A Península Ibérica na Prehistoria e na Historia Antiga

Tema 2.A PenÃ-nsula Ibérica na Prehistoria e na Historia Antiga.
Esquema da unidade:
• A penÃ-nsula Ibérica na Prehistoria
♦ Os primeiros poboadores
♦ A revolución agraria e metalúrxica
• A Iberia prerromana (1000−218a.C.)
♦ As migracións indoeuropeas
♦ As colonizacións mediterráneas
◊ A colonización fenicia
◊ A colonización grega
◊ A colonización cartaxinesa
♦ O impacto das colonizacións
♦ A cultura castrexa
• A Hispania romana
♦ A conquista (218−19a.C.)
♦ Trazos principias da romanización
♦ Conquista e romanización da Gallaecia
• A caÃ-da do Imperio e a Hispania visigoda
♦ A Hispania baixoimperial: crise económica e ruralización
♦ A fin do Imperio de Occidente
♦ O reino hispanovisigodo de Toledo (554−711)
• A penÃ-nsula Ibérica na Prehistoria
A PenÃ-nsula Ibérica comezou a ser poboada pola especie humana hai aproximadamente un millón de
anos.
♦ Os primeiros poboadores
Coma noutras partes do planeta, durante centenares de milenios, os homes primitivos da PenÃ-nsula Ibérica
mantiveron unhas formas de vida baseadas na existencia de pequenos grupos nómades que seguÃ-an a
evolución estacional dos animais que cazaban e das especies vexetais que recollÃ-an. No marco destas
comunidades depredadoras, non obstante, experimentouse unha lenta pero continua evolución, tanto das
súas caracterÃ-sticas biolóxicas (proceso de hominización) coma das técnicas e culturais, o que nos
permite distinguir varios perÃ-odos.
PaleolÃ-tico Inferior (hai 1.000.000−100.000 anos). Os restos humanos máis antigos foron localizados en
Atapuerca (Burgos), cuns 800000 anos de antigüidade. A súa análise permitiu lanzar a hipótese de que
1
pertencen a unha nova especie, o Homo antecessor, primeiro poboador de Europa. Fabricaba unha industria
lÃ-tica baseada en utensilios de grandes dimensións sobre pedras de sÃ-lex ou cuarcita.(Foto 1)
PaleolÃ-tico Medio (hai 100.000−40.000 anos). O seu protagonista foi o homo neanderthalensis (chamado
«de Neanderthal»). A súa maior capacidade intelectual permitiulle elaborar útiles máis diversificados,
fabricados en ocasións con técnicas complexas de talla. Este home xa manifestou un interese cara aos
rituais funerarios ao enterrar aos seus mortos.
PaleolÃ-tico Superior (hai 40.000−10.000 anos). Neste perÃ-odo xurdiu unha nova especie, o Homo
dapiens (chamado «de Cromagnon»), de caracterÃ-sticas moi semellantes ás nosas, xa que é a especie
á que pertencemos. Ademais da pedra, traballaron a hasta e o óso. Seguindo o costume iniciado no
perÃ-odo anterior, tamén enterraban os mortos. As achegas máis novidosas foron as primeiras
manifestacións artÃ-sticas, tanto de arte moble coma parietal*. A arte parietal ten moitÃ-simosexemplos nas
covas da cornixa cantábrica (Altamira...).(Foto 2)
EpipaleolÃ-tico (hai 10.000−5.000 anos). É un perÃ-odo de transición.
♦ A revolución agraria e metalúrxica
O NeoÃ-tico apareceu na PenÃ-nsula Ibérica uns 3.000 anos despois de que o fixese no Oriente Próximo.
NeolÃ-tico (5.000−3.000a.C.). A primeira neotilización produciuse na franxa costeira peninsular, desde
Cataluña ata AndalucÃ-a e Portugal meridional. Estes grupos vivÃ-an aÃ-nda en covas, tiñan xa unha
economÃ-a produtiva, esencialmente gandeira, e coñecÃ-an o cultivo do trigo e do centeo. Ao longo do
terceiro milenio a.C. desenvolveuse a cultura megalÃ-tica en Galicia, como parte dun fenómeno cultural
moi amplo, o megalitismo atlántico, de especial difusión na Europa atlántica. CaracterÃ-zase polas súas
construcións monumentais a base de grandes pedras, entre as que sobresaen os sepulcros coñecidos co
nome de mámoas ou medorras,que están formados por un dolmen*e un túmulo de terra e pedra que os
cobre.(Foto 3 y 4)
Idade dos Metais (3.000−1.000a.C.). Pode considerarse a prolongación do NeolÃ-tico. Nesta etapa
aplÃ-canse novas técnicas mineiro−metalúrxicas destinadas ao traballo dos metais do cobre, do bronce, e
máis tarde, do ferro.
• A Iberia prerromana (1000−218a.C.)*
A partir do ano 1.000a.C. empezamos a ter noticias escritas sobre os pobos que habitan a PenÃ-nsula. Delas e
dos restos arqueolóxicos atopados, podemos deducir que, ao inicio dese perÃ-odo, a PenÃ-nsula entrou en
contacto tanto cos pobos indoeuropeos procedentes de Europa central coma cos mercadores fenicios e gregos
que viñan do Mediterráneo oriental. O cruzamento de ambas as dúas influencias sobre o substrato
cultural preexistente deu lugar á formación dos pobos e culturas cos que se atoparon os romanos ao chegar
á PenÃ-nsula no século IIIa.C.
♦ As migracións indoeuropeas
Procedentes das chairas centrais de Europa, os pobos indoeuropeos entraron na PenÃ-nsula Ibérica polos
Pireneos, en ondadas sucesivas, cara á primeira metade do primeiro milenio. Estes pobos xa coñecÃ-an a
metalurxia do ferro, pero seguÃ-an a ser comunidades esencialmente pastorÃ-s.
♦ As colonizacións mediterráneas
A área meridional da PenÃ-nsula atraeu mercadores fenicios e gregos pola súa riqueza en minerais de
2
cobre, prata e ouro, asÃ- como pola súa estratéxica situación na ruta do estaño que, pasando polo
estreito de Xibraltar, comunicaba coas zonas mineiras do noroeste peninsular e as illas Británicas. Estes
pobos estendéronse polo litoral levantino e a eles sumáronselles posteriormente os cartaxineses. (Foto)
1º A colonización fenicia
2º A colonización grega
3º A colonización cartaxinesa
♦ O impacto das colonizacións
Os contactos comerciais mantidos polas áreas do sur e do levante peninsular cos colonos mediterráneos
facilitaron a evolución cara as formas culturais máis complexas ca as das áreas da Meseta e as
setentrionais. A agricultura coñeceu un avance decisivo coa difusión do arado e dos novos cultivos (viña
e oliveira) ao tempo que o comercio e a moeda tiñan unha importancia crecente. Este desenvolvemento foi
acompañado de formas relixiosas e artÃ-sticas moi elaboradas, asÃ- como pola utilización da escritura.*
A cultura ibérica
Os iberos non formaron un conxunto unitario desde o punto de vista étnico, nin lingüÃ-stico, nin
polÃ-tico, pero desenvolveron unhas formas de organización social, económica e cultural moi semellantes
ou moi marcadas polas relacións comerciais cos colonos do Mediterráneo oriental.
♦ A cultura castrexa
A cultura castrexa desenvolveuse desde a Idade do Bronce Final, a partir do século VI a.C., ata o I d.C., xa
en plena romanización. AbranguÃ-a o territorio actual de Galicia, a zona oeste de Asturias ata o rÃ-o Navia
e o norte de Portugal.
Segundo algunhas teorÃ-as, a cultura castrexa orixinouse a partir da chegada dos celtas, mentres que outras
sosteñen que é o resultado dun proceso de evolución interna da poboación autóctona e os contactos
coa cultura celta, mediterránea, atlántica etc.
DenomÃ-nase cultura castrexa por seren os castros as súas manifestacións máis caracterÃ-sticas. Son
poboados fortificados construÃ-dos nun lugar de fácil defensa e reforzados con murallas, muros e foxos, que
acollen no seu interior un grupo de vivendas. As vivendas castrexas son circulares (cadradas na época
romana), están feitas de pedra e con cuberta vexetal, e teñen reducidas dimensións e unha soa estancia.
(Foto)
A partir do século VI a.C. comezáronse a sentir en Galicia os efectos dunha intensa sedentarización*, do
desenvolvemento das forzas produtivas,...
A economÃ-a castrexa tiña unha forte base agrÃ-cola e gandeira, aÃ-nda que tamén se practicaba a caza
e habia comercio e actividades pesqueiras. O desenvolvemento da minarÃ-a foi moi destacado, sobre todo do
ouro, co que se elaborou unha importante ourivarÃ-a.*
Trátase dunha sociedade sen Estado.(Foto)
A relixiosidade castrexa era moi intensa. As divindades eran moi numerosas e estaban vinculadas á natureza.
Entroncado coa metalurxia está unha das actividades máis destacadas: a ourivarÃ-a.(Foto)
3
Existen arredor de 2.000 castros en todo o territorio galego. Os máis coñecidos son os castros de Santa
Tegra e Viladonga.
• A Hispania romana
Tras un longo proceso de conquista, case toda a PenÃ-nsula Ibérica foi sometida ao control polÃ-tico e
militar do Imperio Romano, do que formou parte co nome de Hispania. Coa incorporación ao Imperio, os
pobos peninsulares asimilaron progresivamente a organización socioeconómica dos romanos, asÃ- como os
seus órganos administrativos, o seu Dereito, a súa relixión e a súa lingua. Este vasto proceso, que se
denomina romanización foi máis intenso nas áreas que, pola súa posición xeográfica e a súa
tradición histórica, estaban máis vinculadas ao Mediterráneo e tiñan máis recursos: o val do
Guadalquivir e o Levante.
♦ A conquista (218−19 a.C.)
Roma tardou uns douscentos anos en someter os pobos indÃ-xenas da PenÃ-nsula Ibérica. Este feito estivo
condicionado por varios factores: a fragmentación polÃ-tica dos pobos prerromanos, que obrigou a Roma a
emprender campañas diplomáticas e militares para dominar cada un deste pobos; a rapacidade demostrada
polos conquistadores, que espertou unha tenaz resistencia entre os pobos do centro e do norte da PenÃ-nsula;
o feito de uqe o interese dos conquistadores se mimitou ao principio ás áreas máis evolucionadas da
PenÃ-nsula; e, por último, as disputas internas entre as faccións polÃ-ticas e militares de Roma, o que
paralizou a progresión das conquistas. Este proceso pasou polas etapas seguintes:
A submisión do mundo ibérico
A conquista da Meseta
As campañas contra os montañeses
(Foto)*
♦ Trazos principias da romanización
A romanización non foi só o proceso de asimilación cultural e institucional dos pobos indÃ-xenas, senón
tamén a implantación das formas de vida e de organización social e económica propias do sistema
escravista romano.
Este proceso non lles afectou a todas as áreas da PenÃ-nsula coa mesma intensidade. De igual xeito que o
proceso de conquista foi moi rápido no leste e no sur, tamén foi moi intensa a romanización, pois os
romanos limitáronse a consolidar os cambios que xa estaban en marcha (urbanismo, división en clases
sociais, escravismo...). Mentres as zonas da Meseta romanizáronse máis lentamente. Pola súa banda, as
áreas setentrionais da franxa cántabro−pirenaica permaneceron aferradas ás súas tradicións.
O principal axente da romanización foi a creación dunha ampla rede urbana ao redor da que se organizaron
a colonización e a explotación do territorio, asÃ- como o seu control polÃ-tico e militar. As antigas cidades
fenicias, gregas, cartaxinesas e ibéricas foron ampliadas polos romanos como Emporion ou Gadir.
A roganización polÃ-tica e administrativa
Os romanos encheron Hispania de calzadas e a organizaron en provincias. (Foto)
♦ Conquista e romanización da Gallaecia
4
A conquista romana do noroeste peninsular foi un proceso longo e con claros obxectivos. O interese dos
romanos por conquistar Gallaecia era completar a ocupación da PenÃ-nsula Ibérica e aproveitarse
das riquezas minerais da rexión. Roma chamoulles galaicos aos habitantes do pobo castrexo prerromano e
Gallaecia ao territorio que comprendÃ-a a actual Galicia, parte de Asturias e o norte de Portugal.
A conquista
Os romanos empregaron máis dun século para a conquista do noroeste peninsular.
A romanización
Tras pacificar o territorio, tivo lugar a romanización, que foi un proceso gradual promovido a través da
ocupación militar , da difusión do latÃ-n e da relixión imperial, da creación dunha rede viaria, da
organización económica, de novos modelos de explotación agraria, e da arte. En calquera caso, a
romanización non supuxo unha ruptura radical coas tradicións indÃ-xenas, xa que persistiron aboa parte
das formas propias da cultura castrexa. à fusión da cultura romana cos trazos culturais castrexos
supervivintes chámaselles cultura galaico−romana.
A creación da rede viaria foi fundamental para a romanización pois, a partir das calzadas,
desenvolvéronse os principais núcleos de poboación e establecéronse os lazos económicos. Augusto
fundou as tres cidades capitais dos conventos xurÃ-dicos: Lucus Augusti (Lugo), Bracara Augusta (Braga)
e Asturica Augusta (Astorga). (Foto)
Moitos castros mantivéronse habitados durante a romanización, pero co tempo foron abandonados.
Ademais das cidades, os romanos tamén fundaron campamentos militares.
Os romanos puxeron en funcionamento minas que rendÃ-an altos beneficios para o Imperio, sobre todo de
estaño, ouro e prata. Para iso practicaron diferentes métodos de explotación: aproveitamento das áreas
aurÃ-feras dos rÃ-os (Sil), minas a ceo aberto (O Courel) ou o sistema de furar as montañas e lavar os
residuos provocados polos derrubamentos (Medulas de León).
A influencia que a romanización deixou no ámbito artÃ-stico manifestouse na construción de importantes
obras de arquitectura, xeralmente de carácter público, e na difusión dos mosaicos. Entre as obras
arquitectónicas hai que salientar a muralla de Lugo, a ponte sobre o rÃ-o Bibei, a Torre de Hércules.
• A caÃ-da do Imperio e a Hispania visigoda
A partir do século III d.C., o mundo romano sufriu unah profunda transformación económica, social e
relixiosa que provocou a ruralización da sociedade, a fin do comercio, a decadencia das cidades, a
proliferación de grandes latifundios cultivados polos colonos semilibres e a implantación do cristianismo.
As estruturas polÃ-ticas do Imperio tentaron adaptarse a este novo panorama, pero fracasaron ante a
desintegración polÃ-tica interna, a crise socioeconómica, o crecente proceso de ruralización da área
occidental e a presión exercida polos pobos bárbaros que vivÃ-an máis aló dos limes do Imperio. As
provincias hispánicas non foron alleas a esta dinámica. *
♦ A Hispania baixoimperial: crise económica e ruralización*
RecluÃ-das tras as murallas que construÃ-ran precipitadamente no século III, moitas cidades de Levante e
do interior de Hispania foron reducindo progresivamente a súa actividade, asfixiadas polo colapso do
comercio e a presión fiscal*. As únicas cidades que mantiveron en Hispania unhas condicións de vida
semellantes ás do Alto Imperio foron as da Baetica.
5
♦ A fin do Imperio de Occidente *
Malia as reformas de Diocleciano, a finais do século IV era tan evidente a crise do vello sistema imperial
que o emperador de orixe hispana Teodosio converteu o cristianismo na relixión oficial do Imperio, coa
esperanza de que a nova lexitimidade moral e a poderosa organización eclesiástica axudasen a vertebrar o
Imperio.
Produciuse unha nova ondada de invasións xermánicas cara ao ano 409: tribos suevas, vándalas e
alanas, que se foron desprazando cara ás ricas terras béticas. Polas mesmas datas, un dos pobos
xermánicos máis romanizados, os visigodos, estableceuse pacificamente no sur das Galias grazas a un
tratado polo que se comprometÃ-a a respectar a orde imperial e a prestar servizos militares como tropas
federadas. En virtude deste tratado pacificaron Hispania, recluÃ-ron os suevos no ángulo noroccidental,
expulsaron os vándalos cara ao norte de Ãfrica. Desde o norte dos Pireneos os visigodos exerceron unha
tutela permanente sobre as terras hispánicas. Esta situación prolongouse desde o ano 416 ata o 476,
momento no que desapareceu o último emperador de Occidente.
♦ O reino hispanovisigodo de Toledo (554−711)
A desaparición do Imperio permitiulles aos visigodos afirmar momentaneamente o seu poder polÃ-tico aos
dous lados dos Pireneos desde Tolosa.
No ano 554, o rei Atanaxildo conseguiu establecer a capital do reino en Toledo; asÃ- e todo, o novo Estado
distaba moito de estar unificado.(Foto)
A inestabilidade da monarquÃ-a toledana*
Ao principio, seguindo a tradición caudalista das monarquÃ-as xermánicas, os reis visigodos eran elixidos
por unha asemblea na que estaban representados os xefes dos clans aristocráticos. Este feito facilitaba a
formación de bandos rivais que se enfrontaban nas súas disputas polo trono.
Este panorama de atomización do poder polÃ-tico e guerra civil foi o que atoparon os musulmáns a
principios do século VIII, cando foron chamados pola nobreza de Witiza para resolver as súas diferenzas
cos partidarios do novo rei Don Rodrigo.
Historia de España 2º B.A.C
01/10/2010
−7−
6