LÍBER II. I4S

Anuncio
I4S
LÍBER II.
I. J a m ver appetebat, cum Annibal ex hibernis mov i t , & nequidquam ante conatus transcenderé Apenninum intolerandis frigoribus, & cum ingenti periculo moratus ac metu. Galli, quos praedas populationumque con—
civerat spes, postquam pro e o , ut ipsi ex alieno agro raperent, agerentque, suas térras sedem belli esse,premi—
que utriusque partís exercituum hibernis viderunt, ver—
terunt retro ad Annibalem ab Romanis odia : petitusque
sxpe principum insidiis, ipsorum inter se fraude, eádem
levitate, quá consenserant, consensum indicantium ser—
vatus erat: & mutando nunc vestem, nunc tegumenta
capitis, errore etiam sese ab insidiis munierat. Ce—
terúm hic quoque ei timor causa fuit maturiüs movendi ex hibernis.
II. Per ídem tempus Cn. Servilius Roma» Idibus Martiis magistratum iniit. Ibi cum de rep. retulisset, redintegrata in C. Flaminium invidia est. Dúos se cónsules
creasse; unum habere : quod enim illi justum imperium,
quod auspicium esse? Magistratus id á domo, publicis
privatisque penatibus, Latíais feriis a c t i s , sacrificio
in monte perfecto, votis rite in Capitolio nuncupatis,
secum ferré: nec privatum auspicia sequi: nec sine au—
spiciis profectum, in externo ea solo nova atque integra
I. Jam ver, ya asomaba la primavera, cuando Aníbal salid de
los cuarteles de invierno. Sedem, que sus tierras eran el teatro de
la guerra. Verteruitt, el odio que á los Romanos tenían, lo mudaron contra Aníbal, á quien muchas veces armaron celadas los
principales; pero haciéndose traición los unos á los otros, la misma inconstancia con que se conspiraron, descubrió el secreto y
convenio. Errore, por el engaño que los Franceses padecieron se
libró Aníbal.
II. Dúos, decian que habían nombrado dos cónsules, y no t e nían mas que uno; porque ¿qué justo mando tenia Flaminio, 6
con qué buenos agüeros le había tomado? Magistratus, pues los
Magistrados llevaban consigo todo esto, cuando salían de la patria, después de consultados los dioses en público y en particular, &c. Nec privatum, que ni los auspicios siguen á uno que marchó como particular; ni, habiendo salido con mal agüero, los podía hacer de nuevo en pais estraño...
Tomo II.
K
I46
SECUNDI BELLI PUNICI
concipere posse. Augebant metum prodigia ex pluribut
simul locis nunciata : in Sicilia miíitibus aliquot spicula,
in Sardinia autem in muro circumeunti vigilias equiti,
scipionem, quena manu tenuerat, arsisse: & litora c r e bris ignibus fulsisse : & scuta dúo sanguine sudasse , &
milites quosdam ictos fulminibus: & solis orbem minui
visum: & Praeneste ardentes lapides coelo cecidisse : &
Arpis parmas in c a l o visas, pugnantemque cum luna solem: & Capenae duas interdiii lunas ortasj & aquas Cae—
retes sanguine mistas fluxisse, fontemque ipsum Herculis
cruentis manasse sparsum maculis: & in Antii agro m e tentibus cruentas in corbem spicas cecidisse: & Faleriis
coelum findi visum velut magno hiatu j quáque patuerit,
ingens lumen effulsisse: sortes suá sponte attenuatas,
unamque excidisse ita scriptam : Mavors telum suum
concuttt. Et per ídem tempus Romae signum Martis A p piá viá ad simulacra luporum sudasse: & Capuae speciem
coeli ardentis fuisse, lunaeque inter imbrem candentis.
Inde minoribus etiam dictu prodigiis fides habita: capras
lanatas quibusdara factas, & gallinam in marem,gallum
in fdeminam sese vertisse. His, sicut erant nunciata, e x positis, auctoribusque in curiam introductis, cónsul de
religione patres consuluit. Decretum, ut ea prodigia partim majoribus hostiis, partim lactentibus procurarentur:
& utisupplicatio per triduum ad orania pulvinaria habe—
retur. C e t e r a , cüm decemviri libros inspexissent, ut ita
Circumeunti, que á un soldado de caballería, que andaba en el
muro celando las centinelas, J e despidió llamas el bastón, que,
&c Orbem solis, el disco so\zW2t in Antii, y que, á los segadores
de Anck> les cayeron en los cestos las espigas salpicadas de sangre.
Findi abrirse el cielo coo una grande boca, y que por la abertura
apareció una llamarada. Inde, después creyeron otras señales que
no mereceo referirse, cuales son, que unas cabras aparecieron
coa lana en algunos lugares, que una gallina se convirtió en gallo,
y un gallo en gallina. Et uti, y que se hiciesen rogativas á todos
los dioses por tres dias...
Concipere vota, lo mismo que
Mavors (.Epéntesis, en vez de
faceré.
Mars), Marte esgrime su e s Práneste, Palestrina, ciudad pada.
del Laclo.
Majortbus, víctimas crecidas,
Csretes\(\o mismo que Cure), en contraposición de los animalesCervetere, boy aguas de Sti- qu* aun mamaban , lactentibus.
gliano.
. »«.
LÍBER
II.
147
fierent, quemadmodum cordi esse D i v i carminibus pras—
farentur. Decemvirorum monitu decretum e s t , Jovi pri—
mum donum fulnaen aureum pondo quinquaginta fieret:
J u n o n i , Minervaeque ex argento daretnr: & Junoni reginas in A v e n t i n o , Junonique Sospitas Lanuvii majoribus
hostiis sacrificaretur: matronaeque , pecunia c o l l a t á , quantum conferre cuique commodum e s s e t , donum Junoni r e ginas in Aventinum ferrent, lectisterniumque fieret: quin
ut libertina» & ipsas, unde Feroniae donum daretur, pe—
cuniam pro facultatibus suis conferrent. Haec ubi facta,
decemviri A r d e s in foro majoribus hostiis sacrificarunt.
Postremo Decembri jam mease ad aedem Saturni Romas
immolatum e s t , lectisterniumque imperatum (& eum
lectum senatores straverunt) & convivium publicum;
a c per urbem Saturnalia die ac nocte clamatum, popu—
lusque eum diem festum habere ac servare in perpe—
tuum jussus.
I I I . D u m cónsul placandis Romas d i i s , habendoque
delectu dat operara, Annibal profectus ex hibernis, quia
jam Flaminium consulem Arretium pervenisse fama erar;
cüm aliud l o n g i u s , ceterum c o m m o d i u s , ostenderetur
i t e r , propiorem viam per paludem p e t i t , quá fluvius A r nus per eos dies sólito magis inundaverat. H i s p a n o s , 8c
A f r o s , & omne quod veterani erat robur e x e r c i t ú s , ad—
mistis ipsorum irapedimentis, necubi cousistere coactis
Quemadmodum, conforme los dioses declarasen por los versos «Ty—
bilinot, era de su agrado. Donum, que la primera oferta fuese un
rayo de oro del peso de cincuenta libras. Sospita, conservadora.
Majoribus, con victimas de animales crecidos. Pecunia collatá, contribuyendo según sus posibles ca^Amatrooa. Lectisternium, y que
se le pusiese en su estrado al público (esto es, se le hiciese rogativa). J2'«« vt, que aun hasta las mugeres de los libertos. Feronia%
Proserpina según algunos. Clamatum , se celebraron. Et eum lectum,
y este estrado lo pusieron á su costa los senadores; esto es, costearon esta rogativa.
III. Habendoque, y en hacer levas. Cim aliud, habiendo otro camino mas largo, pero mejor. Petit, toma el camino mas corto
por una larguaa que había formado el rio Arno, que creció aquellos dias mas de lo acostumbrado. Necubi, para que en ninguna
parte les faltase lo necesario, si se veían obligados á hacer alto
Saturnalia , estas fiestas de
Saturno se celebraban por siete
ó cinco dias , y comenzaban el
17 de Diciembre con gritería y
mil desórdenes, con regocijo,
banquetes y comilonas: en ellas
se enviaban sus aguinaldos ó
regalos 9 y aun los amos ser—
vían á ios esclavos a la mesa.
Ka
T48
SECUNDI BELLI PUN1CI
necessaria ad usus deessent, primos iré jussit; sequi G a l l o s , ut id agminis médium essetj novissimos iré equites:
Magonem inde cum expeditis Numidis cogeré a g m e n , máxime G a l l o s , si taedio laboris long*que viae (ut est m o l lis ad talia gens) dilaberentur aut subsisterent, c o h i bentem. P r i m i , quá modo praeirent duces per praealtas
fluvii ac profundas vorágines, hausti parné l i m o , immergentesque s e , tamen signa sequebantur. Galli ñeque s u s tinere se prolapsi, ñeque adsurgere ex voraginibus potej-ant: aut corpora a n i m i s , aut ánimos spe'sustinebant:
alii fessa segré trahentes roembra: a l i i , ubi semel victis
taedio animis procubuissent, -ínter jumenta & ipsa jacentia passim, morientes: maximéque omnium vigilia* confic i e b a n t , per quatriduum jam & tres noctes toleratae. Cüm,
omnia obtinentibus aquis, n i h i l , ubi in sicco fessa s t e r nerent c o r p o r a , inveniri posset, cumulatis in aquas sarcinis insuper incumbebant: jumentorum itinere toto prostratorum passim a c e r v i , tantüm, quod exstaret aquá,
quaerentibus, ad quietem parvi temporis necessarium cubile dabant. Ipse Annibal aeger oculis ex verna primüm
intemperie variante calores frigoraque, elephanto , qui
unus superfuerat, quod altiüs ab aqua exstaret, vectus,
v i g i l ü s tamdem & nocturno humore, palustrique cáelo gravante caput, & quia medendi nec locus nec tempus erar,
Cogeré agmen, que cerrase la retaguardia. Ut est, según lo afeminada que es esta nación para tales fatigas. Dilaberentur, desertasen. Cohibentem, conteniendo. Primi, por duode iban delante las
primeras guias, atollados casi en el cieno por los sumideros hondos y profundos del rio, aunaue se sumergían, &c. Signa, las
banderas. Suttinere, ni podía™ dejar de caer, ni levantarse de
los remolinos. Aut corpora, el ánimo sostenía los cuerpos, ó la esperanza al ánimo. Mgré, llevaban sus cuerpos cansados con dificultad. Ubi semel, otros caidos una vez vencidos sus ánimos del
cansancio. ínter jumenta, entre los caballos, que á cada paso e s taban caidos. Maximéque, lo que mas les consumia, era el no haber
dormido en cuatro dias y tres noches. Omnia, estando todo cubierto de agua. Tantim, buscando tan solamente el poder descansar sin
tocar al agua. Parvi temporis, les servían de cama para dormir
un poco de tiempo. Mger, enfermo de los ojos por la intemperie
de la primavera, que alternaba en calor y en frío. Quod (pro ut")
oltius, para no tocar en el agua. Vectus, caballero en un elefante.
Vigilüs tamdem, por último con no dormir, con la humedad de
la noche, y el aire de la laguna que le cargó la cabeza; y ademas de esto, porque 00 tenia lugar ni tiempo de medicinarse,
perdió un ojo...
LÍBER
I I.
149
altero oculo capitur. Multis horninibus jurnentisque ícede a m i s s i s , cüm tamdem de paludibus emersisset, ubi
primüm in sicco potuit, castra locat: certumque per p r a missos exploratores habuit, exercitum Romanum circa
Arretii meen i a e s s e : coasulis deinde consilia arque ani—
m u m , & s i t u m regionum, itineraque & copias atque c o m meatus expediendos, & c e t e r a , q u e cognosse ¡n rem
e r a n t , summa orania cum cura inquirendo ex&equebatur.
R e g i o erat ia primis Italiae f e r t i l i s , Etrusci c a m p i , qui
Faesulas inter Arretiumque jacent, frumenti ac pecoris
& omnium copia rerum opulenti.
I V . Cónsul ferox á consulatu p r i o r e , & non modo l e gurn aut p'atrum majestatis, sed ne deorum quidern satis
metuens erat. Hanc iasitam ingenio ejus temeritatem fortuna prospero civilibus bellicisque rebus successn a l u e rat. Itaque satis apparebat, nec déos nec nomines consul e n t e m , ferociter omnia ac praepropere acturum : quóque
pronior esset in vitia s u a , agitare eum atque irritare
Foenus p a r a t , & laevá relicto h o s t e , F s s u l a s petens,
Etruriae agros prsdatum profectus, quantara maximam
vastitatem potest, c s d i b u s , incendiisque consuli procul
ostendit. F l a m i n i u s , qui ne quieto quidem hoste ipse
quieturus e r a t ; tum vero posteaquam res socioruro ante
oculos prope suos ferri agique v i d i t , suum id dedecus
r a t u s , per mediam jam Italiarn vagari Poenum, atque,
obsistente n u l l o , ad ipsa Romana moenia iré oppugnanda,
ceteris ómnibus in concilio salutaria roagis quára s p e ciosa suadenribus, collegam exspectandum , ut conjun—
ctis exercitibus communi animo consilioque rem gere—
Comtneat.us, la provisión de víveres. Quee cognosse, que importaba
el saberlas. Syncopa. Summá, procuraba inquirirlo todo con sumo
cuidado.
IV. Ferox, arrogante desde- Metuens, que ni tenia respeto.
Insitam ingenio ejus, que le era natural, la aumentó la fortuna
con la prosperidad, &c. Apparebat, se conocía bastante, que quien
no consultaba ni á dioses, ni á hombres, en todo procedería con
arrogancia y precipitación. Queque, y para que mas se precipitase
en su temeridad. Prxdatum, al piílage. Quantum, bizo á la vista
del cónsul, que estaba lejos, las mayores asolaciones que pudo
con muertes é incendios. Qui ne, que no había de estar quieto aun
estándolo el enemigo. Ferri, eran conducidas y llevadas , &c.
Ratus, teniendo por deshonor suyo (id no se traduce) el que Aníbal anduviese libremente, 8tc Ceteris, aconsejándole los demás
en la junta, mas lo que le convenia, que lo que le fuese gustoso al paladar...
4r
ISO
ÉECUNDI BELL1 P U N l C l
r e n t j interina equitatu auxiliisque levium armorum ab
effusa praedandi licentia hostem cohibendum; iratos se ex
concilio proripuit, signumque simul itineris pugnxque
prcposuit. jQuinimmo sfrretii
ante moenia sedeamus , in—
quic; hic enim patria ¿s" penates sunt: ydnnibal emis—
sus é manteas perpopuletut
ltaliam, vastandoque (3 urendo onmio , ad Romana mtsnia perveniat:
nec ante nos
hinc moverimus,
quám sicut olim Camillum ab
fejis,
C. Flaminium ab Árretio
paires acciverint.
Haec simul
increpans, cüm ociüs signa convelli juberet, & ipse in
equum insiluisset, equus repente c o r r u i t , consulemque
lapsum super caput effudit. Territis ó m n i b u s , qui circa
e r a n t , velut fcedo omine incipiendae r e i , insuper nunciat u r , signum omni vi moliente signífero convelli nequire.
Conversus ad nuncium, num literas quoque, i n q u i t , ab
senatu affers,
qute me rem gerere vetent ? abi,
nuncio , signum ejfodiant,
si ad convellendum
manus pree
metu obtorpuerint.
Incedere inde agmen coepit, primo—
r i b u s , super quám quod discesserant á c o n c i l i o , territis
etiam duplici p r o d i g i o : milite in vulgos laeto ferociá
d u c i s , cüm spem magis i p s a m , quám causam s p e i , i n tueretur. A n n i b a l , quod agri est inter Cortonam urbem,
Trasymenumque lacum omni ciade belli pervastat, quo
magis iraní bosti ad vindicandas sociorum injurias acuat.
E t jam pervenerat ad loca insidiis n a t a , ubi máxime
montes Cortonenses Trasymenus subit. Via tactum in—
terest perangusta, velut ad ipsum de industria relicto
Ab effuta, que debia contener á Aníbal en su escesira licencia
de robar. Iratut, salid irritado de la junta. Quinimmo, antes bien estémonos quietos. Perpopuletur, asuélela Italia escapado
de nuestras manos. Acciverint, basta que llamen. Ociit, arrancar
prontamente las banderas. Effudit, le despidió dejándole caer por
encima, &:. Velut, como que era mal pronóstico para comenzar.
Signum, que el alférez no podía con toda su fuerza arrancar del
suelo la bandera. Gerere, dar la batalla. Obtorpuerint, se hubieren
entorpecido. Primoribut, asustada la oficialidad con el doble prodigio mas de lo que babia salido ya. Milite, alegrándose el común de los soldados por la arrogancia del general. Acuat, para
aumentar mas la ira del enemigo, y moverle, &c. Nata, acomodados para celadas, donde principalmente el Jago cae debajo de
los montes de Cortona. Interest% en medio hay solamente un camino muy angosto...
Trasymenum, lago de Fe rusa.
LÍBER
i \
II.
151
spatlo: deinde paulló latior patescit campos; inde colles
assurgunt. Ibi castra in apeno locat, ubi ipse cuna Afris
modo, Hispanísque consideret. Baleares, ceteraroque
levera armaturam post montes circumducit: equites ad
ipsas fauces saltús, tumulis apté tegentibus, ut ubi
intrassent Romaoi, objecto equitatu , clausa omnia
lacu ac montibus essent. Flaminius cüm pridie solis
occasu ad lacum pervenisset, inexplorato, postero die
vixdum satis certa luce, angustiis superatis, postquam
in patentiorem campum pandi agmen ccepit, id t a n tüm hostium, quod ex adverso e r a t , aspexit: á t e r go , ac super caput decepere insidiae. Poenus u b i , id
quod petierat, clausura lacu montibusque, & circum—
fusum suis copiis habuit hostem , signura ómnibus dat
invadendi. Qui ubi , quá cuique proximum f ü i t , decurrere j eo magis Romanis súbita atque improvisa res
f u i t , quod orta ex lacu nébula campo quám montibus
densior sederat: agminaque hostium ex pluribus v a l libus ipsa inter se satis conspecta, eóque magis pariter
decurrerunt. Romanus, clámore priüs undique orto,
quám satis cerneret, se circumventum esse sensit : S¿
ante in frontera lateraque pugnari cceptum e s t , qulm
satis instrueretur acies , aut expedí ri a r m a , stringi—
que gladii possent. Cónsul perculsis ómnibus , ipse
s a t i s , ut in trepida r e , impavidus, turbatos ordines,
vertentesque se quoque ad dissonos clamores instruit, ut
tempus locusque patitur: & quacumque potest, adhortatur , ac stare & pugnare jubet. Nec enim inde votir , aut
Deinde, después se descubre un campo algo mas ancho, y luego se
levantan unos collados. Equites-, coloca la caballería eo la e n trada de aquel monte, oculta coa las alturas. Inexplorato, sin r e gistrar el lugar. Superatit, habiendo pasado el estrecho , siendo
apenas dia claro. Pandi, i. desplegarse. Id tantim, no vio mas
enemigos que los de enfrente, pero no advirtió los emboscados que
estaban á la espalda , y sobre sí. Quá cuique, por donde cada cual
halló salida mas pronta. Eo magit, cogió esto á los Romanos mas
de repente é improviso, porque la niebla levantada de la laguna
era mas espesa en lo Uaoo que, &c. Priut::: qvam::: antes que lo
advirtiese bastante se vio cercado. Stringiqve, desenvainar. Percultis, llenos todos de temor , y conservando el cónsul bastante serenidad , para lo que el caso pedia. Vertentesque, y que se volvían
á oir la gritería desentonada. Et qvaevmque, y donde quiera que
él podia acudir, y entenderse sus órdenes. Votit, con ofertas y
súplicas á los dioses...
I $3
SECUNDI BELLI PUNICI
imploratione deúm, sed vi ac virtute evadendum esse:
per medias ocies ferro viam fieri: ís* qub timoris minut
sit, eb minus ferme periculi esse. Ceterüm prae strepitu
ac tumultu, aec consilium aec imperium accipi poterat:
taotumque aberat, ut sua signa, atque ordinem , 8c locara nosceret miles, ut vix ad arma capienda aptanda—
que pugna; competeret aoimus: opprimerenturque quídam
onerati magis h i s , quám tecti: & erat in tanta caligiae
major usus aurium quám oculorum. Ad gemitus vulae—
r u m , ictjsque corporum aut armorum, & mistos stre—
pentium paventiumque clamores circumferebant ora
oculosque. Alii fugientes pugnaotiuro globo illati ha?re—
bant: alios redeuntes in pugnam avertebat fugientium
agmen. Deinde ubi in omnes partes aequidquam Ímpetus
facti, & ab lateribus montes ac lacus, á fronte & á t e r go hostium acies claudebat, apparuitque aullara, oisi in
dextera ferroque, salutis spem esse; tum sibi unusquis—
que dux adhortatorque factus ad rem gerendam, & nova
de integro pugna exorta est: non illa ordinata per prin—
cipes, hastatosque ac triarios, aec ut pro sigáis antesi—
gnanus, post signa alia pugnaret acies, aec ut ia sua legioae miles, aut cohorte, aut manipulo esset: sors coa—
globabat, & aniraus suus cuique ante aut post pugnandi
ordinem dabat: tantusque fuit ardor animorum, adeo ia—
teatus pugnae animus, ut eum terrae motum, qui muí—
tarum urbium Italia? magnas partes postravit, avertit—
Nee eonsilrum, ai él podía resolver, ni los soldados oír sus órdenes. Competeret, les bastaba el ánimo. Onerati, agoviados masque
defendidos con las armas; y era tan espesa la niebla, que mas se
gobernaban por el oido que por la vista. Circumferebant, volvían
el rostro y la vista al rededor para oír los gemidos, &c. Pugnan—
tium, quedando atascados en el montón de los que peleaban. Dextera, eu el valor, y en la espada. (Metonimia). Tum sibi, entonces sirviéndose cada uno á sí mismo de capitán y guia para pe-»
lear. Non illa ordinata, no ordenada de manera que guardasen su
lugar los granaderos, los de lanza, y los triarlos. Antesignanus,
ni de suerte que el alférez guardase su puesto delante de las banderas. Sort, la suerte los amontonaba, y el ánimo daba á cada
uno la formación para pelear ya antes, ya después, intentus, estuvieron tan embebidos en pelear que, &c. Avertitque, saed de su
precipitada corriente á los ríos, y con estos mezcló las aguas
del mar...
Triarías, estos ocupaban la re- De aquí viene la elegante frase
taguardfa del ejército, y ser- alusiva: Res ai triarios venit,
vian para los mayores apuros, apurado anda el negocio.
L Í B E R n.
*5 3
que cursu rápido amnes, mare fluminibus ¡
^
^
fes lapsa ingenti proruit, nemo pugnantium sensent.
T es ferme h'oras p u g n a d e s t , & ubique ™ > ^ - « £
ca consulem tamen acrior infestiorque pugna erat. Jbum
& íobora virorum sequebantur, & « P * .
^ " g ^
parte premi ac laborare senserat suos, > » £ « " £ * %
ooem- insignisque armis SE hostera summá vi pe«bat, ac
S ' u r su8os clves: doñee Insubereques Ducarionomen
erat) facie noscitans, Cónsul, inqmt, htc est, popula
ribos suis, aut legiones nostras
ctcidtt>.°gr0WeJ*¿*
lent est ¡¿opu&u*:
fum ego
^ ^ ^ J ^ s
peremtorum fredé civium dabo. Subditisque calcar D
equo, per confertissimam hostium turbam ™£*™\ J £ g
obtruncaroque priús armígero qu.
"¿ffj™™
obviamobjecerat, consulem lancea transfiait. Spoliare co
Renten, triarii objectis clypeis arcuere. Magns par"sfu_
ga inde primüm coepit: & jam nec lacus nec
™*™£:.
stabant pavori. Per omnia arcta P r f r u P t a ? U % ^ t a n ^ r .
evadunt: armaque & viri super alium ahí P « " P " * ? " ¡ [ ;
Pars magna, ubi locus fug* deest, per prima vada pa udis
fn aquam píogressi, quoad capitibus humensque exstare
possent, sese immergunt. Fuere, quos
™*™>™£™
¿ando etiam capessere fugam impulent • qu« ubi « » « " «
ac sine spe erat, aut deficientibus ammis haunebantur
gureitibus, aut, ubi nequidquam festinaverant, retro
Igerrimé terram repetebant; atque ibi ab ingressis aquam
Proruit, y derribd los montes con gran estando (Aquiel verba
í o ^ n e V r o ) . Laborare, que los suyos se haliaban, « r« g o ^ o s
socorría con denuedo. Insignisque, visible ; d.stmguido entre
por sus armas. Noscitans, que le conocía de vista•
^ / / " ' ^
Creceré yo esta víctima á las almas
*\x™™™X™sL\m,
cruelmente, &c. Subditis, y dando «puelas. Pír cenfef***~*
por donde estaban mas apiñados.
*™g~o,.esc»**"'Ob^¡rlzo
Biendo delante. Obstabant, su miedo no los
P°"l¿r\*™"s
para huir por la lapuna, &c. Arcta r ' ^ T i ^ J f ca a b f r a y
L s estrechos y quebrados, fí^oad dejand» »bre «1 «Jg f ^ I
hombros, se sumergen. Fuere, y hubo algunos ¿ quienes et inc
siderado'temor leslbligd á huir nadando üuss e a bpero
b e n d o ..
o
fin, y sin esperanza alguna. ft««í»«w.
f i "° a 1 ,: „ v a _
W * ¿ M « , ó si se habían adelantado, nadando, « * £ « " * ?
J
vivían atrás con muchísima dificultad a buscar la tierra, y
allí, & c .
Ducario, se llamaba Ducario. de Sintaxis en semejantes modos
Nótense aquí los tres géneros de hablar.
154
SECUNDI BELLI PUNICI
hostium equitibus passim trucidabantur. Sex millia ferroc primi agminis, per adversos hostes eruptione ímpigré factá, ignari omnium, quae post se agerentur, ex
saltu evaserej & cúm in túmulo quodam constitissent,
clamorem modo ac sonum armorum audientes , quae f o r tuna pugna? esset, ñeque scire nec prospicere prae c a lígine poterant. Inclinatá denique r e , cüm calescente
solé dispulsa nébula aperuisset diem : tum liquida jam
luce montfss campique percutas res, stratamque ostendé—
re foedé Romanam aciem. Itaque ne in conspectos pro—
cul immitteretur eques, sublatis raptim signis, quám
citatissimo poterant agmine, sese abripuerunt. Postero
d i e , cüm super cetera extrema fames etiam instaret, fi—
dem dante Maharbale, qui cum ómnibus equestribus co—
piis nocte consecutus e r a t , s i arma tradidissent, abire
cum singulis vestimentis passurum, sese dediderunt; quae
Púnica religione servata fides ab Annibale est, atque in
vincula ornees conjecti. Ha»c est nobilis ad Trasymenum
pugna, atque ínter paucas memorata populi Roniani cíades. Quindecim millia Romanorum in acie ca?sa sunt: decem millia sparsa fuga per omnem Etrurianí, diversis itineribus Romam petiere. Mille & quingenti hostium in
acie, multi postea utrinque ex vulneribus periere. Múltiples esdes ufeinque facta traditur ab alus. E g o , prae—
terquam quód nihil haustum ex vano velim, qüó nimis
inclinant ferme scribentium animi, Fabium aequalem temporibus hujusce bel 1 i potissimum auctorem habui. An—
nibal, captivorum, qui Latini nominis essent, sine pretio
dimissis, Romanis in vincula datis, segregata ex hostium
coacervatorum cumulis corpora suorum cüm sepeliri jussísset, Flaminii quoque corpus, funeris causa magna cum
cura inquisitum, non invenit.
Penique, finalmente, yendo decapa caida la batalla. Calescente,
como la niebla disipada con el calor del sol hubiese descubierto
el dia, entonces viéndose ya claro, &c. Quam chatis fimo, echaron
á huir á rienda suelta. Dante, dándoles palabra. Quet púnica, la
cual palabra guardó Aníbal con lealtad Africana, (esto es, la quebrantó). Hxc, esta es la famosa batalla dada junto al lago de Perusa. Multiflex, otros cuentan de muchos modos la pérdida de ambas partes. Ego, yo ademas de que no gusto decir nada sin fundamento , he seguido sobre todo la autoridad de Fabio, que vivid en tiempo de esta guerra, adoptada comunmente por los escritores. Sine fretío, sin rescate, de valde. Funerix causa, para
enterrarle.
L Í B E R II.
155
V . Romae ad primum nuncium cladis ejus, cum in—
genti terrore ac tumultu concursus in forum populi est
factus. Matronae vagae per vías, quae repens clades allata,
quae fortuna exercitús esset, obvios percunctantur: fie
cüm frequentis concionis modo turba in comitium & cu—
riam versa raagistratus vocaret ^ tamdem haud multó ante
solis occasum M. Pomponius praetor, Pugna, inquit, magna victi sumus: & quamquam nihil certius ex eo audi—
tum e s t , tamen alius ab alio impleti rumoribus domos
referunt, consulem cum magna parte copiarum ctesumi
superesse paucos, aut fuga passim per Etruriam spar—
sos y aut captos ab hoste. Quot casus exercitús victi fue—
rant, tot in curas dispartiti eorum animi erant, quorum
propinqui sub C. Flaminio consule meruerant, ignoran—
tium, quae cujusque suorum fortuna esset: nec quisquam
satis certum habet, quid aut speret aut timeat. Póster o , ac deinceps aliquot diebus, ad portas major prope
mulierum quám virorum multitudo stetit, aut suorum
aliquem, aut nuncios de his oppcriens: circumfunde—
banturque obviis sciscitantes: ñeque avelli utique á no—
t i s , priusquam ordine omnia inquisiissent, poterant.
Inde varios vultus digredientium ab nunciis cerneres, ut
cuique aut laeta aut tristia nunciabantur : gratulantes—
que aut consolantes redeuntibus domos circumfusos. F e minarum praecipué fie gaudia insignia erant, 6x luctus.
Unam in ipsa porta,sospite filio repente oblato, in conspectu ejus spirasse ferunt. Alteram, cui mors filii falso nunciata erat, mcestam sedentem domi, ad primum
conspectum redeuntis filii gaudio nimio exanimatam. Senatum praetores per dieS aliquot ab orto usque ad occi-
V. Vagee, discurriendo por las calles, preguntan & los que e n contraban, qué desastre repentino era aquel, cuya noticia habla
venido, &c Frequentis, a manera de una junta numerosa. Aüvs
ab, recibiendo uoos de otros las noticias, las cuentan en sus casas.
Quot, cuantos habían sido los desastres del ejército vencido, tantos eran los cuidados que ocupaban los ánimos de los que tenían
parientes en el ejército de Flaminio. Opperiens, aguardando ó a
algunos de los suyos, ó noticias de ellos. Citcurrfunáebanturque, rodeaban á los que encontraban para preguntarlos. Insignia , se
señalaban, ya en el gozo, ya en el llanto, Vnam, de una cuentan
que encontrando en la misma puerta á su hijo salvo, cayó muerta
a su vista. Exanimatam, murió del excesivo goto...
1$6
SECUNDI BELLI PUNICI
dencem solem in caria retinent, consultantes, quonam
duce, aut quibus copiis resistí victoribus Poenis posset.
VI. Priusquám satis certa consilia essent, repens
alia nunciatur clades : quatuor millia equitum com C.
Centenio propraetore missa ad col lega m ab Servilio consolé, in Umbria,quó post pugnamad Trasymenum audi—
tam averterant iter, ab Annibale circumventa. Ejus rei
fama varié nomines affecit: pars, occupatis majoreaegritudine animis, levem ex comparatione priorum ducere
recentem equitum jacturam: pars non id, quod acciderat, per se estimare, sed ut in affecto corpore quamvis
levis causa, magis quám valido, gravior sentitur, ita tum
«grae & affectae civitati quodcumque adversi inciderit,
non rerum magnitudine, sed viribus extenuatis, quae
nihil, quod aggravaret, pati possent, aestimandum esse.
Itaque ad remedium jamdiu ñeque desiderátum, ñeque
adhibitum, dictatorem dicendum, eivitas confugit. Et
qnia & cónsul aberat, á quo uno dici posse videbatur; nec
per occupatam armis Punicisltaliam facilé erat aut nun—
cium aut literas mitti; nec dictatorem populus creare poterat; quod numquam ante eam diem factum erat, pro—
dictatorem populus creavit Q. Fabium Máximum,fiema—
gistrum equitum M. Minutium Rufum: hisque negotium
ab senatu datum, ut muros turresque urbis firmarent,
& praesidia disponerent, quibus locis videretur, pon—
tesque rescinderent fluminum : cum Pañis pro Urbe
dimicandum esse, quando Italiana tueri nequivissent.
Annibal interim recto itinere per Umbriam usque ad
Spoletum venit. Inde cúm perpopulato agro urbem op—
VI. Prtutqudm, aun no se resolvieron en lo que convendría hacer, cuando de repente vino la nueva de otra calamidad. Ejus
rei, esta noticia causo" diversos afectos en ios ciudadanos. Qccufa—
ti*, por hallarse poseídos sus ánimos de mayor cuidado. Par*,
otros no sentian este suceso, mirado en si mismo, sino que á la
manera que en el cuerpo enfermo una dolencia, aunque leve, hace mas mella que otra mas grave en un cuerpo robusto; así cualquiera desgracia que sobreviniese á la ciudad enferma y débil,
no tanto le era sensible por ser grande aquella desgracia, cuanto
porque ya no tenia fuerzas para sufrir mas. Itaque, por donde la
ciudad recurrió al remedio que por mucho tiempo , ni había necesitado ni usado-, cual era nombrar dictador. Prodictatorem, vicedfetador. jBagittmm rquitmn, comandante de caballería. Retcinderent, que cortasen. Pro urbe, por la defensa de Roma.
L Í B E R
II.
157
pugnare adortus esset, cum magna carde suorum repulsus, conjectans ex unías colonia? haud nimis prosperé
tentaras viribus, quanta moles Romana; urbis esset, in
agrum Picenum avertit iter , non copia solüm omnis g e neris frugum abundantem , sed refertum praedá , quam
effusé avidi atque egentes rapiebant. Ibi per dies aliquot
stativa habita: refectusque miles hibernis itineribus ac
palustri v i l , proelioque magis ad eventum secundo,
quam levi aut facili affectus. Ubi satis quieti datum,
praedá ac populationibus magis, quam otio aut re—
quie gaudentibus, profectus Prxtutianum Adrianumque
agrum, Marsos inde Marrucinosque, & Pelignos d e vastat, circaque Arpos 8c Luceriam, proximam Apuliae
regionem.
VII. Cn. Servilius cónsul, levibus proeliis cum Gallis actis, & uno oppido ignobili expugnato, postquam
de collegs exercitúsque caede audivit, jam moenibus
patria; metuens, ne abesset in discrimine extremo, ad
urbem iter intendit. Q. Fabius Maximus dictator ite—
rom, quo die magistratura iniit, vocato senatu, ab
Diis orsus, cüm edocuisset patres, plus negligentiá ce—
remoniarum auspiciorumque, quam temeritate atque
inscitiá peccatum á C. Flaminio consule tsse : quarque
piacula irse Deúm essent, ipsos déos consulendos esse:
pervicit, u t , quod non ferme decernitur , nisi cum t e Conjectanr, conjeturando por las fuerzas de una sola colonia , que
intentó combatir con suceso poco feliz, cuanto sería el poder de
Roma, torció el camino á la marca de Ancooa. Quam tifusé, sobre la que se echaron con mucha codicia, por estar necesitados.
Prielioque, y cansado de la batalla, que aunque tuvo feliz suceso,
fue reñida y sangrienta. Pretutianum, territorio de Terano y Atrf.
Circaque, y los contornos de Arpos.
VII. Levibut, habiendo teoido algunas escaramuzas con los
Franceses. Ignobili, un pueblo pequeño. Ab Diir, habiendo dado
principio por los sacrificios ¿ los Dioses. Peccstnm, que mas habla
faltado por el desprecio de las ceremonias y de los agüeros, que
por inconsideración é impericia. Quttque, y que se debía consultar á los Dioses con qué sacrificios se les debía aplacar. Pervicit,
logró el que se mandase a los Decemvirot registrar los libros de
las Sibilas. Quod non, lo que casi no se manda, sino cuando se
anuncian prodigios horribles...
.¿i
'
— ^ ^ . ^
Martor, pueblos del Abruzo, sirve para aplacar á Dios, co—
Marrucinot, los de Theabe.
mo aqui.
Pia;uium, la culpa, y lo que
I58
SECUNDI BELLI PÜNICI
tra prodigia nunciata sunt, decemviri libros Sybillinos
adire jubereotar: qui, inspectis fatalibus libris, reta—
lerunt patribus : quod ejus belli causa votum Marti fo—
ret, id non rite factumy de integro atque amplius fa—
ciendum esse & Jovi ludos magnos, 6* cedes Veneri
Erycina: ac Menti vovendas esse f ¿S* supplicationem
¡ectisterniumque habendum, 6* ver sacrum vovendum, si
bellatum prosperé esset, resque publica in eodem, quo
ante bellum fuisset, statu permansisset. SeDatus, quoniam Fabium belli cura occupatura esset, M. JEm'ú'wim
praetorem, ex collegii poctificum sententia, omnia ea ut
maturé fiant, curare jabet. Hissenatüs consultis perfectis,
L . Cornelius Lentulus pontifez maximus, consulente collegio pontificum, omnium primürn populum consulendum
de veré sacro censet: injussu populi vovere non posse.
Rogatus in haec verba populus. l^elitis jubeatisne hoc sic
fierit si respublicapopuli Romani jQuiritium adquinquennium proximum } sicut velim eam, salva servato erit hisce
duellts, datum donum duit populus Romanus Quiritium,
(quodduellum populo Romano cum Carthaginiensi est, queeque duella cum Gallis sunt, qui cis ¿lipes sunt) quod ver attulerit ex suillo, ovillo, caprino, bovillogrege, quarque profana erunt, fovifieri, ex qua die senatus populusque jutxerit. Qui faciet quando volet, quáque le ge volet, facito:
quo modo faxit, probé factum esto. Si id mori tur , quod
fieri oportebit, profanum esto, ñeque scelus esto: si quis
rumpet, occidetve insciens, nefraas esto: si quis clepsit, ne
Impertir, registrados estos fatales libros, dieron por respuesta á
los Senadores. Rite,$erun ceremonia. Menti, á la Diosa del acierto. Ex ruillo, cuanto produzca la primavera de cerdos, ovejas,
cabras y bueyes, se ofrezca á Júpiter. Profana, con tal que no estén ofrecidos á otro Dios. Quo moda faxit, de cualquier modo que
lo haga, dése por bien hecho. Frams esto, no se le impute á culpa. Si quis clepsit (pro elepserint), si a.iguno lo hurtare...
Ver sacrum, voto de la prlmarera. Este se reducía á que
los Romanos en algún grande
apuro, prometían ofrecer todos
los animales, que naciesen ea
sus casas. Pero siendo una crueldad atroz matar á sus hijos inocentes cuando eran crecidos,
los cubrían con un velo, y los
sacaban fuera de sus términos.
Velitis, queréis y mandáis
qoe se haga esto? Ndtese en toda la fórmula el estilo partieular por su antigüedad, el qne
se conservaba en semejantes o—
casiones como nuestras fdrmulas forenses.
DuelHs, esto es, Bellts.
Duit, Det: Archaitmo,
LÍBER
I!.
I59
populo scelus esto: nevé cui cleptum erit: si atro diefaxit
insciens, probé factum esto: si nocte, sive luce, si ser—
vus sive liber faxit, probé factum esto', si ante id ea
seitatus pcpulusque jusserit fieri, acfaxit,
eo populus
solutuSy liber esto. Etejusdem rei causa ludimagni voti,
aeris trecentis triginta tribus millibus, triente : przterea
bubus Jovi trecentis: moltis alus divis bubus albis, at—
que ceteris bostiis. Votis rite nuncupatis, supplicatio
¿dicta: supplicatumque iere cum conjugibus ac liberis
non urbana multitudo tantum,sed agrestium etiam^quos
in aliquá sua fortuna publica quoque contigebat cura.
Tum lectísternium per triduum habitum, decemviris sacrorum curaotibus : sez pulvioaria in conspectu fuerej
Jovi & Junoni unarn, alterum Neptuno & Minerva?, tertium Marti ac Veneri, quartum Apollini ac Diana?,
quintum Vulcano ac Vesta?, sextum Mercurio & Cereri.
Tum «des votae. Veneri Erycina? a>dem Q. Fabius Max.
dictator vovit: quia ita ex fatalibus libris edictum erat,
ut is voveret, cujus máximum imperium in civitate esset.
Mentí aedem Otacilius praetor vovit.
VIII. Ita rebus divinis peractis, tum de bello d e que rep. dictator retulit , quibus quotve legionibus
victori hosti obviam eumdum esse patres censerent.
Decretum, ut ab Cn. Servilio consule exercitum acci—
peret: scriberet prsterea ex civibus sbciisque quantum
equitum ac peditum videretur: cetera omnia ageret,
faceretque, ut é república duceret. Fabius duas legiones se adjecturum ad Servilianum exercitum dixit: his
per magistrum equitum scriptis, Tibur diem ad con—
JEris, por el mismo motivo se hizo voto de celebrar juegos grandes, cuyo coste ascendiese á trescientos treinta y tres mil ases j
un tríente. Votit, hechos estos votos según el ceremonial, se i n t i maron rogativas, y acudieroo i. elias, & c Quot in, en cuyas h a ciendas redundaba también la púb'ica calamidad. Curatum, se cuidó de poner á les Dioses al publico eo sus lechos, y los tuvieron
por tres días. Sex fulvinaria, seis estrados ó lechos. JEJet, se
hizo voto de edificar templos. Erycina, venerada en el monte de
S. Julián de Sicilia.
VIII. Ita, cumplido asi lo que miraba á la Religión. Retvlit%
dio cuenta del estado de la república. Scriberet, alistase. E república, según juzgase conducente á la república. Tibur, señaló el día
para que se juntasen eo Tíboü...
JErit, era ceremonia expresar el cual número tenían por sagrado.
estos votos con números ternarios, Numero Dens impare gavdet. Virg.
16o
SECUNDI BELL1 P U N í C l
veniendum e d i z i c : edictoque proposito , ut quibus o p pida castellaque imrnunita e s s e n t , in loca tota comnii—
g r a r e n t ; ex agris quoque uti demigrarent omnes regio—
s i s e j u s , quá iturus Annibal e s s e t , tectis priüs incen—
s i s , ac frugibus c o r r u p t i s , ne cujus rei copia esset;
ipse viá Flaminiá profectus obviam consuli exercituique,
cürn ad Tiberim circa Otriculum prospexisset agmen,
consulemque cura equitibus ad se progred¡entera, v i a torem m i s i t , qui consuli n u n c i a r e t , ut sine lictoribus
ad dictatorem veniret. Qui curo dicto paruisset, con—
gressusque eorum ingentem speciem dictatura* apud c i ves sociosque vetustate jara prope oblitos ejus imperií,
fecisset j litterae ab urbe allatae s u n t , naves onerarias
commeatum ab Ostia in Hispaniam ad exercitum por»
t a n t e s , á classe Púnica circa portum Cossanum captas
esse. Itaque extemplo cónsul Ostiara proficisci jussus,
n a v i b u s , quae ad urbem R o m a n a m , aut Ostise essent,
completis milite ac navalibus s o c i i s , persequi hostium
c l a s s e m , ac litora Italiar tutari. Magna vis hominum c o n scripta Roniae erat. Libertini e t i a m , quibus liberi essent,
& actas m i l i t a r i s , in verba juraverant: ex hoc urbano
exercitu , qui minores quinqué & triginta annis erant,
in naves impositi: a l i i , ut urbi praesiderent, relicti.
I X . D i c t a t o r , exercitu consulis accepto á F u l v i o
F l a c c o l e g a t o , per agrum Sabinum T i b u r , quó diem
ad conveniendum edixerat novis m i l i t i b u s , v e n i t , inde
Praeneste , ac transversis tramitibus in viam Latinam esc
egressus: unde itineribus summa cum cura exploratis , ad
hostem d u c i t , nullo l o c o , nisi quantum necessitas cogeret,
fortuna? se commissurus. Quo primüm die haud procul A r —
—
—
»
•
*
Tectis, edificios. Corruptit, inutilizados los frutos, para que no se
aprovechase el enemigo de ellos. Otricvlum, Otricoli. Vtatorem,ta•ió un ministro. Congresrutqve, y dando á conocer tantoá los ciudadanos como aliados aquella junta de los dos la magestad del
Dictador, casi olvidada con el tiempo. Ortia , puerto de Ostia.
Cottanum, 'Cosano. Completis, tripulada. Vis, número grande de
soldados, in verba, juraron seguir la milicia; ser fieles 4 la república. Prasiderent, guarneciesen.
IX. Quo diem, adonde habla intimado el dia que babfan de
acudir. Transversis, atravesando sendas. Nullo loco, sin ánimo de
exponerse al trance de la batalla, sino á mas no poder...
Libertini, los hijos de libertos, conseguido de sus amos la IILibertos eran los que habían bertad.
L Í B E R II.
161
pi* in conspectu hostiura posuit c a s t r a , nulla mora
f a c t a , quia Poenus educeret in aciem , copiamque pu—
gnaedi faceret. Sed ubi quieta orania apud hostes, nec
castra ullo tumultu mota videt , increpans quidera
victos tamdem Martios ánimos Romanorum , debellatumque , .& concessum eis propalam de virtute ac gloria
e s s e , in castra r e d i i t : ceterúm tacita cura animum
incensus, quód cum d u c e , haudquaquam Flaminio Sem—
pronioque s i m i l i , futura sibi res e s s e t ; ac tum demurn
edocti malis Romani parera Annibali ducem quaesiissent.
E t prudentiam q u i d e m , non vim d i c t a t o r i s , extemplo
t i m u i t , constantiamque ejus haud dum e x p e r t u s , a g i tare ac tentare a n i m u m , movendo crebró c a s t r a , p o pulandoque in oculis ejus agros sociorum, coepit, & m o do citato agmine é conspectu abibat, modo repente in
aliquo flexu viae, si excipere digressum in a»quum posset,
oceultus subsistebat. Fabius per loca alta agmen ducebat,
módico ab hoste i n t e r v a l l o , ut ñeque omitteret eum,
ñeque congrederetur. C a s t r i s , nisi quantum usus n e cessarió c o g e r e t , tenebatur m i l e s : pabulum & ligna nec
pauci petebant, nec passim: equitum levisque armatu—
rae statio composita instructaque in súbitos tumultus,
& suo railiti tuta o m n i a , & infesta effusis hostium p o pulatoribus p r s b e b a t , ñeque universo periculo summa
rerum committebatnr : & parva momenta leviom certa—
minum ex tuto coeptorum, finítimo receptu, assuefacieCopiamque, sin detener por su parte á Aníbal para que sacase
su gente á campo, y le presentase la batalla. Increpante diciendo para provocarlos, que los ánimos guerreros de los Romanos
se daban por vencidos , habiendo perdido el valor miütar , y
degenerado manifiestamente de su valor v gloria. Ceterim, pero requemado de un cuidado interior, porque tenia que pelear
con un general nada semejante 4 Flaminio. Ac tum (sup. qnod),
y porque entonces finalmente escarmentados los Romanos, Src.
Prudentiam, pericia é ingenio militar. F'exu, recodo. Si excipere, por ver si podia cazar'.e saliendo á campo raso, ut necuf,
de modo que ni le perdiese de vista, ni viniese á las manos. Pabulum, i buscar forraje y leña, ni salían pocos, ni se apartabao mucho unos de otros. Equitum , levisque , la caballería é
infantería la tenia en sus estancias arreglada y dispuesta para
cualquiera alarma repentina, con lo que tenia defendida su tropa,
y no dejaba ningún lugar seguro al enemigo que salia á forrajear.
Ñeque univerrp, ni arriesgaba en una sola batalla todo el ejército.
£t parva, y el pequeño peligro de algunas escaramuzas hechas
desde seguro, y que teniendo cercana la retirada, iban acostum-
Tomo / / .
L
162
SECUND1 BELLI PUNICI
bant terrítum pristinis cladibus militem, mínüs jam tamdera aut virtutis auc fortuna» poenitere suas. Sed non An—
nibalera magis infestura tam sanis consiliis babebat, quám
magistrum equitum, qui nihil aliud, quám quód non imperabat, mora» ad rempublicam praecipitandam habebat.
Feroz rapidusque in consiliis, ac linguá immodicus, primó inter paucos, dein propalam in vulgus procunctatore
segnera, pro cauto timidum, af/ingens vicina virtutibus
vitia, corapellabat, premendorumque superiorura arte
(quae pessima ars nimis prosperis mnltorum successibus
crevit) stse eztollebat.
X. Annibal ea Arpinis in Samninm transit; Bene—
ventanum depopulatar agrura, Telesiam urbemcapit: irritat etiarn de industria ducem, sisforte accensum tot
indignitatibus cladibusque socioru/n trahere ad zquum
certamen possit. ínter multitudinem'sociorum Italici generis , qui ad Trasymenum capti ab Annibaie , dimissique fuerant, tres Campani equites erant, multis jam tum
ilJecti donis promissisque Annibalis ad conciliandos po—
pillarían] ánimos. Hi nunciantes, si in Campaniam exercitum admovisset, Capuae potiendx copiara fore : cüm
res major, qnam auctores, esset, dubium Annibalera, alternisque fidentem ac diffidentem, tamen ut Campanos
ez Saranio peteret, moverunt: monitos, ut etiam atque
etiam promissa rebus confirraarent, jussosque cum po—
pularibus & aliquibus principum rediré ad se, dimisit.
Ipse imperat duci, ut se in agrum Casinatem ducat, e-
V.
brando á los soldados acobardados con los descalabros pasados £
confiar mas en su valor y en su suerte. Qui nihil, el cual, si DO
arruinaba cuanto antes la república, era por estar sujeto á Fablo
su mando. Primó, primeramente delante de algunos, después delante de todos públicamente tachaba en Fabio su detención de pereza, y su sagacidad y cautela de cobardía, atribuyéndole vicios
que tenían alguna semejanza con sus virtudes, y abatiendo el mérito de quien era superior á él (arte infame, que ha ido en aumento, por haber salido bien á muchos) se ensalzaba á sí mismo.
X. Telesiam,Télese. Ad aquum, á una batalla decisiva. Campami, Capuanos. Capuct, que podría apoderarse de Capta. Cum res,
sobrepujando la empresa las fuerzas de los que se la aconsejaban.
Dubium, bailándose Aníbal dudoso entre esperanzas y desconfianzas, al cato se resolvió. Rebus, con la obra»,
LÍBER
II.
163
doctas á peritis regionum, si eum saltum occupasset, e x i tum Romano ad opem ferendam sociis interclusurum. Sed
Puoicum os abborrcns ab Latino, Casilinum pro Casino
ducem accipere fecit: aversusque ab itinere, per Alifanum, Calatinumque & Calenum agrum , in campum
Stellatem descendit, ubi cüm montibus fluminibusque
clausam regionem circumspexisset, vocatum ducem percunctatur, ubi terrarum esset? Cüm is Casilini eo die
mansurum eum dixisset, tum demum cognitus est error,
& Casinum iongé inde alia regione esse : virgisque caeso duce, & ad reiiquorum terrorem in crucem sublato,
castris communitis, MahaAalem eum equitibus in agrum
Falernum praedatum dimisit. Usque ad aquas Sinuessanas
populatio ea pervenit. Ingentem cladem, fugam , terroremque latius Numidae fecerunt: nec tamen is terror,
cümomnia bello flagrarent, fide socios dimovit, videlicet
quia justo & moderato regebantur imperio^ nec abnuebant,
quod unum vinculum fidei est,melforibus parere. Ut vero ad Vulturnum llumen castra sunt posita, exurebaturque amoenissimus Italke ager, villaeque passim incendiis
fumabant, per juga Massici montis Fabio ducente, tum
prope de integro seditio accensa: quieverant enim per paucos dies: quia cüm celeriüs sólito ductum agmen fuiss e t , festinaTi ad prohibendam populationibus Campaniam crediderant: ut vero in extrema juga Massici montis ventum e s t , hostesque sub oculis erant, Falerni agri,
colonorumqueSinuessae tecta urentes, nec ulla eratmentio pugnae: Spectatumne huc> inquit Minutius, ut rem
Intercluturum::: exitum, estorbaría la salida. Sed Putiicum ot, p e ro la lengua Cartaginesa, que 00 se acomoda bien á la pronunciación del latin, fue la causa que ea lugar de Casino el guia entendiese CasiÜDO. Per Aüfanum , por los territorios de Alifa,
Gayazzo, y Cirinola. Stellatem , campo Mazzooe. Mansurum,
que aquel dia estaría en Caiilioo. Longe, lejos de allí en diverso pais. Cétto, azotado. Sublato , puesto en cruz para e s carmiento de los demás. Populatio, llegó esta desolación. Fu—
gum, y causaron grande huida y terror. Dimovit, apartó de la
fidelidad , &c. Videlicet, la causa era, porque eran gobernados
con un mando justo y suave. Festiuari, y que caminaban con
prisa para impedir que fuese asolado el territorio de Capua.
Nec ulla mentio, y no se trataba de pelear. Spectatumne, hemos
venido acaso para mirar como si fuera un espectáculo agra-
Li
164
SECUNDI BELLI PUNÍCI
fruendam eculis, sociorum cades tí incendia, venimas ?
Nec si nullius alterius nos, ne civium quidem horum pudet, quos in Sinuessam colonos paires nostri
miserunt,
ut ab Samnite hoste tuto hac ora esset, quam nunc non
•oicinus Samnis urit , sed Pcenus advena ab
extremis
orbis terrarum terminis nostra cunctatione
tí
socordiá
jam huc progressus ? Tantum (proh dolor! )
degeneramut
á parentibus nostris, ut prceter quam oram illi
Puntear
vagari classes, dedecus este imperii sui duxerint,
eam
nos nunc plenam Numidarum
hostium ac
Maurorum
jam factam videamus? Qui modo Saguntum
oppugnari
indignando, non homines tantum, sed fadera tí déos ciébamus, tendentem ad manta Romana colonia JÍnniba—
lem lenti spectamus ? Fumus ex incendiis villarum a—
grorumque
in oculos atque ora venit,
strepunt
aures
clamortbus phrantium sociorum, sapius nos , quam deo—
rum invocantium opem. Nos hic pecorum more per
activos saltas, deviosque calles exercitum ducimus, condi—
ti nubibus siívisquel
Si hoc modo peragrando cacumi—
na saltusque Furias recipere a Gallis urbem
voluisset,
quo hic novas Camillas, nobis dictator únicas in rebus
affectis quasitus , Italiam ab sfnnibale recuperare
pa~
rat t Gallorum Roma esset: quam vereor,
ne sic cunctantibus nobis, uinnibali ac Pañis toties
servaverint
tnajores nostri. Sed vir , ac veré Romanus , quo die di—
ctatorem
eam ex auctoritate
patrum jussuque
populi
dictum, l^ejos allatus est nuncius , cum esset satis al—
tum Janiculum,
ubi sedens prospectaret
hostem,
de-
dable las muertes? Nee si nullius, y ya que no nos mueva otro
respeto, no nos causa vergüenza el mirar el estado de estos ciudadanos? Tantum (froh\) tanto degeneramos, ó dolor! de nuestros
padres, que vemos ahora llenos de enemigos Nutridas y poseído
de Moros aquel mismo país, á cuyas costas tuvieron por cosa i n digna de su imperio que se arrimasen las armadas Cartaginesas.
Non nomines, los que sintiendo poco há el bloqueo de Sagunto, no
solamente invocábamos á los hombres, sino también á los Dioses,
por haber los enemigos quebrantado la alianza. Strepunt aures%
resuenan en nuestros oidos los clamores de nuestros aliados. ¿Estivos, por montes calorosos y sendas intransitables. Conditi, metidos entre selvas. ÍVovus Camillus (Sarcasmo), este nuevo Camilo,
este único dictador que hemos nombrado para reparar el mal
estado de nuestras cosas. Cunctantibus, estando nosotros en esta
inacción...
LÍBER
II.
165
scendit in xquum: atque tilo ipso die media in urbe, qux
nunc basta Gallica sunt, ís* póstero die cifra
Gabiot,
ccecidit Gallorum legiones. Quid post multos annor c'um
ad furcas Candínas ab Samnite hoste sub jugum
missi sumas $ utrum tamdem L. Papirius Cursor jugo
Satnnii perlustrando , on Luceriam premendo , obsidendoque, í í lacessendo vicíorem hostem, depulsum ab Remanís cervicibus jugum superbo Samniii impesuit ? Modo
consuli Lutatio qux alia res, quám celeritas,
victoriam dedit* qubd postero die, quám hostem vidit,
classem gravem commeatibus,
impeditam suo ipsam
instrumento atque apparatu, cppressit.
Stultitia
est sedendo
aut votis debellari credere posse : armari copias opor—
tet, deducendas in tequum, ut vir cum viro congredia—
ris. Pudendo agendoque res Romana crevit, non Kis segnibus consiiiis,
qux timidi cauta vocant. Haec v e l ut concionarrti Minucio circumfundebatur tribunorum
equitumque Romanorum multitudo, & ad aures quoque
militum dicta ferocia volvebantnr : ac si nailitaris suf—
fragii res e s s e t , baud dubié íerebant, Minucium Fabio
duci prsrlaturos.
X I . Fabius pariter in saos haud minüs quám in ho—
stes inteotus, priús ab lilis invictum animum praestans,
Furcas Caudinat, y qué diré de lo que muchos años después sucedió en Santa Águeda, ó en las bóreas caudinas, ¿Ve. yaga, cumbres de los montes. Premendo, bloqueando á Luceria. Modo, y ahora hace cuatro dias. Gravem, atestada de víveres , y (digamos así)
embarazada de sus mismas provisiones y aparatos de guerra. Sti-ndo, que estándose quieto v con votos se puede concluir la guerra ó veacer. Deducendas, sacarlas á campo raso para pelear hombre con hombre. QH* timidi, y con estas determinaciones lentas,
que los cobardes llaman cautela. Use velut, cuando esto decía Minucio , como en tono de arenga, le rodeaban. Dicta, y sus arrogantes expresiones. Ac si, y si por los votos de tos soldados
hubiera de ir la cosa, daban claramente á entender.
XI. Fabius, atento Fabio no menos á las intenciones de los suyos, que á las del enemigo, y manifestando un ánimo invencible
de parte de aquéllos...
Rusta Gallica, sepulcros de los
Fraóceses. ( Metonimia.) Surfnm, i, la hoguera v lugar dondr<juernaban los cadáveres: aquí
se toma por sepulturas.
Futes caudin* , quedó en
proverbio, porque allí los Samnites pasaron al ejército Ro—
mano por debajo de la horca,
que mas abajo dice sub jugum.
Tk. U ? . lib. 9. cap, a.
I 66
SECUNDI BELLI PUNICI
quamquam probé scit, non in castris modo 6uis, sed ]am
etiam Roma; suam cunctationem infamem essc, obstinatus tamen eodera consiliorum tenore , aestatis reliqonm
extrazit: ut Annibal destitutus ab spe sumraopere petiti
certaminis, jam hibemis locum circumspectaret, quia
ea regio praesentis erat copias, non perpetua?; arbusta
vinexque & consita omnia magis amoenis quám necessariis fructibus. HSc per exploratores relata fama Fabio,
cüm satis sciret per easdera angustias, qnibus intrave—
rat Falernum agrum, rediturum , Calliculam montem &
Casilinum occupat modicis praesidiis ; quae urbs Vulturno ilumine diremta, Falernum á Campano agro dividit: ipse jogis iisdem exercitum reducit, misso exploratum cum quatuorcentis equitibus sociorum L. Hostilio
Mancino: qui ex turba juvenum audientium saepe ferociter concionantem magistrum equitum, nrogressus primó exploratoris modo, ut ex tuto specularetur hostem,
ubi vagos passim per vicos Numidas vidit, per occasionem etiam paucos occidit; extemplo occupatus certamine est aniraus, excideruntque praecepta dictatoris; qui,
quám tuto posset, progressum prius recipere stse jusserat, quám in conspectum hostium veniret. Numidae alii
atque aüi occursantes, refugientesque , ad castra prope
ipsum cum fatigatione equorum atque hominum pertraxere. Inde Cartalo, penes quem summa equestris imperii erat, concitatis equis invectus, cüm priús quám
ad conjectum teli veniret, avertisset hostem, quinqué
millia ferme continentj cursu secutus est fugientes. ManInfamem, se desaprobaba; se culpaba; se censuraba. Obstinatus,
con todo eso,firmeen su resolución, pasó lo restante del estío del
mismo modo. Jam hibemis, ya trataba de buscar lugar donde invernar, porque aquella región le proveía para entonces, no para
siempre. Consita, y todo aquel territorio lleno mas de plantíos
amenos, &c. Hác, habiendo los espías llevado esta noticia á Fabio,
y sabiendo de cierto que por las mismas embocaduras, &c. Diremta, dividida en dos partes. Per oceasionem, que encontró por
casualidad. Extemplo, al punto entró en deseos de pelear, y se olvidó del mandato del dictador. Qjii, quam, el que le habla mandado, que adelantándose con la seguridad posible, se retirase antes de, &c. Nvmidie, saliendo al encuentro los Numidas unos después de otros. Pertraxere, le tra'?eron. Penes, el cual era comandante de caballería. Concitatis, habiendo acudido apretando la caballería, y hecho huir á los Romanos antes de llegar á un tiro de
flecha. Cursu continenti, á carrera...
L Í B E R II.
167
ciñas, postqnam nec hostem desistere seqni, nec spem
vidit effugiendi esse, cohortatus saos, in prceliam rediit
omni parte virium impar. Itaque ipse & delecti equitum
circumventi occiduntur : ceteri effuso rursus cursu Cales primum, inde prope inviis callibus ad dictatorem
perfugerunt.
XII. Eo forte die Minucius se conjunxerat Fabio,
missus ad firmandum praesidio saltum, qui super Tarracinam in arctas coactus fauces imminet mari, ne imtnu—
nito Appis limite, Pcenus pervenire in agrum Romanum
posset. Conjunctis exercitibus, dictator ac magister e quitum castra in viam deferunt, qua Annibal ducturus
erat. Dúo inde millia hostes aberant. Póstero die Poeni,
quod v i s ínter bina castra erat, agmine complevere.
Cüm Romani sub ipso constitissent vallo, haud doblé
sequiore loco, successit tamen Pcenus cúm expeditis e quitibus, atqne ad lacessendum hostem carptim & procursando , recipiendoque sese, pugnavere. Restitit suo
loco Romana acies: lenta pugna , & ex dictatoris magis quám Annibalis fuit volúntate. Ducenti ab Roma—
nis, octingenti hostium cecidere. Inclusus inde videri
Annibal, via ad Casilinum obsessá: cüm Capua & Samnium
& tantum á tergo divitum sociorum Romanis commeatus subveheret: Pcenus contra intra Formiana saxa, ac
Linterni arenas, stagnaque perhorrida situ, hibernaturus esset. Nec Annibalem fefellit suis se artibus peti.
Itaque cüm per Casilinum evadere non posset, petendique montes, & jugum Calliculae superandum esset: necubi Romanas inclusum vallibas agmen aggrederetur,
Etfuto ennu rurtvs, prosiguiendo en huir desapoderadamente, se
refugiaron primeramente á Cales, y después casi por sendas intransitables, &c.
XII. in atetar, formando unas gargantas estrechas domina al
mar. Sub iprtr.:: vallo, amparados con la misma empalizada, y sin
duda en luaar mas ventajoso. Procvrsanio, escaramuceando con algunas compañías para provocar al enemigo, v retirándose. Tantum, tantos aliados ricos como tenian á la espalda. Cotmreaiut, llevándoles víveres. Pcenus ,y al contrario teniendo que Invernar Anibal entre los peñascos de Campo-Formio, arenales de Linterno, y
lagos de horrible situscion. Nec Annibalem, ya conoció Aníbal que
le acometían con sus mismos ardides. Mentes, teniendo que caminar por los montes y superar la cumbre...
l68
SECUNDI BELLI PUN1CI
ludibrium oculorum specie terribile ad frustranduro h o stem commentus, principio noctis furtim succedere ad
montes statuit. Fallacis consilii talis apparatus fuic. F a ces undique ex agris collectae , facesque virgarum, at—
que árida sarmema prxligantur cornibus boum,quos d o m i t o s , indomitosque inultos inter ceteram agrestem praedam agebat. Ad dúo tnillia ferme boum effecta} A s d r u balique negotium datum , ut primis tenebris noctis id
armentum accensis cornibus ad montes a g e r e t , máxime,
si posset, super saltus ab hoste insessos. Primis tenebris
silentio mota castra: boves alíquanto ante signa acti. Ubi
ad radices raontium, viasque angustas ventura e s t , signnm
extemplo datur, ut accensis cornibus armenta in a d v e r sos concitentur montes: & metus ipse relucentis fiaron)»
ex c a p i t e , calorque jara ad v i v u m , ad ¡maque comuurn
adveniens, velut stiraulatos furore agebat b o v e s : quo
repente discursu , haud secus quám sil vis montibusque
accensis, omnia circüm virgulta a r d e r é , capitumque i n quietatio excitans flaramam, horainum passim discurren—
tium speciem praebebat. Qui ad transitum saltús insiden—
dum locati e r a n t , ubi in summis montibus ac super se
quosdam ignes conspexerunt, circumventos se essc rati,
praesidio excessere: quá ingens emicabar fiamma, velut
tutissimum i t e r , petentes suroma montium j u g a , tura in
quosdam boves palanres á suis gregibus inciderunt: &
p r i m ó , cura procul cernerent veluti ílammas spirantium,
Lndibrium , habiendo discurrido un estratagema espantoso á la
vista para burlar al enemigo. Furtim, entrar en los montes sin
ser sentidos. Fallacis, así dispuso su engañoso estrataaema. Fates, recogió" leña seca, manojos de ramaje, &c Demitos, mansos y bravos en gran número. Ejfccta, juntáronse. Cornibus, (Metonimia) los haces. Insetsot, ocupados. Primis tenebris, i primera noche. Acti, iban aleo delante de. Ad radices, á las faldas.
Concitentur, que los echen á los montes que estaban enfrente.
Calorque , y el mismo miedo de la llama que relucía sobre la
cabeza, y el calor que ya llegaba á la carne viva y á la raíz de
las astas, los hacia correr como furiosos, los que corriendo de
repente de una parte para otra, &c. Haud secus, como si se
hubiera prendido fuego en todas las selvas y montes. Capitum—
qie. v sacudiendo en vano las cabezas, aumentaban de tal suerte la llama, que á la vista, parecían hombres que andaban de
aquí para allí. Insidendum, que estaban colocados para ocupar
e! paso del monte. Presidio excessere, abandonaron el puesro que
defendían. Veluti, atónitos de ver los bueyes que les parecía v o -
l6
LÍBER n.
9
miraclo ettoniti constiterunt. Delude nt humana apparuit fraus,tum vero insidias re» « s e , c a n « a l t o raa
xiraoque strepítu concitant se in fugam, lev.que arma
turAostiura incurrére: ceterüm nox , «qaeto » o « ,
neutros pugnam incipientes ad lucera tenue I n " " * M r
to egmiee Annibal traducto per saltum, & qaiboidem .n
ipso saltu hostium oppressis, in agro Al.teoo poin. c e síra. Hunc turaultura sensit Fabius: ceterum & nsidias
« s e ratus & ab nocturno utique abhorrens certam.ne,
12 raunVraentis tenuit. Luce prima sub jugo raontis
prcEliura fuit, quo interclusam ab suis levera » ; « « « " »
facilé (etenim numero aliquantum pr»tebent) Roraani supe\assent, nisi Hispanorum cohors, ad.id ípsum
remiss» ab Annibale, pervenisset. Ea
™«™™*u'
b u S > & ad concursandum ínter saxa rnpesque aptior ac
levior,cüm velocítate corporum, tum armorum habit a , campestre* hostem gravera arrais , statanumque,
pugn« genere facilé elusit. Ita haudquaquara pa'i.cer¿araine digressi, Hispani feré oranes incólumes Homeni, aliquot sais araissis, in castra contenderunt. Fab us
qaoque raovit castra, transgressusque saltum super A l i fasVloco alto ac munito consedit. Tum per Saranium
Komam petere simulans Annibal, usqne in Pelignos populabundus rediit. Fabius roediis Ínter hostium agmen
Srbemque Romam jugis ducebat , nec absistens nec
congrediens. Ex Pelignis Poenus flexil iter , retroqué
Apuliam repetens, Geronium pervenit, urbera metu,
miraban llamas, ?e quedaron parados; mas visto que
tagema del enemigo. Concitant, echan á huir. Inc.rrere fueron i
caer en los armados á la ligera. Ceternm, pero temiendo
igualmeote unos y otros, la noche los detuvo hasta el » m a D «* e r s '°
comenzar la pelea ningún partido. ¿Ufano, territorio de¡Alija.
Abhorrens, y no gustando de pelear por la noche, mantuvo á los
suyos en los reales. Prastabant, porque excedían algo en el Dnumero de gente. Astuetior, D I » acostumbrada á andar
«° t«.
y mas apta v ligera para correr entre peñascos y rocas. Ca™ft"Tem*
por su modo de pelear fácilmente se burló del enemigo^ acostumbrado á pelear en campo raso, v á pie firme, y cargado de
armas, ita, de este modo habiéndose salido de la batalla con
desiguales ventajas. Populabundus, arrasándolo todo. *"'*%'**£>
ni rehusando ni presentando la batalla. Repetens, y volviendo pies
atrás para ir...
K
Geronium, hoy 5an Martin.
I70
SECUNPI BELLI PUNIC1
quia collapsa ruinís pars moenium erat, ab sais desertam. Dictator in Larinate agro castra communiit: inde
sacrorum causa Romam revocatus, non imperio modo,
sed consilio etiam, ac prope precibus agens cum roagi—
stro equitum , ut plus consilio , quám fortunes confidat,
& se potiiiS ducem, quám Sempronium
Flaminiumque
imitetur: ne nihil actum censeret, exacta prope astate per ludificationem hostis : médicos quoque plus in—
terdum quiete quám movendo atque agendo proficere:
haud parvam rem esse, ab toties victore hoste vinci
desiisse, & ab continuis cladibus respirasse. H«c ne—
quidquam praemonito magistro equitum , Romam est
profectus.
XIIT. Principio aestatis , qua haec gerebantur, in
Hispania quoque terrá marique pugnari caeptum est.
Asdrubal ad eum navium numerum, quem á fratre i n structum paratumque acceperat , decem adjecit: quadraginta navium classem Himilconi tradidit, atque ita
Carthagine profectus navibus prope t e r r a m , exercitum
in litore ducebat, paratus conflígere quacumque parte
copiarum hostis occurrisset. Cn. Scipioni , postquam
rnovisse ex hibernis hostem audivit, primo idem consi—
lii fuit: deinde minus térra, propter ingentem famam
novorum auxiliorum, occurrere ausus, delecto milite in
naves imposito, quinqué & triginta navium classe iré
obviam hosti pergit. Altero ab Tarracone die ad statio—
nem víginti millia passuum distantem ab ostio Iberi
amnis pervenit; inde duae Massiliensium speculatoria»
przmissae retulerunt classem Punicam stare in ostio
Saerorum, para asistir á los sacrificios. Agens, no solo mandaodo,
sino también aconsejando, y pidiendo casi de rodillas al comandante de caballería. Ne nikil, no pensase se habia perdido el tiempo en gastar casi todo el estío burlando al enemigo: que á veces
los médicos mas aprovechan con suspender las medicinas, que con
apresurarlas y mover al enfermo. Daiisse, no haber sido vencidos. Hxc, habiendo hecho estos encargos, aunque en vano, al coronel de la caballería.
XtIT. instructvm, tripuladas v pertrechadas. Carthagine, y habiéndose embarcado en Cartagena, y yendo arrimado ¡i tierra, llevaba el ejército por la ribera dispuesto á pelear, &c. Movisse,
que habia salido de los cuarteles de invierno, siguió la misma resolución. z>«« (sup. naves) dos naves de los Marselleses que salieron á observar dieron noticia...
L Í B E R II.
I71
fluminis, castraqae in ripa posita. Itaque ut impróvidos incautosque universos simul effuso terrore opprimer e t , sublatis anchoris ad hostem vadit. Multas & locis
altis positas turres Hispania habet: quibus & speculis fie
propugnáculos adversus latrones utuntur. Inde primo
conspectis hostium navibus, datum signum Asdrubali
e s t , tumultusque priüs in térra 8c castris, quám ad
mare 81 ad naves, estortus, nondum aut pulsu remorum,
strepituque alio náutico eXaudito, aut aperientibus clas6em promontoriis, cüm repente eques alius super alium
ab Asdrubale missus, vagos in litore, quietosque in t e n toriis suis, nihil minüs quám hostem aut proelium eo die
expectantes, conscendere naves propere, atque arma
capere jubet, classem Roroanam jam haud procul á portu
esse. Haec equitcs dimissi passim imperabant: mox A s drubal ipse cüm omni exercitu aderat: varioque omnia
tumultu strepunt, ruentibus in naves simul remigibus
militibusque , fugientium magis é t é r r a , quám in p u gnam euntium modo. Vixdum omnes conscenderant,
cüm alii resolutis loris anchoram vellunt; a l i i , ne quid
teneat, anchoralia incidunt: raptimque omnia prspro—
pere agendo militum apparatu náutica ministeria impe—
diuntur, trepidatione nautarum capere 8c aptare arma
miles prohibetur. Et jam Romanus non propinqoabat
modo, sed direxerat etiam in pugnam naves. Itaque
non ab hoste fie proel ¡o magis Poeni, quám suomet ipsi
tumultu, turbabantur : 8c tentatá veriüs pugna quám
initá, in fugam averterunt classem : Se cüm aversi ac
diverso late agmine á tam multis simul venientibus haud
Effuso, infundiéndoles miedo. Quibus & , de las que se valen
como de atalayas y fuertes contra ladrones. iWondum, no habiéndose oido aun el batir de los remos, ni algún estrépito naval, y estando aun ocultas las naves con los promontorios. T«multu , confusión. Militum apparatu , los soldados, disponiendo
sus cosas, impedian á los marineros hacer su oficio, y el atropellamiento de éstos estorbaba á los soldados tomar y aderezar
sus armas. Tentatá, y habiendo intentado, mas bien que dado
la batalla. Et cim aversi & diverso late agmine á lam multis simul venientibus haud sane impenetrables essent (entre todas esCum alii, hay varias opiniones en el modo de leer este
lugar. Parece mas natural la de
loa que leen: veilunt ancharas,
Cuando unos ocupados en levantar áncoras desatando las cuerdas ó amarras, y otros cortandolas para no detenerse.
If2
SECUNDI BELLI PUNICI
sane impenetrabiles e s s e n t , in litus passim naves egerunt: atque alii v a d i s , alii sicco litore excepti, partim
a r m a t i , partim inermes ad instructam per litus aciem
suorum perfugére. Duae tamen primo occursu capta*
erant Púnica; naves, quatuor suppressa?. Romani, quamquam térra hostium e r a t , armatamque aciem toto praetentam in litore cernebant, haud cunctanter tamen insecuti
trepidam hostium classem , naves o m n e s , quae non aut
perfregerant proras litore i l u s a s , aut carinas fixerant
v a d i s , religatas puppibus in altum extraxere, ad quinqué
& viginti naves ex quinquagínta cepere. Ñeque id pul—
cherrimum ejus victoria? f u i t , sed quód una levi pugna
toto ejus o r « mari potiti erant. Itaque ad Honoscam
classe provecti, exscensione é navibus in terram factá,
cüm urbem vi cepissent, captamque diripuissent, C a r thaginem inde petunt: atque omnem agrum circa depo—
p u l a f i , postremó tecta quoque juncta muro portisque
incenderunt. Inde jam praedá gravis ad Longnnticam p e r venit classis: ubi vis magna sparti f u i t , ad rem nauticam
congesta ab Asdrubale; quod satis in usum fuit, s u b í a l o , ceterum omne incensum est. N e c continentis modo
projectas oras prastervecta , sed in Ebusum insolam
transmissum: ubi u r b e , quae caput Ínsula» e s t , biduum
nequidquam summo labore oppugnata, ubi in spem irri—
tam frustra teri tempus animadversum e s t , ad popula—
tionem agri versi, direptis aliquot incensisque v i c i s , m a -
ta parece la lección mas natural de este lupar obscuro). Y viendo que no eran impenetrables á los enemigos que venían en tanto número, estando ellos de espaldas, y tan separados unos de
otros , por diversas partes arrimaron las naves á la ribera::::
Suppressa , echadas á foodo. Terra::: erat, estaban apoderados
de la tierra, y veían el ejército armado y tendido en toda la r i bera. Aut carinar, ó no quedaron encalladas. Religatat, llevaron á remolque á alta mar. Ñeque id, ni consistió en esto la principal ventaja de esta victoria, sino en que con una pequefia pelea
quedaron señores de toda la costa. Exscensione, habiendo saltado en tierra. Ubi vis, donde Asdrubal habia hecho una gran provisión de esparto para los cables de los navios, y habiendo t o mado lo que necesitaba, quemo" lo demás. Nec continentis, y no
solamente la armada Romana corrió toda la costa del continente,
.sino que pasó i la isla de Ibiza. In spem, sin esperanza alguna, 7
en vano...
Longunticam , en el reino
de Valencia.
LÍBER
ii.
173
jore quám ex continenti praedá parta, cíim in caves s e se recepissent, ex Balearibus insulis legati pacem petentes ad Scipionem venerunt. Inde flexa retro classis, re—
ditumque in citeriora provincias : quó onanium populo—
ruin, qui Iberum incolunt, multorum & ultima; Hispa—
n i * legati concurrerunt. Sed qui veré ditionis imperiique
Romani facti s u n t , obsidibus d a t i s , populi amplius fue—
runt centumviginti. Igitur terrestribus quoque copiis s a t i s fidens Rontanus , usque ad saltum Castulonensem est
progressus. Asdrubal in Lusitaniam ac propias Oceanum concessit. Quietum inde fore videbatur reliquum
aestatis tempus , fuissetque prope per Poenura hostem:
sed praeterquam quód ipsorum Hispanorum inquieta avi—
daque in novas res sunt ingenia, Mandonius vir nobilis,
qui antea llergetum regulus f u e r a t , postquara Romani
ab saltu recessere ad maritimam o r a m , concitis popula—
r i b u s , in agrum pacatum Romanorum sociorum ad p o pulandum venit. Adversüs eos tribus millibus cum ex—
peditis auxiliis á Scipione m i s s i s , levi certamine ut t u multuarían! manum fudere , multis occisis , quibusdam
c a p t i s , magnáque parte armis exuta. Hic tamen tumul—
tus cedentem ad Oceanum Asdrubalem cis Iberum ad s o cios tutandos retraxit. Castra Púnica in agro Ilercaonens i u m , castra Romana ad novam classem erant, cüm fama repens alió vertit bellum. Celtiberi p r i n c i p e s , qui
regionis suae legatos obsidesque dederant R o m a n i s , nun-
Inde, de allí torció el camino la armada, y se fue á la parte c i terior de la provincia. Qui veré, tos que con verdad se hicieron
de la jurisdicción. Quietum, que habría paz por lo restante del estío, y casi la hubiera habido por parte de Anibal. Avidaqve, y deseosos de mudanza de gobierno. Ingenia, Índole, naturaleza. Con"
eitit, habiendo levantado á sus paysanos. Levi certamine, los derrotaron á todos con una .escaramuza, como que era gente levantada de pronto. Exntá, habiendo quitado las armas á los mas. Cedentem, que se retiraba acia el Océano. Retraxit, le hizo volver.
Ad novam, cerca de la nueva armada. Cum fama, cuando una nueva repentina llevo la guerra á otra parte...
Baleario™, islas Baleares, Ma»
Castulonensem, Cazorla, entre
Horca y Menorca.
Castilla y Andalucía.
In citeriora, á la parte de la
Agro llercaonentium , en los
provincia que cae de este lado campos de Tortosa.
del Ebro.
Celtiberi, Aragoneses,
174
SECUJNDI BELLI PUNICl
cío misso á Scipione exciti arma capiunt, provinciamque Carthaginiensium valido exercitu invadunt, tria o p pida vi expugnant. Inde cum ipso Asdrubale duobus proeliis egregié pugnantes, quindecim millia hostium occi—
derunt , quatuor millia cum multis militaribus signis
capiunt.
XIV. Hoc statu rerum in Hispania , P. Scipio in
provinciana venit, prorogato post consulatum imperio,
ab senatu missus cum triginta longis navibus, & octo
millibus militum , magnoque coiumeatu advecto. Ea
classis ingens agmine onerariarum procul visa cum
magna lstitia civium sociorumque portum Tarraconis
ex alto tenuit: ibi milite expósito, profectus Scipio
fratri conjungitur, ac deinde communi animo consi—
lioque gerebant bellum. Occupatis igitur Carthaginiensibus Celtibérico bello, haud cunctanter Iberum transgrediuntur: nec ullo viso hoste , Saguntum pergunt iré,
quód ibi obsides totius Hispania; custodia; traditos ab Annibale fama erat módico in arce custodiri presidio.
Id unum pignus inclinatos ad Romanara societatem o—
mnium Hispania; populorum ánimos morabatur, ne sanguine liberorum suorum culpa defectionis lueretur. Eo
vinculo Hispaniam vir unus solerti magis quára fideli
consilio exsolvit. Acedux erat Sagunti nobilis Hispa-»ñus, fidus ante Poenis : tum (qualia pleraque sunt barbarorum ingenia) cum fortuna mutaverat fidem : ce—
teríim transfugam sine magna; rei proditione venientem
ad hostes , nihil aliud quám unum vile atque infame
corpus esse ratus , id agebat ut quám máximum emo—
lumentum novis sociis esset. Circumspectis igitur o—
Excitl, movidos con un correo despachado.
XIV. Navíbus longis, galeras. Advecto, y hecha gran provisión
de víveres. Agmine, que iban comboyando á las de carga. Tenuit,
desde alta mar se dirigid al puerto de Tarragona, id unum, esta
sola prenda detenia los ánimos, &c. inclinados á la alianza Romana. Eo vinculo, de esta suiecion los sacó un solo hombre con una
traza, que mas teoia de astuta que de fiel. Ceterüm, pero pensando que un desertor que se pasa al enemigo sin proporcionarlos alguna grande ventaja, no lleva otra cosa que su cuerpo, cosa vil
y de poco aprecio, pensaba en hacerles á los nuevos aliados algún
grande servicio. Circumspectis, considerando pues todas las cosas
que la fortuna le podia poner en las manos, pensó sobre todo en
entregar los rehenes...
LÍBER
II.
175
mnibus, qua» fortuna potestatis ejus poterat faceré , obsidibus poti&sinium tradendis animum adjecit: eam uñara
rera máxime ratus conciliaturam Romanis principum
Hispaniae aniicitiam. Sed cüm injussu Bostaris prafecti
satis sciret nihil obsidum custodes facturos esse , Bo—
starem ipsum adgreditur. Castra extra urbero inipso li—
tore habebat Bostar, ut aditum ex portu intercluderet
Roruanis: ibi eum in secretum abductum, veluti igno—
rantem monet, in quo statu sit res. Metum continuisse
ad eam diem Hispanorum ánimos, quia procul Romani
abessent : nunc cis Iberum castra Romana esse,
orcen tutam , perfugiumque novas Tolentibus res. ¡taque quos metus non teneat , beneficio & gratia devin—
ciendos esse. Miranti Bostari, percunctantique quodnam
idsubitum tantae rei donum posset esse? Obsides, inquit,
in civitates remitte : id privatim parentibus, quorum
máximum nomen in civitatibus est suis, ü publicé po—
pulis gratum erit. Vult sibi quisque credi, & habita
fides ipsam plerumque obligat fidem. Ministerium re—
stituendorum domos obsidum mihimet deposco ipse , ut
Opera quoque impensá consilium adjuvem meum , (3 rei
suapte natura gratce, quantam insuper gratiam possimt
adjiciam. Homini non ad cetera Púnica ingenia calüdo
ut persuasit, nocte clam progressus ad hostium stationes, conventis quibusdara auxiliaribus Hispanis , & ab
iis ad Scipionem perductus, quid afferret expromit. F i de acceptá datáque, ac loco & tempore constituto ad
obsides tradendos, Saguntum redit : diem insequentem
absumsit cum Bostare mandatis ad rem agendam accipiendis. Dimissus, cüm se nocte iturum , ut custodias
hostium falleret, constituisset; ad compositam cum iis
horam excitatis custodibus puerorum profectus, veluti
Aigreditur, acomete, esto es, habla, intercluderet, para impedir
desde el puerto la entrada. JMinirterium, yo me encargo de ponerlos en sus casas para llevar adelante este mi consejo, haciendo lo que pueda, y hacer cuanto me sea posible mas agradable
una cosa que lo es de suyo. Homini. luego que persuadió esto a
Bostar, hombre que no tenia la malicia de los demás Cartagine—
* ses. Fide acceptá, dada y admitida la palabra. Ad compositam, habiendo dispertado á los guardias de los jóvenes rehenes, y salido
con ellos al tiempo concertado, aparentando ignorancia, los condujo á las celadas dispuestas por traición suya...
I76
S£CUND1 BELLI PUNICI
ignarus, in praeparatas sua fraude insidias ducit. In castra
Romana perducti: cetera oninia de reddendis obsidibus,
sicut cura Bostare constitutum e r a t , acta per eumdem o r d i n e m , quasi Carthaginiensium Domine sic agerentur.
Major aliquanto Romanorum gratiafuit in re pari,quám
quanta futura Carthaginiensium fuerat. Illos enim g r a ves superbosque in rebus secundis e x p e r t o s , fortuna &
timor mitigasse videri poterat. Romanus primo adventu incognitus ante , ab re clementi liberalique ini—
tium fecerat: & Acedux vir prudens haud frustra v í debatur socios mutasse. Itaque ingenti consensu ad de—
fectionem omnes spectare: armaque extemplo mota fo—
r e n t , ni h y e m s , quae Romanos quoque & Carthaginien—
ses concederé in tecta c o e g i t , interveoisset.
X V . Haec in Hispania quoque secunda aestate Puní—
ci belli g e s t a , cüm in Italia paullulum intervalli cladi—
bus Romanis solers cunctatio Fabii fecisset: que ut A n nibalem non mediocri sollicitum cura habebat, tamdem
eum militiae magistrum delegisse Romanos cernentem,
qui bellum ratione non fortuna g e r e r e t , ita contemta
erat ínter cives armatos pariter togatosque , utique
postquam absenté eo , temeritate magistri equitum, lae—
t o , ut veriüs d i x e r i m , quám prospero eventu pugnatutn fuerat. Acceserant duae res ad augendam i n v i diam dictatoris : una fraude ac dolo Annibalis; quód
cüm á perfugis ei monstratus ager dictatoris esset, o—
mnibus circa solo aequatis, ab uno eo ferrum i g n e m -
Reddendis, sobre restituirlos á sus padres. Quasi, como si la restitución se hiciera en nombre de los Cartagineses, pero era en nombre de los Romanos. Major, en un asunto igual algo mayor fue el
agradecimiento de los Romanos, que el que hubieran tenido los
Cartagineses. Porque podia parecer que la fortuna y temor los hizo
ablandar á estos, á quienes los esperimentaron crueles y soberbios
en la prosperidad. Fecerat, habia dado principio por un hecho de
clemencia y liberalidad, itaque, y así con grande consentimiento
todos ponían sus miras en rebelarse.
XV. Cim in, cuando en Italia la prudente detención de Fabio
ocasionó algún intervalo á las derrotas de los Romanos. Contemta, asi era despreciada del ejército igualmente que de los que estaban en Roma. Ager, una posesión que era del dictador. Ómnibus,
mandó que asolando todos los lugares que habia al rededor á sola
ella no tocasen ni incendiasen, para hacer creer que esto era una
recompensa de alguna inteligencia secreta...
L Í B E R II.
177
que & vim omnem hostium abstineri jussit, ut occulti
alicujus pacti ea merces videri posset; altera ipsius fa—
cto , primó forsitan dubio, quia non exspectata in eo
senatús auctoritas est, ad extremuru haud ambigué ia
maximam laudem verso, in permutandis captivis: quód
sicut primo Púnico bello factura erat, convenerat í n ter duces Romanos Poenumque, ut quae pars plus reciperet quám daret, argenti pondo bina & selibras in mi—
litera prsestaret. Ducentos quadraginta septem cüm piltres Romanus quám Poenus recepisset, argentumque pro
eis debitum, s*pe jactata in senatu r e , quoniam non
consuluisset patres, tardiüs erogaretur; inviolatum ab.
hoste agrura, misso Romam filio, vendidit, fidemqua
publicam impendió privato exsolvit.
XVI. Annibal pro Geronii maenibus, cujas urbis ca-»
ptae atque incensae ab se in usum horreorum pauca reli—
querat tecta, stativa habebat: inde frumentatum duas
exercitús partes mittebat: cum tertiá ipse expedita ia
statione erat, siraul castris pra?sidio,& circuraspectans
necunde ímpetus in frumentatores fieret. Romanus tune
exercitús in agro Larinate erat: praeerat Minucius ma—
gister equitum, profecto (sicut ante dictura est) ad ur—
bem dictatore. Ceterura castra, qua» in monte alto ac
tato loco posita fuerant , jam in planum deferuntur : agitabanturque pro ingenio ducis consilia calidiora, ut im—
Altera, la otra cosa era lo que hizo el mismo dictador, a! principio cosa sospechosa, porque 00 habla esperado para ello, &c.
Haud, pero que sin duda se volvió al fin en grande alabanza suya.
In permutaríais, y fue el trueque de los prisioneros. Convenerat, se
habían convenido los generales Romanos y Anibal en que el que
recibiese mas prisioneros que los que daba , pagase" por cabeza por
cada prisionero de mas, dos libras y media de piara. Sxpe, tratado muchas veces este punto en el senado. Tardiüs erogaretur*,
fardándose en pagar este dinero, inviolatum, que no habia tocado.
Fidemque, y á su costa pagó esta deuda pública.
XVI. In usum, para que sirviesen de graneros. Frumentatum,
i, buscar trigo. In statione, como de centinela, ya para defender
los reales, ya atendiendo á que por ninguna parte se acometiese,
&c. Caixdiora, tomábanse determinaciones precipitadas según la
condición del general Minucio...
Pro Geronii, delante de las
murallas de San Martin.
Calidiora , distíngase entre
calidas, ardiente, y callidus, astuto , sagaz. Lo primero le con-
Tomo II.
venia á Minucio que era pre—
cipitado y temerario , y asi hav
Metáfora eo calidiora ; pero 00
tenia nada de lo segundo.
M
178
SECUNDI BELLI P U N I C I
petus aut in frumentatores palantes, aut in castra r e l i cta cum levi manu prareidioque fieret, N e c Annibalem f e f e l l i t , cuco doce mutatam esse beili rationem, & ferociüs
quám consultius rern hostes gesturos. ipse autem (quod
minirné quis crederet) cüm hostis propius e s s e t , ter—
tiara partera militum frumentatura, duabus in castris r e t e n t i s , dimisit, deinde castra ipsa propius hostem m o v i t , dúo ferme á GeTonio m i l l i a , in tumulum hosti c o n spectum: ut intentum sciret esse ad frumentatores, si
qua vis fieret, tutandos. Propior inde e i , a t q u e ipsis i m minens Romanorum castris, tumulus apparuit: ad quem
capiendnm, qnia si luce palam i r e t u r , haud dubié hostis
breviore viá praeventurus e r a t , nocte clam missi N u m i dae ceperunt: quos tenentes l o c u m , contemta paucita—
t e , Romani postero die chm ejecissent, ipsi eó t r a n s ferunt castra. T u m i t a q u e , ut exigunm spatii vallurn á
• a l i o aberat, & id ipsura totum prope compleverat R o mana a c i e s , simul & per aversa castra á castris Anni—
balis equitatus cum levi armatura emissus in frumentat o r e s , late caedem fugamque hostium palatorum fecit.
N e c acie certare Annibal ausus: quia tanta paucitate
v i x castra, si oppugnarentur, tutari poterat. Jamque artibus Fabii pars exercitús aberat^ jara ferme sedendo &
cunctando bellum gerebat, receperatque suos in priora
Castra, q u s pro Geronii moenibus erant. Justa quoque
Fefellit, no se le ocultó que con la mudanza de general se habla
mudado de plan. Rem::: gesturos, que obrarían, que pelearían.
Movit::: propius, acercó mas el campamento. Intentum, que atendía. Ai quem capiendum Numiite missi clam nocte ceperunt, quia si
iretur palam luce, hostis, &c. para ocupar, el cual habiendo enviado á los Numidas ocultamente de noche lo tomaron, porque si
hubieran ido claramente de dia, el enemigo sin duda se hubiera
adelantado por camino mas corto. Ejecissent, habiéndolos desalojado, trasladan allí su campo, üt exiguum, como una fortificación
distaba poco de la otra, y casi todo este espacio Je habia ocupado, &c. Simul 4?, habiendo salido al mismo tiempo de los reales
de Aoibal por la espalda la caballería con algunos de Infantería
contra los enemigos que andaban buscando trigo, causó gran
mortandad en ellos, y los hizo huir por estar esparcidos. Acie, ea
batalla formal. Jamque, y ya le faltaba parte de su ejército por
los ardides de Fabio, y ya Aoibal hacia la guerra estándose quieto y rehusando la batalla. Justa,"algunos dicen que también se
peleó en batalla formal, y midiendo las armas, ó encontrándose
los dos ejércitos...
L Í B E R II.
179
acie & collatis signis dimicatum, quídam auctores sunt:
primo concursu Pcenum usque ad castra fusum , inde
eruptione factá, repente versum terrorem in Romanos:
Numerii Decimii Samnitis deinde interventu proelium
restitutum. Hunc principem genere ac divitiis non Bo—
Viani modo, unde e r a t , sed toto Samnio, jussu dictato—
ris octo millia peditnm, & equites ducentos adducen—
tem in castra, ab tergo cüm apparuisset Annibali, spem
parti utrique praebuisse novi subsidii, tumque Fabio ab
Roma veniente, Annibalem insidiarum quoque aliquid
timentem recepisse suos: Romanum insecutura, adjuvante Samnite dúo castella eo die expugnarse ^ sex millia
hostium caesa, quinqué admodum Romanorum: tamen in
tam pari prope clade famam egregia; victoriae cura
vanioribus literis magistri equitum Romam perlatam.
De his rebus persaepe & in senatu & in concione actum
est. Cüm laetá civitate dictator unus nihil nec famae nec
literis crederet, & ut vera omnia essent, secunda se
magis quam adversa timere diceret: tüm M. Metilius
tribunus plebis, id enimvero ferendum esse, negat, non
prttsentem solum dictatorem obstitisse rei bene geren—
dtey sed absentem etiam gestas obstare'. (3 in ducendo
bello sédalo tempus tereré, qub diutiús in magistratv
sit, solusque ís* Roma & in exercitu imperium ha—
beat: quippe consulum alterum in acie cecidisse , alte"
rum specie classis Púnica persequenda procul ab Italia ablegatum. Dúos prastores Sicilia atque Sardiniá
occupatos y quorum neutra hoc tempore provincia praeio—,
te egeat: M. Minucium magistrum equitum, ne hostem
videret, ne quid rei bellicos gereret, prope in custodia
Sobiani, de Boyano su patria. Spem prmbuisse, dio esperanza á
unos y á otros de que venia, &c. Recepisse, retir6. Xtvo castella,
dos pueblos considerables. Tamen in, y aunque fue casi igual la
pérdida de unos y otros, hay quien dice, que llegó á Roma la
noticia de que consiguieron una gran victoria por las cartas arrogantes del comandante de caballería. Vt vera, dado caso que
todo fuese cierto, que temía mas la prosperidad que la adversidad. Negat, dijo que no se podia sufrir ciertamente). Praesen—
tem, hallándose en el ejército, le habia tenido como aprisionado
para DO pelear. Et in ducendo, y que de intento gastaba el tiempo
en alargar la guerra. Specie, con el pretesto...
Prope in custodia, así se expilca Metilio para aumentar el
aborrecimiento contra Fabio,
que contuvo dentro de los rea—
M 2
I8o
SECUNDI BELLI PUNICI
habitum. Itaqut hercule non Summum modo, quo jam
tamquam trant Iberum agro Peenis concessum sit, sed
Campanum Calenumque Cj Falernum agrum pervasta—
tos este y sedente Casilini dictatore, Ú legionibus po—
pulí Remaní agrum suum tufante. Exercitum cupien—
tem pugnare, ís* magistrum equitum, clausos prope
intra vallum retentas , tamquam hostibus
captivit
arma ademta. Tamdem , ut abscesserit inde dicta—
tor t ut obtidione libéralos , extra valium egressos fu—
disse ac fugaste hostes. jQuos ob res, si antiquus animas plebi Román* esset, audacter se laturum fuisse
de abrogando jQ. Fabii imperio. Nunc modicam roga—
tionem promulgaturum de cequando magistri equitum £s*
dictatoris jure: nec tomen ne ita quidem prius di—
mittendum ad exercitum Q. Fabium, quám consulem
in locum C. Flaminii suffecisset. Dictator concionibus
se abstiouit, in concione minime popularis. Ne in sena—
tu quidem satis aeqiris auribus audiebatur tune, cuín
hostem verbis extolleret, bienniique clades per terneri—
tatem atque inscitiam ducum acceptas referret: magistroque equitum y qubd contra edictum suum pugnasset, ra—
tionem diceret reddendam esse. Si penes se summa im—
perii consilüque sit, propediem effecturum y ut sciant
homines, bono imperatori haud magni fortunara mo—
menti esse i mentem rationemque dominari: se scevo
Quo agro, al cual territorio se habían retirado los Cartagineses
como si estuviese á la otra parte, &c. Ut abscesserit, que al punto que el dictador se apartó del ejército, los soldados como si hubiesen salido de un cerco derrotaron y ahuyentaron A los enemigos. Laturum (sup. legem), que ya con toda resolución hubiera promulgado una ley para quitar el mando á Q. F¿bio; pero que
por entonces daría otra mas moderada, igualando el mando del
comandante de caballería con el del dictador. Dictator, el deta—
dor, que en sus determinaciones no buscaba el favor del pueblo,
se escusd de asistir i. las juntas. Satis mquit, con mucho gusto. Inscitiam , impericia militar. Rationemque, y diciendo que Minucia
debía dar cuenta de haber peleado contra su orden. Bowe, que el
buen general no debe hacer mucha cuenta de la fortuna, sino
que la raaos y prudencia lo ba de dirigir todo...
les i Mintiera, sin dejarle p e - mente que éste tird únicamenlear.
te á defeader sus heredades, no
Agrum suum, el campo del los campos del pueblo Romano.
dictador. Da a entender falsa-
L Í B E R IT.
181
tempore í í fine ignominia servasse exereitam, quám
multa millia hottium occiditse, ducere majorem gloriam
este. Hujus generis orationibus frustra habitis, & consale creato M. Atilio Regulo, ne prssens de jure irnperü
diroicaret, pridie quám rogationis ferend* dies adesset,
nocte ad exercitum abiit. Luce ortá, cum plebis concilium esset, magis tacita invidia dictatoris, favorque
magistri equitum ánimos versabat, quám satis audebant
homines ad suadendum,quod vulgo placebat, prodire : &
favore superante, auctoritas tamen rogationi deerat.
Unus inventus est suasor legis C. Terentius Varro, qoi
priore anno prstor tuerat, loco non humili solüm, sed
etiam sórdido ortus : patrem lanium fuisse ferunt,
ipsurn institorem mercis, filioque hoc ipso io servilia
ejus artis ministeria usurn. Is juvenis, ubi ex eo genere quaestús pecunia á patre relicta, animum ad spem l í beralioris fortunas adjecit, togaque & forum placuere,
proclamando pro sordidis bominibus caasisque adversas rem & famam bonorum, primüm in notitiam populi , deinde ad honores pervenit : quaesturá quoque ñc
duabus aedilitatibus, plebejá & curuli, postremo & praetura perfunctus, jam ad consulatús spem cúm attolle—
2V> pnetenT, para que estando presente no Impidiese que i Mfnucio le igualasen con él en el mando; el dia antes que se p u blicase la ley, marchó al ejército por la noche. Mag'tt, siendo
mayor el aborrecimiento secreto contra el dictador, y el favor
acia el comandante de caballería, que estaba apoderado de todos,
que el ánimo para aconsejar públicamente lo que al pueblo le
agradaba; y aunque prevalecía el favor, con todo eso faltaba autoridad para intimar la lev. Loco, no solamente de nacimiento
humilde, sino de oficio infame; pues dicen que él fue mancebo
de tienda, y su padre carnicero, en el cual oficio vil se valió del
hijo. / / jurmnis, luego que este joven coo el dinero que su padre
le dejrf, adquirido en este comercio, concibió esperanza de mejor
estado; inclinándose á la carrera y ejercicio de la abogacía, l l e gó á ser conocido del pueblo, y á. los honores, defendiendo primeramente á hombres viles, y después sosteniendo algunos pleitos contra la hacienda y honor de los buenos. Postremo, y por ú l timo llegó á ser pretor, concibiendo esperanzas de ser cónsul.-.
Mdilitatibur, y dos veces edil,
la una de la plebe, la otra de
los nobles. Curuli, tradúcese de
los oobles ; porque habiendo
ediles plebeyos y patricios, á
solo éstos se les concedía la silla
curul, como también i los d é mas magistrados mayores.
I 82
SECUNDI BELLI PUNICI
ret ánimos, haud parum callide auram favorís popularis
ex dictatoria invidia petiit, scitique plebis unus gratiam
tulit.
XVII. Oranes eam rogationem, quique Roma», quique in exercitu erant, aequi atque iniqui, prxter ipsum
dictatorem, in contumeliara ejus latam acceperunt. Ipse
quá gravitate animi criminantes se ad multitudinem ini—
micos tulerat, eádem populi in se szvientis injuriam
tulit: acceptisque in ipso itinere literis senatúsconsulti
de aequato imperio, satis fidens haudquaquam cum im—
perü jure artem imperandi aequatam, cum invicto a ci—
vibus hostibosque animo ad exercitum rediit. Minucius
vero, cum jam ante vix tolerabilis fuisset, secundis r e bus ac favore vulgi; tum ntíque immodicé immodesté—
que non Annibale magis victo ab se, quám Fabio g l o riari, illum in rebus asperis unicum ac parem ducem
qucesitum yínnibali, majorem minori, dictatorem ma—
gistro equitum (quod nulla memoria habeat annalium)
jussu populi aquatum in eadem civitate, in qua ma—
gistri equitum virgos ac secures dictatoris
tremeré
atque horrere sol:ti sunt: in tontum suam felicitatem
virtutemque enituisse. Ergo secuturum se fortunan*
suam, si dictatoris cunctatio in segnitie deorum homi—
numque jvdicio damnatá perstaret. Itaque qu© die pri—
müm congressus est cum Fabio, statuendum omnium
primum ait esse, quemadmodum imperio adequato ufan—
tur: se optimum. ducere, aut diebus altemis, aut si majara intervalla placerent, partitis temporibus , alter—
nis summum jus imper'tumque esse, ut par hosti non
Auram (Me:áfora), no tuvo poca mafia y astucia eo granjearse el
favor del pueblo con el aborrecimiento del dictador. Scitique plebis (Plebiscití), y él solo se alzó con la gloria de que el pueblo
diese este decreto.
XVII. JBoui, amigos y enemigos. Seevientit, enfurecido contra él. Imperandi, que no eran iguales en el arte de mandar,
aunque lo fuesen en el mando. Tum migue, comenzó entonces á
vanagloriarse con mayor destemplanza y libertad de haber vencido no menos á Fabio que á Aníbal, ¿uod nulla, de lo que no
habia memoria en las historias. Tremeré, temblar y llenarse de
horror al ver los haces y segures que precedían al dictador, in
tantum, tanto habia sido ensalzada, decía él, su fortuna y valor.
Se optimum, que él tenia por lo mas acertado que cada ano tuviese todo el mando por dias, alternando, ó por mas tiempo si
asi le agradaba.
LÍBER
II.
183
tolum consilio, sed viribus etiam esset, si quam occasionem rei gerencia habvisset.
Q. Fabio haudquaquam
i d p l a c e r é : omr.ia enim fortunan
habituramt
quecum—
que teméritos
collegce habuisset:
sibi
cammunicatum
cum Ufo, non ademtum imper'tum esse. ltaque se num—
quam volentem parte, qua posset,
nerum contilia ge—
rendarum cessurum v nec te témpora aut diet
imperii
cum eo t sed exercitut divisurum:
suisque
contiliit,quo—
niam omnia non lie ere t, qute posset tervaturum.
Ita ob—
t i n u i t , ut l e g i o n e s , sicut consulibus vaos esset, Ínter se
dividerent. Prima 8t quarta Minucio j secunda & tertia
Fabio evenerunt. Ítem equites pari numero , sociúmqce
& Latini nominis auxilia diviserunt: castris. se quoquo
s e p a r a n magister equitum voluit.
X V I I I . D ú p l e x inde Annibali gaudium f u i t : ñeque
enim quidquam e o r u m , qua> apud hostes agerentur, cuna
f a l l e b a t , & perfugis multa indicantibus, & per suos ex—
p l o r a n t e m : nam & liberam Minucii temeritatem se suo
modo capturum, & solertix Fabii dimidium viriuro decessisse. Tumulus erat inter castra Minucii & Poenorum,
quem qui oceupasset, haud dubié iniquiorem erat bosti
locum facturus. Eum non tam capere sine certamine vo—
lebat Annibal, quamquam id opera? pretium e r a t , quam
causam certaminis cum M i n u c i o , quem semper oceursu—
runa ad obsistendum satis s c i e b a t , contrahere. Ager omnis
medius erat prima specie inutilis insidiatori, quia non
modo silvestre quidquam, sed ne vepribus quidem vesti—
t u m habebat, re ipsá natus tegendis i n s i d i i s , e ó magis,
Omnia enim, pues cualquiera que fuese la inconsideración de su
companero, el suceso se atribuiría á la fortuna. Se volentem, que
él nunca voluntariamente cederla en lo que pudiese el mando de
la fcuerra. Divisurum, y que no dividiría con él el mando, d por
dias, ó por mas tiempo, slxio, &c Ita cbtinuit, asi se convinieron , & c Castrii, el comandante de caballería quiso tener campo
a parte.
XVUI. Nam &, porque se alegraba de que podría acometer
con sus ardides á la temeridad de Mioucio, que ya estaba independiente; y de que la astucia de Fabio ya tenía la mitad de
fuerzas menos. Iniquiorem, menos ventajoso, {¿uomquam, aunque
esto era conducente. Quam::: contrahere causam, como buscar ocasión de venir á las manos con Minucio. Ager, todo el campo que
mediaba era i primera vista inútil para emboscada*, pues ni t e nia árboles, ni aun una zarza, pero acomodado por lo mismo para asechanzas encubiertas...
184
SICUNDI BELtI PUNICI
qudd in nada valle oulla talis fraus timeri poterat: &
erant in anfractibus cavae rupes, ut quaedam earum du—
ceños armatos possent capere. In has latebras, quot
quemque loeum apté insidere porerant, quinqué millia
conduntur peditum equitumque: necubi tamen aut mo—
tos alicujus temeré cgressi, ant fulgor armorum fraudem
ín valle tam aperta detegeret, missis paucis prima luce
ad capiendura, quem ante diaimus, tumulum, avertit
©culos bostium. Primo statim conspeccu contemta pau—
citas, ac sibi quisque deposcere pellendos inde hostes: ad
locum capiendum dux ipse inter stolidissimos ferocissi—
mosque ad arma vocat, & vaois animis & minis increpat
hostem. Principió levem armaturara dimittit: deinde
conserto agmine, mittit equites : postremo ciim hosti—
bus quóque subsidia mitti videret, instructis legionibus
procedtt. £ t Annibal laborantibus suis alia atque alia,
crescenfe certamine, mittens auxilia peditum eqoitum—
que, jam justám expleverat aciem, ac totis utrinqoe vi—
ribus certabarur. Prima levis armatura Rornanorura
praeoccupatum inferiore loco succedens tumulum, pulsa detrusaque terrorem in succedentem intnlit equitem,
& ad signa legionum refugit: peditum acies inter per—
culsos impávida sola erat, videbaturque , si justa aut si
recta pugna esset, haudquaquam impar futura : tantmn
animorum fecerat prosperé ante paucos dies res gesta.
Sed exorti repente insidiatores eum tumultum terrorem—
que in latera utrioque ab tergoque incursantes, fece—
runr., ut ñeque animus ad pugnam, ñeque ad fugam spes
cuiquam s-uperesset. Tune Fabius primo clamore paven—
tium audito, dein conspectá procul turbatá acie : Itaest,
It erant, y había en los recodos del ralle unos peñascos horadados. Capere, recibir dentro de sí. Quot quemque, cuantos buenamente podían emboscarse en cada uno. Necubi, para que por ninguna parre, ó el movimiento de alguno at salir inconsideradamente, ó el resplandor de las armas descubriese el engaño. Avertit, se llevo esto la atención del enemigo. Ac sibiy cada uno pedia la comisión de echar de allf. Deinde, después de trabada la
batalla envió la caballería. Alia auxilia, nuevos refuerzos. Jam
juttam, ya habia hecho una batalla formal, y se peleaba, fitc.
Praoceupatum, subiendo por la parte inferior á la altura tomada
antes por los de Anibal. Videbaturque, y parecía que si se hubiera
peleado en buena guerra, esto es sin celadas. Superesset, ninguno
tenia ánimo, ita eit, asf es, dijo, no mas pronta de lo que me
temía, la fortuna cazo la temeridad de Mlnuclo*..
X
L Í B E R II.
**5
inqait, non celeriur quám timui, deprehendit fortuna, irmeritotem. Fabio aquatus imperio, StnntbalemV i x r tute e fortuna superiorem -videt: sed ohud
l»rgaf*
succensendique tempus erit; nunc signa extra vallum
proferte: victoriam hosti extorqueamus, confesstonem
erroris civibus. Jara magna ex parte cssis alus , alus
circunispectantibus fugam, Fabiana se acies « P ^ »
velut coelo demissa, ad auxilium ostcndit. Itaque pnus
quám ad coniectum teli veniret, aut manum consererer,
& suos á fuga efFusa, & á feroci pugna bostes conunuit.
Qui solutis ordinibus vagé dissipati crant, undique confugerunt ad integrara aciem, qui plures simul terga a e derant, conversi in hostem , volventesque orbem , nunc
sensiro referre pedem , nunc conglobati restare. Ac jam
prope una acies facta erat victi atque integn exercitus,
inferebantque signa in hostem, cüm Poenus receptuí c e cinit, palam ferente Annibale , ab se Minuciura , se a
Fabio victum. Ita per variara fortunara diei roajore parte exacta, cúm in castra reditum esset, Mmucius convocaras militibus: Sepe egot inquit, audivx.milites yeum
primum esse virum, qui ipse consulat quid tn rem stt.
secundum eam, qui bene monenti obediat: qut nec tpse
consuhre, nec alteri parere scit, eum extremt tngentt
esse. Nobis quoniam prima animi ingeniique negata sors
est, secundam ac mediam teneamus: & dum imperare discimus,parere prudenti in animum inducamus: castra eum
Fabio jungamus. Ad pratorium ejus signa
cumtulertmus, ubi ego eum parentem appellavero , quod beneficio
Sed aliud, pero ya habrá tiempo de hacerle mis cargos T » « J *
festarle mi sentimiento. Extorqueamus, arranquemos la *«ct°Ma,
&c. v hagamos confesar 4 los ciudadanos su error. * ' " " ' * £ " "
tibus\ echando las miras para huir. Ad conjectum,á « , r o « ™c™*
Huí selulis, los que, deshecha la formación andaban « P " 0 1 . " •
de todas partes acudieron á donde se renovó la batalla. ^v'ntes
que, y dando una medía vuelta, ya retrocedían poco 4 P oc ° ; / "
¿mojonados se detenían. Ac jam, y ya casi estaban ' n « f P o r ™
los dos ejércitos, el vencido, y el de Fabio que estaba entero
y arremetían contra el enemigo. Ita per, pasada as
"****"**{
te del día peleando con varios sucesos, y hab.éndose vuelto i los
reales unos v otros. Qui ipse, que aconseja lo que .convtene, es el
primero entre todos. Eum, este tal es de una < D d o l e , r X d « e 7 !
{*or de todos. Parere, inclinemos nuestro ánimo 4 obedecer al
que sabe mas que nosotros. Pratorium, 4 su tienda...
186
SECUNDl BELLI PÜNICI
ejus erga nos, ac majesíate ejusdignum
estivos
milites
eos , quorum vos moda ai ma dexterjeque texerunt,
patronos salutabitis:
(3 si nihil aliud, gratorum certe
nobis
animorum gloriam dies haec dederit. Signo d a t o , concia—
matur i n d e , dt colligantur vasa: profecti agmine inceden—
tes ad dictatoris castra, in adroirationem 8z ipsum & o—
tnnts, qui circa e r a n t , converterunt. U t constituía sunt
ante tribunal signa, progressus ante a l i o s magister e q u i t u m , cúm patrem Fabium appellasset , circumfusosque
militum ejus totumagraen patronos consalutasset: Parentibus, i n q u i t , meis ydktator,
quibus te modo nomine, quo
fiando possutn, cequavi y vitam tantum debeo: tibi cum
tneam salutem, tum omnium horum* I taque
plebiscitum,
quo oneratus magis quám honoratus sum, primus
antiquo
abrogoque : & quod tibi mihique , quod meo
exercitui,
tuoque, conservato , ac conservatori sit felix,
sub impe—
fium auspiciumque tuum redeo, ¿s* signa htec
legionesque
restituo: tu, queso , placatus , me magistrum equitum , hos
ordinibus suis, quemque teneri jubeas. T u m dextra? inter—
júncea?, militesque, c o n d o n e dimissá, á notis ignotisque
benigné atque hospitaliter invitad : laetusque dies ex ad—
modumtristi paulló ante ac prope execrabili factus. R o ma? , ut est perlata fama reí gesta*, dein literis non magis
ipsornm imperatorum quám vulgi militum ex utroque
exercitu affirmata, pro se quisque Máximum laudibus ad
coelum ferré. Par gloria apud Annibalem hostesque P o e nos e r a t , ac tum demum s e n t i r é , cum R o m a n i s , atque in
Italia bellum e s s e : nam biennio ante adeo & duces R o -
Patronat, los llamareis defensores vuestros; y ya que este dia DO
nos dé otra cosa, nos dará á lo menos la gloria de agradecidos, Ut
colligantur, tocan la trompeta para que recojan las tiendas, y
yendo en formación. Tribunal, la tienda de MÍDUCÍO. Quibus, con
quienes te be igualado eo el nombre y del modo posible, ltaque,
y así yo soy el primero eo anular y renunciar el decreto del pueblo, que mas ha servido para deshonra mia, que para honor.
Oneratus, honor atus (Parauomasia). Auspiciumque, conducta. Tu,
quxso, te pido tengas á bien el que yo conserve mi grado de c o mandante de caballería, y cada uno de estos el suyo. Tum dextne,
entonces se dieron las manos unos á otros. Dimissá, acabada la
junta. Hospitaliter, y como á sus huéspedes. Vulgi, del común de
los soldados. Pro se, cada uno por su parte ensalzaba hasta el cielo. Gloria (sup. Fubii). Ac tum, y entonces comenzaron á conocer
que hacían guerra, &c...
LÍBER
n.
*87
manos & milites spreverant, ut vix cum eadem gente bcllum esse crederent, cujus terribilem eam famam * P « »
bus accepissent. Annibalem quoque ex • « « * « " " £ * L
xisse f e r u n t , tamdem eam nubem, qu* sederet m
jugtt
montium, soUicitatam procellá imbrem d'dtsIe.
R
X I X . Dum h*c geruntur in I t a l i a , Cn. Servihus G e rainus consol cum classe navium circumvectus S a r d . »
& C o r s i c * orara, & obsidibus utrinque a c c e p t i s , in A i r i cara transmisit: & priüs quára in continentera e u e j „es f a c e r e t , Meninge Ínsula vastata, & ab w c o l e n t i b u .
c i r c a e a r a , n e & ipsorura ureretur dinpereturque^ager
decera talentis argcnti a c c e p t i s , ad litera A f r i « a c c e . 5 £
copiasqueexposuit. Inde ad populandura agrura d o t í i m i
l i t e s , navalesque socii juxta effusi a c s i » » » » " « \ t o ™
egentes prsdarentur. ltaque in insidias temeré illati , c u m
á sequentibus palantes & locorura ignari circuravenirent u r , cura multa c e d e ac foedá fuga retro ad naves c o m pulsi sunt. Ad mille horainum, cura bis Serapronio B l « s o
qu*store amisso , classis á litoribus hostiura plenis trepide
soluta in Siciliam cursara tenuit: traditaque L , 1 y D * 1 ^
Otacilio p r s t o r i , ut á legato ejus P Sura Romara r e d u c e r e t u r , ipse per Siciliam pedibus profectus,freto i n l t a l i a m
trajecit: literis Q. Fabii accitus & ipse & collega ejus M .
A t i l i u s , ut exercitum ab s e , exacto jara prope semestri
i m p e r i o , acciperent. Oronium prope annales Fabium d i ctatorem adversüs Annibalem rem gessise tradunt. ^ « » ™
etiam eum primum á populo creatum dictatorem scribit.
Sed & Coelium & ceteros f u g i t , uni consuli Cn. b e r v i n o ,
^
—
—
—
•
Terribilem, fama de temibles. Eam nubem, queja por *ll*rno descargó la tempestad que ameuazaba aquella nube, que andaba antes por las cumbres de los montes.
w*ccmianÁMM
XIX. Circunven*, costeando la Cerdeña y Córcega.^**£££
nes, desembarcos. Meninge, Gerbe (no lejos de T r í p o l i ) . ^ ' « T
que, y desembarcó sus tropas. Navales, que los aliados
dei la tri
pulacion. Effusi, se aplicaron al saqueo con tal » b l D Cn °d o; J °C" °D¿
saqueasen. Cultorum e gentes, despobladas. Tm*r*, « ^
l° ° or
¡iradamente. Tenuit, siguió su curso. Pedibus, «minando por
tierra. Exacto, cumplido ya casi su mando por « i s meses. o Seú*,
pero unto Celio como los demás historiadores no advirtieron,&c
Nubem, asi llamaba á Fabio, por las alturas.
que 4 manera de nube andaba
188
SECUKm BEIXt PUNICI
qui tune procul in Gallia provincia aberat, jus fuisse d í cendi dictatoris: guana moram quia exspectare territa
jam cladecivitasnon poterat, eó decursum esse, ut á p o pulo crearetur , qui pro ¿ictatore esset; res inde gestas,
gloriamque insignem ducís, & augentes titulura imaginis
posteros, ur dictator pro prodictatore diceretur, facilé
bbtinuisse. Consutes, M. Atilius Regulus, Cn. Servilius
Geminus, exercitu accepro, hibernaculis maturé comrauhitis (tune enim aurumní erat tempus) Fabii artibus cum
lumml inrer se concordia beHurn gesserunt. Fruroentatum
exeunti AnBibali diversis locis opportuné aderant, car—
pentes agmen, palantesque excipientes rin casum universa;
dimicationis quám ómnibus artibus petebat hostis, non
•eniebant. Adeoque inopia est coactos Annibal, ot nisi
tum fugas speciem abeundo timuisset, Galliam repetiturus
fuerit, nulli relicta spe alendi exercitús in eis Jocis, si
insequentes cónsules eisdem artibus beU-um gererent.
XX. Cum ad Geronium,}am hieme impendente, cons,titisset beMum, Neapoíitani legati Roroam venere: ab
iis quadraginta patera áureas magni ponderis in curiam
illata», atque ita verba facta, ut dicerent, scire se, Ro—
moni populi eerariam bello exhauriri: & cum juxta pro
vrbibus agrisque tociorumyac pro capite, atque arce Ita—
li<e, urbe Romana, atque imperio geratur; aquum censuis~
se Neapolitanos, quod auri sibi cum ad ipsorum omatumt
tum ad subfidium fortunte a majoribus relie tum foret, eo
juvare populum Romanum: si quam opem in sese crederentj eodem studio fuisse obla tur os; gratum sibi paires
Es decvrrum, que se recurrid á que el pueblo nombrase un pro—
dictador. Et augentet, y sus descendientes, que añadieron este
nuevo título á sus timbres, lograron, &c. C'árpente<r, picándoles la
retaguardia. /* casum, pero nunca se expusieron á una batalla d e cisiva , que era lo que el enemigo coa vivas ansias pretendía.
Adeoquey y se vid tan necesitado de víveres, que á DO haber t e mido dar á entender que bufa con su marcha, se hubiera vuelto.
XX. Constitittet, estando el teatro de la guerra junto i San
Martin, y el invierno casi encima, &c. Atque iia, y hablaron en
tales términos. Exhauriri, que se Iba agotando. Pro urbibus,ta
defensa de las ciudades. Capite, capital. Ad jubsidium, para el socorro de sus necesidades casuales. Si quam, que si en otra cosa
creían poderlos ayudar, estaban prontos á hacerlo Igualmente. Studio, con la misma afición...
L Í B E R
ii.
189
Romanos, popufamaue facturum,
si omites res
Neapolitanorum suas duxissent , dignosque judicaverint
, á quitas donum animo ac volúntate
eorum , qui líbenles
dareñíy qjtám re,majus
ampliusqtte acciperent. Legatis g r a tias actas pro muaificentia curaque; patera, quas ponderis
minimi f u i t , accepta.
X X L Per eosdem dies speculator Carthaginiensis, qut
per biennium fefellerat, Romas deprehensus, praecisisque
manibus dimissus: & serví quinqué & viginti in crucera
a c t i , quód in campo Martio conjurassent: indici data l i bertas & aeris gravis viginti millia. Legati Se ad Philip—
pura Macedonum regem missi ad deposcendum Déme—
trium P h a r i u m , qui bello victus ad e o m fugisset: & alii
in Ligures ad expostulaodum, quód Poenum opibus auxi—
liisque sui juvissent; simul ad visendum e x propinquo,
quae in Bojis atque Insubribus gererentur. Ad Pineura
quoque regem in I l l y r i o s legati missi ad stipendium, c u jas dies e x i e r a t , poscendum^ a u t , si diem proferre vel—
l e t , obsides accipiendos. A d e o , etsi bellum ingens in c e r vicibus e r a t , nullius usquam terrarum rei cura R o m a nos , ne longinqua q u i d e m , effugiebat. In religionem etiam
v e n i t , aedem Concordias, quam per seditionem militaren!.
biennio ante L . Manlius prastor in Gallia v o v i s s e t , l o c a t a m ad id tempus non esse. Itaque duumviri ad eam rem
Dignosque y y los tuviesen por dignos de admitir de ellos un don
mavor y mas cumplido por la voluntad, &c.
XXI. Fefellerat, habia estado oculto. Prxc'uifque, y cortadas
las manos le dejaron ir libre. Conjuratsent, por haber formado
una conjuración, indici, al que la descubrid. Expostulandum, a
quejarse. Aris, veinte mil ases del peso de una libra cada uno.
Stipendiunt, á pedir el tributo ó pago de la tropa, pues ya habla
espirado el término ó tiempo. Cervicibur, (Metáfora muy enfática y expresiva). De modo,, que aunque los Romanos estaban agobiados con la presente guerra, la diligencia de la república na
dejaba de atender á todas partes. In religionem, entraron también
en escrúpulo, por no haber edificado el *«mplo a la diosa Concordia , que, &c...
Patera, no es fácil de cono- simular su infelicidad.
cer a qué hayamos de atribuir
Mris, dice gravit , porque
esta acción extraordinaria de no era moneda acuñada.
los Romanos, si a grandeza de
Bojit, en el Bortones.
ánimo y desinterés, á arroillyrios, Esclavonia, al prégasela, ó a fina política ea di- seme.
I90
SECUNDI BELLl PUNICI
creati ab Emilio prartore urbano Cn. Papios, & Cajso
Qointius Flaminius sedera in arce faciendam locaverunt.
Ab eodem prstore ex senatús consulto litera; ad consoles
missae, ut, si iis videretur, alter eorum ad cónsules creandos Romam veniret} se in eam diera, qua jussisset c o mitia edicturum. Ad h*c á consulibus rescriptum/sin»
detrimento reip. abscedi non poste ab hotte: itaque per
interregem comitia habenda este potius, quám consuium
alter á bello avocaretur. Patribus rectius visura est d i ctatorem á consule dici comitiorom habendorum causa.
Dictos L. Veturius Philo, M. Pomponiura Mathonem magistrura equitum dixit. His vitio creatis, jussisque die
qoatuordecimo se raagistratu abdicare, ad interrcgnum
res rediit. Consulibus prorogatum in annum imperium:
interreges proditi á patribus Cn. Claudios Appii filius
Centho, inde P. Cornelius Asina. In ejos interregno c o mitia habita magno certamine patrom ac plebis. C. T e rentium Varronem, sui generis hominem, plebi, inseCtatione principum popularibusque artibos conciliatum,
ab Q. Fabii opibus & dictatorio imperio concossis, aliena invidia splendentem, vulgus etiam extrahere ad consulatum nitebatur. Patres summa ope obstabant ne se
insectando, sibi aequari assuescerent homines. Bsbins
Herenius tribnnus plebis cognatos C. Terentii , criminando non senatum modo, sed etiam augures, quód d i ctatorem prohibuissent comitia perficere, per invidiam
eorum favorem candidato suo conciliabat. ¿4b hominitoeaverunt, dieron por asiento la construcción del templo. Reeeriptum, respondieren á esto los Cónsules. Interregem, por uno
que hiciese sus veces, como si dijéramos, Virev y Vice-Cónsul
Dici, que se eligiese. Dictur, elegido Dictador. Hit vitio, habiendo habido defecto en la elección de éstos, y mandándoseles dejar
el empleo á los catorce dias, paró I2 cosa en nombrar Virey. interreget, nombraron Vireyes, &c. C. Terentium Varronem súi el
populacho pretendía levantar á la dignWad consular á C. Tere'ncio
Varron, hombre plebeyo, y agradable á la plebe, ya por ser contrario de la nobleza, ya por su habilidad en grangearse la voluntad del pueblo, desde que abatió el poder y coartó el maDdo
del dictador Fabio, haciéndose visible con el ddio de otros. Paires, los senadores ponían todo empeño en que los plebeyos no se
acostumbrasen á igualarse con ellos, abatiendo su dignidad...
«
Candidato, su pretendiente, te los pretendientes , porque á
Llamábanse asi metafórJcamen- la toga, de que usaban, la blan-
LÍBER
n.
191
bus nobilibus per multoi annos bellum quésrentibas 3 A'nnibalem in ltaliam
adductum : ab iisdem, cum debella—
ri possit,
fraude id bellum írahi: cum quatuor
mititum
legionibus univertis
pugnari poste apparuisse,
eb qubd
M. Minucius absenté Fabio prosperé
pugnasset;
duat
legiones hosti ad aedem objectas\ deinde ex ipsa
cade
ereptas,
ut pater patronusque
appellaretur,
qui
prius
vincere
prohibuisset
Romanos,
quam vinci.
Cónsules
deinde Fabianis
artibus,
cum debe/lari posset,
bellum
traxisse.
Id fcedus inter omnes nobiles ictum z nec finem ante belli habitaros,
quam consulem veré
plebejum, id est hominem novum, fecissent.
Nam
piebejos
nobiles jam eisdem initiatos
esse sacris, Í5* contemnere
plebem,
ex quo contemni desierint
a patribus , ceepis—
se. Cui non id apparere,
id actum, & quasitum esse, ut
interregnum
iniretvr,
ut in patrum potestate
comitia
essent ? Id cónsules ambos ad exercitum morando qu£—
siisse: id postea,
quia invitis
iis dictator esset
dictus
comitiorum causa , expagnatum
esse , ut vitiosus
dictator per augures fieret. Habere igitur interregnum
eos:
consulatum unum certé plebis Romance esse : pcpulum
liberum habiturum ac daturum ei, qui magis
vincere
quam diu imperare,
malit. Cum his orationibus accen—
Trahi, la alargaban. Apparuisse, que se babia visto poderse pelear.
Id fcedus, que esto era una manera de convenio becbo entre los
nobles. Piebejos nobiles, tradúzcase: pues decían que los que siendo de origen plebeyo se adquirieron la nobleza, obtenían los
mismos empleos de la religión que los nobles, y que comenzaban ya á despreciar la plebe, desde que el senado los daba honroso tratamiento. Id postea::: expugnaium, después lograron el que
los agoreros diesen por defectuosa la elección del dictador, porque contra su voluntad , &c. Habere, decia , que ya tenían ellos el
privilegio de que se nombrase Virey uno de su clase, asi como
era fuero del pueblo el tener un cónsul de la suya: por tanto que
el pueblo sería libre eo nombrar y elegir á quien atendiese mas i
vencer, que i mandar por mucho tiempo...
queaban con una greda muy
brillante como ahora nuestro
almidón, con lo cual denotaban qoe pretendian el empleo
con sana intención y sin sobornos, solo fundados en sus briliantes méritos, ó* en los de sus
abuelos. También el que desea
aprender una facultad, como
philosophim, eloqyentix canM^
datvs.
\±
Piebejos, plebeyos que consl
guieron la nobleza obteniendo
empleos curules.
Sacris, significa el augurado,
pontificado, y otros sacerdocios.
192
SECUNDI BELLI PUNlCf
sa plebs esset, tribus patriciis petcntibus, P. Cornelio
Merendá, L. Manlio Vulsone, M. -¿Emilio Lepido duobiís nobilibus jam famílíarum plebis, C. Atilio Serrano,
& Q'. JEUo Pasto, quorum alter pontifex, alter augur
crat, C. Terentius cónsul unus creatur, ut in manu ejus
cssent comítia rogando collegae. Tum experta nobilitai
parum fuisse virium ¡n competitoribus ejus, L. JEmilium Paulura, qui cura M. Livio cónsul fuerat, & damnatione collegae & sua prope ambustus evaserat, infestura
plebi, diu ac multura recusantem ad petitionera corapellit. Ita is próximo comitiali díe, concedentibus ómnibus,
qui cüm Varrone certaverant, par magis in adversando,
quám collega, datur consuli. Inde pretoria comítia h a bita : creati Manius Pomponius Matho,& P. Furius Philus.
Roma; juris dicendi urbana sors Pomponio ínter cives
Romanos, & inter peregrinos P. Furio Pbilo evenit.
Additi dúo pretores, M. Claudius Marcellus in Siciliana,
L. Postumius Albinus in Galliam. Omnes absentes creati suntj nec cuiquam eorum, praeter Terentium consu—
lem , erat mandatus honos, quem jam non antea gessis—
s e t , praeteritis alíquot fortibus ac strenuis viris , quia
in tali tempore nullus novis magistratus videbatur man—
dandus. Exercitus quoque multiplicad sunt. Quantz Rutera pedttum equitumque additse sint copia;, adeo & n u mero & genere copiarum variant auctores, ut vix quidquam satis certum afirmare ausim. Decem millia novo—
rum militum alii scripta in supplementum, alii novas
Duobut, y otros dos nobles por los empleos que tuvo su familia
pero de origen plebeyo. Rogando collega, para-sombrar otro c ó n sul. Competitoribur, pretendientes. Ambustus, (propiamente chamuscados). El sentida es, que casi salió herido con el golpe de la
condenación de su compañero. (Metáfora). Ita is, este pues en el
primer día en que pudieron celebrarse las juntas, con la anuencia
de los competidores de Var-roa, fue nombrado por cónsul, DO
tanto para compañero suyo, cnanto porque contraresrase al poderlo de Varroo. Roma, á Pomponio le tocó administrar justicia á
los ciudadanos. Prateritis, no haciéndose cuenta. Quia in tali, porque en tales circunstancias parecía no deberse dar empleo ningufio á primerizos: Novis, ó los que no le hubiesen obtenido antes.
1* supplementum, para completar las legiones...
Consulatum , ya por entonces se de su clase , cuando íntes los
"ra privilegio de la plebe, que dos eran del orden patricio.
uno de los cónsules se nombraDúo pratores. Véase el índice.
LÍBER
II.
193
quatuor legiones quinqué legionibus additasj ut novem
legionibus rem gererent. Numero quoque peditum equi—
tumque legiones auctas, millibus peditum & centenis
equitibus in singuias adjectis, ut quina millia peditum,
trecenti equites essent: socii duplicem numerum equitum
darent, pedites aequarent. Septem & octoginta millia
armatorum & ducentos in castris Romanis , cüm pugnatura ad Cannas est, quídam afictores sunt. Illud haudquaquam discrepat, majore conatu atque Ímpetu rem actam,
quám prioribus annis, quia spera, posse vinci hostem,
dictator praebuerat. Ceterüm priusquam signa ab urbe
novae legiones moverent, decemviri libros adire atque
inspicere jussi, propter territos vulgo homines novis prodigáis. Nam & Roma» in Aventino & Ariciae nunciatum
erat,sub ídem tempus lapidibus pluisse,& multo cruore
signa in Sabinis sudasse, aquas é fonte calidas manasse. Id
quidem & quód saepius acciderat, magis terrebat: & in
vía Fornicaba, quae ad campum erat, aliquot bomines de
C02I0 tacti exanimatique fuerant. Ea prodigia ex libris procurata. Legati á Paesto pateras áureas Romam attulerunt.
lis , sicut Neapolitanis, gratiae acta?, aurum non acceptum.
XXII. Per eosdem dies ab Hierone classis Ostiam
cum magno apparatu accessit: legati Syracu«ani in senatum introducti nunciarunt, ctedem C. Flominii
consulis,
exercitüsque allatam adeo affecisse regem Hieronem, ut
nullá suá propria regnique sui clade moveri magis pe—
tuerit: itaque, quamquam probé sciat, magnitudtnem populi Romani admirabiliorem prope advertís rebus quám
secundis esse; missa tamert á se omnia, quibus a bonis
fidelibusque sociis bella juvari soleant: quee ne accipe+e
abnuant, magnopere se P. C. orare. Jam omnium primum
lllui haudquaquam, ea lo que todos convienen es, que se peleó con
mas calor y empeño que, &c. Territos, por estar atemorizado el
común del pueblo. Multo cruore, que las estatuas en los Sabinos sudaron mucha sangre, y manó agua caliente de las fuentes. Vía fornicata, en el pasadizo en forma de bóveda, que iba al campo Maircio, algunos hombres heridos de un rayo cayeron muertos. Prccurata, expiáronse estos malos prooósticos según lo que hallaron en
los libros de las Sybilas. Pasto, Pesti (pueblo de la Lucania).
XXII. Affecisse, había causado tanto sentimiento al Rey Hieron, que n« pudo sentir mas ningún desastre suyo, &c. Abnuant,
no rehusen admitir...
Tomo II.
N
194
SECUNIJI BKLLI PUNICÍ.
ominis caush, Victoriam auream pondo trecentorum viginti afierre sese: acciperent eam, tenerentque, & haberent propriam Ü perpetuam : advexisse etiam trecenta
milita modiúm tritici, ducenta hordei, ne commeatus de—
essent; £¿ quantum preeterea opus esset, & qub jussissent,
subvecturos. Milite atque equite sciretnisi Romano, La—
tinique nominis , non uti populum Romanum: levium ar—
matorum auxilia etiam externa viditse in castris Roma—
nis; itaque misisse mille sagittariorum ac funditorum,
aptam manum adverslts Baleares ac Mauros , pugnacesque alias missili telo gentes. Ad ea dona consilium quoque
addebant, ut prattor, cui provincia Sicilia evenisset, classem in Áfricara trajicereí: ut Í5* hostes in térra sua
bellum habejrent, minusque laxamenti daret iis ad •auxilia Annibali summittenda. Ab senatu ita responsum re—
gi est. Virum bonum egregiumque sociutn Hieronem esse,
atque uno tenore, ex quo in amicitiam populi Romani venerit, fidem coluisse; ac rem Romanam om%i tempore ac
loco munificé adjuvisse: id perinde ac deberet, pergratum populo Romano esse. Aurum £3 á civitatibus quibusdam allatum, gratia rei accepta, non accepisse populum
Romanum: J^ictoriam, omenque accipere, sedemque ei se
divce daré \ dicare Capitolium, templum ¿fovis Optimi
Maximi : in ea arce urbis Romte sacrata, volentem pro—
pitiamque, firmam ac stabilem fore populo Romano. Funditores sagittariique & frumentum traditum consulibus.
Quinqueremes ad navium classem, quae cum T. Otacilio
propraetore in Sicilia erat, quinqué & viginti additz:
perroissumqueest, ut,si é rep. censeret esse, in Africana
trajiceret.
XXIII. Delecto perfecto , cónsules paucos morati
Ominis, en señal de buen agüero. Modiúm, en lugar de modiorum,
celemines. Pvgnacesque, y contra otras naciones, que peleaban con
dardos. Minusque, y no estuviesen tan desabogados para enviar socorro á Aníbal. Perinde ac, como era obligación. Gratis, aunque
habían agradecido el favor. Picioriam, que admitían el ddn de la
Diosa Victoria, y su buen pronóstico; y que la señalaban y consagraban para su colocación en el Capitolio el templo, &c. E repub.j
conducente á la república.
Víctoriam, una estatua de la su valor un millón, seiscientos
victoria del peso de 320 libras treinta y ocho mil y cuatrociende oro. Según nuestra moneda tos reales.
L Í B E R
II.
195
d i e s , dmn socii ab nomine Latino venirent. Milites tune,
quod numquam antea faetnm e r a t , jurejurando á tribunis
militum a d a c t i , jussu cónsulum conventuros, ñeque in—
jussu abituros. Nain ad eam diem nihil praeter sacramentum fuerat: & ubi ad decuriatum aut centuriatum con—
venissent, suá volúntate ipsi inter se equites decuriati,
centuriati pedites conjurábante sese fugae atque f o r m i d i nis ergo non abituros , ñeque ex ordine recessuros, nisi
teli sumendi aut p e t e n d i , aut hostis feriendi, aut civis
«ervandi causa. Id ex voluntario inter ipsos foedere á t r i bunis ad legitimara jurisjurandi adactionem translaturn.
C o n d o n e s , priüs quám ab urbe signa moverentur, c o n sulis Varronis raultae ac feroces f u e r e , d e n u n c i a n t e s , b e l lum arcesiturn in Italiana ab nobilibus , mansurumque in
visceribus reipublicas, si plures Fabios imperatores haber e t j se quo die hostem v i d i s s e t , profligaturum. Collegae
e j u s P a u l i , una pridie quám ex urbe proücisceretur , c o n c i o f u i t , verior quám gratior p o p u l o , quá nihil incle—
menter in Varronem d i c t u m , nisi id m o d o : Mirar i se
quomodo quis dux, prius quám aut suum, aut
hostium
exercitum , locorum situm , naturam regionis nosset,
jam
nunc Jocatus in urbe sciret, quee sibi agenda armato fo—
rent: ís* diem quoque preedicere posset,
quá cum hoste
XXIII. Jurejurando, los obligaron á hacer juramento los tribunos militares. Abituros, de que no abandonarían la milicia, sin
licencia. Nam::: nihil prxter, pues basta entonces no se observaba
otro juramento sino el que era ya de costumbre: y cuando acudían á formarse los de á caballo en decurias, y la infantería en
centurias, juraban de su propia voluntad uoos y otros, &c. Ergo,
que ni para huir, ni por miedo desampararían las banderas. Ñeque ex ordine , ni desampararían su formación. Nisi teli, si no
para tomar ó buscar armas. Id ex voluntario, y de este voluntario
juramento dimaná, que después los tribunos los obligaron á jurar,
quedando ya en costumbre. Profligaturum, acabaría con él. inclementer, nada de duro contra Varron, sino solo lo siguiente. Locatvt,
estando en Roma. Et diem queque, y que pudiese tener conocimiento del día en que habla de pelear y venir á las manos con el enemigo...
Sacramentum , entre los Ror
manos ninguno podía pelear
contra el enemigo sin hacer
primero juramento de fidelidad:
esto era sacramentum. Después
los mismos soldados voluntaria-
mente solían también jurar en—
tre si. como dice luego T. Livio: esto era conjuratio\ pero en
esta ocasión obligaron los tri—
bunos también i este último.
N 1
jg6
SECUNDI BELLI PUNICI
signis collatis esset dimicaturus. Se, quce consilla magis
res dent hominibus, quám homines rebus , eq ante tem—
pus immatura non prtecepturum: optare, ut, quee cauté
atque consulté gesta essent, satis prosperé evenirent: temeritatem, preeterquam qubd stulta sit, infelicem etiam
ad id locorum fuisse. Eum suá sponte apparebat tata celeribus consiliis prsepositurum : & quó id constantiüs perseverare^ Q. Fabius Maximus sic eum proficiscentem allocutus fertur: Si aut collegam (id quod mallem) tui si—
milem, L. jEmilij haberes, aut tu collegee tui similis
esses, supervacánea esset oratio mea : nam & dúo boni
cónsules, etiam me tácente, omnia é rep. fide vestra fa—
ceretis$ £5* mali nec mea verba auribus vestris, nec consiiia animis reciperetis: nunc & collegam tuum 6* te tótem virum intuenti mihi, tecum omnis oratio est: quem
video nequidquam & virum bonum £3* civem fore, si altera parte cíaudicet respublica: malis consiliis idem ac
bonis juris & potestatis erit. Erras enim, L» Paule, si
tibi minus certaminis cum C* Terentio, quám cum ¿4nni>bale, futurum censes 5 nescio an infestior hic adversarias, quám Ule hostis, maneat: & cum illo in ácie tantum,
cum hoc ómnibus locis ac temporibus certaturus es: 0? ad~
versum uínnibalem legionesque ejus tuis equitibus ac peditibus pugnandum tibi est; J^arro dux tuis militibus te
est oppugnaturus. Ominis etiam tibi causa absit C. Fia—
minii memoria: tamen Ule cónsul demum (3 in provincia
(3 ad exercitum ccepit furere: hic prius quám peteret
Se qute, que él antes de la ocasión DO podía adivinar las determinaciones, que los sucesos obligan á tomar al hombre, antes que
las que el nombre aplica á las cosas. Ad id, basta entonces. Et
quo, y para que permaneciese mas en su propósito. Etiam me,
aunque 70 no os lo dijera, obraríais conforme á vuestra fidelidad, y al interés de la república. Et mali, y siendo malos, ni daríais oidos á mis palabras , ni admitiríais. Nunc &, mas ahora considerando yo la condición de tu compañero, y quién tú eres. Tecum, á ti se encamina mi razonamiento, á quien veo que de poco
ha de servir el ser varón esforzado y buen ciudadano, si la república cojea de un pie. Malis consiliis, él con sus consejos desacertados tendrá igual poder y mando, que tú con los buenos. Cum
hoc, coa éste has de pelear en todos los lugares y tiempos. Ominis, olvídate de la conducta de Flaminlo, porque DO te sirva de
mal pronóstico...
cíaudicet, alude á las deter- eran tan acertadas.
xninaciones de Varron, que no
LÍBER
IT.
197
consulatum, deinde in petendo consulatu, nunc quoque
cónsul, prius quam castra videat, aut hostem , insanit.
Et qui tantas jam nunc procellas, preelia atque acies
pactando inter togatos ciet ,quid inter armatam juventutem censes facturum, & ubi extemplo verba res sequitur?
jítqui si hic, quod facturum se denunciat, extemplo pugnaverit: aut ego rem militarem , belli hoc genus, hostem
hunc ignoro, aut nobilior alius Trasimeno locus nostris
cladibus erit. Nec gloriandi tempus adversus unum est:
& ego contemnendo potius, quam appetendo gloriam, modum excesserimisedita
reshabet. Una ratio
belligerendi adversus Amibalem est, qua ego gessi: nec eventus
modo hoc doeet {stultorum iste magister est) , sed eadem
ratio, quee fuit futuraque, doñee res eaedem manebunt,
immutabilis est. In Italia bellum gerimus, in sede ac solo nostro: omnia circo plena civium ac sociorum sunt, artnis , viris , equis , commeatibus juvant, juvabuntque: id
jam fidei documentum in adversis rebus nostris dederuntt
meliores, prudentiores, constantiores nos tempus diesque
fecit. Annibal contra in aliena, in hostili est térra, Ínter omnia inimica inf estaque , procul a domo , procul á
patria. Ñeque illi térra ñeque mari eit pax: nulla eum
urbes accipiunt, nulla mxnia: nihil usquam sui videt ,in
diem rapto vivit: partem vix tertiam exercitüs ejus haMt y quem Iberum omnem trajecit: plures fames quam
ferrum absttmsit: nec his paucis jam victum
suppeditat. Dubitas ergo, quin eum sedendo superaturi shnus,
Et qui, y uoo que estando aun en la ciudad mueve tan grandes
tempestades, jactándose de las batallas que ha de dar. Et ubi, y
dónde decir v hacer es lo mismo? Aut ego, ó yo no entiendo nada
de milicia, ni conozco qué calidad de guerra es ésta, ai tampoco
al enemigo, 6 el lugar donde acampa nuestro ejército, va á ser
mas famoso por nuestra derrota, que el lago de Perusa. Modnm,
me be excedido. Sed eadem, si no la razón, la que perseverando
las cosas en su ser, siempre es la misma que fue, y no se muda.
Vtrit>equis, infantería y caballería. Nihil usquam, per parte ninguna ve un palmo de tierra que pueda llamarse suyo , y vive
para pasar el dia con lo que roba. Aisumsit, mas murieron de
hambre, &c. Suppeditat, no tiene ya que darles de comer. fiu««
eum, que estándonos quietos hemos de vencer al que ya se va consumiendo mas cada dia?...
Togatos, opuesto á armatosx
Stultorum, alude á aquella
que son los que están en el sentencia de Hesiodo, la calacampo de batalla.
nüdad al necio le hace cuerdo.
198
SECUNDI BEIXI PUNICI
qui senescat in dies? non commeatus, non supplementum,
non pecuniam habeat ? jQuamdiu pro Geronii, castelli ¿4pulía inopis, tamquam pro Carthaginis mcenibus, pugnatum
est V Sed ne adversas te quidem ego gloriabor. Cn. Ser—
vilius, atque M. ¿itilius, proximi cónsules, vide quem—
admodum eum ludifícati sint. Hac una salutis est vía,
L. Paule, quam difficilem infestamque cives sibi magis,
quátn hostes facient: idem enim tui, quod hostium milites, volent: idem Farro cónsul Romanas, quod yínni—
bal Pcenus imperator, cupiet: duobus ducibus unus resistas oportet 5 resistes autem, adversa famam rumo—
resque hominum si satis firmus steteris: trie ñeque colleg<s vana gloria, ñeque tua falsa infamia moverit. l^eritatem laborare nimis sape ajunt, extinguí numquam.
Gloriam qui spreverit, veram habebit. Sine, timidum pro
cauto, tardum pro considerato, imbellem pro perito belli
vocent'. malo, te sapiens hostis metuat, quam stulti cives laudent. Omnia audentem coñtemnet Jlnnibal: nil temeré agentem metuet. Nec ego ut nihil agatur, moneo,
sed ut agentem te ratio ducat, non fortuna: tua pote—
statis semper , tuaque omnia sint: arma tus intentusque
sis, ñeque occasioni tua desis, ñeque suam occasionem
hosti des : omnia non properanti clara certaque erunt;
festinatio impróvida est & caca. Adversüs ea oratío con»
salís aut sané la?ta fuit, magis fatentis ea, quae dicereff
vera, quam facilia factu esse. Dictatori magtstrum equitum intolerabilem fuisse ; quid consilii adversüs collegam
seditiosum ac temerarium virum atque auctoritatis fore ?
Se populare incendium priore consulatu semiustum effu—
Supplementum, gente para emplazar. Adversüs, en tu presencia.
Quam difficilem, el que harán difícil y nocivo. ídem, porque lo
mismo que pretenden los enemigos, pretenderán los tuyos por la
mala conducta de Varron. Vertióte™, pues es un adagio bastante
común, que la verdad adelgaza, pero no quiebra. Vocent (sup. ut
te), deja que den el nombre de cobardía á tu prudencia.de pereza á tu reflexión, y de poco valor á tu pericia militar. Nec ego, ni
te aconsejo que te estés mano sobre mano, sino que en obrar te
guies por la razón. Omnia, al que no se precipita le sale todo bien;
el arrebatamiento ciego e s , y sin cordura. Adversüs ea, lo que el
cónsul respondió á esto no fue ciertamente cosa alegre, confesando que lo que decía era mas cierto que practicable. Se popu!are%
que él habia evitado la condenación del pueblo en su primer consulado, del que salló medio herido...
Semiustum, alude á lo que se di- jo en el cap. 21. prope ambust**,
L Í B E R
ii.
199
giste; optare, ut omnia prosperé evenirent \ ac si quid
adversi caderet, hostium se telis potius, quám suffrogiis
iratorum civium, caput objecturum.
XXIV. Ab hoc sermone profectum Paulum tradunt,
prosequentibus primoribus patrum. Plebejum consulem
sua plebs prosecuta, turba quám dignitate conspectior.
Ut in castra venerunt, pcrmisto novo exercitu ac vetere,
castris bifariam factis, ut nova minora essent propiüs
Annibalem, in veteribus major pars & omne robur virium
esset, tum anni prioris consulem M. Atilium xtatem excusantem Romam miserunt. Cn. Servilium in minoribus
castris legioni Romanae & sociorum peditum equitumque
duobus millibus praeficiunt. Annibal quamquam parte d i midia auctas.hostium copias cernebat, tamen adventu
consulum miré gaudere : non solüm enim nihil ex raptis
in diem commeatibus superabat, sed ne unde raperet quidem, quidquam reliqui e r a t , omni nndique frumento, posteaqaam ager parum tutus e r a t , in urbes munitas conve—
cto : ut vix decem dierum, quod compertum postea est,
frumentum superesset: Hispanorumque ob inopiam transitio parata fuerit,si maturitas temporis exspectata fo—
ret. Ceterüm temeritati consulis ac praepropero ingenio
materiam etiam fortuna dedit: quód in prohibendis prse—
datoribus tumultuario praeli», ac procursu magis militum,
quám ex praeparato, aut jussu imperatornm o r t o , haud—
quaquam par Poenis dimicatio fuit. Ad mille & septingentos caesi : non plus centuro Romanorum sociorumque
occisis. Ceteríim victoribus effusé sequentibus metu in—
sidiarum obstitit Paulus cónsul, cujus eo die (nam alter-
Objectvrumt expondría su cabera, su vida.
XXIV. Ad hoc, después de dicho esto. Proseqventibus, acompañándole los principales senadores. Sua plebs, los plebeyos que
apoyaban el dictamen de Varron, mas visibles por el número que
por su calidad. JEtatem, excusándose de que por la edad DO podía
servir. Superabat, pues no solo no le quedaba de los víveres que
había robado, para pasar el dia. Transitio, pasarse á los Romanos.
Si maturitas , si hubiera aguardada Anibal á que los frutos madurasen. Prcepropero, arrebatada Índole. Quod, porque en una escaramuza que tuvieron para impedir el pillage de los Cartagineses,
mas por el arrebato y acometimiento de los soldados que con
consejo, y siguiendo las órdenes de los peñérales, los de Aníbal no
sacaron tanta ventaja de la pelea. EJfuté seauentibut, dando alcance desapoderadamente. Nam alternit, porque mandaban por días...
200
SECUNDi BELLI PUNJCI
nis ¡mperitabant) imperium erat j Varrone indignante ac
vociferante, enaissum hostern é manibus: debellarique,ni
cessatum foret, potuisse. Annibal id damnum haud aegerrimé pati: quin potiüs credere, velut inescatara temeritatera ferocioris consulis ac novorum máxime militum
csse : & omnia ei hostium, haud secus quam sua, nota
erant: dissimiles discordesque imperitare, duas prope
partes tironum militum in exercitu esse. Itaque locura &
tempus insidiis aptum se habere ratus: nocte próxima, ni—
hil praeter arma ferentes secum milites ducens, castra
plena omnis fortuna; publicae privataeque reliquit: trans—
que próximos montes laevá pedites instructos condit, dextrá equites, impedimenta per cornua in médium agmen
traducit, ut diripiendis velut desertis fuga dominorum
castris occupatum impeditumque hostem opprimeret. Crebri relicti in castris ignes, ut fides fieret, dum ipse longius spatium fugft prasriperet., falsa imagine castrorum,
sicut Fabium priore anno frustratus esset, tenere in locis
cónsules voluisse. Ubi illuxit, subductae primó stationes,
deinde propiüs adeuntibus insolitum silentium admirationem fecit. Jam satis compertá solitudine in castris, concursus fit ad praetoria cónsulum nunciantium fugam h o stium adeo trepidam, ut tabernaculis stantibus castra r e liquerint: quóque fuga obscur¿or esset, crebros etíam relictos ignes. Clamor inde ortus, ut signa proferri juberent,
ducerentque ad persequendos hostes, ac protinüs castra
diripienda: & cónsul alter velut unus turbas mili taris erat.
Debellariqve, y que se pudo haber acabado con el enemigo, sf no
hubieran desistido del alcance. Annibal, no le fue muy sensible á
Aníbal este golpe, antes se persuadid, que solo habia servido de
cebo para empeñar la temeridad del cónsul mas feroz, y de los
soldados con especialidad por ser visónos. Castra, dejó los reales
llenos de ajuar del común, y de los particulares. Crebri, dejd varias hogueras en el real, como para dar á conocer que con esta
apariencia falsa quería mantener en sus puestos á los cónsules,
mientras tenia mas tiempo para huir. Falsa, con aquella apariencia de reales. Ubi, luego que amaneció, el ver primero los reales
sin avanzadas, y después el silencio que notaron, acercándose mas
Jes puso en admiración. Stantibus, quedando puestas las tiendas de
campaña. Obscurior, pan ocultar mas. Cnhros , hogueras á trechos.
JEt cónsul, y uno de los cónsules (Varron) pensaba como el común
• de los soldados; pero Paulo decia y repetía que debían mirarlo
mas despacio, y precaver alguna zalagarda...
LÍBER
II.
201
Paulus etiam atque etiam dicere, providendum praecavendumque esse. Postremó cüm aliter ñeque seditionem, ñeque ducera seditionis sustinere posset,M. Statilium prae—
fectnm cum turma Lucanorum exploratum misit: qui ubi
adequitavit portis , subsistere extra munimenta ceteris
jussis, ipse cum duobus equitibus vallum intravit: speculatusque omnia cum cura, renunciat insidias profecto ess e : ignes in parte castrorum, quae vergat in hostem, r e lictos: tabernacula aperta, & omnia cara in promptu relicta: argentum quibusdam locis temeré per vías velut o b jectum ad praedam vidisse. Qua* ad detinendos á cupiditate ánimos nunciata erant, ea accenderunt: & clamore sublato á militibus, nisi signum detur, sine ducibus ituros,
haudquaquam dux defuit: nam extemplo Varro signum
dedit proficiscendi. Paulus, cura ei suá sponte cunctanti
pulli quoque auspicio non addixissent, obnunciari jam efferenti porta signa collegae jussit j quod quamquam Varro
aegré est passus, Flaminii tamen recens casus,Claudiiqüp
consulis primo Púnico bello memorata navalis clades r e ligionem animo incussit. Dii propeipsi eo die magisdis—
tulere quám prohibuere imminentem pestem Romanis.
Nam forte ita evenit, u t , cüm referre signa in castra ju—
.benti consuli milites non parerent, servi dúo, Formiani
unus, alter Sidicini equitis, qui Servilio atque Afilio
consulibus ínter pabulatores excepti á Numidis fuerant #
profugerent eo die ad dóminos: qui deducti ad cónsules
denunciant, omnem exercitum Annibalis trans próximos
Adequitahit, llego" á caballo hasta las puertas de los reales. Vallum, la fortificación; vallado. Qfi* vergat, que mira. Cura, todo
lo mas precioso dejado allí á la mano. Temeré, como por olvido.
Qu¡x ad, lo que dijo, para contener la codicia de los soldados, les
aumentó mas los deseos. Cum ei, como á su natural detención se
juntase el que los pollos no le daban buen pronostico, mandó dar
parte de ello á su compañero, que ya con su gente salia de los
reales. ¿Rgré, le sentó mal. Casur ,el desastre reciente. Religionem,
le metió en escrúpulo: le intimidó. Pestem, la ruina. Referre signa, volver los escuadrones í los reales. Excepti, hechos prisione" ros entre los forrageros...
Pulli, la superstición R o mana llegaba á tanto, que del
modo de picar el grano que
echaban á los pollos, tomaban
los pronósticos para sus empre-
sas ; y el peor de toda* era
cuando dejaban el grano^como
si siempre hubieran de estar
comiendo.
202
SECUNDI BELLI PUN1CI
montes sedere in insidiis. Horum opportunus adventus
cónsules imperii potentes fecit: cum ambitio alterius suam
primüni apud eos prava indulgentia majestatem solvisset.
XXV. Annibal , postquam motos magis inconsulto
Romanos, quám ad ultimum temeré evectos, vidit j ne—
quidquam detecta fraude, in castra rediit. Ibi pluresdies
propter inopiam fruraenti manere nequibat: novaqueconsilia in dies non apud milites solüm mistos ex colluvione
omnium gentium,sed etiam apud ipsum ducern, oriebantur. Nana cüm initio fremitus, deinde aperta vociferatio
fuisset exposcentium stipendium debitum, querentiumque
annonam primó, postremó famem ; & mercenarios milit e s , máxime Hispani generis, de transitione cepissecon—
silium fama esset, ipse etiam interdum Annibal de fuga
in Galliam dicitur agitasse : ita u t , relicto peditatu o mni,cum equitatu se proriperet. Cum haec consilia, atque
hic habitus animorum esset in castris, moveré inde sta™ t in calidiora atque eó maturiora messibus Apulije l o c a : siniul u t , quó longiüs ab hoste recessisset, transfugia
impeditiora levibus ingeniis essent. Profectus est nocte,
ignibus similiter factis, tabernaculisque paucis in speciem
relictis, ut insidiarum par priori metus contineret R o manos. Sed per eumdem Lucanum Statilium, ómnibus u l t r a castra transque montes exploratis, cum relatum esset visum procul hostium agmen: tum die sequenti ejus
insequendi consilia agitari coopta. Cüm utriusque consulis eadem esset, quae semper ante fuisset, sententia; ce—
teriim Varroni feré omnes, Paulo nemo, praeter Servilium
Horum, la oportuna venida de éstos hizo que los cónsules tuviesen á raya á la tropa; pues la ambición, con la mala condescendencia del uno, le habia disminuido la autoridad para con los soldados.
XXV. Annibal, viendo Auibal que habiéndose movido inconsideradamente los Romanos, no pasaron adelante con su temeridad, descubiertas por el enemigo sus asechanzas, que le salieron
ep vano. Nam cum, porque como al principio comenzasen á gruñir , y después abiertamente á pedir á voces su paga los soldados,
quejosos primeramente de las provisiones, y últimamente del
hambre. Proriperet, se marchase de allí. Cum htec, tomando estas
deter^fciaciones, y estando los ánimos en esta disposición, Mo—
ve re, Wtermiod levantar el campo, é irse á la Pulla, lugar mas
cálido, y donde mas pronto las mieses llegaban á sazón. Transfugia , y fuese mas dificultoso á sus soldados inconstantes el pasarse
al enemigo...
20
L Í B E R II.
3
prioris anní censalera, assentiretur h majoris partis senJentia ad nobilitandas clade Romana Canoas, urgente
f a t o , profecti sunt. Prope eum vicum Anmbal castra posuerat aversa á Vulturno vento, qui campis t o m d i s s u éltate nubes pulveris vehit. Id eum ipsis castns percommodura fuit, tum salutare pr*cipue futurum e r a t , eum
aciem dirigerent ipsi aversi, terga tanturn afflante vent o , in obescatum pulvere effuso hostera pugnatun.
XXVI. Cónsules satis exploratis itinenbus sequentes
Poenurn, ut ventura ad Cannas e s t , ubi in conspectu P a nuro habebant, bina castra coramuniunt, eodera terme
intervallo , quo ad Geronium , sicut ante, , copas divisis.
Aufidus amnis utrisque castris affluens, aditum aquatoribusex suacujusqueopportunitate haud sine certaminedabat. Ex minoribus taraen castris, quae posita trans Aundum erant, liberiüs aquabantur Roroaoi, quia ripa ulterior nullum habebat hostium prssidinm. Anmbal spem
nactus locis natis ad equestrem pugnara,qua parte vinum
invictus e r a t , facturus copiara pugnandi consulibus, d i n eit aciem, lacessitque Numidarura procursatione hostes.
Inderursus sollicitari seditione militar! ac discordia consulum Romana castra 5 cura Paulus Sempronii & Flaminu
temeritatem Varroni, Varro speciosum timidis ac segmbusducibus exemplura Fabii objiceret: testareturque déos
& nomines: hic, nullam penes se culpara esse, quód A n -
Majoris partir, siguiendo el dictamen de la mayor parte ^ « f u e ron á Canas, á donde los conduela su hado, para hacer amo este lugar con la derrota del ejército Romano. Prope Air.bal acjampo cerca de aquella aldea vuelto de espalda ai ábrego, que en
aquejlos campos abrasados por la sequedad levanta nubes de polvo. Cúm aciem, teniendo ellos que pelear, dándoles el viento en
las espaldas, y á los enemieos de frente, cegándolos«1 P«lvo.
XXVI. Aufidus, el rio Ofanto que corría cerca de los dos campos. Aditum::: dabat, les daba entrada para tomar apua por estar
cerca unos de otros, mas no sin escaramucear. L;6ír»«x, tomaban
agua sin tanto riesgo. Annibal, coofiaodo Aníbal en el lupar ventajoso para pelear con la caballería, en la que era invencible dirige su gente, v provoca al enemigo escaramuceando con los Temidas. Cúm Paulur, dando el coosut Paulo en cara á Varron con su
temeridad semejante á la de Sempronio y Flamioio; y Varron respondiendo que el ejemplo de Fabio solo favorecía á generales cobardes y tímidos...
Cannat, hoy territorio de Barí.
204
SECUNDI BELLI PUNICI
nibal jam velut suam cepisset Italiara, se constrictum á
collega teneri: ferrum atque arma iratis & pugnare c u pientibus adimi militibus: ille, si quid projectis ac proditis ad inconsultara atque improvidam pugnara legionibus
accideret, se omnis culpa? exsortem, omnis tamen eventos participen! fore diceret: videret, ut quibus lingua
pronipta ac temeraria esset, aequé ÍD pugnam vigerent
manus. Dura altercationibus magis quám consiliis tempus teritur, Annibal ex acie, quam ad multum diei t e nuerat instructam, cüm in castra ceteras reciperet copias,
Numidas ad invadendos ex minoribus castris Romanorum
aquatores trans ¿lumen mittit: quam inconditam turbara
cüm vixdum in ripam egressí clamore ac tumultu fugas—
sent, in stationera quoque pro vallo locatam, atque ipsas
prope portas evecti sunt. Id vero indignum visura, ab t u multuario auxilio jam etiam castra Romana t e r r e r i , ut ea
modo una causa, ne extemplo transirent numen, dirige—
rentque aciem, tenuerit Romanos, quód summa iraperii
eo die penes Paulum fuerit. Itaque Varro postero die, cui
sorsejus diei imperii e r a t , nihil consulto collega signum
pugna? proposuit: instructisque copiis flumen transivit,
sequente Paulo: quia magis non probare quám non adjuvare consilium poterat. Transgressi flumen, eas quoque,
quas in castris minoribus habuerant, copias suis adjun—
gunt, atque ita instructá acie, in dextro cornu (id erat flumini propius) Romanos equítes locant, deinde pedites: laevum
cornu extremi equites sociorum, intra pedites, ad médium
juncti legionibus Romanis tenuerunt jaculatores. Ex cete—
Jam velut'de que Aníbal hubiese hecho suya en cierta manera la
Italia. Ule, Paulo decía que si sucedía alguna calamidad al ejército aventurado, y espuesto á una batalla inconsiderada y temeraria, él ni tendría la culpa, ni dejaría de tocarle parte del mal
que viniese; y que cuidase de que manifestasen peleando el mismo valor aquellos, que eran mas descompuestos y temerarios ea
hablar. Ad multum, hasta muy entrado el día. In ttationem, llegaron hasta la avanzada que estaba en los atrincheramientos, y
casi hasta las puertas de los reales. Id vero, pareció á los Roma-?
nos un hecho ignominioso, que un trozo de gente de socorro que
iba desmandado, hubiese aterrado á los de su campo. Quia magity
porque mas podia desaprobar, que no dar alguna avuda á las determinaciones de Varron. Dextro, en el flanco de la derecha. Ai
médium, enmedio estaban los flecheros incorporados con las legiones Romanas; y de los demás armados á la ligera, que eran tm-
pa de socorro, se formó la avanguardia...
^
L Í B E R
II.
205
ris levinm armorum auxiliis prima acies facta: consales
cornua tenent, Terentius laevum, .Símilius dextrum: Cn.
Servilio media pugna tuenda data. Annibal luce prima,
Balearibus, levique alia armaturá praemissá, trangressus
flumen, ut quosque traduxerat, ita in acie locabat. G a l los Hispanosque equites prope ripam laevo in cornu adversas Romanum equitatum: dextrum cornu Numidisequitibus datum j media acies peditibus firmata : ita ut Afrorum utraque cornua essent, interponerentur his medii
G a l l i , arque Hispani. Afros Romanam magna ex parte
crederes aciem: ita armati erant, armis & ad Trebiam,
ceterüm magna ex parte ad Trasymenum captis. Gallis
Hispanisque scuta ejusdem formae feré erant, dispares ac
dissimiles gladii: Gallis praelongi ac sine mucronibus:
Hispano punctim magis quám caesim adsueto petere ho—
stem, brevitate hábiles & cum mucronibus: ante ceteros
armati (is gentium harum habitus tum magnitudine cor—
porum, tum specie terribilis erat) Galli super umbilicum
erant nudi: Hispani linteis praetextis purpura tunicis can—
dore miro fulgentibus constiterant. Numerus omnium, qui
tum peditum equitumque in acie stetere, L. millia fue—
r u n t , videlicet quadraginta peditum millia, decem equitum. Duces cornibus praeerant: sinistrum Asdrubal, dextrum tegebat Maharbal, mediam aciem Annibal ipse cum
fratre Magone tenuit. Sol, seu de industria ita locatis, seu
forte ita stando peropportuné utrique partiobliquus erat,
Romanis in meridiem , Poenit in septentrronem versis.
Ventus,quem Vulturnum incolae regionis vocant,adversas Romanos coortus, multo pulvere in ipsa ora volvenCn. Servilio y Cn. Servilio se encargó de sostener la pelea en el
centro. Ut quosque, según los iba pasando, los iba formando en batalla. Ita ut, de manera que los Africanos estaban á los lados de
los que ocupaban el centro, y enmedio de estos estaban los Franceses y Españoles. Afros, el que viera á los Africanos, creería ser
soldados Romanos, pues tenían las armas que les tomaron, &c.
Hispano, las de los Españoles eran mas cortas 7 manejables, y con
puntas, como que estaban acostumbrados á herir al enemigo mas
de punta que de tajo. Hispani, los Españoles se hacían visibles
por sus túnicas de lino resplandecientes y entretegidas de púrpura.
Utrique, á ambos ejércitos les daba de lado. Vulturnum, ábrego,
meridional. Multo pulvere, dándoles de cara, con el mucho polvo
les quitaba la vista...
Sine mucronibus , sin puntas, mamos sables.
Semejantes a los que ahora lia-
r
206
SECUNDI BELL1 PUNICI
do prospectam ademit. Clamore sublato procursnm ab
a u x i l i i s , & pugna levibus primüm armis corumissa: deinde
equitum Gallorum Hispanoruroque laevum corno cum
dextro Romano concurrir, minimé equestris more pugna?,
frontibus enim adversis concurrendum e r a t : quia , nullo
circa ad evagandum relicto s p a t i o , bine amnis, hinc peditum acies claudebant. In directum utrinque nitentes,
stantibus ac c o n f e r t i s , postremó turbar¡s e q u i s , vir virum
amplexus detrahebat equo. Pedestre magna jam ex parte
certamen factum e r a t : acriüs tamen, quam diutiüs p u gnatum e s t ; pulsique Romani equites terga vertunt. Sub
equestris finem certaminis coorta est peditum pugna. P r i mó & viribus & animis pares constabant ordines Gallis
Hispanisque : tamdem Romani diu ac saepe connisi aequft
fronte acieque densa impulere hostium cuneum nimis t e n u e m , eóque parum validum, á cerera prominentem acie:
impulsis d e i n d e , ac trepidé referentibus pedem insistere,
ac tenore uno per praeceps pavore fugientium agmen in
mediam primum aciem i l l a t i , postremo, nullo resistente,
ad subsidia Afrorum pervenerunt, qui utrinque reductis
alis constiterant: medíique Galli Hispanique steterunt,
aliquantum prominente a c i e ; qui cunees ut pulsus aequa—
vit frootem primum, deinde nitendo etiam sinum in m e dio d e d i t , Afri circa jam cornua viro, fecerant, irruenti—
busque incauté in médium Romanis circumdedere alas:
mox cornua extendendo, clausere & ab tergo hostes.
•
i
Proeurmm, acometió la tropa auxiliar, y primeramente trabaron
la batalla los armados á la ligera. In directum, unos y otros se esforzaban eo pelear de frente, manteniéndose firmes y unidos; pero
desordenándose últimamente la caballería, abrazándose unos coa
otros, se derriban de los caballos, éeriut, mas fue el calor coa
que se peleó, que lo que duró la batalla. Ordines, las filas de
Franceses y Españoles eran iguales en, &c. Tamdem, por último
los Romanos, manteniéndose times por mucho tiempo, yendo de
frente, y muchos eo número, arrollaron al escuadrón enemigo débil y de poca fuerza, por estar desunido de todo el ejército. Te—
nvem, de filas claras. Prominentem, separado de la demás formación. Ac tenore, v continuando del mismo modo, pasando por el
escuadrón que se iba huyendo de miedo, penetraron primeramente
hasta el centro. Qui utrinque, los que, replegándose por ambos lados, se habian mantenido firmes. Qui cunear, el cual escuadrón
luego que fue rechazado por los Romanos, primero igualó sus filas, y después dejó en medio algún seno 0 vacio...
L Í B E R
II.
207
Hinc Remaní defnneti nequidquam proelio uno, omissís
Gallis Hispanisque, quorum terga caeciderant, etiam adversüs Afros integrara pugnam ineunt, non tantüm eó iniquam, quód inclusi adversüs circumfusos, sed etiam, quód
fessi cum recentibus ac vegetis pognabant. Jam & in si—
nistro cornu Romano, ubi sociorum equites adversüs Numidas steterant, consertum prodium erat, segne primó, &
á Púnica coeptum fraude. Quingenti ferme Numida? praeter
consueta arma telaque, gladios oceultos sub loriéis haben—
tes, specie transfugarum cüm ab suis par mas post terga
habentes adequitassent, repente ex equis desiliunt, parmisque & jaculis ante pedes hostium projectis,in mediam
aciem accepti, ductique ad últimos, considere ab tergo
jubentur : a c , dum proelium ab omni parte conseritur,
quieti manserunt. Postquam omnium ánimos oculosque
oceupaverat certamen , tura arreptis scutis quae passim
ínter acervos caesorum corporum strata erant, aversam
adoriuntur Romanara aciem, tergaque ferientes, ac poplites candentes , stragem ingentem dederunt: ac majorera
aliquanto pavorem ac tumultum fecerunt. Cüm alibi terror ac fuga, alibi pertinaz in mala jam spe proelium esset:
Maharbal, qui ea parte praeerat, subductos ex media
acíe Numidas, quia segáis eorum cum adversis pugna
erat, ad persequendos passim fugientes mittit. Hispanos
& Gallos equites Afris jam prope fessis cade magis,quam
pugna adjungit. Parte altera pugnx Paulus, quamquam
primo statim proelio funda graviter ictus fuerat, tamen &
oceurrit saepe cum confertis Annibali, & aliquot locis proelium restituit, protegentibus eumequitibus Romanis. O—
missis postremo equis, quia consulem ad regendum equum
Him Romani, después los Romanos, que en vaoo dieron aquella
primera batalla, dejando á los Franceses y Españoles, á los que
hirieron cuando iban huyendo, comienzan de nuevo la pelea contra los Africanos; de la que salieron mal. no solamente por bailarse cercados de ellos, sino porque peleaban cansados con los
que venían con nuevas y enteras fuerzas. Segne,flojaal principio, y en la que Aníbal usó de sus estratagemas. Specie, habiéndose apartado de los suyas con sus caballos, llevando los escudos á las espaldas, como si fueran desertores. Aversam:;-. aciem,
la retaguardia de los Romanos. Poplitet, cortándoles las corvas.
Peninax, y peleándose en otra parte con obstinación y poca esperanza. S'gnis, floja. Omiisit, por último habiendo dejado los
caballos, porque ni aun el cónsul tenia fuerzas para gobernar las
20 8
SECUNDI BELLÍ PUNICI
vires deíiciebant; tum denuncianti cuidara jassisse con—
sulem ad pedes descenderé equites, dixisse Annibalem fe—
r u n t , quám mallem vinctos mihi traderetl
Equitum p e destre praelium, quale jam haud dubiá hostium victoria,
f u i t j cürn victi mori in vestigio mailent, quám fugere:
Víctores morantibus victoriam i r a t i , trucidarent, quos
pellere non poterant: pepulerunt tamen jam paucos s u p e rantes, & labore ac vulneribus fessos. Inde dissipati omnes
s u n t , equosque ad fugam, qui poterant, repetebant. Cn.
Lentulus trib. militum cüm praetervehens e q u o , seden—
tena in saxo cruore oppletum consulem vidisset. L.
&mili,
inquit, quem unum insontem culpar cladis hodierna
dii
respicere
debent,
cape hunc equum, dum ís* tibi vi—
rium aliquid superest:
comes ego te tollere possum ac
protegeré,
ne funestam hanc pugnam morte consulis fe—
ceris : etiam sine hoc lacrymarum satis luctüsque
est.
A d ea cónsul: Tu quidem, Cn. Corneli, macte
virtute
esto: sed cave ¡frustra miserando, exiguum tempus é ma—
rtibus hostium evadendi absumas. ¿4bi , nuncio publicé pa—
tribus, urbem Romam muniant, ac prius quám hostis vi—
ctor adveníaf,
prarsidiis firment: privatimque
Q. Fa—
bio, L. jSmilium
praeceptorum ejus memorem
extitis—
se y & vixisse, ü adhuc mori : £5* tu me in hac
strage
militum meorum patere exspirare,
ne ut reus inteream:
causaque consulatus accusator collega existam , ut alieno crimine innocentiam meam protegam.
Hatc exigentem,
priüs turba fugientium c i v i u m , deinde hostes oppresse—
re consulem, ignorantes quis esset, obrueruntque telis.
Lentulum in tumultum abripuit equus: tum inde effusé
fugiunt. Septem m i l B a h o m i n u m in minora c a s t r a , d e riendas del suvo; entonces, segtfn dicen, dijo Anibal á quien le
llevó la noticia de que el cónsul mandó que la caballería pecase
á pie. Mis quisiera que me los presentara puestos á caballo. p,uale
jam, como que ya la victoria era á las claras de los enemigo?.
Vestigio, sin perder el puesto. Superantes, á los pocos que quedaban. Repetebant, volvian á buscar. Pratervehens, pasando por
allí á caballo. Oppletum, cubierto. Quem unum, al que únicamente
deben mirar como inocente en el desastre de hoy. Cape, toma
este caballo, mientras te quedan algunas fuerzas: yo acompañándote te puedo apartar de aquí. Macte, ten valor. Frustra, con tu
inútil compasión. Privatimque, y privadamente, üt reut, como
culpable. Causaque, y atendiendo al empleo que tengo sea acusador. Crimine, culpando á otro. Huc exigntem, mientras esto decía
el cónsul, fue oprimido primeramente, & c .
L Í B E R
11.
309
cern in majora, doo ferme ID vicom ipsutn Camas per—
fugerunt: qal extemplo i Carthalone atque equitibos,
nullo munimento tegente vicum , circumventi sunt. Cónsul alter, seu forte, seu coosilio, nihil fugientium infestas agmini, cum quinquaginta fere equitibus VenusiaiB profugit. Quadraginta millia peditum,duo railTa
septingenti equites, & tanta prope civium sociorumqte
pars cxsi dicuntar : in his alter consulum, quaestcms
L. Atilius & C. Furius Bibaculus : viginti & unos trib.
mil. consalares quídam, praetoriique, & sedilitii: ínter
eos Cn. Servilium, M. Minucium numerant, qui ma—
gister equitum priore, consol aliqaot annis ante fuerat:
octoginta praeterea senatores, aut qui eos magisrratus
gessissent, unde in senatuna legi deberent, cura sui volúntate milites in legionibus facti essent. Capta eo prce—
lio tria millia peditura & equites treceati dicantur. Hace
est pugna Cannensis Alliensi cladi nobilitate par,ceterüm
ut ü s , quae post pugnara accidére, levior, qoia ab h o ste cessatum est; sic strage ezercitús gravior foediorque
fuit': namque ad Alliam fuga sicut urbem prodidit, ita
ezercitum servavit: ad Cannas fugientem consnlem viz
quinquaginta secuti sunt, alteriqs morientis prope totus
ezercitús fuit.
XXVII. Binis in castris cura multítudo seminermis
sine ducibus esset, nuncium , qui majoribus praeerant,
mittunt, dum proelio, deinde ez latiría epulis fatigaros
quies nocturna hostes premeret, ut ad se transirent: uno
agraine indeCanusium abituros esse. Eara cententiam alii
Nulio, 00 teniendo la aldea ninguna defensa. Contul, el otro cónsul que no molestó 4 los qie bulan, ó 7a fuese casualidad, ó ya
lo hiciese de intento, se fue 4 Venusa. Contuiareí, que habían sido cónsules, pretores y ediles. Unde, ó que habian obtenido aquellos empleos, por los cuales debian ser senadores. H*c ett, esta
es la batalla de Canas tan famosa como la derrota hecha junto al
rio Alia; la cual aunque no la igualó en lo que sobrevino 4 la pelea, porque el enemigo no siguió la victoria, asi eo la ruina
del ejército fue mas brava é ignominiosa. Prodidit, entregó la
ciudad.
XXVII. tfundum qui, envían nn mensagero los que estaban
en el campamento mayor 4 los demás, para que se incorporasen coa ellos, mientras que los enemigos descansaban del cansancio de la batalla , y de las comilonas que tenían en albricias de haber vencido; y que todos juntos se irian 4 Canosa. Eam sententiam, unos del todo desechaban este parecer.
Towo //.
ó
2IO
SECUNDI BELLI PUN1CI
totam aspernari: car enim tilos, qui se arcessant,
ipsos
non venire, cum eequé conjungi possent? quia
videlicet
plena hostium omnia in medio essent: & aliorum, quám
sua, corpor a tanto pericuto mallent objicere. Aliis non
tam sententia displicere, quam animus deesse. S e m p r o nius Tuditanus, tribunus militum: capi ergo
mavultis,
inquit, ab avarissimo ££ crudelissimo
hoste,.<estimarique
capita vestra pretio, Í5* exquiri ab interrogantibus,
Romanas civis sit, an Latinas sodas, ut ex tua contumelia (¿ miseria alteri honos quceratur% Non ta\
siqaidem
L. JEmilii Consulis ,qui se bene mori}quám
turpiter
vivere maluit,
& tot fortissimoram
virorum,
qui circa
eum cumulati jacent, cives estis. Sed antequam
opprimat
lux, majoraque hostium agmina obsepiant iter, per host
qui inordinati atque incompositi obstrepunt portis,
erumpamus. Ferro atque audacia iter fit quamvis per
conferios hostes: caneo quidem hoc laxum atque solutum agment
ac si nihil obstet,
transibimus.
Jtaque ite mecum, qui
(3 vosmetipsos
£j* rempab. salvam vultis. Haec ubi d i cta dedit, stringit gladium, cuneoque facto per medios
vadit hostes: & cura in latus dextrum, quod patebat,
Numidae jacularentur, translatis in dexteram partem
s c u t i s , in raajora castra ad sexcentos evaserunt: atque
inde protinus, alio magno agmine adjuncto, Canusium
incólumes perveniunt. Haec apud victos magis Ímpetu
animorum, quem ingenium suum cuique, aut fors dabat,
quám ex consilio ipsorum, aut imperio cujusquam a g e bantur.
porque decían, que por qué aquellos mismos que los enviaban i
llamar no venían, pudiéndose igualmente incorporar con ellos?
JErtimarique, y que el enemigo aprecie vuestras cabezas por dinero, preguntándoos si sois Romanos, ó aliados latinos. Quaratvr
para que otro saque honra de tu afrenta. Non tu, no lo permitirás. (Reticencia). Cifrer, si sois ciudadanos. Sed antequam, sino
que antes que venga el dia, y los caminos estén mas ocupados de
enemigos. Cuneo, con nuestra gente unida, 6 en forma de cufia,
romperemos por el escuadrón enemigo desunido y separado, como
si nadie se nos opusiera, ¿id sexcentos, pasaron al campamento mayor como unos seiscientos. Htec, esto hacían los vencidos mas por
el ardor que á cada uno daba su naturaleza, que porque obrasen
por consejo de ellos mismos, ó por las órdenes de alguno.
Mstimarique , alude á que á los prisioneros Romanos que
Aníbal trataba coa mas rigor á otros.
LÍBER
IK
211
X X V I I I . Annibali victori cüm ceteri circumfusi gratularentur, suaderentque, ut tanto perfunctus b e l l o , diei
quod reliquum esset, noctisque insequentis quietem &
ipse sibimet sumeret, & fessis daret militibus, M a h a r bal praefectus equitum minimé cessandum ratus: Jtnmo ut
quid hac pugna sit actum r setas, die quinta,
inquit,
victor in Capitolio epulaberis:
sequere: cum equite , ut
prius te venisse,
quám venturunt
sciant,
pracedam.
Annibali nknis laeta res visa e s t , majorque, quám ut
eatu statim capere animo posset. Itaque voluntatem
se
laudare Maharbalis•, a i t , ad consilium pensandum,
temporis opus esse. Tura Manar bal: Non omnia nimirum eider» dii dedere. Sincere
seis, ¿ínnibal,
victoria
uti
nescis. Mora ejus diei satis creditur saluti fuisse urbi atque imperio. Postero die ubi primüm i l l u x i t , ad spolia
legenda, fuedamque etiam hostibus spectandam stragem
insistunt. Jacebant tot Romanorum m i l l i a , pedites p a s sim equitesque, ut quera cuique sors aut pugna j u n xerat aut fuga: adsurgentes quídam ex strage media
c r u e n t i , quos stricta matutino frigore excitaverant v u l n e r a , ab hoste oppressi sunt. Quosdam & jacentes vivos
succisis feminibus poplitibusque j n v e n e r u n t , nudantes
cervicem jugulumque, & reliquum sanguinem invitantes
haurire. Inventi sunt quídam mersis in effosam terram
capitibus, qúos sibi ipsos fecisse foveas, obruentesque
XXVIII. Perfunctus, que habiendo acabado tan grande guerra.
Víctor, celebrarás la victoria con un banquete. Cum equite, yo me
adelantaré con la caballería, de modo que me tengan allí antes
que tengan noticia, de que voy. Majorque, y tan graede que no
era cosa de ponerla al punto en ejecución. Petuandum, para reflexionar lo que se debia hacer. Mora, se cree con bastante fundamento que la detección de este dia salvó. Postero die, al dia siguiente luego que amaneció, salen á coger los despojes, y á ver
aquella carnicería horrible aun á los ojos de los enemigos. Vt quem
cuique, según que casualmente se juntaron, ó peleando, 6 huyendo. Quos stricta, á quienes el dolor de las heridas encrudecidas, con el frió de la mañana, les hizo levantar. Quosdam, á algunos encontraron cuidos en tierra vivos , teniendo cortados los
muslos y rodillas, descubriendo ellos mismos la cerviz y cuello,
y convidando á que les sacasen la poca sangre que les quedaba;
esto es, que los acabasen de matar, inventi, encontráronse otros
que tenían metidas las cabezas en hoyos, que se conocía haber
hecho ellos mismos para taparse la boca, é impedir la respiración con la tierra que echaron encima...
O:
213
SECUNDI BELLI PUNICI
ora superjectá h a m o , interclusisse spiritum apparebat.
Praecipné convertit omnes substratus Numida mortuo s u per incubanti Romano v i v u s , naso auribusque lacera—
tis : cura, manibus ad capiendum telum inutilibus, in
rabiem ira versus, laniando dentibus h o s t e m , e x s p i r a s set. Spoliis ad multura diei l e c t i s , Annibal ad minora
ducit castra oppugnanda: & omnium priraum, brachio
objecto Ilumine eos ezcludit. Ceterúm ab ómnibus, l a b o r e , v i g i l ü s , vulneribus etiam fessis, maturidr ipsius spe
deditio est facta. P a c t i , ut arma atque equos traderent,
in capita Romana tricenis nummis quadrigatis, in socios
ducenis, in servos centenis, & u t , eo pretio persolu—
t o , cum singulis abirent v e s t i m e n t i s , in castra hostes
receperunt: traditique in custodiara omnes s u n t , sed
seorsum cives sociique. Dum ibi tempus teritur, i n t e r ea cüm ex majoribus c a s t r i s , quibus satis virium aut
animi f u i t , adquatuor millia hominum, & ducentos equites, alii agmine, alii palantes passim per agros, quód
haud minüs tutum e r a t , Canusium profugissent, castra
ipsa ab sauciis timidisque eádem conditione, quá a l t e r a , tradita hosti. Praeda ingens parta e s t : & prster equos
TÍ rosque, & si quid argenti, quod plurimum in pha—
leris equorum erat (nam ad vescendura facto per e x i guo utique m i l i t a n t e s , utebantur) omnis cerera praeda d i ripienda data est. Tura sepeliendi causa conferri in unum
corpora suorum jussit. Ad octo millia fuisse dicuntur
fortissimorum virorum. Consulem quoque RomanumconiVumida , un Numida vivo, que estaba debajo de un Romano
muerto, y que tenia cortadas las narices y orejas; pues no pudieodo el Romano tomar las armas, por tenerle cogidas las manos el otro, lleco de furor murió despedazando al enemigo con
sus dientes. Sfolür, habiendo empleado gran parte del dia en
despojar los cadáveres. Brachio, y habiendo tirado una fortificación. Pacti , capitulando de entregar armas y caballos, y por
cada Romano trescientos deoarios. /« cmstodiam, á todos los
demás cautivos los aseguraron, separando á los Romanos de los
aliados. Nam ad. porque de plata acunada para el gasto tenian
muy poca cantidad en el ejército. Ai ocio milita, como unos
ocho mil.Nummut, aunque nummut or- traducir deoarios, pues dice que
dioariamente se toma por ser- sola esta moneda teoia grabada
tercio , la autoridad de Piinio la carroza de cuatro caballos,
flib. 33. cap. 3.) nos mueve á quadrigatis.
L Í B E R II.
213
quisitum, sepultumque quidam auctores sunt. Eos, qui
Canusium perfugerant, muliercula nomine Busa, genere clara ac diviiiis, moenibns tantüm tectisque i Canusinis receptos, frumento, veste, viatico etiam juvit: pro
qua ei munificencia postea, bello perfecto, ab senatu honores habiti sunt.
XXIX. Ceterüm eum ibi tribuni railitum quatuor
essent, Fabius Maximus de legione prima, cujus pater
priore anno dictator fuerat j & de legione secunda
L. Publicius Bibulus, & P. Cornelius Scipio^ & de l e gione tertia Ap. Claudius Pulcher, qui prozimé aedilis
fuerat: omnium consensu ad P. Scipionem admodum adolescentem, & ad Ap. Claudium summa imperii delata
e s t , quibus consultantibus ínter paucos de summa r e rura, nunciat P. Furius Philus consularis viri filius, nequidquam eos consultare; perditam spem fovere; desperatam complotatamque rem esse publicam j nobiles juvenes quosdam, quorum principen L. Ccecilium Metellum,
mare ac naves spectare, ut, deserta Italia, ad regum
aliquem transfugient. Quod malum, prxterquam quod,
atroz, super tot clades etiam novum,cüm stupore ac
mi ráculo tórpidos defiíissetj & qui aderant, consilium
advocandum de eo censerent; negat consilii rem esse
Scipio, juvenis fatalis dux hujusce belli: oudendum at—
que agendum, non consultandum, ait, in tanto malo esse\
irent secum extemplo armati, qui rempublicam sal—
Busa, una mugercllla noble y rica, llamada Busa, socorrió con
trigo, vestuario y provisiones para el cárnico a los que, &c.
Btaenibur , á los que los de Canusio solo les dieron cuartel y
alojamiento.
XXIX. Qaibnt conrultantifmt, á los que tratando del estado de
las cosas. Fovere, que fomentaban una eosa que ya no se podia
remediar; que la república estaba ya sin esperanzas y sin remedio. Mare, que trataban de embarcarse y huir. Quod malum, el
cual real añadido de nuevo a otras calamidades ademas de ser
enorme. Cum stupore, habiéndolos dejado como parados y atónitos con la novedad. Negat, Escipión, á quien los hados le iban
disponiendo para caudillo de esta guerra , dice que no estaba la
cosa para andarse en consultas.»
Muliercula, la llama moger- zo una sola muger con ei ejércilla, aunque era noble, para cito, que toda la ciudad.
dar á entender cuánto mas hl-
214
SECUNDI BELLI PUNICI
vam vellent: ntttquam verius, qudtn ubi ea cogitentur,
hostium castra este. Pergit deinde i r e , seqaentibus paucis, in hospitium Metelli: & cura concilium ibijuve—
cura, de quibus allatum erat, invenisset; stricto super
capita consultantium gladio,*.* mei animi sententia, inquit, juro j ut ego rempublicam non deseram¡ñeque alium
civem Romanum deserere paliar', si sciens fallo, tum
me y Júpiter Optime Máxime, domum, familiam, remque meam pessimo leto afficias. Jn h«cc verba, L. Ceecili,
jures postulo, ceterique qui adestis: qui non juraverit,
in se hunc gladium strictum es se sciat. Haud secus pavid i , quám si victorern Annibalem cernerent, jurant o—
mnes : custodiendosque semetipsos contra Annibalem Scipioni tradnnt.
XXX. Eo tempore, quo hace Canusii agebantur, Venusiam ad consulern ad quatuor rnillia peditum equitum—
que, qui sparsi fuga per agros fuerant, pervenere. Eos
omnes Venusini per familias benigné accipiendos curandosque cüm divisissentj in singulos eqnites togas & túnicas, & quadrigatos numroos quinosvicenos, & peditibus
denos, arma, quibus deerant, dederunt: ceteraque publice ac privatim hospitaliter facta; certatumque, ne á
muliere Canusina populus Venusinus officüs vinceretur.
Sed Canusii gravius onus Busae multitudo faciebat, &
jam ad decem millia hominum erant. Appius & Scipio
postquam íncolumem esse alterum consulern acceperunt,
nunciura extemplo niittunt, quantae secum peditum equituraque copiae essent: sciscitatumque simul, utrúm V e nusiam adduci eaercitum, an manere juberet Canusii.
sVusquam, que en ninguna parte estaban mas de veras los reales, &c.
Cogitentur, doade se toman estas resoluciones. Pergit, prosigue
después su camino para ir á la habitación de Mételo, juro, juro
con toda resolución de no desamparar la república, ni permitir, &c. Júpiter Optime Máxime, arruina con el mayor desastre
i mi, á mi casa, &c. Si sciens, si á sabiendas falto á mi juramento, entonces. Poslulo, pido, que tú y los que estáis presentes
hagáis el juramento.
XXX. Divisissent, habiéndolos repartido por familias, alojándolos y tratándolos benignamente. Publicó, á costa del público, y
de los particulares. Certatumque, y anduvieron á competencia para
no ser menos que la muger Canusioa. Offíciis, en el servicio del
ejército. Sed Canusii, pero la multitud que acudió á Canosa, hada la carga insoportable á Busa...
L Í B E R II.
2 IS
Varro ipse Canusium copias traduxit. E t jam aliqua species consularis exercitüs erat} mcenibusque se certé , si
non armis, ab hoste videbantur defensuri. Romana, ne
has quidem reliquias superesse civium sociorumque, sed
occidione occisos cum duobus exercitibus cónsules, deletasque omnes copias allatum fuerat. Numquam salva urbe
tantum .pavoris tumultúsque intra maenia Romana fuit.
Itaque succumbam o n e r i , ñeque aggrediar narrare, quae
disserendo minora vero fecero. Consule, exercituque ad
Trasymenum priore anno amisso, non vulnus super vulnus,
sed multiplex clades cum duobus consulibus consulares
exercitus amissi nunciabantur: nec ulla jam castra R o mana, nec ducem, nec militem esse: Annibalis Apuliam,
Samnium, ac jam prope totam Italiam factam. Nulla
profectó alia gens tanta mole cladis non obruta tsset.
Comparem cladem ad JEgates ínsulas Carthaginiensium
proelio navali acceptam, qua fracti Sicilia ac Sardinia
cessere, hinc vectigales ac stipendiarios fieri se p a s si s u n t : aut pugnam adversam in África, cui postea
hic ipse Annibal succubuit? Nulla ex parte comparandae
sunt» nísi quod minore animo lata; sunt. P. Furius Phi—
lus & M. Pomponius pretores senatum in curiara Hostiliam vocaverunt, ut de urbis custodia consulerent: ñ e que enim dubitabant, delectis exercitibus, hostem ad oppugnandam R o m a m , quod unum opusbelli restaret, veni r jam, y ya tenia visos de ejército consular. Sed occidione,
sino que hablan perecido los cónsules con los dos ejércitos, sin
quedar uno. Salva urbe, sino cuando fue tomada Roma por los
Franceses. Itaque, por tanto me rendiré á la dificultad de la e m presa, y no me empeñaré en contar esta calamidad, por no aminorarla con mis palabras. Nulla profectó, á cualquiera otra nación la hubiera echado por tierra seguramente el peso de tan
enorme calamidad. Comparem, compararé esta pérdida con la
de los Cartagineses en la batalla naval junto á las Islas Epates.
Cexiere, perdieron la Sicilia , &c. Stipendiarios, tributarios y p e cheros. Cui::: tuccubvit, en la que se dio por vencido. Nulla ex, en
ninguna cosa son semejantes estas dos pérdidas, sino en que el
ánimo para sufrirlas no fue igual. Quod imam, pues no le quedaba
mas que hacer* en aquella guerra...
Succitmbam, noble expresión, presión tan corta nos pone á la
con cuya reticencia dice mas vista de un golpe la grandeza
de lo que pudiera declarar la Romana, y el destrozo y daño
pluma de T. Livio.
que la ocasionó Aníbal en sola
Nulla gent, en esta sola ex * una batalla.
lUS
SECUNDI BELLI PUKICT
turum. Cíim malis sicut ingeniibus, ira ignotis, neo coasilium quidem satis expedirent, obstreperetque clamor
lamentantium mulierura : & nondum palana facti vivi
mortuique per omnes paene domos promiscué complorarentur: tum Q. Fabius Maximus censuit, equites expedito* ¿s* ¿fppiá & Latina viá mittendos, qui obviam cunte* percunctarentur aliquos profertos ex fuga paisim
dissipatos y si forte referant, quee fortuna consulum
atque exercituum sit, & quid dii inmortales miseriti imperii reiiquum Romano nomini fecerint: ubi ece copia
sfat: qub se ¿fnnibal post prasiium contulerit: quid pa—
ret, quid agat, acturusque sit. Ucee explorando no—
scendaque per impigros juvenes esse. Jllud per paires
ipsos agendum, quoniam magistratuum parum sit, ut
tumultum ac trepidationem in urbe tollant, matronas
publico arceant y continerique intra suum quamque limen
cogant: comploratus familiarum coerceant: silentium
per urbem faciant: nuncios rerum omnium ad pretores
deducendos curent: su ce quisque fortuna domi aucHrem
expectet:
custodes frafterea ad portas ponant, qui
prohibeant quemquam egredi urbe i cogantque homines
nullam, nisi urbe ac mtenibus salvis, salutem sperare.
Ubi conticuerit tumultus'j recté tum in curiam paires
revocandos, consuiendumque de urbis custodia esse. Curo
in banc sententiam pedibus omnes issent, summotáque
foro per magistratus turba, paires diversi ad sedandos
tumoltus discesissent; tum demuro litera» á Terentio
coosule aliarse sunt: L. jEmilium consulem, exercitumaue c&sum, Canusiique se esse, reliquias tantas cladis
velut ex naufragio colligentem: ad decem milita mili—
tum ferme esse incompositorum inord'tnatorumqve. Sed
Et nondum, por no saberse á punto fijo los que se salvaron d murieron. Promiscué, indistintamente. Expeditos, sin armas. Si forte , si acaso traen la noticia del paradero de los cónsules y estado
de los ejércitos. Quid::: reiiquum, que han dejado salvo los dioses
inmortales compadecidos del Imperio. Impigros, diligentes. Quoniam , supuesto habían quedado pocos magisrrados. Vt tumultum,
que desvanezcan aquel alboroto y llanto de la ciudad, mandando
que las matronas no comparezcan en público , y qus guarden sus
casas. Coerceavt, sosieguen los llantos, Auctorem, noticia. Ubi conticutrit, y luego que hubiese calmado aquella conmoción. Pedibus,
habiendo todos aprobado este dictamen. Divertí, por diversos
barrios».
L Í B E R II.
317
PcBnum nunc tederg ad Cannat, in captivorum p\ etiis,
pradfrque alia, nec victoria animo, nec magni ducis more nutidinantem. Tum privat* quoque per domos
clades vulgatae sunt: adeoque totam urbem opplevit l u ctus, ut sacrun» anniversarium Cereris ínterniissum sitj
quia nec lugentibus id faceré est f a s , nec ulla in illa
tempestate matrona expers luctús fuerat. I taque, ne ob
eamdem causam alia quoque sacra publica aut privata
desererentur, senatüs consulto diebus triginta luctus est
finitus.
XXXI. Ceterúm cuín, sedato urbis tumulto, revocad in curiam patres essent, alise insuper ex Sicilia l i tera allatae sunt ab T. Otacilio propraetore, regnum Hieronis classe Púnica vastari, cui cüm opem imploranti
ferré vellet, nunciatum sibi esse, aliara classem ad
iEgates insolas stare paratam instructamque, u t , ubi
se versum ad tuendam Syracusanam oram Poeni sensissent, Lilybaeum extemplo provinciamque aliara Romanara aggrederentur. Itaque classe opus esse, si regem
socium Siciliamque tueri vellent. Literis consulis pro—
praetorisqoe lectis , M. Claudium , qui classi ad Ostianj
stanti praeesset, Canusiura ad exercitum mittendum,
scribendumque consuli, u t , ehra prstori exercitum tradidisset, primo quoque teropore , quantum per commodura reip. fieri posset, Romam veniret. Territi etiam
super tantas clades cum ceteris prodigas, tum, quód
duae Vestales eo anno, Opimia atque Floronia, stupri
compertae: & altera sub terram, ut mos e s t , ad portara
Collinam necata fuerat: altera sibimet ipsa mortem
consciverat: L. Cantilius scriba pontificum, quos nunc
Pamum, que Aníbal estaba tnoy quieto en Canas, haciendo mercado de los cautivos y demás presas, regateando eo el precia
contra lo que pide la magnanimidad de vencedor, y el decoro de
un eran general.
XXXI. Stanti, surta en el puerto de Ostia. Quantim, cuanto
antes pudiese sin detrimento de la república, stupri, fueron convencidas de estupro. Sub terram, después la una fue castigada,
como era de costumbre (esto es, ser enterradas vivas), la otra
se mató á sí misma—
Sacrum, el sacrificio de Ce— estaban de luto, como á la sa—
res, que se hacia todos los años, ?on lo estaban todas las matro—
se interrumpió; porque los que ñas , 00 podían asistir 4 él.
2 l 8
SECUNDI B E I X I PUNICI
minores pontífices appeilant, qui cura Floronia stuprum
f e c e r a t , á pontífice máximo eo usque virgis in comitio
caesus e r a t , dura inter verbera exspirarot. Hoc nefas cüm
ínter t o t , ut fit, clades in prodigium versum esset, d e cemviri libros adire jussi sunt: & Q. Fabius Pictor D e l phos ad oraculum missus e s t , sciscitaturn, quibus p r e cibus suppliciisque déos possent placare, & quaenam f u tura finís tantis cladibus foret. Interim ex fatalibus libris
sacrificia aiiquot extraordinaria facta; inter qua? Gallus
& G a l l a , Grzcus & Graeca in foro Boario sub térra vivi
demissi sunt, in locura saxo conseptum, ibi ante hostiis
humanis minimé Romano sacro imbutum.
X X X I I . PJacatis s a t i s , ut rebantur , deis , M C l a u dius Marcellus ab Ostia mille & quingentos milites, quos
in classem scrjptos habebat, Roroam, ut urbi praesidio e s s e n t , m i t t i t : ipse legione classis (ea tertia le—
g i o erat) cura tribunis militum Theanum Sidicinum praem i s s á , classe traditá P. Furio c o l l e g x , paucos post dies
Canusium magnis itineribuscontendit. Dictator ex aceto—
ritate patrum dictus M. J u n i u s , & T. Sempronius ma—
gister e q u i t u m , delectu e d i c t o , júniores annis s e p t e m d e c i m , & quosdara prxtextatos scribunt: quatuor ex his
l e g i o n e s , & mille equites effecti: item ad socios La—
tinuraque nomen ad milites ex formula acciplendos mit—
tunt: arma, t e l a , alia parari jubent: & vetera hostium
spolia detrahunt templis porticibusque. £ t aliam for"Hoe nefat, y como « t e enorme delito se tuviese como mal pro-»
nóstico entre la; demás desgracias, como suele suceder. Svppli—
tiuque, y sacrificios. Ex fatalibut, seguo los libros de las Sibilas.
ínter quM, uno de los cuales fue, que uo Fraoces y una Francesa,
nn Griego y una Griega, fueron enterrados vivos en un lugar cercado de piedra, donde antes no se ofrecieron víctimas humanas
conforme á los ritos Romanos.
XXXII. Rebantur, como pensaban. Th'anum Sidicinum, Tuno.
Delectu, intimadas las quintas, alistan á jdreoej de diez y siete
anos v a alguDos que no llegaban. ítem, asimismo envían comisionados para alistar gente de los aliados y latinos, según la fórmula de concierto que con ellos tenían hecho. Et aíiam, la necesidad y falta de hombres libres, dld motivo á introducir un nuevo género de leva...
Septtmdecim, hasta esta edad dice Cicerón pro Arch'ta. Cum
usaban de la pretexta, y des- adhuc prmtcxtatur eitet Arthiai,
pues vestían la toga. Por eso siendo aun Archias muy mozo.
L Í B E R
II.
219
mam novl delectüs inopia liberorura capitum, ac neceacitas dedit: octo millia juvenom validorum ex servitiis,
priús sciscitantes singulos, vellcntne militare, emta publicé armaverunt. Hic miles magis placuit, cum pretio
minori redimendi captivos copia fieret. Naroque Annibal secundüm tam prosperam ad Cannas pugnam, victoris magis, quám bellum gerentis, intentus curis , cüm
captivis productis, segregatisque socüs, eos, sicut ante
ad Trebiam Trasymenumqne lacum, benigné allocutus,
sine pretio dimisisset; Romanos qaoque vocatos, quod
numquam alias antea, satis raiti sermone alloqtitur.
Non intemecinum sibi esse cum Romanis bellum: de
dignitate atque imperio certare \ Ü futres
virtuti Romanee cessisse t & se id adniti , ut suee invicem simul felicitati (3 virtuti cedatur: itaque redimendi se captivis copiam faceré: pretium fore in capita y equiti quingenos quadrigatos nummos, trecentot
pediti\ servo centenos. Qoamqcatn aliquantum adjiciebatur equitibos ad id pretium, quod pepigerant dedentes s e ; larti tamen quamcumque conditionem pací—
scendi acceperunt. Placuit suffragio eorum decera de—
l i g i , qni Romam ad senatnm irent: nec pignus aliod fid e i , quám ut jurarent se redituros, acceptura. Missus
cum his Carthalo nobilis Carthaginiensis: qui, si forte ad pacem inclinarent ánimos, conditiones ferret.
Cüm egressi castris essent, unus ex iis minimé R o mani ingenii homo, velut aliquid oblitus, jurisjurandi
•
1
'
rr r
Copia fieret, porque podían rescatar 4 menos precio. Secvndim,
después de. intentnt, Aníbal andaba mas ocupado en los cuidados
de vencedor, que de un general que hacia guerra. Sine fretio, sin
rescate, de valde. Quod, cosa que nunca él había hecho antes. Iattrnecruum, que no hada una guerra mortal a los Romanos. Certare, que solo se disputaba de la mayoría, y de quiln había de
mandar a quién. Cetsitse, que los antepasados de Anibal habian
cedido la ventaja al valor Romano; y que él de la mifma manera
pretendía que ellos ahora cediesen, ¿Ve. Faceré, les daba facultad. Aliquantum, aunque en los de 4 caballo se anadia algo 4
aquel precio que habian capitulado en la entrega. Pretium, que
el precio por cada prisionero serla, si era de 4 caballo, quinientos denarlos, &c. Pacucendi, de capitular. Minimc, que nada t e nia de Romano...
PubUce, comprados 4 costa mltiese 4 los esclavos en la m i del público. No hay memoria Hela Romana.
de que basta este tiempo se ad-
2 20
SECUNDI BELLI PUNICI
soJvendí causa cum io castra redisset, ante noctem c o mités assequitur. Ubi eos Romam venire nunciatum est,
Carthaloni obviara lictor missus, qui dictatoris verbis
nunciaret, ut ante noctem excederet finibus Roruanis.
XXXIII. Legatis captivornm senatus abdictatore datas est. Quorum princeps M. Junius, P. C. , inquit, nemo
•vestrúm ignora t, nulli umquam civitati vi llores fuisse
captivos, quam riostra : ceterum, nisi nobis plus justo
riostra placet causa , non alii umquam minus negligenJi
vobis quám nos, in hostium potestatem venerunt: non
enim in ocie per timorem arma tradidimus, sed cum prope ad noctem superstantes cumulis ctesorum corporum
prcelium extraxissemus, in castra recepimus nos: diez
reliquum ac noctem insequentem fessi labore ac vulneri—
bus vallum sumus tutati : postero die, cum circumsessi
ab exercitu victore aquá arceremur, nec alia alia jam
per conferios hostes erumpendi spes esset, nec es se nefas
duceremus, quinquaginta millibus hominum ex ocie no—
stra truciJatis , aliquem ex Cannensi pugna Romanum militem restare', tum demum pacti sumus pretium, quo redemti dimitteremur: arma, in quibus nihil jam auxi—
Ui erat, kosti tradidimus. Majares nostros quoque acce—
peramus, se d Gallis auro redemisse: & paires nostros,
asperrimos illos ad conditionem pacis, legatos tomen captivorum redimendorum gratia Tarentum misisse : atqui
C*^ ad sí Mam cum Gallis Cs* ad Heracleam cum Pyrrho,
atraque non tam clade infamis , quám pavore (3 fuga, pugna fuit. Cannenses campos acervi Romanorum corporum
tegunt: nec supersumus pugna, nisi in quibus trucidan—
dis & ferrum ($ vires hostem defecerunt. Sunt etiam de
nostris quídam, qui nec in ocie quidem refugerunt} sed
Nunciaret, que le intimase.
XXXIII. Nulli umquam, que ninguna ciudad hizo menos aprecio de los cautivos que la nuestra. Non alii, DO cayendo ea poder
del enemigo jamas otros que merezcan mas atención que nosotros.
Sed cúm, pero habiendo permanecido firmes, peleando casi basta
la noche sobre montones de cadáveres. Aqu&, habiéndonos cortado aun la comunicación del rio los enemigos , &c. Erumpendi, de
hacer alguna salida por medio de los enemigos espesos. Acceperamut, sabíamos, teníamos presente. Asperrimos, aunque eran los
mas severos para tratar de paces. Supersumus , solo quedamos con
vida aquellos que DO perecimos, porque al enemigo le faltaban
espadases; fuerza para degollarnos»..
LÍBER
11.
921
presidio cattris relicti , cum castra traderentur , in po—
testatem
hostium venerunt.
Haud equidem ullius
civis
aut commilitonis fortuna aut conditioni invideo , nec previendo alium f me extulisse
velim videri: ne illi
quidem
(nisi pernicitatis
pedum £3 cursis aliquod pramium
est)
qui plerique inermes ex acie fugientes,
non prius , quám
f^enusia aut Canusii constiterunt,
se nobis mérito pra—
tulerint 3 gloriatique
sint, in se plus , quám in nobis,
prasidii
reip. esse. Sed illis ut bonis ac fortibus
mili—
tibus utemini,
& nobis jam promptioribus
pro
patria,
qubd beneficio vestro redemti atque in patriam
restituti
fuerimus.
Delectum ex omni átate <S* fortuna
habetis:
octo milita servorum audio armari : non minor numerus
noster est, nec majori pretio redimí possumus,
quám
hi emuntur : nam si conferam nos cum illis,
injuriam
nomini Romano faciam. lllud etiam in tali consilio ani—
madvertendum
vobis censeam, P.C., si duriores esse velitis, quod nullo nostro mérito faciatis,
cui nos hosti re—
licturi sitis ? Pyrrho videlicet,
qui nos hospitum
numero
habuit captivos , an bárbaro ac Paño , qui utrum ava—
rior an crudelior sit, vix existimar i potes t ? Si
videatis
cátenos t squalorem, deformitatemque
civium
vestrorum9
non minus profecth vos ea species moveat, quám si ex altera parte cernatis stratas Cannensibus campis
legiones
vestras.
Jntueri potestis sollicitudinem,
£s* lacrymas in
vestíbulo curia stontium cognatorum nostrorum,
exspe—
etantiumque responsum vestrum. Cum ii pro nobis, proque
iis , qui absunt, ita suspensi ac solliciti sint, quem censetit animum ipsorum esse, quorum in discrimine
vita
libertasque est ? Si medius fidius ipse in nos mitis sfnnt—
Premendo, ni busco mi propia gloria abatiendo á los demás. Ne
illi, oi se antepondrán con razón a nosotros aquellos de los que
la mayor parte desarmados huyendo del campo de batalla , no
pararon basta llegar a Veousa y Canosa; á no ser que se premie
i los que corren mas. Gloriatique, y á no ser que se glorien de
que ellos defienden mas la república. Promptioribus, mas Uispues—
tos á defender. Nam si, porque si fc»s comparo coa ellos. Mérito,
sin merecerlo. Squalorem, miseria. Species, aquella vista. Quem
eensetis, cual pensáis será la triste situacioo de aquellos mismos
que tienen en peligro su vida y libertad. Milis, humano...
Medius fidus, asi me avude propia de las mugeres , dice
Hércales, hijo de Júpiter. For- Aul. Gellio, como si dijéramos
muta de juramento propia de ahora: asi Dios me salve.
los hombres, asi como Mtcastor
2 22
SECUNDI BELL1 PUNICI
bal contra naturam suam esse velit,
nih.il tamen nobis
vith opus esse censeamus, cum indigni, ut á vobis redi—
meremur , visi sumus. Rediere Romam quondam remissi á
Pyrrh,o sine pretio capti: sed rediere cum legatis,
pri—
moribus civitatis
ad redimendos sese tnissis.
Redeam
ego in patriam trecentis
nummis non astimatus
civisí
suum quisque habet animum , P. C. Scio in
discrimine
esse vitam corpusque meum: magis me Jama
periculum
movet;
ne á vobis damnati ac repulsi abeamus,
ñeque
enim vos pretio pepercisse homines
credent,
X X X I V . Ubi is finem f e c i t , extemplo ab ea turba,
quae in comitio e r a t , clamor flébil ¡s est sublatus, manusque ad curiana tendebant, o r a n t e s , ut sibi liberos fra—
t r e s , cognatos redderent. Feminas quoque metus ac ne—
cessitas turbae huic virorum in foro immiscuerat. Sena—
t u s , summotis arbitris, consuli caeptus. Ibi cüm senten—
t u s variaretur, & alii redimendos de publico, alii nul—
lam publicara impensam faciendam, nec prohibendos ex
privato redimí j si quibus argentum in presentía deesset,
dandatn ex agrario pecuniam mutuam, praedibusque ac
praediis cavendum p o p u l o , censerent: tum T. Manlius
Torquatus , priscae ac nimis dura», ut plerisque videbat « r , severitatis interrogatussententian», italocutusfertur:
Si tantummodo postulassent
legati pro.iis,
qui in ho—
stium potestáte
sunt, ut redimerentur:
sine ullius in—
sectatione eorum, brevi sententiam peregissem;
quid enim
aliudy quam admonendi essetis,
ut morem traditum á
patribus , necessario ad *rem militarem exemplo
servaretist Nunc autem cum prope gloriati sint, qubdse ho—
stibus dediderint,
prteferrique non capí is modo in ocie ab
IWihil tamen, por inútil tendrémos-la vida, cuando nos habéis t e nido por indignos de ser rescatados. Sese, en lugar de ülos. Redeam, tendré yo cara para volver á mi patria, cuando ésta no d i
por mi rescate trescientos* denarios? Suum quisque, cada uno, ó
senadores, tiene su puntillo deshonor. Pepercisse, que habéis atendido al coste.
•
XXXIV. Summotis, habiendo salido los que no eran senadores. si quibus , que á los quje no tuviesen» por entonces se les debía prestar dinero del erario, debiendo cuidar el pueblo de las
fincas y fianzas. Priscet, de una severidad antigua y escesiva.
Sine ullius, sin abatir el mérito de ninguno, en pocas palabras
hubiera yo defendido su causa. @uid*en¡m, pues qué otra cosa había que amonestaros sino el que guardéis* &c. Prteferrique, y
habiendo tenido por cosa justa el anteponerse no solo á los que
%
LÍBER
II.
223
hostibus, sed etiam üsy qui Venusiam Canuriumque per—
venerunt}
atque ipsi C. Terentio consuli, eequum censuerint: nih.il vos eorum, P. C., quce illic acta sunt
ignorare patiar. ¿itque utinam hese , qua apud vos
acturus
sum, Canusii apud ipsum exercitu'm agerem,
optimum
testem ignavias cujusque Í51 virtutis:
aut unus hic sal—
tem adesset P. Sempronius,
quem si isti ducem
secuti
essent, milites hodie in castris Romanis, non captivi
in
hostium potestate
essent. Sed cum fessis pugnando ho—
stibus y tum victoria leetis, Ü ipsis plerisque
regretsis
in castra sua, noctem ad erumpendum liberam
habuissent,
Ü septena armatorum hominum millia erumpere* etiam
Ínter conferios hostes potuissent;
ñeque per se ipsi id
faceré conati sunt, ñeque alium sequi voluerunt.
Nocte
prope tota P. Sempronius
Tuditanus non destitit admo—
riere adhortarique eos, dum paucitas hostium circa castra^
dum quies ac silentium esset, dum nox ineceptum te—
geret,
se ducem sequerentur:
ante lucem pervenire
in
tuta loca y in sociorum urbes posse. Sicut avorum memoria P. Decius trib. militum in Samnio: sicut nobis ado—
lesceniibus priore Púnico bello Calpurnius *F lamma Iré—
centis voluntariis,
cum ad tumulum eos capiendum, si—
tum inter medios hostes, duceret, dixit: Moriamur,
milites , iS morte nostra eripiamus ex cbsidione circum—
ventas legiones. Si hoc P. Sempronius
diceret,
nec vi—
ros quidem, nec Romanos vos duceret,
si nemo tantee
virtutis
ex.stitisset
comes. Viam non ad gloriam
magis,
quám ad salutem ferentem demonstrat:
reduces in pa—
triam,
ad parentes,
ad conjuges ac liberes facit.
Ut
servemini,
deest vobis animus: quid, si moriendum
pro
patria
esset,
faceretis ? jQuinquaginta
millia
civium
hicieron prisioneros los enemigos ea el campo de batalla, sino
también á los «ue se retiraron á Venus! y Canosa, y aun al mismo cónsul. Z>um nox , mientras la noche ocultaba su intento. Memoria , en tiempo de nuestros abuelos. Sicut nobir% como en la primera guerra Cartaginesa, que sucedió siendo yo joven, dijo á
trescientos. Si koe, si Publio Sempronjp os hablara en estos términos, y ninguno le acompañase en este grande valor, ni os tendría por hombres , ni por Romanos. Os muestra el camino 00
tanto de la gloria, cuanto para salvaros...
Memoria, debe suplirse antes que cita: si hubiera sucedido la
para éste y los demás ejemplos que.
t
234
SECUNDI BÉLLl PÜNICI
sociorumque circa vos eo ipso die casa jacent: si tot
exempla virtutis non movent, nihil umquam movebit: si
tanta clades vobis vilem vitam non fecit, nulla faciet.
Liberi atque incólumes desiderate patriam: immo deside—
rate, dum patria est ydum cives ejus estis: serb nunc de—
sideratis, diminuti capite, abalienati jure civium , servi
Carthaginiensium facti. Pretio redituri estis eb, unde
ignavia ac nequitia abistis ? P. Sempronium civetn ve—
strum non audistis, arma capere ac se jubentem sequi: sínnibahm paúl lo post audistis , castra prodi £s* arma tradi
jubentem. jQuam ego ignaviam istorum accuso, cum scelus
possim accusare ? non enim modo sequi recusarunt bene monentem, sed obsistere ac retiñere conati sunt, ni strictis
gladiis viri fortissimi inertes summovissent. Priits, inquam, P. Sempronio per civium agmen, quám per hostium,
fuit erumpendum. Hos cives patria desideret ? quorum si
ceteri símiles fuissent, neminem hodie ex iis, qui ad Can—
ñas pugnaverunt, civem haberet. Ex millibus septem
armatorum sexcenti exstiterunt, qui erumpere auderent,
qui in patriam liberi atque armati redirent: ñeque iis
quadraginta milita hostium obstitere. Quám tutum iter
duarum prope legionum agmini futurum censetis fuisse?
Haberetis hodie viginti millia armatorum Canusii, for—
tia, fidelia, P. C. Nunc autem quemadmodum hi boni,
fidelesque (nam fortes ne ipsi quiJem dixerint} cives
esse possunt ? nisi quis credere potest fuisse, qui erum—
pentibus , quin erumperent, obsistere conati sunt: aut
non invidere eos cum incolumitati, tum gloria illorum
per virtutem partas, cum sibl timorem ignaviamque serSi tanta, si el ver tantas muertes no os movió i despreciar la
vida, nada os moverá. Diminuti, habiendo perdido vuestra libertad , habiendo perdido el derecho de ciudadanos, y habiéndoos
hecho esclavos de los Cartagineses. Pretio, á fuerza de dinero
habéis de lograr lo que perdisteis por cobardía y culpa vuestra?
Quam ego, pero para qué los acuso de cobardes, pudiéndolos acusar antes de traidores a su patria? (Corrección). Priur inquam,
en una palabra, antes tuvo Sempronio que romper por el escuadrón de sus ciudadanos, que por el de sus enemigos. Nisi quis poteit credere, (sup. bonos,fidelesque)fuisse qui con. sunt obs. erump.
quin ernmper., i no ser que alguno crea que se portaron como ciudadanos buenos y leales, los que se opusieron i los que pretendían
romper por los enemigos; ó que no tuvieron envidia á los qua se
salvarou ó consiguieron reputación por su valor...
L Í B E R II.
12$
virtutix ignominiosa causam esse sciant. Mdluerunt \in
tentorüs latentes simul lucem atque hostem exspecta—
re, cum silentio noctit erumpendi occasto esset. ¿4t enim
ad erumpendum é castris defuit animar, ad tutanda for—
titer castra animam habuerunt: dies noctesque aliquot
obsessi armati se ipsi tutati vallo sunt: tamdem ultima
ausi passique, cum omnia subsidia vita deessent, affe—
ctisque fame viribus, arma jam sustinere nequirent, ne—
cessitatibus magis humanis, quam armis, victi sunt. Orto solé hostis ad vailum accessit: ante secundam horamf
nullam fortunar» certaminis experti tradiderunt arma
ac se ipsos. H¿ec vobis ipsorum per biduurh militia fuit:
cum in acie stare ac pugnare decuerat, tum in castra
refugerunt: cum pro vallo pugnandum erat, castra tradiderunt -r ñeque in acie, ñeque in castris otiles,
f'os
redimam ? Cum erumpere castris oportet t cunctamini ac
manetis: cum manere 12 castra tutari armis necesse est,
ü castra & arma ¿j* vos ipsos traditis hosti. Ego non
magis istos redimendos fP. C.3 censeo, quám illos deden—
dos yínnibali, qui per medios hostes a castris eruperunt9
ac per summam virtutem se patria
restituerunt.
XXXV, Postquam Manlius dixit, quamquam pa—
trum quoque plerosque captivi cognatione attingebanr,
praeter exemplum civitatis minime in captivos jam inde
antiquitus indulgentis, pecunia: quoque summa homines
movit : quia nec aerarium exhaurire , magna jam sum—
má erogata in servos ad militiam emendos armandos—
que, nec Annibalem máxime hujusce r e í , ut fama erat,
egentem locupletari volebant. Cum triste responsum,
Ausi, habiéndose atrevido y padecido los mayores riesgos. Hae
vobis, aquí tenéis el modo con que se portaron esos vuestros soldados en aquellos dos días: cuando debiao haberse mantenido firmes en el campo de batalla, huyeron á los reales; y cuando hablan de baber peleado por defenderlos, los entregaron: soldados
inútiles, tanto en el campo de batalla, como en los reales. Egat
por lo que á mí toca, tengo por tan justo el rescatar á éstos, como enttegar á Aníbal á aquéllos, &c.
XXXV. Quamquam, aunque los prisioneros estaban emparentados con la mayor parte de los senadores, les movió, para no rescatarlos, la excesiva cantidad, ademas del ejemplo antiguo de la
ciudad, que no usaba de misericordia con ellos. Engata, habiendo gastado crecidas sumas. Máxime egentem, muy falto de dinero,
según corría !a voz...
Tomo II.
P
2 26
SECUNDI BELLI PUNICI
non redimí captivos, redditum esset, novusque super
veterem luctus tot jactará civium adjectus esset, cuna
magnis fletibus questibusque legatos ad portam prose—
cuti sunt. Unus ex iis domam abiit, quód fallaci reditu in castra jurejurando se exsolvisset. Quod ubi inno—
t u i t , rélatumque ad senatum est,omnes censuerunt com—
prehendendum, & custodibus publicé d a t i s , deducen—
dum ad Annibalem esse. Est & alia de captivis fama,
decem primos venisse : cfé eis Cum dubitatum in sena—
tu esset, admitterentur in urbem necne: ita admissos esse^ ne tafaien iis senatus daretur. Morantibus deinde longiüs omnium s p e , alios tres insuper legatos v e nisse, L. Scribonium & C. Calpurnium & L. M a n l i u m : tum demum ab cognato Scribonii tribuno plebis
de redlmendis captivis relatum esse, nec censuisse r e d i mendos senatum, & novos legatos tres ad Annibalem
revCrtisse, decem vetefes remansisse, quód per causam
recognoscendi nomina captivorum ad Annibalem ex
itinere regressi, religione sese exsolvissent: de iis dedendis magna contentione actum in senatu esse* victosqué
paucis sententiis , qui dedeñdos censuerint : ceterum
proximis ceñsoribus adeo ómnibus notis ignominiisque
affectos esse, ut quídam eorum mortem sibi ipsi ex—
templó consciverint: ceteri non foro solüm omni deinde v i t a , sed prope luce ac publico caruerin't.' Mirari
magis, adeo discrepare inter auctores, quám quid veri
sit díscérnere, queas. Qúanto autem major haec clades
1
Novusque^ y añadiéndose este nuevo sentimiento á la pérdida de
tantos ciudadanos. Prosecutí, acompañaron. Quod fallad, porque
había cumplido el juramento con la vuelta maliciosa á los reales.
Est & alia, hay otra opinión sobre los prisioneros. Ne tamen, pero
con la condición de no darles audiencia. longiús, mas de lo que
todos esperaban. (En lugar de diutius). Quod::: exsolvissent, porque habían cumplido con ef juramento, volviendo á Aníbal desde
el camino con el pretexto de saber los nombres de los prisioneros. Contentione , con grandes a e r e a d o s . Victosque, pero que p r e valeció el parecer de algunos contra los que decían debían ser
entregado?. Qeterum, pero que en el primer reconocimiento de la
ciudad que hicieron los censores, quedaron tan infamados, que
algunos de ellos al punto se mataron; y los demás por toda su vid a , no so amenté se privaron de asistir al foro, pero aun de comparecer en público, encerrándose en sus casas. Mirari, mas fácil
es maravillarse de la diversidad dé opiniones en este punto, que
averiguar la verdad...
L Í B E R IT.
227
superioribus cladibus fuerit, vel ea res indicio e s t , quod
qui sociorum ad eam diem firmi stecerant, tum íabare
coeperunt, nullá profecto alia de r e , quám quód desperare coeperant de imperio. Defecere autem ad Poenos hi
p o p u l i : Atellani, Calatini , Hirpini, Apulorum pars,
Samnites, praeter Pentros, Brutii omnes, Lucani: praeter hos Surrentini, & Graecorum omnis ferme o r a , Ta—
rentini , Metapontini, Crotonienses , Locrique , & Cis—
alpini omnes Galli. Nec tamen hae clades defectiones—
que sociorum moverunt, ut pacis umquam mentio apud
Romanos fieret, ñeque ante consulis adventum Romam,
nec postquam is rediit, renovavitque memoriam acceptae cladis. Quo in tempore ipso adeo magno animo crvitas fuit, ut consuli ex tanta c l a d e , cnjus ipse máxima
causa fuisset, redeunti, & obviam itum frequenter ab
ómnibus ordinibus s i t , & g r a t i s actse, quód de repub.
non desperasset; cui, si Carthaginiensium ductor fuisset,
nihil recusandum supplicii foret.
Vel ea reí, se puede conocer, de que aun los aliados, que hasta
aquel dia permanecieron firmes, comenzaron á titubear: no por
otra razón verdaderamente, &c. Defecere, pasáronse al campo
Cartaginés. Grcecorum, de la magna Grecia. Cntonienses, Crotón.
Ordinibus, todas las clases, todos los estados, (caballeros, patricios, plebeyos). Cui si, el cual si, como era capitán Romano, lo
hubiera sido de los Cartagineses, no se hubiera escapado sin la
muerte. (A los generales de Cartago que malograban alguna empresa, al punto los crucificaban).
Pa
ÍNDICE
DE LAS FRASES TOMADAS DE T* LlVlO*
¿fjfecto in corpore vaasa
levis magis, quám valido
gravior sentitur, pequeñas
causas hacen en los cuerpos
enfermos mas mella, que en
los sanos las grandes.
• yfgmen. Quamvis agmine
minimé incomposito, üt ínter pacatos, ibat, tomen
prope in pernrciem ventum
est, hostibus insidentibus
viamy aunque no llevaba su
gente desordenada, como si
caminara por tierra pacífica,
con todo eso estuvo á punto
de perecer, por haberle los
enemigos tomado el paso.
sfmbitio prava consultSy
& prava indttlgentia colle—
g<e apud populum majesta—
temsolvit,
la perversa ambición del cónsul, y la perjudicial condescendencia de
sn compañero, hicieron que
el pueblo no los respetase.
símnis pluribus ostiis divisus in mare decurrit, el
rio desagua en el mar por
muchas boca¿.
¿írcessere quietem, ñeque
molli strato , ñeque silentio
yínnibal solebat , Aníbal
para dormir, ni buscaba cania blanda ni lugar retirado.
dementa
<edificii non
calce durata suntt sedinter-
Hfa luto, la manipostería
del edificio no está trabada
con c a l , sino con barro.
Cifcamspectare
insidiit
Pcenus ó&pit loca obsita
'virgultis vepribusque , quibus inculta ferme vestiun—
tur, el Cartaginés, para poner celadas echaba el ojo
á los lugares cubiertos de
matorrales y zarzas, que
por lo común nacen en
eriales.
Vonsui damnatione coll&*
gee prope ambustus evasit^
el cónsul , habiendo sido
condenado su compañero,
estuvo á punto de serlo \ ó
salió chamuscado.
Daré ingentem
fugara
stragemque hostibus, hacer
carnicería en los enemigos,
y ponerlos en huida.
Bies ater infaustusque^
dia aciago.
Equestris impérii suffi*ma fuit penes Mostiliutn,
Hostil io fue el comandante
de la caballería.
* Ext olientes se sé arte superiorum premeédofum , af—
fingunt vicint}virtutibus
vitia, los que se engrandecen con abatir á los que son
mas que ellos, dan el nombre de vicios á las virtudes
que les son parecidas.
. Fama ejus rei affecit homines varié , esta noticia
causó diversos afectos en los
ánimos.
Fortuna belli fuit adeo
varia, ancepsque Mars, ut
propius periculum fuerint
qui vicere x tuvo la guerra
t a n varios sucesos, y tantos
altos y bajos, que los vencedores estuvieron mas en
peligro que los vencidos.
Frigoris vis actior affiabat, quidquid aura fiuminis
oppropinquabant, conforme
se iban acercando al rio, soplaba mas frioel vientecillo,
Fumo prodito aliquid significare , dar á entender
alguna cosa con humaradas.
Gaudio ejferebaris,
cernen* gloria in te unum vertendct occasionem datam,
estabas loco de contento, al
ver la ocasión que te se presentaba de alzarte tú solo
con toda la gloria.
Gelu rigentia
omnia
erant, todo estaba erizado
de frió.
Gratorum animorum gloriam certé nobis hac dies
dederit, saquemos en este
día á lo menos la gloria de
ser agradecidos.
Haustum voló nthit ex
vano, qub nimis inclinant
ferme scribentium
animi,
noquiero seguir ninguna cosa sin fundamento, á lo que
por lo común se inclinan
229
demasiado los escritores.
Ictum est fcedusy in quo
cavetur sociis utrorumque,
hízóse la alianza, en la que
se atiende al'bien de los
aliados de ambos pueblos.
lmmisceo. Cum se collo~
quiis montanorum immis—
cuisset, nunciatum est, vix
rupibus per ver sis iniquitatem locorum superari posse.,
habiendo entrado en conversación con los montaraces, le dijeron, que apenas
podria vencer la dificultad
del terreno derrocando pefiascos.
Jnclinatá re ad iniqua,
yendo la cosa en mal estado.
Incitamentum nullum ad
vincendum acrius
gloria
nobis datum est, la gloria
es el mayor estímulo que
tenemos para vencer.
Jntendere milites ad cu—
ram custodia urbis, hacer
cuidadosos á los soldados en
la guardia de la ciudad.
Jumenta in immensutn
altitudinis dejecta sunt, rodaron las caballerías por
muy grandes derrumbaderos.
Legatio nostra
irrita
fuit atque vana; in qua
cum jus gentium sublatum
esset,
legatus
dedendus
fuit ad piaculum rupti f<ss deris, nada logramos con
nuestra embajada, pues habiéndose violado el derecho
230
de gentes, hubo que entregar al embajador, en satisfacción de haber quebrantado la alianza.
Lingua nonnullis prompta ac temeraria est, sed
non cequé in pugnam tnanus
iñgent,
muchos hay que
hablan mucho y sin tino,
pero al tiempo de pelear na
manifiestan el valor.
Luce vixdum satis certa
fugientes , queis ad arma pugnes aptanda vix animus competeret,
pugnantium globo illati heerebant,
no siendo aun bien de día,
los soldados huyendo, por
no poder mantener las armas, se quedaban atascados en el montón de los que
peleaban. Luce jam tum liquida. Ya bien de día.
Liudibrium oculorum specie terribile, ad frustrandum hostem, yínnibal commentus est y Aníbal discurrió un espantajo terrible á
la vista, para engañar al
enemigo.
Milites in súbitos tumultus instructi, viee flexu occulti subsistebant, los soldados prevenidos para r e pentinas alarmas , estaban
ocultos en el recodo del c a mino.
Mollire divos
anfractihus modicis, suavizar las
cuestas , haciendo camino
de algún rodeo.
Motis animis in religio-
nem, tupplicatio
divorum
imperata est, estando todos
sobrecogidos de un santo
temor, se intimaron rogativas á los santos.
Motus terree avertit cursu rápido amnes , tnare flu**
minibus invexit, el terremoto torció á los rios su rápida corriente, é hizo entrar
el mar dentro de los rios.
Obliterata
nondum est
memoria superioris
belli,
aun no se ha podido olvidar
la guerra pasada.
Oratio mea omnis tecum
est, á tí se endereza toda
mi plática.
Ortus est risus in con—
done cum fremitu, la junta
terminó en risa y gritería.
Pede se fállente, escurriéndose los pies.
Periculum consulis pro—
pulsatum est intercursu fi—
lii tune primum pubescen—
tis , libróse el cónsul del peligro por haber acudido so
hijo, que entonces estaba en
el principio de su mocedad.
Portendit hoc principium
•Dtctoriam haudfore incruentam Romanis , este principio indicaba y a , que la victoria les costaría sangre á
los Romanos.
Potiores auctoret apud
me sunt, qui tradunt, eo
scelere alios fuisse contactos, mas me inclino á seguir
á los que dicen, que hubo
otros también comprehen-
didos en aqualla maldad.
Prcelium accensum animis
ingentibus nox diremit , ex
quo summus terror Romam
perlatus est, la noche puso
£n á la pelea trabada coa
mucho c a l o r , cuya noticia
infundió grandísimo terror
á Roma.
Procursum est atrinque
in pugnam , in qua nihil tumultuaria simile erat, ambos ejércitos acometieron,
y en la pelea no se veía ninguna confusión.
Qubcumque
circumtuli
oculos, majorem animum inferentis vim, quám arcentis
vidi , por cualquier parte
que volví la vista, vi mayor
ánimo en los que ofendían,
que en los que se defendían.
Rumor certior de bello per
barbaros manavit, esparciéronse noticias mas ciertas de
la guerra por las naciones
bárbaras.
Spedantes perfugee gratiam victoris per ambiguum
favor em , de diñantes que ad
vindices futuros, postea sub
corona venierunt, los desertores, que pretendían ganarse la afición del vencedor,
favoreciendo ya á unos, ya
á o t r o s , y que seguían el
partido de los que habían de
ser sus defensores, coronados fueron después vendidos.
231
Spectabant omnes ad defectionem ingenti consensu,
estaban todos de común
acuerdo para rebelarse.
Stare non poterat Scipionis sententia, Escipion no
acababa de resolverse á una
cosa fija.
Stipendia faceré, merere,
ser soldado. Stipendiis emeritis dignatn mercedem tu—
lit, acabado el tiempo de
su milicia recibió el p r e mio merecido.
Tantum animorum fecerat illi prospera res gesta,
ut hosti victoriam,
civibus
confessionem erroris extor—
serit, le infundió lauto ánimo el buen suceso de la
empresa, que quitó al e n e migo la victoria de las manos, y á los ciudadanos les
hizo confesar su error.
Temeritatem insitam Flatninii ingenio fortuna prospero successu aluit, la i n consideración natural de
Flaminio se aumentó con la
prosperidad y bonanza.
Tentata est exigua pacis spes, probóse, si había
alguna pequeña esperanza
de hacer las paces.
Transfugia levibus ingeniis impeditiora facía suntt
ya son menos fáciles las deserciones á los soldados i n constantes.
«3 a
ORATIO
PRO A. LJCINIO ARCH1A
POETA.
ARGUMENTO.
Jírchias natural de Antioquia, Poeta Griego de grande fama, viniendo á Italia, se avecindé en Heraclea,
donde consiguió naturalizarse, ya por su ingenio, ya
también por el influjo y mediación de Luculo. Después
logró el derecho de ciudadano Romano el año 661, cuyos privilegios
gozó por espacio de a 8 años sin la menor contradicción, hasta que un tal Grachó le citó á
juicio, acusándole de que no siendo ciudadano Romano,
se portaba como tal. Esta injusta demanda obligó á Cicerón á salir, como buen discípulo, á la defensa de
Archtas con la siguiente oración.
sS>í quid t&t ín me ingenii , Judices, quod sentio
quám sit exiguum; aut si qua exercitatio dicendi, in
qua rae non inficior naediocriter esse versatum ; aut si
hujusce rei ratio aliqua ab optimarum artrum studiis &
disciplina profecta, a qua ego nullum confiteor aetatis
mese tempus abborruisse : earum rerum omnium vel in
primis hic A. Licinius fructum á me repetere prope suo
jure debet. Nam quoad longissimé potest mens mea re—
INTERPRETACIÓN. Exercitatio, práctica en la oratoria. Ratia
aliqua, alguna habilidad en esto, dimanada de! estudio é instrucción en las bellas letras, de las que confieso no haber estado #feoo en todo el tiempo de mi vida: A. Licinio primero que
nadie debe pedirme en recompensa, como por derecho suyo, el
fruto de todas estas habilidades. Porque en cuanto puede mi
NOTAS Y ARTIFICIO RE~^ Mi elocuencia debe favorecer
TORICO. Si quid ert, nótese por á aquel ,de quien tuvo principio.
primer precepto de la oratoria
Este es Archías;
la singular modestia, con que
Luego á Archías debe favohabla de si mismo Cicerón; y la recer.
ley del agradecimiento, dedosDicendi, nótese la gran dífede está tomado todo el-Exordio rencia entre loquor y dico.
fundado en este Sylogisao sacaQuoad, Asunción del Sylo—
do del lugar Oratorio llamado gismo.
causas.
PRO ARCHIA POETA.
233
spicere spatlum praeteriti t e m p o r i s , & pueritiae m e m o riam recordari ultimara ^ inde usque repetens , hunc v i deo mihi p r i n c i p e m , & ad suscipiendam, & ad i n g r e diendara rationem horum studiorum exstitisse. Quód si
haec vox hujus hortatu praeceptisque conformata n o n nuliis aliquando saluti f u i t : i quo. id accepimus, quo
ceteris o p i t u l a r i , & alios servare possemus, huic p r o fectó i p s i , quantum est situm in n o b i s , & opera & s a lutem ferré debemus. A c ne quis a nobis hoc ita d.ici
forte miretur , quód alia quaedam in boc facultas sit i n g e n i i , ñeque haec dicendi ratio & d i s c i p l i n a ; nec nos
quidera huic uni studio penitus umquam dediti fuimus.
Etenim omnes a r t e s , quae ad humanitatem pertinente
habent quoddam commune vinculum , & quasi c o g n a tione quadam inter se continentur. Sed ne cu i vestrúm
mirum esse videatur, me in quaestione l e g i t i m a , & in
judicio publico , cum res agatur apud praetorera populi
R o m a n i Ü c t i s s i m u m v i r u t a , & apud severissimos judi—
ánimo volver los ojos atrás para recorrer los tiempos pasados, y
acordarme de los primeros años de mi niñez, repasando desde
aquel tiempo hasta el presente, &c.::: Principe**, mi guia. Con"
formata, amaestrada. Saluti, ha dado la vida. Debemus, es obligación mia socorrer y favorecer, &c. Ita áici, que yo hable en
estos términos, porque éste sigue distinta profesión de ingenio, y
no este ejercicio y estudio de la* oratoria. Humanitatem, al conocimiento de las letras humanas. Continentur, se unen. Quatstione,
en una causa sobre el cumplimiento de las leyes, y en un tribunal público. Lectittimum, sugeto de los mas principales. Severis—
timor, de la mayor integridad...
Vltimam , significa aquí la
edad mas remota con respecto a
la en que uno se halla; y son los
primeros años de nuestra vida.
Quód si, complexión del Sylogismo.
Ac ne quis , prueba de la
Asunción por una Prolepsis disimulada, objetándose á s( mismo : ¿qué conexión tiene la Oratoria, que yo sigo, con la profesión de Árchías, que es la
Poesía? Responde con el enlace,
que entre si tienen las letras
humanas. Letras humanas lla-
mamos á la Gramática de cualquiera lengua, Retórica, Poesía,
Historia.
Sed ne cui, discúlpase de que
defendiendo á un reo, se pone
á hablar de materia de erudición , con este Sy logismo: Cuando el reo, el pretor y el auditorio son personas instruidas, se
debe permitir hablar de erudición.
Aquí se encuentran estas personas;
Luego me debéis permitir hablar de erudición.
2
7y
,"
34
ORATIO
e e s , tanto conventa hominum ac frequentia, hoc nti
genere dicendi, quod non modo á consuetudine judiciorum, verüm etiam á forensi sermone abhorreat: qua:so á vobis, ut in hac causa mihi detis hanc veniam,
accoftodatam huic reo, vobis, quemadmodum spero, non
molestara j ut me pro summo poeta tatque eruditissimo
homine dicentera, hoc concursa hominum literatissimorum, hac vestrá humanitate, hoc denique pra?tore
exercente judicium , patiamini de studüs humanitatis
ac literarum paulló loqui liberiüs: & in ejusmodi person a , quae propter otium ac studium minimé in judicii»
penculisque tractata est, uti prope novo quodam & i n usitato genere dicendi.
*\Qaod si mih} á v^>is tribuí concedique sentiam, perfcciam profectó, 1ít, hunc A. Licinium non modo non segregandum, cüm sit civis, á numero civium, verüm,
etiamsi non esset, putetis adsciscendum fuisse.
- Nam ut primüm ex pueris excessit Archias^fetque ab
ns artibus, quibus aetas puerilis ad humanitatem informan solet, se ad scribendi studinm contulit: primüm
Antiochia; (nam ibi natus est, loco nobili, & celebri
quondam urbe & copiosa, atque eruditissimis hominibus,
liberalissimisque studiis afHuenti) celeriter antecellere
ómnibus ingenii gloria contigit. Post in ceteris Asiae
partibus, cunctaeque Graeciae sic ejus adventus celebrabat u r , ut famam ingenii exspectatio hominis, exspectatioAbhorreat, desdice del lenguaje. Veniam, un permiso que será
muy del caso para este reo. Molestan,, no os desagradará. Humamtate, en medio de vuestro gran conocimiento de las ¡etras humanas, y finalmente presidiendo en este tribunal un pretor, c o mo el que es. Paullo liberiis, con alguna mas libertad. Otium, por
su vida tranquila y estudiosa nunca se vid en pleitos ni tribunales.
Tribuí, me lo permitís y concedéis, haré ver, &c. Adsciscendum,
que se le debia contar en su número. Informari, se suele ir disponiendo para el estudio de las letras humanas. Liberalissimisguet
propios de gente noble. Zxspectatio, que lo que de él se esperaba
excedía á la fama que corría de su ingenio, y la admiración de su
llegada á lo que de él se esperaba...
Prxtore, naturalmente sería el
pretor de los forasteros.
*^U°t " mifli' P ro P° s 'clon de
toda la Oración, tiene dos par*tr
\
aam ut primúm, narración:
Contiene el ingenio de Archías,
su fama, la amistad con hombres principales. y como los de
Heraclea lo recibieron por ciudadano.
PRO ARCHIA POETA.
235
nem ipsius aHventus, admiratioque superaret. Erat Italia tune.píela Graecarum artium ac disciplinarum ; studiaque haec & in Latió vehementiüs tum colebantur,
quám nunc iisdem in oppidis j & hic Romae proptertranquillitatém reipublicae non negligebantur. Itaque hunc &
Tarentini, & Rhegini, & Neapolitani civitate ceterisqoe praemiis donarunt} & orones, qui aliquid de ingeniis
poterant judicare , cognitione atque hospitio dignnni
eaistimarunt. Hac tantí celebritate farnae cüm esset jam
absentibus notus, Romana venit, Mario consule &. Católo. Nactns "est primüm consales eos, quorum alter res ad
scribendum máximas, alter cüm res gestas, tum etiam
studium atque auresadhibere posset. StatimLuculli,cüm
^>fcejfextatus etiam tum Archias esset, eum domum suam
receperunt. Sed enim hoc non solüm ingenii ac literarum,
verüm etiam natur« atque virtutis fuit, ut domus, qua?
hujus adolescentiae.prima fuerit, eadem esset familiarissimasenectuti. Erat temporibus illis jucuadusQ. Metello
lili Numidico, & ejus Pió filio: audiebatur a M. ^Emilio : vivebat cum Q. Catulo, & patre, & filio ; á L . Crasso colebatnr: Lucullos vero , & Drusum , & Octavios,
& Catonem , & totam Hortensiorum domum devin—
ctam consuetudine cüm teneret, afficiebatur summo bofeftemfnfi¿.r,se cultivaban con mas ardor. Non negligebantur, no
estaban decaídos. Omnet gui, cuantos tenían voto en materia de
ingenios. Nactus est primum, alcanzó primeramente unos cónsules, de los cuales el uno podía suministrarle muy buenos materiales para escribir; el otro no solamente esto, sino que le podía
ayudar y juzgar sus obras. Prxttxtatus, cuaodo Archias no babia
dejado aun la pretexta, ó no teniendo aun entonces Archias diez
y siete anos. Hoc::: fuit, fue una prueba. Natura, iodole. Prima,
le patrocinó en, &c. Erat::: jucundui, por este tiempo era muy
estimado de, &c. Domum, la familia. Devinctam, habiéndose ganado con su trato á los Luculos. Afficiebatur, le hacían los mayores honores*..
Hotpitio , entre los antiguos Cimbros.
era muy sagrado el vinculo del
Pnetextatur, en la edad de los
hospedaje, y se contraía por 17 años dejábanla vestidura 11aaposentarse uno en casa de otro, mada prxtexta , y tomaban la
y desde entonces se miraban co- toga.
mo amigos y hermanos.
Numidico, llamábase NumlNactux , Mario peleó contra dico, por haber sujetado la NuJugurta, los Ambrones , Teuto— midia.
oes, Cimbros: Catulo contra los
é '
2
3 6
ORATlO
n o r e , q u ó d eom non solüm colebant, qn! allqnid p e r c i p e re aut audire studebant, verüra etiam si qui forte s i m u l a bant. Interim satis longo i n t e r v a l l o , eüm esset cnm L .
t u c u l l o ín Ciliciam profectus, & cüm ex ea provincia cum
eodem Lucullo dccederet, venit Heracleam, quaj cüm esset
civitas*quissirno jure acfoedere, adscribí se in eam c i v i tatem voluit; idque, cura ipse per se dignus putaretor, tom
auctoritate & gratiá Luculli ab Heracliensibus impetravit.
D a t a est civitas Syllani lege & Carbonis, si qui federattt
ctvitatibus
adscripti futssenti
si tum , cum ¡ex
ferebatur,
in Italia domicilium habúissent: 6? si
sexaginta diebus apud pnetorem essent professi. Cüm hic d o m i c i l i u m Romae multos jam annos h a b e r e t , professus est
apud prstorem Q. Metellum familiarissimura s u u m . a ^ í ^
U re S l nihjl a l i u d , nisi de civitate ac lege d í c i m u s , nihil
, dico a m p l i u s : causa dicta est. Quid enim horum infirma• / ^ " L - íiccbc>
P o t e " ? Heracleaene esse eum adscriptnm n e /
gabis ? Adest vh summa auctoritate & religione & fide L .
L u c u l l u s ; qui se non o p i n a r i , sed s c i r e : non audivisse, sed
Tid¡sse:noninterfuisse,sed egisse dicit. Adsunt Heraclienses l e g a t i , nobilissimi b o m i n e s , qui hujus judicii c a o s i
cum mandatis & cum publico testimonio venerunt: qui
Percipere, aprender. Verim, sino aun los que tal vez lo aparentaban. Intertm .después de largo tiempo. Qu* cum, la cual ciuflad, gozando de privilegios y leyes las mas justas , quiso empadronarse en ella. Civitas, se le concedió á Archlas el derecho de
cludarfaoo Romano par la ley de Sllano y Carbón, que requiere,
que el pretendiente esté alistado en alguna ciudad confederada,
que al rieanpo de publicarse la ley, &c. Sexaginta, y que en el
termino de sesenta dias se haya empadronado en los registros del
pretor. Cauta dicta, defendí mi pleito. Infirman, qué cosa de e s tas puedes contradecir? Non opinari, que no tiene de ello opinión,
sino certeza, que no lo oyó, sino que lo vio, y que no como quiera
lo presenció, sino que pasó por sus manos. Testimonio, comisión...
Data est primera parte de la
confirmación, donde prueba por
las leyes que es ciudadano Romano con este Sylogkmo:
Aquel extrangero es ctudadaao Romano, que tiene las circuostancias que mandan las l e yes ii saber, estar admitido en
Ciudad confederada, tener domia n o en Roma, y encabezarse en
presencia del pretor.
%
o
Todo se verifica en Archias;
Luego Archlas es ciudadano
Romano.
si nihil. Complexión..
Quid enim, primera parte de
la Asunción comprobada con el
testimonio de Luculo, Adest: y
de los comisianados de Heraclea, Adsunt: desecha la razón
de la falta de registros, HU *,
PRO ARCHIA POETA,
2 37
hunc adscriptum Heracliensem dicunt. Hic tn tabulas d e sideras Heracliensium publicas, quas Itálico bello , incensó tabularlo, ínterisse scimus omnes. Est ridiculum ad e a ,
q u e habemus, nihil dicere ; quaerere, quae habere non pos—
sumus: & de hominum memoria tacere j literarum memo—
riara ¿agitare : & cüm habeas amplissimi viri religionem,
ifltegerrimi municipii jusjurandum fidemque, e a , que de—
pravari nuUo modo possunt, repudiare} tabulas,quas idear
dicis soleré c o r r u m p i , desiderare. A t domicilium Roma»
non habuit i s , q u i tot annis ante civitatem d a t a m , s e d e m
omnium rerum ac fortunarum suarum Roma; collocavit.
A t non est professus. Immó vero íis tabulis professus, q u e
s o i s e x illa professione collegioque pretorum obtinent
publicarum tabularum auctoritatem. Nara cüm Apii t a b u l e negligentiüs asservate dicerentur : Gabinii quamdiu
incolumis fuit , l e v i t a s , post damnationem calamitas
omnem tabularum fidem resignasset^ Metellus homo sanctissimus modestissimusque omnium tanta diligencia fuit,
ut ad L. Lentulum pretorem & ad judices v e n e r i t , &
unius nominis litura se commotum esse dixerit. His igitur
tabulis nullam lituram in nomen A . Licinii videtis. Q u e
c ü m ita s i n t , quid e s t , quod de ejus civitate dubitetis,
p r e s e r t i m cüm a l u s quoque in civitatibus fuerit adscri—
p t u s ? Etenim cüm mediocribus m u l t i s , & aut nulla aut
%
••—t—~—••••
•—
fB||L
..
Tabular, escritos. Ad ea, á las pruebas que tenemos. De hominum,
enmudecer á aquello de que pueden dar razón los vivientes , y
pedir los monumentos de los escritos. Religionem, la escrupulosidad. Fidem, crédito. Qiue depravari, que de ninguna manera se
pueden viciar. Corrumpi, alterarse. Immó vero, antes se baila empadronado en los registros, que en aquel catastro y colegio de
pretores son los únicos que tienen fuerza de escrituras públicas.
Nam cum, pues como se dijese que se hablan guardado con poco
cuidado los registros de Apio, y habiendo quitado todo el crédito
á sos escrituras la inconsideración de Gabinio, antes de ser condenado, y su desgracia después de su condenación. Sanctijsimvt, el
mas escrupuloso y mirado. Et unins, diciendo, que le había dado
que sospechar un borrón que había advertido en el nombradle uno...
At d'omieilivm, segunda parte
de la Asunción. Prolepsi*.
At « ^ tercera^aarte de la
Asunción. • Proleprirr amplifica
esta tercera parte por los adjuntos del pretor, que le alistó
por ciudadano.
Ettmm, prueba estar Archías
alistado en otras c^idedes con
una comparación de menor i
mayor.
No es creible que las ciudades de Italia le negasen , lo que
concedían aún á hombres de menos valer.
Es así que concedían á s e n e -
238
ORATIO
humili aliqua arte praditis, gratuito civítatem in Graecia
nomines impertiebantur; Rhegynos, credo, aut Locrenses, aut Neapolitanos, aut Tarentinos, quod scenicis ar—
tificibus largiri solebant, id huic sumraa ingenii prsdito
gloria noluisse. Quid? cüm ceteri non modo post civitatem datam, sed etiara post iegem Papiam, aliquo modo
in eorum municipiorum tabulas irrepserint: h i c , qui nec
utitur quidem illis, in quibus est scriptus, qüód semper
se Heracliensem esse voluit, rejicietur ? Census nostros r e quiris scilicet. Est enim obscurum, proximis censoribus,
hunc cum clarissimo imperatore L. Lucullo apud exerci—
tura fuisse: superioribus, cum eodem quaestore fuisse in
Asia: primis Julio & Crasso, nullam populi partem esse
censara. Sed, quoniam census non jus civitatis confirmat,
ac tantummodo indicat, eum , qui sit census, ita se jam
tum gessisse pro cive: iis temporibus,quae tu criminaris,
ne ipsius quidem judicio in civium Romanorum jure esse
versatum; & testamentum saepe fecit nostris legibus; &
adiit hatreditates civium Romanorum j & in beneficiis
ad aerarium delatus est á L. Lucullo praetore & consule.
In Gracia, dando los griegos el derecho de ciudadano sin mérito
alguno de los pretendientes á muchos hombres de mediana esfer a , y que ó no tenían oficio, d era muy bajo, sin duda que, &c.
Scenicis, aun á los farsantes. Quid* ¿pues qué? habiendo otros no
solamente después de concedido el derecho de ciudadanos Romanos, sino después de la publicación de la ley Papia, tenido arte
para introducir furtivamente sus nombres en los registros de aquellos municipios, desecharemos á éste, que ni aun se vale del p r i vilegio de las demás ciudades? &c. Census, sin duda que echarás
menos el nombre de Archias en nuestras matriculas. Sí, que no
sabe todo el mundo, que en tiempo de los últimos censores estuvo Archias en el ejército en compañía del esclarecidísimo general L. Luculo; que en tiempo de los anteriores acompañó al mismo siendo qiiestor en el Asia; y que en tiempo de los primeros,
que fueron Julio v Craso, no se hizo catastro de ninguna clase de
ciuda^MOS^£r adiit, heredó de muchos ciudadanos Romanos, y
se prese^Jsu- nombre en tesorería para que se le atendiese...
james hombres el derecho de
ciudadanos;
•
_r
t u e p o á Archias con mas razón,
' Quid* prueba con otra comparación, que no se le debe d e s echar á Archias.
trario, á que satisface después.
Exercitum, dice apud exerci—
tum , y nif'ín exercitu, porque
Archias no era soldado, sino
que acompañaba al general.
JErar'tum, cuando volvian los
Requiris , objeción del con- generales de una guerra,presen-
'
^
PRO ARCHIA POETA.
239
)£uQuaere argumenta si qua p o t e s : numquam- enim hic
ñeque s u o , ñeque amicorum judicio revincetur. Quaeres á
n o b i s , G r a c c h e , cur tantopere hoc nomine delectemur?
Quia suppeditat n o b i s , ubi & animus ex hoc forensi s t r e pitu reficiatur, & aures convicio defessae conquiescant.
A n tu e x i s t i m a s , aut suppetere nobis p o s s e , quod q u o t i die dicamus in tanta varietate r e r u m , nisi ánimos no—
stros doctrina excolamus; aut ferré ánimos tantam posse
c o n t e n t i o n e m , nisi eos doctrina eádem relaxemus? E g o
reró f a t e o r , me his studiis e s s e d e d i t u m : ceteros pudeat,
si qui ita se literis abdiderunt, ut nihil possint ex his,
ñeque ad communem afferre fructum, ñeque i n aspectum
lucemque proferre. M e autem quid pudeat, qui tot annos
i t a v i v o , J u d i c e s , ut ab i l l i s n u l l o me umquam tempore,
aut c o m m o d u m , aut otium meum abstraxerit, aut v o l n Qpeere, busca ahora pruebas, si es que puedes, pues á éste nunca
le sacarán del juicio que él y sus amigos han formado. Delectemur, estoy tan apasionado. Suppeditat, porque me suministra materia con que se desahogue mi ánimo cansado del tráfago del foro y tengan algún descanso mis oidos aturdidos con la vocería,
Piensas tú por ventura, que puedo yo tener suficientes materiales, para hablar todos los dias en tanta variedad de asuntos,si no
cultivo mi ánimo con varia erudición: 6 que puedo yo trabajar con
tanto tesón, si no me tomo algún desahogo con ella misma? Abdiderunt, se arrinconaron en sus estudios, que nada han podido sacar de ellos ni para el provecho del público, ni para que nadie lo
vea. Mis nullo, que para favorecer á cualquiera en sus peligros
jamas me ha retraído mi sosiego ó mi descanso, ni me han apartado las diversiones, ni retardado el sueño...
taban en tesorería una lista de
los que habian hecho algún servicio á la república para que se
les atendiese en sus pretensiones,
Quxre, segunda parte de la
Confirmacion. Pasa de la hipótesis á la tesis, pues todo Poeta
debe ser honrado: y forma el
siguiente silogismo, que es el
principal de toda esta segunda
parte. Los poetas deben ser condecorados con el honor de ciudadano.
Archías es consumado poeta;
Luego debe ser condecorado,
fiíC,
La Proposición la prueba de
tres modos: por los Efectos, por
Comparación de menor á mayor, y por Ejemplos. La Asunciotí la prueba de dos maneras;
y después inculca y repite v a rías veces la Complexión. La primera prueba de la Proposición
por los Efectos la toca en esta
forma:
Aquellos deben ser honrados,
que contribuyen para el recreo
del hombre,para la elocuencia,y
para el gobierno de la república.
Los poetas acarrean todo esto;
Luego deben ser honrados.
Quia suppeditat , el primer
miembro de la Proposición le
prueba, diciendo, que el recreo
de la lección de los poetas es
24O
ORATIO
ptas avocarit, aut denique somnus retardarít ? Qnaro
quis tamdem me reprehendat, aut quis mihi jure succenseat, si y quantum ceteris ad suas res obeundas , quantum ad festos dies ludorum celebrandos, quantum ad
alias voluptates, & ad ipsam réquiem animi & corpo—
ris conceditur temporisj quantum alii tribuunt intem—
pestivis conviviis, quantum denique a l e s , quantum pila?;
tantum mihi egomet ad hace studia recolenda sumsero?
Atque hoc adeo mihi concedendum est magis, quód ex his
studiis haec quoque crescit oratio & facultas : quae quantacumque in me est, numquam amicorum periculis defuit.
Quae si cui levior videtur^ illa quidem certé,quae summa
sunt, ex quo fonte hauriam, sentio. Nam nisi multorum
praeceptis, multisque literis mihi ab adolescentia suasis—
sem, nihil esse in vita magnopere expetendum, nisi lau—
dem atque honestatem ¿ in ea autem persequenda omnes
eruciatus corporis, omnia pericula mortis atque exilii
parvi esse ducenda: numquam me pro salute vestra in
tot ac tantas dimicationes, atque in hos profligatorum
hominum quotidianos Ímpetus objecissem. Sed pleni o—
mnessunt libri, plenae sapientium voces, plena exemplo—
rum vetustas : quae jacerent in tenebris omnia, nisi litera—
rum lumen aecederet. Quám multas nobis imagines, non
solüm ad intuendum, verüm etiam ad imitandum, fortis—
simorum virorum expressas scriptores & Graeci & La—
Cbeundas, manejar sus negocios. Intempestivis, banquetes desarreglados. Alea, juegos de fortuna. Ex his, de estos estudios cobra
nuevo vigor esta mi facultad de la elocuencia. Defuit, jamas faltó á mis amigos en sus peligros. Levior, de poco valor. Hauriam,
sé muy bien de qué fuente he de sacar los pensamientos sublimes.
Expetendum, digna de ser codiciada. Honestatem, la virtud. Persequenda, y que por conseguirla. Numquam, nunca yo me hubiera
expuesto por defenderos á tantos y tan recios debates, y á estas
diarias acometidas de gente desalmada. Pleni, llenos están de esta doctrina los libros, llenas las máximas de los Sabios, &c. Nisi
aecederet, si no fuera por la luz de las letras. Expressas, sacadas
muy al vivo...
•
mas honesto, que la diversión cuando comían los antiguos.
de los espectáculos, convites y
Atque hoc, segundo miembro
juegos.
de la Proposición.
Intempestivis, convites celeQus si cui, tercer miembro
bracos fuera de la hora acos- de la Proposición; que también
tumbrada, que era á la caida contribu ve para el gobierno de
de la tarde, ó la hora nona, la república.
PRO ARCHIA, POETA.
24 l
tlni relíquerunt? quas ego mihi semper in admíniscranda
repoblica proponeos, animum & mentem rr.tam i pía. co—
gitatione hominum excellentium conformabam. Quaeret
quispiam: quid? illi ipsi surami viri, quorum virtutes
literis proditx sunt, istáne doctrina , quam tu laudibus
effers, eruditi fuerunt? Difficíle est hoc de ómnibus confirmare} sed tamen est certum , quid respondeam. Ego
multos nominesexcellenti animo ac virtute fuissé,& sine
doctrina , natorae ipsius habitu prope divino, per se ipsos
& moderatos & graves Vxítitisse fateor. Etiam iliud
adjungo , sxpius ad laudem arque virtutem naturam
sine doctrina , quam sine natura valuisse doctrinam. A r que ídem ego contendo, cüm ad naturam eximiam atque illustrem accesserit ratio quaedam conformarioque
doctrina? j.tum illud nescio qutd praeclarum ac singu—.
lare soleré existere. Ex hoc esse hunc numero > quem
patres nostri viderunt, divinum hominem Africanum;
ex hoc C. Laelium, L. Furium, modesrissimos homines
& continentissimos; ex hoc fortissimum virum, & lilis
temporibus doctissimum , M. Caronem illum senem:
qui profectó, si nihil ad percipiendam colendamque
virtutem literis adjuvarentur, numquara se ad earurn
studium coníulissent. Quód si non hic tantus fructus os—
tenderetur , & si ex his studiis delectatio sola petereturj
tamen, ut opinor, hanc animi remissionem humanis—
simam ac liberalissimam judícaretis. Nam ceterae neqoe
Qtntt epi, las que proponiéndome siempre en el gobierno de la república, arreglaba según ellas mi coraeon y entendimiento con la
meditación de aquellos hombres sobresalientes. Confirmare, afirmar. Ego tmdtts, confieso que ha habido muchos hombres de ánimo y esfuerzo singular, que sin Instrucción alguna, por disposición casi divina de la misma natura eza, por sl mismos fueron
moderados y circunspecto*. Naturam, el buen natural sin instrucción. Atque idem, pero también digo resueltamente, que cuando
á un natural bueno y sobresaliente se juo'a cierta buena disposición y forma qpj? dan las letras, entonces se ha'ia en el hombre
so sé qué realce singular. Pereipiendam, conseguir y cultivar. Remift'ronem, este desahogo del alma por muy racional y propio de
grate noble...
Quod si non, prueba que aun- que conviene á todas las edades,
que la Poesía 00 acarrease mas lugares y tiempos.
ventáis que el recreo, bastaba.
Sola la Poesía tiene esto;
Por los adjuntos y efectos.
Loego ella es el mayor entre
No hav recreo mayor que el todos los recreos.
Tomo II.
Q
I42
*
O^ATI O
temporum s a n t , ñeque s t a t u m o m n i u m , ñeque locorum.
Haec studia adolescentiam alunt, senectutem oblectant:
secundas res o r n a n t , adversis perfugium ac solatium praeb e n t : d e l e c t a n t - d o m i , non impédiunt f o r i s : pernoctant
s o b i s c u m , peregrinantur, rusticantur. Quód si ips*?*haec
ñeque attingere , ñeque sensu nostro gustare possemus;
tamen ea mirari deberemus, etiam cüm in aliis v i d e r e raus. Quis nostrúm tam animo agresti ac duro f u i t , ut
Roscii morte nuper non comraoveretur? qui ciim esset
senea m o r t u u s ; tamen propter excellentem artem a c
venustatem videbatur omnino mori non debuisse^ E r g o
i l l e corporis motu tantum amorem sibi conciliarat á n o bis ómnibus j nos animorum incredibiles m o t u s , celeri—
tateraque ingeniorum negligemus? Quoties ego hunc A r chiam vidi , Judices •( utar enim vestra benignitate,
quoniarn me in hoc novo genere dicendi tam diligenter
attenditis)"quoties ego aune v i d i , cúm literam s c r i p s i s set n u l l a m , rnagnum numerum optimorum' versuum de
his ipsis rebus, quae tune agerentur , dicere ex t e m p o r e ?
Quoties revocatum eamdem rem d i c e r e , commutatis v e r bis atque sententiis? Quae vero aecuraté cogitatéque
scripsisset, ea sic vidi p r o b a r i , ut ad veterum s c r i p t o rum laudem pervenirent.
Hunc ego non diligam ? non admirer ? non omni ra—
t i o a e d e f e n d e n d u m j m t e m ? ' A t q a i sic á summis homi—
>•
Adolescentiam, s6n pasto de la juventud, recreo de la vejez, lustre de la prosperidad, refugio y consuelo en la adversidad. Pernoctante pasan con nosotros las noches, van de viage, v nos divierten en las granjas. Attingere, tener alguna inteligencia ni gusto en
ellas. Agretti, grosero y empedernido. Artem, habilidad y gracia.
Motu , ademanes. Animorum, increíble vivera del ánimo y prontitud del ingenio. Dicere , decir de repente. pjuoties rtvocatum,
¿cuántas veces instado de nuevo, explicaba una misma cosa con
distintas palabras y sentencias? Pero lo que componia despacio y
de pensado, &c.
Ritiontt por todos los medios posibles...
O
jgífj- nostrúm , comprobación
del aprecio que merecen los
Poetas comuna comparación de
menor á mayor:
Mucho mas es un Poeta que
un Cómico.
Roscio Cómico mereció núestro aprecio;
Luego mas lo merece un
Poeta.
Quoties ego , prueba de la
Asunción del Silogismo principal de esta segunda parte.
Hunc egc,aquí está disimulada la Complexión.
PRO ARCHIA POETA.
243
nibus eruditissimisque accepimus, ceterarum rerum stu—
dia & doctrina, & praeceptis, & arte constare: Poe—
tam natura- ipsa valere, & mentís viribus e x c i t a n , Se
quasi divino quodam spiritu afílari. Quare suo jure có—
ster ille Eanius sanctos appellat Poetas, quód quasi deorum aliquo dono atque muñere commendati nobis esse
videantur. Sit i g i t u r , Judices, sancturu apud vos huma—
nissimos nomines hoc Poeta? nomen, quod nulla umquam
barbaria violavit. Saxa & solitudines voci responden't,
bestiae saepe immanes canto flectuntur atque consis t u n t , nos instituti rebus optimis non Poetarum voce
mevearaur ? Homerum Colophonii civem esse dicunt
suum: Chii suum vindicant, Salaminii repetunt, S m y r naei vero suum esse confirmant: itaque etiamdelubrum e jus in oppido dedicaverunt. Permulti alii praeterea pugnant
Ínter se atque contendunt. Ergo illi alienum, quia Poeta
fuit, post mortem etiam expetunt; nos hunc vivum, qui Se
volúntate & legibus noster est, repudiabimus? Praesertim,
cüm omne olim studium atque ornee ix¡ge.nium contulerit
Archias ad populi Rooiani gloriam láudemque celebran—
dam? Nam & Cimbricas res adolescens attigit, Se ipsi
Ceterarum, que las demás facultades se aprenden con la instrucción , con los preceptos, y con el a r t e ; pero que el Poeta lo es por
naturaleza5 que es agitado de la fuerza de su imaginación, é inspirado por un espíritu divino. Commendati &c., los que parece nos
fueron concedidos, como por especial ddn y favor de los dioses.
Humanissimot, dotados de la mayor erudición. Responderá, corrresponden á la voz con el eco: muchas veces hasta las bestias fíeras se amansan, y se paran con el canto; y en nosotros instruidos
jen las bellas letras, ¿no hará mella la voz de los Poetas? Vindicante se le apropian; los Sa'aminos le pidón para s i ; los Ésmirnenses porfían, & c Pugnant, traen entre si debates y contiendas. Attigit, escribió algo sobre la guerra...
Suo jure, lo mismo que jure
óptimo , jure mérito, non injuria,
con justísima razón.
Saxa, amplificación por comparacion de menor á mayor,
algo poética (alude á la fábula
de Orfeo).
Homerum, prueba de la p r o posición con una amplificación
por Ejemplos.
Nosotros debemos honrar a l e s
que todos honraron.
Todos honraron á los Poetas;
Luego, &c.
Los ejemplos de que se vate
son de los Griegos, deTemístocíes, Mario, Scipion, Alejand r o , Pompeyo-, Syla , Mételo,
Décimo Bruto, eo lo que se dilata bastante.
Prasertint, otra prueba de la
Asunción del Silogismo prhucl—
p a l , tomada de lo que escribid
Archias.
O2
244
ORATIO
illi C. Mario, qui durior ad haec studia videbatúr, j u cundus fuit. Ñeque enim quisquam est tam aversus a
Musís, qui non mandari versibus aeternum suorum laborum facilé praeconium patiatur. Themistoclem illum summum Athenis virum disisse ajunt, cum ex eo quaerere—
tur, quod acroama aut cujus vocem übentissimé audiret: Ejut, á quo tu a virtus optimé pnedicaretur. I t a que ille Marías ítem eximié L. Plotium dilexit, cujus
ingenio putabat ea, quae gesserat, posse celebran. Mi—
thridaticum vero bellum roagnum arque difficile, & in
multa varietate térra marique versatum, totum ab hoc
expressum est: qui libri non modo L. Lacutlum fortissimum & clarissimum virum, verúm etiam populi R e maní nomen illustrant. Populus enim Romanus aperuit,
Lucullo imperante, Pontum, & regiis quondam opibus
& ipsa natura regionis vallatum : populi Romani exercitus, eodem doce, non máxima manu innumerabiles
Armeniorum copias fudit: populi Romani laus e s t , urbem amicissimam Cyticenorum ejusdeni consilio ex omni
ímpetu regio, ac totius belli ore ac faucibos ereptam
esse atque conservatam: nostra semper feretur & prae—
dicabitur,L. Lucullo dimicante, cum interfectis duci—
bus depressa hostium classis , & irrcredibilis apud Te—
nedum pugna illa navalis: nostra sunt trophsea, nostra
monumenta, nostri triumphi.vQuare , quorum ingenua
haec feruntur, ab íis populi Romani fama celebratur.
Carus fuit Africano superior! noster Ennins. Itaque e t iam in sepulcro Scipionum putatur ís esse constítutus é
y*cund*T, agradó. t>ur¡or, que parecía no tener inclinación. Averrus, tan desafecto á las musas, que no lleve con gusto, que se
eternice en un poema el elogio de sus afanes. Cum ex eo, preguntándole qué canción, 6 qué voz oiría con mas gusto, respondió,
que la de quien celebrase mejor su valor. Varietate, que tuvo muchos altos y bajos. Expressum-, la escribió toda hasta el fin. 4#t—
ruit, abrió paso para el Ponto, que estaba fortalecido. Natura, situación del país. Non mmximú manu, con poco número. Ore me, del
lance mas apurado de la guerra. Depressa, echada á pique. Feruntur , cuyos ingenios publican estas acciones...
Aeroamú . vot griega latinl- también el mismo que refiere
aada del verbo ¿xpcÁst/*/ o\r. alguna fábula 6 cuento.
Significa el rtidu, la narración
Ore ac, alegoría y pintura
ó relación , cuento, canción , y poética.
PRO ARCH1A POETA.
245
snarmore. At í!s laudibus certé non solüra ipsi, qui lau—
dantur, sed etiam populi Romani nomen ornatur. In coelum hujus proavus Cato tollitur: magnus honos populi
Romani rebus adjungitur. Omnes deoique ilII Maxiuii,
Marcelli, Fulvii non sine communi omnium nostrúm
laude decorantur. Ergo illum, qui haec fecerat, Rudium
hominem majores nostri in civitatem receperunt: nos
hunc Heracliensem, multis civitatibus expetitum, in bac
autem legibus constitutum, de nostra civitate ejiciemus?
Kara si quis minorem glorie fructum putat ex Graecis
•ersibus percipi, quaro ex Latinis, vehementer errat,
propterea quod Grseca leguntur in ómnibus feré gentibus, Latina suis finibus, exiguis sané, contiuentur. Quar e , si hae res, quas gessimus, orbis térra» regionibus de—
finiuntur; cupere debemus, quó mannum nostrarum t e la pervenerint, eódem gloriam famamque penetrare:
quod cura ipsis populis, de quorum rebus scribitur, haec
ampia sunt ^ tum iis certé, qui de vita glorias causa di—
«fc^nicant, hoc máximum & periculorum incitamentum est,
V ? & laborum.
Quára multos scriptores rerum snarum magnus illa
Alexander secum habuisse dteitur? Atque is tamen,cum
in Sigaeo ad AchiUis tumulum adstitisset: O fortúnate,
inquit, adolescens, qui tute virtutis Homerum preco—
'. nem inveneris \ Et veré. Nam nisi Ilias illa extitisset,
In calum &c., de ser ensalzado hasta las estrellas Catón, bisabuelo
de éste, resulta gran gloria al nombre del pueblo Romano. £rgo
illum, con que nuestros mayores dieron el derecho de ciudadano
á Enio, natural de Rudia, por haber hecho estos elogios; y nosotros hemos de desechar á éste naturalizado en Heraclea, deseado
por muchas ciudades, y establecido en la nuestra por las leyes?
Vehementer, va muy equivocado. Quare si hx res, porque si nuestras empresas tienen los mismos limites que el mundo, debemos
desear que hasta donde Uegaroo nuestras armas, hasta allí se extienda, &c. Qui de vita, que ponen en riesco su propia vida, a
trueque de conseguir honra. lneitamentum y estimulo para arrojarse
á los peligros y trabajos.
Praconem^ elogiador. Et veré, y con razón. Ilias, si no hubiera quedado aquella lliada, la misma tierra que cubría su cadáHujus, sefiala á un Senador
Ergo iltum , Argumentación
que estaba presente.
por comparación con Enio, para
Omnes, florecieron en la se— probar la Asunción del Sllogisguoda guerra Púnica escrita por mo principal.
Enio.
246
ORATIO
ídem tumnlus, qui corpus ejus contexerat, comen etíam
obruisset. Quid ? noster hic Magnus, qui cam virtute
fortunara adaequavit, nonne Theophanem Mytilenseum
scriptorem rerum suarum in concione militum civitate
donavit? & nostri illi fortes v i r i , sed rustici ac mi-'
l i t e s , dulcedine quádam glorias commoti, quasi p a r t i c i pes ejusdem laudis, magno illud clamore approbaverunt.
I t a q u e , credo, si civis Romanus Archias legibus non e s s é ! ; ot ab aliquo imperatore civitate donaretur, perfi—
cere non potuit. S y l l a , cura Hispanos & Gallos d o n a r e ^
credo hunc petentem repudiasset: quem nos in c o n cione vidimus, cüm ei libellum malus poeta de populo; A
siibjecisset, quod epigrarnma in enm fecisset tantummo-v¿?
do alternis versibus longiusculis, statim ex iis r e b u s , ^
quas tune vendebant, jubere ei praemium tribuí sub ea¿£?
conditione, ne quid postea scriberet. Qui sed u lita tena*'»
malí Poeta? duxerit aliquo tamen praemio dignara, h u - ^ T
jus ingenium & virtutem in scribendo & copiara ñor
expetisset? Quid? á Q. Metello P i ó , familiarissimo suOj^fr
ui civitate raultos donavit, ñeque per s e , ñeque perz!&
ucullos impetravisset? qui praesertim usque.eo de sxx\&£&rebus scribi cnperet, ut etiam Corduba: natis
Poetís¿?S
pingue quiddara sonantibus atque peregrinum , taraen^líj
aures suas dederet. Ñeque enira est hoc dissimuIandurny^jF
¿
ver, hubiera también sepultado su nombre. Rustici, aunque gente
grosera y militar. Dulcedine, atractivo. Illud, aquella honra. Clamore, á voz en grito. Perjicere, conseguir. Malus poeta, habiéndole presentado un mal Poeta del pueblo un papel que contenia
tan solo un epigrama en su alabanza en versos elegiacos. Vendebant, estaban en almoneda. Qui sedúlitatem, un hombre que tuvo por digna de premio, aunque corto, la diligencia de un mal
Poeta, ¿no hubiera deseado el ingenio, la viveza y afluencia de
éste en escribir? üsque eo, deseaba tanto. Ut etiam, que daba oídos á los Poetas Cordobeses, aunque tenían un acento tosco y extrangero. Ñeque, ni se debe pasar en silencio, lo que no puede
ocultarse, sino que lo debemos confesar claramente...
JUagnut, Pompeyo,. el cual
estaba presente.
Itaque, credo, ironía.
Vendebant, los bienes de los
que había proscrito Svia.
Pingue, por mas4 que Mureto
tome argum«>
e este lug»*.
para d
tas Españoles, Cicerón solo tacha á los Cordobeses del acento ó tonillo de la pronunciación , que no se acomodaba al
oido íinQjde los Romanos, y nada mas, pues solo eso significa
¿a voz iíhantibui,
&c.
me enim, prueba el apre-
PRO ARCHIA POETA. "
347
quod obscurari-Iíon potest, sed p r s nobis f«rendum: t r a himur omnes laudis studio, & óptiraus quisque máxime
gloria ducitur. Ipsi lili philosophi etiam in illis libellis,
quos de contemnenda gloria scribunt, nomen suum in—
scribunt: & in eo ipso , in quo prasdicationem nobilitatemque despiciunt, praedicari se ác nominari volunt.
Decimus quidem Brutus, summus ille vir & imperator^ '
Accii amicissimi sui carminibus, templorum ac raonumentorum aditus exornavit suorum. Jam vero i l l e , qui
cum .ffitolis Ennio comité bellavit, Fulvius , non dubi—
tavit Martis manubias Musís consecrare. Q u a r e , in qua
urbe imperatcres propé armati Poetarum nomen & Mu—
sarum delubra coluerunt, in ea non debent togati J u d i ces á Musarum honore, & á Poetarum salute abhorrere.
Atque ut id libentius faciatis, jam me vobis, Judices,
indicabo, 8c de meo quodam amore gloria?, nimis acri
fortasse, verumtamen honesto, vobis confitebor. Nam
quas res nos in consulatu nostro vobiscum simul pro s a lute hujus nrbis atque i m p e r i i , & pro vita civiom,
pro^ue universa república gessiraus, attigit hic versibus
atque inchoavit : quibus auditis , quód mihi magna res
& jocunda visa e s t , hunc ad perfíciendum hortatus sura.
Nullain enim virtus aliam mercedem laborum perica—
lorumque desiderat, praeter hanc laudis & gloriae : q u i
quidem detracta, Judices, quid est quód in hoc tam exiguo vitas curriculo & tam b r e v i , tantis nos in labori—
bus exereeamus? C e r t é , si nihil animus prassentiret in
posterum , & s i , quibus regionibus vita» spatium cirTrahimur, nos arrastra. In eo ipso, en el hecho de despreciar la
fama y la alabanza, quieren ser ensalzados y afamados. Aditiu,
las fachadas. Comité, llevando á Eoio en su compañía. Prope, casi con las armas en la mano. Abhorrere, desentenderse. Indicabo,
os descubriré mi pecho. Acri, demasiado excesivo, pero honroso. Attigit, emprendió y comenzó á escribir en verso. íxffeeamus , nos fatiguemos. Si nihil , si nuestra alma nada p r e sintiese de lo por venir, y si limitase sus pensamientos en los
ció que se debe hacer de los
Poetas, porque ellos contribuyen mas que ninguno á \a consecucion de la fama: deseo natural eo todos, y mayor en los
mas buenos.
Prasentiret, nótese la fuerza del verbo pr<ssentio barruntar, que se acomoda llndameote á los animales, que por instinto barruntan mutación de
tiempo.
248
0RAT10
cumscriptum est, eisdeni omnes cogitar jone* termínaret
suas: nec tantis se laboribus frangeret, ñeque tot curis
vigiliísque angerecur, ñeque toties de vita ipsa dimica—
ret. Nuac insidet quasdara in óptimo qaoque virtus, quse
noctes 81 dies animuin gloriae stimulis concitat, atque
admonet non cum vita: tempore esse dimittendam com—
memorationem nominis nostri j sed cum oruni posteritate adaequandam. An vero taro parvi animi videamur e s se omnes, qui in república, atque in bis vita; periculis
Jaboribusque versamur, ut cum usque ad extremura spa—
tium,nullum tranquillum atque otiosum spiritum du—
xerimus, nobiscum simul moritura omnia arbitremur?
An cum statuas & imagines, non animorum simuiacra,
sed corporum , studiosé multi summi homines relique—
rint; consiliorum relinquere ac virtutum nostrarum ef—
figiem nonne multó malle debemus, summis ingeniis ex—
pressam & politam? Ego vero omnia, qua? gerebam, jaro
tum in gerendo spargere me ac disseminare arbitrabar
In orbis térra? memoriam sempiternam. Haec vero sive a
meo sensu post mor te m abfutura sunt, sive, ut sapien—
tissimi homines putaverunt, ad aliquam animi mei partero pertinebunt, nunc quidem certé cogitatione quadam
speque delector.
.Q% Quare consérvate, Judices, bominera pudore eo,
guem amicorum studiis videtis comprobari , tum dignif érminos en que está demarcada nuestra vida, ni se quebrantarla
con tantos trabajos. Dimicaret, expondría á riesgo. Insidet, se halla en todo hombre de bien. Non cum, que con la muerte no se ha
de acabar la memoria de nuestro nombre, sino que se ha de igualar eos toda la posteridad. Nullum, no habiendo tenido ni una
respiración con tranquilidad v sosiero hasta el fin de nuestra vida. Studiosé, habiendo cuidado muchos sugetos consumados de dejarnos estatuas é imágenes que son retratos de los cuerpos, y no de
Jas almas. Effigiem, copia de nuestros pensamientos y virtudes»
pintada al vivo v perfeccionada, &c. Jam t«mt en el mismo acto
de hacerlas. H*c vero, va no perciba yo nada de esta memoria
después de la muerte, ó va permanezca en alguna poteocia de mi
alma, como fueron de opinión los hombres mas sabios: lo cierto
es que ahora me deleito con este pensamiento y esperanza.
Hombiem pudore eo, á un hombre de tanto pundonor, á quien
veis ser celebrado ya por sus amigos, ya por su mérito, ya por
su haht.idad...
Quare, epílogo ó t* pítula- en todo el discurso.
ciun de todo lo que se i.a dicho
PRO AKCHIA POETA.
349
tate, tum etiam venustate^ ingenio autem tanto, quantum id convenit existiman , quod summorura hominum
ingeniis expetitum esse videatisj causa vero ejusmodi,
quae beneficio legis, auctoritate municipii , testimonio
Luculli, tabnlis Metelli comprobetur. Quae cura ita sint,
petimus á vobis, Judices, si qua non modo humana, v e rüm etiam divina in tantis negotüs comroendatio debet
*¿se$ ut eum, qui vos, qui vestros imperatores, qm popnli Romani res gestas seroper ornavit, qui etiam bis
recentibus nostris, vestrisque domesticis periculis s t e r nuin se testimonium laudum daturum esse profitetur:
quique est eo numero , qui semper apud ornees sancti
sunt habiti atque dicti, sie in vestram accipiatis fidem,
ut humanitate vestrá levatus potiüs, quam acerbitate
violatus esse videatur. Qus de causa pro mea consuetudine
breviter simpliciterque dixi, Judices, ea confido probata
esse ómnibus: qua» non fori, ñeque judicial i consuetudine,
& de hominis ingenio, & communiter de ipsius studio
locutus sum, e a , Judices, á vobis spero esse in bonam
partem accepta: ab e o , qui judicium exercet, certo scio.
Cauta verit y que tiene una causa tan justa, que se halla justificada por el privilegio de la ley, por la autoridad de un municipio. Sic in vestram, que de tal suerte le amparéis con vuestra protección, que antes parezca le habéis favorecido con vuestra benignidad , que ofendido con vuestro rigor. Ab eo qui, seguramente
sé que lo hará el Presidente de este tribunal.
Quee cum ita sint, implora el
f¿utt da cauta, se excusa de
favor de los jueces por el honor haberse salido del estilo de las
que ha dado Archías á Roma. causas.
^NALYSIS.
XLsta, oración pertenece al género judicial, pues se
trata de defender á Archias: y por cuanto la segunda
parte de la Confirmación se emplea en las alabanzas de
Archias y de las bellas letras , pertenece al demostrar
tivo, y es un panegírico. Su estilo es mediano, si bien
se eleva algo en el elogio de las letras, y mas cuando
toca la inmortalidad del alma. Consta de cinco partes'.
Exordio t Proposición, Narración, Confirmación, en que
va mezclada la Refutación del contrario, y Epilogo.
En el Exordio se capta la benevolencia manifestando
su gratitud para con su maestro, que le inclinó á los
estudios, y formó para ¡a elocuencia'. Si quid e s t ; j la
atención y docilidad por el nuevo modo de defender la
causa, hablando de ¡as letras en un concurso sabio:
Sed ne cui.
La Proposición consta de dos partes: i* Archias es
ciudadano Romano: 2. a aunque no lo fuese, se le debía
tener por tal: Q u o d si mihi.
expone los estudios de Archias; su
¿ En la Narración
ilustre nacimiento y patria; su llegada á Italia, donde
le hicieron ciudadano suyo los Reginos, Tarentinos y
Napolitanos,
logrando la estimación de varios sugetos
de mérito; su partida á Heraclea donde fue hecho ciudadano por su mérito y autoridad de Luculo; y su
admisión por ciudadano Romano por la ley Plaucia:
Natn ut prinrum.
En la Confirmación prueba ser ciudadano
Romano
porque lo era de Heraclea, por el testimonio de Luculo, y de los legados que se hallaban presentes : Si nihil
a l i u d ; porque tuvo domicilio en Roma : At domicilium;
por haberse encabezado en presencia del Pretor mas escrupuloso y fiel en sus registros: At non est professusj
porque fue ciudadano de varias ciudades
confederadas:
Etenim cum mediocribus; y porque usó de los derechos
de ciudadano Romano: Census nostros; donde deshace
el objeto de la falta de matrículas.
^ Prueba en la segunda parte que debia tenerse por
ciudadano t aunque no lo fuera, por ser Poeta, y de este
modo hace la materia, que era estéril, mas brillante
con el elogio de la Poesía, cuyo estudio, i,° es útil a los
Oradores: Quasres á n o b i s ; y á los que gobiernan:
Q u a m m u l t a s ; deshaciendo la objeción de que algunos
sin ciencia por don natural gobiernan bien: Quasret
quispiamj 2. 0 deleyta en todo lugar y tiempo: Q u o d
si non hic t a n t u s ; ilustrándolo con el ejemplo del aprecio que tuvo Roscio, 3. 0 y honra al que la posee har
ciéndole respetable á todos, lo que comprueba con ejemplos : Atque sic. Es digno Archias de este
privilegio
por su amor á los Romanos, pues escribió la guerra
\
*5i
W
contra los Cimbros: Przesertim cum omne; las victorias
de Luculo contra Mitridatesx Mithridaticum vero i el
consulado de Cicerón y elogios de los Jueces: Quate si
hse res; por lo cual debe ser amado como lo fue Enio
por Escipion, varios escritores por Alejandro, Teofanes por Pompeyo, el otro mal poeta por Sila, los Cordobeses por Mételo, y Accio por Bruto. Concluye por la
causa final, á saber, el deseo que todos tenemos de gloria inmortal: Non enim est dissimulandum.
En el Epílogo recopila su oración ? pidiendo se tenga á Archias por ciudadano Romano por el mérito de
su persona, por estar probada su causa con la ley, autoridad del municipio , testimonio de Luculo , y registros de Mételo: Quare consérvate 5 por el honor que ha
hecho al pueblo Romano, y por ser Poeta: Quae cum
ita sint; y se excusa del método que ha observado en la
defensa de esta causa : Quae de causa.
ORATIO
1 N L.
CAT1LINAM.
ARGUMENTO.
Lucio Catilina , caballero del orden patricio, y partidario de Sila, después de haber obtenido la Presura^
jrgobernado el África, fue acusado de cohecho por
P. Clodio. Desde entonces concibió, según se cree , la
idea de la conjuración. Solicitó por tres veces el consulado , y otras tantas llevó repulsa. Esto le enfureció de
manera, que se resolvió ya á destruir la república por
todos los medios posibles i solicitando para este fin, como dice Salustio, una gavilla de la gente mas perdida
de la ciudad, á los que convocó á deshora de la noche
ó casa de M. Porcio Leca. Allí les mostró el plan de la
guerra , y les dijo, que su intención era quitar la vida
á Cicerón, y á la mayor parte de los senadores, é irse
al campo de Manilo. Cayo Cornelio y Lucio Vargunteyo,
que se ofrecieron á dar cumplimiento d su primera pretensión, pasaron de madrugada á casa de Cicerón ¡para
252
^
quitarle la vida en su misma cama. No lo consiguieron,
pues el cónsul noticioso por medio de Fulvia délas
iZ
tenciones délos condados,
aseguró su casa redoblando as guardias que les negaron la entrada. Libre del
Pellfr0J™o
el senado á 8 de Noviembre del año 6 0 0
hJ" VníaCT
de Roma en el
'«"Pl* ** Júpiter. T
habiend0 Catilina tenido el descaro de presentarse en
aquel lugar
Cicerón dijo de repente esta
invectiva,
te obligo a salirse
de Roma.
mdcm
abDt
«r^S
" e , Catalina, patientii B *adl ¿ e m «
£°* *""* f u r ° r i s t e " u s eludet? quem
ren
a jaCtabit audacia?
CtUrnB^nr-f
«
Nihilne t e n o « a r n w n pr*s,d,u m Palatii, nihil urbis v i g i l i * , nihíl t i -
" r n h S u ^ ^ K C r e D S U S b ° n 0 r u m on>n1u m ; D ¡hil hic
haben
v^Wn
^ S e n a t ü s l o c u s > n i h i l horum ora
n,overüot?
Z Z q
Patére tua consilia non sentís? co™
Jam
íi«„?
° m n i u m h o r « m consciente teneri conjuratiooeni tuam non vides? Quid próxima, quid superiore
1ii¿Leg*nS
'
* f ü e r i s » *í u o s convocaveris, quid consicepens, q B e r o n 0 s t r f i m ignorare arbitraris? O témpora,
c u á n t a í u m í T ñ"T,q^e' h a S t a c u a D d o • & c Q^ndiuetiam^lvor
D
d e
CSe tU f u r o r ? ¿ c u á o d
Se
S
S
a
e
ese
téK
t U°d«e„ f ' T " "
ninVuna L
»« desenfrenado atrevimiento? Whilnc::: °moverunt,
P
ffino
¿l r
* e° t í . D Í , a g u a r d , a <*"* <*ued» d * "oche en Tí
d o n d e ? e , i ^ t ' a D r / ^Mñ dXGi ,rae Sr e UnD! l ls0uD 'v ! fs t »a S 3 5 ? . tan defendido,
¿no ve« Q u ^ 2 , , •
'
y P«-«»w:l.. ConstrictJ?
l^^^^x\rreprimida ^ « • COB--^
" ^ T ^ I R T ^ . RET.
nTusa CícerL H" e S t l % ° r a C l ° n
dia en el. monte Palatino.
MmtíthrímuT, el capitolio
"o° d? Í S S í ¿ S?
P
P
am0
g
r y
eSUba el tt to de
»*
'*~
ersOMS
Veréíos^r '
"
" "
P
^/«d^ .*•.
1
° temP°ra • se puede formar
a l í S n Í'I * « P ^ 0 0 H*De « t e Silogismo:
Es cos
2Sdores.;nlegOSd<LIo,s^a* verwnro» para el
furo• o> c í S i na 9 "* b a b J" d e l c o n s u 1 ' <*ue v i v a * é o t r « e n **
r3^;como UM sffyas-í stpuede y
1N t . CATIL1NAM.
2<3
$ m o r e s ! Senatus hoc intelligit j cónsul vídet $ hic
tamen vivit. V i v i t ? Immo vero etiam in senatum venir:
fit publici c o n s i l ü particeps: notat & designat oculis ad
caedem unumquemque nostrúm. N o s autem viri fortes satisfacere reipublicae videmur , si istius furorem ac tela,
vitemus. A d mortero t e , Catilina , duci jussu consulis
jam pridem o p o r t e b a t : in te conferri pestem istam,
quam tu in nos omnes jamdiu machinaris. An vero vir
amplissimus P . Scipio pontifex maximus Tib. Gracchum
xnediocriter labefactantem ^tatum reipublicae privaius
i n t e r f e c i t ; Catilinam v e r o , orbem térra: caede atque
incendiis vastare cupientem , nos cónsules perferemus?
N a m illa nimis antiqua praetereo , quod Q\ Servilius
Ahala Sp. M e l i u m novis rebus studentem manu suá o c c i d i t . F u i t , fuit ista quondam in hac república virtus,
ut viri fortes acrioribus suppliciis civem perniciosum,
quám acerbissimum h o s t e m , coercerent. Habemus enim
senatüsconsultum in t e , C a t i l i n a , vehemens & grave:
non deest reipublicae c o n s i l i u m , ñeque auctoritas hujus
o r d i n i s : n o s , n o s , dico aperté , cónsules desumus. D e crevit quondam s e n a t u s , ut L . Opimius cónsul videret,
nequid respublica detrimenti caperet. N o x nulla i n t e r c e s s i t : interfectus est propter quasdam seditionum s u Particeps, se le dá parte de las resoluciones públicas. Notat, s e ñala y echa el ojo á cada uuo de nosotros, para quitarnos la v i da. Sat\ifaceré, ¿cumplimos con la república con solo evitar su
furor y sus golpes? In te eonferri, que recayese sobre ti esa tormenta, &c. Labefactantem, que trastornaba alguo tanto la república. Vastare, asolar á sangre y fuego todo el mundo. Studentem,
que queria introducir novedades. Fuit, hubo, hubo tal valor, &c.
Senatüsconsultum, un decreto del senado fuerte y severo. Desumus
nosotros, nosotros los cónsules (no me andaré en rodeos) somos
los que faltamos. Nox nulla, DO pasó noche por medio. Seditionum , rebelión...
Luego es cosa vergonzosa para mi, que él viva y entre en
el senado.
A* vero, prueba de la Mayor
por la Comparación de menor á
mavor.
Privatus, el Pontificado no era
magistrado; y asi le llama hombre particular.
Haktmus , prueba l t primera
"«
parte de la Asunción con semejanza de Ejemplos con este otro
Silogismo.
Los cónsules mas esforzados,
armados con el decreto del s e nado , quitaron la vida á los
ciudadanos sediciosos.
Yo tengo el nvtetno decreto;
Luego puado quitarte la vid
V
2$4
ORATIO
spiciones C. Gracchus clarissimo patre n a t o s , a v í s , roa—
j o r i b u s : occissus est cum liberis M. Fulvius consularis.
S i m i l i seaatúsconsulto C . Mario & L . Valerio c o n s u ü bus permissa est respublica: num unum diem postea
<L. Saturnioum tribunum p l e b i s , & C. Servilium mors
ac reipublica» poena remorara est ? A t nos vigesimum
jam diem patimur hebescere aciem borum auctoritatis.
Habe mus enim hujuscemodi senatúsconsultum y verum—
tamen inclusum in tabulis, tamquam gladium in vagina
reconditum ; quo ex senatflsconsulto confestirn interfe—
ctnm te esse , C a t i i i n a , convenir. V i vis : & vivís non ad
deponendam, sed ad confirmandam audaciarn.
C u p i o , P. C . , me esse clementem: cupio in tantis
reipublicae periculis non dissolutum v i d e r i : sed jam me
ipsurn inertia» nequitiaeque condemno. Castra sunt i a
Italia contra rempublicam in Etruriae faucibus c o l l o c a ta : crescit in dies singulos bostium numerus : eorum a u tem imperatorem c a s t r o r u m , ducemque hostium intra
moenia, atque adeó in senatu videmus, intestinam ali—
quam qootidie perniciem reipublicae molientem. Si te
-jam, C a t i l i n a , comprehendi, si interfici jussero, c r e d o ,
erit verendum m i h i , ne non hoc pociüs omnes boni serias á m e , quám quisquam crudelius factum esse dicat.
V e r u m ego b o c , quod jam pridem factum esse opor—
Permita est, se puso la república en manos de los cónsules, &c.
Num unum diem, por ventura ¿se retrasó ni un solo día la muerte
y el castigo para satisfacer á la república, á Lucio Saturnino, tri• buno del pueblo, y á C. Servilio? Hebescere, que se emboten los
filos del poder del Senado. Hujuscemodi, igual. Tabulis, en el a r chivo. Deponendam, no para dejar tu osadía, sino para confirmarte mu en ella. Dissolutum, remiso. Faucibus, en la entrada ó embocadura.' Molientem, formando cada dia nuevos proyectos para arruinar la república. Credo, creo me debo antes recelar que digan
los hombres de juicio, he obrado con lentitud, que el que alguno
diga que he procedido con crueldad...
,.
^k
Simili , Amplificación por
Ejemplos.
c i o , manifestando sa e l e mencia, prueba la segunda parte de la Asunción por los Adjuntos:
El cónsul debe quitar (a vida
i un caudillo de loa enemigos.
de la patria, si es que puede.
Tú eres caudillo de un ejercito contra la patria;
Luego debo quitarte la vida
pudiéndolo hacer.
Pone sola la Asunción unida
con la Complexión.
v
3r
1N L . CATIL1NAM.
255
tuTt certa de causa nondum addacor ut faciam. Tum
denique interficiam te , cüm jan» nemo tam improbus,
tam perditus, tam tui similis inveniri p o t e r i t , qui id
non jure factum esse fateatur. Quamdiu quisquam erit
qui te defenderé a u d e a t , v i v e s : & vives i t a , ut nunc
v i v i s multis meis & firmis praesidiis obsessus, ne c o m movere te contra rempublicam possis. "Multorum te
etiam oculi & aures non s e n t i e n t e m , sicut adhuc f e c e r u n t , speculabuntur atque custodient. Etenim quid tstf
C a t i l i n a , quod jara amplius e x s p e c t e s , si ñeque noz te—
•nebris obscurare coetus nefarios, nec privara domus pa¿rietibus continere vocem conjurationis tuae potest? si i l lustrantur, si erumpunt omnia ? Muta jam istam raen—
tem
mihi crede , obliviscere ca?dis atque incendiorum. Teneris undique: luce*sú*Hirclario^i nobis tua c o n * silia o m n i a , quae etiam mecum licet recognoscas^HWeministine me ante diem X I I . Kalendas Novembris dicere
in s e n a t u , certo die fore in a r m i s , qui dies futurus esset
ante diem V I . Kalendas N o v e m b r i s , C. Manlium aur
daciae satellitem atque administrum tuae? N u m me f e f e l l i t , C a t i l i n a , non modo res t a n t a , tam a t r o z , tam
i n c r e d i b i l i s , v e r ü m , id quod multó magis est a d m i r a n Noudum, no me muevo á, &c. Jure., que tu castigo ha sido justp.
Et vives ita , y vivirás como al presente vives, cercado de drden
mía con muchas y seguras guardias, qye yo te pondré, para qye
no te puedas rebullir contra la rep-úblic* • Los ojos y los oídos de
.muchos te acecharán, y estarán ¿e guJ.un'a sin que lo eches de
-ver como lo han hecho hasta aqui. Si illustrantur, ¿si todo se
sabe', si todo se hace público? Muda ya de designio. Teneris undique, por todos lados estás cogido; todos tus proyectos nos son
mas claros que la luz del día , y puedes irlos reconociendo conmigo. C. Manlium, C. Manlio satélite y ministril de tu atrevimiento? ¿Me engañé yo por ventura, 6 Cati.ina, no solo en esa
empresa tan grande, tan cruel y tan increíble, sino lo que es mas
de admirar, ni aun en el día?...
Etenim, le arguye de esu
modo:
Aquellos intentos contra la
república, qué están descubiertos, son vanos.
Tus intentos contra la ^atria
están manifiestos;
Luego en vano intentas arruinarla.
La Asunción está muy cla> 7 amonestándole á Catilina, pe*e la Complexión. Muta jam.
Meministinf., prueba la Asuncion, reconviniendo á CatiÜDa,
con lo que el mismo Cicerón
había dicho de antemano.
ra
1S&
ORATIO
d u m , dies? Dixi ego idem in senata, cantan te optf—
matura contulisse in ante diem V. Kalendas Novembrisj
tura cüm multi principes civitatis RomA con tam sai
conservandi, quám tuorum consiliorum reprimendorum
causa profugerunt. Num inficiari potes, te illo ipso die,
meis praesidiis, mea diligencia circumclusum, coromo—
•ere te contra rempublicam non potuisse, cüm tu dis—
cessu ceterorum, nostrá taraen , qui remansissemus, caede contentura te esse dicebas? Quid? cüm te Praeneste
Kalendis ipsis Novemb. occupaturum nocturno impeta
esse confideres; sensistine illam coloniam meo jussu,
meis pra-sidüs, custodiis, vigiliisque esse munitam? N i hil agis, nibil moliris, nihil cogitas, quod ego non m o do audiam , sed etiara videara ,-planeqae sentiam. Re—
cognosce mecura taradem' illam superiorem noctem : jam
inteMiges multó me vigilare acriüs ad salutem, quára te
ad perniciem reí publica». Dico te prior i nocre venisse
inter falcarlos (non agara obscuré) in M. Leccae domum:
convenisse eodem complures ejusdem amentiae sceleris—
que socios. Num negare audes? quid taces ? convincam,
si negas. Video enirn esse hic in senatu quosdam, qui
tecum una fuere. O dii immortales, ubicam gentium
sumus? quam rempublicam habemus? in qua urbe vi—
•iraus ? Hic, hic sunt in nostro numero, P. C . , in hoc
orbis térra? sanctissimo gravissimoque consilio, qui de
re
Z>iri, yo mismo dije en el senado, que tú hablas dilatado 'a muerte de los principales de Roma, para el 28 de Octubre, dia en que
huyeron de la ciudad muchos de ellos, no tanto por ponerse en
salvo, cuanto por atajar tus intentos. Cornmovere, hacer movimiento contra la república, cuando tú por la huida de los demás ciudadanos decías que te contentabas no obstante con quitarme i mi
la vida, que me quedé en Roma. Pr*neste, Pal estrina. ímpetu,
Irrupción nocturna. Sentiam, sepa. Recognosce. repasa juntamente
coomigo lo que pasó" la noche precedente. Acri-ís, con mas empeño por el bien de la república que tú por su ruina. Non agam, no
me andaré con rodeos. Num, ¿re atreverás á nevarlo ? ¿por qué
no respoodes? Ubinam, ¿ entre qué gente estamos? Sanctissimo, en
este Senado el mas augusto y respetable, &c...
Fálcanos , soldados armados por uesprecio , porque las arde podaderas: ó habla por me- mas de su gente eran hoces. Lo
t afora, porque pretendían, di- mismo dice Salustio.
gamos así, segar la ciudad* tí
I N L. CATIL1NAM.
257
m e o , nostrúmque omuium inceritu, qui de bujus urbis,
atque adeó orbis terraruro exilio cogitenr: bosce ego v i deo c ó n s u l , & de república sententiani rogo : & quos
ferro trucidari opportebat, eos nondum voce vulne/o.
Fuisti igitur apud Leccam ea n o c t e , Catilina: d i s t r i buisti partes Italia?: statuisti quó quemque proficisci
p l a c e r e t : delegisti quos Romae relioqueres: quos tecuin
e d u c e r e s : descripsisti urbis partes ad incendia: confirmasti te ipsum jara esse exiturumjfldixisti paullulum tibi
esse etiaiu tum morae, quód ego * i v e r e m . Reperti sunt
dúo equites R o m a n i , qui te istá cura liberarent, & sese
illa ip¿á nucte paullo ante lucem me in meo lectulo i n terfecturus pollicerentur. Hace ego omnia vixdum etiam
caetu vestro dimisso coruperi, domum nieam majoribus
pra?sidiis munivi atque firmavi : exclusi e o s , quos tu
mané ad me salutatum miseras; cüni i 11 í ipsi venissent,
quos ego jam multis virts ad me venturos id temporis
esse prsdixeram. Quae cum ita s i n t , C a t i l i n a , perge
q j ó coepisti: egredere aliquando ex urbe: patent portae;
proficiscere. N i m i u m diu te imperatorem illa tua M a n -
Cogitent, quienes meditan mi muerte, la de todos nosotros, y la
ruina de esta ciudad, y por consiguiente de todo el mundo. Rogo,
pido voto. Voce, y ni auu de palabra hiero á los que convenía quitar la vida á rilo de espada. Dutribuisti, repartiste las provincias
de la Italia, determinaste el lugar adonde cada uno se había de
partir. Descripsisti, hiciste el plan de los cuarteles de la ciudad,
por donde se habla de poner fuego; aseguraste que no tardarías
en salir de Roma; pero dijiste que solo te detenia algún taoto
el quedar yo con vida. PouUo Ante, poco antes de amanecer.
Hac ego, uo bien habíais salirto vesotrns de vuestra junta, cuando ya estaba yo informado 1
rtifiqu* ini casa
con mayor número de guardias : 00 di entrada á los que ro
enviaste, para que me úieseD los buenos dias de manaca::: Id
temporis, á aquella hora. T>rteá\xeram, había dicho de antemano.
Perge, lleva adelante tus intentos: acaba ce salir de la ciudad;
abiertas están, &c
Qtne eim ita, exhorta á Catiliua 4 que se vaya á los suyos,
ó al destierro, con una razón
fundada en la Béseme ja ota, y
en la Comparación de menor á
mavor:
Si i mi solameote n e n a quinases la ruina, no debería
Tomo II.
permitirte en Roma por mas
tiempo.
Es asi que maquinas la destruccion de la república, y de
la Italia;
Luego mucho meaos debo permitirte en Roma.
R
% «*
2$8
ORATIO
liana castra desideranr. Educ tecum etiam omnes caos;
si minús, quára pluriraos. Purga urbem. Magno me m e tu liberabis, dummodo ínter rr.e arque te murus ínter—
sit. Nobiscum versari jam diutius non potes: non fe—
r a i n , nua patiar, non sinam. Magna diis immortalibus
habenda est gratia, arque huic ipsi Jovi Statori, a n t i quissimo custodí hujus urbis, quod hanc tam tetrara,
taai horribilem, taroque infestan) reipublicae pestem to—
ties jara efFugimus. Non est saspius in uno nomine salus
sumraa pericliranda reipublicae. Quaradiu mibi consuli
designato, Catilina, insidiatus e s , non publico me p r e sidio, sed privará diligentiá defendí. Cüm proximis c o rnitiis consularibus me consulem in campo, & competitores tuos interfícere voluistij compressi tuos nefarios
conatus amicorum presidio & copiis, nullo tumultu
publicé concitato. Denique quotiescuraque me petisti,
per me tibí obstiti : quamquam videbam perniciem
meara cura magna calaraitate reipublica» esse conjunctara.
Nunc jara aperté rerapublicara universam petis. T e m pla deorum irnmortalium, tecta urbis, vitara omnium
civium, Italiam denique totam ad exitium & vastitatem
vocas.
Quare,quoniam id quod priraum,atque hujus imperii
disciplinarque majorum propríura est, faceré non audeo;
Si minut, á io menos á la mayor parte. Dummodo, con tal que
entre tu persooa y la mía medien los muros de la ciudad. Versari,
permanecer, Non feram, DO lo sufriré, no to permitiré, no lo
consentiré. Debemos estar muy agradecidos, &c. Ejfugimus, rautas veces oos hemos preservado de este azote tan abominable,
tao horrible y tan peroicioso i la república. No ba de estar mas
veces en pelizro por uno solo el bien de la república, lusidiatus,
asestaste tus tiros. Comj>ressi, con el amparo y guardias de mis
amigos atajé tus sacrilegos intentos, sin causar el menor alboroto
en la ciudad.. Petisti, finalmente cuantas veces dirigiste contra
mi tus tiros, te hice frente por mí mismo. Vocas, finalmente pretendes destruir y asolar.
Quomiam, y así «supuesto que no me atrevo aún* á hacer
lo que es importante y propio de este imperio, del arreglo
Magna diis, prueba de la pro- na la conservación de la repúposiciou : pues aunque Cicerón blica.
se h<bia defendido con su cuiPetisti, verbo alusivo á los
dado, y coo el socarro de los gladiadores.
dioses, no se habia de arriesNunc jam, Asunción.
gar tantas veces en su persoQ,uare, repite la complexión,
IN L. CATILINAM.
259
faciam i d , q u o d e s t a d severitatem l e n i u s , ad c o m m u nem salutem utilius. N a m si te interfici jussero, r e s i debit in república reliqua conjuratorum raanus. Sin tu
(quod te jam dudum hortor) e x i e r i s , exhaurietur ex u r be tuorum comitum magna & perniciosa sentina reipu—
blicae. Quid e s t , C a t i l i o a ? nurn dubitas id me imperante f a c e r é , quod jam tua sponte faciebas? Exire ex urbe
cónsul hostem jubet: Interrogas m e , nura in e x i l i o m ?
non jubeo: s e d , si me consulis, suadeo. Quid e n i m , Ca—
t i l í n a , e s t , quod te jam in bac urbe delectare possit,
in qua nemo e s t , extra istam conjurationem perditorum
h o m i n u m , qui te non metuatj n e m o , qui te non ode—
r i t ? Quae nota domesticas turpitudinis non inusta vitas
tuae est ? quod privatarum rerum dedecus non baeret in—
famiae? quae libido ab o c u l i s , q u o d facinus á manibus umquam t u i s , quod flagitium á toto corpore abfuit? cui tu
a d o l e s c e n t u l o , quem corruptelarum illecebris irretisses,
non aut ad audaciam ferrum, aut ad libidinem facem
praetulisti ? Quid vero ? nuper cüm morte superioris
de nuestros antepasados, haré lo que es menos rigor, pero mas
ventajoso para el bien común. Residebit, quedará en la república
la demás tropa, &c. Exhaurietur, quedará libre la ciudad de m
numerosa y vil canalla de compañeros tuyos. Si me censuij
si me pides parecer, fíutt nota, qué borrón de torj
hay, con que no bayas manchado tu vida? Qué des
vida particular, con que no estés infamado? Qué
viaodad faltó jamas á tus ojos, en tfté infamia
parte tus manos, y qué maldad no ha cabido en ti
qué joveocito, de los que ganaste con los atractivc
no le diste armas para ser atrevido, ó no le abriste
la liviandad?...
y añade ser mas útil, el que CaLuego debes salir desterrado.
tilina salga de Roma, que el que
Quid enim, prueba la primera
se le quite la vida.
parte de la Asunción por EoumeQuid est, le aconseja , no solo ración de partes así:
á desamparar la ciudad, sino á
Los delitos de aquél son muy
irse al destierro, arguyendo por grandes, que fue muy malvado
los Adjuntos:
contra sí, contra otros, y con»
No habiendo en la ciudad co- tra la república.
sa, que te pueda dar gusto, deTal es Catilioa;
bes salir desterrado.
Luego sus delitos son muy
Tus delitos son tantos, tus enormes.
deudas, tu miedo, y el ddio de
Neta, delitos cometidos conlos buenos es tan grande. que tra sí.
ninguna cosa puede darte gusto
Cui tu, delitos contra otros.
en Roma;
» * *
260
OR ATI O
uxoris oovis nuptils doinuní vacuam fecisses, nonne etíam
alio incredibili scelere hoc scelus cumuJasti? Quod ego
praetermitto, & facilé patior s i l e r i , De ia hac civitate
tanti facinoris imroanitas aut e x s t i t i s s e , aut uon v i n d i cara esse videatur. Praetermitto ruinas fortunarum tua—
r u m , quas oranes impenderé tibí proximis idibus sen—
ties. Ad illa v e n i o , quae non ad privaum ignominiam v i tiorum tuorum, non ad domesticam tuam diffícultatem
ac turpitudinem, sed ad sumraam reipublicae, atque ad
omniuin nostrüm vitam salutemque pertinent. Potestne
tibí hujus vitae haec l u x , C a t i l i n a , aut hujus coeli s p i r i tus esse jacundus, cum scias esse neniinem, qui nesciat
te pridie Kalendas Januarias Lepido & Tullo consulibus
stetisse in c o m i d o cum telo? manum, consulum & p r i n cipum civitatis interficiendorum causa, paravisse? s c e leri ac furori tuo non mentem aliquam aut timorem
t u u m , sed fortunara reipublicx obstitisse? Ac jara illa
o m i t t o , ñeque enira sunt aut obscura, aut non multo
postea cominissa. Quoties tu me designatum, quoties me
Consulem interficere conatus e s ? Quot ego tuas peti—
tiones ita conjectas, ut vitari posse non viderentur, parva quádam deciinatione, & ut ajunt, corpore effugi ?
«NihÜ a g í s , nihil assequeris, nihil m o l i r i s , quod mihi
jo bien se paseo en silencio, porque DO parezca ó que
ido acción tan bárbara en esta ciudad, ó que ba questigo. Pratermitto, dejo a uo lado el aniquilamiento de
el que verás que te amenaza en los próximos idus:::
f, paso á tratar de aquellas cosas, que no miran á la ignominia particular de tus vicios, ni á los atrasos é infamia de tu
casa, SÍDO que tocan al bien común, y a la vida y conservación
de todos nosotros. Puede serte agradable, ó Catilina, esta luz que
nos alumbra, ó este ayre que respiramos. Seeleri, y que DO atajó
tu maldad y locura algún arrepentimiento ó temor, sino la fortuna del pueblo Romano? Obscura , son muy conocidos y recientes.
Quot ego , cuáotas acometidas tuvas dirigidas con tal destreza que
parecían inevitables, evité yo retirándome un poco, y como dicen,
hurtando el cuerpo...
Alio::: scelere, ésta era, ó el ban las usuras de las deudas.
haber muerta á su mismo hijo,
Ai illa, delitos contra la re—
ó el haberse casado con una hi- pública.
ja suya , que tuvo fuera de maPetitioner, alude á los juegos
trimonio. *
de los gladiadores.
Idifrtt, en este día se paga-
IN L. CAJTIUNAM.
1l6l
latere valeat ín t e m p o r e , ñeque tamen conari ac vello
desistís. Quoties jan), quoties jam tibi extorta est sica
ista de manibus? quoties vero e x c i d i t c a s u a l i q u o , & e l a psa e s t ? Taraen ea carere diutiüs non p o t e s : quas qui—
dem quibus abs te initiata sacris ac devota s i t , nescio:
quód eam necesse putas consulis in corpore defigere.
Ñ u n c vero quae tua est ista v i t a ? sic enim jam tecum
l o q u a r , non ut odio permotus esse videar , quo debeo,
sed ut misericordia, quae tibi nulla debetur. Venisti paull ó ante in senatum. Quis te ex hac tanta frequentia, e x
tot tuis amicis ac necessariis salutavit? Si hoc post ho—
minum memoriam contigit n e m í n i , vocis exspectas c o n tumeliam , cum sis gravissimo p d i c i o taciturnitatis op—
pressus? Quid quód adventu tuo ista subsellia vacua f a Cta sunt? quid quód omnes c o n s u l a r e s , qui tibi persaepc
ad caedem constituti fuerunt, simul atque assedisti, p a r tem istara subselliorum nudam atque inanem relique—
r u n t ? Q u o tamdem animo hoc tibi ferendum putas? S e r v i mehercule mei si me isto pacto metuerent, ut te me—
tnunt omnes cives t u i , domum raeam relinquendam pu—
In tempore, que se me pueda ocultar ni un instante, y con todo
eso no desistes de tus intentos v conatos. Quoties, cuántas veces,
cuántas veces te arrancaron violentamente ese puñal de las manos? y cuántas por una casualidad te se escurrió y cayó en tierra?
Quee quidem, ei que no sé ciertamente, á qué deidad le has ofrecido y consagrado, que jujeas necesario clavarle en la persona de
un cónsul. Non ut, no de suerte que parezca que estoy poseido del
ddio que te se debe, sino de la compasión á que no eres acreedor,
Frequentia, concurso. Vocit, aguardas á que te afrenten de palabra , hallándote condenado con el juicio respetable de su silencio?
f¿ui tibi. i quienes tú muchísimas veces señalaste para quitarles la
vida::: Subselliorum, ese orden de asientos vacío y desocupado...
Nune vero, prueba por los
efectos otra parte de la Asuncion del Silogismo puesto arriba sobre el 6dio y miedo que
le tienen.
Todos aborrecen y temen á
aquel, á quien ninguno saluda,
y de quien rodos huveo.
Entrando tú en el senado, ninguno te saludó ni se acercó á ti;
Luego todos te aborrecen.
r¿njjíi,comientaporlaAsuncion.
Quo tamdem, amplifica la Asuncion con tres comparaciones; la
primera dice así:
Si mis esclavos me temiesen
á mi de este modo, huida de
mi casa;
Luego tú , á quien temen todos
los ciudadanos, debes con mss
razón desamparar la ciudad.
%
l 6 l
ORATI O
tarem: tu tibí urbem non arbitraris? & si me xneis c i - .
vibus injuria suspecturo tam graviter atque infensum
videremj carere me aspectu c i v i u m , quám infestis o c u lis omnium conspici mallem. Tu cüm conscientiá s c e lerum tuorum agnoscas odium omnium justum, & jan»
tibi d'u debítum j d u b i t a s , quorum mentes sensusqu?
vulneras, eorum aspectum praesentiamque vitare? Si t e
parentes timerent atque odissent t u i , ñeque eos u l l i
ratione placare posses, ut o p i n o r , ab eorum oculis ali—
qaó concederes. Nunc te p a t r i a , quae communis est Q—
mnium nostrúm parens, odit ac m e t u i t ; & jamdiu t e n i hil judicat, nisi de parricidio s u o , cogitare. Hujus tu
ñeque auctoritatem verebere, ñeque judicium sequere,
ñeque vim pertimesces? Quae t e c u m , C a t i l i n a , sic agit,
& quodammodo tacita loquitur; Nullum jam tot annos
facinus e x s t i t i t , nisi per t e : nullum flagitium sine te:
tibi u n | multorum civium n e c e s , tibi vexatio direptio—
que sociorum impunita fuit ac libera: tu non soiüm ad
negligendas leges & quaestiones, verüm etiam ad CTi^rtendas perfringendasque valuisti. Superiora i l l a , quamquam
ferenda non fuerunt; tanien, ut p o t u i , tuli. N u n c vero
me totara tsse in metu propter te u n u m ; quidquid
Et si me, y si yo me viera tan gravemente aborrecible y sospechoso de mis ciudadanos injustamente, querría mas carecer de^su
presencia, que el que me mirasen con malos ojos. Dubitas, dulas
huir de la vista y presencia de aquellos/cuva razón y sentidos estás ofendiendo? Ab eorum, te irías de su vista á cualquier parte
del mundo. Parricidio, su-ruina. Venbere, ni tendrás respeto. Vim,
su rigor. Tacita, con su silencio te dice: Ninguna maldad se ha
cometido tantos años hace de que tú no seas auter: ningún delit»
en que no hayas tenido parte: los asesinatos, el pUlage y saqueo
'de los aliadas, tú solo los has ejecutado impune y libremente: tú,
qo solo has tenido valor para despreciar las leyes y sentencias dadas contra tí. sino tambiep para atropelladas y echarlas por tierra. Nunc vero, mas ahora ya no se puede sufrir que yo esté en
uo continuo miedo por tí solo; que á cualquier ruidp que se oiga
Et si me, segunda comparacioo en otro Enthymcma semepante.
si te, tercera comparación.
jgn<* tecum. introduce por Prosopopeya hablando á la patria,
*
repitiendo las dos partes de la
Asunción del Silogismo principal puesto arriba sobre los deíitos de Catilina, y miedo que
todos le tenían.
1N L. CATIL1NAM. %
263
increpuerit, Catiünam timeri ^ nullum videri contra
roe consilium iniri posse, quod a tuo scelere abhorreat,
non est ferendum. Quamobrero discede: atque hunc m i hi timorem eripe : si verus , ne opprimar ; sin falsus,
ut tamdem aliquando timere desinarn. Haec si tecum, ut
d i a i , patria loquatur, nonne impetrare debeat, ettam
si vim adhibere non possit? Quid? quód tu te ipse in
custodiara dedisti? Quid? quód vitandse suspicionis causa
apud M. Lepidam te habitare velle dixisti? á quo non
receptus, etiam ad me venire ausus e s : atque ut domi
meae te asservarem, rogasti? Cüm á me quoque id r e sponsom tuüssxs, me nullo modo posse iisdem parietibus
tuto esse tecum, qui magno in periculo essem, quód iisdem moenibus contineremur, ad Q. Metellum praetorern
venisti. A quo repudiatus, ad sodalem tuumvirum optiroum M. Marcellum demigrasti : quem tu videlicet, &
ad custodiendum te diligentissimum, & ad suspicandum sagacissimum, & ad vindicandum fortissimum fore
putasti. Sed quám longe videtur á carcere atque á v i n culis abesse deberé, qui seipsum jam dignum custodia
judicaverit?
Q u » cúm ita s i n t , Catilina , dubitas, si híc emori
sequo animo non potes, abire in aliquas térras, & vitam
en la ciudad , todos teman de Catilina; y que no parezca se puede
maquinar cosa alguna contra mi, que sea agena de tu maldad. Si
•verus, si es fundado, para que no me vea oprimida ó arruinada:
si es vano, para que alguna vez deje de temer. Impetrare, no es
acreedora á. que la des gusto, aun cuando no pudiera usar de ri4ior? Tu te, v qué diré de que tú mismo te pusiste bajo de protección'? Tulitter, habiéndote yo dado la misma respuesta, que no
podía estar seguro contigo dentro de unas mismas paredes, cuando me hallaba en gran riesgo porque estábamos dentro de unas
-.mismas murallas. Si hic, no pudiecdo llevar á bien que te quiten
aquí la vida, dudas marcharte á otrgs países, y fiar á la fuga y
Si verut, Dilema.
Quid quod, prueba la misma
Asunción con otra argumentaclon de mayor fuerza.
Aquel confiesa su maldad, y
el miedo que todos le tienen,
que se juzga por digno de la
cárcel.
Tú mismo te tuviste por dig-
no de cárcel;
Luego, &c.
Virum optimuA* Iroqía.
M. Marcellum, este Marcelo
es distinto del otro de quien
habla poco mas adelante.
Qux cim , Complexión del
Silogismo principal.
264
ORATI Ó
istam multls snppliciis justís debitisque e r e p t a m , fnga? s o *
litudinique m a n d a r e ? R e f e r , i n q u i s , ad senatum ( i d
e n i m p o s t u l a s ) : & , si hic o r d o sibi placeré d e c r e v e r i t ,
t e i r é in e x i l i u m , o b t e m p e r a t u r u m t e esse dicis. N o n
referam i d , quod a b h o r r e t á meis rnoribus : & t a m e n
f a c i a t n , ut intelligas quid hi de te sentiant. E g r e d e r e ex
urbe , C a t i l i n a : libera rempublicam metu : in e x i l i u m ,
si h a n c vocera e x s p e c t a s , proficiscere. Q u i d e s t , C a t i l i o a ? ecquid a t t e n d i s , ecquid a n i m a d v e r t i s h o r u m s i lentium ? P a t i u n t u r , tacent. Q u i d exspectas a u c t o r i t a tem l o q u e n r i u m , quorum voluntatem t a c i t o r u m p e r s p i $is? A t si hoc ídem huic adolescenti ó p t i m o P. S e x t i o ,
?i fortissimo viro M. M a r c e l l o dixissem ; jam mihi consuli hoc ipso in templo j u r e óptimo senatus vim & manus
i n t u l i s s e t } de te autem , C a t i l i n a , c u m q u i e s c u n t , p r o b a n t e cüm p a t i u n t u r , d e c e r n u n t : cüm t a c e n t , c l a m a n t .
Ñeque, h i s o l i i r a , quorum tibi a u c t o r i t a s est videlicet
c a r a , vira v i j i s s i m a ; sed e t i a m illi equites R o m a n i
honestissimi a t q u e optimi v i r i , c e t e r i q u e fortissimi c i v e s , qui c i r c u m s t a n t senatum ; quorum tu & frequentiaai
v i d e r e , & studia p e r s p i c e r e , & voces paulló ante e x a u d i r é p o t u i s t i : quorum ego vix abs te jamdiu manus ac
t e l a contineo , eosdem facílé adducam , ut te hsec , qua»
jampridetn vastare s t u d e s , relinquentem usque ad p o r t a s
soledad esa vida libertada violentamente de tantos castigos justamente merecidos. Refer, pero me dirás: da cuenta al senado , pues
esto es lo que parece pretendes. Non referan, no haré una propuest a , que desdice de mis costumbres; pero haré que conozcas cuál
es el juicio que forman de tí. Quid exspectas, qué esperas la autoridad de sus palabras, viendo su voluntad en su silencio? De te, mas
acerca de ti., ó Catilina, cuando callan, lo aprueban; cuando lo
permiten, lo decretan; cuando co dicen palabra, lo confirman á.
voz en grito; y no solamente éstos, de cuya autoridad sin duda
haces tú tanto aprecio, haciéndolo tan poco de su vida, &c. Honestissimi, muy ilustres y esclarecidos. Perspicere, penetrar sus
ideas. Quorum ego, cuyas manos v armas apenas puedo impedir
que las empleen en t í ; no obstante yo los reduciré, &c,..
.
-é.
Quid est, hav este Silogismo:
Los que callan , aprueban la
sentencia,
Yo te he mancado salir des—
terrado, v e' senado calla;
t^Luego aprueba tu destierro.
i
-
At si hoc, prueba de la P r o posición por Desemejanza.
M. Marcello, éste es aquel
por cuya restitución dijo Cicerón
una oración en acción de gra—
cías á César.
JN L. CATILTIÍAM.
^ *£ 5 ^
prosequantur. Quamquam ^
¡
^
J
J
faga»
frangat? tu ut umquam te COrrigM. t
^
p
meditere? tu ullum ut exilium c o 6 l J e 8 J _ „ . e t s i video , si
stam mentem dii immortales darent l a n ,
duxer¡
m e i v o c e perterritus iré in e x . h u m ammum f
_
quanta tempestas invidi* n o b i s , Si minus in p
er._
pus recenti memoria scelerum t u o r u m , * « * ,
i s U
" a t e n . , impendeat. Sed est m . h i t a n i , ^ °
:
mea p r ' i v j sit c a l a m i t a s , & i ' e i p u b l i c y e r i c n
^
jungatur. Sed tu ut v i t ü s * u V °
S e * conceda!
poenas pertimescas , ut temponbus r e i p u b l i « co
^
non est postulandum. Ñeque e m m , C a t ü i n a
,
t e aut pudor a turpitudine , aut m e t u s a pe « " l o .
ratio á furore revocarit. Q u a m o b r e m u t s ^ e
proficiscere: ac si mihi i m m i c o , ut £*f¿™>.%
í&\m
fiare vis invidiam , recta perge in exilieJJ. ^
sermones hominum , » id f e c e n s : v « m o k a , s
^
^
T i d i * , s i in exiiium ieris jussu cónsul s , sust
autem serviré m e * laudi & gloria: mavis , egr
i ¿ ¿ i
importuna sceleratorum manu : conter
.^
concita perditos cives : secerne te a b o n i s ^ t e r ^ ^
Tevt,
hacer en tí mella cosa alguna*
t<**^t£{¿^¡Mdí,."-'en algún destierro? o £ 4 ¡ e B ' « " ^ "borrasca de
ran este pensamiento. Quanta tempes^tas c u " f*
q u e está
aborrecimiento me amenaza á mí, s no s \V£*¡\¿
* , e n o s para
chorreando sangre la memoria de tus <W''°*j a ' n o arra stre
Jo sucesivo. Pero me Importa ^ V ^ C o u e no eres t* , 6
tras sí la ruina de la república. .rVf9«ff enm, porque
tus
Colína* de tal condición, que d ^ ^ ^ " ¿ ' ^ l o c S ? . * H * «
e
infamias, ó el miedo del peí pro. , b\la razoo * *
om0 pu* el peSO de ess5 quieres acarrearme enemistades á mi tu «
bli?as.^rmon«,lo que *»Fan¿e mi.
te-^hǣJ[Insufrible
tos odios. JerwVe, mirar por, &c. l«*orí««w. c
gavilla de picaros...
; .
'
,—
comprende este Silog.smo:
de tu oeseo y
A los muy malos ninguna cosa vitoo.
de
les hace mudar de vida.
ai ^ ^
Tu eres muy malo;
„ a t l l ,aiera;
oa
Luego ninguna cosa, &c.
í " a j ! " ¿,,
Quamobrem, le exhorta á que
Luego, & c
ManHo
es adony
á i r t u dC sé6
266
O R A TI O
b e l l u m : exsulta impío l a t r o c i n i o : ut á roe non ejectus,
ad a l í e n o s ; sed i n v i t a t u s , ad tuos isse videaris. Q u a m quam quid ego te i n v i t e m , á quo jam scíam esse prarmiss o s , qui tibí ad Forum Aurelium praestolarentur arma—
t i ? sciain pactam SE constitutam esse cum Manlio d i e m ?
á quo etiam Aquilam ¡llam a r g e n t e r o , quam tibí ac
i tuis ómnibus perniciosarn esse confido & funestara f u t u r a m , cui domi tuae sacrarium sceieru^n tuorum c o n stitutum f u i t , scíam esse praemissam? Tu ut illft diutius
carere possis, quam venerari ad caedem proficíscens
solebas? á cujus altaribus saepe istam dexteram ¡mpiam
ad necem cívium transtulisti? Ibis tamdem aliquando,
quo te jampridem tua ista cupiditas efFrenata ac f u riosa rapiebat. Ñeque enira tibí haec res affert d o l o r e m , sed quamdam incredíbilem voluptatem. Ad hanc
t e araentiam natura p e p e r í t , voluntas e x e r c u í t , fortuna
servavit. Numquaro tu non modo o t i u m , sed c e bellum
quidem nisi nefarium concupisti. Nactus es ex perditis,
atque ab omni non modo fortuna, verüm etiam spe de—
r e l i c t i s conflatam improborum* manum. H i c tu quá la;—
t i t i á perfruere? quíbus gaudiis exsultabís ? quanta in
voluptate bacchabere, cum in tanto numero tuorum ñ e que audies virum bonum quemquam, ñeque videbis? Ad
hujus vitas studium meditad illi s u n t , qui feruntur, l a -
Extulta, gloríate de tus sacrilegas maldades. Forum Aurelium, Monte alto. Pactam , que te bas coacertado y convenido con Manlio en
el día? Sabiendo yo que ya enviaste delante aquella Águila de plat a , la que confío que para tí y todos los tuyos ha de ser funesta y
fatal, á la que tú en tu casa has erigido un asilo de tus abominaciones? Poder tú carecer por mucho tiempo de ella? á la cual solias dar culto, cuando salias para algún asesinato; y de cuyo altar
diversas veces trasladaste esa tu diestra sacrilega, para dar muerte á h».ciJda<nTqos? Amentiam, para esta'locura te produjo la naturaleza, té* prepararon ius costumbres , y te conservó el destino.
Nefarium, que no fuese criminal. Has conseguido juntar una cuadrilla de picaros compuesta de gente perdida, destituida de todos
los bienes y esperanza de tenerlos. Quanta in, á cuántos excesos
te entregarás. Ad hujur, á este modo de vida se dirigían aquellos
trabajos que de tí se cuentan ; dormir en tierra , no solo para l o grar tus estupros, sino también para ejecutar alguna gran maldad;
Quamquam, por medio de una
Aquilam, esta Águila era el
corrección da priocípio ala prue- estandarte peculiar de las l e ba de la Asunción.
giones Romanas.
1N L . CATILIJÍAM.
267
bores t u l ; jacere h u m i , non modo ad obsidendum s t u p r u m , verüoa etiam ad facipus obeundum : vigilare, non
solüm ad insidiandum so roño maritorutn, verüm etiam
bonis occissorum. Habes ubi ostentes illam praeclaram
tuam patientiam farois, frigoris, inopiae rerum omniura r
quibus te brevi tempore confectum esse senties. Tantum
profeci tum , ciin^te á consulatu r e p o l i , ut exul potiús
tentare, quám cónsul vexare rempublicam posses; atque
ut id , quod esset á te sceleraté susceptum , latrocinium
potius quám bellum nominaretur.
N u n c , ut á m e , P. C . , quamdam prope justam p a trias querimoniam detester ac deprecer j percipite quseso
diligenter quae dicam, & ea penitus animis vestris mentibusque mándate. Etenim si mecum p a t r i a , quae mihi
vita mea multó est carior , si cuneta Italia , si omnis
respublica loquatur: M . T u l l í , quid agis? tune euro
quem esse hostem comperisti, quem ducem belli futurum
vides, quem exspectari imperatorem in castris hostium
sentis, auctorem sceleris, principem conjurationis, evo—
catorem servorum & civium perditorum, exire p a t i e r i s , ut abs te non emissus ex u r b e , sed immissus in u r bem esse videatur? Nonne hunc in vincula duci, non ad
mortem r a p i , non sumrao supplicio mactari imperabis?
Quid tamdem impedit te? mosne majorum? at persaepe
pasar las noches en claro, no solamente para poner asechanzas al
sueño de los maridos, sino también á los bienes de tos que quitaste la vida. Ottentes, hagas ostentación de aquel tu sufrimiento, 8tc.
Qttibut , de cuyos males te verás oprimido, 81c. Atque ni, y el que
lo que sacrilegamente has emprendido, mas que guerra se llamace un partido de bandoleros.
Detester, para alejar de mi, y prevenir de antemano,firc.Maniate, y fijadlo profundamente en vuestros ánimos y corazones.
Principen, cabeza. Mactari, que sea sacrificado con los mayores
tormentos...
Nunc, por una Prolepsls y
Prosopopeya pone las quejas de
la patria contra si mismo.
Aquel cónsul es descuidado,
que perdona á un enemigo de la
patria.
Catilina es enemigo de la patria;
Luego Cicerón es descuidado,
si no le castiga.
fi«íd agis, Asunción, y Complexion, en donde por deADÍCÍOnes multiplicadas refiere las maldades de Catilina.
Mactari, verbo propio de los
sacrificios, cuya fuerza aquí es,
que Catilina debe ser muerto,
para aplacar á los Dioses y á la
república.
Quid tamdem, prueba la Pro-
268
ORATIO
e t i a n í p r í v a t i in h a c república perniciosos c í v e í m o r í e
j ü u l t a r u n t . A n l e g e s , q u * de civium R o m a n o r u m s u p p l i c í o rogata? s u n t ? at numquam in h a c urbe i i , qui i
r e p ú b l i c a d e f e c e r u n t , civium j u r a t e n u e r u n t . An invi—
d i a m posteriratis times ?|pra?claram vero populo R o m a n o refers g r a t i a ó S , qui te hominem per t e cogrtitum,
nuJla coriimendatione majórum , t a m ínaSlrré ad summum
i m p e r i u m p e r omnes b o o o r u m grados e x t u l i t , si pro—
p t e r ^ n v i d f a m a u t alicujus periculí metum salutem civium
t u o r u m negligis. Sed si quis est invidia» m e t u s , ñum esc
r e h e m e n t i ú s severitatis a c f o r t i t u d i n i s ' * i n v i d i a - , ' q u á r a
inertiae ac nequitia?, pertiroescenda? An c u m bello v a s t a b i t u r I t a l i a , vexabuntur u r b e s , t e c t a a r d e b u n t : tura
t e non existimas invidia; incendio c o n f l a g r a t u r u m ? H i s
ego sanctissimis reipublica? v o c i b u s , & eorum b o m i n u m
q u i ídem s e n t i u o t , mentibus pauca respondebo. E g o si
h o c o p t i m u m factu j u d i c a r e m , P . C . , C a t i l i n a m m o r t e
m u l t a n " , unius usurara horae g l a d i a t o r i isti ad v i v e n d u m n o n dedissem. E t e n i m si sumrai viri & clarissimi
An leges, por ventura Jas leyes, que se han promulgado acerca
de los castigos de los ciudadanos Romanos? Invidiam, el odio.
Kefers, pues correspondes agradecido al pueblo Romano, el cual
siendo tá un hombre conocido solamente por tus méritos, sin a l guna recomendación de tus antepasados, te elevó con tanta a n t i cipación por todos los escalones de los honores , hasta el supremo
mando, si desprecias, &c. Severitatis, la nota de severidad y fortaleza, que la de flojedad y vileza. Vexabuntur, sean saqueadas.
Tecta, edificios. Sanctissimis, respetabilísimas. Mentibus, al d i c tamen. Si hac optimum, si yo tuviera por mas acertado. Usuram, ni
una hora de vida, &c...
posición por negación de causas; de las cuales la primera
tomada de las costumbres de
los mayores, la refuta' por los
ejemplos.
An leges, refuta la segunda
causa fundada en las leyes, interpretándolas bien.
An invidiam, deshace la tercera causa , fundada en ej aborrecimiento de su persona, por
medio de los adjuntos de sus
honores, y después por los coatrarios, por el descrédito -que se
le seguiría.
His egoy por los efectos, y
por una Prolepsis responde á e s tas quejas de la patria:
Si yo tuvipse por mas ütil á
la república matará Catilina que
desterrarle, ya lo hubiera h e cbo.
£1 desterrarle es mas útil que
el quitarle la vida;
Lu«>go oo obro mal en desterrarle , antes que quitarle la
vida.
Ego si ^ prueba la proposición
en sus dos términos, cada uno de
por sí.
Etenim, amplificación por e jemplos.
I N L . CATILINAM.
269
cives , Saturnini, & G r a c c h o r u m , & F l a c c i , & supe—
riorura complurium sanguine non modo se non contami—
n a r u n t , sed etiam honestarunt: certe verendum mihi
non e r a t , ne q u i d , hoc parricida civiuro i n t e r f e c t o , in—
vidiae mihi in posteritateui redundaret. Quód si ea mihi
máxime impenderet} tamen hoc animo semper f u i , ut
invidiam virtute partaro, g l o r i a m , non invidiam puta—
rem. Quamquam nonnulli sunt in hoc ordine , qui aut
e a , quae imminenc , non v i d e a n t j aut e a , quae vident,
dissimulent^ qui spem Catilinae mollibus sententiis a l u e r u n t , conjurationemque nascentem non credendo c o r r o boraverunt. Quorum auctoritatem secuti multi non so—
lüm improbi, verúm etiam imperiti , si in hunc animadvertissem , crudeliter & regié factum essc dicerent.
N u n c intelligo , si i s t e , quó i n t e n d i t , in Manliana c a stra pervenerit j neminem tam stultum f o r e , qui non v i deat conjurationem esse factam , neminem tam impro—
b u m , q u i non fateatur. Hoc autem uno i n t e r f e c t o , i n telligo hanc reipublicae pestem paulisper reprimí , non in
perpetuum comprimí posse. Quód si se ejecerit, s e c u m que suos eduxerit , & eódem ceteros undique collectos
náufragos aggregaverit: exstinguetur atque delebitur
non modo haec tam adulta reipublicae pestis, verum etiam
stirps ac semen malorum omnium.^Etenim jamdiu , P .
C . , in his periculis conjurationis insidiisque versamur:
sed nescio quo pacto omnium scelerum ac veteris f u r o Contaminarunt, no se mancharon , sino que se honraron. Quid
si, y aun dado caso que á mí me amenazase; tuve siempre tal
modo de pensar, que el aborrecimiento acarreado por el valor , le tuve no por aborrecimiento, sino por gloria. Qui spem,
que dieron fomento á las esperanzas de Catilina con beoieoos
pareceres, y dieron fuerza á la conjuración en sus principios,
no dándola crédito. Lrudeliter y &, con crueldad y tiranía. Pestem , que se atajará por algún tiempo este daño de la república; pero no se podrá cortar para siempre? Undique, v convocando á los nemas que andan por todas partes dispersos
los reuniese en un mismo lugar, se extinguirá y destruirá no
solamente este mal de la república, que ha tomado tanto vuelo , sino que también se arrancarán la raíz y semilla de todos
los males. Sed nesbio, pero no sé por qué desgracia el colmo
' de todas las maldades, y de la antigua locura y atrevimiento
Etenim, prueba la primera ilustra con un símil, que terparte de la Asunción cen la enor- mina en Alegoría.
xnidad de la conjuración; y la
27O
OR A T I O
ris 81 audaciae maturitas in noscri consulatüs tempus
erupit. Quód si ex tanto latrocinio iste unus tolleturj
videbimur fortasse ad breve quoddam tempus cura &
metu esse relevati ; periculum autem residebit, & eric
inclusum penitus in venís atque in visceribus reipubli—
cae. Ut saepe homines a?gri morbo g r a v i , cütn aestu fe—
brique jactantur, si aquam gelidam biberinr, primó re
l c a r i videntur, deinde multó graviüs vehementiírsque
afílictantur : sic hic m o r b u s , qui est in república, r e levatus istius poená, vehementiüs vivis reliquis i n g r a vescet.
Q u a r e , P. C . , secedant i m p r o b i , secernant se á b o n i s , unum in locura congregentur, muro d e n i q u e , id
quod saepe jam d i x i , secernantur á nobis : desinant i n s i d i a n domi s u s c o n s u l i , circumstare tribunal praetoris
u r b a n i , obsidere cum gladiis c u r i a m , malleolos & f a ces ad inflammandam urbem comparare. S i t denique
inscriptum in fronte uniuscujusque c i v i s , quid de r e pública sentiat. Polliceor hoc v o b i s , P. C . , tantam in n o bis consulibus fore d i l i g e n t i a m , tantam in vobi« au—
c t o r i t a t e m , tantam in equitibus Roraanis virtutem, t a n tam in ómnibus bonis consensionem, ut C a t i l i n s pro—
fectione omnia patefacta, illustrata, oppressa, vindicata
csse videatis. Hisce ó m n i b u s , C a t i l i n a , cum summa
reipublicje salute, & cum tua peste ac pernicie , cum—
que eorum e x i t i o , qui se tecum omni scelere parricidioque
ha llegado á su sazón en el tiempo de mi consulado::: Quod si,
y si de esta tan graode gavilla de infames fuese muerto este solo, acaso parecería que quedábamos aliviados del cuidado y miedo por algún breve tiempo; pero el peligro subsistirá, y quedará
enteramente encubierto en las veoas y entrañas de la república.
Porque así como los enfermos que tienen una calentura violenta,
cuando son molestados de la sed y de la calentura, bebiendo agua
fria, al pronto parece que sienten alivio, pero después se recargan con mucha mas actividad y vehemencia; á este modo esta
eofermedad de que adolece la república, aliviada con el castigo
de éste, tomará mucho mas cuerpo, quedando con vida los demás
conjurados.
Congregentur, formen cuerpo aparte, divídanlos de nosotros
Jos muros de Roma, inscriptum, léase en la frente de cada ciudadano, cuál es su sentir, &c. Consensionem, reunión. Pattfacta,
veáis todos sus designios descubiertos, patentes, reprimidos y
castigados. Cum summa, para el mayor bien de la república , para
tu ruina y perdición, y para la destrucción de todos aquellos
IN L. CATILINAM.
271
junxerunt, proficiscere ad impium belluro ac nefarium.
Tura tu , Júpiter, qui ¡isdem, quibus haec urbs , auspiciis
á Romulo es constítutus, quena Statorem hujus urbis atque
imperii veré nominamus, hunc & hujus socios á tuis aris,
ceterisque teraplis, á tectis urbis ac moenibus, á vita fortunisque civium omnium arcebis: & omnes inimicos bo—
norum , hostes patriae, latrones Italiae, scelerum federe
ínter se ac nefaria societate conjunctos,xternis suppliciis
vivos mortuosque mactabis.
que se reunieron contigo por todo género de maldades y parricidios.
Conttitutus, á quien colocó Romulo bajo los mismos auspicios, &c.
Statorem, conservador. Arcebii, alejarás. Mactabis , sacrificarás
con eternos castigos en vida y en muerte. Fiedere, con los vínculos de sus delitos, y de su sacrilega unión.
E
ANALYSIS.
sta oración pertenece al genero Judicial, por cuanto
se dirige á obligar á Catilina á que salga de Roma ó
desterrado y ó al campo de Manlio: y al demostrativo,
por cuanto hace ver su execrable vida digna de muerte.
Consta de tres partes: Exordio, Confirmación y Epílogo. Su estilo es patético, nervioso y lleno de vehemencia , por lo que usa poco de periodos.
En el Exordio , que es impetuoso ó exabrupto , se
dirige contra Catilina, que descaradamente se habiapresentado en el Senado, echándole en cara su obstinación
en sus delitos, furor y atrevimiento'. Quousque; su descaro: Nihilne; y su necedad: Patere; se lamenta de los
tiempos y circunstancias: O témpora; manifiesta con
ejemplos debia morir: An vero; se acusa á si mismo de
descuidado: Cupio; se excusa después dando los motivos: Verum e g o ; le exhorta á mudar de intención , y
pues están descubiertos sus delitos, que salga de Roma : Etenim^quid e s t , Catilina.
Que se vaya desterrado, lo exigen sus delitos manifiestos: T e n e r i s ; su vida particular: Quid enim C a tilina est5 su vida pública: At illa venioj el deseo de
la patria, que abomina sus delitos, y desea libertarse
del miedo: Nunc te patria; y la voluntad de los Sena-
\
•
V- »
272
dores, que con su silencio aprueban el destierro: Refer;
y la de los Caballeros fue apenas pueden contener sus
manos contra él: Ñeque hi solúm.
Será útil al mifmo Catilina irse al campo de Manilo , pues se le ha aumentado el ejercito : Quamobrem ut
ssepe} le será agradable, pues vivirá con sus semejantes : Ibis tamdem} le será honroso por el ejercicio de su
sufrimiento del hambre, (Se.: Habes ubi.
Al parecer será perjudicial á ¿a patria su salida, pues
sé arruínate laltalia^ padecerán las
ciudades,&c.Nunc
u t á me; pero le será en la realidad muy útil su partida,
'
pues será mas descubierta jy conjurafioj^, y mas,duradera la paz de la república: His égo sáñctis?fthis.
Pide por último en el Epílogo á los Senadores, permitan salga Catilina , para que uo maquine daños al Cónsul , al Senado y á la ciudad: Quare P. C. secedant; y
que confien en su diligencia, en la autoridad del Senado, valor de los Caballeros, y reunión de los buenos:
Polliceor; y suplica á Júpiter Stator aleje á Catilina y
sus aliados,y los castigue como merecen: T u m tuj Júpiter.
ORATIO
PRO
Q. LIGA
RIO.
ARGUMENTO.
K-y' omenzada ¡a guerra civil entre Pompeyo y César
enviaron á Publio Accio á la provincia de África,
para Que sucediese en el gobierno de ella á Quinto
Ligatjo,
que á la sazón la gobernaba en calidad de
Lugarteniente. Pero habiéndose Quinto Ligarlo detenido por algún tiempo en la misma África después de
la llegada de Publio Accio, no permitió la entrada en
dicha provincia á Quinto Tuberon, porque en compañía
de su padre pretendía ganarla para el partido de Pompeyo. Ofendido por esta causa Quinto Tuberon,
después de concluida la guerra civil, acusó á Quinto
Ligario á presencia del César, de haber usurpado el
Descargar