Aristoteles - jakin-mina
Anuncio
ARISTOTELES (k.a. 384-322). Zulo handia sortzen da errealitate fisiko eta materialari buruz. Platonen espiritualismoa giza konposaketatik urrun dago. Gizarteari buruzko ideal platonikoa ez dator bat giza izaerarekin. 2- BERE BIZITZA 1TESTUINGURU HISTORIKO-FILOSOFIKOA IV. mendeko gizarteak merkatal garapen handia bizi zuen, hiri-estatu egitura indartzen delarik. Azken honek Atenas, Esparta eta Tebasen arteko borrokak eragin zituen eta Mazedonia honetaz baliatuz bere nagusigoa inposatuz joan zen. Filipo II. eta, batez ere, Alexandro Handiarekin nagusigo hori gailurrera ailegatzen da Helenismo garraiari hasiera emanez. Aristoteles, jaiotzez mazedoniakoa, botere berriarekin erlazionatua zegoenez –bera izan baizen Alexandroren irakasleaatzerritartzat hartua izan zen Atenasen eta Demostenesek –mazedonien kontrako mugimenduaren burua- kolaboratzaile izatea leporatu zion. Egoera sozio-politiko honek Aristotelesen bizitza baldintzatu zuen eta, horregatik, hiru etapa bereiz daitezke: Platonen Akademian egona, Atenasen kanpo pasatutako hamaika urteak eta bertarako itzulera Lizeoko zuzendari bezala. Aipaturiko Lizeoa Aristotelesek sortu zuen 49 urte zituenean eta bertan zeuden arazoei erantzuna ematen saiatzen da. Hauek ziren aipatutako arazoak: a. Parmenidesen monismo mugiezinak errealitate anitzaren kontra jotzen du. b. Heraklitoren mugikortasunak zientzia egiteko oztopoa da. c. Platonek bi mundu ontologikoki ezberdinak ezartzen ditu eta honek konpondu gabe uzten du: Izate bakarra eta anitzaren arazoa. Zientzia “gehiegizko matematismoan” geratzen da sentipenezko esperientzia aldenduz. Ezagutza arazoa edukirik gabe geratzen da baldin eta zentzumenen datuak mesprezatzen badira. Estagiran -Trazia- jaio zen k.a. 384. urtean. Bere aita, Nikomako, Mazedoniako erregearen medikua zen. Hamazazpi zuelarik Atenasera joan zen Platonen ikasle bihurtuz. Akademian hogei urte eman zituen, Platon maisua hil arte alegia (347.ean). Gero bidaiatzeari ekin zion, Asia Txikira joan zen eta bertan ezkondu egin zen eta mazedoniako erregea zen Filiporekin kontaktuan jarri zen. K.a. 343. urtean Alexandroren tutorea izendatua izan zen, honek hamahiru urte zituenean eta berarekin adinez nagusia izan arte egon zen. Geroago, 335. urtean, Alexandro boterera ailegatu zenean, Atenasera itzuli eta bere eskola eraiki zuen eta Apolo Lizeo tenpluaren ondoan zegoenez eta klaseak zuhaitzen artean paseatzen ematen zituenez Lizeo edo peripatetikoa deitua izan zen. Bere eskola honetan klaseak emateaz gain, liburuak bildu eta idatzi ere agin zituen. Alexandro hil zenean (323) atenastarrak iraultzatu ziren eta enperadorearen lagunak eraso zituzten, Aristoteles barne zegoelarik. Sokratesi bezala, erlijiogabetasuna leporatu zioten Atenaseko alderdi nazionalistakoek (Demostenesena) baina, hark ez bezala, Kalzidiara ihes egin zuen hurrengo urtean, 62 izanik, hil zelarik. 3BERE PENTSAMENDUAREN NORABIDEA. Hiru fase ezberdin daitezke bere pentsamenduan: Platonismo mistikoaren fasea. Honetan kezka nagusia arima da. Bere hilezkortasuna, jainkozko izaera, gorputzarekiko eta lurreko bizitzarekiko oposizioa eta bilatzen duen azken askapena dira gaiak. Lurreko bizitza gutxiesten du, arimaren zikinkeriatzat joz. Bigarrena, trantsizio fasea da. Orain, Platonen Ideiak eta zenbaki ideialak kritikatzeari ekiten dio. Horretaz gain, Teologia eta Kosmologia gaiak lantzen ditu. 1 Hirugarren fasean bere sistema heldua eraiki zuen. Parmenides eta Heraklitoren arteko antitesia eta Platonen bi munduen dualismoa gainditzen saiatu zen. Horretarako, errealitate bakarraren existentzia defendatu zuen, subjektu indibidualarena, hain zuzen. Unibertsalik, hots, Ideiarik, ez dago beste inongo mundu batean; dagoen bakarra indibiduoak dira. Eta benetako eta faltsua diren munduak ez badira, ezagutzaren objektua ere bakarra izango da nahiz eta, errealitate hori anitza denez, zientzia arlo partikularretan banatu beharra dagoen. c. 4- EZAGUTZA. Mailak. Ezagutza arloan maila edo gradu ezberdinak bereizten ditu: sentsazioa, oroimena, esperientzia, artea, zientzia eta adimena. Dena den bi arlo nagusi azpimarratzen ditu: a. Sentipenezko ezagutza edo Esperientzia. Honen bidez gauzen ‘zera’ ezagutzen dugu. Aristotelesentzat hau ez da inolako jakinduria edo zientzia zeren beraren objektuak kontingenteak eta partikularrak baitira. b. Jakinduria: honek gauzen ‘zergatia’ aditzera ematen digu, hots, kausak eta printzipioak. Honen barruan bi jakinduria-mota bereiz daitezke: - Zientzia edo jakintza frogagarriak. Zientzia betikoari buruzko ezagutza da, aldatzen ez denari buruzkoa alegia. Zientziamotak dira: Teoretikoak (Fisika kantitateari buruz-, Matematika nolakotasunei buruzeta Lehenengo Filosofia -Izateari buruz-), Praktikoak (Etika, Ekonomia eta Politika) eta Poetikoak (Arte Ederrak). - Adimena: Zientzien Lehenengo printzipioen (axiomak eta demostrazio printzipioak) ezagutza. Printzipio hauek, lehenbizikoak izateagatik, ezin dira beste printzipioetan oinarritu BAIEZKO UNIBERTSALA (A) ”Gizon oro hilkorra da” edo justifikatu. Horregatik, beraiei buruz ez dago azalpenik, ez eta kausarik ere, haiek beste edozein printzipioren zergatia baitira. Printzipio hauek -Identitate, ezkontraesan eta hirugarrena baztertze- beraz, intuizio bidez bakarrik ezagutu ahal dira. Lehenengo Filosofia. Eternoa, mugiezina eta materiatik bereizia dena teorikoa den zientzia batek ezagutu behar du: lehendabiziko zientzia edo Filosofia. Honek, beraz, izana izaten den aldetik ikasten du eta beste gainerako zientziek, berriz, izanaren akzidenteak. Filosofiari ere axiomak eta frogatzeko printzipioak ezartzea dagokio. Logika. Aurretiko zientziatzat jotzen du Aristotelesek, jakintza zientifiko guztien egituraketa zuzenaren tresna delako. Bere helburu pentsamendu zuzenaren formak eta hauen da. Forma logikoak: a. Kategoriak: Isolaturik hartutako terminoak (adib., izenak). Kategoria hauek, dena dela, bi esanahi dituzte bere filosofian: Logikoa (pentsaera) eta Ontologikoa (izaera). b. Proposizioa (Judizio): Subjektu bati, aditzaren bidez, predikatu bat atribuitzea, egoztea, da. Dauden mota guztiak azaltzeko behean dagoen irudia erabiltzen da. c. Silogismoa: Diskurtso bat da zeinean gauza batzuk -premisakfinkatu ondoren beste batzuk ondorioak- nahitaez jarraitzen duten. Premisen ezagutza indukzioaren bidez lortzen da. Silogismoa zientzia egiteko tresna da. d. Definizioa: “gauza bat zer den azaltzen duena”. e. Demostrazioa: “gauza bat beste gauza bati buruz zergatik egia den edo ez argitzen duena. KONTRAKOAK EZEZKO UNIBERTSALA (B) “Gizakirik ez da berdea” KONTRAESANEKOAK 2 BAIEZKO PARTIKULARRA (I) “Gizon batzuk zuriak dira” EZEZKO PARTIKULARRA (O) “Gizon batzuk ez dira zuriak” KONTRAKOAK Ezagutza prozesua. Objektua Errealitatea kaptatua da ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Zentzuek ikusmena entzumena usaimena dastamena ukimena sentsazioa pasatzen da Zentzua Sentipenezko Ezagutza lortzen da Irudimena Oroimena Esperientzia Irudia pasatzen da --------------------------------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------------Adimenera ‘Paziente’: funtzio hartzailea. ‘Ajente’: abstrakzio funtzioa. lortzen da Adimenezko Ezagutza Kontzeptua 5- METAFISIKA. IZATEA. 1. Platonek esandakoarekiko kritika. - Ideiak zentzugabeko gauzen gehikuntza -erreduplikazio- bat dira. - Platonen teoriak zentzuak onartzen ez dituen ideiak – adibidez, existitzen ez denarenak– errealtzat jotzera garamatza. Ideiek ez dute sentipenezko mundua ezagutzeko azalpenik ematen. 3 - Esentziak eta existitzen diren gauzak bereiztea ezinezkoa da. 2. ‘Izate’ hitzaren esanahiak. Izate hitzak, batetik, ‘substantzia’ aditzera ematen du eta, beste aldetik, dauden ‘atributu’ edo ezaugarri ezberdinak (kantitate, kalitate, erlazio, lekua, denbora, egoera, janzkia, aktibitate, pasibitate). Lehendabiziko Izatea, Aristotelesen arabera, sustantzia da, hau da, bere baitan existitzen dena. Atributuak, berriz, izateak dira substantziari dagozkiolako; hots, atributuak ez dira haien baitan existitzen, ez dira benetako izateak. Ikus daitekeenez, atributu guzti horiek edozein gauza -substantziadeskribatzeko behar ditugun elementuak lirateke. Sustantzia hitzak lau erabilera ezberdin ditu: esentzia, unibertsala, generoa eta subjektua. Subjektua besteak predikatzen direna da; bera, berriz, ez da inoiz beste baten predikatua. Lehendabiziko sustantziek izate erreal mugatu bat (indibiduo bat) izendatzen dute eta, horregatik, sustantzia nagusiak dira. Bigarren sustantziak espezieak eta generoak dira eta bien artean sustantziagoa da espeziea generoa baino, lehenengo sustantziarekiko hurbilago dagoelako. 3. Substantzia-mota eta bere osagaiak. Esan bezala, lehenengo sustantzia indibiduoa da eta bigarrena espezie eta generoa. Substantziaren osagaiak hauexek lirateke: Materia. Bera ere sustantzia da zeren aldaketa guztietan (lekuzkoa, kuantitatiboa, kualitatiboa eta substantzialak) zerbaitek irauten baitu. Substantziarekiko ahalmen, posibilitate eta ez-aktu litzateke. Ezizate erlatiboa da zeren, berez, ez baita baina izaten ahal da, forma izateko, hau da, sustantzia bat osatzeko joera baitu. Materia, bestaldetik, aldaketa ororen aurretik nahitaez existitzen da zeren eta, zerbait aurre existitzen ez bada aldaketarik ere eztago. Lau materia mota bereizten ditu Aristotelesek: Lehena. Sortuak diren gauza guztien printzipioa da. Bigarrena. Gauza bakoitzak daukana. Sentipenezkoa. Mugi daitekeen edozein materia. Adimenezkoa. Sentipenezko gauzetan dago baina sentipenezkoa izan gabe (ezaugarri matematikoak). Forma. Aktu, existentzia erreala, materiari errealitatea ematen diona. Substantzia ez da ez materia ez da forma ere, bien batasuna baizik. Sinolo. Materia eta formaren arteko batzea da eta baita aktua ere. 4. Substantziaren kausak. Substantziak, existitzeko, lau kausa behar ditu: Materiala -zerez egina dagoen-, formala bere itxura edo izaera-, egilea -zerk edo nork eman dion izatea- eta xedezkoa -zertarako egina izan den edo zein den bere helburua-. Bizidunen kasuan, lau kausa hauek bi bilakatzen dira: material -gorputza eta formala -arima-. Aurrekoaz gain, lehen kausa bat dagoela dio eta, beraz, izakien kausak ez dira infinituak, zeren lehendabiziko kausarik ez bada, kausarik ez baitago eta, ondorioz, ezagutzarik ere ez. Esandakoa frogatzeko mugimendua erabili zuen Aristotelesek. Izan ere, mugikari oro motor batek mugitua bada eta hau beste batek, mugimenduaren lehendabiziko kausa den zerbaitek egon beharko du. Mugikarien kasuan lehen motor hori berezko mugimendu duena da eta Unibertso osoarena, berriz, motor geldia da. Motor geldia eternoa, aktu hutsa eta bere burua baino ezagutzen ez duen adimena hutsa da (Jainkoa). 6- FISIKA Naturak helburu du, hots, naturaz gertatzen den orotan helburu bat dago. 1. Espazioa. Izakiek betetzen duten lekutzat jotzen du Aristotelesek. Ez da ez gorputza ezta materia eta formaren batasuna ere. Mugiezina da. 2. Aldaketa. Naturalak diren gauza guztiek aldaketak dituzte. Aldaketa zer den azaltzeko bi modu erabili zituen: a) Ahalmenean dagoen izakiren aktua. Adibidez: zuhaitz-hazia zuhaitza izateko ahalmena da; aktura pasatzean, hots, zuhaitza izateko pausoa ematean, aldaketa bat jasan behar izan du. b) Substratuak ez zuen forma batez jabetzea. Adibidez: marmol-bloke batek ez duen eskultura baten forma hartzean, aldaketa gertatzen da. Prozesu honetan substratua da irauten duena (marmola) eta forma aldatzen dena (bloke 4 izatetik eskultura izatera pasatzea). Aldaketa-mota. a) Substantziala. Substantzia bat izatetik beste bat izatera pasatzea. Hemen, adibidez, sorkuntza eta ustelkeria edo heriotza lirateke. b) Akzidentala. Orain aldatzen direnak substantziaren atributuak dira. Hauek izan daitezke kualitatiboa (hotza izatetik beroa izatera), kuantitatiboa (txikia izatetik handia izatera) eta lokala (lekuz aldatzea). 3. Unibertsoaren ikuskera. Aristotelesek unibertsoari buruzko ikuskera geozentrikoa du. Lurra erdigunean kokatuta litzateke, lau elementuak -lurra, ura, airea eta sua- dituelarik. Goian bosgarren elementua -eterra- kokatzen du. Honetan ilargia eta orduan ezagunak ziren planetak daude eta gorago oraindik kristalezko esfera bat, izar mugiezinezko esfera, hain zuzen. Lurra ez diren beste gainerako zeru gorputz guztietan mugimendu bikaina gertatzen da, hots zirkularra. Lurrean, berriz, bi mugimendu-mota bereizten ditu: naturala -gorputz orok, duen konposaketagatik, dagokion lekura joateko joera- eta bortxatuta -jaurtigailuena-. Azken hau azaltzeko -hau da, nola den posible jaurtigailu bat ez erortzea bat batean- airearen bulkadaren teoria asmatu zuen. 7- ANTROPOLOGIA. Gizakia izaki naturala da, substantzia bat alegia. Substantzia guztiak bezala bereiztezinezko materia eta formaz eraturik dago, baina, biziduna izateagatik, bere materia gorputza da eta forma arima. Materia ahalmena den bitartean, arima aktua da, izaki gizatiar biziduna bilakatzen duena. Arima elikadura, zentzumen, pentsamendu eta mugimenduaren printzipio edo kausa litzateke. Gorputza, berriz, arimaren tresna bezala agerrarazten du Aristotelesek arima den motorraren mugikari izanik. Arimak hiru ahalmen izan ditzake bizidun motaren arabera. a. Hazkorra -begetatiboa-. Beragatik bizidun guztiek bizia dute eta bere funtzioak ugaltzea eta elikatzea dira. Landareek gaitasun hau bakarrik dute. b. Sentipenezkoa: zentzazioak izateko ahalmena. Ahalmen hau duten bizidunek apetitu, irudimen, oroimen eta mugitzeko ahalmena c. dituzte. Ahalmen hau animaliek eta gizakiok ditugu Adimenezkoa. Pentsatzeko ahalmena da. Beraren bidez gizakiok -arima hau bakarrik guk baitugu- kontzeptuak eta haien arteko loturak sortzen ditugu eta, gainera, gure jokabidea zuzentzen dugu. 8- ETIKA. Aristotelesen etika helburuzkoa da eta izakien naturan oinarritzen da, hau da, izaki orok xede bat daukala eta xedea eta ongia gauza bera direla ustean datza. Honekin erlatibismoa (sofistek bultzatu zutena) gainditu nahi izan zuen. Aristotelesen ustez, beraz, gure egintzak xede batera bideratuak daude, xede hori ongia delarik. Baina egintza ezberdinak direnez, ongiak ere ezberdinak izango dira. Dena den, ongien artean, denek ez dute garrantzi berbera eta garrantzi-eskala honetan zoriontasuna da gailurra, hots, ongirik gorena. Zertan datza zoriontasuna? Aristotelesek zoriontasunari buruzko kasuistika azalduko du, mota hauek aipatuz: plazera, ohorea, ospea eta jakinduria. Haien artean zein den zoriontasuna emango diguna jakiteko gizakiok ditugun gaitasunen artean zein den gizaki egiten gaituena, hau da, definitzen gaituena da bilatu behar dena, zeren zoriontasuna berezko dugun gaitasuna ahalik eta gehien garatzean datzan. Eta gizakiak egiten gaituena adimena, hots, pentsatzeko gaitasuna denez (antropologia puntuan ikusi dugun lez) zoriontasuna adimena ahalik eta gehien garatzean datza. Eta garatze bikain hori lortzeko bidea bertutea da. Bertutea gehiegikeria eta gabekeriaren arteko erdiko terminoa litzateke. Bi bertute-mota bereizten ditu -gure adimenezko arimak dituen jarduera adina-: a. Adimenezkoak (dianoetikoak) jakinduria, zuhurtasuna...b. Praktikoak (etikoak) -sendotasuna, neurritasuna, egiazaletasuna...-. Etikoak direnen artean Justizia kokatzen du, zeren eta gizakia izaki soziala da eta justiziaren helburua gizartearen zoriontasuna da. 9- POLITIKA. 1. Estatua. Politika zientzia praktikoa da, helburua gizartearen ongia izanik. Aristotelesentzat estatua naturala da eta gizakiak, izaki soziala denez, gizartean bete dezake bere helburua. 5 Horregatik Politikak Etikarekiko lehentasuna dauka. Estatua sortzen da familiak (gizarte-mota txikiena) baserritan elkartzen direnean eta hauek ere gauza bera egiten dutenean. Estatuaren helburua, aipatu dugun lez, hiritarrei bizi on eta zoriontsu erraztea da, hau da, Estatuak bitartekoak jarri behar ditu hiritarrok arrazionalki gara daitezen. 2. Gobernu-mota. Bi gobernu-mota bereizten ditu: a. Zuzena edo Justua. Honek ongi komuna bilatzen du. Hemen Monarkia, Aristokrazia eta Demokrazia kokatzen ditu. b. Injustua. Interes partikularra bakarrik lortu nahi duena. Bestearen ukapena litzateke, Tirania, Oligarkia eta Demagogia barruan daudelarik. 6 TESTUAK 1. TESTUA (Aristoteles. Arimaz.) TEXTO 1 (Aristóteles: Acerca del alma) Bigarren atala: Aurreko atalean hasitako definizioari eusten zaio, potentzia eta aktu teoriarekin aberastuz. Capítulo segundo. Abúndase en la definición emprendida en el capítulo anterior enriqueciéndola con la teoría de potencia y acto (…) Esan dezagun, bada, ikerketa hasieratik hartuz, biziduna bizigabetik bereizten dela bizitzeagatik. Eta “bizitzeak” eragiketa ugari aipatzen dituenez gero, bizi den zerbait dela esan liteke, horietako eragiketa bakarra egokitzen zaion arren, hala nola, entelegua, sentipena, tokiko mugimendua eta atsedena, baita mugimendua ere, elikadura, zahartzea eta garapen bezala hartua. Hortik ere irizten diogu landare guztiak bizi direla. Begien bistakoa da, izan ere, beren baitan potentzia eta printzipioa dutela eta haien indarrez hazi eta txikiagotzen direla aurkako norabideen arabera: etengabe elikatzen diren eta elikagaia bereganatzeko gauza diren arte mugarik gabe bizirik irauten duten izaki guztiak ez dira, ez noski, gorantz hazten beherantz hazi gabe, baizik eta batera eta bestera, eta norabide guztietan hazten dira. Gainontzean, bizi mota hau besteak gabe izan daiteke; besteak, berriz, -ustelkeriaren mende dauden bizidunen kasuan- ezin dira hura gabe izan. Hori gauza nabaria da landareengan, haietan, hain zuzen ere, ez baita arimaren beste potentziarik. Bizitzea, beraz, bizidunei dagokie printzipio horren indarrez; animalia, berriz, sentipenaren indarrez da lehen lehenik: horregatik, mugitzen ez diren eta lekuz aldatzen ez diren baina sentipena duten izakiei animaliak deitzen diegu eta ez bizidunak besterik gabe. Bestalde, animalia guztiek duten sentimenezko jarduera primitiboena ukimena da. Eta ahalmen elikagarria ukimenik gabe eta sentipenaren osotasunik gabe izan daitekeen neurri berean, ukimena gainerako sentipenik gabe ere izan daiteke. Eta ahalmen elikagarria landareek ere daukaten arimaren zatiari deitzen diogu. Begien bistakoa da animaliek, hein berean, ukimenaren sentipena dutela guztiek. Aurrerago azalduko dugu zergatik gertatzen den horrela hauetako gertakari bakoitza. Oraingoz nahikoa bedi adieraztea arima ondorengo ahalmen guztien printzipioa dela eta haien bitartez definitzen dela: ahalmen elikagarria, sentimena, gogarmena eta mugimendua. Baina horietako ahalmen bakoitza arima bat edota arimaren zati bat ote den auziari dagokionez eta, arimaren zati bat dela uste izanik, definizioan soilik edo baita errealitatean ere banangarria izateko moduan baldin bada, ez da zaila horietako ahalmen batzuen kasuan bereiztea, nahiz eta besteen kasuan zail samarra izan. Izan (...) Digamos, pues, tomando la investigación desde el principio, que lo animado se distingue de lo inanimado por vivir. Y como la palabra <<vivir>> hace referencia a múltiples operaciones, cabe decir de algo que vive aun en el caso de que solamente le corresponda alguna de ellas, por ejemplo, intelecto, sensación, movimiento y reposo locales, amén de movimiento entendido como alimentación, envejecimiento y desarrollo. De ahí que opinemos también que todas las plantas viven. Salta a la vista, en efecto, que poseen en sí mismas la potencia y principio, en cuya virtud crecen y menguan según direcciones contrarias: todos aquellos seres que se alimentan de manera continuada y que se mantienen viviendo indefinidamente hasta tanto son capaces de asimilar el alimento, no crecen, desde luego, hacia arriba sin crecer hacia abajo, sino que lo hacen en una y otra y todas las direcciones. Por lo demás, esta clase de vida puede darse sin que se den las otras, mientras que las otras -en el caso de los vivientes sometidos a corrupción- no pueden darse sin ella. Esto se hace evidente en el caso de las plantas en las que, efectivamente, no se da ninguna otra potencia del alma. El vivir, por tanto, pertenece a los vivientes en virtud de este principio, mientras que el animal lo es primariamente en virtud de la sensación: de ahí que a aquellos seres que ni se mueven ni cambian de lugar, pero poseen sensación, los llamemos animales y no simplemente vivientes. Por otra parte, la actividad sensorial más primitiva que se da en todos los animales es el tacto. Y de la misma manera que la facultad nutritiva puede darse sin que se dé el tacto ni la totalidad de la sensación, también el tacto puede darse sin que se den las restantes sensaciones. Y llamamos facultad nutritiva a aquella parte del alma de que participan incluso las plantas. Salta a la vista que los animales, a su vez, poseen todos la sensación del tacto. Más adelante diremos por qué razón sucede así cada uno de estos hechos. Por ahora baste con decir que el alma es el principio de todas estas facultades y que se define por ellas: facultad nutritiva, sensitiva, discursiva y movimiento. Ahora bien, en cuanto a si cada una de estas facultades constituye un alma o bien una parte del alma y, suponiendo que se trate de una parte del alma, si lo es de tal manera que resulte separable únicamente en la definición o también en la realidad, no es 7 ere, landare batzuk zatitan ebaki eta zatiak elkarren artetik bananduta egon arren bizitzen jarraitzen badute ere, landare bakoitzean dagoen arima entelekia bat bailitzan baina potentzian anizkoitza, arimaren desberdintasun jakin batzuekin ere hala gertatzen dela ikusten dugu zatituak izan diren intsektuen kasuan: zati bakoitzak, jakina, sentipena eta tokiko mugimendua ere gordetzen ditu eta, sentipenarekin batera, irudimena eta desira, sentipena dagoen lekuan oinazea eta plazera ere baitaude, eta haiek dauden lekuan, gainera eta ezinbestean, apetitua baitago. Enteleguari eta potentzia espekulatiboari dagokienez, ordea, kontua ez dago batere garbi, nahiz eta arimaz bestelakoa den genero bat dirudien eta soilik bera izan daitekeen banandua betierekoa ustelgarritik den bezala. Arimaren gainerako zatiei dagokienez, aurrekotik garbi ondorioztatzen da ez direla banantzen batzuen batzuek uste duten moduan. Begien bistakoa da, ordea, definizioaren ikuspuntutik desberdinak direla: sentimenaren zerizana eta iritzia emateko ahalmenaren zerizana desberdinak dira, sentitzea eta iritzia ematea desberdinak diren modu berean; eta gauza bera gertatzen da aipaturiko gainerako ahalmen bakoitzarekin. Are gehiago, animalia batzuengan ahalmen hauek guztiak bildurik daude; beste batzuengan, berriz, batzuk daude eta beste zenbaitzuetan bakarra dago. Hori da animaliak elkarren artean bereizten dituena (zergatik gertatzen den aurrerago ikusiko dugu). Antzeko zerbait ere gertatzen da sentipenekin: animalia batzuek denak dituzte, beste batzuek bakar batzuk eta, azkenik, beste zenbaitzuek bakarra besterik ez, beharrezkoena, ukimena, alegia. difícil discernirlo en el caso de algunas de ellas, si bien el caso de algunas otras entraña cierta dificultad. En efecto: así como ciertas plantas se observa que continúan viviendo aunque se las parta en trozos y éstos se encuentren separados entre sí, como si el alma presente en ellas fuera en cada planta- una entelequia pero múltiple en potencia, así también observamos que ocurre con ciertas diferencias del alma tratándose de insectos que han sido divididos: también, desde luego, cada uno de los trozos conserva la sensación y el movimiento local y, con la sensación, la imaginación y el deseo: pues allí donde hay sensación hay también dolor y placer, y donde hay éstos, hay además y necesariamente apetito. Pero, por lo que hace al intelecto y a la potencia especulativa, no está nada claro el asunto, si bien parece tratarse de un género distinto de alma y que solamente él puede darse separado como lo eterno de lo corruptible. En cuanto al resto de las partes del alma se deduce claramente de lo anterior que no se dan separadas como algunos pretenden Que son distintas desde el punto de vista de la definición es, no obstante, evidente: la esencia de la facultad de sentir difiere de la esencia de la facultad de opinar de igual manera que difiere el sentir y el opinar; y lo mismo cada una de las demás facultades mencionadas. Más aún, en ciertos animales se dan todas estas facultades mientras en otros se dan algunas y en algunos una sola. Esto es lo que marca la diferencia entre los animales (por qué razón, lo veremos más adelante) Algo muy parecido ocurre también con las sensaciones: ciertos animales las poseen todas, otros algunas y otros, en fin, solamente una, la más necesaria, el tacto. TEXTO 2 (Aristóteles: Moral a Nicómaco) 2 TESTUA (Aristoteles. Etika Nikomakeoa) Baina, beharbada, zoriona, kontraesanik gabe, ongi handiena dela, ongi gorena dela gurekin bat etorri arren, egongo da haren izaera hobeto ezagutu nahi duenik. Nozio osoa erdiesteko modurik seguruena gizakiaren berezko lana zein den jakitea da. Musikagilearentzat, tailugilearentzat, artista guztientzat eta, oro har, lanen bat sortzen duten guztientzat eta modu jakin baten jarduten dutenentzat, ongia eta perfekzioa, nonbait, burutzen duten lan berezian dago; era berean, gizakiak ongia aurkitu behar du bere lanean, gizakiak burutu beharreko lan bereziren bat badago behintzat. Eta igeltseroak, zapatariak, eta abar lan berezi eta egintza jakin batzuk badituzte egiteko, litekeena al da gizakiak soilik ez izatea? Naturak jardungabeziara zigortua ote du? Edota begiak, eskuak, oinak eta, oro har, gorputzaren Pero quizá, aun conviniendo con nosotros en que la felicidad es, sin contradicción, el mayor de los bienes, el bien supremo, habrá quien desee conocer mejor su naturaleza. El medio más seguro de alcanzar esta completa noción es saber cuál es la obra propia del hombre. Así como para el músico, para el estatuario, para todo artista y, en general, para todos los que producen alguna obra y funcionan de una manera cualquiera, el bien y la perfección están, al parecer, en la obra especial que realizan; en igual forma, el hombre debe encontrar el bien en su obra propia, si es que hay una obra especial que el hombre deba realizar. Y si el albañil, el zapatero, etc., tienen una obra especial y actos propios que ejecutar, ¿será posible que el hombre sólo no los tenga? ¿Estará condenado por la naturaleza a la inacción? O más bien, así como el ojo, la mano, el pie y, en general, toda parte del cuerpo llenan evidentemente una función especial, 8 atal guztiek eginkizun berezi bat duten bezala, gizakiak, eginkizun horietatik guztietatik at, berezkoa duen bat duela sinetsi behar al dugu? Zein izan daiteke, ordea, eginkizun berezi hori? Bizitzea gizaki eta landare guztien eginkizuna da, eta hemen gizakiari bereziki eta soilik dagokion zerbaiten bila ari gara; beharrezkoa da, beraz, elikadura eta moldatze bizitza alde batera uztea. Berehala dator sentikortasunaren bizitza; hura, ordea, aldi berean, beste izakiengan ere agertzen da, zaldia, idia eta, oro har, animalia guztiengan, baita gizakiarengan ere. Arrazoidun izakiaren bizitza aktiboa gelditzen da, beraz. Izaki horretan, ordea, arrazoiari obeditu besterik egiten ez dion zatia, eta zuzenean arrazoiduna den zatia eta pentsatzeko huraz baliatzen dena bereizi beharra dago. Gainera, arrazoimen hau bera bi zentzutan uler daitekeenez gero, beharrezkoa da kontuan hartzea, batez ere, jardunean dagoen ahalmenaz mintzo garela, biek duten izena bereziki gehien merezi duena, alegia. Horrela, gizakiari berezkoa zaiona arrazoiaren araberako arimaren egintza izango da edo, gutxienez, arrazoirik gabe gauza ezin daitekeen arimaren egintza. Bestalde, eginkizun jakin bat halako gizakiari dagokiola esaten dugunean, guztiz garatua dagoen izaki beraren eginkizuna ere badela ulertzen dugu, musikagilearen lana musikagile onaren lanarekin nahasten den bezalaxe. Era berean kasu guztietan, salbuespenik gabe, lanaren ideia bakunari lan horrek irits dezakeen perfekzio gorenaren ideia eransten zaio beti; esate baterako, musikagilearen lana musika egitea bada, musikari onaren lana musika ona egitea izango da. Hori guztia zuzena bada, gizakiari berezkoa zaion lana, oro har, mota jakin bateko bizitza dela onar dezakegu, eta bizitza berezi hori arimaren jarduera eta arrazoiari lagun egiten dioten ekintzen jarraitasun bat dela; eta onar dezakegu ondo garatuta dagoen gizakiarengan eginkizun horiek guztiak ondo eta jarraitasunez egiten direla. Ongia, ordea, gauza bakoitzarentzako perfekzioa, aldatu egiten da gauza horren bertute bereziaren arabera. Ondorioz, gizakiari berezkoa zaion ongia bertuteak zuzentzen duen arimaren jarduera da; eta bertute asko badaude, haietatik guztietatik gorena eta perfektuena denak zuzendua. Erants bedi baldintza hauek bizitza oso batean zehar bete behar direla, enara bakar batek ez baitu uda egiten, egun eder bakar batek egiten ez duen bezala, eta ezin liteke ere esan zorion egun bakar bat, ezta denboraldi bat ere, nahikoa dela gizaki bat zoriontsu eta zorioneko egiteko. ¿debemos creer que el hombre, independientemente de todas estas diversas funciones, tiene una que le sea propia? ¿Pero cuál puede ser esta función característica? Vivir es una función común al hombre y a las plantas, y aquí sólo se busca lo que es exclusivamente especial al hombre; siendo preciso, por tanto, poner aparte la vida de nutrición y de desenvolvimiento. En seguida viene la vida de la sensibilidad; pero ésta, a su vez, se muestra igualmente en otros seres, el caballo, el buey y, en general, en todo animal, lo mismo que el hombre. Resta, pues, la vida activa del ser dotado de razón. Pero en este ser debe distinguirse la parte que no hace más que obedecer a la razón y la parte que posee directamente la razón y se sirve de ella para pensar. Además, como esta misma facultad de la razón puede comprenderse en un doble sentido, es preciso fijarse en que de lo que se trata, sobre todo, es de la facultad en acción, la cual merece más particularmente el nombre que llevan ambas. Y así, lo propio del hombre será el acto del alma conforme a la razón o, por lo menos, el acto del alma que no puede realizarse sin la razón. Por otra parte, cuando decimos que tal función es genéricamente la de tal ser, entendemos que es también la función del mismo ser completamente desarrollado, así como la obra del músico se confunde igualmente con la obra del buen músico. De igual modo en todos los casos, sin excepción, se añade siempre a la idea simple de la obra la idea de la perfección suprema que esta obra puede alcanzar; por ejemplo, si la obra del músico consiste en componer música, la obra del buen músico consistirá en componerla buena. Si todo esto es exacto, podemos admitir que la obra propia del hombre, en general, es una vida de cierto género, y que esta vida particular es la actividad del alma y una continuidad de acciones a que acompaña la razón; y podemos admitir que en el hombre bien desarrollado todas estas funciones se realizan bien y regularmente. Pero el bien, la perfección para cada cosa, varía según la virtud especial de esta cosa. Por consiguiente, el bien propio del hombre es la actividad del alma dirigida por la virtud; y si hay muchas virtudes, dirigida por la más alta y la más perfecta de todas. Añádase también que estas condiciones deben ser realizadas durante una vida entera y completa, porque una sola golondrina no hace verano, como no lo hace un solo día hermoso, y no puede decirse tampoco que un solo día de felicidad, ni aun una temporada, baste para hacer a un hombre dichoso y afortunado. TEXTO 3 (Aristóteles: Política) 3. TESTUA (Aristoteles. Politika) Génesis de la ciudad: familia, aldea, ciudad. El hombre es un <<animal social>>. Si 9 Hiriaren sorrera: familia, herrixka, hiria. Gizakia “animalia sozial” bat da. Gauzen bilakaera sorreratik aztertzen bada, auzi honetan ere, gainerakoetan bezalaxe, ikuspegi perfektuagoa erdiesten da. Lehenik eta behin, beharrezkoa da bata bestea gabe izan ezin daitezkeenak binaka jartzea, emea eta arra, adibidez, ugalketari begira (eta ez erabaki baten indarrez, baizik eta gainerako animalietan eta landareetan bezala; berezkoa da norberaren ondoren antzekoa den beste izaki bat uzteko joera), baita izatez agintzen duena eta mendekoa ere, beren segurtasunerako. Izan ere, adimenarekin aurrez ikusteko gauza dena izatez buruzagia eta berezko jauna izango da, eta gorputzarekin gauza horiek egin ditzakeena mendekoa eta esklaboa da izatez; horregatik, jaunari eta esklaboari gauza bera doakie. Horrela bada, izatez ezarria dago emearen eta esklaboaren arteko desberdintasun bat (naturak ez du zekenkeriaz ezer egiten, Delfosko labanaren suginek bezala, baizik eta gauza bakoitza xede bakar baterako. Organo bakoitzak bere eginkizuna hobeto bete dezakeen bezala, gauza askotarako izan ordez bakarra egiteko balio badu). Barbaroen artean, ordea, emeak eta esklaboak maila bera dute, eta hori hala da izatez elementu gobernatzailerik ez dutelako, baizik eta beren komunitatea esklabotik datorrelako. Horregatik diote poetek: bidezkoa da grekoek barbaroen gain agintzea, alegia, barbaroa eta esklaboa izatez gauza bera direla ulertuz. Horrela bada, bi komunitate horietatik lehena etxea da, eta Hesiodok arrazoiz esan zuen bere poeman: Lehena etxea, emaztea eta laborantzako idia. Idiak morroi lanak egiten baititu txiroentzat. Hortaz, eguneroko bizitzarako berez eratutako komunitatea etxea da; haren kideei Karondasek “ogi saski bereko”, eta Kretako Epimenidesek “jantoki bereko” deitzen die. Eta egunerokoak ez diren beharrek direla-eta sorturiko lehen komunitatea herrixka da. Hain zuzen ere herrixkak, berezko forman, etxearen kolonia bat dirudi, eta batzuek “bular anai-arrebak”, “seme-alabak eta semealaben seme-alaba” deitzen diete haien kideei. Horregatik, hasieran ere hiriak erregeek gobernatzen zituzten, gaur egun oraindik barbaroak bezalaxe: erregeen mendeko ziren pertsonak elkartzetik sortu ziren, etxe orotan zaharrenak agintzen baitu, eta, hortaz, baita koloniak ere ahaidetza dela eta. Eta hori da Homerok esaten duena: Bakoitza bere semealaben eta emazteen legegilea da, antzina sakabanatuak bizi baitziren. Eta gizaki guztiek esaten dute jainkoak horregatik gobernatzen direla monarkikoki, haiek ere hasieran, eta batzuen batzuk oraindik ere, hala gobernatzen zirelako; gizakiak jainkoak beren irudira uno observa desde su origen la evolución de las cosas, también en esta cuestión, como en las demás, podrá obtener la visión más perfecta. En primer lugar, es necesario que se emparejen los que no pueden existir uno sin el otro, como la hembra y el macho con vistas a la generación (y esto no en virtud de una decisión, sino como en los demás animales y plantas; es natural la tendencia a dejar tras sí otro ser semejante a uno mismo), y el que manda por naturaleza y el súbdito, para su seguridad. En efecto, el que es capaz de prever con la mente es un jefe por naturaleza y un señor natural, y el que puede con su cuerpo realizar estas cosas es súbdito y esclavo por naturaleza; por eso al señor y al esclavo interesa lo mismo. Así pues, por naturaleza está establecida una diferencia entre la hembra y el esclavo (la naturaleza no hace nada con mezquindad, como los forjadores el cuchillo de Delfos, sino cada cosa para un solo fin. Así como cada órgano puede cumplir mejor su función, si sirve no para muchas sino para una sola). Pero entre los bárbaros, la hembra y el esclavo tienen la misma posición, y la causa de ello es que no tienen el elemento gobernante por naturaleza, sino que su comunidad resulta de esclavo y esclava. Por eso dicen los poetas: justo es que los helenos manden sobre los bárbaros, entendiendo que bárbaro y esclavo son lo mismo por naturaleza. Así pues, de estas dos comunidades la primera es la casa, y Hesíodo dijo con razón en su poema: Lo primero casa, mujer y buey de labranza. Pues el buey hace las veces de criado para los pobres. Por tanto, la comunidad constituida naturalmente para la vida de cada día es la casa, a cuyos miembros Carondas llama «de la misma panera», y Epiménides de Creta «del mismo comedero». Y la primera comunidad formada de varias casas a causa de las necesidades no cotidianas es la aldea. Precisamente la aldea en su forma natural parece ser una colonia de la casa, y algunos llaman a sus miembros «hermanos de leche», «hijos e hijos de hijos». Por eso también al principio las ciudades estaban gobernadas por reyes, como todavía hoy los bárbaros: resultaron de la unión de personas sometidas a reyes, ya que toda casa está regida por el más anciano, y, por lo tanto, también las colonias a causa de su parentesco. Y eso es lo que dice Homero: Cada uno es legislador de sus hijos y esposas, pues antiguamente vivían dispersos. Y todos los hombres dicen que por eso los dioses se gobiernan monárquicamente, porque también ellos al principio, y algunos aún ahora, así se gobernaban; de la misma manera que los hombres los representan a su imagen, así también asemejan a la suya la vida de los dioses. La comunidad perfecta de varias aldeas 10 irudikatzen dituzten modu berean, bere bizitzaren pare ere jartzen dute jainkoen bizitza. Zenbait herrixkaren komunitate perfektua hiria da, jadanik, nolabait esateko, burujabetasun maila garaiena duena, bizitzaren premiek bultzatuta sortu zena, baina bizitze onerako irauten duena. Horregatik hiri oro izatez da, lehen komunitateak ere hala badira. Hiria haien xedea da, eta izatea xede da. Izan ere, gauza bakoitza dena, behin bere garapena burutu ondoren, bere izatea dela esan ohi dugu, gizaki bat, zaldi bat edo etxe bat izan. Gainera, zerbait izanarazten duen hura eta bere xedea onena da, eta buruaskitasuna, aldi berean, xedea eta onena da. Aurreko guztitik nabaria da hiria izatezko gauzetako bat dela, eta gizakia, izatez, animalia sozial bat dela, eta izatez eta ez ausaz insoziala dena, edo behe mailako izaki bat edo gizakia baino izaki gorenagoa da. Homerok gaitzesten duenaren antzera: leinurik gabe, legerik gabe, etxerik gabe, izatez halakoa dena gerra zalea ere delako, dama jokoko pieza bakartu baten antzera. Gizakia zergatik den izaki soziala, edozein erle eta animalia taldekoi baino gehiago, nabaria da: naturak, esan ohi dugun bezala, ez du ezer alferrik egiten, eta gizakia da hiztuna den animalia bakarra. Ahotsa oinaze eta plazer ikurra baita, eta horregatik dute ahotsa ere gainerako animaliek, beren izatea oinaze eta atsegin sentipena izateraino eta batak besteari adierazteraino iristen baita. Hitza, ordea, komenigarria eta kaltegarria dena adierazteko da, baita bidezkoa dena eta ez dena. Eta hori da gizakiari berezkoa zaiona gainerako animalien aurrean: berak soilik du ongiaren eta gaizkiaren, bidezkoa denaren eta ez denaren, eta gainerako balio guztien sena, eta gauza hauetan komunitate den aldetik parte hartzea etxea eta hiria eratzen du. Izaeraz, hortaz, hiria etxea eta gutako bakoitza baino aurrekoagoa da, osotasuna zatiaren aurrekoa delako ezinbestean. Izan ere, osotasuna suntsiturik, ez da jadanik oinik ez eskurik, ez bada adiberabiko izenarekin behintzat, harrizko esku bat esan daitekeen bezala: halakoa izango baita esku hil bat. Gauza guztiak bere eginkizunaren eta ahalmenen indarrez definitzen dira, eta haiek jadanik halakoak ez direnean, beraz, ezin daiteke gauza berberak direnik esan, izen berekoak baizik. Horrela, nabaria da hiria izatez eta norbanakoaren aurrekoa dela; nor bere aldetik beregaina ez dena, modu berean aurkituko dituelako gainerako zatiak osotasunari dagokionez. Eta komunitatean bizi ezin dena, edo bere askitasuna dela-eta ezer behar ez duena, ez da hiriaren kidea, piztia edo jainkoa baizik. Guztiengan dago izatez halako es la ciudad, que tiene ya, por así decirlo, el nivel más alto de autosuficiencia, que nació a causa de las necesidades de la vida, pero subsiste para el vivir bien. De aquí que toda ciudad es por naturaleza, si también lo son las comunidades primeras. La ciudad es el fin de aquéllas, y la naturaleza es fin. En efecto, lo que cada cosa es, un vez cumplido su desarrollo, decimos que es su naturaleza, así de un hombre, de un caballo o de una casa. Además, aquello por lo que existe algo y su fin es lo mejor, y la autosuficiencia es, a la vez, un fin y lo mejor. De todo esto es evidente que la ciudad es una de las cosas naturales, y que el hombre es por naturaleza un animal social, y que el insocial por naturaleza y no por azar es o un ser inferior o un ser superior al hombre. Como aquel a quien Homero vitupera: sin tribu, sin ley, sin hogar, porque el que es tal por naturaleza es también amante de la guerra , como una pieza aislada en el juego de damas. La razón por la cual el hombre es un ser social, más que cualquier abeja y que cualquier animal gregario, es evidente: la naturaleza, como decimos, no hace nada en vano, y el hombre es el único animal que tiene palabra. Pues la voz es signo del dolor y del placer, y por eso la poseen también los demás animales, porque su naturaleza llega hasta tener sensación de dolor y de placer e indicársela unos a otros. Pero la palabra es para manifestar lo conveniente y lo perjudicial, así como lo justo y lo injusto. Y esto es lo propio del hombre frente a los demás animales: poseer, él sólo, el sentido del bien y del mal, de lo justo y de lo injusto, y de los demás valores, y la participación comunitaria de estas cosas constituye la casa y la ciudad. Por naturaleza, pues, la ciudad es anterior a la casa y a cada uno de nosotros, porque el todo es necesariamente anterior a la parte. En efecto, destruido el todo, ya no habrá ni pie ni mano, a no ser con nombre equívoco, como se puede decir una mano de piedra: pues tal será una mano muerta. Todas las cosas se definen por su función y por sus facultades, de suerte que cuando éstas ya no son tales no se puede decir que las cosas son las mismas, sino del mismo nombre. Así pues, es evidente que la ciudad es por naturaleza y es anterior al individuo; porque si cada uno por separado no se basta a sí mismo, se encontrará de manera semejante a las demás partes en relación con el todo. Y el que no puede vivir en comunidad, o no necesita nada por su propia suficiencia, no es miembro de la ciudad, sino una bestia o un dios. En todos existe por naturaleza la tendencia hacia tal comunidad, pero el primero que la estableció fue causante de los mayores beneficios. Pues así como el hombre perfecto es el 11 komunitate batekiko joera; hura ezarri zuen lehena, ordea, etekin handienen eragilea izan zen. Gizaki perfektua animalia onena den neurrian, legetik eta zuzenbidetik bananduta, denetan okerrena ere baita. Bidegabekeriarik jasanezinena armak dituena da, eta gizakia izatez zentzu onaren eta bertutearen zerbitzura dauden armez hornituta dago, baina gauza kontrakoenetarako erabil ditzake. Horregatik, bertuterik gabe, izaki fedegabe eta ankerrena da, baita okerrena ere bere lizunkeria eta jatunkerian. Justizia, berriz, hiriko balioa da, justizia komunitate zibilaren ordena baita, eta justiziaren bertutea bidezkoa denaren bereizmena da. mejor de los animales, así también, apartado de la ley y de la justicia, es el peor de todos. La injusticia más insoportable es la que posee armas, y el hombre está naturalmente provisto de armas al servicio de la sensatez y de la virtud, pero puede utilizarlas para las cosas más opuestas. Por eso, sin virtud, es el ser más impío y feroz y el peor en su lascivia y voracidad. La justicia, en cambio, es un valor cívico, pues la justicia es el orden de la comunidad civil, y la virtud de la justicia es el discernimiento de lo justo. 12