
La naturalidad y sencillez inimitables. Hé qauí'&l juicio
que de ellos hace un maestro tan diedro come Cicerón'.
Kudi sunt, recti, & venustif& omni orafionis omatu,
tamquam veste detracta : stultis scribendi materiam prsbuit j sanos vero nomines i scribendo .deterruit.
176
C. JULII C^SARIS
COMMENTAR10RUM
DE
BELLO
QIV1L1
LÍBER PRIMUS.
Cap. I. JLiiirens á F a b i o C . Caesaris consol ¡bus redditís,
aegre ab iis impetrarían est , summa tribunordtn plebis
contentione, ut in senatu recitarenrur. Ut vero ex literis
ad senatum referretur, impetrari non potuit. Referunt
cónsules de república in civitate. L. Lentulus cónsul
senatui , reique publicae se non defuturum pollicetur, sí
audacter , ac fortiter ¿Wtentias dicere velint: sin Cae—
sarem respiciant, atque ejus gratiam sequantur, ut superioribus fecerint temporibus, se sibi consilium c a pturum , ñeque senatús auctoritati obteraperaturum:
LIBRO PRIMERO D E LOS COMENTARIOS
DE^C. JULIO CÉÜ5AR
SOBRE
LA
GUERRA
CIVIL.
CAPITULO PRIMERO.
L
uego que Fabio entregó ¡a carta de Cayo César á
los cónsules se consiguié de ellos con dificultad, por el
grande empeño de los tribunos del pueblo, que se leyese en el senado; pero na se pudo Hograr que se hiciese formal propuesta en él de su contenido. Los Cónsules dan cuenta del estado actual de la república y de
ia ciudad. El cónsul L. Lentulo "prometió no faltaría
;„con su persona ni al senado, ni á la república, con tal
„ q u e cada uno libre y esforzadamente expusiese su dictá„ m e n ; pero que si atendían á los respetos de César, y
„querían congraciarse con é l , como tiempos atrás lo hab í a n practicado, él por sí mismo tomaria deter„ m i n a c i o n , y no atenderla á la autoridad del senado
IIBER
i,
1^*
habere se qcoque ad Cssaris gratiain, atque amicitiaoi
receptun». In eanidem sententiam loquitur Scipio, Pompejo
esse in animo, reipublic* non deesse, si senatus sequatur:
sin cunctetur, atque agat leniüs, nequidquam ejus auxílium, si postea velit, senatum imploraturum. Hxc S c i pionisoratio, quod senatus in urbe babebatur, Ponjpejusque aderat, ex ipsius ore Porapeji mítti videbatur.
I I . Dixerat aliquis leniorem sententiam, nt primo
M. Marcellus ingressus in eam orationem, non oportere
ante de república ad senatum referri,quám delectus toiá
Italia habiti, & exercitus conscripti essent, quo prsesidio tuto, & liberé* senatus, qus vellet, decernere a u deret: ut M. Calidius, qui censebat, ut Pompeius in
suas provincia* proficiscerstur, ne qua esset armorum causa: time re Cssarem, abreptis abeoduabus legionibus, nead ejus periculum reservare, & retiñere eas ad urbem Pompejus videretur. Ut M. Rufus, qui sententiam Caiidii
paucis tere niotatis verbis, sequebatur. Ii omnes convi„ q u e el también tenia acogida en la gracia de César y
„ e n su amistad." Escipion habla en la misma substancia:
" Q u e Pompeyo estaba resuelto á no desamparar la
„ república, ccn tal que le siguiesen los senadores; pero
„ q u e si andaban en dilaciones, y con suaves providencias
„ e n vano sería¿espne; buscar sn auxilio, cuando le im-¿
,, plorasen." Estas- palabras de Escipion pareciansalir
ft
la boca del mismo Pon-peyo, per hallarse éste inmediato á
Homa,y tenerse el senudo dentro de Roma.
I I . jflguno hubo, que dio su dictamen en términos
mas comedidos, cual fue M. Marcelo, quien lueS. aue
le tocó hablar dijo. «Que no convenía proponer el estado
„ d e la republ.ca,-basta que se hubiesen hecho levas de
»jgente, y al.stado ejércitos en toda la I t a l i a , á cuvo
„ a b r . g o pudiese segura y libremente el senado resolver
„ l o que quisiese^ Cual fue también M. Calidio quien
„ e r a de opimo, que Pompeyo marchase al gobierno de
„ s u provincia, para impedir cualquier motivo de tomar
" t < L Z T V p , ; e S . t e m ¡ a C é s a r > V* Pompeyo habiéndole
„ tomado dos leg.ones, mantenía y conservaba so eiér
«cito junto á Roma, al parecer, para destruirla " Semejante fue el voto de M. Rufo, que con poca diferencia seguía el dictamen de Calidio. Todos estos
aníL
1 orno / .
jyr
•
178
DE BELLO CIVILI
ció L. Lentuli consulis correpti exagitabantur. Lentulus
sententiam Calidii pronunciaturum se omnino negavit.
Marcellus perterritus conviciis, ásua sententia discessit.
Sic vocibus consulis, terrore prssentis exercitus, minis
amicorum Pompeji plerique compulsi, inviti, & coacti
Scipionis sententiam sequuntur. " U t i ante certam diem
Ca;sar exercitum dimittat: si non faciat, eum adversus
rempublicam facturum videri." Intercedunt M. A n t o nius, Q. Cassius, tribuni pl. Refertur confestim de intercessione tribunorum: dicuntur sententia» graves: ut quisque acerbissimé crudelissiméque dixif, ita quám máxime ab inimicis Caesaris collaudatur.
han exasperados con los dicterios y vocería del cónsul
Lentulo, quien dijo que de ningún modo publicaría el
dictamen de Calidio. Marcelo aterrado con las voces, se
volvió atrás. De este modo por la gritería del cónsul,
por miedo del ejército que estaba cerca , y por las amenazas de los amigos de Pompeyo, la mayor parte precisados , mal de su grado, y á mas no poder , abrazan el
dictamen de Escipion, y era: 'fcque César despidiese el
„ ejército antes del dia que señalasen} y que si no lo h a - >
„ c i a , se le tuviese por sospechoso de que obraba contra
„ l a república." Protestaron esto los tribunos del pueblo
M. Antonio y Q. Casio. Al punto se da cuenta al senado .
de la protesta de los tribunos, mfay severos dictámenes.
Son en gran manera aplaudidos por lus enemigos de-César
á proporción del rigor , y severidqAcon que cada uno votó.
1
••
^
III. Misso ad vesperum senatu, omnes, qui sunt ejus
ordinis, á Pompejo evocantur. Laudat promptos, atque in
posterumconfirmat^segniofescastigaf^atque inqita.t. Multi undique ex Veteribus Pompeji exercitibus, spe praemiorum, atque ordinum evocantur}.multi'ex duabus legionibus , quae sunt traditae á Caesare , arcessuntur. Completur urbs. Ad jus comitiorum tribuno* plcb. CyCufca
evocat. Oinnes amici consulum, nedfesSerrii Poqfpajr',aiqp«,
.
. ^
fe-
III. Misso ad vetperum, despedido el senado Y * 'a tarde: At*
fue in posterum, los alienta para en adelante. Segniores , á los cobardes los reprende v acalora. (Es muy comjn el verbo castigo, tu
este sentido.) Completar, llénase Roma de ¿ente armada. Ad j"T
$omitiorum, para matener los fueros de las juntas...
LÍBER
I.
971
eorum, qui veteres inimicitias cum Caesare gerebant, coguntur in senatum, quorum vocibus, & concursu terren—
tur infirmiores, dubii confirmantur ; plerisque vero liberé
potestas decernendi eripitur. PolJicetur L. Piso censor,
sese iturum ad Caesarem, item L. Roscius praetor, qui de
his rebuseum doceant. Sex dies ad eam rem conficiendam
spatii postulant. Dicuntur etiam á nonnullis sententia?,
ut legati ad Ca?sarem mittantur, qui voluntatem senatús
ei proponant. Ómnibus his resistilur; omnibusque ora—
tio consulis, Scipionis, Catonis opponitur. Catonem
veteres iniraicitiae Caesaris incitant, & dolor repulsa?.
Lentulus aeris alieni magnitudine, & spe exercitús, ac
provinciarum,& regum appellandorum largitionibus movetur : seque alterum fore Syliam inter suos gloriatur,
ad quem summa imperii redeat. Scipionem eadem spes
provincia?, atque exercituum impellit, quos se pro necessitudine partiturum cum Pompejo arbitratur: simul ju—
diciorum metus , adulatio, atque ostentatio s u i , & po—
tentium, qui in república, judiciisque tum plurimurn
pollebant. Ips*e Pompejus ab inimicis Caefaris incitatus,
& quod neminem dignitate secum exa»quari volebat, to—
tum se ab ejus amicitia averterat, & cum communibus
inimicis in gratiam redierat, quorum ipse maximam par
tem illo affinitatis tempore adjunxerat Caesari. Simul infamia duarum legionum permotus, quas ab itinere Asia?,
Syriaeque ad suam potentiam dominatumque converterat,
rem ad arma deduci studebat.
I V . His de causis aguntur omnia raptim, atque t ú r bate; ñeque locendi Caesaris propinquis ejus spatium dat u r , nec triBunis plebis sui peric'ifti deprecandi , ñeque
Cum Cas-are gerebant. que eran enemigóte antiguos de César. Coguntvr, se juntao.^Significacion muy común en los historiadores).
Terren tu r, ios cobardes se intimidan, y los dudosos se alientan.
Libere decernendi, se les quita el poder votar libremente. Do'or repulsa, el sentimiento de no haber sido atendida su pretensión {de
la Pretura). Mrit alieni, por sus grandes deudas. Lurghionihvt
con las dádivas de los que conseeuian título de reres. Ad q-nern,
de que recávese sobre sí el supremo mando. ImpeUit, á Escipion
le da ánimo la esperanza del gobierno , y de mandar ejércitos.
Affinitatis,^ruandn fueron amigos. Rem ad arma, quería que ¿¿r
las armas"se"decidiesén sus diferencia?.
I v « Agnntvr, en todo se procede con precipitación, y confusión. Docendi, de informar á César. Sui periculi deprecandi\ de e v ' tar el peligro que corrían sus personas....
M 2
I 8o
DE BELLO C1V1LI
etiam extremi juris intercessione retinendi ,quód L. Sylla
reliquerat, facultas tribuiturjsed de sua salute die séptima
cogitare coguotur; quod illi turbuientissimi superioribus
temporibus tribuía pl. octavo denique mense suarum
actionum respicere, ac timere consueverant. Decurritur
ad illud extremum, atque ultimum S. C. quó, nisi pené ia
ipso urbis incendio atque desperatione omnium salutis,
latorum audacia, numquam ante discessum est: " D e n t
operam cónsules, pretores, tribuni pl. quique pro consulibus sunt ad urbem, ne quid resp. detrimenti capiat."
Haec S. C. prxscribuntur ad septimura Id. Januarii. Itaque
quinqué primis diebus, quibus haberi senatus potuit,quo
ex die consulatum iniit Lentulus, biduo excepto comit i a l i , & de imperio Caesaris, & de amplissimis viris t r i bunis plebis gravissimé, acerbissiméque decernitur. Pro—
fugiunt statim ex urbe fribuni plebis, seseque ad Caesa—
rem conferunt. Is eo tempore erat Ravenna?, exspectabatque suis lenissimis postulatis responsa, si quá hominura
«quítate res ad otium deduci posset.
«.
#
V. Proximis diebus habetur senatus extra urbem:
Pompejus eadem i l l a , quaj per Scípionem ostenderat,
agir. Senatus virtutem constantiamque collaudat, copias
suas exponit,«legiones habere sese paratas decem. Praeterea
cognitam, compertumque sibi, alieno esse animo in Ca?sarem milites , ñeque iis posse persuaderi, u Leum defendant
aut sequantur. De reliquis rebus ad senatúrorefertur; to—
Extremis jurit, de mantener su última fuero, que era el poder protestar. Turbuientissimi, sediciosos. Actionum suarui$¡, no pensaron,
ni temieron de sus procedimientos hasta ocho meses después de •»
dejado ei empleo. Quó... nurnquam, á que nunca hasta ahora se
recurrid. Hae senatus consulta, expide el senado estos decretos dia
siete de enero. Quo ex die, desde que comenzó Leutulo á ser cónsul. Gravissimé, severissiméque decernitur, se «'an muy severas y
rigurosas providencias. Ad Ctesarem conferunt, s^ vau^aj César. Lenissimis postulatis, pretensiones fáciles de cooceder.\fi quá hominum aquitate, si se podian ajustar aquellas diferencias en paz por
algún razonable partido.
V. Copias suas exponit, manifiesta el poder de sus tropas. Alitno esse animo, que estaban encontrados con César.»
Ne quid retpub. que la república no recibiese al^un daño,
Solo en los últimos apuros , y
neligros hacia el senado semejantC encargo.
Biduo excepto comitiali, á excepcion de los dias de juntas.
En los dias que se juntaba el
puebio , no podia haoer senado.
tit
LÍBER.
I.
l81
ta ut Italia delectus habeantur ; Faustus S y l l a pro p r s t o re in Mauritaniam m i t t a t u r , pecunia ot ex aerario P o n i pejo detur. Refertur etiam de rege Juba, ut socius sit,
atque amicus : Marcellus vero passurum se ¡n prarsentia
negat. D e Fausto impedit Philippus tribunus plebis. D e
reliquis rebus S. C. perscribuntur. Provincia; pfivatis d e c e r n u n t u r ; d u * consulares, reliquse pretoria?. Scipioni
cbvenit S y r i a : L . Domitio G a l l i a : P h i l i p p u s , & M a r cellus privato consilio praetereuntur, ñeque eorum sor—
tes ejiciuntur^-In reliquas provincias pretores mittun—
t u r , ñeque exspectant, quod superioribus annis acciderat,
ut de eorum imperio ad pftpuluro referatur , paludatique,
votis nuncupatis, exeant. Cónsules, quod ante id tempus
acciderat c u m q n a m , e x urbe proficiscuntur ; lictoresque
habent in u r b e , & capitolio p r i v a d , contra omnia v e tustatis e x e m p l á ^ T o t á Italia delectus habentur, arma
imperantur, pecunias a municipiis exiguntur, & é fanis
tolluntur^ omnia d i v i n a , & humana jura permiscentur.
Quibus rebus c o g n i t i s , Ca?sar apud milites concionatur.
Omnium temporum injurias inimicorum in se c o m m e m o r a t , a quibus diductum, & depravatum Pompejum
queritUT invidii atque obtrectatione raudis suae, cujus ipse
h o n o r i , & dignitat»seraper faverit, adjutorque fuerit. N o vum in rempublicam introductum exemplum q u e r i t u r , ut
tribunitia intercessio armis notaretur , atque oppriroere—
t u r , quae superioribus annis esset restituta. S y l l a m , cu—
— <
i
•
•
'
'
1*
"
•
2>s Fausto, Filipo estorba que sea Fausto enviado á la Mauritania
en calidad de Propretor. Prov'mcix privatis deumuntur, coníiérese
el gobierno de las provincias á hombres particulares \ esto e
no habían sido cónsules , ni pretores , 8tc. Prcetereuntur , quedan
excluidos. Privato consilio, de intento. Paludatique exeant, votix
nuncupatis, y hechos los votos á los Dioses sálpan con sus vestiduras militares (de Paluáan-.entum, vestidura de General y Gobernar
dor de provincia). Arma imperantur, se da orden de juntar arma?.
Exiguntur, obligan á lps municipios á que contribuyan con sumas
de dinero. Concionatur, habla á sus soldados en los términos s i guientes. Diductum, & depravatum, de que le habían torcido v s e ducido. Obtrectatione, por emulación de su gloria. Cujus ipse honori,
por cuyo honor y dignidad siempre él habia mirado. Intercesth,
autoridad de los tribunos se hallase atropellada...
Sortes dejiciuntur, y no e n tran en cántaro. Los nombres
de aquellos que habían de en—
trar en el gobierno de las pro-
vincias., se escribían en las suertes, ó bolas que echaban en un
cántaro, y moviéndolas , iban
sacándolas una por uua.
I&2
DE BELLO C1VILI
data ómnibus rebys' tribuiiitiá potestate, tamen interces—
sionem liberara, renquisse} Pompejum, qui amissa r e s t i tuíase videatur, dona etiam qua» ante habuerat, ad—
emisse; quotiescumque sit decretum: DARENT M A G I STRATUS O P E R A M , N E QUID RESP. D E T R I M E N TO C A P E R E T ; quá voce, & quo senatusconsulto popu—
lus Romanus ád arma sit vocatus, factum in perniciosis
legibus, in vi tribunitiá, in secessione populi, templis,
locisque editioribus occupatis; (atque haec superioris setatis expiata Saturnini, atque Gracchorum casibus docet)
quarum rerum ¡lio tempore nihil factum, ne cogitatum
quidem ; nulla Iex promulgata ; non cum populo agí coep t u m ; nulla secessio facta. Hortatur, cujus imperatoris
ductu novem annis rempublicam felicissimé gesserint,
plurimaque proelia secunda fecerint, omnem Galliam,
Germaniamque pacaverint, ut ejus existimationem, di—
gnitatemque ab inimicis defendant. Conclamant legionis
tertiae décima;, quae aderat, milites (hanc enim initio tumultús evocaveratj reliquae nondum convenerant) sese
paratos esse imperatoris s u i , tribunorumque plebis i n jurias defenderé.
VI. Cognitá militum volúntate, Ariminum «um ea
legione profíciscitur : ibique tribunos plebis, qui ad eum
confugerant, cónvenit: reliquas legiones ex hibernis evoc a t , & subsequi* jubet. Eo L. Caesar adolescens venit;
cujus pater Caesaris erat legatus. I s , reliquo sermone con—
fecto, cujus reí causa venerat, habere se á Pompejo ad
eu/n privad officii mandata demonstrat: "vellePompejum
se Ca?sari purgatum, ne e a , quae reipublicae c a u s | ^ e r i t ,
in suam contumeliam vertat; semper se reipublicae commoNudita ómnibus rebus, despojado el poder de los tribunos de todos
sus fueros. Amissa, los fueros perdidos. Vi tribijgííiá, cuando los
tribunos habian abusado de su poder. Secessione populi, cuando el
pueblo se retiro1 al monte AventiDo. Lociscije editioribus occupatis,
apoderándose de-los montes de Roma. Exetftpla superioris atatis,
pero estos ejemplos, dice, de tiempos antiguos quedaron bastante
castieados con la muerte, &c. Fecerint proelia secunda, tuvieron
muchísimas batallas favorables. .
VI. Ariminum , Rfmini. Ex hibernis evoeat, saca de los cuarteles de invierno. Legatus, Lugarteniente. Reliquo sermone, luego
que expuso los demás motivos de su venida. Officii pr wat i ad eum,
que traia comisión particular para él. Purgatum Ctesari, que Pompevo queria disculparse con César. Contumeliam vertat, que no
tenga por agravio suyo.
L Í B E R I.
183'
da privatis necessitatibushabuissepotioraj Csesarem quoque pro sua dignitate deberé & studium, & iracundiam
suam reipublicae dimittere, ñeque adeo graviter irasci inimicis,pe cüm illis nocerese speret, reipublicae noceat."
Pauca ejusdem generis addit, cura excusatione Pompejí
conjuncta. Eadem fere , atque iisdem de rebus praetor
Rosdot^agit cuín Caesare, sibique Pompejum comraemorasse domonstrat. Quse res etsi nihil ad levandas injurias
p e r d i e r e videbantur; tamen idóneos nactus homines, per
quos e a , quae vellet,ad eum perferrentur, petitab u t r o q u e , quoniam Porapeji niandata ad se detulerint , n e gra—
ventur sua quoque ad eum postulata deferre,si parvo labore magnas controversias tollere , atque omnem Italiano
metu liberare possent: "sibi semper reipublicae primam
fuisse dignitatem, vitáque potiorem: doluisse s e , qupd p o pul i Rom. beneficium sibi per contumeliam ab inimicis
extorqueretur, ereptoque semestri imperio, in urbem r e traheretur, cujut absentis rationem haberi proximis comitiis populus jussisset, tamen hanc honoris jacturam sui
reipublicae causa a?quo animo tulisse : cüm literas ad senatum miserit, ut omnes ab exercitibus discederent, ne id
quidem impetravisse, tota Italia delectus haberi, retineri
legiones duas, quae ab se simulatione Parthici belli sint
abductae: civitatem esse in armis. Quónam haec omnia, nisi
ad suam perniciem pertinere? sed tamen ad omnia se de-
*
Reipublica commoda, que siempre hizo mas aprecio de los intereses de la república que de los respetos particulares de ellos. Pro
sua dignitate, atendiendo á su honor. Dimittere Reipub. deponer
sus deseos y enojos en obsequio de la república. Ñeque adeo gra—
viter irasci, ni guardar tanto encono. Etsi nihil pertinere, todo io
cual, aunque parecía insuficiente para disminuir los agravios h e chos á su persona. Ne graventur, no lleven á mal. Parvo ¡aboret
á poca costa. Magnas controversias, grandes diferencias. Dignitatem reip. fuisse primam, potiorewque vita, que siempre había antepuesto á todo, y aun á su misma vida, el decoro de la república.
Doluisse se, que le había sido muy sensible, le hubiesen quitado
con ignominia y violencia lo que consiguió por beneficio del pueblo Romano, lmperioque semestri erepto, despojándole del gobierno
de seis meses. Retraheretur, se le hiciese volver: (nótese la fuerza
particular de este verbo en este lugar, y que no dice evocaretur,
pues era llevado con violencia.) Jacturam honoris, deshonor. Sinntlatione heüi Parthici, socolor de hacer guerra á los Partos ("pueblos del Asia.) Quónam hac, adonde se encaminaban todos estos
aparatos, sino á su aniquilamiento...
134
DE BELLO CIVILI
scendere paratura, atque omnia pati reipablicas causa.
Proficiscatur Pompejus in suas provincias: ipsi exercitus
dimittant: discedant in Italia omnes ab armis: metus é
civitate tollatur: libera comitia, atque omnis respublica
senatui, populoque Romano permittatur. Haec quó facilius, certisqne conditionibus fiant, & jurejurando sanciant u r , aut ipse propiíis accedat, aut se patiatúr^iccedere. Fore , uti per colloquia orones controversia componantur."
VII. Acceptis mandatis, Roscius cura L. Caesare C a puarn pervenitj ibique cónsules, Pompejumque invenit.
Postulata Cssaris renunciar. lili re deliberatá respondenr,
scriptaque ad eum Aiandata per eos reroíttunt, quorum
haec erat summa: "Ca?sar in Galliam reverteretur, A r i mino excederet, exercitus dimitteret. Quaesi fecisset, Pompejurn in Hispanias iturum. lnterea, tjuoad fidesesset dat a , Ca?sárem facturum, qna? polliceretur, non intermissuros cónsules, Pompejumque delectus?' Erat iniquacondit i o , postulare, ut Carsar Arimino excederet, a^tque in provinciam reverteretur; ipsum & provincias, & legiones
alienas teñe re : exercitum Csesaris velle dimittij delectus
babere: polliceri, se in provinciarn i t u r u ^ , ñeque ante
quera díem iturussit, definiré , u t , si peractoCaesaflis consolatu Pompejus profectus non esset,nullá tamen mendacii religione obstrictus videretur. Tempus vero colloquio
non daré, ñeque accessurum polliceri, magnam pacis desperationem afFerebat. Itaque ab Arimino M. Antonium cura
cohortibus quinqué Arretium mittit; ipse Arirnini cum
duabus legionibus subsistit, ibique delectura habere insti-
Taratum descenderé ad omn\a, pera_que venia dispuesto á sufrir to— *
do lo que sucediese. Libera comitia, tener libremente sus juntas.
Sanciantur jurejurando, se firmen con juramento. Per colloquia,
conferenciando con Pompeyo.
Vlf. Rennnciat, expone las pretensiones, ke deliberatá, ventilado el negocio. Quorum hite erat summa, que contenia en substan— ^
cia. Quoad fides data esset, hasta que el César diese palabra segura de cumpür lo que prometía. Intermissuros delectus, ni los cónsules, ni Pompeyo deiarian de juntar gente. fieUnire^fyte qtem
Aiem, y no señalar para qué tiempo. Btligione mendacu cbifrictus,*'
de suerte que no se le podía argüir haber faltado á la lev del j u - *•
r^mento. Desperationem pacls, desconfianza de'que se necoociliarían, ó harian las paces. Arretium, Arezzo en Toscana. Subshiit^
se queda...
L Í B E R
i.
l 8
S
tult. P i s a u r u m , F a n u m , Anconam singulis cohortibus o c cupat. lnterea certior f a c t u s , Iguvium Thermum p r s torem cohortibus quinqué t e n e r e , oppidum muñiré, o mniumque esse Iguvinorum optimam erga se voluntatem,
Cudtonem cum tribus cohortibus, quas P i s a u r i , & A r i m i ni habebat, mittit. Cujus adventu cognito , diffisus rnunicipii voluntan T h e r m u s , cohortes ex urbe educit-', & prof u g i t j milites in itinjre ab eo discedunt, ac domum r e vertuntur. C u r i o , omuiun» summá v o l ú n t a t e , Iguvium
recipit. Quibus rebus c o g n i t i s , confisus municipiorum voluntatibus Ca?sar, cohortes legionis tertiaedecimae ex pra;sidiis deducit, Auximuraque proficiscitur', qu#d oppidum
Actius cohortibus introductis tenebat, d^iectumque l o to Piceno , circummissis senatoribus, habebat. Adventu
Casaris c o g n i t o , decuriones Auximi ad»Actium Varum
frequentes conveniunt; docent « s u i judicii rem non esse,
ñeque reliquos m j ^ i p e s pati posse, C. Caesarem í m p e ratorem bene M
R u b l i c a meritum , tantis rebus g e s t i s , o p p i d o , n i ^ R q a e prohiberi: proinde habeat r a tionem posteritatis, & periculi s u i . " Quorum oratione
permotns Actius Varas , pta>sidicm , quod introduxerat,
ex oppido e d u d í t , & P ^ ^ f c - Hunc e x j r i m o ordine»
pauci Caesaris consecuti r f l W P , consistere c o g u n t ; c o m - ,
missoque proelio deseritur á suis V a r u s ; nonnulla pars
militum domum discedit: reliqui ad Cssarem perveniunt:
atque una cum iis deprehensus L . Pupius primipili cenrurio adducitur, qui hunc eumdem ordinem in e x e r c i t u C n .
:
Pisaurum, Fanum, Pésaro, Fano en Italia. Iguvium... tenere, de
que el Pretor Termo estaba apoderado de Ugubio. Muñiré, pe- trecbaba-Omniumque esse Iguvinorum, y que todos los Ugubianos
estaban muy á su devoción. Diícedunt, se le desiertan. Summá
cmnhítr. vo'untate, con entera aprobación de todos. Ex prasidiis, de
las ciudades en que estaban de guarnición. Auximumque, Osimo,
(en la marca de Ancana). Habebaique delectum, hacia levas en la
marca de Ancona, por medio de los Secadores, que había enviado a los pueblos circunvecinos. Frequentes, en gran número. Rem
non esse judicii tui, que ellos no debian ser jueces de aquellas d i ferencias. Bene meritum, que había hecho tantos servicios. Proki—
b»ri, se le impidiese entrar en la ciudad por los que ocupaban sus
muros. Habeat raticnem posteritatis, tenpa consideración á lo que
podrán decir los venideros, firc. Presidium, guarnición. (También
significa la ciudad guarnecida de soldados.) Milites ex primo er—
diñe, de la vanguardia. Consecuti, habiéndole dado alcance. ProsHoqus commiíso, trabada la batalla. Centuria primifiii, Capitán primero de los Triarios.
186
DE BELLO CIVIL1
Poojpeji anteduxerat. At Caesar milites Actíanos collaud a t , Pupium dimittit, Auximatibus agit gratias, seque
eorum facti memorem fore pollicetur.
g
V I I I . Quibus rebus Romam nunciatis, tantus repente •
terror invasit, ut cüm Lentulus cónsul ad aperienMum
aerariura venisset, ad pecuniam Pompejo ex senatus Consulto prtoferendam, protinus aperto sanctiore aerario, ex
urbe profugeret. Caesar enim adventare , jam janique &
adesse éjus equites falso nunciaba'ferl Hunc Marcelius
collega, & pleriquemagistratusconsecuti sunt. Cn. Pompejus pridie ejus diei ex urbe profectus, iter ad legiones habeba^, quas á Caesare acceptas in Apulia hibernorum causa di^posuerat. Delectus intra urbem intermit^ tuntur. Nihil citra Capuam tuturn esse ómnibus videtur.
Capuae primüm dése confirniañt,& colligunt, delectumque
colonorum,qui lege Julia Capuam deducti erant, habere
instituuntj gladiatoresque, quos ibi Cg^ar in ludo habeb a t , in forum productos, Lentulus l i f l fcconfirmat, a t que iis equos attribuit, & se sequi j « P fqvios postea m o nitus á suis, quod ea res omnium judioüreprehendebatur,
circum familiares conventus Campante, custodias causa
distribuit. Auximo Caesar pjfttfesus, oranf m agrum PiceQui duxerat hunc ipsum ordinem, que había tenido el mismo prado.
Memorem facti fore, que tendría presente su buen procedimiento.
VIIL Tantus terror, ocupó á Roma un miedo tal. Ad peeunium
proferendam , para dar dinero. Jam jamque adesse , y que ya e s taba encima. (Frase elegantísima para significar que un mal amenaza muy de cerca. Ovidio: Htesurum jugulojam puto, jamaue meo).
Collega, su compañero en el empleo. Pridie ejus diei, el dia antes. »
Iter ad legiones habebat, se encaminaba adonde estaban las legio- ^
nes. Hihernorum causa, para inv^r.nar. Vflectus intermittuntur, c e san las levas. Nihil citra Capuam,"en ninguna parte piensan estar
seguros sino en Capua. Confirmant sese , se recobran. Colligunt,
vuelven en sí. In ludo habebat, de los que César había formado
' allí una escuela. Libértate confirmat, les asegura la libertad. Circum
familiares conventus Campanil, los repartió por los pueblos amigos
de la Cambante. Custodia causa, para tenerlos asegurados: otros,
para defensa de las familias. Agrum Pkenum, Marca de Ancona.
Alrano sanctiore, el erario mas guardaban en los templos.
respetable. Erario era el que
Reprehtndebatur, lo desaprocontenia aquellos caudales de baban todos. No era licito á loi
que solo se echaba mano en ca- esclavos Romanos ser soldados.
sos estraordinarios, y que se
jU** &* ******* »u%n>¥&
L Í B E R A.
187
num percurrit. Cunctaeearum regionum prefectura; li— [Af/t
I
bentissimis animts eírñTrecípiunt, cxercitumque ejus o—**
mnibus rebus juvant. Etiam Cingulo, quod oppidum La— rá^fi
bienus constituerat, suáque pecunia exaedifícaverat, ad
eum legati veniuntj quaeque imperaverit, sese cupidissimt
facturos pollicentur. Milites imperat} mittunt. Interea le
gio duodécima Caesarem consequitur; cum his dnabus A—
sculum Picenum proficiscitur. Id oppidum Lentulus S p i n - ^ / ^ i
tiier decem cohortibus tenebat: qui Caesaris adventu cognitó profugit ex oppido, cohortesque secum abducere conatus, a magmvparte militum deserituc. Relictus in h i ñ e re cum paucis, incidit in Vibullium Rufum, missum i
Pompejo in agrum Picenum, confirmandorum hominum
causa. A quo factus Vibullius certior, quae res in Piceno gererentur, milites ab eo accipit, ipsum dimittit. ítem
ex finitimis regionibus, quas potest, contrahit cohortes
ex delectibus Pompejanis. In iis Camerino fugientem
Ulcillem Hjrrum, cum sex cohortibus, quas ibi in prae—
sidio habuerat, excipit. Quibus coactis, tredecim effi—
cit. Cum iis ad Domitium Ahenobarbum Corfinium ma—
gnisitineribus pervenit, Caesaremque adesse cum legionibus duabus nunciat. Domitius per se circiter viginti c o hortes ~ex Alba, ex Marsis, & Pelignis, & finitimis ab
regionibus coegerat. Recepto Asculo , expulsoque Lentu—
l o , Caesar conqutri milites, quid ab eo discesserant, dele—
ctumque instituí jubet. Ipse unum diera ibi rei frumentaria; causa moratus, Corfinium contendit. Eó cum ve—
nisse*. cohortes quinqué praemissae á Domitio ex oppido,
pontem fluéninis interrumpebant, qui erat ab oppido milCingulo, Cingoli. Milites imperat, manda le envíen gente. Conse—
quitur, se incorpora con César. Asculum, Ascoli. Incidit, se encontró , &c. Causa confirmandorum, para alentar á la gente. Quae
fotest, contrahit cohortes, junta las compañías que puede de las leva? que levantó Pompeyo. Excipit, acoge. Quibus coactis , de todas las cuales forma trece. Fecepto Asculo, recobrada Ascoli. Discetserant, que habían desertado de Lentulo. Causa rei frumentaria,
para juntar víveres. Corfinium contendit, se dirigió á Corfinio. Pra~
nissx, enviados delante, interrumpebant, cortaban el puente...
Cunctte prafecturm, todas las nado ni magistrados, sino que
ciudades. Llamábanse así aque- de Roma iesienviaban un Prel'as ciudades de Italia, que por fTw^cVnejante i nuestros Corhaberse rebelado, no tenían s e - regidores.
1 8 8
DE BELLO CIVILI
lia passuuo, circiter tria. Ibi cujn antecursoribus Caesaris
p r a h o c o m m i s s o , celeriter Domitiani á ponte repulsi,
se m oppidum receperunt. Cacsar, legionibus transduc t i s , a d oppidum constitit, juxtaque murum castra posuit.
Ke c o g m t a , Domitius ad Pompejum in Apuliam peritos
regionum magno proposito praemio cum litteris ruittit,
qui petant, atque o r e n t , ut sibi subveniat: «Caesarem
duobus exercltibus, & locorum angustiis facilé i n t e r cludí posse,frumentoque prohiben. Quod nisi fecerit, se
conortesque amplius triginta, magnumque numerum s e catoruru, atque equitum Roraanorum in perfculum esse
venturum." Interim suos cohortatus, tormenta in muris
disponit, certasque cuique partes ad custodiara urbis a t tribuit; militibus in concione agros ex suis possessiombus poliicetur, quaterna in singulos j u g e r a , & pro rata
parte centurionibus, evocatisque.
I X . Interim Caesari nunciatnr Sulmonenses (quod o p pidum á Corfinio septem millium intervallo abest) c u p e re ea faceré, quae v e l l e t ; sed á Q. Lucretio senatore/
¡~ A c t i o Pelignp p r o h i b e n , qui id oppidum septem c o ñortium praesidio tenebant. Mittit eó M. Antonium cuín
legionis septira* cohortibus quinqué. Sulmonenses, simul
atque nostra signa v i d e r u n t , portas aperoerunt, u n i v e r «ique & oppidani, & milites obviam gratulantes A n t o Tiia milita parruum, tres millas. Antecursoribns, corredores, ó los-~
que enviaban delante. Transducti, ..piados al otro lado del rio A
tonsnt.tcd, hizo alto junto á la ciudad. Posmít castra, sentí su
campo. Psntoj9rg,onumt prAc'icos en el terreno del «ais. mf r<lant, fmuy elegante modo en lugar de •*), á pedir, y suplicar. L»
eorum anguttih, que era fácil cortar á César en aquel paso estrecno. vAsi temporum angustia!', tiempo muy limitado.) Frumentoque
frcnibere y estorbar le pasasen víveres. Quod nhi fecerit, y que
si asi no lo bacia. Ventnrum m, peligrarían. Tormenta, ingenios,
maquinas de guerra. Certasqve euiqu- partes, señala á cada uno
qué parte de la ciudad debe defender.* Jugera quaterna, cuatro yugadas por cabeza. Pro rata parte, y proporciopajmore si eran capitanes , tí habian venido de sus casas.
•
IX.
Abest,
dista. Simul
atque . (statim ac , MU primum,
port-~
1 »am muy elegantes modos) luego que. dppidsni. babitaof*s. Afí- '
ttte,obvtam, salieron á recibir á Antonio, y vitorearle, darle el
parabién...
KoTtr* x;>iw^soBWftro ejer- cada uoo llevaba una bandera,
cito, si se junta- i
,|. como: dúo signa imferri jussiu
se traduce escuadrón, porque -3».
LÍBER
r.
189
nio exieruat. L u c r e t i u s , & Actius de muro sedejecerunt.
Actius ad Antoniuro deductus p e t i t , ut ad Caesarem mit—
teretur. Autonius cum cohortibus, & A c t i o eodem die,
quo pror'ectus e r a t , revertitur. Caesar eas cohortes cum
exercitu suo conjunxit, Actiumque incolumera dimisit. C x sar tribus priuiis diebus castra uiagnis operibus muñiré,
& ex finitimis municipiis trumenturu c o m p o r t a r e , r e l i quasque copias expectare instituir. £ 0 triduo legio octava
ad eum v e n i t , cohortesque ex novis Galliae delectibus v i g i a t i d u o , equitesque á rege Norico circiter trecenti, quorum adventu altera castra ad aiteram oppidi partem ponit.
l i s castris Curionem praefecit. Reliquis diebus oppidura
v a l l o , castellisque circumvenire instituitj cujus operis
máxima parte effectá, eodem feré tempore missi ad P o m pejum revertuatur. Literis perlectis, Domitius dissimu—
lans in consilio pronunciat, Pompejum celeriter subsidio
venturum; hortaturque e o s , ne animó deficiant, quaeque
usui ad defendendum oppidum s i n t , parent. Ipse arcano
cum paucis familiaribus suis colloquitur , consiliumque
fugse capere constituit. Cum vultus D o m i t i i cum ora—
tione non consentiret, atque omnia trepidantius, t i m i diüsque ageret ,quám superioribus diebus consuesset, muítumque cum suis consiliandi causa secretó praeter consuetudinem colloqueretur, c o n c i l i a , conventusque hominurn.
fugeret, res diutiüs tegi ,dissiraularique non potuit. P o m pejus enira r e s c r i p s e r a t , " sesc reiu in summum periculurn
deducturum non tssct ñeque suo consilio , aut volúntate
Domitium se in oppidum Corflnium contulisse. Proin—
d e , si qua facultas f u i s s e t , ad se cum ómnibus c o -
Conjur.xit, incorporó. Incolumem dimisit, le dejó fr libre. Magnis
operibus, con grandes reparos. Prxfecit, dio el mando á Curion.
fallo, empalizada. Ne animo, que no deímaven. Qusque usui ad,
&c. y que dispongan cuanto pueda conducir, &tcColioquitur arcano,
descubre su interior secretamente. Cum vultus Domitii, no conviniendo el semblante de Domicio con lo que decía. Atque omnia, y
procediendo en todo con mas azoramiento, y cobardía. Multumqut
cum suis, y la plática secreta, y consulta con los suyos durase mas
de lo acostumbrado. Concilia, conventusque, y huyendo del trato y
vista de los demás. Res diutiüs, no pudo ir á la iarga el er
miento, y disimulo del secreto. Rescripserat, le había respondido.
Sese rem in summum, que él nunca pondría el negocio en el último trance. Suo consillo, por su voto. Contulisse, se habia ido. Si
lúa facultas fuisstt, si le fuese posible...
I9O
DE BELLO CIVILI
piis veniret." Id ne fieri posset, obsidione, atque oppidi
circummunitione fiebat.
X. Divulgato Domitii consilio, miKtes^ qui erant
Corfinii, prima vesperá secessionem faciunt, atque ita
ínter se per tribunos rnilitum, centurionesque, atque honestissimos sui generis colloquuntur: "obsideri se á C a sare} opera, munitionesque prope esse perfectas: ducem
suum Doraitium, cujus s p e , atque fiduciá permanserint,
projectis ómnibus, fuga? consilium capere: deberé se suae
salutis rationem habere." Ab iis primó Marsi dissentire
incipiunt, eamque oppidi partem,quae munitissima vider e t u r , occupántj tantaque inter eos dissensio exstitit, ut
manum conserere, atque armis dimicare conarentur. Post
paulló tamen , internunciis ultro citroque missis, qua»
ignorabant de L. Domitii fuga cognoscunt. Itaque omnes
uno c%nsilio Domitium productum in publicum circum—
sistunt, & costodiunt, legatosque ex suo numero ad Caesarem mittunt: "sese paratos esse portas aperire, quaeque
ímperaverit, faceré, & L. Domitium vivum in ejus potestatem tradere." Quibus rebus cognitis, Caesar etsi magni
interesse arbitrabatur, quamprimum oppido potiri, co—
hortesque ad se in castra transducere, ne qua aut l a r g i tionibus , aut animi confirmatione, aut falsis nnnciis,
commutatio fieret voluntatis, quód saepe in bello parvis
momentis magni casus intercederent, tamen veritus ne
militum introitu, & nocturni temporis licentia oppidum
diriperetur, eos, qui veneran^collaudat,atque in oppiCircuntmunitione, por las fortificaciones con que estaba coronada la
ciudad.
X. Prima vesperá, al anochecer. Secessionem faciunt, desiertan.
jionertis simas sui generis, por los mas distinguidos entre ellos. Munitiones prope perfectas, y que las fortificaciones estaban para concluirse. Ómnibus projectis, desamparándonos á todos. Capere eonsi—
lium fugee. trataba de ponerse en «alvo, huvendo. Marsi. los Albaños se oponen á semejante resolución. Dissensio exstitit, tanta
desunión. Manum conserere, que estuvieron muy cerca de venir á
las manos, y echar mano de las espadas. Internunciis ultro eitro—
ave missis, enviados mensageros de una parte v de otra. Circum—
sistunt ,Me rodean puesto a vista de todos. Transducere, V hacer
venir á sus reales. Larpitionibus, dádivas. Animi confirmatione, por
hallarse con nuevos alientos. Commutatio voluntatis fieret, se mudasen los ánimos. Quód ssepe, porque es muv común en la guerra
de ligeros principios nacer graves danos. Licentia, y libertad que
da a los soldados la noche..',
T I B E R I.
I9I
dum dimittit: portas, raurosque asservari jubet. Ipse iis
operibus, quae faceré instituerat, milites disponit, non
certis spatiis intermissis,ut eratsuperiorum dierumconsuetudo, sed perpetuis vigiliis, stationibusque, utcon—
tingant inter s e , atque omnera munitionem expleant: t r i bunos militum, & praefectos circummittit, atque horta—
t u r , non solum ab eruprionibus caveant, sed etiam sin—
gulorum hominum occultos exitus asservent. Ñeque vero
tam remisso, ac lánguido animo quisquam omnium fuit,
qui eá nocte conquieverit. Tanta erat summa rerum ex—
spectatio, ut alius in aliam partem mente, atque animo
traheretur,quid ipsis Corfiniensibus, quid Domitio,quid
Lentulo, quid reliquis accideret, qui quosque even—
tus exciperet.
XI. Quarta vigilia circiter Lentulus Spinther de m u ro cum vigiliis, custodibusque nostris colloquitur: "velle,
si sibi fiat potestas, Caesarem convenire." Factá pote—
state , ex oppido mittitur , ñeque ab eo priüs Domitiani
milites discedunt, quám in conspectum Ca?saris deducá—
tur. Cum eo de salute sua a g i t , atque obsecrat: sibi ut
parcat, veteremque amicitiam commemorat, Csesarisque
in se beneficia exponit, quae erant máxima, quod per eum
in coMegium pontificum venerat} quód provinciam Hi—
spaniam ex praetura habuerat: quód in petitione consulatús
Gperibus, fortificaciones. Non crrtis spatiis, no á trechos. Sed perpelvis vigiliis, sino con continuas centinelas, y guardias que unas
á otras se tocasen. Expleant omnent munitionem, y descubriesen t o das las fortificaciones. CDiTerencia entre totus y ornan). Círcvm—
mitt'it, distribuye al rededor. Ab eruptionibus caveant, se guarden
de hacer salidas. Sed etiam, sino la que cada soldado baga ocultamente. Ñeque eorum, y no hubo ninguno tan cobarde, d desmayado que reposase en toda la noche. Mente, atque animo trah
que cada cual andaba distraido en varios pensamientos, é i m a ginaciones. Quid atcidtret, qué seria de. Qui evenius, y qué suceso
tendria cada uno.
Xí. Si fiat potestas, si se lo permiten. {Faceré copiam alicui,
lo mismo). De salute rúa, de poner á cubierto. Prcvinciam Hispaniam, el gobierno de España. Ex prstura, después que fue pretor...
Quarti vigilia , al amanecer, á la calda de la noche. Esta se dividía en cuatro vigilias.
1. Desde las seis hasta la* nueve,
2. Ha?ta las doce. 3. Hasta las
tres. 4. Hasta amanecer. Luego
comenzaban las horas del di?.
Prima , Tercia , Sexta , Nona,
durando cada una tres horas de
nuestro reloz.
I92
DE BELLO C1VILI
ab eo erat sublevatus. Cujus orationem Cassar interpellar,
" s e non malefícii causa ex provincia egressum, sed uti se
á conrumeliis inimicorum defenderet, ut tribunos plebis
eá re ex civitate expulsos, in suam dignitatem restituer e t : ut se, & populum Romanum, paucorum factione oppressum, in libertatem vindicaret." Cujus oratione confirmatus Lentulus, ut in oppidum revertí liceat, petit:
quod de sua salute impetraverit, fore etiam reliquis ad
6iiam speni solatio. Adeo esse perterritos nonnullos, ut su*
vita; duriíis consulere cogantur. Facta potestate, discedit.
XII. C*sar, ubi illuxit, omnes senatores, senatorumque liberos, tribunos militum , equitesque Romanos ad
se produci jubet. Erant senatorii ordinis L. Domitius,
& P. Lentulus Spinther , L. Vibullius Rufus, Sext. Q u i n ctilius Varus quaestor, L. Rubrius; praeterea filius Domit i i , aliique complures adolescentes, & magnus numerus
equitum Romanorum , & Decurionum, quos ex municipiis Domitius evocaverat. Hoc omnes productos á contu—
t nieliis militum , convieiisque prohibet: pauca apud eos Jo^/- f a l t a r ; "quód sibi á parte eorum gratia relata non sit pro
suis in eos maximis beneficiis^" dimittjt omnes incólumes.
¿/Ifió Sestertiüm sexagies, quod aurum adduxerat Domitius, atque in publicum deposuerat, allatum ad se ab duuruviris
Corfiniensibus Domitio reddit , ne continentior in vita
hominum, quám in pecunia fu^isse videaturj etsi eam pe^M r.cuniam publicam esse constabat, datamque á Pompejo in
'/"'•^'stipendiurn. Milites Domitianos sacramentum apud se d i -
Í
Petitione, pretensión. Sublevottts, ayudado. Interpeüat, corta, i n terrumpe su plática, diciendo. Maleficii causa, con mala, intención. Factiene paucorum, por el partido de algunos. Vindicaret, restituir á su libertad. Reüqnis ad suam spem, en lugar de spem re—
liquorum , que serviría de consuelo á la esperanza de los demás.
Diiriis consulere cogantur, que no están lejos de desesperarse.
XIÍ. Ubi illuxit, luego que amaneció. Produci ad se, que los
lleven á su presencia. Decurionum, capitanes. A contumelias contri—
ciisq-te militum, prohibe que los soldados los afrenten, y sonrojeo.
Paucá apud eos loquitur, les dice en breves palabras, cuan mal
habían correspondido, y cuan á las claras. Pro suir, á los grandes
h:?nericios que les había hecho. Sestertiüm sexagies, sesenta mil
tercios. In publicum, en depósito público. Ne continentior. para
que no le tuviesen por menos contenido en materia de interés,
que en, &c. in stipendium, para el prest de la tropa...
X
LÍBER
I.
193
cere j u b e t , atque e o die castra m o v e t , justumque iter
conficit. Seprem omnino dies ad Corfinium commoratus,
per fines Marruéínorum, Freotaoorum , Larinatium in
Apuliam pervenit. Pompejus, iis rebus cognitis , quae
erant ad Corfinium gestae, Luceria proficiscitur Canu—
s i u m , atqu^inde Brundusium. Copias undique omnes ex
novis delectibuyad sé cogí jubet. S e r v o s , pastores armatj
atque his equos attribuit. Ex iis circiter tercentos e q u i tes conficit. L . Manlius praetor Alba cum cohortibus sex
profugit: Rutilius Lupus praetor Tarraciná. cum tribus.
Quae procul equitatum Caesaris coospicatas, cui praeerat
Bivius C u r i u s , relicto praetore, signa ad Curium transfer u n t , atque ad eum transeunt. Ítem reliquis itineribus
nonnullae cohortes in agmen Caesaris, alia? in equites in—
cidunt. Reducitur ad eum deprehensus ex itinere Cn. M a gius Cremoná praefectus fabrúm Cn. Pompeji j quem Caesar ad eum remittit cum mandatis, "quoniam ad id t e m pus facultas colloque^ndi non f u e r i t , atque ad se B r u n dusium sit venturus, interesse reipublicae, & communis
s a l u t i s , se cum Pompejo c o l l o q u i : ñeque vero idera p r o v e í longo itineris s p a t i o , cum per alios conditiones f e rantur, ac si coram de ómnibus conditionibus disce—
ptetur."
^
X I I I . H i s datis m a n d a t i s , Brundusium cum l e g i o n i bus sex pervenit, veteranis q u a t u o r , reliquis quas ex
novo delectu c o n f e c e r a t , *atque in itinere compleverat.
Domitianas enim cohortes protinus á Corfinio in S i c i liam miserat. Reperit cónsules Dyrrhachium profectos
Sacramentum apud se dicere, que hagan juramento en su presencia. Castra movet, levanta el campo. Justumque iter conficit, y anda la jornada regular. Iit rebus, de lo que había pasado junto á
Corfinio. Proficiscitur Luceriá Canusium, de Luceria se marcha á
Canosa. Brundusium, Brindis. Conficit, junta como unos trescientos de á caballo. Conspicata procul, habiendo avistado á lo lejos.
Praerat, comandaba, incidunt, dan en manos de la caballería.
Deprehensus ex hiñere, traído preso desde el camino. Preefectus
•fahrúm, (sincopa.) intendente de los obreros de máquinas, ó c o mandante de los ingenieros. Longo itineris spatio, por la mucha
distancia. Ferantur conditiones, pasando por manos de otros las
condiciones. Ac si disceptetur coram, como si ellos en presencia
tratasen de los ajustes de paz.
XIII. His mandatis datis, dado este aviso por carta. Confecerat,
que habla compuesto de las nuevas levas. Compleverat, habla completado en el camino..,
Tomo I.
N
DE
194
BELLO CIVILI
cum magna parte exercitús, Pompejum remanere Erundusii cum cohortibus viginti. Ñeque cettum*inveniri po—
terat , obtinendine causa Brundusü^ibi remansisset,
quó faciliiis omne Adriaticum mare , extremis Italise
partibus, regionibusque Graeciae in potestatem haberet,
atque ex utraque parte bellum administrare)»possetj an
inopia navium ibi restitisset: veritusque/ne Italiam ille
dimittendam non existimaret, exitus, administrationes—
que Brundusini portús impediré instituit: quorum ope—
rum hxc erat ratio. Quá fauces erant angustissimse portús , molem, atqce aggerem ab utraque parte litoris jaciebat, quod his locis erat mare va^osum. Longiüs pro—
gressus, cum agger altiore aquí contineri non posset,
rates duplices quoquo versus pedum triginta é regione molis collocabat. Has quaternis anchoris ex quatuor angulis distinebat, ne fluctibus moverentur. His perfectis,
collocatisque , alias deinceps pari magnitudine rates jungebat. Has térra, atque aggere contegebat „ ne aditus,
atque incursus ad defendendum impediretur: á fronte,
atque ab utroque latere jfatibus, ac pluteis protegebat.
In quarta quaque earum futres binorum tabulatorum e x citabatj quó commodiüs ab ímpetu navium, incendiisque
defenderet. Contra hs?c Pompejus naves magnas onerarias , quas in portu Brundusino deprehenderat, adornabat.
Cerium invenir:, ni se podía averiguar. Obtinendine Brundusii, para mantener á Brindis. Administrare bellum , hacer la guerra por
uno y otro cabo. An inopia, ó si se habría detenido allí por falta
de naves. Veritus ne non existimaret , recelándose que Pompeyo
pensaría en abandonar á Italia. Exitus , administrationesque, i n tenta impedir el paso y comercio del puerto de Brindis con maniobras del tenor siguiente. Quá fauces, por donde el puerto formaba una garganta muy estrecha. Molem, atque aggerem... ja—
ciebat, hacia muelle v terraplén. Vadosum, se podía vadear. Pro—
gressus longius, siguiendo mas adelante. Cum agger contineri. no
haciendo asiento el terraplén. Altiore aquí, por la profundidad
del mar. Collocabat rates duplices , ponía naves de dos en dos.
Quoquo versus. á igual distancia de treinta pies. E regione molist
enfrente del muelle. Has qvatemis, afianzaba á éstas por las cuatro esquinas con cuatro áncoras. Pari magnitudine, tan grandes.
Contegebat, cubríalas con tierra y faginas. Incursus, y el paso
para ampararlas. Protegebat, la cubría con enrejados y parapetos
de madera. (Lo explican con variedad los A A.). In quarta quaqut
earum, y en la cuarta de ellas ;esto es, dejando tres de por m e dio. Binorum tabulatorum . de dos altos ó pisos. Onerarias, de carga,
Adornabat, aprestaba , disponía...
LÍBER
i.
195
Ibi turres cum ternis tabulatis e r i g e b a t , easque m A t i s t o r m e n t i s , & omni genere telorum completas'-, ad
opera Caesaris appellebat, ut rates perrumperet, atque
opera disturbaret. Sic quotidie utrinque eminus fundís,
s a g i t t i s , reliquisque telis pugnabatur. Atque haec ita C a sar adrainistrabat, ut conditiones pacis dimittendas non
e x i s t i m a r e t ; ac tametsi magnopere admirabatur , Ma—
g i u m , quem ad Pompejum cum mandatis m i s e r a t , ad se
non r e m i t t i j atque ea res saepe tentata etsi ímpetus
e i u s , consiliaque tardabat, tamen ómnibus rebus in eo
perseverandum putabat. Itaque Caninium Rebilum l e g a tum , familiarem , necessariumque Scribonii Libonis
mittit ad eum colloquii causa j rnandat, ut Libonem de
concilianda pace hortetur: in p r i m i s , ut ipse cum Pom—
pejo colloqueretur, postulat. Magnopere sese confidere
demonstrat, si ejus rei sit potestaí f a c t a , fore ut a;quis
conditionibus ab armis discedatur : cujus rei magnam
partem l a u d i s , atque existimationis ad Libonem p e r v e n t u r a m , si illo auctore, atque a g e n t e , ab armis sit d i s cessum. Libo á colloquio Caninii digressus , ad P o m p e a
jum proficiscitur. Paulló post renunciat, " q u ó d cónsules
absint, sine illis de compositione agi non posse." Ita saepius rem frustra tentatam Caesar aliquando dimitteudam
sibi judicabat, & de bello agendum.
X I V . Prope d i m i d i i parte operis á Caesare effecta,
diebusque in ea re consumtis n o v e m , naves á cónsulibns
D y r r h a c h i o remissae, quae priorem partem exercitús eo
Afultts tormentis, llenas de máquinas , y toda suerte de armas arrojadizas. Ad opera Ceesaris, las diripia á las torres levantadas por
César, en tal forma , que desbarataba las naves, y arruinaba
sus maniobras. Sic quotidie... pugnabatur , en esta forma de una y
otra parte se peleaba diariamente desde lejos con hondas , &c.
Conditiones, dejar de tratarse de condiciones de paz. Atque etsi ea
res seepe, y aunque este medio probado por él muchas veces, retardaba sus bríos y resoluciones. De concilianda pace, sobre ajustar
las paces. (Componere bellum , lo mismo). Ab armis discedatur, que
cesen las hostilidades con condiciones tolerables. Cujus rei, en lo
que no será pequeño el lauro y reputación que sacará Lioon. Si
illo auctore, atque agente, si por sus consejos y mediaciones se dejaban las armas. Colloquiis, conferencia, plática. Compositione, sup.
belli, sobre hacer la paz. Aliquando dimittendam , que al cabo d e bía abandonar el pensamiento de la paz, intentado tantas veces
vanamente.
XIV. Dyrtkachio, desde Durazo...
196
DE BELLO CIVILI
dfcportaverant, Brundusium revertuntur. Pompejus, sive
opeOibus Caesaris permotus, sive etiam quód ab initio
Italia excederé coastituerat, adventu navium profectionem parare incipit: & quó faciliüs impetum Cxsaris tard a r e t , ne sub ipsa profectione milites oppidum irrumper e n t , portas obstruit, vicos, plateasque inaedificat, fossas
transversas vüs praeducit, atque ibi sudes, stipitesque
praeacutos defigit. Hjec levibus'cratibus, terráque inaequat.
Aditus autem, atque hiñera dúo, qua» extra murum ad
porturn ferebant , maximis defixis trabibus atque eis
praeacutis, prssepit. His paratis rebus, milites silentio
naves conscendere jubet; expeditos autem ex evocatis
sagittarüs, funditoribusque, raros in m u r o , turribusque
disponit. Hos certo signo revocare constituit, cum omnes
milites naves conscendissent; atque iis expedito loco a c tuaría navigia relinquit. Brundusini Pompejanorum militum injuriis, atque ¡psius Pompeji contumeliis .permoti,
Caesaris rebus favebant. Itaque cognitá Pompeji profectione, concursantibus illis, atque in ea re occupatis vulex tectis signifícabant: per quos re cognitá, Caesar
scalas p a r a r i , militesque arn ari jubet, ;ié quam rei
gerendse facultatem dimittat. Pompejus sub noctem naves
solvit. Qui erant in muro cust.odi* causa collocatt, eo
Signo, quod convenerat, revocanturj notisque itineribus
ad naves decurrunt. Milites positis scalis muros ascenP¿
:
i
Parare frofitetionem, disponer la partida. Sub ipsa profectione, al
tiempo de su marcha. Portas cbstruit, asegura las puertas, inxdi—
ficat, ataja las calles y" píamela*. Fossas transvHÁs*? tira fosos,
que atraviesan dejarte á parte. Stsdts, stipitesque prmacutos , palos y estacas m*iv abuzadas. Levibus. cratibus terráque iwequat,
iguala los foso*poaieodo maderos de poco grueso, y tierra encima. Extra murum, que fuera de la muralla iban al puerto. ¿>r#sepit-, los cierra. Consanáere naves, embarca. » silenciosamente.
Expeiftot autem , pone ea la muralla y torres algunos flecheros y
honderos diestros. Raros, de trecho en trecho. CDa^á entender que
eran muy pocos). Evocatis, de los que vinieron de sus casas : de
los que habiendo cumplido, vinieron llamados á esta guerra. Expedito loco, en lugar desembarazado. Navigia actuaría, naves re—
•meras. Permoti, irritado?. Favebant, se inclinaban. lilis concur—
santibut, por andar muy diligentes de una parte á otra. Significahant vulP6 , h> daban á entender públicamente. Ne dimittat facultatem rei gerendte, para no perder la ocasión de dar el golpe,
el asalto. Eo signo, quod convenerat, son llamados coa la seüal ea
que se convinieron...
>
LÍBER
I
I.
97fi
dunt. ü d moniti i Brundusinis, ut vallum escura, fos—
sasque caveant, subsistunt j & longo itinere ab iis circumducti, ad portum perveniunt, duasque naves cum militi—
b u s , quae ad moles Caesaris adhaeserant ,• scaphis, u n tribusque ^^preheñHlint^ deprehensas excipiunt. Caesar
etsi ad spernconllürendí negotii, máxime probabat, coactis navibus, mare transiré , & Pompejum sequi, priüs
quám ille sese transmarinis auxiltis confirmaret^ tamen
rei ejus moram , temporisque longinquitatem timebat,
quód ómnibus coactis navibus, Pompejus praesentem faCultatem insequendi sui ademerat. Relinqutbatnr, ut ex
longinquioribus regionibus GaUiae, Picenique, & á fre—
to naves essent exspectand*. Sed id propter anni tempus longum, atque impeditum videbatur. Interea vete—
rem exercitum, d"uas Hispáüias confirman, quarum alter a erat maximis beneficiis* Pompeji devincta; auxilia,
equitatum parari, GaUiam , Italiamque tentari se a b senté nolebat. Itaque in prae«ént:a Pompeji insequendi
rationem omittit : in Hispaniam proficisci constituit:
Duumviris municipiorum omnium imperat,ut naves conquirant, Brundusiumque deducendas cnrent. Mittit in
Sardiniam cura legione una Valerium legatum, in Sici—
liam Curienem propraetorem cum legionibus tribus \ eumd e m , cüm Siciliam recepisset, protinus in Afrieanl
*
Í-S
•
Vt cqvfant vallum c.vcvm, fo:tasque, subjistunt, que se guardasen de
la empalizada cegada con tierra, y'de los fosos, se detienen.
Longo itinere, y conducidos por uo laTgo rodeo. Duas naves cttm
mU-tlbut, dos naves tripuladas. Aákaserant, que encallaron ea
los muelles. Seaphit , Untribusque , con esqürnes y lanchas. Ai
tpem conficiendi negotii, para llevar adelante la esperanza de
concluir la empresa. Probabat máxime, juzgaba muy oportuno.
Coactis navibus , juntando naves. Sequi , dar alcance. Conjtrmmet,
antes que se reforzase con socorros ultramarinos, timebat, temía
la dilación y tardanza. Ademerat facultatem sui insequeitdí , le habla frustrado la ocasión de darle alcance. Relinquebatur , le quedaba la única esperanza. Freto, del estrecho. Anni temp*t, el mal
témpora'. Longum, negocio de mucho tiempo y lleno de dificultades. Confirmari, se asegurasen, iievincta maximis
muv á la devoción de Pompevo, ganada con muy crecidos r-ríelos, italiatnqie tentari nolebat, no quería se atacase la
asistir él en persona. In presentía, por entonces omite el d<=
nio de. 'Duumviris , eran como gobernadores de los munici;Vt nsvfi. que busquen naves . v cuiden de su
dss. sit-'.iam rtcepisset, después de babe» conquistado la Sicilia....
I98
DE BELLO CIVILI
transducere exercitum jubet. Sardiniam obtineryt M.
Cotta , Siciliam M. C a t t o : Africam sorte Tuberc obtinere debebat. Caralitani , simul ad se Valerium mitti
audierunt, nondum profecto ex I t a l i a , sua sponte ex
oppido Cottam ejiciunt. Ule perterritus, quod omnem
provinciam consentiré intelligeret, ex Sardinia in A f r i cam profugit. Cato in Sicilia naves longas veteres reficieb a t : novas civitatibus imperabat: ha?c magno studio agebat: in Lucanis, Brutiisque per legatos suos civium Romanorum delectus habebat; equitum, peditumque certum nümerum á civitatibus Sicilia; exigebat. Quibus rebus'paine
perfectis, adventu Curionis cognito, queritur in concione
tc
sese projectum, ac proditum á Cn. Pompejo, q u i , ómnibus rebus imparatissimus, non necessarium bellum suscepisset: & ab se reliquisque in Senatu interrogatus, orania
sibi esse ad bellum a p t a , a e parata confirmasset." Haec in
concione questus, ex provincia fugit.
XV. Nacti vacuas ab ijpperiis, Sardiniam Valerius,
Curio Siciliam, cum exercitibus eo perveniunt. Tubero,
cüm in Africam venisset, invenit in provincia cum i m perio Actium V a r u m , qui ad Auximum, ut supra demonstravimus, amissis cohortibus, protinus ex fuga in Africam perveneratj atque eam suá sponte vacuam occupaver a t , delectuque habito, duas legiones effecerat, homin u m , &.locorum notitiá, & usu ejus provincia; nactus
aditus ad ea conanda, quod paucis ante annis ex p r s t u ra eam provinc'ara obtinuerat. Hic venientem Uticam
Caralitani, los de ( Cáller (ea Cerdeña.) Omttrm provinciam consentiré, que se habpia hecho con consentimiento de toda la provincia. Naves longos., reparaba los buques de guerra. Imperabat
. M J , mandaba á la? ciudades contribuir. Studio magno, con
mucho calor, actividad. L\canis Brutiisque, en el territorio de
Lucarna y eo «í Ábruzzo. Exigebat, obligaba á que acudiesen las
ciudades con cierto número de soldados de infantería , &c. Projectum , ac proditum, que Pompeyo le habia desamparado, y aun
hecho tradeioo. Qui ómnibus rebus imparatissimus , que sin ninguna prevención habia entrado en una guerra que se podía excusar. Questus hxc, habiendo'dadfo estas quejas.
Nacti, habiendo encontrado flos nominativos son Vale—
Óurio\ Vacuas ab vnptriit, sin Gobernadores. Ex fuga , hu1 ;en Jugar de fugiéns). Effecerat, habia juntado. Usu . practica. N¿ctus aditus, hallando medio para aquellos intentos. Obti—
4Qprst eam provinciam ex pro-tura , defpues que acabó de ser pretor, habia gobernado aquella provincia...
L Í B E R i.
199
cum navibus Tuberonem portu, atque oppido prohibet,
reque affectum valetudine fiüum exponere in terram patitur, sed sublatis anchoris excederé eo loco cogit.
XVI. His rebus confectis, Cesar , ut reliquum tempus á labore intermitteretur, milites in próxima municipia deducit. Ipse ad urbem proficiscitur. Coacto Senatu,
injurias inimicorum commemorat: docet " se nullum ex—
traordinarinm honorem appetiisse : sed exspectato legitimo tempore consulatús, eo fuisse contentura, quod o—
ronibus civibus pateret: latum ab decem Tribunis plebis,
(contradicentibus inimicis, Catone vero acerrimé repugnante , & prístina consuetudine, dicendi mora diem extraheme), ut sui ratio absentis haberetur ipso consule Pompejo: qui si improbasset, cur ferri passus esset? sin probasset, cur se uti populi beneficio prohibuisset? Patien-*
tiam proponit suam, cúm de exercitibus dimittendis u l tro postulavisset} in quo jacturam dignitatis, atque ho—
noris ipse facturus esset. Acerbitatem inimicorum docet;
•qui, quod ab altero postularent, in se recusarent, atque
omnia permisceri rflallent, quám imperium, exercitusque
dimittere. Injuriam in eripiendis legionibus praedicat:
crudelitatem, & insolentiam in circumscribendis tribu—
Prohibet portu, atque oppido, no le deja tomar puerto, ni entrar en la ciudad. Affectum valetudine, ni aun permite desembarcar á su hijo enfermo.
XVI. Reliquum temput, para que sus soldados descansen el
tiempo restante. Commemorat, hace mención, hace presentes las
injurias. Quod... pateret, lo que era permitido á todo ciudadano.
Latum sup. fuiste a decem tribunis plebis, que habían promulgado . que se atendiese á su pretensión estando ausente. Inimici»
contradicentibus , oponiéndose sus enemigos. Catone vero acerrimé
repugnante, pero quien mas se opuso fue Catón. Et extrahemte
diem, gastando el tiempo en dilaciones , y con su tardanza y costumbre antigua en decir su parecer. Qui si improbasset, y si lo
habia desaprobado, ¿por qué dio su consentimiento para que se
hiciese? Patientiam proponit, les hace presente su sufrimiento. Cum
postulavisset ultra, en haber voluntariamente pretendida que se
diese licencia á los ejércitos. I* quo facturus esset jacturam, eo
que iba á menoscabarse no poco su honor y estimación. Docet,
manifiesta la crueldad de sus enemigos. Qui recusarent in se , que
rehusaban hacer lo mismo que pretendían hiciese otro. Omnia
permisceri, que toda la República anduviese revuelta, alborotada , trastornada. Dimittere imperium atque exercitus , que d e jar el mando y ejércitos. PretMtat, exagera, pondera , que grande sinrazón fue desposeerle de las legiones. Inso'entiam in cirñnm»
tcribtttdis, la novedad ó la arrogancia de coartar las faculta-
200
DE BELLO ClVILI
nis plebis , conditiooes á se latas , & expetita colloquia,
& de/iegata coromemorat. Pro quibus rebus orat, ac postular, rempublicara suscipiant, atque una secum admi—
nistrent. Sin timore defugiant, tilia se oneri non futurum , & per se rempublicara administraturum. Legatos
ad Pompejum de compositione mitti oportere, ñeque se
reformidare, quod in senatu paulló ante Porapejus d i xisset, ad quos legati mitterentur, üs auctoritatem attribuí; timoreraque eorum, qai mitterent, significari: t e nnis, atque infirmi ha»c animi videri, se vero, ot opibus anteire studuerit, sic justitia, & ajquitate velle superare." Probat rem senatus de mktenVlis legatis ; sed
qui mitterentur, non reperiebantur, maximéque^imo—
ris causa pro se quisque id munus legatio'ms rériftWfcant.
Fompejus enim discedens ab urbe in senatu dixerat,
"eodem se habíturum loco, qui Rom* remansissent, &
qui in castris Caesaris fuissent." Sic triduum disputationibus excusationibusque extrahitur. Subjicitur etiam L.
MeteJlus tribunus plebis ab inimicis Caesaris,qui hanc
rem distrahat, reliquasque r e s , qutscumque agere inatitqerit, impediat. Cujus cognito consilio Caesar, frusrra diebus aliquot consumtis, ne reliquum tempus omittat, infectis i i s , quae agere destinaverat, ab urbe proficiscitur, atque in ulteriorem Galliam pervenit. Quócüm
venisset, cognoscit missum in Hispaniam á Pompejo V ¡ íullium Rufum, quem paucis diebus ante Corfinio c a des de los tribunos. Colloquia, expetita & denególa, como había
pretendido tratar con Pompeyo, y se le .había negado. Kemim suscipiant, que torneo á su cargo amparar la República.
Atque una secum aáminittrent. y entrar con él á la parte en su
gobierno. Defugiant, si lo rehusan por cobardía o temor. Se non
fuiurum oneri Mis , no les sería gravoso. Auctoritatem attribui iis,
ad quos legati mitPerentur , que se autorizaba á aquellos á quienes
se enviaban embajadas. Hete videri, que esto era señal de ánimos viles y apocados. Senatus probat rem, ne le desagradó al senado la propuesta de enviar embajadores. Quisque recusábate
cada cual por su parte se excusaba de ser enviado. Se habiturum
eodem loco, que é! tendría por tan enemigos suyos á los que quedasen en Roma , como á los que siguiesen el campo de César, sic
triduum extrahitur, de este modo en altercados y excusas pásanse tres oías. Subjicitur, los enemigos de-César introducen a U
Mételo. Distrahat hanc rem, que retarde, desvanezca esta resolución. / / / , qum destinaverat agere , infectis, sin haber hecho lo que
ia intentado...
L Í B E R I.
201
ptum dímiserat: profectum item Domitiuna ad occupandam Massiliam navibus actuariis septem, quas Igili &
in Cosano á privatis coactas, servís, libertis, colonia
suis compleverat j praemissos etiam legatos Massilienscs
domi nobiles adolescentes, quos ab urbe discedens Pom—
pejus erat adhortatus, ne nova Caesaris officia veterem
suorum beneficiorum in eos memoriam expellerent. Qui—
bus rnandatis acceptis, Massilienses portas Caesari clauserant : Albicos , barbaros homines, qui in eorum fide
antiquitus erant, montesque supra Massiliam incolebant,
ad se vocaverant: frumentum ex finitimis regionibus, atque ex ómnibus castellis in urbem convexerant: armo—
rum officinas in urbe instituerant: muros, classem, portasque refecerant. Evocat ad se Caesar Massiliensium
quindecim primos: cum his agtt,' < ne initium inferen—
di belli á Massiliensibus oriatur: deberé eos Italia? t o tius auctoritatera sequi potiüs, quám unius hominis v o luntad obtemperare." Reliqua, quae ad eorum sanandas
mentes pertinere arbitrabatur, commemorat. Cujus orationem domum legati referunt: atque ex auctoritate haec
Caesari renunciante "íntelligere se divisum esse populum
Komanum in partes duas ; ñeque sui judicii, ñeque
suarum esse virium discernere , utra pars justiorem habeat causam: principes vero esse earum partium Cn. PompeJujrS & C. Caesarem, patronos civitatis, quorum alter
agros Volscarura, Arecomicorum, & Helviorum pu—i
bucé iis concesserit: alter bello victas Gallias attribuerit, vectigaliaque auxerit. Quare paribus eorum btrneficiis parem se quoque voluntatem tribuere deberé, & «."
Qeutrum eorum contra alterum juvare, aut urbe, aut
¿7<
portibus recipere."
^
XVII. Harc dum inter eos aguntur , Domitius naviNavibus actuariis , naves ligeras. Coactas a privatis, juntadas por
particulares. Ne nova, que los nuevos favores de César no les h i ciesen olvidar sus antiguos beneficios. 0fi eorum fiáe, que desde
tiempo antiguo les habían sido ajeles. Oficinas armorum, hablan
abierto armerías. Refecerant, habilitaban. Ne initium, que los
MarseHeses no diesen principio á las hostilidades. Mentes sanan-'
das. flpnar sus ánimos. Cujns^rationem, los embajadores llevan
a la ciudad el asunto de este Discurso. Atque ex auctoritate, y en
nombre de rodos. U:ra pars. qué partido lievaba mas razón. Val—
. Areeonacorum. Lan^üedoc. (Su capital Mimes'. He xñonam,
Pub'.ke, en común.
y\
202
DE BELLO CIVILI
bus Massiliam pervenitj atque ab iis receptus urbi praeficitur. Summa ei belli administrandi permittitur. Ejuí
imperio cJassem quoquoversus dimittunt: onerarias n a ves, quas ubique possunt, deprehendunt, atque in p o r tum deducunt: earum clavis, aut materia, atque armamentís instructis ad reliquas armandas, reficiendasque
utuntur : frumenti quod inventum est, in publicum c o n ferunt: reliquas merces, commeatusque ad obsidionem
u r b i s , si accidat, reservant. Quibus injuriis permotus
C s s a r , legiones tres Massiliam adducit, t u r r e s , vineasque ad oppugnationem urbis agere, naves longas Arélate
numero duodecim faceré instituir. Quibus effectis, a r matisque diebus triginta, á qua die materia c*sa est, adductisque Massiliam, his D . Brutum praeficit, C. T r e bonium legatum ad oppugnationem Massilbe relínquit.
líum haec p a r a t , atque administrar, C. Fabrum legatum
cura leg.onibus tribus,quas Narbone,circumque ea loca,
hieroandi causa, disposuerat, in Hispaniam prsmittit;
ceJenterque Pyrensos saltus occupari jubet, qui e * t e m pore ab L. Afranio legato praesidiis tenebantur. Legiones
reliquas, quae longiüs hiemabant, subsequi jubet. Fabius,
ut erat imperatum, adhibitá celeritate, presidium ex
salta dejecit, magnisgue itineribus , ad exercitum A f r a nn contendit.
%jr
XVIII Adventu Vibullii Ru{w quera á Pompej<wmssum m Hispaniam demonstratuirt^Tt, Afranius, & Petre3U
-k* „ Y a r r o ] e e a t i Pompeji, quorum unus tribus legionious Hispaniam citeriorem, alter á saltu Castulonensi
ad Anam duabus legionibus, tertius ab Ana Vettonum
a
f " u m ' . L u s u a n i a i l i q u e pari numero legionum obtinebat,
oincia ínter se partiuntur, ut Petrejus ex Lusitania per
m?ndn'Af\?/teÍtUr'
" l e d a e l gobierno. Summa belll, el supremo
Tut ÍIÍIA UV3A g U e r r a "c , a&v auoz^oversu
acia diversos cabos. Clavis
t,
0D
AnZfZVnÍJ
< m ^ " a y pertrechos se valieron.
da S e r a r ^ d t T c 'm " n"t "e S^ Pp a¡ rf í?n eÍ 0DsV e r D a r ' Occuppare jubet, mandesaE2 «
• °
- Presidium ex saltu dejecit,
d « n, a r c h a a s f U a r m c , 0 D de > ™ « e . Itineribusiue magnis, iugran-'
Caitulone
Guadlala t^Ü"
™
dos en Plinto t ^ T " ? '
* &sde Cazorla. Ad Anam, hasta
*™áu™
(segúnreparten
otros, fundaittter
el cargo
, a Extr
de i. ^SSttJZSg?
"
•
\
L Í B E R
I.
>~4
203
Vettones cum ómnibus copiis ad Afranium proficiscatur,
Varrb cum i i s , quas habébat, legionibus omnem ultériorem Hispañiam ttféatur. His rebus constitutis , equites,
auxiliaque toti Lusitaniae á Petrejo, Celtiberis, Cantab r i s , barbarisque ómnibus, qui ad Oceanum pertinent, ab
Afranio imperantur. Quibus coactis , celeriter Petrejus
per Vettones ad Afranium pervenit. Constituunt communi consilio, bellum ad Ilerdam'propter ipsius loci op—
portunitatem gerere. E r a n t , ut supra demostratum est,
legiones Afranii'tres, Petreji duae, praeterea scutatae c i terioris provincia», & cetratae ulterioris Hispaniae cohortes circiter octoginta, equitum utriusque provincial cir—citer quinqué millia. Caesar legiones in Hispañiam praemiserat, ad sex millia auxilia peditum, equitum tria millia,
quae ómnibus Superioribus bellis habuerat, & parem ex
Gallia numerum 3 quem ipse petiverat, nominatim ex ómnibus civitatibus nobilfssimó, & fortissimo quoque evocato.
Hinc optimi generis nomines ex Aquitanis, montanisque,
qui Galliam provinciam attingunt. Audierat Pompejum
per Mauritaniam cum legionibus itjr in Hispañiam fajeTe, confestimque esse venturum: simul á tr\bunis mili—
tum , centurionibnsque mutuas pecunias sumsit. Has
exercitui Histribuit. Q.uo facto, duas res consecutus est,
quód pignore ánimos centurionum deviríxit, & lárgitione
redemit militum voluntates. Fabius finitimarum civita—
tum ánimos literis, nunciisque tentabat. In Sicore flu—
mine pontes effecerat dúos inter se distantes millia pas—
suum quatuor. His pontibus pabulatum mittebat: quód
e a , quae citra fiumen fuerant, supsrioribus diebus conCeltiberis, Aragoneses. Qui pertinent ad Oceanum, que caen á la costa del Océano. Equiter auxiliaque imperantur , manda contribuyan
con caballería y tropas de socorro. Communi consilio, de común
acuerdo, llerdtm, Lérida. Propter loci opportunitatem , por lo ventajoso del lugar. Scutatce, de infantería. Cetratte, lo mismo (de
scutum y cetra, el escudo). Ai xem millia peditum , hasta seis mil
de infantería. Petiverat, babia sacado. Nobilissimo, & fortissimo
quoque evocato, llamando á los mas distinguidos y esforzados. Nominatim , señaladamente de las ciudades. Optimi generis, y después
la mejor gente de Aquitania y montañeses. Qui attingunt, que confinan. Mutuas pecunias sumsit, tomó dinero prestado. Devinxit
pignore, se ganó con esta prenda los ánimos de la oficialidad. Largitioniy con su liberalidad,» Redemit y afianzó los corazones de los
soldados. Tentabat, tiraba'á ganarse. Sicore, rio Segre. Pabulatum,
a buscar forrage...
"¡te..
204
DE BELLO CIVfLT
suruserat. Hoc idem feré atque eádem de causa Pompejani exercitüs duces faciebant; crebróque inter se equestribus prceliis contendebant. Huc cum quotidianáconsuetudine congressse pabulatoribus praesidío proprio legiones
Fabiana? duae flumen transiissent, impedimentaque, &
ornnis equitatus sequeretux: súbito vi ventorum, & aquae
magnitudine pons est interrupfus, & reliqua roultitudo
equitum interclusa. Quo cognito á Petrejo & Afranio, ex
aggere atque cratibus, quae ilumine ferebantur, celeri—
ter ponte Afranius , quem oppido, castrisque conjuncturü
habebat, legiones quatuor, equitatumque omnem transjecif, duabusque Fabianis occurrit legionibus. Cujus ad—
ventu nunciato, L. Plancus, qui legionibus pra?erat, ne—
cessariá re coactus, locum capit sirp*eriorem, diversamque aciem in duas partes constituit, ne ab equitatu c i r cumveniri posset. Ita congressus impari numero , m a gnos ímpetus legionum, equitatúsque sustinet. Commisso
ab equitibus proelio, signa duacum legionum procul ab
utrisque conspiciuntur, qjjas C. Fabijis ulteriore, poníe
subsidio nostris miserat, suspicatus fore i d , quod a c c i d i t , ut duce« adversaribruní qccasiope , & beneficio f o r tuna» ad nostros opprimendos uterentur: quarura a d ventu proelium dirimitur , ac suas uterque legiones re—
ducit in castra.
XIX. Eo biduo Caesar cum eqbitibus nongentjs , quos
sibi praesidio reliquerat, frícastra
pervenit. P o n s , qui
fuerat tempestate interruptus, ñeque erat refectus, hunc
Contendebant equestribus precias, tenia encuentros la caballería de
ambos. Congressa pabulatcribut prxsidio, que por costumbre escoltaron á los forrageros. Impedimenta, bagage. Aqutt mafnitudine,
por la mucha creciente del rio. Interruptus, se rVmpirt, vino abajo. Interclusa , cortada la restaote caballería. Ex agiere atque cratibus, por el guijo y maderos cruzados. Coactus re necessariá, no
pudiendo pasar por otro medio, obligado de la necesidad. Locum
superiorem, altura, lugar ventajoso. Diversamqtte aciem, y puso en
dos frentes su ejército acia diversos lados. Circumveniri, para que
no pudiese ser rodeado. Congressus, vioiendo á las manos. Ponte
ulteriore, por el otro puente. Miserat subsidio, habia enviardo para
socorrerá los nuestros. Suspicatus fore id,qu*d, sospechando lo mismo que sucedió. Dirimitur. se deshace la batalla.
XIX. to biduo, eo aquellos dos días. Presidio sibi, para su defensa. Pons, qui, el puente, que cortó la creciente del rio. y qt«»
co estaba reparado.
LÍBER
I.
%J
20$
noctu perfici jussit. Ipse, cogjaita locorura o^airi, ponti,
castrisque praesidio sex cohortes reliquit, arque omnia
impedimenta j & postero die ómnibus copiis , triplici
instructá a c i e , ad Ilerdam proficiscitur, & sub castris
Afranii constitit, & ibi paulisper sub armis m o i f t i s , í a cit aequo loco pugnandi potestatem. Potestate factá, Afranius copias educit, & in medio colie sub castris con—
stititrCaj^aj. abj cognovit per A_franium s t a r e , quominus
prceHo dimicaretur , ab ínñmis radicibus montis , in—
termissis cYrciter passibos quatuorcentis, castra faceré
con.stji.uit; & ne in opere faciendo müites repentino ho—
stium incursu exf.errerentur, atque opere prohiberentur,
vallo muniri vetuit, qjujd. eminere.. & procuPvIderi ñe—
cesse ejjáFj secTTIfronte contra hostem pedum quindeciai
fd«Stm fieji jussit. Prima, & secunda acies in a r m i s , ut
á o i n i t i o constituía e r a t , permanebat. Post hos opus ¡a
occulto acies tertia faciebat. Sic omne priüs est perfe—
c t u m , quám inteiligeretur ab Afranio castra mfinir^Sub
vesperum Caesar intra hanc fossam legiones reducit, a t que ib* sub armis próxima nocte conquiescit. Postero die
omnem exercitum intra fossam continet: & quod Ion—
giüs erat agger petendus, in praesentia similem ratio—
nem operis instituit, singulaque latera castrorum singalis attribuit legionibus munienda j £o¿sasque ad eamdem
magnitudinem perfiji jubjjt. Reliquas legiones in armis
•expeditas contra hostem constituit. Afianius, Petrejus—
QUe , terrendi causa, atque operis-impediendi, copias
suas ad íñTTmas rHomis"Taálces producán!, & praelio la—
cessunt. Ñeque idcirco Cjesar oaus intermjr.t¡t, confisus
praesidio legionum t r i u m \ & mTnitione 'fossae : illi non
diu commorati , nec longiüs ab Ínfimo colle progressi,
copias in castra reducunt.
"'-
»
- —
•
Acie triplici instructá , dividido el ejército en tres trozos.» Sub
castris, i la vista; inmediato á los reales. Sub armis, sobre las
armas. Facit potestatem pugnandi aquo loco , presenta la batalla
en campo raso. Per Afranium stare , que en Afranio consistía el
no pelear. Q'intutrcentis circiter passibus intermissis, distante cerca
de cuatrocientos pasos de las faldas del monte. Acies, el primero y segundo trozo. Opus, el foso. Agger, materiales que
sirven para una trinchera. Attribuit slnguhs litera, sefiaia el
costado de los reales que caia leeion debe asegurar. Lacsssvmt
preeüo, provocan á la peiea.
Ja obra.
eso deja César
206
DE BELLO CIVIL!
XX. Tertiá die Caesar vallo castra communit: *eliguas
cohüxtes, qjaas_jn superioribus castris reliqnexat, inipedimentaque ad se transduci jubei. Erat ínter oppidam
Jlerdam, & proximmñ^coTTem, ubi castra Petrejus, a t que Afranius habebant, planicies circiter passuum t e r centorum, atque in hoc fere medio spatio tumulus erat
paulló editior: quem si occugasset Caesar, & communisset,
ab oppido , & ponte, & commeatij omni, quern in óppi—
dum contulerat, se interclusurnm adversarios confide—
bat. Hofi sperans , legiones _tres ex castrís^eaucit: a c i e que in locis idoneis instrjicta, unius JegionTs^añtesigna—
nos praecurrere, atque occupare egjn tu_roulum jubet. QxJL
re. cognitá, celeriter quae in statione^pro castris erant
Afranii cohortes , breviore itinere ad eumdem qcjcna§ndjii» locum ramuntur. Contenditur proelio, & quód priüs
in tumulutn Afrañiani venerant, nostri repelluntur, a t que alus summissis subsidiis, terga v e r t e r é , seque ad
signa Jegionum recipere coguntur. Genus erat pugna; militum illorum, ut magno Ímpetu primó procurrerent, audacter locum caperent, ordines su^s non magnopere s e r varent, rari dispersiquepugnarént: si premerentur, p e dem refelrre, & loco excederá non tur pe existimarent,
cum Lusitanis, reliquisque baíbaris genere quodam pu—
gnae adsuefacti: quód* feré fit, quibus quisque in locis
miles inveteraverit, uti mukum earum regionum consuer
tudíne moveatur. Haec tamen ratio nostros perturbat, insuetos hujus generis pugna;. Circumiri enim sese ab
aperto Jatere, procurrentibus singulis, arbitrabantur. I XX. Tumulur paulló editior, un montecillo. Se intercñisurum,
que impedirla á los contrarios la entrada en la ciudad, el paso
del puente, y todos los víveres, &c. Antesignanor, las compañías
que seguían al Alférez. (Antesignanus, también el mismo Alférez). £ua erant in statione, que estaban avanzados delante de los
reales. Contenditur proelio, pelean. Repelluhtur , son rechazados.
Subsidiis summissis, y por haber los contrarios enviado otros r e fuerzos. Verteré terga, huir. Genus pugna, el modo que tenían de
pelear era correr con grande ímpetu al principio. Non servarent
magnopere ordines suos, no cuidarse mucho de guardar su puesto.
Rari, claros y dispersos. Si premerentur, en caso de ser atacados,
volver a t r á s , y desocupar el campo, no lo tenían por ignominia. Quód feré fit, por ser cosa ordinaria. Orden: Uti quisque mi"
les moveatur multum consuetudine 'earum regionum, in quibus locis
inveteraverit, pegársele á cada soldado la costumbre del pais,
en que pasó ios anos de su milicia. Ab lutere apeno, por el
flanco...
L Í B E R
i.
207
psi antetn suos ordines servare, ñeque ab sigáis discedere,
ñeque sine gravi causa eum locum, quem ceperant, d i mitid censuerant oportere. Itaque, perturbatis antesignan i s , legio, quae in eo cornu constiterat, locum non tenuit,
atque in proximum collem sese recepit.
XXI. „Ciesar ,_pjeng omni acie pertcrriti* quód praeter opinionem , consuetudinemque acciderat, cohortatus
suos, legionem nonam subsidio djacjt: hostem insolenter.
atque *3Criter j¿)stros insequentem supprimit. rursusquiL
terga verteré, seque ad oppfdúni Ilerdara recipere , & sub
muro consistere cogir. Sed nonae legionis milites elati stud i o , dunxsarcire jcceptum detrjmejituní voly_nt, temeré
insecuti fugientes in locum iniquum progrediuntur, 8c
sub montera, in quo erat oppidum positum, succedunt.
Hinc se recipere cúm vellent, rursus illi^ex loco superior e no'stros pjejuebaat. Praeruptus locus e r a t , utraque ex
p a r t e a i r e c t u s , ac tantum in latitudinem patebat, ut tres
instructae cohortes eum locum explerent, & ñeque subsidia á lateribus summitti, ñeque equites laborantibus usui
esse possent. Ab oppido auteradeclivis locus tenui fastigio
vergebat in longitudinem passuum circiter quadringento—
rum. Hac nostris e/at peceptus, quod e ó , incitati studio,
inconsultiüs processerant. Hoc pugnabatur l o c o , & pro—
pter angustias iniqííb, & quód sub ipsis radicibus montis
constiterant, ut nuikim frustra telum in eos mitteretur:
támen virtute, & pa^entiá nitebantur, atque omnia v u l nera sustinebant. Augebantur illis copia», atque ex castris
cohortes per oppidum crebrd suramittebantur, ut integri
defessis succederent, Hoc idem Caesar faceré cogebatur,
ut summissis in eumdem locum cohortiBus, defessos reciServare ordines , guardar sus filas.
XXI. Supprimit, reprime. Elaii stvdio, llenos de corage. Sar»
tire, reparar. (Su primera significación, coser). Progrediuhtur in locum, dan en un mal paso. Pr&rvptus , era quebrado el lugar, e s carpado por ambos lados. Ac patebat tantum in latitudinem, y DO
tenia mas capacidad , que la que ocupaban tres comparfHas puestas
en orden. Ñeque equites laborantibus, ni podia socorrerles la caballería si estaban en peligro. Vergebat autem ab oppido fastigio teniii%
acia la ciudad corría una cuesta de poca pendiente. Hoc nottris%
por aquí tenían retiraba los nuestros del lugar en que se metieron con demasiado empeSo é inconsideración. Vt nullum , que
Ibs enemigos no perdían ningún tiro, integri, soldados de r e fresco...
208
DE BELLO CIYlLr
peret. Hoc cufli esset modo pugnatum continenter h o ris quinqué, nostrique graviüs á multitudine premerentur,
ixonsumtis ómnibus telis , glá3lTr~tfÍ5rFictis , impetum
adversüs montem in cohortes faciunt, paucisque dejectis,
relfauos sese con_vertere cogunt. Su^jmojüs. sub murara
cqhortibtfs, ac nonnullá parte propter terrorem in oppi—
dum compu^sis j fa_cüis est nostris rgceptufi dajrng. Eqjiitartos autem noster ab utroque latere, etsi dejectis, atque
inferioribus locis constiterat, tameñ'in summum'*juguin
^ i r t u t e connititur, atque írftér duas*'acies pereqjiúaps,
ceaunodiorem ac jujigrem nostris recepjm.ni dar. Ita Vario certamine pugnatum est. Nostri iñ primo congressu
circiter septuaginta ceciderunt, in"Kis (^"Fulginius ex
primo hastato legionis quartae décimas, qui propter exi—
miam virtutem , ex inferioribus ordinibus in eum locura
pervenerat. Vulnerantur ampliüs sexpeoti. Ex ÁFranianis
interficiuntur T. Caecilius, primipili centurio, &'praeter
eum centuriones quatuor, %iilites ampliüs ducenti. Sed
haec ejus diei praefertur opinio, ut se utrique superiores discessisse.-existimarent: Afraniani, quód , eum esse
omnium judicio inferiores viderentur, cominus tamdiu
stetissent, & nostrorum inrpetum^ustyiuissent, & initio
locum, tumulumque tenuissent, qua; causa pugnandi fuer a t , & nostros primo congressu terga*vertere coegissent:
nostri autem, quód iniquo l o c o , atque impari congressi
numero,quinqué hóris proelium sustjnuissentj quód montem gladiis districtis ascendissent; quód ex loco superiore terga verteré adversarios coegissent, atque in o p - .
pidum compulissent. lili eum tumulum, pro quo pugnat u m est, magnis operibus munierunt, praesidiumque ibi
posuerunt.
Horit quinqué continenter, clocó horas en peso. Gladiis dittrictir,
coa espada en mano. Locis dejectis inferioribus, en lugares hondos y menos ventajosos. Dot receptum, asegura la retirada. In
summum jugum, pretenden subir á la cumbre á fuerza de brazo.
Vario certáWite , tuvo varios sucesos la batalla. Ex primo hastato,
capitán de Lanceros. (Debiera decir: Centuria primi hastatii. Ex
inferioribus ordinibus, que de soldado raso habia llegado i aquel
grado por sus excelentes prendas. Primipili centurio, capitán de
los de primera fila. (Equivale a capitán de granaderos).. Sed
hjec, pero aquel dia unos y otros pensaron haber salido vencedores. iniquo loco, desiguales en lugar y fuerzas. Gladiis districtis, coa
espada en mano.
i
LÍBER
I.
209
X X I I . Accidit etiam repentinum incommodum bi—
d ú o , quo haec gesta sunt. Tanta enira tempestas coort—
t u r , ut nuroquam iílis locis majores aquas fuisse consta—
ret. Tura autem ex ómnibus montibus nix profluit, ac
sumoias ripas fluminis jsuperavit , póntesque ambos,
quos C. Fabius fecerat , uno die interrupir. Quae res
magnas difficultates exercitui Caesaris attulit. Castra
e n i m , ut supra demonstratum e s t , cüm essent ínter flu—
mina d ú o , Sicorim & Cingam spatio millium triginta,
neutrum horum transiri poterat, necessarióque onroes his
"^ngustiis continebantur : ñeque c i v i t a t e s , quae fid Caesaris amicitiam accesserant, frumentum suppoptare , ñ e que ii , qui pabulatum longiüs progressL^efant, ínter—
clusi fluminíbus, revertí ^jneo^íe^S3naximi c o m i t a t u s , qui
ex I t a l i a , Galliaque venieboní. ñ\£í?s^ra pervenire pote—
rant. Tempus autem ergt annt^diFfic^lirnum , quo ñ e que frumenta in herbis erant, ñeque mbU¿m_i maturi—_
tate aberant : ac civitates ex ¡nanita; , quo3~ AfraTTíuíT
paene omne frumentum ante C s s a r i s adventum Ilerdam
convexerat: reliqffi si quid f u e r a t , Caesar superioribus
drebus consumserat : pécora , quod secundum poterat
esse inopias subsidium, propter bellum finítima; c i v i t a tes longiüs removerán!: qui erant pabulandi, aut fru—
mentandi causa progressi, hos levis ari atura;-Lusitani,
peritique earum regionum cetrati citerioris Híspanla»
consectabantur , quibus erat proclive transnare fluraen,
quód consuetudo eorum omnium e s t , ut sine «tribus ad
exercitum non eant. At exercitus Afranii omnium rerum
ábundabat copia. Multum erat frumentum p r o v i s u m , &
convectum superioribus t e m p o r i b u s : multum ex omni
provincia comportabatur : magna copia pabuli suppete—
bat. Harum rerum omnium facultates sine ullo peri—
culo. pu>ns Ilerdae praebebat, & loca trans fluraen integra,
XXII. Tempestas, aguacero. Nix profluit, el agua de la nfeve
deshecha. Superávit ripas fluminis , hizo salir el rio de madre.
Cingam, rio Ciega. Tempus difficiUimvm, la estación mas crítica.
Frumenta in herbis, ni habian granado las mieses en los campos,
ni faltaba mucho para sazonarse. Exinanitje, exhaustas. Subsidian
secundum, que era el segundo alivio, recurso de su miseria. £"»bus erat proclive, á quienes era fácil pasar el rio á nado. Utrjbiis,
odres (pellejos para agua). Suppttebat, tenia pastos abunálKe:.
Harum rerum omnium facultates , tódp esto se lo proporcionaHr sin
peligro el puente de Lérida. íntegra, intactos...
Tomo / .
*
O
410
DE BELLO CIVILI
quo omnino Caesar adire non poterat. Eae permanserunt
aquae dies complures. Conatus est Caesar reficere pontes:
sed nec magnitudo fluminis permittebat, ñeque ad ri—
pam dispositae cohortes adversariorum perfici patiebantur:
quod lilis prohibere erat facile, cüm ipsius fluminis n a tura ,'atque aquae magnitudine, tum quód ex totis ripis
in unum, atque angustum locum tela jaciebantur: atque
erat diíficile eodem tempore rapidissimo fluiuine opera;
perficere, & tela vitare.
XXIII. Nunciatur Afranio, magnos coroitatus^ qui
iter habebant ad Caesarem, ad numen constitisse. Ve-^
nerant eó sagittarii ex Ruthenis , equites ex Gallia
cum multis carris , magnisque impedimentis , nt fert
Gallica consuetudo. Erant p^aeterea cujusque generis
hominum millia circiter sex cum servís, liberisque : sed
nullus ordo, nullum imperium.certúra , cüm suo quisque consilio uteretur, atque omnes sine timore iter fa—
cerent, usi superiorum temporum , atque itinerum l i centia. Erant complures honesti adolescentes, senatorum filii, & equestris ordinis: erant legationes civi—
taturo: erant legaji Caesaris. Hos omnes ilumina continetiánt: Ad hos opprimendos cum omni equitatb, tri—
busque iegionibus Afranius de nocte proficiscitur, im—
prudentesque ante missis equitibus aggreditur. Celeri—
ter tamen scsc Galli equites expediunt, praeliumque
coramittunt. H i , dum pari certamine res geri potuit,
magnum hostium numerum pauci sustinuere : sed
ubi signa legionurn appropinquare coeperunt x paucis amjssis, sese in montes próximos conferuíit. Hoc
pugnae tempus magnum attulit nostris ad salutem mo—
mentum. Nacti enirñ spatium, se in loca superiora rece—
perunt. Desiderati sunt eo die sagittarii .circiter ducenri,
Magnitudo, la mucha creciente.
XXlll. Constitisse , habían hecho altfl- junto al rio. Ruthutit,
Aquitauos. Carris, carros. Consuetudo; según costumbre de los
Franceses. Cujutque generis, de todas raleas. Nullum imperium cer—
tum, nioguno á quien obedecer. Vjeretur, siguiendo cada cual su
capricho. Legationes , los diputados de las ciudades. Aggreditur,
los coge desprevenidos , cenando delante la caballería, puta pari
eerlamine, mientras la batalla se mantuvo indecisa. Hoc pugna, el
tiemxtu que duró la pelea. Attulit magnum momentum, sirvió de
mucho á los nuestros para ponerse en salvo. Nacti euim spativm%
pues aprovechándose de aquel rato, se retiraron á las alturas.
L Í B E R I.
211
equites pauci, calonum , atque impedimentorum non magnas numerus. His tamen ómnibus annona crevit, quae
feré res non solüm iaopíá praesentis, sed eciam futuri
temporis timore ingravescere consuevit. Jamque ad de—
uarios quinquaginOk. Ln singulos modios annona pervene—
rat, & militum vires Inopia fruraenti diminuerat, a t que incorumoda in dies augebantur, & tam paucis die—
bus magna erat rerum facta corumutatio, ac se fortuna
inclinaverat; ut nostri magna inopia necessariarum re—
rum «fconüictarentur j í 11 í ómnibus abundarent rebus , su—
perioresque haberentur. Csesar iis civitatibus, quae ad
ejus amicitiam accesserant, quód minor erat frumenti
copia, pecus imperábate calones ad longinquiores c i v i tates dimittebat. Ipse prssentem inopiam , quibus poteTat subsidiis, tutabatur. Haec Afranius, Petrejus'} & v
eorum amici pleniora etiam , atque uberiora Romam ad
suos perscribebant. Multa rumor íingebat, ut paene bel—
lum confectum videretur. Quibus- literis , nunciisque
Romam perlatis, magni doraura concursus ad Afraniuro, .
magnae gratulationes fiebant: multi ex Italia ad Cn. Pe:
pejum proficiscebantur: alii, ut principes talem nuncium * \
attulisse, alii, ne eventum belli exspectasse, aut ex omni-*
bus novissimi venisse viderentur.
XXIV. Cum in his angustiis res esset, atque omnes
viae ab Afranianis militibus, equitibusque obsiderentur, •*
nec pontes perfici possent, iraperat militibus Caesar, ut
naves faciant, cujus generis eum superioribus annis usus
Calonum, atque impedimentorum, un corto número de vivanderos,
y guardas de bagape. Annona crevit, se aumentó la carestía de
mantenimiento. Consuevit ingravescere , suele ir en aumento. Jamque ad denarios quinquaginta, y ya había llegado i valer uo celemín de trigo cincuenta denarios («). Fortuna incltnaverat se, y se
manifestaba tan contraria la fortuna. Ut nostri confiietarentur , de
manera que los nuestros se bailaban en el mayor conflicto. im—
perabat fecus , mandaba contribuyesen con ganado. Calones , vivanderos. Tutabatur, sostenía. Pleniora, atque uberiora, enviaban n o ticia de esto ponderando y abukando las cosas mas de lo que eran
en si. Rumor fingebat, la fama pintaba las cosas de manera , que
parecía haberse casi concluido ya la guerra. Ad Afranium, á casa
de Afraaio. Aut ex ómnibus novissimi venisse, ó que ellos eran los
últimos de todos á venir.
XXIV. Angustiis, en tal apuro. Atque omnet vite obsiderentur,
y teniendo tomados todos los pasos. Cujus generis usus, como la
experiencia se lo habia enseñado. Sritannim , en Inglaterra.,.
0 0 £1 deaario era como dos reales de nuestra moneda.
O 2
•
212
DE BELLO CIVILI
Britanniae docuerat. Carina* primum, ac statumina ex
levi materia fiebant: reliquum corpus navium, viminibus contextura, coriis integebatur. Has perfectas carris
junctis devehit noctu millia passuura a castris viginti
d ú o , militesque his navibus flumen transportat: coatí—
nenteraque ripae collem improviso occupat. Hunc celerit e r , priüs quam ab adversariis sentiatur, communit. Huc
legionem postea transducit: atque ex utraque parte poniera institutum perficit biduo. Ita comitatus & qui frumenti causa processerant, tuto ad se recipitj & rem frumentariaro expediré incipit. Eodem die equitum magnara
partem flumen transjecit: qui inopinantes pabulatores,
& sine ullo dissipatos timore aggressi, quám máximum
numerum jumentorum, atque homioum intercipiunt: c o hortibusque cetratis subsidio missis, scienter in duas
partes sese distribuunt; alii, ut praedae subsidio sintj
alii , ut venientibus resistant , atque eos propellantj
unamque cohortem, quae temeré ante ceteras extra aciem
procurrerat, seclusam á reliquis circumveniunt, atque
interfTciunt ; incolumesque cum magna praeda eodem
ponte in castra revertuntur.
XXV. Dum hsc ad Ilerdam geruntur, Massilienses usi
L . Domitii consilio, naves longas.expediunt, numero s e ptemdecim, quarura erant undecim tectae. Multa his m i nora navigia addunt, ut ipsá multitudine nostra classis
terreatur^ magnum numerum sagittariorum, roagnum Al—
bicorum, de quibus supra demonstratum est, imponunt: atque hos praemiis, pollicitationibusque incitant. Certas sibi
deposcit naves Domitius, atque has colonis, pastoribusq u e , quos secum adduxerat, complet. Sic ómnibus r e bus instructá classe, magna fiduciá ad nostras naves p r o cedunt, quibus prseerat D. Brutus. H.-e ad insulam , quae
est contra Massiliam, stationes obtinebant. Erat multo
Curinx, &c , quillas, y costillage, ó armazón de los costados.
Materia levi , de madera ligera. Retiquum corpus, lo restante del
casco del buque. Vtminibvs contextum, entretejiendo mimbres , lo
cubria de cueros. Collem , montecillo pegado á la ribera. Frumenti
cauta , á buscar pranos. Expediré rem frumentariam , á poner corrientes las provi i nes. Inopinantes, & dissipatos, á los forrageros
desprevenidos y esparcidos sin ningún recelo. Intercipiunt, se a p o deran. Hominum atque jumentorum, de soldados y caballos. Scienter,
de intento. PropeUant, y que los rechacen.
XXV. Expediuit, habilitan diez y^siete galeras. Sagilíariorvm, ballesteros. lnstructa, equipada. Obtinebant stationes, estaban ancladas....
L Í B E R T.
213
Inferior numero navium Brutus : sed delectos ex ómnibus
legionibus fortissimos v i r o s , antesignanos , centuriones
Caesar ei classi attribuerat, qui sibi id muneris depoposcerant. Ii manus férreas, atque harpagones parave-* í
r a n t j magnoque numero pilorum, tragularum, reliquorumque telorum se instruxerant: i t a , cognito hostium
adventu suas naves ex portu educuntj cum Massiliensibus
confligunL fugnatum utrinque est fortissimé, atque acerrimé. .Ñeque multum Albici nostris virtute cedebant, ho—
mines asperi & montani, exercitati in armis: atgue ii
modo digressi á Masiliensibus , recentem eoruna^íbllici—
tationem animis continebant; pastoresque ind<ím¡/i , spe
libertatis excitan, sub oculis domini suam probafe ope—
ram studebant. Ipsi Massilienses, & celéritate^iavium, &
scientiá gubernatorum confisi, nostros elude>feant, impe—
tusque eorum excipiebant: & quoad licebat latiore spa—
t í o , productá longiús acie, circumveniíe nostros, aut pluribus nuvibus adorjrl singuTcte, aut remos transcurrentes
detergeré , si possent, contendebant: cum propiüs erac
necessario ventum, ab scientiá''gubernatorum atque artificiis ad virtutem montanoriH$¿c3nfugiebant. Nostri, quód
minús exercitatis remigioos, miníisque peritis gubernatoribus utebantur, qui repente ex onerariis navibus eranf
productf, ñeque dum etiam vocabulis armamentorum co—
gnitis, tum etiam gravitate, & tarditate navium impedie—
bantur. Faetae enim sublcó et húmida materia non euradem usum celeritatis. habebant. Itaque, dum Iocus c o minus pugnandi daretur, xquo animo singulas binis na—
Ante signarías, alféreces. Attribuerat ei el'aisi, babia destinado á
esta expedición, por haberla e.llos pedido. Manus ferreos , garfios,
y harpo»es. Pilorum¿ffagulorWm, telárum, lanzas, flechas, y demás
armas arwjajiizas. Ityttuxejant u, se habían prevenido. Confiigunt,
pelean. M%-r*i?¿/coai mjucnlsim|denuedo. Ñeque multum, y no
era mucho menor que el valor de* los Albicos , el de Jos nuestros.
Continebant, tenían fresca la memoria de sus promesas. Sub oculir
domini, á vista de sus señores querían hacer alarde de su valor. A ^ „ „
Gubernatorum , pilotos. Et quoad licebat, y cuando se lo permitía^
el mayor espacio de lugar. Acie producía longius, eosancbando la / •
frente del ejército. Transcurrentes, encontrándose con nuestrasJ/i&Mk
naves. Cotttendebant detergeré remos, pretendían barrer, romper los 0V&*
remos. Arti/icür, y maniobras. Seque dum (nondum), y que aun n«C^. A
sabian Tos táfminos de jarcias y maderamen. Materia húmida,
deW&
>rae recién cortada- -
^'¿"'M'f^['uM/2a **& **''
DE
214
BELLO CIV1LI
vibus objiciebant, atque injecta manu férrea, & retenta
utráque nave, diversi pugnaban!, atque in hostium naves
transcendebant, & magno numero Albicorum , & pasto—
i ^ J y t a m interfecto, partem navium deprimunt: nonnullas cura
• homjnjbjis^ca^piujQX, reliquas in portum compellunt. Eo
die naves Massiliensium cura iis, quas sunt capta», in—
tereunt novem.
^^B^
XXVI. Hoc Caesari ad Ilerdam nuncíato, símil p e r fecto ponte, celeriter fortuna mutatur. lili perteÜriti virtute equitura , minüs liberé, minus audacter vagabantur:
fljíiás, non longo ab castris progressi spatio, ut celerem
" 'rtceptum haberent, angustiüs pabulabantur : alias , l o n ,' . giore circuitu, custodias stationesque equitum vitabant;
* * Jint, aliquo accepto detrimento, aut procul equitatu viso,
ex medio itinere, projectis sarcinis , fugiebant: postremó
& plures intermitiere d i e s , & praeter consuetudiaem
A l^omnium noctu constituerant pabular!. Interina Oscenses,
& CaJagurritani, qui erant cum Oscensibus conrributi,
./, mittunt ad eum legatos; seseque imperata facturos p o l ¿A ncentur. Hos Tarraconenses, & Jaccetani, & Ausetani,
& paucis post diebus Illurgavonenses, qui flumen Iberum
attingunt, insequuntur. Petit ab his ómnibus, ut se frumento juventjQPollicentur, atque ómnibus undique con—
quisitis jumentiSj.in castra, deportant. Transit etiam c o hors Ill#rgavonensis ad eiííh, cognito civitatis consilio,
g ' &¿igna ex stationetransfett. Magna celeriter fit com—
WZ^áutatio rerum. Peffectopon'fB , magnis quinqué civitati—
v t«js ad amicitiam adjunctis , expedita re frumentaria, e x •
tinctis rumoribus de auxiliis legionum,quae cum Pompejo
^T'per Mauritaniam venire dicebantur, multae longinquiores
civitates ab Afranio desciscunt, & Caesariy'amicitiam se-
VA
Deprimunt, echan á fondo, intere/nt, son echadas á pique.
XXVI. Vagabantur , hacían sus salidas- con menos libertad y
atrevimiento. Alia*, unas veces. Pabulibantur angustiüs, salían 1
forragear adelantándose menos. Stationes, abanzadas. Intermitiere,
pasaban algunos días sin salir. Oscenses, los de Huesca V Calahorra.
Contributi, de la misma jurisdicción. Tarraeanemes, los de Tarragona, Jaca y Vique. Illurgavonenses (habitantes del Ebro: no
tienen término propio). í i statione, del cuerpo de guardia. ExJinctis rumoribus, habiéndose desvanecido las voces que corrían.
J>t¿ciscunt, se le rebelan , no quieren seguirle.
LÍBER
I.
2*5
X X V I I . Quíbus rebus perterritis animis adversario—
rum,Caesar, ne semper magno circuitu per pontem equitatus esset mittendus, nactus idoneum locum, fossas pe—J
dutn triginta in altitudinem coraplures faceré instituit,'
quibus partem aliquam Siccrris a v e r t e r e t , vadumque ia
eo flumine efficeret. His psne effectis, magnuro in timo—
rem Afranius, Petrejusque perveniunt, ne, omnino framen- '
to pabuloque intercluderentur , quód multum Caesar equi—É
tatú valebat. Itaque constituunt his locis excederé, & i * ' Celtiberiam belliim transferre. Huic consilia suffragaba-/*
r]g,
tur eriam illa r e s , quod ex duobus contrariis generibus,
quae superiore bello cum"L. Sertorio steterant, civitates ' *,
victae nomen , atque imperium absentis timebant : quae \v^iV
amicitia manserant, Pompeji magnis afFectae beneficiis,
eum diligebant: Caesaris autem in barbaris erat nomen
obscurius^Hinc magnos equitatus, magnaque auxilia ex—
spectabant,& suis locis bellum in hiemem ducere cogitabant. Hoc inito consilio, toto flumine Ibero naves con—
q u i r i , & Octogesam adduci jubent. Id erat-oppidum po—
situm ad Iberum, milliaque passuum á castris aberat vi—
ginti. Ad eum locum fluminis, navibus junctis, pontern
imperant fieri, legionesque duas flumen Sicorim transdu—
c u n t , castraque muniunt vallo pedum duodecim. Qua re
per exploratores cognitjl, summo labore militum Caesar
contfrTuato diem nocteitique opere in flumine avertendo,
huc jam rem-tieduxerat, ut e q ^ t e s , etsi difficulter, atque
aegré fiebat, possent tamen, atque auderent flumen t r a n s i r é ; pedites vero tantummodo humeris , ac summo pe—
ctore exstarent, & cúm altitudine aquae , túm etiam ra—
piditate fluminis ad r Trañ^undum!iimpedirentur. Sed t a men eodem feré tempore pons in ibero prope effectus nunciabatur, & in Sicori vadum reperiebatur. Jam vero eo
niagis i 11 i maturandum iter existimabant. Itaque duabus
:
,
-^
XXVII. Averteret, para sangrar *^_ffo, desaguarle. Trawferre,
pasar la guerra al centro de Aragón. Suffragabatur, i esto favorecia el que, &c. Steterant, que habían seguido á Sertorio. No~
nien... erat obscurius, apenas tenían noticia de César. Consigo initot
•ornada esta determinación. Tolo flumine Ibero , por la ribera del
Ebro. Octogesam, unos Mequinenza, otros Hitona. Exploratores, espías. Flumine avertendo, desaguar el rio. Deduxerat rem huc, llevaba su proyecto en tal estado. Exstarent tantummodo humeris , y
a tos de á. pie les llegaba el agua á los hombros. Iter maturandumf
acelerar la marcha.
2l6
DE BELLO CIVILI
auxiliaríbus cohortibus Ilerdae prsesidio relictís, ómnibus
copiis Sícorím transeunt, & cum duabus Iegionibus, quas
superioribusdiebus transduxeraot, castra conjunguntJKepinquebatur Caesari nihil, nisi uti equitatu agmen adver—
sariorum maléhaberet,& carperet. Pons enim.ipsius magnum circuiturn habebat; ut multó breviore itinere illi
ad Iberum pervenire possent. Equftes ab eo missi flumen
transeunt; & cum de tertia vigilia Petrejus, atque Afra—
mus castra movissent, repente sese ad novissimum a g « ¡ »
ostendunt; & magna multitudine circumfusá\, morari, at?
que iter impediíe^'ncipjunt. J
' v ^
\
XXVIII. Prirtk lucir ex sugerían bus t o e i s p q ú * C a e saris castris erant conjurrcta, cenrebatur equitatus nostri
praelio novissimos illorum premi veheraenter , ac nonnumquam sustinere extremum agmen, atque interrumpí:
alias inferri signa, & unive^sarum cohortium ímpetu n o stros propeHi,deinde rursus conversos insequi: totis veró>
castris milites circular!, & doleré, hostem ex manibus
dimitti; bellum necessario longiüs duci: centuriones, t r i bunosque militum adice,atque obsecrare,-ut per eos Cansar certior fieret, "ne labofi suo, nec periculo parceret;
paratos esse sese, posse, & auder? eá transiré flumen,
quá transductus esset equitatus." • u o r u m studio-, & vo—
cibus excítatus C a s a r , etsi timebat tanta; magnitudinis
flumini exercitum objicere, conandum tamen, atque e x periendum judicat. Itaque '"nflrmiores militas ex ómnibus
centuriis deligi jubef, quorum &ut animus, aut vires v i debantur sustinere non posse. Hrjs c u n / H ^ o n e una prae—
sidio castris relinquitj reliquas-legionés ex pedias-éducit,
magnoque numero jimiem^rujB^Jn £umine—sirpra atque
infra constituto, trañsduÉIf^xercitum. Pauci ex his m i -
*,
Male haberet, *? carperet, sino molestar, y ofender con la caballería á los enemigos. He tertia vigilia, á media noche. Movissent
castra, habiendo levantado el campo. Ostendunt sese ad, se p r e sentan por la retaguardia. Circunfusa, habiéndolos rodeado ea
9
grao no mero.
XXVIII. Novissimos, que nuestra caballería atacaba fuertemen^
te á los últimos de ellos. Sustinere, y que á veces la retaguardia}^^ sostenía *i ataque, á veces era cortada. Milites vero, los soldados
andaban en corrillos por t o d f k | ^ M a ^ sintiendo que se les h u biese dejado escapar de las rrreflB r^TOmigo, y que por esto era
forzoso alargarse la guerra, studfc, deseos. Excítatus, animado.
Tanta magnitudinis, i rio tan caudaloso...
LÍBER
T.
217
litibufrvi fluminís abrepti abequitatu excipiuntur, ac sublevantur , interiit tamen nemo. Transducto iucolumi^
exepcitu, copias instruitj triplieemque aciem ducere in-^
cipit. Ac tantum fuit in militibus studiura , ut milliu
sex addito circuitu , magnaane. ad vadum. fluminis.
ante ho—
eos
diei nonam consequerentur. Quos ubi Afranius procul jfeftf»'1
visos
visos cum Petrejo conspexit, nova re perterritus,locis perioribus consistit, aciemque instruit. Caesar in campis^j^r
exercitum reficit, ne defessum proelio objiciat. Rursust
conantes progredi insequitur, & moratur. lili necessario íj
maturiüs, quára constituerant, castra ponunt. S u b e r a n t ^ H
enim montes , atque á millibus passuum quinqué itinera
difficilia atque augusta excipiebant. Hos intra montes ser^
recipiebant, ut equitatum effugerent Csesaris, p r a e s i d i i s — | ^ J
que in angustiis collocatis, exercitum itinere prohiberent,
Jpsi sine periculo ac timore Iberum copias transducerent:
^uod fait illis conandum,atque onuii ratione efficiendum;
sed totius diei pugna atque itineris labore defessi, rem in
posterum diemíístuj[ej¿|SCjC*sar quoque in próximocolle
castra, fíonit. flledia circiter nocte iis,qui adaquandi causa longiüs á castris processerant^ ab equitibus correptis,
£t ab his caj-tior Caesar, duces adversariorum silentio copias castris educere. Quo cognito, signura dari jubet, &
vasa militan more conclamari. l i l i , exaudito clamore,
v e r i t i , ne noctu impedid sub onere confligere cogerentur,
aut ne ab equitatu Caesaris in angustiis renerentur, iter
supprimunt, copiasque in castris continent.
X X I X Í . Postero die Petrejus cum paucis equitibus occulté ad exploranda loca proficiscitur. Hoc ídem fit ex
Triplieemque, llev¡ o en tres divisiones. Ante horam nonam, antes
de las tres de 1 arde (a). Inseqnitur. & moratur, los sigue el
en su marcha. Maturiüs qxám, mas antes de
alcance, y los ret
¿tnt, calan cerca uoos montes. Adaquandi causór
Jo que. Montes
para dar de bebe á"*Tos caballos se habi^yidela-otado algo mas.
Correptis, hechoj prisioneros por la caba^Ha. Vasa mititari more
conclamari, que
tiempo tocasen todas las trompetas, como
era estilo miiirar. SvS onere, embarazados con el equipage. Supprimunt iter',,suspenden la marcha.
(a) Dividíase el día en
*o horas, como la noche en Sexta, desde 12 á 3. Nona, desjarm vigilias. Prima,
desde de 3 á 6 de la tarde.
21 8
DE BELLO C í V l t l
castris Caesaris. Mittitur L. Decidius Saxa cum paucís,
"y.qui loci naturam perspiciat. Uterque ídem suis renuni U V ' c i a t , quinqué millia passuum próxima intercederé i t i n e / ris campestris; inde excipere loca áspera, & montuosa:
/ qui prior has angustias occupaverit, ab hoc hostem p r o ft^jt/
h i b e r i , nihil tsst negotii. Disputatur in concilio á PetreI y / x J°> & Afranio,& tempus profectionis quaeritur. Plerique
rfjlf
censebant, " u t noctu iter facerent: posse priüs ad angu^ ^ J T stias v e n i r i , quám sentirentur. Alii , quód pridie nocto
conclamatum esset in castris Caesaris, afgumenti sumebant loco,non posse clam exiri,circumfundi noctu e q u i tatum Caesaris, atque omnia loca, & itinera obsideri:
turnaque prcelia esse vitanda, quód perterritus miles
jn civili dissensione timori magis, quám religioni consulere consueverit: at lucem multum per se pudorem o—
mnium ocolis, multum etiam tribunorum militum, 8t
centorionum praesentiam afierre, quibus rebus coerceri milites , & in officio contineri soleant. Quare omni ratione
esse interdiu perrumpendum. Etsi aliquo accepto d e t r i mento , tamen, summá exercitús salva, locum , quem p e t a n t , capi posse. " Haecvic^in concilio sententiaj & p r i ma luce postridie constituunt proflcisci.
XXX. Caesar , exploratis regionibus , albente coelo
omnes copias castris educit; magnoque circoitu, nullo
certo itinere exercitum ducit. Namque itinera, quae ad
I b e r u m , atque Octogesam pertinebaot, castris^hostiun»
oppositis tenebantur. Ipsi erant transcendendae v a l e s rífaximae, ac difficiilimaé: saxa multis locís praerupta iter i m XXIX. Intercederé itineris campestris, que primeramente h a bía cinco millas de camino llaoo. Excipere, y que después comenzaban sierras y montes. Nihil negotii este hostem prohiben ab
hoc, qui, que al que primero ocupase estos desfiladeros, le costaría poco estorbar la marcha al enemigo. Disputatur... á Petre—
jo, tienen varios altercados Petreyo , y Afranio. Sumebant loca
argumenti, lo tenían mr buena prueba. Circumfundi, que andaba esparcida la cabaMfcía del César. Magis timori quam religioni , obraria mas cwPorme á su miedo, que al juramento.
Contineri in of/icio, hacer su deber. Perrumpendum interdiu, se debía marchar de dia. Summá exercitús salva , sin aventurar el
ejército. ^Bgá^^^^
^
«Mri^B». «#4MBHp*
Null
°
eerto itinere
camino ^^Hf^nebanT^^Kibia^^nebantur
, estaban cogidos.
isndx, tenia que pasar valles muy hondos, y embarazosos. Saxa prarnpta, peñascos escarpados.-
LÍBER
T.
219
pediebant, ut arma per raanus necessarió t r a d e r e n t u r , m i litesque inermes, sublevatique alii ab alus magnam p a r tera itineris conficerent. Sed hunc laborem recusabat n e nio, quod eura omnium laborum finem fore existimabant,
si hostem Ibero intercludere, & frumento prohibere po—
tuissent. Ac primo Afraniani milites visendi causa laeti
ex castris procurrebant, contumeliosisquejrocibus prose—
quebantuí^ "necessarii victús inopia coactos fugere, a t que ad Ilerdam revertí." Erat enim iter a proposito
diversum, contrariamque fiTpartem iri videbatur. Duces *
vero eúrúm suum consilium laudibus ferebant, quod se
castris tenuissent: multumque eorum opinionem adjuva—
^J^t
b a t , quod sine jumentis , impedimentisque ad iter pro—
y
fectos videbant:'ut non posse diutius inopiam s u s t i n e r e - ^ / y ^
confiderent. Sed ubi paullatim retorqueri agmen ad dex—'
'^w.
tram conspexerunt; jamque primos superare regionera
castrorum animadverterunt ; nemo erat adeo tardus , aut/T,.
fugiens labor is, quin statim castris exeundum, atque oc—
currendum putaret. Conclamatur ad arma , atque o—fsfi(mnes copias, paucis praesidio relictis cohortibus, exeunt,
rectoque ad Iberum itinere contendunt. E r a t in celerita-^
te omne positum certamen , utri priüs angustias m
tesque occuparent: sed exercitum Caesaris viarum dif—
ficultates tardabant ^ Afranii copias equitatus Caesaris
insequens morabatur. Res tamen ab Afranianis hüc e r a t ^
necessarió deducta, ut si priores mentes, quos petebant,
VfQ
attigissent, ipsi periculum vitarent ; impedimenta totius. '
exercJüM^-cohortesque in castris relictas servare non pos—
sent^^ibus interclusis exercitu Caesaris, auxilium ferri
nullá ratipne poterat. Confecit prior iter Caesar, atque
ex magnis rupibus nactus planitiem, in hac contra h.
Alii lubltvatiqíie, sosteniéndose los unos á los otros, andaban lo
mas del camino. Intercludere, estorbar el paso del Ebro, y que
les llevasen víveres, inopia rictus necessarii, y que bulan por falta
de sustento. Paullatim retorqueri, que su ejército iba retrocediendo poco á poco sobre la derecha, y que los primeros pasaban el
frente de sus reales. Conclamatur ad arma , tocan al arma. Omne
certamen , todo el empeño consistía en la ligereza con que unos ú
otros ocupasen los primeros las gargantas y montes, &c Diffícul—
totes viarum, los malos pasos detenían. Deducta erat necessarió cb
Afranianis, pero la necesidad puso á los de Afranio en términos
de que si , &c. Nactus planitiem, encontrando una llanura después
de aquellas rocas.
.1
220
DE BÉLtO ClVTtr
steui aciem Instruit. Afranius^. cum ab eqnítatu novl^sí—
juro aginen premeretur, & ante se hostem videret, collera
uenidam nactus, ibi constitit. Ex eo loco quatuor cetra7 ^ J S í P r a m cohortes in montem,qui erat in conspectu omniurn
W/Jtxc&lsi&simüs, roittit. HUDC magno cursn concitatos jubet
' »•* * J o c c u p a r e , eo consilio, utfipse eódem "ómnibus copiis
óftf'
contenderet, & mutato itinere, jugis Octogesam perveni\Jw
* e t - Hunc cum obliquo itinere cetrati JiftS£££JvF, conspicatus equitatus Caesaris , in cohortes irapetum facitr-nec
minimam partem temporis equitum vira cetrati sustinere
potuerunt: omnesque ab his circumventi, in conspectu
utriusque exercitús interficiuntur.
XXXI. Erat occasio bene gerenda* reí. Ñeque vero
id Caesarem fugiebat, tanto sub oculis accepto detriment o , perterritum exercitum sustinere non posse, praesertim circumdatum undique equitatu , cura in loco a?quo,
atque aperto confligeretur : idque ex ómnibus partibus
ab eo flagitabatur. Concurrebant legati, centuriones, tribunique milítum, "ne dubitaret prorlium committere: o—
mnium esse militum paratissimos ánimos: Afranianoscontra roultis rebus sui timoris signa misisse, quód suis non
subven i ssent, quód de colle non decederent, quód vix
equitum incursus sustinerent, collatisque in unum lo—
cum signis conferti, ñeque ofchnes, ñeque signa servarent.
Quód si iniquitatem loci timeret,datum iri tamen aliquo
loco pugnandi facultatem, quód certé inde decedendum
\ esset Afranio, nec sine aqua permanere posset.*' Cssar
(A/ñn cara spem venerat, se sine pugmt,%& sine vu%j§MwJb-'
:rn rem conficere posse; quód re frumentaria a d v e r b i o s
M iaterclusisset. "Cur, etiam secundo proelio, aliquos ex suis
aroitteret? Cur vulneran pateretur optiiné méritos de se
milites? Cur denique fortunam periclitaretur, praesertim
Constitit, hizo alto. Jugis, por las cumbres. Itinere obliquo, por la
travesía.
x
XXXI. Erat oeeatio, era la ocasión de concluir*|lorlosameote
la empresa. Ñeque id Casarem fugiebat, y no se le ocultaba í César. Sub oculis, i su» propios ojos. Loco aguo aperto, en campo
. raso y descubierto, liqut, y esto le pedia con i n s t a d a todo el ,
| ejército. Legati, lugartenientes. Misase signa rnplfs rebus. habiaa dado muchas pruebas. Conferti, amontonados» tieque oriines,
neqmo signa, ni guardaban sus filas, ni sus comíanlas. Iniquitottm
loci, la desigualdad del sitio. Optime méritos de segque tan biea
le habían servido ?.j
M*
€~
A
LÍBER
I.
221
/*cum non roinüs esset imperatoris, consilio superare, quáni ,
obtinere malebat. Hoc consilium Caesaris á plerisque non
É/^ip
probabatur. Milites vero palam inter se loquebantur,"quo-/^
niam talis occasio victorie dimitteretur, etiam cüm vclleryf .
Caesar , sese non esse pugnaturos." lile in sua sententiaC i^t^í.
perseverar, j^k paullulum ex eo loco digreditur , uc tiroorem adversarüs miouat. Petrejus atque Afranius, oblata<^\.
facúltate , ia castra sese referunt. Caesar , praesidiis m o n - A
tibus dispositis, omni ad Iberum intercluso itinere,
qa&atjpt¿£
proximé potest hostium castris castra corumunit.
. *^
XXXII. Postero die duces adversariorum perturban', ^ ^ £ ] í M
quód omnem rei frumentarias, fluminisque Iberi spem
y*
amiserant , éf reliquis rebus consultabant. Erat unumj £ ^ H
iter, llerdam si revertí vellentj alteruní, si Tarracone:
peterent. Haec consiliantibus e i s , nunciatur, aquatores / ^ J*£
ab equitatu premi nostro : quá re cognita, crebras statio- .%
nes disponunt equitum, & cohortium alariarnmj legiona-f dL^PZ
riasque interjictunt cohortes, vallumque ex castris ad /
aquam ducere incipiuntj ut intra munitionem , & sine ^'/sl
/pf|
more, & sine stationibus aquari possent. Id opas inter se
Petrejus atque Afranius partiuntur: ipsique, perficiendi ^¡f j*
operis causa, longiüs progrediuntur. « o r u m discessu 1¡- *~
^
beram nacti milites colloquiorum facultateni, vulgo pro—~
cedunt: & quem quisque in castris notum, aut muuicipero - ' * - -<
habebat, conquirit atque evocat. Primum agunt g r a t i a i C / »
cnm¿s ómnibus . " quód sibi perterritis pridie pepercis—-*->sent^ eorum se^anefício^yivere: deinde imperatoris fi———
dem q^B«ríni^rttRne"se illi sint commissurij & quód
non ab initio fecerint, armaque cum hominibus, necessa—
r i i s , & consanguineiscontulerint,conqueruntur. His proConsilio, con la prudencia. Hiñere intercluso, cerrados todos los pasos. fiuamjroxirre-, lo mas cerca que puede.
JLXXII. Crebras sialiones, muchas compañías de caballería. Et
^mrtivm aiariarum, y auxiliares. Interjiciunt, pone en medio. Du¿ • p vallum ad aquam, tirar una trinchera desde los reales basta
mude estaba el rio. Intra munitionem, defendidos dentro- de este
reparo. Proeedunt vulgo, salen frecuentemente á hablarse. Castris, en el campo de César. Muñidfem , paysano. Quttrunt fiéem
imferatoris, les'preguntan sobre la seguridad que tendrían en
el Geoeral. Commiauri, y si harían bien en ponerse en sos
f
222
DE BELLO CIVILI
2 l/7yocati sermonibus, fidem ab iraperatore de Petreji, &
' r tXfranü vita petunt ; ne quod se sceius concepisse , neu
saos prodidisse videantur." Quibus confirmatis rebus, se
statim signa translaturos confirmant i^Jegatosgue de pace
primorum ordinum centuriones ad Caesarem mittunt. I n terina al i i suos in castra, invitandi causa, adducunt; alii
ab suis abducuntur; adeo ut una castra jam facta ex binis
. viderentur : compluresque tribuni militum , & centu—
AfjpTionts
ad Caesarem veniunt, seque ei commendant. Hoc
jf^ idem fir. á principibus Hispaniae, quos illi evocaverant,
& secutn in cas tris habebant obsidum loco, li suos notos,
hospitesque quaerebant, per quem quisque eorum aditum
cornmendationis haberet ad Caesarem. Afranii etiam fi—
lius adolescens de sua, & parentis sui salute cum Cae—
sare per Sulpicium legatum agebat. Erant plena laeti: l i a , & gratulatione omnia, eorum, qui tanta pericula
.fitasse, & eorum , qui sine vulnere tantas res confecisse
•idebantur j magnumque fructum suae prístinas lenita—
tis omnium judicio Caesar ferebatj consiliuroque ejus á
Cunctis probabatur.
^ XXXIII. Quibus rebus nunciatis Afranio, ab instituto
opere discedit, seque in castra recipit, sic paratus , ut
videbatur , ut quicumque accidisset casus , hunc quieto,
& aequo animo ferr^t. Petrejus veré non deserit stse$ ar—
mat familiara: cum hac , &f praetoriá cohorte cetratorum,
barbarisque equitibus paucis , beneficiariis suis, quos suas
custodia? causa habere consueverat, improvisó ad vallum
advolat; colloquia militum interrumpa; nostros repellit
0
Petuni fidem, piden i César empeñe su palabra de perdonar la
vida, &c. Canfirmant, prometen pasarse con las banderas. Una castra ex binir, de los dos campos parecía haberse hecho uno. Obsidum , en rehenes. Haberet aditum comrr.endationis, hállase medio de
ser recomendado con el César. Plena, todo rebosaba alegría, y
enhorabuenas.
**
XXXIII. Ferret animo, lo llevase con resignación, é» igualdad
ildad
de ánimo. Petrejus non deserit ^ no se descuidó es mirar po*
orflk
*
Familiam, Í'TS esclavos. Cohorte prtetoria cetratorum, con una ccoo d ^ .
pafiía pretoria de infantería Española...
Beneficiaras, entienden los
CC. con variedad esta palabra,
Unos traducen, sus favorecidos,
Otros, que tenia á su sueldo,
Algunos, soldados para su reserva. Faccio%0g sol dados promovidos. Sentencie quien quiera.
*
LÍBER
I.
223
ab c a s t r i s : quos d e p r e h e n d i t , interficit. Reliqui coeunt
inter se , & repentino periculo e x t e r r i t i , sinistras sagis
involvunt, gladiosque distringunt; atque ita se á cetra—
t i s , equitibusque defendunt,castrorum propinquitate con—
í i s i , seque in castra r e c i p i u n t , & ab iis cohortibus , quae
erant in statione ad p o r t a s , defenduntur. Quibus rebus
c o n f e c t i s , flens Petrejus manípulos c i r c u i t , militesque
appellat j " n e u s e , neu Pompejum absentem imperatorem
suum adversariis ad supplicium t r a d a n t , " obsecrat. F i e
celeriter concursus in praetorium. P o s t u l a t , ut jurent
c m n e s , se e x e r c i t u m , ducesque non deserturos , ñeque |
prodituros, ñeque sibi separátim á reliquis consilium c a pturos. Princeps in haíc verba jurat. Ipse ad idem jusju—
randum adigit Áfranium. Subsequuntur tribuni militum,
centurionesque. Centuriatim producá milites idem ju—
r a n t ; e d i c u n t , penes quera quisque sit miles Caesaris , ut
producatur. Productos palam in praetorio interficiunt. S e d
plerosque h i , quos receperant, c e l a n t , noctuque per val—
lum emittunt. Sic terror obíatus á d u c i b u s , crudelitas in
supplicio¿ nova religio jurisjurandi spem praesentis dedi—
tionis sustulit, mentesque militum c o n v e r t i t , & rem ad
pristinam bel] i rationem redegit. Caesar, qui milites ad—
versaricrum in castra per tempus colloquii venerant, s u m má diligentiá c o n q u i r i , & remitti jubet: sed ex numero
tribunorura m i l i t u m , centurionumque nonnulli suá volúntate apud eum remanserunt: quos ille postea magno ho—
nore habuit. Centuriones in ampliores o r d i n e s , equites
Romanos in tribunitium restituit honorem. Premebantur
Coeunt inttr&e, se ooeo entr» si. lltóclvunt sinistras sagis, tercian
*1«S capotes en la mane izquierda. Circuit manípulos, tía vuelta 4
las compañías. (Constaban de cien soldados; después de doscientos.) Tradant, que DO pougao sus personas, ni la de su General
Pompeyo, en manos de sus enemigos para una muerte segura. Protorium, tienda del General. Princeps jurat in hxc verba, él es el
primero que hace este juramento. Centuriatim, por centurias. Penes , urden: Ut (id est) ille , penes quem quisque miles Caesaris sit,
producatur, que si alguno en su tienda tenia algún soldado de C é sar, lo manifestase. Oblatut a ducibus, el terror que infundieron
los capitanes. Sustulit spem deditionis prasentís, desvaneció la e s peranza de entregarse por entonces. Convertit, hizo mudar de intención á los soldados. Habuit, de los que hizo después mucha
aprecio. Centuriones, ascendió á los Centuriones á los grados superiores, y á los Caballeros Romanos aKde Tribuno. Premebantur
pabuiatione, andaban muy escasos de forrage...
Q24
DE BELLO ClVlLI
Afraniani pabulatione, aquabantur segré; frumenti c o piam legionarii nonnullam habebaot, quód dierum dúo
& viginti ab Ilerda frumentum jussi erant efferre. Ce—
t r a t i , auxiliaresque nullam , quorum erant & facúltate*
ad parandum exigua?, &'" corpora insueta ad onera por—
tanda. Itaque magnus eoruní quotidie numerus ad Cssa—
rem perfugiebat.
%yyj¡^f
XXXIV. In his erat angustiis res : sed ex proposi—
^ ^ H Y tis consiliis duobus explicitius videbatur, Ilerdam re—
/ v e r t í , quód ibi paullulum frumenti reliquerant. Ibi se
^HyMBrreliquum consilium explicaturos confidebact. Tarraco
r
ir aberat longiús : quo spatio plures rem posse casiis reci—
PA Jñ pere intelligebant. Hoc probaro consi!io > ex castris pro—
J *• J
ficiscuntur. Caesar equitatu praemisso, qui novissimum
k. f
aginen carperet, atque impediréis ipse cum legionibus
u[yy0 subéequitur. Nullum intercedebat tempus, quin extremi
Y
cum equitibus proeliarentur. Genus erat hoc pugna?. E x pedita; cohortes novissimum agmen claudebant, pluries—
-*-tjue in locis campestribus subsistebant. Si mons erat ad—
scendendus , facilé ipsá loci natura periculum repel—
lebat , quód ex locis superioribus , qui antecesserant,
suos adscendentes protegebant. Cúm vallis, aut locus
declivis suberat; ñeque i i , qui antecesserant, morantibus opem ferré poterant, equites vero ex loco supe—
riore in adversos tela conjiciebant; tune magno erat in
p^rjf ijlp re.s : tune inquirebant, ut cum ejusmodi esset
locis appropinquatum, legionum signa consistere jube—
r e n t , magnoqué ímpetu equitatum repellerent: eo summ o t o , repente incitato c u r A , sese in valles universr
demitterent, atque ita transgressi, rursus in locis superioribus consisterent. Nana tantum ab equitum suorum
auxiliis aberant, quorum numerum habebant magnum
Aquabantur agre , el agua la tomaban con dificuldad. Facultates
exigua, por falta de medios para buscarlo, y por no estar acostumbrados á llevar carga. Perfugiebat, se pasaban al César.
XXXIV. Res erat, en tal apuro se hallaban. Explicitius videbatur , parecía el medio mas practicable. Explicaturos reliquum
consilium, que allí tomarían resolución sobre lo demás. Quo spatio,
en el cual camino conocían exponerse á muchos trances. Carperet
novissimum agmen, que picase y retardase la marcha á la retaguardia. Nullum intercedebat tempus, no pasaba instante en que
no, &c. Pluriesque, hacían alto muchas veces. Cursu incitato, corriendo á carrera tendida, bajasen á los valles...
LÍBER
I.
22 $
ut eos superioribus perterritos proeliis, in médium reci—
perent agmen, ultroque eos tuerentur : quorum nulli ex
itinere excederé licebat, quin ab equitatu Casaris exci-<
peretur.
XXXV. Tali dum pugnatur modo, l e n t e , ac p a u l latim proceditur, crebróque, ut sint auxilio suis, sub— ¿PJ^QÁ
iistunt, ut tum accidit. Miüia enim progressi quatuor, CL
vehementiüsque peragitati ab equitatu , niontem excel— £ »
sum capiunc j ibique una á fronte contra hosteni castra
muniunt, ñeque juruentis onera deponunt. Ubi Caesaris
castra posita , tabernaculaque constituta . & dimisso^í
equites pabulandi causa ammadvertére , sese súbito pro—
'l'fi?
ripiunt hora circiter sexta ejusdem d i e i , & spem na—
Cti morae discessu nostrorum equitum, iter faceré in—
cipiunt. - Quá re^animadversá , Caesar eductis legioni—1,
bus subsequitur, praesidio impedimentis paucas coho:
tes relinquit. Hora décima subsequi pabulatores 9 equi—
tesque revocari jubet. Celeriter equitatus ad quotidia—{^á f'
num itineris officium revertitui\ Pugnatur acrj^gj ad
noyissimum agmen , adeo ut paené terga convertant:
conipluresque milites, etiam nonnulli centuriones, in— / ¿ / " ¿ f
terficiuntur. Instabat agmen Caesaris , atque univer—
sum imminebat. Tum vero nsque ad explorandum 0í**
locum castris , ñeque ad progredjendum data facul— A . / ^ 1
tate , consistunt necessarió , fie procul ab acua ,fie^***f
natura iniquo locó, castra ponunt. Sed iisdem de -cau— j %
sis Caesar, quse supra sunt demonstratae, proelio non "T'^¿fa
lacessit , fie eo die tabernacula statui passus non estf
¿,quó paratiores esseiít ad irjsequendum omnes, sive no—
%3u
ctu , sive interdiu erumperent. l i l i , animadverso vitio /
castrorum , tota nocte rralnitiones proferunt, castraque
castris convertunt. Hoc ídem postero die á prima
luce£fift
facíaht, totumque in ea re diem consumunt. Sed, quan— --— /
tum opere processerant, fie castra protulerant, tanto í * ^ * '
aberant ab aqua lengiiU; fe praesenti malo aliis malis r e fy*
Reeiperertt in médium agmen, los llevaban en medio... Exciperetur,
diese en la caballería., "
XXXV Peragitati, molestados. Officium quotidianum , á su ejercicio diario de impedir la marcha. Lacessit pro-lio, no leí provoca
con la pelea. Tabernacula, tiendas de campaña. Vitio castrorw
mala disposición" de los reales. Tota nocte, emplean 'a noche ea
extender las fortificaciones, y multiplicar los campamentos...
Tgm* I.
SU-v»
•
m
7 A?
Í
-
. \
Iá A
f í
17.6
*
DE BELLO CIV1LI
media dabantur. Prima nocte aquandi causa nemo egreditur ex castris. Próximo die praesidio in castris relicto,
universas ad aquam copias educunt: pabuiarum emittitur
cerno. His eos supplices malis Caesar necessariam subiré
deditionem, quám prcelio decertare malebat. Conatur t a mea eos vallo, foss&que circuruvenire ; ut quám m á x i me repentinas eorum eruptiones demoretur, quó neces—
sarió descensuros existimaban Ibi & inopia pabuli addu—
c t i , & quó essent ad iter expeditiores, omnia sarcinaria
jumenta interfici jubent. In his operibus, consiliisque bi—
s
<iuum consumitur.
XXXVI. Tertio die magna jam pars operis Caesa—
>is processerat. lili impediendae reí causa, hora circiter
octava signo dato , legiones educunt, aciemque sub c a stris instruunt. Caesar ab opere legiones revocaj. equi—
• tatum omnem convenire jubet, aciem instruit. Contra
opinionem enim militum, famamque omnium videri proelium diffugisse , magnum detrimentum afferebat. Sed
eisdem de causis, quae sunt cognitae, quominus dimicare
vellet, raovebatur : atque hoc etiam magis, quód s p a tii brevitas, etiam in fugam conjectis adversariis, non
multum ad summam victoriae juvare poterat. Non enim
arapliüs pedum millibus duobus ab castris castra dista—
bant. Hinc duas par,tes acies occupabant. Tertia vaca—
bat ad incursum, atque impetum militum relicta. Si proelium committeretur, propinquitas castrorum celerem superatis ex fuga receptum dabat. Hac de causa consti—
Malebat eos supplices hit malis, xvbire neeessariam deditionem, quería mas verlos sujetos á una forzosa entrega. Empilones, correrlas. Quó existimabat descensuros necessarió, viendo que necesariamente habian de buscar este recurso. Quó essent expeditiores, para
estar mas desembarazados, dan orden de matar todas las a c é milas.
XXXVI. Processerat, iba muy adelantada. Convenire, incorporarse la caballería; y ordena la tropa en orden de batalla. Detrimentum magnum, porque se le seguia grande deshonor de que pareciese haber rehusado la batalla contra lo que pensaban y decian
todos los soldados. Movebatur quominus, le movían á oo querer
pelear. Spatii brevitas, porque la estrechez del sitio oo favorecía
mucho para conseguir completa victoria. Conjectis adversariis . aun
cuaodo pusiese en fuga A los contrarios. Tertia vacabat, la tercera
quedaba para acometer, v pelear con los ejércitos. Dabat rsceptum
idertm, proporcionaba una retirada pronta...
LÍBER
I.
227
fa
J
tuerat signa ínferentibus resistere, prior proelio non la— **&*
cessere. Acies erat A iraniana ¿UDJP.X. legio quinta, & ^
/
t e r t i a ; in subsidiis locura alariae cohortes obtinebant. Cae-¿ÍC¿> _
saris triplex: sed primara acitem quaternaí cohortes e x f *-'
quinta legione tenebant: has subsidiaria? ternae , & r u r s u s V \
aliae totidem , suae cujusque legionis, subsequebantur. Sa- ' -*
g i t t a r i i , funditoresque media continebantur acie. Equita- / . * / !
tus latera cingebat. Tali instructa acie, tenere uterque
propositum videbatur ; Cassar , ut nisi coactus , proel i una ^ ^ V
non committeret; i l l e , ut opera Caesaris impediret. P r o - ^ * ™
ducitur tamen res; aciesque ad solis ocasum continentur.
Inde utrique in castra discedunt.
^^^
XXXVII. Postero die munitiones instituías Caesar / /
parat perficere: illi vadum flumínis Sicoris tentare, si y:.
transiré posseíit. Qua re aniraadversa , Caesar Germanos 2
levis armatura», equitumque partem flumen transjicit,
creb/asque in ripis custodias disponit. Tamdem ómnibus"~
rebus obsessi, quartum jam 'diem sine pábulo retentis
jumentis , aquae , lignorum , frumenti i n o p i a , eolio—
quium petunt, & i d , si fieri possit, semoto á militibus^W*
loco. Ubi id á Caesare negatum, & palam si c o l l o q u j r ^ v i
vellent, concessum e s t , datur obsidis loco Caesari filius^,4
Afranii. Venitur in eum locum,quem Caesar deligit. Au- '/
diente utroque exercitu, loquitur Afranius: " N o n csse¿f¿f
aut i p s i , aut militibus succensendum, quod fidem erga J/
imperatorem suum Cn. Pompejum conservare voluerintp-X
sed satis jam fecisse- officio, satisque supplicii t u l i s s e , * ^ ^ ^
perpessos omnium rerum inopiam : nunc vero paené ut
feras circumraunitos prohiben aquá, prohiberi ingressu;
ñeque corpore dolorem, ñeque animo ignominiam ferré
posse: itaque se victos confiten; o r a r e , atque obsecrare. /
^_
,
p&r!
Resistere ínferentibus signa, resistir si le acometían. Locum in svb&)i 7\
sidiis, el cuerpo de reserva. Primam aciem, la vanguardia. Sagit— - /^T
tarii, ballesteros. Funditoresque, honderos. Cingebat latera, cubría¿V^f
los costados. Tenere propositum, mantenerse en su resolución. Prom\m^^
ducitur tañen res, pero se dilata el comenzar la pelea; y los ejércitos se mantuvieron así formados hasta puesto el sol.
XXXVII. Obsessi rebus ómnibus, viéndose del todo sitiados. Col'
Joquium, Petreyo y Afranio solicitan hablar con César. Sed satis
jam, pero que ya habían cumplido bastante con esta obligación.
Circummunitos, cerrados casi como fieras. Ñeque posse ferré, que
ni sus cuerpos podían llevar tantos trabajos, ni sus ánimos tanta
afrenta.
P 3
22 8
DE BELLO CIVILI
si quis locus misericordia; relinquatur, ne ad u!timum
/ f I supplicium progredi necesse habeant." Haec quám potest
¡ / S * demisissimé, atque sübjectissimé exponit. Ad ea Caesar
/
respondit: í f N u l l i omnium has partes vel querimoniae,
/ a
vel miserationis minüs convenisse. Reliquos efiim omnes
ÍA [* suum officium praestitisse , s e , qui etiam boná conditio—
• L n e , & l o c o , & tempore aequo confligere noluerit, ut quám
fiUi integerrima essent ad pacem omnia: exercitum suum,
q u i , injuria etiam acceptá , suisque interfectis , quos ia
sua potestate habuit, conservarit, & texerit: illius de—
ñique exercitús milites, qui per se de concilianda pace
egerint; quá in re omnium suorum vitse consulendum pu—
tarint. Sic omnium ordinum partes ín misericordia con— *
¡*¿y
stitisse: ipsos ducis á pace abhorruisse: eos ñeque eolio—
q u i i , ñeque induciarum jura servassej & homines i m p e ritos,-^pe^coU&quhim Receptos, crudelissimé interfe—
?
cisse. Áccidisse igitur h i s , quod plerumque hominibus
nimia pertinacia, atque arrogantiá accidere soleat, uti
eó recurrant, & id cupidissimé petant, quod paullo ante
. contemserint: ñeque nunc se illorum humilitate , ñeque
/ aliqui temporis opportunitate postulare, quibus rebus
augeamtur opes s u x , sed eos exercitús, quos contra se
multos jam annos aluerint, velle dimitti. Ñeque enira
sex legiones alia de causa missas in Hispaniam , septi—
mamque ibi conscriptam, ñeque t o t , tantasque classes
p a r a t a s , ñeque suramissos duces rei militaris peritos.
Nihil horum ad pacandas Hispanias, nihíl ad usum p r o vincia provisum, quae propter diüturnitatem pácísüullum
auxilium desiderarit. Orania,. haec jampridem contra se
Í
-ib
Progredi ad ultimum supplicium , llegar al último % ri^or. Has partes querimonite vel miserationis, que á ninguno menos q^ue á él convenían estas quejas y lamentos. Prtestitisse suum officium, habían
hecho su deber. Se, qui noluerit confligere , primero é l , que no ha« « * . bia querido pelear, teniendo para ello buena proporción, lugar y
tiempo. Ut quam integerrima, para que todo quedase mas llano
para el establecimiento de la paz. Partes omnium ordinum constitisse in, que todo el ejército se habla inclinado á la blandura; y solo
los Capitanes, &c. Eos ñeque, y que ellos solos habían violado
los derechos del convenio y de las treguas. Et interfecisse, m a tando inhumanamente á unos hombres incautos y engañados so
color de tratos de paz. Humilitate illorum, por verlos abatidos; ni
por venirle rodada tan buena ocasión. Postulare quibus rebus, no
pretendía aumentar su poder. Velle eos exercitús... dimitti, que se
diese licencia á aquellas tropas...
L Í B E R I.
229
p a r a r i ; in se novi generis imperia constituí, ut idem
ad portas urbanis praesideat rebus, & duas bellicosissinaas provincias absens tot annos obtineat: io se jura m a gistratoam commutari j ne ex praetura, & consulatu, ut
semper , sed per paucos p r o b a d , & electi in provincias
mittantur : in se aetatis excusationem nihil valere , quód
superioribus bellis probati ad obtinendos exercitus evo—
centur : in se uno non servari, quod sit ómnibus datura
semper imperatoribus, ut rebus feliciter gestis, aut cum
honore^aliquo, aut c^rté sine ignominia domura rever—
tantur , exercitumque dimittant. Quae tamen omnia &
se tulisse patienter,& esse laturum: ñeque nunc id agere
ut ab illis abductum exercitum teneat i p s e , quod tamen
sibi difficile non s i t : sed ne iili habeant, qno contra se
uti possint } proinde , ut esset dictum, provinciis exced e r e n t , exercitumque dimitterent./Si id sit factum, n o citurum se nemini. Hanc uñara , atque extremam paciscsse conditionem." Id vero militibus fuit pergratum , &
jucundum ( u t ex ipsa significatione potuit cognosci) ut
qui aliquid victi inccmmodi expectavissent, ultro inde
prsemium missionis ferrent. Nam cum de loco, & tempore
ejns rei controversia inferretur,& voce,8t manibus uni—
versi e x . v a l l o , ubi constiterant, significare coeperunt,
ut statim dimitterentur: peque omni interpositá fide, firmum esse posse , si in aliud tempus differatur. Paucis
cum esset in utramque partem verbis disputatum, res
büc deducitur, ut ii , qui habeant domicilium, aut pos—
m¡T—-
> H
^
—
ImpUm novv^eneris , nuevos gobierno^ Ut ídem, como el que uno
ánistno en Roma tuviese á su cargo el gobierno político, y á un
mismo tiempo, estando ausente, mandase tantos años en dos provincias las mas guerreras. In se jura, contra él no se había guardado la escala de los empleos , no enviando á los gobiernos á los
fue habían sido Pretores y Cónsules, sino á particulares, á gusto
nombramiento de algunos, pjucd probati bellis superioribus evo—
Í >eutur
ad, por.enviar á mandar ejércitos hombres curtidos ya en
otras campañas. Vt rebus feliciter gestis , que después de haber
desempeñado felizmente sus «pediciones, ipfa significatione, por
las muestras que dieron. Missionis, de su licencia. Cum controversia inferretur, pero moviéndose disputa sobre el lugar y tiempo
de licenciarlos. Manibvs, ademanes. Omnifideinterpositá, por mas
palabras que les diesen. Posse essefirnrum,podia cumplirse el tratado. c%m disputatum, habiendo habido algunas- diferencias. Res
dedutitur iúc. sefresuelve que, &c.
2 30
DE BELLO CIVIL!
sesiones in Hispania, statim, reliqui ad Varum Humea
dimittantur. Ne quid eis noceretur , nevé quis invitussacramemum dicere cogeretur, á Caesare cavetur. Caesar ex eo
tempore , dum ad flumen Varum veniatur , se frumentum
daturum pollicetur. Addit etiam ut si quid quisque eorura
in bello amiserit, qvx sint penes milites suos , i i s , qui
amiserint, restituatur; militibus, aequa facta aestimatione,
pecuniam pro iis rebus dissolvit. Quascumque postea
controversias inter se milites habuerunt, suá sponte ad
Caesarem in jus adierunt. Petrejus atque Afranius,cura
stipendium ab legionibus paené seditione factá fiagitaretur,
cujus i 11 i diem nondum venisse dicerent, Caesar ut c o gnosceret, postulant, eoque utrique quod statuit, contenti
fuerunt. Parte circiter tertiá exercitüs eo biduó dimissá,
duas legiones suas antecederé, reliquas subsequi jussit,ut
non longo inter se spatio castra facerent: eique negotio
Q. Fusium Calenum legatum praefecit. Hoc ejus prsscripto
ex Hispania ad Varum flumen est iter factum, atque ibi
reliqua pars exercitús dimissa est.
Reliqui ad Varum, á los demás se les dé licencia junto al rio Varo.
Cavetur a Casare, ordena César no se le obligue a ninguno A cumplir el juramento de seguir la milicia contra su voluntad. JEstimatione aquá factá, valuándolo en su justo precio. Adierunt Cxsarem
in jus, acudieron á que César les hiciese justicia. Pxné seditione
factá, faltando poco para amotinarse. Ut non longo spatio, de modo
que acampasen cerca unos de otros.
*3i
C. JULII
C^SARIS
COMMENTARiORUM
DE
BELLO
C i r i L l
L Í B E R SECUNDÜS.
um haec ia Hispania geruntur, C. Trebonius
legatus, qui ad oppugnationem Massiliae relictus erat,
duabus ex partibus aggerem, vineas, turresque ad o p p i dum agere instituit. Una erat próxima portui , navalibusque , altera ad partem , qua est aditus ex Gallia , a t que Hispania ad id mare, quod adigit ad ostium Rho—
dani. Massilia enim feré ex tribus oppidi partibus mari
alluitur. Reliqua quarta e s t , quae aditum habet á térra.
Hujus quoque spatii pars ea,qua» ad arcem pertinet, lo—
ci natura, & valle altissimá munita, longam , & difficilem habet oppugnationem. Ad ea perficienda opera C.
Trebonius magnam jumentorum , atque hominum m u l t i tudinem ex omni provincia vocat, vimina, materiamque comportari jubet. Quibus comparatis rebus, aggerem in altitudinem pedum octoginta exstruit. Sed tanti
erant antiquitus in oppido omnium rerum ad bellum
apparatus, tantaque multitudo tormentorum, ut eorum
vim nullae contexts viminibus vinese sustinere possent.
Asseres enim pedum duodecim cuspidibus praefixi, a t que hi maximis ballistis missi, per quatuor ordines c r a tiura in térra defigebantur. Itaque pedalibus lignis c o n I. Oppugnationem Massilix , para el cerco de Marsella. Aggerem
vineas, turresque, empezó á formar terraplén, galerías y bastidas.
fifovalibusque , sup. afficinis , arsenales- Q,uá est aditus, por donde
se entra viniendo de. Quod adigit, que comunica con la ría del
Ródano. Alluitur, está rodeada de mar. Pertinet, que mira al alcázar. AU'tssimá, muy hondo. Oppugnationem difficilem, hacer largo y difícil el asedio. Apparatus, pertrechos de guerra. Vt nuil*
vineee, que ningunos cobertizos de .mimbres bastaban á resistir sus
tiros. Asseres cuspidibus prxfixi, unas vigas de doce pies con puntas de hierro. Per quatuor ordines, pasando por cuatro órdenes de
estacadas. Lignis pedalibus, uniendo entre si maderos de un pie de
grueso, se formó un cobertizo para pasar los materiales de mano
en mano...
232
DE BELLO CIVÍLI
juncus ínter s e , porticus integebatur, atque h&c agger
ínter manus proferebatur. Antecedebat testudo pedurn
sexaginta «quandi ]oc¡ causa, facta ítem ex fortissimis
lignis, involuta ómnibus rebus, quibus igais jactus, & lapides defendí possent. Sed magnitudo operum, altitudo
m u r i , atque turrium, mulritudo torinentorurn omnem administrationem tardabant. Tum crebrae per Albicos eruptiones fíebant ex oppido, ignesque aggeri, & turribus inferebantur, qu« facilé nostri repellebant milites, magnisque
nitro illatis detrimentis, eos, qui eruptionem fec/rant, in
Oppidüín rejiciebant.
i r . Interim L. Nasidíus ab Cn. Pompejo cura classe
navium sexdecim, in quibus panes erant aeratae, L .
Domino , Massiliensibusque subsidio missus , freto S i cilia?, imprudente atque inopinante Curíone, provehi—
t u r ; appulsisque Messanam navibus, atque i n d e , pro—
pter repentinum terrorem , principum ac senatus fuga
factá , ex navalibus eorum uñara deducít. Hác adjunctá
ad reliquas naves, cursum Massiliam versús perficitj
praemissáque clam navícula, Domitium, Massiliensesque
de sua adventu certiores facit, eosque magaopere hor—
t a t u r , ut rursus cura Bruti classe, additís suis auxi—
l ü s , confligant. Massilienses go^usuperius incommodum
Testudo pedum, corría delante un galápago de sesenta pies, hecho
para igualar el terreno (a). Involuta ómnibus rebus , cubierta d e
cuantos reparos les defendiesen. Operum, de Jos baluartes de la
ciudad. Tardabant omnem advtinistrationem, retardaba todas núes—.
tras maniobras. Tum, á esto se juntaban las continuas salidas que
hacían los Albicos.
II. JEratx, con espolones de bronce, imprudente, atque, cogiéndole descuidado y desprevenido. Provehitur, orden: L. Nasidiur
provhitur freto, pasa el estrecho de Sicilia. Navibusque appulsir
Messanam, y habiendo arribado á Mesina. Deducit unam, sup. es
nambus. sacó una nave de su arsenal. Cursvm parfeit, concluye su
viage. Naiñcula , barco. Additis suis avxtiliit, prometiendo arudarles con sus naves. Superius incommodum, el descalabro pasado.
(a) Esta máquina, de que
se hace mención muy rara vez
fuera de César, no es la misma
que con el mismo nombre de
teítudo formaban los soldados,
poniendo los escudos sobre sus
cabezas; pero era para el m i s mo fin de cubrirse de l«s tiros,
piedras y dardos de los coutrarios.
2
L Í B E R II33
reteres ad eumdem numerum ex navalibus producías n a ves refecerant, summáque industria armaveranti reniigum
gubernatoruroque magna copia suppetebat, piscatonasque
adjecerant, atque contexerant: ut essent ab ictu t e l o rura remiges tuti j has sagitariis , tormentisque c o m pleverant. Tali modo instructá classe, omnium seniorum,
matrumfamilis, virginum precibus, & fletu excitan, ut
extremo tempore civitati .tibvenirent, non minore animo,
ac fiduciá, quám ante dimicaverant, naves conscendunt.
Communi enim fit vitio natura» , ut invisis , latitantibus,
atque incognitis rebus magis coníidamus, vehementiusque exterreamur, ut tum accidit. Adventus enim L. N a fidii summa s p c , & volúntate civitatero compleverat.
Nacti idoneura ventura ex portu exeunt, & Tauroenta,
quod est castellum Massiliensium, ad Nasidium perve^
a i u n r , ibiqre naves expediunt', rursusque se.ad confligendum animo confirmant, & consilia coraraunicant.
Dextera pars Massiliensibus atribuitur, sinistra N a s i dio. Eódera Brutus contendit , aucto navium numero.
Nam ad e a s , qua» factae fuerant Arélate per Caesarem,
captiva» Massiliensium accesserant sex. Has superioribus
lefecerat diebus, atque ómnibus rebus instruxerat. I t a que suos cohortatus , quos Íntegros superavissent, ut
victos contemnerent, plenus spei bonae atque animi a d versus eos proficiscitur. Facile erat ex castris C. T r e b o n í i , atque ómnibus superioribus locis prospicere ia
urbem, ut oranis juventus, quae in oppido remanserat,
Refecerar.t naves vberes ad eumdsm numerum, hablan reparado igual
número de naves cascadas, Armaverantqne summá, las hablan pertrechado con mucha diligencia. Suppetebat, remeros y pilotos Jos
tenían en abundancia. Piscatorias, barcos de pesca. Contexerant. y
las habiao guarnecido. Tali modo, aprestada así la armada. Vt svbvenirent, para que acudiesen á la ciudad en el mavor peligro, fit
enim vitio, porque es mal ordinario de nuestra naturaleza él confiar mas, y aumentarse también mas nuestro miedo en COF« que
ni vemos, ni alcanzamos, ni conocemos. Et volúntate, y buenos
deseos. Nacti ventum idoneum, y así luego que sopló viento favorabie, se hicieron á la vela. Tauroenta, Tolón. Expediunt . d i s p o nen Ja escuadra. Confirmant animo, se animan. Quos, tírden: Ut
contemnerent victos, quos superavtrant íntegros, que no los temiesen estando vencidos, cuyas fuerzas enteras habían vencido. Facile erat prospicere in urhem ex castris, les era fácil ver desde los
reales de C. Tr^onio , y desde las alturas , como todos los jóveveoes y ancianos...
2 34
DE BELLO CIV1LI
omnesque superioris s t a t i s , cum liberis, atque uxoribus,
publicisque custodiis, aut ex muro ad coeluin manus t e n derent, aut templa Deorum inmortalium adirent, & ante
simulacra projecti victoriam ab Diis exposcerent. Ñeque
erat quisquam omnium, qui non in ejus diei casu suarum
omnium fortunarum eventum consistere existimaret. Nana
fie honesti ex juventute, & cujusque a-tatis amplissimi, nomínatim evocad, atque obsecrati naves conscenderant; ut
si quid adversi accidisset, ne ad conandum quidem sibi
quidquam reliqui fore viderent i si superavissent, vel
domesticis opibus, vel externis auxiliis, de salute u r bis confiderent.
III. Commisso proel ¡o , Massiliensibus res nulla ad
n r t u t e m defuit: sed memores eorura praeceptorum, quae
paulló ante ab suis acceperant, hoc animo decertabant,
üt nullum aliud tempus ad conandum habituri videren—
t u r ; & quibus in pugna vitae periculum accideret, non
ita multó se reliquorum civium fatum antecederé exi—
stimarent, quibus, urbe capia, eadem esset belli fortuna
patienda: deductisque nostris paullatim navibus, & a r t i ficio gubernatorum mobilitati navium locus dabatur, &
si quando nostri facultatem n a c t i , ferréis injectis mani—
bus navem religaveran*, undique suis laborantibus suc—
Currebant. Ñeque v e r o , conjuncti A l b i c i , cominus pu—
Pubticií eustodüs, con los cuerpos de guardia. Ñeque erat quisquam
omnium, y no había ninguDO que no creyese, que del suceso de
aquel dia pendía toda su fortuna y bien estar. Honesti ex juventute,
Jos jóvenes nobles, y los mas condecorados de toda edad. Evocati,
atque obsecrati nominatim, á quienes suplicaron, y llamaron por
sus nombres. Ut viderent, ne quidquam reliqui fore, de manera,
que si salía mal aquella empresa, veian oo les quedaba el menor
auxilio para hacer otros esfuerzos.
III. Res nulla defuit ad-, nada omitieron en su defensa. Ad conandum, para hacer nuevas tentativas. Et quibus periculum, y los
que muriesen en la pelea. No* existimarent ita multé antecederé
fatum civium reliquorum, hacían cuenta que su muerte no hacia
mas que anticiparse un poco á la de los demás ciudadanos. Nostri»
navibus paullatim deductis , cuando nuestras naves estaban algo
apartadas. Et dabatur locus mobilitati navium artificio gubernatorum,
no solamente tenían lupar los contrarios para manejar las suvas,
por la pericia de los pilotos. Nacti facultatem, teniendo proporción. Relieaverant, habían apresado con los gartios. Laborant'tbus
suis,cuando se hallaban en riesgo sus naves. Ñeque vero, habiendo*
seles juntado los Albicos, no dejaban de pelear de cerca...
2
L Í B E R I.»
3S
gnando deficiebant: ñeque multum cedebant
^
ftris. Simul ex minoribus navibus magna vis eminus missa
t e l o r u m , multa nostris de improviso i m p r u d e n t e s , a t que impeditis vulnera inferebant: c o ^ « a «q
" « •
¿riremes du* navem D . B r u t i , qua ex signo f a c e p o sci poterat, duabus ex partibas sese in eam .incí a v « a n t '
• c d t w t u m re provisá, Brutus eeleritate n a v í e n sus
est, ut parvo momento'antecederet. I l l a adeo grav ter
Ínter se incítate conflixerunt, ut v e h e m e n , t i s s i m u t r a q u e e x concursu laborarentj altera v e r o , l ^ t r a c t o ro
s r r o , tota collabefieret. Qua re animadversá qua p r ó xima ei loco ex Bruti classe naves erant, m eas impedttas impetunt faciunt, celeriterque i ^ * ' ? * ™ ^ ^
Nassidiana naves nuili usui fuerunt, celeriterque pugn*
excesserunt. Non enim has ant conspectus patria aut.
propinquorum pracepta ad extremum vita P e r l c u l
iré cogebant. Itaque ex eo numero nav.ura nulla desiderata est: ex Massiliensium classe quinqué sunt depressa,
quatuor c a p t a , una cum Nassidianis profugit; qua omnes
citeriorem Hispaniam petiverunt. At ex rehqu.s una
pramissa-Massiliam faujus nuncü perferendi gratia , cum
jara appropinquaret u r b i , omnis sese multitudo ad c o gnoscendum efFudit: a c , re cognita , tantus luctus e x c e p i t , ut urbs ab hostibus capta eodem vestigio y i deretur. Massilienses tamen nihilo segnius ad deíensionem *rbis reliqua apparare coeperunt. Est animadversum ab legionariis, qui dexteram partem operis administrabant, ex crebris hostium eruptionibus magno sibi esse
prasidio posse, si pro castello, ac receptáculo turrim
ex latere sub muro fecissent, quam primó ad r e p e n tinos íncursus humilem, parvamque fecerant. Hüc se
Inferebant m->lta vulnera, causaban no pocas heridas á los nuestros desprevenidas v embarazados. Incitaverant sese, la acometieron por los dos costados. Re provisá, pero advertido por Bruto,
en un instante se adelantó á las dos. Conflixerunt, chocaron de
tal suerte con el ímpetu que llevaban. Ut utraque laborarent, que
ambas quedaron maltratadas del encuentro; pero una principalmente , rota la proa , se abrió. Deprimvnt, las echan á fondo.
Desiderata ett, ni una siquiera peligró. Effudit, se despobló t o da la ciudad. Tantus luctus excepit, fueron tantos los llantos. Eodem vestigio, sup. temporis , como si en aquel mismo momento, &c. Nihilo segnrúr. no por esto afioiaron en prevenir. Administraban , que cuidahan de las obras de la mano derecha. Reteptaculo, lugar de retirada. Quam humilem farvamque, que al
236
DE BELLO CIVILI
referebant: iiinc, si qua major oppresserat vis , propugnabant: hinc ad repellendum, & prosequendum hostem
procurrebant. ratebat haec quoquoversus pedes triginta,
sed parietum crassitudo pedes quinqué. Postea vero,
ut est rerum omnium magister usus, hominum adhi—
bita solertiá, inventum e s t , magno esse usui posse, si
hsec esset in altitudinem turris elata. Id hác ratíone perfectum est. Ubi turris altitudo perducta est ad contabulationetn, eam in parietes instruxerunt, ita ut capita
tignorum extrema parietum structurá tegerenturj ne quid
emineret, ubi ignis hostium inhaeresceret. Hanc insuper
contignationem, quantum tectum plutei, ac vinearum
passum est, laterculo adstruxerunt: supraque eum locum
dúo tigna transversa injecerunt, non longé ab extremis
parietibus , quibus suspenderent eam contignationem,
quae turri tegumento esset futura, supraque ea tigna
directo transversas trabes injecerunt, casque asseribus
religaverunt. Has trabes, paúiló longiores, atqueeminent i o r e s , quáin extremi parietes e r a n t , efiecerunt, u t
esset, ubi tegumenta praependere possent ad defendendos
ictus acrepellendos, dum'ínter eam contignationem p a rietes extrnerentur, eamque contabulatipnem sumoam
lateribus , lutoque constraverunt; ne quid ignis hostium
principio hicieron baia y pequeña contra las repentinas acometidas. Referebant se huc , aquí se retiraban. Si major vis oppresserat, si venia mayor número de enemigos. Patebat, los lados d e
ésta teuiau de ancho treinta píes, y su grueso era de cinco. Ut est
rerum, la experiencia que acompañada de la sagacidad de los hombres , es maestra de todas las cosas, ensenó, &c. Contabuiationem,
al primar piso. Eam, sup. contabulationem instruxerunt in parietes^
recibieron las puntas de los maderos dentro de la pared. Hanc,
Orden: Adstruxerunt insuper hanc contignationem latercti'o, después
de este maderage, levantaron la fábrica de ladrillo, cuanto se lo
permitia la elevación del mantelete y cobertizo, fft). pjtrb^s sus—
penderent, que habían de mantener el maderage, que había de
cubrir la torre. Transversas directo, vigas atravesadas y derechas.
Religaverunt que eas asseribus, y las ataron con abrazaderas. Ataue
tminer.tiores quám, v de suerte que sobresaliesen fuera de las p a redes. Tegvmentj. parapetos para defender los tiros y rechazarlos.
Eamque contabulationem summam, y aquel último piso lo allanaron
con ladrillo y barro;..
(a) Vmea y pluteut, tenían el obras de los soldados, aunque
_ mismo uso, que era cubrir las la -materia era distinta.
L Í B E R ir.
237
coceré posset: centonesque insuper injeceruntj ne aut
tela tormentis missa tabulationem perfringerent, aut saxa ex catapultis lateritium discuterent. Storeas autem ex
funibus anchorariis tres in lougitudinem parietum turris,
latas quatuor pedes, fecerunt: easque ex tribus partibus,
quaé ad hostes vergebant, eminentibus trabibus circum
turrim propendentes religaverunt, quod urjum genus t e gumenti alus locis erant e x p e r t i , nullo t e l o , ñeque t o r mento transjici posse. "Ubi vero ea pars t u r r i s , quae erat
perfecta, tecta atque munita est ab omni ictu hqstium,
plúteos ad alia opera adduxeruntj turris tectum per «e
ipsum prehensionibus ex contignatione prima suspendere,
ac tollerje coeperunt} ubi, quantum storearum demissio
patiebatur, tantum elevaban!. Intra haec tegumenta a b d i t i , atque muniti,"parietes lateribus exstruebant: rur—
susque alia prehensione ad aedificandum sibi locura expediebant. Ubi terapus alterius contabulationis videbatur,
tígna item ut primo tecta extremis lateribus instruebant,
• exque eá contignatione rursus summam cQntabulationem,
storeasque elevabant. Ita t u t o , a c s i n e ullo vulnere ac p e riculo sex tabulata extruxerunt, fenestra*que, quibus ia
"jocis visum e s t , ad tormenta mittenda in struendo re—
flquerunt. Ubi e x . e a t u r r i , quae circum essent o p e lateritium, el enladrillado. Fecerunt auíem storeas tres , hicieron
tres esteras de cables á la altura de la torre, las ataron colaa-ndo
de los cuartones que^obresalian al rededor de la torre. {¿uod unum.
genus tegvmenti, la cual manera de parapeto les enseñó la experiencia en otros sitios ser la única, &c. Adduxerunt, llevaron los
manteletes para otras maniobras. Ex contignatione;, desde el primer piso. Prehensionibusycon garruchas. Suspendere, ac tollere,
levantar y mantener el ú\timo techo. Quantum demissio storearum,
cuanto lo permitían las esteras colantes. Alia prehensione, levantando otra vez. con la garrucha las esteras, ubi tempus , cuando habían de echar otro suelo, ponían como antes vigas que sobresalían
de la extremidad de la pared, y cubiertas. Sex tabulata, hicieron seis altos. Reliqueruntque fenestros, é iban dejando troneras.
In struendo, cuando edificaban. Ad tormenta mittenda, para arrojar tiros.
Centones, felpudos. Es dificultoso dar el término propio; pero
el sentido es, que sobre el t e jado echaban mantas belludas,
borra , y cualquiera otra ma-
teria en que se embarazasen los
tiros.
Catapulta, máquina armada
con nervios para arrojar piedras.
238
DE BELLO CIVILI
ra tueri se ptosse confisi s u n t , musculum pedum sexaginta longum ex materia bipedali, quem á turri latericia
ad hostium t u r r i m , murumque perduceret, faceré i n s t i tuerunt: cujus musculi haec erat forma. Duae primüm t r a bes in solo sequé longa, distantes inter se pedes quatuor,
coUocantur, i nque eis columnella pedum in altitudinem
quinqué defiguntur. Has inter se capreolis molli fastigio
conjungunt, ubi tigna , quae musculi tegendi causa p o nan t , collocentur. Eó super tigna bipedalia injiciunt,
eaque laminis, clavisque religant. Ad extremum musculi
tectum, trabesque extremas, quadratas regulas quatuor
patentes dígitos defigunt, quae lateres, qui super m ú sculo struantur, contineant. Ita fastigiato, atquet ordinatim structo, ut trabes erant in capreolis collocata;, l a t e ribus, lutoque musculus, ut ab igne, qui ex muro jaceretur tutus esset^contegitur: supra lateres coria inducuntur , ne canalibus aqua immissa lateres diluere posset.
Coria autem , ne rursus igni ac lapidibus corrumpan—
t u r , centonibus conteguntur. Hoc opus o m n e , tectum
vineis, ad ipsain turrim perficiunt, subitóque, inopinantibus hostibus , machinatione navali , phalangis subjectis,
ad turrim hostium admovent, ut aedificio jungatur. Quo
malo perterriti súbito oppidani, saxa quám máxima pos—
sunt, vectibus promovent, praecipitataque muro in m u sculum devolvunt. Ictum firmitas materiae sustinet; &
quidquid incidít, fastigio musculi delabitur. Id ubi v i Columneüte (diminutivo de columna), pies derechos. Capreolit molli
fastigio, con abrazaderas de hierro , á manera de arco ó bóveda.
Religant laminis, los atan con planchas y clavos. Regulas quadra—
tas, cuartones de cuatro dedos de ancho. Ita fastigiato, atque
structo ordinatim, cubierto y techado asi por su orden, y con pendiente. Supra lateres, cubren los adobes con cueros para que el
agua que iba por canales, no les deshiciese. Ne autem coria cor—
rumpantur, y para que no se rozasen ó quemasen los cueros. Phalangis subjectis machinatione navali, poniendo debajo rodillos, coa
que se votan las naves al agua, la arriman tanto á la torre de los
enemigos , que estaba pegada al muro. Promovent vectibus saxa,
mueven con palancas piedras las mas grandes que pueden. 'Devolvunt, las echan á rodar del muro abajo sobre el árgano. Faitigiot,
se resbala en su cubierta...
Musculum, máquina de guer—
ra , que según Covarrubias , el
dicciooario de la Academia, y
el Padre Terreros, debe llamar-
se Árgano, casi arcado, por ser
máquina de arcos, de que usaban cuando se sitiaba un lugar
murado.
L Í B E R
ir.
239
d e n t , mutant consilium , cupas taedá ac pice refertas i n cendunt, easque de muro in musculum devolvunt. Invo—
hita? labuntur , delapsae ab lateribus, louguriis furcisque
ab opere removentur. Interina sub músculo milites vectibus Ínfima saxa turris hostium, quibus fundamenta con—
tinebantur , convellunt. Musculus ex turri lateritia á n o stris telis, tormentisque defenditur: hostesque ex muro,
ac turribus submoventur. Non datur libera muri defen—
dendi facultas. Compluribus jara lapidibus ex e a , quse
suberat, turri subductis, repentina ruina pars ejus turris
concidit: pars reliqua consequens procumbebat.
IV. Tura hostes, turris repentina ruina commoti, inopinato malo turbati, deorum irá perculsi, urbis d i r e ptione p e r t e r r i t i , inermes cum infulis sese porta foras
universi proripiunt, ad legatos, atque exercitum suppli—
ees manus tendunt. Quá nova re oblata, omnis administrado belü consistit: militesque aversi á proelio ad s t u dium audiendi, & cognoscendi feruntur. Ubi hostes ad
legatos, exercitumque pervenerunt, universi se ad pedes
projiciunt: orant, ut adventus Caesaris exspectetur, c a ptam suam urbem videre , opera perfecta, turrim subrutara} itaque á defensione desistere: nullam exoriri m o rara posse, quominus cüm venisset, si imperata non f a cerent, ad nutum é vestigio diriperentur. Docent, si omnino turris concidisset, non posse milites contineri, quin
spe praedae in urbem irrumperent, urberaque delerent.
Haec, atque ejusdem generis complura, ut ab hominibus
doctis, magna cum misericordia, fletuque pronuncianturv
Quibus rebus commoti legati, milites ex opere deducunt,
oppugnatione desistunt, operibus custodias relinquunt.
Cupos, barriles llenos de teas y pez. Longuriis furcisque, y coü
pértigas y horquillas las apartan de los lados. Hostesque, y hacen retirar al enemigo de la muralla y torres. iV¡>» datur, sin
dejarles facultad para defenderla. Compluribus, habiendo arrancado muchas piedras del cimiento de la torre , se desplorad de
repente un lienzo de ella , y lo restante quedaba amenazando
ruina.
IV. Perculii, intimidados de estar los Dioses enojados. Cum í«fulis, coronadas sus cabezas de vendas. Proripiunt, salen de la
ciudad. Omnis administratio, cesd todo el aparato del bloqueo. Ad
studium, acuden con el deseo de oír y saber lo que pasaba. Ut ab
hominibus doctis, como gente que era instruida. Magna cum, causando compasión y lágrimas...
140
DE SELLO CIVÍLI
Induciarum quodam genere misericordia facto, adventuf
Cacsaris exspectatur. Nullum ex muro, nullum á nostrÍ9
mittitur telnm. Ut re confectá, omnes curam & diligen—
tiam remittunt. Caesar enim per literas Trebonio ma—
gnopere mandaverat, ne per vim oppidum expugnan pateretur^ ne gravius permoti milites, & defeccionis odio,
& contemtione s u i , & diutiuo labore, omnes púberes
imerficerent, quod se facturos minabantur: aegréqúe tune
sunt retenti , quin oppidum irrumperent: graviterque
eam rem tulerunt, quód stetisse per Trebonium, quo—
minus oppido potirentHr, videbatur. At bostes sine fide
tempus atque occassionem fraudis, acdoli quaerunt: interjectisque aliquot diebus, nostris languentibus, atque animo remissis, súbito meridiano tempore, cura alius disces—
sisset, alius ex diutino labore in ipsis operibus quieti
se dedisset, arma vero omnia reposita, contectaque
essent , portis se foras erumpunt , secundo magnoque
vento ignem operibus inferunt. Hunc sic distulit ventus,
uti uno tempore agger, plutei, testudo, t u r r i s , t o r m é n taque flámmara conciperent, & priiis haec omnia consu—
rnerentur , quára , quemadmodum accidisset, animad—
verti posset. Nostri repentina fortuna p e r m o t i , arma,
quae possunt, arripiunt. Alii ex castris sese incitant. F i t
in hostes ímpetus; sed é muro sagíttis, tormentisque fu—
gierites persequi prohibentur. lili sub murum se reci—
piunt; ibique musculum, turrimque lateritiam liberé in—
cendunt. lta multorum mensium labor , hostiutn perfidia,
& vi tempestatis, puncto temporis interiit. Tentave—
runt hoc idem Massilienses postero d i e , eamdem nacti
tempestatem; majori cum fiducia ad alteram turrim,
Quodam genere induciarum, habiendo hecho por compasión cierto
género de treguas. Üt re confectá, como eo negocio acabado , t o dos aflojan en el cuidado de pelear. Ne milites permoti gravius, no
fuese que exasperados los soldados por el odio de la rebelión, y
desprecio de sus personas. Omnes púberes, á los mancebos. Reten—
fique sunt xgre, y con dificultad se les pudo contener , que por
entonces no asaltasen la p'aza. Tulerunt, y llevaron esto muy á
roa^l, pensando, había consistido en Trebonio, &c. Sine fice, faltando al tratado, buscan ocasión de poner en ejecución sus enpafios y traiciones. Nostris languentibus, habiendo 1o¿Duestros e n t i biado y aflojado. Erumpunt, salen de tropel. Vento secundo, magnoque, valiéndose del viento que arreciaba, y era favorable. Ventut
distulit sic hunc , el fuego se extendió tanto con el viento. Fortuna
repentina, con el repentino accidente...
LÍBER Xa
24I
aggeremque eruptione pugnaverunt, multumque ignem intulerunt. Sed ut superioris temporis contentionem no—
*tri omnem remiserant; ita proximi diei casu admoníti,
omnia ad defensionem paraverant. Itaque, multis ínter—
fectis, reliquos infecta re in oppidum repulerunt. T r e b o «ius e a , quae sunt amissa, multó majore studio militum
administrare , & reficere instituit. Nam ubi tantos suoí
labores , & apparatus - malé cecidisse viderunt, induciis—
que per scelus violatis, suam virtutem irrisui fore per—
doluerunt, quód , unde agger crimino comportan* posset,
xilhil erat reliquum, ómnibus arboribus longé latéque in
finibus Massiiiensium exCisis- 8í convectis , aggerem novi
generis, atque inaudituna ex láteritiis duóbus muris , se—
num pedum crassirudine, atque eorum muforum confignationeni faceré instituerunr , aeqna feré latitudihe , atque
ille congestus ex materia fuera? aggér. Ubi autem spa-*fium ínter muros, aut imbecillitás mater3ae« postulare vi—
d e r e t u r , pilae interponuntur, transversar""íi tigna injíciuntor, quae firmamento esse possint; & quidiqínd'est contignatum, cratibus constá-nitur, cratesque Inió' íntegdn>tur. Sub tecto miles dextera ac sinistra muro ter?us , ad—
versus plutei objectu , operi quaecumque usui' ¿rfnt, sine
periculo supportat. Celeríter -res admínistrnur : di iA
turni laboris detrimentum solertiá , & virtúte m
tum breví reconcínnatur. Porta?, quibus 'loéis •
ernptionis causa in muro relinquuntur. (Jr/od i r í ' h o ^
viderunt; e a , quae d i u , longcque spatid refíc'i roo pe
sperassent, paucorum dierum opera , & labo»e Jta r
Vi rerr.trerar.t. asi como h a V a o
ado en e" tenar
fectá, fin a n e hubiese b e c h p cosa al puna. A;
v r e p a r a r con m a v o r conato' de Tos soldados. "
:
"habían sido m a i c e r a d a s , t a n t a s
D^t i e r o n ¡en el a l m a , q u é se ¡hubiese!
fagina. Ageerem rcr>i eeneiir.
una t r i n c h e r a d
Jitque eonif"• V e c b a r ' e s un 5uj?!<j cáM tan ancho 1 cómo el v s ' V d o , . n u e s u t e s brcieron de m a d e r a . Trrh<-tVJhas . 1s
- •7a
del matftn
- r . ponen en m e - 1 0W¿
frmatnent.o
oup diesen f r i r ^ r s ú la o^ra. rj?.
tvtt. v cubrían la o K ra de m a d e r a en *nrm»
con b a r r a . Mrfs
tea
d a ^ o s cuhiertos-.|M)r la d e r e c h a é Í7q"ii"erda rrp' estos more»
cbadn
-P c^n '<-' w • so n
¿a i n d t i i t r i a , & c . I
;¿i
sa '"'"as...
Tomo I.
Q
242
DB BELLO CIVILI
fecta, ut nullus perfidiae , ñeque eruptioni locus esset:
ñeque quidquam omnino relinqueretur, quó aut vi ruiliti—
bus , aut igni operibus noceri posset: eodemque exemplo
sentiunt totam urbem, qua sit aditus ab t é r r a , muro,
turribusque circumiri posse, sic ut ipsis consistendi in
suis munitionibus locus non esset, cüm paene inaedificata
in muris ab exercitu nostro moenia viderentur, ac tela
jnanu conjicerentur, suorumque tormentorum usum, qui—
bus ipsi magna speravissent, spatio propinquitatis inferi r é ; parique conditione é m u r o , a c turribus bellandi data1
Virtute, se nostris adaequare non posse intelligunt, ad
«asdem deditionis conditiones recurrunt.
V. M. Varro in ulteriore Hispania initio cognitis iis
r e b u s , quae.suat in Italia gesta», diffidens Pompejanis r e bus, amicissimé de Caesare loquebatur : "praeoccupatura
sese legatione, ab Cn, Pompejo teneri obstrictum fide;
necessitudine,nv guídem sibi nihilo minorem cum Caesare
intercederé: ñeque se ignorare, quod esset officium l e g a d , qui, fiduciariam operam obtineret, quae vires sua?,
quae voluntas, erga Caesarem totius provincia»." Haec ómnibus ferebajtsermonibus j ñeque se in ullam partem move—
bat. Postea- vero, cüm Caisarem ad Massiliam distineri
cognovit, copias Petreji cum exercitu Afranii esse con—
junctas, ^rnagna auxilia convenisse , magna esse in spe,
atque exspectatione, & consentiré omnem citeriorem proyinciara j quajque postea acciderant de angustüs ad I l e r dam rei frumentaria» accepitj atque haec ad eum latiús,
atque ínflatius Afranius perscribebat, se quoque ad m o 2ve«»;g qujdquam, y que ya no les quedaba arbitrio. Eodemqve
¡exemplo, con la misma facilidad. Cum pane inadificata, viendo que
¿asi habia levantado nuestro ejército otras murallas junto á la
suva. UsTtmque tormentorum suorum inferiré, y que no podían manejar sus máquinas por la poca distancia. Parique conditione data, y
que estando en la misma proporción.
* V. ^tjebus Pompejanis , desconfiando <ie la victoria de Pompeyo.
Loquebatur amicissimé, hablaba, inclinándose al partido de César.
Preeoccupatum ¡egaticne, que habían tirado á ganarle por la mano,
con hacerle Lugarteniente de Pompeyo; le detenia la palabra,
que había soltado ; que no mediaban menores vínculos de amistad
con César. Obtineret op:ram fiduciaria*, cuya autoridad era p r e s tada. Omptbus termonibus , esto repetía en todas sus conversaciones.
"De anjfústiü rei frurrentarix ad , y luego que supo también la e s casez de víveres, que experimentaban en Lérida. Perscribebat, sa
lo escribía muy por menor , y ponderándolo Afraaio...
1
LÍBER
II,
243
tuna fortuna? moveré coepit. Delectum habuit tota provincia, legionibus completis duabus, cohorte* circiter t r i ginta alarias addidit; frumenti magnum numerum coegit,
quod Massiliensibus, itera quod Afranio, Petrejoque mitt e r e t , naves longas decem Gaditanis , ut facerent impe—
r a v i t ; complures praeterea Hispali faciendas curavit; pe—
cuniam omnem, omniaque ornamenta ex Fano Herculis
in oppidum Gades contulit, Eó sex cohortes praesidii causa
ex provincia misit: Cajumque Gallonium, equitem Roman u m , familiarem Domitii, qui eó prpcurandae haeredita—
tis causa venerat roissus á Domitio, oppido Gadibus praefecit; arma omnia privata, & publica in doroum Gallonii
contulit. Ipse habuit graves in Caesarem condones. Sa»pe
ex tribunali praedicavit, adversa Caesarem proelia fecisse,
magnurn numerum ab eo militum ad Afranium -perfugisse;
haec se certis nunciis, certis auctoribus comperisse.
VI. Quibusrebus perterritos cives Romanos ejus p r o vincia; , sibi ad rempublicam administrandam sextertiúm
centum & octoginta millia , & argenti pondo viginti
millia , tritici modios centum viginti millia pollicerJ
coegit. Quas Cssari esse árnicas civitates arbitrabatur,
iis graviora onera injungebát; qui verba, atque o r a t i o nem adversús rempublicam habuissent, eorum bona ia
publicum addicebat, praesidiaque eó deducebat, & indicia in privatos reddebat: provinciam omnem in sua, &
Pompeji verba per jusjurandum adigebat. Cognitis iis r e b u s , quae sunt gestae in citeriore Hispania , parabat bel—
lum. Ratio autem haec erat b e l l i , ut se cum duabus l e gionibus Gades conferret, naves, frumentumque omne
ibi contineret : provinciam enim omnem Cazsaris r e bus favere cognoverat. In ínsula, frumento navibusque
Moveré se ad motum fortuna, comenzó también á mudarse á la
parte que soplaba la fortuna. Alarias, auxiliares. Ccegit, acopió
mucho trigo. Gaditanis, á los de Cádiz. Hisfali, en Sevilla.
ñones graves, conversaciones injuriosas al César, Perfugisse, y
que se le habían pasado á^Afranio. Hxc se certis, y que de estq
tenia noticias ciertas, y por sugetos fidedignos.
VI. Sextertiúm (sestercios mayores.) Viginti millia fondo, v e i n te mil libras de plata. Orden: injungebát onera graviora iis (svp.)
civitatibus , quas civitates arbitrabatur, &c, á las ciudades que c o nocía ser aliadas de César **es echaba mayores impuestos . & c
Dedncebatque prasidia eó, y pasaba.allí con tropas; hacia proceso»
á ios particulares; obligaba con juramento á toda la provincia aj
que le fuesen fieles á é l , y á Pompeyo. ínsula, en Cádiz.
D E
244
BELLO CIVILI
comparatis, bellum duci non difficile existimabat. Caesar,
etsi tnultis necesariisque rebus in Italiam revocabatur,
tamen constituerat nullam partem belli ia Hispaniis r e linquere : quód magna esse Pompeji beneficia, & magnas
clientelas in ciieriore provincia sciebat. Itaque duabus
Jegionibus missis in ulteriorem Hispaniam cum Q. Cassio
Tribuno plebis, ipse cura equitibus sexcentis magnis iti—
neribus progreditur, edictumque prsemittit, ad quam diem
magistratus principesque omnium civitatum sibi esse praesto Corduba» vellet. Quo edicto tota provincia pervúlgal o , nulla fuit civitas, quin ad id tempus partem s e natus Cordubam mitteret; nullusve civis Romanus paulló
notior , quin ad diem conveniret. Simul ipse Cordubae
conventus per se portas Varroni clausit, custodias vi—
giliasque in muro turribusque disposuit, cohortes duas,
quae Colonica» appellabantur , cüm eó casu venissent,
tuendi oppidi causa apud se retinuit. Iisdem diebus Car—
rnonenses , quae est longé firmissima totius provincia» c i vitas , deductis tribus in arcem oppidi cohortibus á
Varrone pra?sidio , per se cohortes ejecit , portasque
pra?clusit. Hoc vero magis properare V a r r o , ut cum
legionibus quamprimum Gades contenderet: ne itinere,
aut transjectu intercluderetur. T a n t a , ac tam secunda
in C^sarem voluntas provincia» reperiebatur. Progresso
e¡ paulló longiüs litera» á Gadibus redduntur : simul at—
que cognitum sit de edicto Caesaris, consensisse G a d i tanos principes cum tribunis cohortiuro, qua» essent ibi in
prajsidio , ut Gallonium ex oppido expelieren!, urbera
insulamque Ca?sari servarent. Hoc inito consilio , d e -
£;Vum duci, ppnsaba era cosa fácil prolongar la guerra. Magnas
clientelas, v muchos apasionados. Magnis itinerihus , á jornadas
dobles. Pramittitque edictum, envía delante una drden, en que decía el dia en que los principales , y magistrados estuviesen para
recibir órdenes en Córdoba. Paulló notior , de alguna distinción.
Convmiret, que no concurriese al dia señalado. Conventus, el ayuntamiento. Ci'v venissent eo casu, habiendo llegado casualmente en
aquella sazón. Deductis tribus , habiendo echado tres compañías,
que Varron había puesto de guarnición en el alcázar de la ciudad.
T'antjectu, el paso. Tanta, ac, tan inclinados v favorables se m a nifestaban todos los de la provincia al César. Progresso paulló, habiendo andada bastante camino....
«.
Colonicte \ llamábanse así por te enviada de nuevo á habitar
haberse rec'utado de las Coló- a^una ciudad, pueblo, ú r e ñías. Colonia es , y era la gen- gioa.
L Í B E R ir.
245
nuneiavisse Gallonio, ut sua sponte, dam sine periculo
liceret, excederet Gadibus : si id non fecisset, sibi c o n siliura capturos. Hoc timore adductum Gallonium G a dibus excesisse. His cognitis rebus, altera ex duabus l e gionibus, quae Vernácula appellabatur, ex castris V a r r o n i s , adstante & inspectante ipso, signa sustulit: seseque
Hispalim recepit, atque in foro, & portibus sine maleficio consedit. Quod factum adeo ejus conventús cives
Romani comprobaverunt, ut domum ad se quisque h o spitio cupidissimé reciperet. Quibus rebus perterritus
V a r r o , curo itinere converso, sese Italicam venturum
promisisset, certior á suis factus est, prarclusas esse p o r tas. Tum v e r o , orani interclusus itinere, ad Caesarem
m i t t i t , paratum se esse legionem, cui jusserit, tradere.
Ule ad eum Sext. Cssarem m i t t i t , atque huic tradi jubet.
Traditá legione, Varro Cordubam ad Caesarem venit: r e latis ad eum publicis rationibus eum fide, quod penes eum
est pecunia?, t r a d i t , & quod ubique habeat frumenti ac
navium ostendit.
V I I . Caesar, habita concione Cordubae, ómnibus g e neratim gratias agit; civibus Romanis, quod oppidum in
sua potestate studuissent haberes Hispanis, quod prssidia
expulissentj Gaditanis, quod conatus adversariorum i n fregissent, seseque in libertatem vindicassent; tribunis
m i l i t u m , centurionibusque, qui eó prarsidii causa vener a n t , quod eorum consilia suá virtute confirmassent: pecunias, quas erant in publicum Varroni cives Romani polliciti
DMÍI» sine, cuando podía hacerlo sin riesgo. Ccpturos eonsilium sibit
tomarian providencia. Adstante , á su presencia, y vista enarboló
los estandartes. Ccnsedit sine maleficio, hizo alto sin inquietar á
nadie. Reciperet, (sup. illas) que á porfía los hospedaban en sus
casas. Itinere converso, torciendo el camino. Italicam, Alcalá del
Rio (a). Relatis, habiéndole dado cuenta de los caudales de la ciudad fielmente. Tradit, le da los que tiene en su poder.
VII. lnfregissent, porque habían desbaratado los intentos de
sus contrarios; y se habían puesto en libertad.
Vernácula, tenia este nombre,
y no se le puede dar otro. Vernacvlus, a, um, cosa del pais,
de la tierra, doméstica, de verno, x, esclavo nacido en casa.
Lingua vernácula , el idioma pa-
trio. Vernácula cansuetuio, c o s lumbre de la familia.
(*) Patria de Si lio Itálico, y
de tres Emperadores , Traiano,
Hacriano , y Teodosio el mayor.
246
DE BELLO CIVIL!
remittit; bona restituit i i s , quos liberius locatos hane
pcenarn tulisse cognoverat: tributis quibusdam publicis,
privatisque praemiis, reliquos in posterum bona spe complet, biduumque Cordubae commoratus, Gades proficiscitur y pecunias , nionumentaque , quae ex fano Herculis
collata erant in privatain domum, reterri in templura jubet: provinciae Q. Cassium praeficit. Huic quatuor legiones attribuit : ipse iis navibus, quas M. Varro, quasque
Gaditani jussu Varronis fecerant, Tarraconem paucis
diebus pervenit. Ibi totius fere crterioris provinciae lega—
tienes Caesaris adventum exspectabant. Eádera ratione
privatim ac publicé quibusdam civitatibus babitis honoribus, Tarracone discedit: pedibusque Narbonem, atque
inde Massiliam pervenit. Ibi legem de dictatore latam,
seseque dictátorem dictum á M. Lepido prxtore cognoscit.
VIII. MassiJienses ómnibus defessi malis, rei írumentariae ad sumniam ínopiam adducti, bis proelio navali su—
perati , crebris eruptionibus fusi, gravi etiam pestilentia
conriietati ex diutina conciusione, & mutatione victús,
(pánico enim vetere, atque hordeo corrupto omnes ale—
bantur: quod ad hujusmodi casus antiquitus paratum in
publicum contulerant) dejecta turri, labefacta magna parte muri, auxiliis provinciarum de exercituum desperatis,
quos in Caesaris potestatera venisse cognoverant, sese dedere sine fraude constituunt. Sed paucis ante diebus L. Domitius, cognitá Massiliensium volúntate, navibus tribus
comparatis, ex quibus duas familiaribus suis attribuerat,
unam ipse conscenderat, nactus turbidam tempestatem,
est profectus. Hunc conspicatae naves, quae jussu firuti
consuetudine quotidianá ad portum excubabant, sublatis
Rtmittit, perdona «1 diaero que los ciudadanos romanos babian
prometido á Varroo para la causa pública. Locutus libertir , por
haber sido libres en hablar. Complet, los llena de buenas esperanzas para en adelante. Monmmenía, alhajas. Legationes, embajadores. Pedibus, por tierra.
VIII. Adducti ad, reducidos á la mayor escasez de víveres.
Futi. derrotados en continuas salidas. Ex conciusione diutina, por
el largo cerco y mudanza de alimentos. Pánico vetere, de panizo
aíiejo y de cebada datada. Contulerant in publicum antiquitus, que
muchos años antes teniafl almacenada. Auxiliis desperatis, perdidas las esperanzas de que los socorriesen. Sine fraude, de corazón. Nactus turbidam tempestatem, a favor de una espesa niebla.
Hxcub-ibant ad portum, que estaban cerca del puerto en observación todos los días.
a
L Í B E R IT.
47
anchoris sequi coeperunt. Ex üs unum ipsius navigium
contendit,& fugerV perseveravit, auxihoque tempestái s ex con pectu abiit'duo perterrita concurso nostrarum
navtum, sese in portum receperunt. Massn.ensesarma tormentaque ex oppido, ut est imperatum, proferunt: nave
"x portu navalibusque educunt pecuniam ex pubhco tradunt. Quibus rebus confectis, Caesar mag.seos pro n o mine & vetustate, quam pro meritis in se cmtatis, conTervans, duasibi p i o n e s p r e d i o relinquit, ceteras »
Italiam mittit: ipse ad urbera proficiscitur.
IX £ d e m te'cnporibos C. Curio in Africam profectus
ex Sicilia, & jan» ab initio copias P. Acta Vari despid e n s , d u ¿ legiones ex quatuor ,quas áCssare acceperac,
& qu i'ngentosequites transportaba: bjduoque &: noctibus
duabus navigatione consumtis, appuht ad eum locura,
L appellatur Aquilaria. Hic locus abest á Clupe.s passuum dúo & viginti millia , babetque non incommoaarn
Ls"™e stationem, & duobus eminentibus promontorus
^ i n e t n r Hujus'adventum L. Caesar «lius cuna decem
íongis navibus ad Clupeam prxstolans, (quas naves, U t cL ex pr*donum bello subductas , P. Actius refic.endas
" j a s belli causa curaverat) veritus navium multitudinem , ex alto refugerat, appulsaque ad prox,mu m htu,
trireme constrata, & in litore rel.cti pedibus Adrumetum profugerat. Id oppidum C Consid.us Longux
"nius legionis presidio tuebatur. Rehquae C*sans nave,
ejus fuga Adrumetum se receperunt. Hunc secutus M. Raf e . Qulstor navibus duodecim , quas praesidio onerams
navibus Curio ex Sicilia eduxerat postquam rehetam »
ütore navem conspexit, hanc remulco ^ r ^ ¡ } ^ f
Curionem cum classe redit. Curio Marcum Lticam n a vibus prxmittit: ipse eodem cum exercitu P « f i « i c i tur; bíduique iter progressus, ad
flumenj^radampergenie : ibi C. Caninium Rebilum lega
n legiouibus relinquit^ipse cum equitatu «nteceoit ad castra
T ^ * , d { la niebla. Pro no, in* *"£"»
• ™* »
^
c l o n ce lo famosa y antigua g . e r a ta cied-d^ ^
ate
°-
rat, había hecho "P"™'- * * * ^ e C ^ r r . m o s cuMerti. X¿r.Megrida. M castra, a reconocer el campo de Cornello.~
248
DE B E L t O CIVIL!
e x p l o r a n d a C o m e l i a n a j quód is locas peridoneus casfris
h a b e b a t u r . Id a u t e m est jugum ctirectum, eminens in m a r e , utraque ex parte praeruptum a t q u e a s p e r u m , sed paulJo
t a m e n l e n i o r e fastigio ab ea p a r t e , quae ad U t i c a m ver—
g i t . Abest d i r e c t o i t i n e r e ab U t i c a pauJJó a m p l i ú s pas—
suum m i l l e . Sed hoc i t i n e r e est f o n s , quó raare s u c c e d i t ,
l o n g é l a t é q u e is Jocus r e s t a g n a t : quem si quis v i t a r e vo—
l u e r i t , sex milliura c i r c u i t u in oppidum perveniet. H o c
CXpJorato l o c o , C u r i o c a s t r a V a r i c o n s p i ^ t , m u r o op—
pidoque conjuncta ad portam,qjuae appeJlatnr B e l l i c a , a d modum m u n i t a n a t u r a l o c i , una ex p a r t e ipso oppido U t i ca , a l t e r a t h e a t r o , quod est ante o p p i d u m , substructio—
nibus ejns o p e r i s m a x i m i s , aditu ad c a s t r a difficili & a n gusto. Simul a n i m a d v e r t i t multa undique p o r t a r i , a r q u e
agi plenissimis v i i s j q u a » r e p e n t i n i t u m u l t ú s t i m o r e e x
a g r i s in urbem conferebantur, H u c e q u i t a t u m m i t t i t , u t
d j r i p e r e t , a t q u e haberet loco praedae, eodemque t e m p o r e
Jbis rebus subsidio sexcenti equites Numidae ex o p p i d o ,
peditesque q u a t u o r c e n t i m i t t u n t u r á V a r ó , quos a u x i l i í
caus¿\ rex J u b a paucis diebus a n t e U t i c a m m i s e r a t . H u i c
& p a t e r n u m hospitiuní cum P o m p e j o , & simultas c u m
C u r i o n e i n t e r c e d e b a t : quód tribunus plebis legem p r o m u l g a v e r a t , qua lege regnum Joba; publicaverat. C o n c u r r u r í t
equites i n t e r se. Ñ e q u e v e r o p r i m u m i m p e t u m nostro—
r u m Numidae f e r r é p o t u e r u n t : sed interfectis c i r c i t e r c e n t u m & v i g í n t i , reliqui se in c a s t r a ad oppidum recepe—
r u n r . I n t e r i m adventu longarum navium C u r i o p r o n u n c í a r i
Peridoneur, y muv i proposito para acampar. Jugum, una e m i nencia derecha sobre e] mar. Ex utraque parte, por ambos lados
escarpada v áspera, pero de menos pendiente por la parte que
mira á Utica. Quó mare succedit, que tiene comunicación con el
mar. Latéque itt por lo que rebalsa allí el agua , formando un gran
Jago. Natura Icei , por su situación. Substructicnibus maximis ejut
operis, por ser obra de fábrica muy solida. Multa vndique, que
conducían de todas partes muchos de sus bienes, ocupando todo*
los caminos. Timore tumultús repentini, por miedo de algún repentino alboroto, los trasladaban de los campos á ]a ciudad. Vt diriperet, atoue, para qué los saqueasen y se aprovechasen de! pillage. Huic '& paternum , tenia este derecho de hospitalidad con Pompevo desde el tiempo de su padre, y estaba enemistado con Curion. Publicaverat, había confiscado el reyno de Juba. Cencurrunt,
llepa á encontrarse la caballería de ambos. Receperunt, se retiradron á ÍU campo. Navium longarum , de las galera*. Pronuaci^ri,
manda intimar á las naves de carga...
LÍBER
II.
249
o n e r a r i i s navibus j u b e t , q u s stabant ad U t i c a m n u m e r o
c i r c i t e r ducentae; " s e in hostium h a b i t u r u m l o c o , q u i non
é vestigio ad c a s t r a C o r n e l i a n a vela d i r e x i s s e t . " Qu&
p r o n u n c i a t i o n e f a c t á , t e m p o r i s p u n c t o , sublatis a n c h o r i s ,
orones U t i c a m r e l i n q u u n t , & quó i m p e r a t u m e s t , trans—
e u n t . Quae res orñnium r e r u m copia complevit e x e r c i t u m .
X . H i s rebus g e s t i s , C u r i o se in c a s t r a ad B a g r a d a m
r e c e p i t , atque universi exercitüs conclaraatione Impera—
t o r a p p e l l a t u r . Postero die U t i c a m e x e r c i t u m d u c i t , &
p r o p e o p p i d u m castra ponit. N o n d u m o p e r e c a s t r o r u m
p e r f e c t o , e q u i t e s ex s t a t i o n e n u n c i a n t , m a g n a a u x i l i a
c q u i t u m peditumque ab rege missa U t i c a m v e n i r e , eo—
demque t e m p o r e vis m a g n a p u l v e r i s c e r n e b a t u r : & é
vestigio t e m p o r i s p r i m u m agmen e r a t in conspectu. No—
v í t a t e rei C u r i o p e r m o t u s , praemittit equites , q u i p r i m u m
impetura s u s t i n e a n t , ac m o r e n t u r . Ipse c e l e r i t e r ab o p e r e
d e d u c t i s legionibus aciem i n s t r u i t . E q u i t e s c o m m i t t u n t
p r o e l i u m : & priusquam plané legiones e x p ü c a r i , & con—
s i s t e r e p o s s e n t , t o t a a u x i l i a regis i m p e d i t a , ac p e r t u r b a t a
(quod nullo o r d i n e , & sine t i m o r e i t e r f e c e r a n t ) in fugam
se c o n j i c i u n t : e q u i t a t u q u e omni feré i n c o l u m i , quod se
p e r l i t o r a c e l e r i t e r in o p p i d u m r e c e p i t , magnum p e d i t u m
n u m e r u m interficiunt.
X í . P r ó x i m a nocte c e n t u r i o n e s M a r s i dúo ex c a s t r i s
C u r i o n i s c u m manipularibus-«uis duobus & viginti ad A—
c t i u m V a r u m perfugiunt. I i , seu veré quam h a b u e r a n r ,
o p i n i o n e m p e r f e r u n t , sive e t i a m a u r i b u s V a r i s e r v i u n t ;
(naxnque volumus , & c r e d i m u s libenter , & q u e s e n t i m u s
Se liabHurutn in foco hostium, que tendría por enemigos á los que
al punto no se dirigiesen con sus naves á los reales de Cornelio.
í?"á pronunciatione factá, hecha la cual intima sin dilación levantando áncoras, &c.
X. Ad Bagradam, junto al rio Megrida. Ex statione, desde la
avanzada. E vestigio tewporis, cuando de allí á un momento v i e ron al primer escuadrón. Ah opere, saca de las trincheras las l e giones, y las forma en batalla. Et priusquam legiones possent , y
antes que las legiones se pudiesen del todo desenvolver, y tomar
puesto. Impedita ac perturbata, las tropas auxiliares del Rey , e m barazadas y sin orden, Feré incolumi, y habiéndose salvado casi
toda la caballería.
XT. Manipiilaribus suis, de SUS compañías. Seu perferunt wr¿,
ó va !» contasen la cosa, como la sentían, ó ya porque tiraban ¿
lisonjear á Varo...
íígO
DE BELLO ClVlLI
i p s i , reliquos sentiré speramus) confirmant quidem cer—
t é , totius exercitús ánimos alíenos esse á Curione, máxime opus tsse in conspectum exercitum venire, & eolio—
qoendi daré facultatem. Quá opinione adductus Varus,
postero die mané legiones ex castris educit. Facit ideni
C u r i o : atque una valle non magna interjectá, suas uter—
que copias instruit. E r a t in exercitu Vari Sext. Quinctilius V a r u s , quem fuisse Corfinii supra demonstratnm
est. Hic dimissus á Caesare in Africam venerat j legio—
nesque eas transduxerat C u r i o , quas superioribus tem—
poribus Corfinio receperat Caesar j adeo u t , paucis mu—
tatis ceatürionibus, iidem ordines manipulique consta—
reut. Hanc nactus appellationis causam Quinctilius, cir—
enmire aciem Curionis, atque obsecrare milites coepit,
" n e primi sácramenti, quod apud Domitiuní, atque
apud se Quaestorem dixissent, memoriam deponerent, neu
contra eos arma ferrent, qui eádera essent usi fortuna,
eademque in obsidione perpessi j neu pro iis pugnarent,
á quibus contumelia perfugae appeliarentur. " His pau—
ca ad spem Jargitionis addit j quae ab suá liberalitate, si
s e , atque Actium secuti essent, exspectare deberent. Hác
habita oratione, nullam in partem ab exercitu Curio—
nis fít significado : atque ita suas uterque copias redu—
cit. At in castris Curionis magnus omnium incessit ¡ti—
m o r : nam is variis hominum sermonibus celeriter auge—
t u r : unusquisque enim opiniones fingebat, & ad id , quod
ab alio audierat, sui al ¡quid timoris addebat. Hoc ubi uno
auctore ad plures permanaverat., atque alius alii tradider a t , plures auctores ejus reí videbantur. Civile bellum^
Confirmant, le aseguran con todas veras, que todo el ejérciío e s taba encontrado can Curfon. Máxime opas erre, que era muy del
caso avistarse los dos ejércitos, y dar facultad de conferenciar.
Interfecta, y dejando en medio un pequeño valle. Iidem ordinest
permanecían los mismos grados y compañías. Nactus- hanc causam
appellationis, valiéndose de esto para tratar con algunos. Ne primi
sácramenti memoriam deponerent, que no se olvidasen de aquel primer juramento, &c. Contumelia, por ignominia. Addit pauca hit
ad spem, ademas les da algunas esperanzas de dádivas. Nullam in
partem fit significatio , no manifestó inclinación alguna. Incessit timar, todos concibieron temor. Fingebat, forjaba sus opiniones. Ubi
hoc uno auctore , lo cual luego que iba de unos en otros. Atque alias,
y cada uno lo comunicaba á los demás...
Q
LÍBER
ii.
Sr
genus hominum, quód liceret liberé faceré, & sequi
quod vellet; legiones eae , quae paulló ante apud adversarios fuerant (nam etiam Caesaris beneficium mutaverat
consuetudo); quae offerrentur municipia, etiam adversis
partibus conjuncta. Ñeque enim ex Marsis, Pelignisque veniebant, ut qui superiore nocte in contuberniis 5 conmilitonesque nonnulli graviores sermones militum vulgo
duriüs accipíebant. Nonnulla etiam ab i i s , qui diligentiores videri volebant, fifigebantur. Quibus de causis concilio convocato , de summá rerum deliberare incipit.
Erant sententia?, quae conandum ómnibus modis, castraque Vari oppugnanda censerent; quód hujusmodi militum consiliis otium máxime contrarium esse arbitrarentur. Postremó praestare dicebant, per virtutem in pugna
belli fortunam experiri, quam desertos, & circumventos
á suis, gravissimum supplicium pati. Porro erant, qui censerent, de tertia vigilia in castra Corneliana recedendum,
ut majore spatio temporis interjecto, militum mentes sanarentur: simul si quid gravius accidisset, magna multitudine navium & tutiüs, & faciliús in Siciliam receptus
daretur. Curio utrumque improbans consilium , quantum
alteri sententiae deesset animi , tantum alteri superesse
dicebat: hos turpissimae fugae rationem habere, illos etiam
iniquo loco dimicandum putare. "Quá enim,inquit, fiduciá & opere, & natura loci munitissima castra expugnar!
cohfidimus? aut vero quid proficimus, si accepto magno
detrimento, ab oppugnatione castrorum discedimus? Qua-
Genus hominum, hombres de tal naturaleza, que les era permitido
hacer, y seguir lo que se les antojaba. Municipia qua, municipios
que se ofrecían para la guerra, y que se arrimaban á partidos contrarios. Ñeque enim, (sup. hi setmoms) veniebant, y no solo dimanaban estas conversaciones de los Marsos y Pelignos. Vtqui, (sup.
audiebantur) nocte, como las que en la noche antes se oían en las
tiendas de los soldados. Accipiebant duriüs, echaban á mala parte
las conversaciones libres de los soldados. De summá rerum, sobre
el estado de las cosas. Sententia erant qua, opinaban algunos que
se debían hacer los últimos esfuerzos. Quod arbitrarentur, por persuadirse que la ociosidad en la tropa era muy perjudicial, cuando
andaba en semejantes pláticas. Pai i supplicium, padecer el último rigor. De tertia vigilia, á media noche. Ut mentes , para que
se aquietase • los ánimos de los soldados mediando algo mas de
tiempo. Si quid, en caso de algún contratiempo. Expugnarit
forzar.
2
S2
DE BELLO CIVILI
SÍ non & feiicitai rerum gestarum exercitús benevolentiam imperatorias, & res advers* odia concilient. C a strorura autem mutatio quid habet nisi turpeni fugam, &
desperationem omnium, & alieoationem exercitús? Nam
seque prudentes suspicari oportet, sibi parura credij ñeque ímprobos scire, sese timeri; quód illis licentiam t i mor augeat, bis studia diminuat. Quód si jam, inquit,
tuec explórala habemus, quae de exercitús alienatione d i cuntur (qu* quidem ego aut oranino falsa, aut certé m i nora opmione esse confido ) quantd haec dissimulare &
occulure, quám per nos confirmar!, praestat? An non uti
corpons vulnera, ita exercitús incoramoda sunt legenda.
ne spem adversan'is augeamus? At etiam, ut media nocte
proftciscamur, addunt: quó majorera, credo, licentiam
fiabeant, qui peccare coneatur. Namque hujusmodi res
aut pudore, aut metu tenentur , quibus rebus nox máxime adversaria est. Quare ñeque tanti sum animi, ut sine
spe castra oppugnanda censeam, ñeque tanti timoris, ut
ípse dehciam: atque orania priüs experienda arbitror j magnaque ex parte jam me una vobiscum de re judicium f a ct.urum c o n fido." Dimisso concilio , concionem advocar
niilitum; commemorat, quosít eorum usus studio ad Corfinium Císar, ut magnam partera Italia» beneficio, atque
auctontate eorum suam fecerit. "Vos enim , vestrumque
factura, inquit, orania deinceps municipia sunt secuta-7ne9Tcítkm* ^eugma,
sirve para los dos nominativos felicitar, y re,
i « ñ - r Ta rn a dMá 2SM J « : como si no fueran las empresas prósperas
f!f.«» * S " a los generales el amor del ejército, y laVinfluid habei? el mudar los reales, ¿qué
0 t „ ' " sl ^.'«¡miento.
D,
a
de la r 4¿, s ."= ? rum
&c. Alienationem, (sup animorum,e\ desafecto
„ . ' ' " P '~' P"
credi, que se fia poco de ellos. Quid illis,
porqu» a Jos segundos. Hit, á los primeror. Aut csrte minora, ó i
lTls,.nl,a'toro
lo
<*ae se p iensa - Q*™ ««*"•»" ** ™,
H^e ei qu- i as confirmemos. An non, (Svochisis) orden: An incem™o*a exercitis non tegenda sunt ita, vti vulnera corf cris. por ventura no debemos ocultar los defectos, Ürc. Credo, quó qui conentur
p a r a q u e Jos m a I o s t e n a D ma
ule
u*
*
vor libertad. Nampund" ;u,mo?''
P nr que á semejantes escesos los cootiene el
y m e(l0 á
nochpT''
' ^ u e ninguna cosa es mas contraria que la
t^„o
'pTf de^c'am^ qu* yo desmave. Facturum jud icium, que
nuA JUW
ft0S w OSf l dr ew ,«*perimentar
el acierto de esta resolución.
uw
Sí ¿M *T
"'
" ' ' ' « 1 a m o r <?u* masifewron á Céc orh
ílV,T,
, n'o. veq*e sine causa, v no sin motivo el César
•s trató con la mayor amistad, y ellos con la mayor crueldad...
L Í B E R
IT.
153
que sine cansa, & Cesar amicissirr.é de vobis, & i 11 í gravissimé judicaverunt. Pompejusenim nullo proelio pulsus,
vestri facti praejudicio demotus, Italia excessit, Caesar
m e , quem sibi carissimura habuit, provinciamque Siciliam,
atque Africana, sine quibus urbem, atque Italiam tueri non
potest, vestrae fidei commisit. Adsunt, qui vos hortentur,
ut a nobis desciscatis. Quid enim est illis optatius,' quám
«no tempore & nos circumvenire , & vos nefario scelere obstringere ? Aut quid irati gravins de vobis sentire possunt, quám ut eos prodatis, qui se vobis omnia
deberé judicant ? & in eorum potestatem veniatis , qui
se per vos periisse existimant ? An vero in Hispania res
gessas Cssaris non audistis? Dúos pulsos exercitns?
d^os superatos ¿mcts ? duas receptas provincias ? Haec
acta diebus quadraginta , quibus in conspectu adversa—
riorum venerit Caesar ? An qui incólumes resistere non
potuerunt, perditi resistant ? Vos autem incerti. victoria Caesarem secuti, dijudicata jam belli fortuna victum
sequamini, cüm vestri officii praemia percipere debeatis? Desertos enim s e , ac proditos á vobis dicunt, &
prioris sacramenti mentionem faciunt. Vo?ne vero L.
Domitium , an vos L. Domitius deseruit ? Nonne extreroam pati fortunara paratos projecit ille ? Non sibi
claro vobis salutera fuga petivit ? Non proditi per
illum, Caesaris beneficio estis conservati ? Sacramento quidem vos tenere qui potuit, cüm, projectis f a scibus , & deposito imperio, privatus, & captus ipse in
Dimctus prejudicio, obligado de la Impresión que le hizo vuestro
procedimiento, dejó la Italia. Cxsar cormr.iih fidei vesira rre.*.
provinciamque, e\ César confió á vuestra fidelidad, no solamente £
mi per<ona... sino, 8rc. Adrunt qui, DO faltan , quienes os pone»
en el corazón, que dejéis mis banderas , y os empeñan i vosotros
en una abominable maldad. Quid enim, y qué cosa pueden ellos
desear tanto como conseguir á un tiempo el perdernos á nosotros,
como el que seáis traidores á aquéllos, &c. Aut quid graviut írtii,
6 qué otro concepto peor pueden formar de vosotros , en fuerza
de su indignación. Dicbut quadra pinta, qvibv*. á los cuarenta diai
después que llegó á vista de los er-erripos. Jvcolvmet, cuando tenia sus fuerzas enteras. Fortuna beUi dijudicata, decidida ya la
suerte de la guerra. lile projécitl ¿no os abandone.? Petivit
sálvtem fugil ¿no procuró salvarse , hu vendo «in daros parte? p%i
(ab'ativo) id ett quotredo, cómo pudo obligaros con el juramento,
el que abatidas las Insignias (en seüal de rendimiento} y depuesto
del mando, & c
DE
«2 5 4
BELLO CIVILI
alienara venisset potestatem ? Relinquítur nova religio,
ut eo neglecto sacramento, quonunc tenemini, respiciatis
illud,quod deditione ducis,& capitis diminutione subía—
tum est. A t , credo, si Caesarem probatis, in me offendi—
t i s , qui de meis in vos meritis praedicaturus non sum, quac
sunt adhuc & mea volúntate, & vesirá exspectatione le—
viora: sed tamen sui laboris milites semper evento belli
praemia petiverunt, qui, qualis sit futurus,ne vos quidem
dubitatis. Diligentiam quidem nostram, aut quem ad finem
adhuc res processit, fortunamque cor praeteream ? An
poenitet vos, quód salvum, atque incolumem exercitura,
nullá omnino nave desideratá, transduxerim ? quód cías—
semhostium primo Ímpetu adveniens profligaverim? qúód
bis per biduum equestri proelio supera^verim ? quód ^ x
portu , sinuque adversariorum duceotas naves on|rariasadduxerim? eoque illos compulerim, ut ñeque pedestri
itinere, ñeque navibus commeatu juvari possint? Hac vos
fortuna, atque his ducibus repudiatis, Corfiniensero ignominiam , an Italiae fugam, an Hispaniarum deditionem,
an Africi belli praejudicia sequimini? Equidem me Caesaris militem dici volui;vos me imperatoris nomine appellavistis. Cujus si vos poenitet, vestrum vobis beneficinro)
remitto: mihi meum restitutre.nomen, ne ad cootumeliam
honorem dedisse videamini," Quá oratione permoti milites,
crebró etiam dicentem interpellabant, ut magno cum dolore infid^litatis suspicionem sustinere viderentur. Discedentem vero ex condone universi cohortantur, magno sit
animo, neu dubitet proelium committere, & suam fidem,
virtutemque experiri. Quo facto commutata omnium v o lúntate , & opinione , consensu summo constituit Curio,
cum primum sit data potesras, proelio rem committere.
Reiinquitnr nova religio, os metéis en otro Duevo escrúpulo, si,
quebrantando el Juramento. que ahora os obliga, atendéis al que
se disolvió por la deposición det capitán, y mudanza de estado*
At, credo, mas sin duda, que no teniendo queja del César, la t e néis de mi. ¡¿ui de meis . á quien no toca hacer mención de los beneficios, &c. Aut quem ad finem, ó la prosperidad, y fortuna, i que
hemos llagado, sinu, ensenada. Compulerim, y los redugese á términos de no poder ser socorridos con víveres, ni por tierra , n!
por mar. ignominiam , el borrón de Corfiuio. Pruejudrcia, los desastres anteriores á la guerra Africana. Remitto, os restituyo lo que
me disteis interpellabant dicentem, interrumpían su razonamiento. cúm primúm tit potes tus , eo teniendo proporción probar la
batalla.
LÍBER
II.
255
XII. Póstero die productos loco eodem, quo superioribus diebus constiterac, in acie collocat. Ne Varus
quidem Actius dubitat copias producere ; sive sollicitan—
di milites, sive aequo loco dimicandi detur occasio,ne
facultatem praetermittat. Erat vallis ínter duas acies, ut
supra demonstratum e s t , non ita magno, at difficili, &
arduo adscensu. Hanc uterque , si adversariorum copiae
transiré conarentur, exspectabat, quó aequiore loco proelium committeret. Simul á sinistro cornu P. Actii equi—
tatus omnis, & una levis armaturae interjecti compluresj
cüm se in vallem demitterent, cernebantur. Ad eos Curio
equitatum, & duas Marrucinorum cohortes m i t t i t , quo-*
ruin primum impetum equites hostium non tulerunt, sed
admissis equis, ad suos refugerunt: relicti ab i i s , qui
una procurrerant, levis armaturae, circumveniebantur, arque interficiebantur á nostris. Huc tota Vari conversa
acies suos fugere, & concidi videbat. Tum Rebilus lega—
tus Caesaris, quem Curio secum ex Sicilia duxerat, quod
magnum habere usum in re militari sciebat: "Perterritum,
inquit, hostem vides, Curio. Quid dubitas uti temporis
opportunitate?" Ule unum elocutus , ut memoria teñe—
rent milites e a , quse pridie sibi confirmassent, sequi sese
j u b e t , & praecurrit ante omnes : adeoque erat impedirá
vallis, ut in adscensu , nisi sublevati á suis, primi non
facilé eniterentur. Sed prxoccupatus animus Actiano—
rum militum t i m o r e , & fuga & caede suorum, nihil
de resistendo cogitabat , omnesque jam se ab equitatu
circumveniri arbitrabantur. Itaque p r i ü s , quám telum
adjici posset, aut nostri propiús accederent, omnis V a XII. Constiterat., en que había estado acampado. Ne Varus quidem, (Tmesis) Varo tampoco duda, &c. Pruetermittat facultatem•,
para no perder la ocasión de indagar el ánimo de los soldados.
Uterque exspectabat si copia adversariorum, unos y otros aguardaban á que. &c. Simul a sinistro cornu, al mismo tiempo se divisa
por el ala izquierda toda la caballería de P. Accio, y juntamente
muchísimos de infantería mezclados. Equis adtrissis, dando espuela á los caballos. Qui levis armatnree procurrerant una, los armados
á la ligera que liablan salido con la caballería, desamparados d e
ella, eran rodeados , &c. Huc tota, todo el ejército de Varo, que
estaba mirando. Vsum in re, que sabia que tenia mucha práctica
en la milicia. Opportunitate temporis, de tan bella ocasión, impedita, tan quebrado, que los primeros no podían subir, á DO sostenerlos los suyos. Prxcccupatus, sobrecogidos los soldados de Accio
del temor. Adjici posset, antes que pudiesen echar mano de las
armas.»
£5 6
TE BELLO CIVILI
ri acies terga v e r t i t , seque in castra recepit. Qua in
fuga Fabius Pelignus quídam ex infimis ordinibus de
exercitu Curionis, primum agmen fugientium consecu—
t u s , magna voce Varum nomine appelJans requirebat, utí
unus esse ex ejus rnilitibus, & monere aliqnid velle, ac
dicere videretur. Ubi ille saepius appellatus adspexit, aC
restitít', & quis esset, aut quid vellet quaesivit, humerum apertum gladio appetit, paullumque abfuit, quiri
Varum interficeret. Quod ille periculuro, sublato ad ejus
conatum scuto, vitavit. Fabius á proximis~milit:bus cir—
cumventus interficitur. Hac fugientium multitudine, a<i
turba portaE castrorum occupantur, atque iter impeditur;
pluresque in eo loco sine vulnere, quám in proelio, aut
fuga, intereunt. Ñeque multum abfuit, quin et i aro c a stris expe.llerentur: ac nonnulli protinus eodem curso in
oppidum contenderunt. Sed cum Ioci natura, tum m u sitio castrorum aditum prohibebat: quód ad praelium
egressi Curionis milites, iis rebus indigebant, qua» ad
oppugnationem castrorum erant usui. Itaque Curio exer—
citum in castra reducit, si. is ómnibus pralrer Fabium in—
columibus, ex numero adversariorum circiter s?xcen—
tis interfectis, ac mille vulneratis: qui omnes d¡scessa
Curionis multique prsterea per simufationem vulne—
r u m , ex castris in oppidum prcpter timorem sese reci—
piunt. Quá re animadversá , Varus , & terrore exercirús
cognito, buccinatore in castris, & paucis ad speciem
tabernaculis relictis, de tertia vigilia silentio exercitum
in opoidum reducit.
XIII. Póstelo die Curio Uticam obsidere, & vallo
circummunire instituit. Erat in oppido multitudo inso—
lens belli diuturnitate o t i i : Uticenses pro quibnsdam
Pelignus quidam ex. tm soHaHo raso del Ahruzzo. Vti videretur
vnus esse, como si fuera uno de M e'rérclfo. v quisiese, &c. Appetit gladio. le tWó un ta» en el homaro descubierto. Scuto subíala
ad, amparándose del po'pe con e' escudo. Nonnulli protinnt, a l gunos no cesaron de correr hasta meterse dentro He la plaza. In—
columibus, sin haber perdido otro soldado que Fabio. Ad speciemt
para aparentar.
Xíll. insoiettr, desacostumbrada á los ejercicios de la milicia
por la larpa par...
~P'iec-natr.~e . io« tr^mo^tas. E1 p"r la noche hacían ja gusraia
r
i de ¿sto? «ra hacer señal, de vigilia á vigilia.
para ÍUB se remudasen los que
L Í B E R II.
257
Cxsaris in se beneficiis illi amicissimi; conventus , qui
ex variis generibusconstaret} terror exsuperioribus proeliis uiagnus. Itaque de deditione omnes palam loqueban—
t u r , & cum P. Actio agebant, ne suá pertinacia omnium
fortunas perturbari vellet. Haec cura agerentur, nuncii
praemisíi ab rege Juba venerunt, qui illum cum magnis
copiis adesse dicerent, & de custodia, ac defensione ur—
bis hortarentur j quae res eorum perterritos ánimos con—
firmavit. Nunciabantur haec eadem Curioni, sed aliquandiu fides fieri non poterat: tantara habebat suarum rerura
fiduciam. Jamque Caesaris in Hispania res secunda» in Afrícam nunciis, ac literis perferebantur. Quibus ómnibus re—
bus sublatus , nihil contra se regem nisurum existimabat.
Sed ubi certis auctoribus comperif., minus quinqué & vi—
ginti miüibus longé ab Utica ejus copias abesse ; relictis
munitionibus , s?se in castra Corneliana recepit. Huc fruniectum comportare, castra muñiré, materiam conferre
coepit, statimque in Siciliam misit, ut duae legiones, r e liquusqo^equitatus ad se mitteretur. Castra erant ad bellum ducendum aptissima n a t u r a , & loci munitione , &
roaris propinquitate , & aquae, & salís copia , cujus m a gna vis jam ex proximis erat salíais eó congesta. Non
materia mu!titudine arborum, non frumentum , cujus erant
plenissimi a g r i , deficere poterat» Itaque suorum omnium
consensu Curio rellquas copias exspectare, & bellum ducere parabat.
XIV. His constitutis rebus, probatisque consíHis, experfugis quibusdam oppidanis audit, Jubam revocatum finitimo bello, & controversiis Leptitanorum restitisse in re—
gno; Saburam ejus praefectum cum mediocribus copiis
missum Uticae appropinquare. His auctoribus temeré credens, consilium commucat, & proelio rem committere constituit. Multüm ad hanc rem probandam adjuvat adole—
scentia, magnitudo animi, superioris temporis provenías
Convsntut% el avuntamíento compuesto de diversas clases de personas. Ne má-pertinacia, no arruinase á todos con su obst¡Dación.
Aliquandiufides,pero por algún tiempo no las dití crédito. Sub—
l*tuT, engreído. Certis auctoribus, luego que supo de cierto. Bel"
lum ducere, y á.'argar la guerra.
XIV. Revocatum, llamado de otra guerra, que tenia mas cerca.
Leptitanorum, de los de Lebeda. His auctoribus, crevendo estas voces vagas. Comttiittere, probar el trance de la batalla. Proventus
temporis, la prosperidad pasada...
Tomo I.
R
258
DE BELLO CIVILI
fiducia reí bene gerendae. His rebus impulsos, equitatum
pninem prima nocte ad castra hostium mittit, ad flamea
Bagradam , quibus praeerat Sabura , de quo ante erat au—
ditum. Sed rex ómnibus copiis insequebatur, & sex mil—
lium passuum intervallo á Sabura consederat. Equites
missi nocte iter conficiunt. Imprudentes, atque inopinantes hostes adgrediuntur. Numidae enim quádam barbara
consuetudine nullis ordinibus passim consederant. Hos
oppressos somno, & dispersos adorti, magnum eorum numerum interficiunt. Multi perterriti profugiunt. Quo fa—
cto, ad Curionem equites revertuntur, captivosque ad
eum reducunt. Curio cura ómnibus copiis quarta vigilia.
exierat, cohortibus quinqué castris praesidio relictis. Progressus millia passuum sex, equites convenit; rem gestam
cognovit: ex captivis quaerit, quis castris ad Bagradam
praesit. Responden!, Saburam. Reliqua, studio itineris
conficiendi, quaerere praetermittit, proxi maque respiciens
signa: "Videtisne, inquit, milites , captivorum oratio—
nem cum perfugis convenire? Abesse regem, e*iguas C&SQ
copias missas, quae paucis equitibus pares essc non p o tuerunt. Proinde ad praedam, ad gloriám properate: ut
jam de praemiis vestris, & de referenda gratía cogitare
incipiamus."
XV. Erant per se magna, quae gesserant equites, praesertim cúm eorum exiguus numerus cum tanta multitudine Numidarum conferretur. Haec tamen ab ipsis infla*tiüs coramemorabantu: , ut de suis homines laudibus l i benter pratdicant. Multa praeterea spolia praeferebanturj
capti homines, equitesque producebantur , ut quidquid
intercederet temporis, hoc omne victoriam morari v i deretur. Ita spei Curionis militum studia non de.erant.
Equites sequi jubet sese, iterque acceleratj ut quám máxime ex fuga pefterntos adoriri posser. At illi itínere totius noctis confecti, subsequUnon poteíant; atque alii alio
loco resistebant. Ne ríaec quidem 'rts Curionem ab spe
Bagradam, Megrida. Consederant, habían acampado sin unton ni
orden. Presidio, para defensa del campamento. Canvenit equites,
encontró, y supo de la caballería, &c. De gratía referenda, de
premiar vuestros trabajos.
XV. Conferretur, si se comparaba. Commemorahantvr i*fatntrr
pero ellos lo encarecían mas. Intercederet, todo el tiempo q'ie pasaba. Non deerant, correspondían. Alii alio, se paraban ¿ tre .
L Í B E R ir.
259
morabatur. Jaba certior facrus a Sabura de nocturno prcel i o , dúo millia Hispanorum, & Galloruní equitum, quos
sus custodias, causa circúm se habere consueverat, Se
peditum eaui parteni, cul máxime conñdebat, Sabura;
submittic. Tpse cum reliquis copiis, elephantisque qua—
draginta léntjüs subsequitür, suspicatus, praemissis equi—
tibus, Ipsuru affore Cúrionem. Sabura copias equitum,
peditumque instruit, atque his imperat, ut simulatione
timoris paullatim cedant, ac pedeni referant: &csc, cütn
opus esset, signum prcelii daturum, & , quod rem p o stulare cognovisset, imperaturum. Curio ad superiorem
spem additá praesentis temporis opinione, hostes fugere
arbitratus, copias ex locis superioribus in campum de—
ducit. Quibus ex locis cüm longius esset progressus, confecto jam labore exercitu , sexdecira millium spatio
consistit. Dat signum suis Sabura, aciem constituit, 8c
circumire v ordines, atque hortari incipit, sed peditatu
dumtaxac procul' ad speciem utiturj equites ia aciem
mittit. Non deest negotio Curio } suosque hortatur, ut
spem omnera in virtute reponant. Nec militibus qui—
dern, ut defessis; ñeque equi tibus, ut paucis, & labore confectis , studium ad pugnaudum , virtusque deerar.
Sed ii erant numero ducenti. Reliqui in itinere substi—
terant. H i , quamcumque in partem impetum feceranf,
hostes loco cederé cogebant. Sed ñeque longius fugien—
tes prosequi, nec vehementiüs equos incitare poterant.
At equitatus hostium ab utroque cornu circumire aciem
nostram , & aversos proterere incipit. Cum cohortes ex
acie procurrissent, Numidae integri celeritate impetum
nostrorum eíFugiebant; rursusque ad ordines suos se r e cipientes circumibant, & ab acie excludebant. Sic ñeque in
loco manere, ordinesque servare, ñeque procurrere, &
Jforabatttr ab spe, detenía las esperanzas de Curioo. jijfore, que
les seguiría el mismo Curioo. Incipit, comienza á recorrer las tilas, y á animarlos. Ad speciem, para aparentar. Negotio, á su obligación. Ut defessis... ut paucis, aunque cansados... aunque pocos
en número. Subititerant, quedaron cansados en el camino. Vehementiüs, ni apretar mucho á los caballos. Cornu, por las dos alas.
Proterere aversos , á atropellados por la espalda. Procurrissent ex
acie, si algunas compañías avanzaban fuera de su formación, integri, descansados. Circumibant, cercábanlos al retirarse á sus filas,
y no los permitían incorporarse con los suyos. Procurrere, ni avanzar, y tentar la suerte...
R 3
2(So
DE BELLO CIVILI
casum subiré, tutura videbatur. Hostium copíae summis—
sis ab rege auxiliis crebro augebaotur. Nostros vires las—
situdine deficiebant. Simul i i , qui vulnera acceperant,
ñeque acie excederé, ñeque in locum tutum referri pot—
erant , quód tota acies equitatu hostium circumdata
tenebatur. Hi de sua salute desperantes, ut extremo vitae
tcmpore homines faceré consueverunt, aut suam mortemj
miserabantur, aut parentes suos commendabant, si quos
ex eo periculo fortuna servare potuisset. Plena erant o—
mnia timoris, & luctús. Curio, ubi perterritis ómnibus,
ñeque cohortationes suas, ñeque preces audiri intelligit,
unam, ut in miseris rebus, spem reliquam salutis esss
arbitratus, próximos colles capere universos, atque eó inferri signa jubet. Hos quoque prsoccupat missus á Sabu—
ra equitatus. Tum vero ad summam desperationem nostri
perveniunt, & paríim fugientes ab equitatu interficiuntur, partira integri procumbunt. Hortatur Curionem Cn.
Domitius praefectus equitum, cum paucis equitibus circumsistens, ut fuga salutem petat, atque in castra c c a tendat: & se ab eo non discessurum pollicetur. At Curio,
numquam amisso exercitu, quem a Cesare fidei su*
commissum acceperit, se in ejus conspectum reversurum
confirniat i atque ita praelians interficitur. Equites perpauci ex proelio se recipiunt. Sed i i , quos ad novissimum
agmen, equorum reficiendorum causa, substitisse demou—
stratum est,fugá totiusexercitús procul animadversa, sese incólumes in castra conferunt. Milites ad unum oinnes
interficiuntur.
~
XVI. His rebus cognitis, M. Rufus qusestor in c a stris relictus a Curione cohortatur suos.xie animo deficiant. lili orant atque obsecrante ut in Siciliam oavibus
reportentur. Pollicetur, magistrisque imperar navium,ut
primo vespere omnes scaphas ad liru» appulsas habeant.
Aortros, desmayaban de cansados los nuestros. Unam... spem reliquam, el único remedio ó esperanza de vida. Inferri, y dirigir
alli las banderas; los escuadrones. Integri, mueren sin heridas.
Circumsittens, que estaba inmediato. Ai nomttimum agmen, que
se quedaron atrás para que descansasen los Caballos, como ya dijimos.
XVI. Omnes scaphas appulsas, que al anochecer tengan prevenidas rodas sus lanchas en la ribera...
Jíi'.itit, eo lugar de ptditts, los de i pie.
/
LÍBER
IT.
261
Sed rantusfuit omniuní terror^ ut alii adesse copias Juba*
dicerent, alii cum legionibw instare Varum, janaque se
pulverem venientium cerirOe, (quarum rerum nihrl omnino acciderat) alii dassej»- hostium celeriter advolaturam
suspicarentur. Itaque peeterritis ómnibus , sibi quisque
consulebat. Qui in classe^erant, proficisci properabant.
Horum fuga navium onerarlarurfi niagistros incitabat. Pauci lenunculi ad officium- jmperiumque conveniebant. Sed
tanta erat completis litor/bus contentio, qui potissimum
ex magno numero consceiíderent i ut multitudine, atque
onerenonnulli deDrimerenJlur, reliqui ob timorem propiüs
adire tardarentorf^uibis rebus accidit, ut pauci milit e s , patresque familia?, >qui aut gratia aut misericordia
valerent, aut naves adfiare possent, recepti in Siciliam
incólumes pervenirent. Reliquae copias, missis ad Varum
noctu legatorum numero centurionibus, sese ei dediderunt.
Quorum cohortes mLiitum Juba postero die ante oppidum
conspicatus, suam esse pra?dicar,s prsdam, magnam parten) eorum interfkijussit: paucos electos in regnum r e misit. Cüm Varus suam fidem ab eo laedi quereretur, ñeque resistere auderet; ipse equo in oppidum vectus, prosequentibus compluribus senutoribus, quo in numero erat
Ser. Sulpicius , & Licinius Damasippus, paucis diebus,
qua» fieri vellet, Utica* constituit, atque imperavit, diebusque post paucis se in regnum cum ómnibus copiis r e ce pit.
Instare, que estaba encima. Consulebat sibi, atendía á su propio
remedio. Lenunculi, pocos barcos acudían á cumplir con lo que se
les mandó. Sed tanta, pero estando llena de gente la ribera, era
tan grande la altercación sobre quienes, &c. Ut multitudine, que
con el tropel, y cargándose mucho los barcos, algunos se ahogaron. Re'iqui, y los demás se recelaban de acercarse. Valerent aut
gratis, que ó por favor ó compasión que de ellos tenian,rfporque
oadaods pudieron alcanzar las naves, 8¿c.*Suamfiáemlmdit que
se quebrantaba la palabra que tenia dada.
Descargar