Historia económica de Galicia

918497940.doc
HISTORIA
ECONÓMICA DE
GALICIA
1
2
918497940.doc
TEMA 2: AS CARACTERÍSTICAS DA POBOACIÓN GALEGA NA
ÉPOCA
DA
EMIGRACIÓN
MASIVA
INTRAPENINSULAR
E
AMERICANA,
1750
–
1936.
CAUSAS
DOS
FLUXOS
MIGRATORIOS GALEGOS.
2.1. – A evolución demográfica de Galicia
2.1.1. – Fluctuacións no crecemento da poboación
21.2. – Densidade de poboación e hábitat disperso
2.1.3. – Envellecemento e feminización da poboación
2.1.4. – Movemento natural da poboación.
2.1.5. – Limitacións do proceso de urbanización
2.1.6 – Distribución da poboación activa.
2.1.7 – Niveis de instrucción
2.2. – Características e causas da emigración galega.
2.2.1. – As características cuantitativas
2.2.2. – Factores de atracción e de expulsión.
2.2.3 – O problema das quintas militares.
2.2.4. – Tradicións migratorias galegas intrapeninsulares
2.2.5. – Pautas de difusión do proceso emigratorio galego – americano.
2.2.6.- A evolución do transporte emigratorio
2.2.7.- As dimensións microsocias da emgración galega a América
2.2.8. – Os efectos da emigración a América no desenvolvemento económico galego.
918497940.doc
3
4
918497940.doc
2.1. - EVOLUCIÓN DEMOGRÁFICA DE GALICIA.
2.2.1. - FLUCTUACIONS NO CRECEMENTO DA POBOACIÓN.
O crecemento da poboación (XVIII – XX) básase en censos. A tribialidade dos datos e máis
ben escasa. Os primeiros censos modernos aparecen en 1.857. Os anteriores teñen bastantes
problemas.
No ano 1.717, Galicia tiña un millón de habitantes. Un 12.5% da poboación española
(8.000.000). Na actualidade representa o 7.2%, descende dende o último cuarto do século XVII.
En 1.716 aparece o censo de Campo Florido (concelleiro). En 1.752 o catastro de Ensenada
(ministro de Carlos III)e bastante fiable. En 1.787 o de florida blanca, no 1.797 o censo de Godoy
(ministro de Carlos IV).
No 97 presenta cifras baixas, que si foran certas suporía unha densidade demográfica en
Galicia. Estivo mal feito porque a xente tentaba de non aparecer nos censos para non pagar
impostos. Debe considerarse a realidade como un 5% maior. O certo é que houbo emigración.
Sobre o ano 1.730 prodúcese un máximo. Descende ata os 60 e empeza unha pequena
recuperación. Descende ata finais dos 60 e empeza unha pequena recuperación. Descende otra vez
ata finais dos século. Neste século XIX introdúcense cultivos como o millo e a pataca que dan maior
rendemento por hectárea, con isto ascendería a poboación ata chegar o límite posible. Para
solucionar isto habería que modernizar a agricultura, cousa que non sucedeu en Galicia.
Nos séculos XVIII e XIX a poboación sufre moitos altibaixos. No principio do século XIX os
censos están mal feitos. No 1.876 o censo da policía pode ser o más fiable este daría un forte
crecemento no século XIX da poboación cunha emigración moi baixa. Entre 1.742 e 1.950
multiplícase por 2,5 a poboación. É un crecemento lento en comparación co de España. Un dos
resultados destes dous ritmos é a pérdida de peso da poboación galega en España.
Este crecemento da poboación no século XVIII e XIX correspóndese cos crecementos do
Antigo Réxime. Altas taxas de mortalidade e natalidade que producían lentos ritmos de
crecemento. España non tivo fortes guerras e non morría tanta xente. Na primeira metade do XVIII
a poboación galega creceu cunha taxa de 0.75. Na segunda metade descende o ritmo pero non
tanto como España. A partir do 1.870 recupera poboación porque hai moito emigrante que volve. O
crecemento for menor á española excepto no primeiro tercio do XIX e nos anos 30 – 40 do XX
porque volven moitos emigrantes.
Poboación crecemento vexetativo: P1 = P0 +N – M
Poboación crecemento real: P1 = P0 +N – M + I – E
O crecemeno vexetativo foi maior o real porque moita xente marchabase (emigraba).
Dende mediados do século XIX as economías galegas tratan de incrementar os recursos
implantando novos productos como o millo e a pataca. Sen modernización. Trátase de intensificar
918497940.doc
5
a producción. Había incluso emigracións estacionarias para colleitas a Castela, Portugal e
Andalucía, ou emigración de aldeas a cidades españolas e portuguesas.
A finais do século XVIII a pesca e a actividad do viño crecen. A emigración vese reducida as
colonias españolas en América. Normalmente alguén da familia emigraba porque a actividad agraria
non era suficiente. Había que cubrir as súas necesidades vitais.
Xa no XVIII pordúcese un proceso de diversificación da econmías e concentracións da
poboación en zonas costeiras, cun trasbase da poboación á costa. Concéntrase a poboación en
lugares nos que hai más recursos, (pesca, agricultura, viño). Este proceso séguese a dar hoxe. A
finais do século XVIII prodúcese un auxe demográfico ata os anos 30 – 40 que alcanza un máximo da
industria rural. Dende estes anos 30 – 40 difúndese a pataca a outras zonas, pero xa non foron tan
importantes.
Dende o 1.830 xa non se pode aumentar o nivel de producción máis, introdúcense
innovacións tecnolóxicas ou melloras. Entra en crise a agricultura e outros sectores cara a industria
rural textil, etc. Isto repercute na poboación que descende.
Dende 1.857 a 1.940, nos anos 60 dase unha época de escasísimo crecemento son taxas moi
baixas. A finais de século aumenta algo a taxa porque hay pouca emigración e moitos regresos.
Neste longo período as provincias más favorecidas foron sobre todo Coruña e tamén Pontevedra.
O interior de Galicia comenza a emigrar más tarde. Nos primerios anos últimos do século
XIX. A Coruña e Pontevedra representaban en 1.857 un 54% da poboación. Tamén moita xente de
Ourense chegou a Pontevedra e xente de Lugo á Coruña. Entre 1.857 e 1.30 os emigrantes
supuxeron un 60% do crecemento vexetativo (falamos dos que volveron). En España sería un 17%.
Hasta 1.900 as provincias máis afectadas polos fluxos interiores foron Pontevedra, Lugo,
Ourense e á Coruña. Despeois disto afectou más a Lugo e Ourense e despois a Coruña e Pontevedra.
Trátase da emigración.
As zonas máis atrasadas emigran máis tarde cás avanzadas.
Na segunda metade do sécuolo XIX na provincia de Pontevedra descende a poboación; o
comportamento do crecemento da poboación en Galicia e distinto do de España. A meirande parte
da poboación vaise concentrando na costa atlántica. O índice de atractivo para emigrar e a renta
per cápita.
2.1.2. - DENSIDADE DE POBOACIÓN E HÁBITAT DISPERSO.
O folar de densidade demográfica hay que ver o factor económico ou recursos. Un aumento
de densidade de poboación pode facer que aumente a emigración cando os recursos non sexan
suficientes. A poboación perde recursos e viven peor, porque desaparecen as poucas industrias.
Todo isto leva a unha situación de penuria que empuxa a emigrar.
As zonas de costa concentran maior densidade de poboación, sobre todo nas Rias Baixas, e
nas Rías próximas a Coruña e Ferrol. Tamén son importantes as zonas do sureoeste galego que
teñen contacto con Portugal, posúen comercio e viños na ribeira do Miño. Estas áreas son as
6
918497940.doc
mesmas durante os séculos do XVIII o XX. Hai municipios en proceso de despoboación. No ano 1.986
aparece como zona concentrada Santiago dende a otorgación da capitalidade galega. Tamén Lugo
parece que aumentou algo.
No ano 1.860 Galicia tiña unha densidade de 61,80 hab/km² case o dobre que en España.
Con un sisitema productivo en decadenca a poboación concéntrase en zonas específicas. A
provincia con más densidade é Pontevedra e a máis baixa e Lugo. A densidade da poboación
favorece a emigración porque non hai recursos para todos. O goberno español non se preocupou
porque pensaba que había suficientes pola alta densidade. Preocupouse más por Castela.
En Galicia non se fala de despoboación. Agrúpanse en aldeas con 4 ou 5 casa por pobo, como
norma xeral. Hai pobos ou aldeas en pouca distancia.e stá dispersa pero microconcentrda. Danse
relacións persoais. En España, e sobre todo en Castela, danse pobos grandes moi separados.
En Galicia con relación a España:
- Cidades: 5.6%
- Vilas 2.3%
- Lugares: 32.32%
- Aldeas: 40.60%  existe moitos pobos pequenos (microeconomía) (4/5 casas) non hai grandes
cidades
- Caseríos: 6.97%
- Casas ailladas: 1.8%
- Alberges: 0.8%
No 1.970 España contaba co 50% dos lugares habitados de España- con isto predominaba a
comunicación oral, e fai máis fácil a comunicación oral. Con esto introdúcese información sobre os
lugares e a donde se pode emigrar.
2.1.3. - ENVELLECEMENTO E FEMINIZACIÓN DA POBOACIÓN GALEGA.
Envellecemento .- na Galicia do XIX e XX ata os anos 60 corresponde coa emigración. Non é
indicativo dunha modernidade demográfica. Os emigrantes son normalmente xente nova. A
emigración produce en Europa a ralentización demográfica. Aumenta o promedio de idade de
Europa. A emigración contribiui a desigualdade entre sexos. O haber un promedio de idade maior
contribue a unha maior mortalidade e menor natalidade, pola diferencia de sexos. Nos países máis
pobres a emgración é crónica e constante. Os emigrantes están nas idades más productivas. Hay
moitos nenos, adoslescentes e vellos. Non son elementos pasivos, porque antes estes traballaban
aínda que con unha menor prodluctividade. Esta descompensación tivo que limitar os niveis de
escolarización, disminuindo a asistencia a aula e compromentedo o desenvolvemento intelectual
futuro de país. Os nenos van pouco a clase.
O índice de envellcecemento : [nº maiores 60 anos / nº menores 21 anos]%
918497940.doc
7
O maior índice de envellecemento está en Pontevedra, despois na Coruña, Lugo e Ourense.
As provicias de Pontevedra e a Coruña tiveron ese maior índice de envellecenemto porque aparecen
antes a emigración (1.889). No ano 1.900 estes índices rebaixanse en Pontevedra e a Coruña e
aumenta en Ourense.
Taxa de dependencia: [nº de habitantes xóves (0-15)+ vellos (+60)]/[nº de adultos (16-60)]
Depnde da intensidade e duración da emigración.e sta taxa foi superior en Galicia que en
España excepto entre os anos 1.857 – 1.860. débese a que xente moi nova (-15) emigraron fora;
emigran tan cedo para que non fosen chamados a filas e saír do páis sen pagar taxas, que se facía a
partires dos 16 anos. Esta taxa pasou en Galicia pro tres fases:
- 1.857 – 60  é relativamente baixa, 61.63% frente o 69.785 de España. Débese os xoves
emigrados.
- 1.877 – 1.910  acada os límites máis altos.
- 1.910 – 1.930  emigran xentes adultas (+60) e voltan moitos xoves (16-60).
A emigración redúcese e a inmigración aumenta.
Os que quedan en Galicia teñen que cargar con cargas económicas, socias, familiares e
ademais o pouco grao de desenvolvemento fai que a emigración sexa unha solución relativamente
fácil. Abriría primeiro espectativas os desempregados xoves. Despois incluiríanse más mulleres e
persoas de máis idade. Posteriormente emigrarías as familias. A rentabilidade e o número de
empregos era maior en América. En América hai emprego e ademáis unha serie de factores ou
mecanismos que facilitan a emigración:
√ Comunicación para saber a onde se vai
√ Medios de transporte.
O irse uns outros teñen que cargar co seu traballo, pasando a facelo mulleres , adultos e
nenos.isto representou unha perda de productividade o longo do XIX. É unha man de obra menos
dotada. Non vai a ser unha simple válvula de escape. Vay ser un factor estructural. Abre
espectativas de traballo, etc. Pero recaía máis carga ao traballo sobre os que quedaban. A muller
tiña menos posibilidades de instruirse o educarse. Déronse baixas taxas de alfabetización de
adultos e baixas taxas de escolarización dos nenos.
A FEMINIZACIÓN DA POBLACIÓN GALEGA:
A pirámide de poboación é tradicional. Moi ancha na base e moi estreita na cúspide. Dende
o ano 1910 o número de nacidos déspende.
A mediados do XIX a poboación galega tiña rasgos de asimetria sexual. A muller tiña difícil
contraer matrimonio. Hai moitas solteiras e moitas mulleres co marido emigrado. Esto reduce a
fecundidade e o número de nacementos. En Galicia incentivábase o nacemento extramatrimonial.
En Galicia se atrasan os matrimonios.
Tamén se producen a emigración intrapeninsular.
8
918497940.doc
Nos anos 30 co desenvolvemento do transporte marítimo nova América e coa abundancia da
información facilite a emigración.Dende 1830 cada vez se vai mais a América e menos a outros
lugares.
En América o principal numero de traballos era para os homes, polo tanto, esto foi
potenciado tamén por non ir a mili. O que non quería ir podía emigrar. Esto reforza a maior
emigración masculina. Os galegos están ligados a terra, pero moitas veces non eran súas. Ademáis
as familias só se podían permitir pagar un so billete en moitos casos. A muller ademáis necesitaba
o permiso do marido ou pai. Os emigrantes eran homes.
A muller íase a América máis dependentemente dos homes. Vai máis en relación dos
parentes que viven alí. Os homes dependen da oferta de traballo.
Nas idades máis altas tenden a haber máis equilibrio entre homes e mulleres. Moitos homes
regresan cando son maiores. Ademáis as mulleres teñen unha maior esperanza de vida.
O predominio de mulleres é unha constante. Supuxeron un 56 – 54% da poboación. En España
dun 50 – 52% . Galicia case nunca baixou do 120% de mulleres por homes. As zonas españolas máis
migratorias son Galicia, Canarias e Asturias.
Taxa de feminidade: (número de mulleres/ número home)%
España non alcanzou o 107%.
Cando van moitos e veñen poucos emigrantes as taxas de feminidade se reducen, 1897 –
1900. A feminidade concéntrase entre os 16 e 40 anos. Tamén entre os máis de 60 anos pero non
por causas de emigración.
En Lugo e Ourense non estaba tan desigual porque solíase emigrar en grupos familiares. As
máximas taxas de feminidade son por este orde: Pontevedra, Coruña, Ourense e Lugo.
O servicio militar pode ter repercusión na feminidade en periodos de guerra. Pero
normalmente estes mozos nosn saen da provincia, e é algo temporal. Só se convertiu nun feito real
en poucas ocasions. Houbo moitos eximidos, excedentes de cupo, prófugos, etc. O 43% non tiveron
que facer o servicio militar. Antes duraba 4 ou 5 anos. Podíase comprar o non ir a mili. Por 6.000
reais pódese evitar. Tamén se podía pondo a outro no lugar dun. Favorecía á burguesía. Cabe
destacar a guerra de Cuba, Marrocos e algunhas internas deberon producir un vaciado de poboación
masculina duns 25 anos. O exército só pedía un número de soldados polo que non tódolos alistados
ían a mili. Producíase un sorteo para sacar bolas cos nomes. En Galicia había moitos emigrantes
polo que en Galicia o qeu estaba case lle tocaba seguro. Por eso se crea unha conciencia
antimilitarista. Por tanto, a chamada a quintas era diferente a outras zoas. A probabilidade de ir as
guerras e cuarteis creou un ambiente antimilitarista. Hai axuntamentos que liberaban os mozos
para non ir a mili e tamén se axudaban todos para esconder os mozos.
A feminidade pode ser un índice de emigración pero ten moitos problemas. É un bó
indicador para emgiracións individuais pero non para as familiares. A taxa de feminidade era maior
nas zonas máis desenvolvidas e monor nas zoas montañosas. As zoas de maior feminidade no XIX
918497940.doc
9
serían Nortede Lugo (Ortigueira), proximidades de Santiago, Pontevedra interior, Baiona e Tui. No
interior tamén houbo emigración pero producíase moito a emigración familiar. No XX tamén.
Hai anos en que emigra máis as mulleres que os homes. Van o servicio doméstico. (Sucede
agora coas dominicanas).vai por etapas e por zoas. Localmetne depende de se no lugar ou pobo
coñécese a alguén en América.
Esta taxa de feminidade on da moitos datos de todo fiables sobre a emigración.
En aqueles lugares cunha taxa de feminidade superiores o 120% foron lugares con forte
emigración e son lugares con máis de 150 hab/km2. Estas zoas situábanse na costa a 25 – 30 km da
costa. Zonas:
√ De A Guarda a Malpica (Coruña)
√ De Coruña a Ribadeo.
E un fenómeno europeo, pero foi moi intenso o noroeste da península: Rio Douro – Asturias.
Provocou o escaso encontro entre homes e mulleres de idades próximas. Hai alta natalidade
ilegal ou extramatrimonial. A muller pasou dificultade para emparellarse sobre todo e poboacións
emigratorias, pouco densas e dispersas.
Galicia sufriu taxas de natalidade e fecundidade baixas. No conxunto de España estivo máis
desequilibrado. Houbo máis solteiros que solteiras. En Galicia:
Solteiro entre 21 – 25 anos
1 – 1.5 solteiras
Solteiro entre 25 – 40 anos
1.5 – 4.5 solteiras
En España había moitos nenos abandonados ou expósitos, dun 0.82% en 1.900 – 1.930. en
Galicia dun 0.62% a pesar de haber moitos nacementos extramatrimoniais.
Os altos “niveis de ilixitimidade” dos nacementos douse nos anos XVIII e XIX. Podía ser un 4 –
6%. O longo do XIX e XX aumetnou. Hai anos en que non hai datos. No 1.910 aumenta moito. Lugo e
a Coruña teñen as taxas de ilixitimidade máis altas. E máis alta nas zonas de alta montaña. Débese
a costume do moceo. As familias permitían taxativamente que a moza se relacionase co mozo pola
noite. Non o impedían aínda que o sabían. Facilitaban a atracción de viaxantes a donde escaseaban
os homes. Este costume desaparece cando desaparece a emigración. O moceo contribue a que os
fillos axuden os pais na vellez.
2.1.4.- MOVEMENTO NATURAL DA POBOACIÓN.
Refírese a mortalidade e natalidade e a súa evolución. Ata os anos 1.830 a curva de nacidos
aumetna como consecuencia do máximo impacto da pataca. A partir de ahí xa non aumenta a
producción e a poboación segue medrando igual. Esto non pode manterse e descende a poboación.
Sucede en toda Europa, sobre todo en Irlanda. Os 50 foron de crisis e sobre o ano 68 a taxa de
mortalidade medraba por enriba da natalidade. A crise dos 50 foi sobre todo de natalidade.
No século XX non hai crise de subsistencia, salvo pequenos periódos de gripe ou o da guerra
civil.
10
918497940.doc
Nas cidades son máis profundas as crises no produce para sí, depende do abastecemetno do
campo, o estar máis xuntos ten máis posibilidades de contaxio.
Segundo historiadores as taxas de mortalidade e natalidade do XIX en Galicia son cada vez
menores, dando apariencia de modernidade. Pero nada cambiará na estructura, influiu a
emigración estacional e sobre todo definitivas. Pero é unha emigración descompensada e hai unha
gran solteiría. A emigración forma parte da autorregulación da poboación en Galicia. É unha
variable. Descompensa sexo e leva a menor número de bodas e natalidade. Os que quedan tocan a
máis co que a mortalidade se dispara menos. A emigración é unha válvulva de escape. Esta
mortalidade infantil e moi alta, que é consecuencia do alfabetismo das nais e do baixo nivel de
vida. A escasez de homes repercute no grao de soltería feminina definitivo. Repercutiu isto nunha
menor lixitimidade dos nacementos. Esto no regula definitivamente, pero morre menos. Fai que a
poboación fluctúe dependendo de escasez ou abundancia e recursos económicos. Non é un fluxo
contínuo. A emigración depende da necesidade da economía exterior.
Para calcular as taxas de mortalidade e natalidde temos estadísticas dende 1.858. Antes non
se tiñan. Hai que coller índices indirectos como os que eran chamados a mili, porque habían nacido
20 años atrás, pero o problema era que moitos habían morto antes. Ten unha alta correlación
estadística (superior ó 50%). É indicativo dos que naceron 20 anos antes. Antes do 1.854 este
indicador non era válido porque se chamaba doutra forma.
Do ano 30 – 50 España sube mentres que Galicia baixa. Débese a máxima explotación da
pataca. Nos anos 30 non aumenta a súa producción e os ingresos da industria rural descenden.
A taxa de mortandade infantil o longo do século XX foi reducíndose dende máis do 200‰ no
ano 1.900 ata os 10‰ en 1.980. en España no 1.900 eran máis altas ata os anos 40 en que en Galicia
son maiores.
A segunda metáde do XIX coñece desequilibrio entre homes e recursos. As crises de
subsistencia dos anos 50, 65 – 68, 80, etc., son proba dos escasos avances que se deron en Galicia
para superar estas dificultades. Despois do ano 76 a poboación medra pouco, está case estancada.
A partir do 81 ó 90 ofrece un crecemento vexetativo (non real) destacable. Ata 1.900 se reduce a
emigración co que fai que aumetne a poboación. De 1.904 a 1.914 as cotas de emigración son as
máis altas. Cando hau poca emigración o crecemento vexetativo tende a parecerse o real. Nos
promeiros 15 anos do século emigra moita xente. Na promeira guerra mundial, con pouca
emigración, hai stock alto de xente. O acabar 1.920 saen moitísimos. Nos anos 30 remata o gran
fluxo emigratorio en Europa. En Galicia, España, Portugal e Italia continúan no 48. tamén se emigra
a Europa.
A partir do comenzo do século XX as taxas de mortandade infantil mellora debido as
melloras sanitarias.
Prodúcense movementos cíclicos dos nacidos cando os nacidos chegan a etapa de traballar.
As puntas de natalidade nun periódo dependen do número de bodas. As puntas de natalidade dos 30
teñen que manifestarse na saída migratoria dos anos 50. a xeración dos últimos anos do 70 en
918497940.doc
11
1.890, ext. Sempre hay 20 anos polo medio. A caída de nacidos nos anos 10 suporía a baixa
emigración, pero non é así senón que é debido a baixa oferta de traballo en América.
A emigración definitiva en vez de ser o factor do crecemento económico é un factor de
atraso económico. Hai menos mortos. Estáncase a situación. Pode convertirse nunha gran amenaza
para o aumento poboacional. A emigración galega é predominantemente xove e masculina. Moitos
pensan en volver. Esta ligazón coas súas casas fai que envíen remesas de pago ou cartos. Isto fai
que a balanza de pagos se equiilbre porque España e Galicia importaban máis do que exportaban.
Sobre todo Galicia estaba dependendo dun factor endóxeno. Nos países atrasados isto é
continuado. Mentres que nos desenvoltos modernízase e créase emprego sen necesidade de saír.
Debido a emigración o crecemento real foi menor ó vexetativo en Galicia. O saldo neto
emigratorio en Galicia sempre é negativo incluso en épocas de pouca emigraicón (os que marchan
menos os que chegan).
Pn+1 = Pn + N – M + I – E (Pn+1 = poboación rela)
Pn+1 = P vexetativo [Pn + N – M]+ Saldo Neto emigratorio [I – E]
A poboación vexetativa pódese obter tamén en conta as taxas de crecemento anual.
Tcrec =(n√[P1/p0 – 1]*100
Pn+1 = Pn * (Tax. Crec./100)+1
Hai unha maior emigración en Galicia que en España. Sempre perde habitantes cada ano da
serie, e o fluxo existe aínda que a oferta laboral en América sexa escasa.
Periódos de emigración: 1858-68, 69-80, 81-85, 86-96, 91-99, 1.900-18, 19-36.
As pérdidas nobles de habitantes tamén estivo influenciada polos fluxos que se dirixían ata
outras zonas de España. A provincia de Pontevedra foi fas máis emigratorias sobre todo ata os anos
80, máis tamén as provincas de Lugo e Ourense tenden a medrar os seus efectivos.
Antes de 1.857 non temos censos. Pódese ver no 1.858 a diferencia entre homes e mulleres
e vemos que hai diferencias polo que deben haber emigración. Entre 1.835 e 1.857 Galicia dene
perder 115.000 varóns. Si a isto lle sumamos os que resutaban dos censos sumaban 830.000 ou
800.000 galegos entre 1.830 – 65. É un método de cálculo pouco preciso.
Prodúcese a feminización e envellecemto da poboación. A man de obra de vellos, nenos e
mulleres non era adecuada. Non se producía a instrucción polo caro do proceso. Era unha sociedade
tradicional con pouca posibilidade de modernización. Non había mercado interno. A emigración foi
o elemento amortigador da crise de subsistencia.
2.1.5.- LIMITACIÓNS DO PROCESO DE URBANIZACIÓN.
En 1970, a urbanización en Galicia é moi limitada. O que predominan son as aldeas.
No 1752 o 352% da poboación vive nas cidades máis importantes de Galicia.
No 1.960 a poboación que vive nas cidades máis importantes é do 24%. As cidades máis
importantes son: Coruña, Ferrol, Santiago, Vigo, Pontevedra, Ourense e Lugo.
12
918497940.doc
A timidez da xente a vivir na cidade é debido o sistema agrario. Os campesinos teñen pouco
excedente para poder mercar productos de orixe urban. O proceso de urbanizacón de Galicia é
lento e escaso. A poboación emigrante ía cara as cidades. En 1.910 a maior cidade de emigratnes
era Bos Aires con 300.000 galegos. En 1.970 o 66% da poboación galega vivía en núcleos de
poboacón de menos de 1.000 habitantes. En 1.981 o 64% vive en núcleos de menos de 2.000
habitantes.
2.1.6.- DISTRIBUCIÓN DA POBOACIÓN ACTIVA.
No século XIX apenas varía a distribución sectorial da poboación. O sector agrícola abarca a
maioría da poboación. O sector agrícola abarca a maioría da poboación. O sector secundario
ocuparía un 6%. O terciario un 8% mentres que o primario ocuparía un 85% da poboación.
Será a partir de comenzos do século XX cando a distribución dos sectores económicos
comenza a variar. Será sobre todo nos anos 1930. o sector agrario redúxose bastante. Pero a partir
de esta época hai un paso atrás debido a Guerra Civil. Hai que esperar a fins dos anos 50 para
entrar nunha dinámica modernizadora.
A Coruña
Lugo
Ourense
Pontevedra
Galicia
Primario
73%
65%
90%
83%
90%
81%
90%
65%
86%
71%
Secundario
11%
17%
2%
6%
3%
7%
5%
18%
5%
13%
Terciario
14%
17%
6%
10%
5%
11%
5%
16%
7%
14%
1900
1950
1900
1950
1900
1950
1900
1950
1900
1950
Canto máis avanzamos no tempo o sector que máis crece e o terciario (sector servicios). Nas
cidades hai unha evolución. O sector primario apenas está nutrido, mentras que o terciario ocupa
sempre máis do 50% da poboación. A poboación activa medra ata 1.900, logo empeza a decrecer.
2.1.7.- NIVEIS DE INSTRUCCIÓN.
É o capital humano galego no século XIX – XX. Capital humán fai referencai á capacidade de
instrucción dunha poboación. Hoxe en día o alfabetismo non se refire só a saber leer e escribir.
Este capital jumán empézase a valorar a partir dos anos 60 – 70. os americanos déronse
conta de que despois da I Guerra Mundial, países como Alemania e Francia se recuperaron moi
axiña. O capital humán e algo que rentabiliza o longo prazo. Por iso o país cando invirte neste
capital ten que esperar 30 – 35 anos para ve- los resultados. Por iso en determinados países a latura
do s. XIX, váise valorar en gran medida este capital. A iso dos anos 60 – 70, Cipolla fai un estudio
dos países que tiñan as taxas máis altas de alfavetización. Fai unha clasificación. Os países nórdicos
e Alemania dispoñían no ano 1.360 dunha alfavetización do 80%.
- No primeiro grupo estarían os países nórdicos e Alemania
918497940.doc
13
- No segundo grupo Inglaterra, Bélxica, Gales,... tiñan de 50 – 60% de alfabetización.
- No terceiro grupo estarían os países mediterraneos: España, Portugal, Albania,... tiñan unhas
taxas de menos do 50%.
Os países nórdicos estaban máis alfabetizados porque os protestantes están obrigados a ter a
Biblia. No catolicismo, non é obrigatorio, xa que se utilizaban os símbolos para a comprensión da
xente analfabeta.
En países como Francia, a alfabetización favorécese debido a loita entre católicos e
protestantes. Nos países protestantes a alfabetización partiu do grupo familiar. Nin en España e
menos en Galicia a xente non aprende na casa, senón que é na escola.
1860 – 1930:
1.860: España está en torno a un 30% da poboación alfabetizada. Galicia foi menor.
O rasgo máis distintivo entre Galicia e España e a diferencia sexual. A diferencia entre taxas
masuclinas e femenizas son moi elevadas. En tódolos países o home tiña un nivel maior de
alfabetización ca muller. Pero o proceso de alfabetización fai que se achegen estas taxas.
Debido a diferencia de sexos a emigración fai que o aparato productivo descanse sobre a
muller. Onde os niveis de alfabetización son baixos hai unha reacción adversa contra a innovación
técnica e económica.
Dende mediados do século XIX o proceso de alfabetizaicón vai a ser polarizado. As taxas
máis elevadas estaban na meseta norte e na zona de Cantabria, excepto en Galicia. Galicia dentro
do marco cantábrico vai a ser unha rexión de transición tardía. A transición non comenzou ata a
primeira década do século XX.
A transición alfabetica é pasar dunha alfabetización restrinxida (só homes) a unha universal
(homes e mulleres). A transicción comenza cando alcanzan niveis do 40%. Galicia comenza a
transición no ano 1.910. Galicia, xunto con Asturias e Cantabria teñen procesos desequilibrados de
sexos. Os varóns no 1.860 estaban en torno o 40 – 50% de alfabetizados. Galicia era unha rexión
feminizada, rural, agrícola, pouco comercializada e ausente do proceso industrializador que xa
comnzara na zona cantábrica.
Galicai comenza a transicción máis tarde que en España.
A transición remata cando a poboación admita a presencia de taxas do 60 – 70%. Pero non
pode haber diferencias entre sexos maiores do 5 – 10%
No 1.930 as diferencias sexuais galegas alcanzaban o 24%. Galicai non remata a transición.
FACTORES ENDÓXENOS E EXÓXENOS DO RETRASO DA POBOACIÓN.
Galicia tiña unha poboación moi dispersa o que dificulta a localización da escola. Está moi
dispersa e con problemas de infraestructuras. O peso da agricultura era moi importante, e a man
de obra era moi importante.
14
918497940.doc
Dende 1.857 a escolarización ven de máns da “Ley Moyano”, factor exoxeno. Esta será a lei
que ata 1.970 marque as pautas de escolarización. Esta lei indicaba que as escolas tiñan que estar
nos concellos, dependendo do número de habitantes en cada concello, pero esta lei non tiña en
conta a dispersión galega, factor endóxeno.
O tipo de escola dependía da cantidade de traballo. E un modelo pensado para o mundo
urbano. O tipo de escola e de Escolas Completas e Escolas Incompletas.
Podían ser mixtas, de nenos ou nenas. O concello financiaba as escolas no século XIX.
√ Escola Completa  era a que impartía o ensino primario completo: lectura, escultura,
cálculo, xeografía,...
√ Escola Incompleta  era a que impartía só lectura e escritura.
A mediados do XIX o 80% eran escolas incompletas. Nas escolas mixtas eran
maioritariamente homes. O ensino primario ía de 6 a 9 anos.
En Galicia a fins do XIX non se alcanzaba o 50% de poboación escolarizada infantil (6-9). En
España a taxa de escolarizaicón entre 6 – 9 anos era do 70%.
No segmento superior de máis de 9 anos, sumado o anterior era do 60%. A demanda de
escolarización en Galicia está condicionada polo traballo infantil. Os nenos en vez de estudiar
adícanse á agricultura. A escolarización é irregular, porque os nenos irán á escola dependendo da
recollida, da sembra, a vendimia,...
A poboación galega vivía en núcleos de menos de 500 habitantes. A oferta dependía da
poboación. O haber unha poboación dispersa está mal situada e lonxe dos pequenos núcleos da
poboación. O modelo español estaba dirixido a urbanización e non se consideraban as parroquias
como núcleo de poboación oficial, só a nivel relixioso. Dependendo da poboación as escoals poden
ser completas ou incompletas. O modelo eran as escolas de “ferrado” (capacidade de cereais ou
terreo). Varía dunha comarca a outra. Recibe este nome porque o mestr si lle remuneraba con un
ferrado dalgún cereal. É informal e privada. Non depende do Estado. Este non propocionaba
escolas. As clases eran impartidas por xente rural, sen título. O ensino era realizado en galego.
Perduraron ata os anos 30. O estado tampouco tivo en conta a lingua minoritaria en Galicia, o
galego. En Cataluña a burguesía loitou co estado por ter unha serie de escolas en catalán. No País
Vasco foi a igrexa quen o fixo. En Galicia nas escolas completas o ensino estaba impartido en
castelán. En 1.860 en Galicia habia 0.94 escolas por cada 1.000 habitantes frente as 1,84 de
España. A partir de 1.900 Galicia superará a España pero eran escolas de baixa calidade. A
escolarización de nenas foi menor que educar os nenos, polos traballos que realizaban se escolariza
máis os nenos para preparalos para emigrar. En galicai o coste de alfabetización non queda aquí;
pola emigración repercute en outros países. No século XIX as mulleres pasan a ocupar posots nos
que só eran accesibles para os homes. A muller era máis analfabeta en galicai que no resto de
España. Estas tiñan que traballar no campo e coidar os nenos e a casa. Isto agudízase nas sonas de
forte emigración. A agricultura precisaba moito traballo. Gracias a que a muller tamén emigra e a
918497940.doc
15
concienca xeral de cultura a muller foise alfabetizando máis. A muller non estudaba o mesmo que
os homes. Estudiaban as contas e aprendía a ler e escribir, pero nunca de técnicas agrícolas ou
comercio como os homes. Asígnaselle un papel meramente reproductivo nunca productivo ou
económico. No XIX hai un énfasis caad vez maior de educa-la muller pero encarada a unha muller
urbana que queda na casa. Isto non se pode aplicar no campo galego.
Galicia ten unha educación máis intensiva que a española. Pero desequilibrada sexualmente.
As taxas de escolarización de nenos e menor que a española. As idades máis comúns para ir a
escola son os menores de 6 anos e máis de 9. Entre 6 e 8 anos os nenos traballaban, e apartires dos
9 preparanse para emigrar.
2.2.- CARACTERÍSTICAS E CAUSAS DA EMIGRACIÓN GALEGA.
2.2.1.- AS CARACTERÍSTIVAS CUANTITATIVAS.
Nos anos 1.830 comenza a emigracion a América pero non son contínuas. Nos 50 hai bastante
emigración e descende nos 60. nos 70 hai unha punta importante. Sobre os 75 redúcese pero non
desaparece. A partir dos 80 hai cotas bastante elevadas porque comenzan a emigrar de tódalas
zonas de Galicia. Nos 90 descende. No 1.900 aumenta e no 1.910 alcanza o punto máximo. Sobre o
1.915 descende en picado pola I Guerra Mundial. No 1.920 ascende espectacularmente debido as
espectativas económicas en Cuba. Descenden ata os anos 1.930, chega a Guerra Civil e se reduce
moito máis. A partir do ano 1.948 Franco permite a emigración e aumenta ata os anos 60. dende
aquí descenderá ata que se acaba a emigración a América. Nas últimas décadas emígrase motio ata
Europa. No 1.860 Galicia aporta un 68% dos emigrantes españois en Bos Aires. A que máis emigroi
foi a provincia de Pontevedra. Hai que esperar ata fins dos 70 para atopar emigrantes lucenses ou
ourensáns con cantidades significantes.
1.840 – 1.900 
- 289.804 hab.
1.901 – 1.980 
-885.585 hab.
- 1.175.389 habitantes perdidos.
A emigración ó longo do ano ten estacionalidades. Emigrase máis en outono e inverno que en
primaveira e verán. No caso dos galegos nonían e voltaban no mesmo ano. Era pouco rentable en
xeral. Permancecían 2, 3, 4 ou 5 anos como mínimo. Ademáis por cuestión de ventos e correntes
era mellor viaxar en outono – inverno, sobre todo para o Caribe debido a que os ciclóns prodúcense
no verán. Por cada muller que emigrou foron 2,5 homes a América. En España era diferente. No
século XX co abaratamento e rapidez dos transportes a taxa de permanencia dos emigrantes
disminue. Esta taxa e maior para mulleres que para homes. Os maiores de 60 anos que emigran é
moi baixa, 0,63% en 1.887; pero crece constante e lentamente, 1,53% en 1.930.os que están entre
14 – 60 abarcan sobre o 85% do total de emigrados. O longo dos anos a emigración vai envellecendo
e feminizándose.
Predominan os solteiros pero con tendencia ó descendo. Aumentan os casados e viuvos
(sobre todo viuvas). Os solteiros serían en torno o 70%, os casados un 30% e os viuvos un 2%.
16
918497940.doc
Saen moitos agricultores. Tamén saen moitos artesáns debido a competencia fabril, pero a
maioría seguen a ser agricultores. En América se dedican a profesióon de pouco nivel intelectual
necesario.
Para coñecer o índice de alfabetización dos emigrantes o único índice é se firma ou non.
Non e moi preciso pero e o único que hai. A partir dos 5 anos ensínaselles unha alfabetización
rápida e as contas necesarias para poder levar unha tenda. Os que emigraban a América precisaban
a alfabetización, para Castela por exemplo, non. En Cuba o índice de alfabetización e maior porque
se dedicaban maiormente ó comercio. Cada mercado laboral exixe unha man de obra específica.
Os principais destinos son:
Cuba
Argentina
Uruguay
Brasil
1.849 – 1.863
60.56%
30.29%
4.51%
4.64%
1.926 – 1.934
14.55%
67.03%
8.68%
7,44%
Cuba comenza sendo o punto de emigración principal sobre todo debido o azucar. No século
XX Arxentina tomará o relevo de Cuba.
2.2.2.- FACTORES DE ATRACCIÓN E DE EXPULSIÓN.
Hai que estudia-los diferentes niveis:
 Nivel Macroestructural  a emigración europea e americana é xenerada por cinco revolucions.
 Revolución Demográfica: supón un crecemento inusitado da poboación. Caen as taxas de
mortalidade e máis adiante tamén a de natalidade. En ese proceso aumenta a poboación. Hai
máis xente que alimentos e que quere traballar. Non poden os países absorver ese
crecemento. En América non se produce con tanta intensidade. En América as zonas de maior
inmigración son as que teñen menos poboación. Necesítase mán de obra. Hai unha certa
complementariedade entre Europa e América.
 Revolución Liberal: en Europa as burguesías liberais van liberalizar a propiedade da terra e a
liberdade de man de obra. Liberaliza o movemento de persoas para salir de Europa. Nas
repúblicas americanas e nas colonias existentes sucede o mesmo. Hai libertade emigratoria.
En España no 1.853 elabórase unha lei que recoñece a figura legal do emigrante. Prdúcese
(revolución agraria) a diferencia entre emigrante e pasaxeiro. Esta lei está feita sen pensar
na emigración galega. Baséase na canaria. Os políticos tratan de evitar a emigración masiva
de pobos enteiros. Este proceso prodúcese en Castela. En segundo lugar tratan de evitar a
tremenda explotación producida polos intermediarios transportistas. Na práctica veuse
incapaz de controlar este proceso. Non ten infraestructuras nin fondos para facelos. Estes
transportistas son xentes importantes, a xente quere emigrar e os responsables do goberno
gañan diñeiro expedindo papeles. Outas das limitacións son as do exército ou militarees.
Outra, e pr sexos, as mulleres necesitaban permiso dun home o seu cargo. Todas estas
918497940.doc
17
limitaci´ns ou requerementos dificultaban a emigración e a encarecían. Ademáis había
emigración clandestina pero resultaba máiscara. No 1.885 xurden máis leis. O que fan e varialas normas case nada e repetindoas. Pero no ano 1.885 esta lei xurde pola emigración a
Arxelia en busca da colleita de esparto. Os pobos mataron a moitos emigrantes. Ata 1.907 non
haberá unha lei de emigración completa. Tende a ser moito máis liberal. Trata de tutelar
máis en serio. Créouse o “Consejo Superior de Emigración”. Trata de controlar a emigración.
Ten poucos cartos e so ten 5 inspectores de emigración que ían nos buques. Terían que facer
inspeccións no porto de orixe e en América. Tratan de controlar a calidade de organización
dos buques como sanitarios, distancias entre liteiras, enfermeiras, etc. Haberá buques e
portos nos que non se poida facer a emigración. Vaise controlar máis nos anos 20 polas
condicions dos países americanos como ir vacunado. O desacordo entre a lexilación restrictiva
– lieberal español e a liberal americana crea unha pobilidade da clandestinidade.
 Revolución Agraria: supón en conxutno aumentar a productividade do traballador agrícola. Os
efectos son a expulsión de xente cara outros sectores sobre todo cara as cidades. A revolución
agraria en América e diferente a europea. En Europa foi por intensificación dos
rendimentosda terra,porque xa non había máis terras. En América os europeos encontraron un
continente valeiro. Supín aumentar a producción onde noutro tempo non se producía. Vai ser
de tipo extensivo. A producción por hectárea é peor que a europea. Prodúcese cantidades
enormes con poucos traballadores porque empezase a introducir máquinas.
 Revolución Industrial: para cecer a industria europea precisa de mercados foráneos e inputs.
A finais do XVIII, Europa está comenzando a crear un mercado mundial centralizado en
Europa. Os países americanos, excepto EE.UU., van producir materias primas para exportar
sobre todo con capital inglés. Compran tamén manufacturas. Esta revolución non absorbe
totalmente o excedente de poboación europea.incluso hai épocas de crise con fortes
emigracións.
 Revolución Dos Transportes: destacan o barco a vapor, de vela e incluso o ferrocarril. Coa
chegada do tren as terras próximas a estes revalorízanse porque valen para producir en
términos de mercado.
 Nivel Estructural De Cada País Ou Rexión
 Estructural – coyuntural: a este nivel hai que distinguir o estructural, cousas que perdura; do
coyuntural, nun momento. A emigración en Galicia de 1,830 ata 1.960 é de tipo estructural.
 Factores de expulsión – potenciais: Hai que distinguir entre factores de expulsión – condicións
que leven a unha persao a abandonar o seu país pr motivos económicos, (son económicos
porque son os únicos en Galicia). Son factores potenciais o vivir al ou ben non é un término
absoluto. No século XIX ábrese ós europeos a idea de que se pode mellorar, que non existía no
pasado. Os exemplos son os de xente que voltaba ou escribia. Hai que comparar con outros
sitios. A percepción do atraso ou da riqueza é algo subxetivo. Poden ser estructural ou
coyuntural.
18
918497940.doc
 Factores de atracción: son as condicións que xeneran traballo ou riquezae que permitan
fomentar a demanda de man de obra. Tamén son potenciais.
Estes dous factores poñense de acordo pero pode haber trabas legais, de transporte,
económicas, informativas, etc... Pódese superar cos mecanismos posibilitadores. Supéranse as
trabas legais con clandestinidadde; as económicas os campesinos poden emigrar mellor que os
xornaleiros porque poden hipotecar algunhas terras, tamén poden ser subvencionados.
Outro factor que pertence o seguinte nivel son as cadeas de poboación infomal, e dicir,
entre veciños ou amigos. No caso galedo ten moita importancia. Facilita a información, o pago
de billetes a xente do lugar de orixe, a integración en América, etc. É moi importante. Amaioría
iban recomendados.
Salvo EE.UU. os países americanos teñen o papel de agroexportadores. Baséase en poucos
productos de exportación polo que esa economía está moi dependente dos mercados:
 Arxentina e Urugay  hai moi poucos esclavos e moi pouca poboación. En Arxentina ou
Chile e en toda América do Sur excepto Brasil haimoi poucos esclavos despois das guerras. Ata os
anos 50 producen coiros e taballo (é carne seca ou salazón). Este último e de pouca calidade e
eviábase a países como moitos escravos como Cuba e Brasil. Nos anos 60 remata esta
producción, e pásanse as ovellas para exportar en vivo. O ciclo do gando ovino remite nos anos
70 e sobre todo coa incorporación do tren. Nestes anos aumenta a producción bovina para
exportar bois en vivo cara Inglaterra debido o agrandamento e rapidez dos buques. A partir dos
anos 90 co barco de vapor refrixerador exprtase máis. Esta producción non necesita moita man
de obra pero xenera un sector comercio portuario exterior ou tamén interno sobre todo cando se
crean as grandes cidades. Na I Guerra Mundial os países europeos non exportan manufacturas e
prodúcese nestes países a producción manufactureiras locais. Tamén sucede na II Guerra
Mundial. O acabar estas gueras esas empresas industriais húndense por on ser competitivas.
Tamén hai factores de tipo político, no ano 1.989 – 90 o goberno arxentino subvenciona pasaxes
gratuitos sen ningún compromiso. Esta medida é un fracaso. Dixeron que se encheu de borralla.
No 90 suspendese este proxecto. En Urugay non houbo estas subvencións.
 Brasil  a producción baséase sobretodo no seu Noreoeste. Producíase sobre todo
azucar con man de obra escrava. Non é recomendable para os europeos debido as enfermedades
e o clima tropical. Con man de obra escrava non se precisa mita xente estranxeira. Os galegos
tenden a ir a cidade porque hai máis oportunidades e maior prestixio social. A terra non era moi
rentable se non se era propietario. Non eran moi caras pero vendíanse en gran cantidade con
que eran inaccesibles. Nos anos 80 o centro pasase a Saõ Paulo, no porto de Santos. Cultívase
café na selva. Otro producto imporante sería o caucho que se obten do latex. O caucho ten
importancia na elaboración de neumáticos. Brasil impediu que se rompera o seu monopolio
impedindo a extración de sementes. Os ingleses sacáronas ilegalmente e en Indonesia
cultiváronos. Por tanto, o precio do caucho brasileño baixou. Brasil terá que sustituir a
esclavitude en 1.880 por otra man de obra. Antes os propietarios trataron de completar a
918497940.doc
19
plantilla con man de obra libre. Pero non é un paso radical. E medio libre e medio ron, parecedo
a parceiría. O emigrante non sustitue o escravo como home libre senón con formas intermedias.
Os galegos foron o sector comercial da Bahía, Río de Xaneiro, etc. Brasil vai subvencionar
pasaxes dende fins dos anos 80 ata fins dos anos 20. facilita a chegada de xornaleiros moi pobre.
A provincia galega máis afectada por isto é a provincia de Ourense, cando comenza a emigrar.
Pero os galegos non aceptaron esas condicións, tivo que adaptarse un pouco. Non foi maioritario.
Primeiro foron a colonizar terras e escapaban cara o sector terciario.

Cuba  baséase no sucre e en menor medida o tabaco asi como o café. O sucre a
mediados dos XIX alcanzou un prezo alto e cada vez consumíase máis. Pero a partir dos anos 60 –
70 en Europa descúbrese que se pode extraer sucre da remolacha. Cultívanse con man de obra
escrava negra. Completaron con chinos e tamén españois. Non pasaron radicalmente do escravismo
a man de obra libre. Os galegos foron sobre todo a parte industrial da producció de sucre e tabaco.
Os españois máis abundantes eran os canarios, que coñecían a producción e aguantaban mellor o
calor. Os galegos son atraídos pola agricultura senón pola riqueza que esta xenera no sector
industrial ou comercial.

Estados Unidos  forte producción agícola e industrialización. Ofrecen teras con
explotación de pequeno tamaño e con costes asumibles. Nos anos 80 desaparece a conquista do
Oeste e os emigrantes europeos diríxense a industria. Os galegos e españois non chegan, a
excepción dos canarios e asturianos en Tampa (co tabaco). E dibido a que non había forma de
chegar a EE.UU. dende Galicia. A excepción está a fins do XIX coa chegada de mariñeiros galegos
que chegan a New York. Pero será a I Guerra Mundial cando EE.UU. reclute mariñeiros que
acabaronse afincando na costa este de EE.UU. Este país pon limitacións a emigración. No ano 1.921
aparece unha lei de coutas. O problema e o cálculo do número. Relamente discriminan os países
mediterraneos e orientais. Toman proporcións de censos estadounidense do século XIX, no que
figuraban moitos ingleses, alemanes, nórdicos, etc... que eran os preferidos. Pechan a chegada de
italianos e españois. No ano 29 a reducción o total debido a crise do petróleo. En América Latina,
sobre todo en Cuba hai moitos paro entre os nativos mentres que seguen chegando galego
contratados oplos seus coñecidos. Apróbase unha lei que impón que a metade dos contratados
fosen cubanos ou brasileños.
Os galegos normalmente ían as cidades. O campo, para a agricultua foron uns 50.000
galegos. Na cidade hai máis posibilidade de medrar. Ademáis poden contratar os seus propios
familiares e coñecidos. Non dependen da explotación de grandes contratistas. Prodúcese unha
contrata persoal.
Outros países recibiron menor emigración galega e tamén en xeral. A estes países chegan
poucos emigrantes pero moi cualificados. En Chili hai grandes fortunas en máns de cataláns,
vascos, galegos, asturianos, etc. Pero ningún campesino chegou a rico.
Outro mecanismo de atracción é a publicidade en prensa. Máis importante son as cadeas
humáns. O que regulaba realmente a emigración eran as cartas dos que se foron.
20
918497940.doc
Os gobernos americanos tomaron certas medidas para facilita-la inmigración. Podían ser
recibidos nos hoteis de inmigración. Poucos galegos foron a estas, porque normalmente había
alguén esperándoos e sabían a donde ían. Países como Arxentina e Brasil pagaban o hotel e o
tren para conduci-los o interior do país.
Traballos:
- Estados Unidos: sector portuario e sector servicios.
- Uruguay: transportes.
 Factores de expulsión: na Galicia do século XVIII predomina o campesino rural dividido en
minifundios. A mediados dese século introdúcese o millo que fai que se produzca máis. A fins
de século introdúcese a pataca que alcanza o máximo polo 1.830. dende este ano a
agricultura non avanzará durante todo o século. A terra xa non chegará e complementarán
con actividades como a pesca, viño, emigracións temporais a Castela, Portugal, etc. polas
segas, algunhas emigracións definitavas dentro da península. Na metade do XIX aparece a
industria rural doméstica. É de tipo artesanal, non unha industria do tipo inglés. Este sector
medra ata os anos 1.830 – 40 en que entra en crisis debido a competencia inglesa e sobre todo
catalana. No 1.830 entran en crise a agricultura e a industria rural doméstica. Decrece a
curva de nacidos e comenza a emigración. O longo do XIX hai dous golpes para a economía
galega. A industria de coiros é barrida polos cataláns, os anos 50 é unha mala época para o
viño debido a unha plaga coñecida por Oidum ou Tuckeu. Solucionase co sulfato de cobre pero
tarda en coñecerse. No 60 esta producción de viño aumenta pero a fins do século chega outra
larva que mata as cepas: filosera. Matoi as plantas en toda Europa. Neses momentos os de
Ourense comenzan a emigrar a zoas coñecidas como as segas de Castela e a fins de século
cara América porque non había postos de traballo en Castela. Tamén a mediados do século os
castaños sufren a tinta, que mata as árbores. Hai outros fenómenos como sastres ou artesáns
que saíron debido á competencia.
O foro é un contrato agrario típicamente feudal. O propietario da terra daba a terra a outro
a cambio dunha terra. Dura a cida de tres reais e 29 anos. O foro permitía a subforación (fidalgo).
No último cuarto do XIX vecían moitos contratos e os mosteiros ou igrexas estaban interesados en
desterrar os arrendados. Pero os fidalgos fixeron forza ante o rei para conseguir poñer un prazo
ilimitado. Xa nunca vencerán polo que os campesiños sempre terán que pagar rendas. En Galicia
quítaselle as terras da igrexa pero non opde votar os campesiños, co que non se produce a
modernización. As rendas eran normalmente en especies.
No século XIX empeza a cobrar forza a industria conseveira. Introdúcese melloras
tecnolóxicas e é a primiera actividade industrial. Tamén exporta bois a Inglaterra e Portugal. A fins
dos 70 – 80 Inglaterra xa non compra bois galegos, pero España empeza a coller bois galegos. Isto é
importante pola chegada do ferrocarril. Pero o mercado galego segue a ser moi reducido. A Ría de
Vigo concentra bastante industria pero non ten forza para tirar de outros sectores e modernizar
outros sectores do redor.
918497940.doc
21
2.2.3.- O PROBLEMA DAS QUINTAS MILITARES.
A intención de evadirse de-la entra mozos de 16 – 25 anos é unha causa de emigración.
Supón unha perda de tempo e utilidade. Ademáis collíanse enfermedades nos cuarteis e na guerra.
Os que tiñan cartos podían pagar para non ir. Por iso hai moitos prófugos antes de ser chamado. No
XIX houbo 3 guerras carlistas, unha en Marrocos e en Cuba, etc. A partir do 1.912 xa non hai cuotas
nin por outro para sustituílo, pero si se poderá escoller destino pagando cuotas. Houbo
axuntamentes que pagaron, e incluso fundacións, para liberar mozos de ir a mili. Hai moitos
prófugos e o Estado tiña dificultades para reunir un número para o exército. Para librar da mili
precisábase 6.000 reais e para ir a América uns 1.200 reais. Custaba máis non ir a mili que emigrar
a América. A decisión era clara. O efecto principal que ten é adiantarse a emigración. En vez de
irse ós 20 anos se van ós 16. en España non iban a mili tódo-los mozos (43%) porque había exencións
físicas ou sociais. Os outros eran chamados pero o estado non os quería a todos. Nos axuntamentos
sorteábanse con bolas os que irían, pero en Galicia había máis probabiildade de ir porque moitos se
habían ido, os que quedaban seguro que serían chamados.
2.2.4.- TRADICIÓNS MIGRATORIAS GALEGAS INTRAPENINSULARES.
En 1.767 se contabilizaban uns 24.000 galegos que ían as seags en Castela. Eran temporais.
Outros pensan que foron 25.000 a Castela e 10.000 a Portugal.
En 1.775 fora de Galicia din que saen 40.000, labaña dí que son 100.000, 60.000 a Castela e
40.000 a Portugal.
A fins do século XIX,Montenegro Salvaterra afrima que son 25.000 os emigrantes.
As cidades comerciais como Madrid, Cádiz, Sevilla ou Lisboa recollían algunhas emigracións
definitivas, con postos de poucos requerimentos como carboneiros, mozos de carga, labores da
casa, etc. algúns non volvían pero a maioría si.
Son sobre todo homes e canto máis largo é van a zoas urbáns. En Galicia xa había unha
tradición migratoria cando comenza a emigración a América.
A emigración estacional a Castela estaba máis difundida por zonas do interior que do
exterior, sobre todo Ourense e interior de Lugo. Que máis cerca e ían andando. En menor medida a
porvincia de Tui.
Hai unha emigración pr etapas. Xente que vai do campo as cidades nas que consegue cartos
e se marcha cara América. En Galicia é moi reducida po-lo pouco desenvolvemento das cidades.
Nas zoas próximas o Miño a xente estaba acostumbrada a cruza. Sobre o 1.800 había 20.000
galegos residentes en Portugal e en 1.869 había 60.000 galegos. Os que andan cruzando de seguido
non contan.
2.2.5- PAUTAS DE DIFUSIÓN DO PROCESO MIGRATORIO GALEGE – AMERICÁN.
A difusión da emigración prodúcese nos portos, que é onde chegan as novas de América.
22
918497940.doc
Nos anos 50 debido a crise agrícola tendese a emigrar. Foi unha forte crise, a mediados de
outubro, e produxo fortes perdas nas colleitas.
Na provincia da Coruña en 1.853 a pataca case desaparece na colleita, e tamén algo menos
a castaña. Pasouse mota fame nos anos 50 en Galicia. Tamén se viron afectadas as zoas vinícolas
pero estas zoas en Ourense non emigraron, porque antes houbo unha contratacion colectiva que foi
un fracaso. Fora realizada pr V. Feijoo Sotomaior (diputado galego), a Cuba. Tamén levou a xente
de Pontevedra e Coruña pero en Ourense como non había tradición emigratoria non cadras de
información fanqeu se retracten de emigrar irán as segas de Castela. Non volverán emigrar ata os
anos 80.
Nos anos 60 a emigración é escasa. A partir dos 68 recupérase ata o 73 en que entra en crise
o Río da Prata e no 75 fai o mesmo Cuba. A Cuba van moitos de Ortigueira e Ferrol. O Río da Prata
irán máis bes as zoas máis occidentais de Galicia.
Os censos dan idea dunha certa difusión. Atopamos os chamados residentes ausentes que son
xente que se atopa nos censos pero se sabe que non se atopan no país.
O ferrocarril elimina moitos postos de traballo , os transportistas de materias primas vense
relevados por este transporte.
A emigración por etapas foi moi escasa debido a que as cidades galegas non podían absorber
a tanta xente, pero aínda así existiu.
Chegado o século XIX a economía galega estivo marcada por:
- Especialización en pastos e en mercado vacuno.
- Transportacións de vacuno a Portugal e Inglaterra.
- Envíos de gando ou reses o resto de España cando entra en crise a exportación a eses países e a
entrada do ferrocarril. Antes tamén ían o resto de España pero andando.
- Industrialización de conservas de productos marítimos localizado nas Rías Baixas.
- Crise agraria española, que afectou a Galicia coa reducción da demanda de segadores.
- Aparición da Filoxera (peste) nas zonas vinícolas.
Galicia é un mundo tradicional. Créese que o mellor método agrícola é o do seu país. Non
se producen cooperativas nin outros avances como en Holanda ou noutras zoas de Europa. A crise
de gando exportado a Inglaterra foi curta porque axiña se transportaron en tren a Madrid e
Barcelona. Ademáis o prezo dos cereais era o maior de España, sobre todo nas provincias da Coruña
e Pontevedra que son de forte emigración. Ademáis os salarios eran moi baixos. Nos anos 90 a
filoxera ataca en zoas de Rivadeo e do Miño de carácter vinícola. Morren as plantas e tárdase moito
en recuperar, polo que a crise foi moi fonda e optaron por emigrar a Brasil animados por contratas.
Familias enteiras emigran a Brasil dende os portos de Vigo ou Coruña. E nos anos 80 cando as
provincias de Ourense e Lugo, excepto o norte que xa emigrara, empenzan unha forte emigración.
Nos 90 cada provincia aportará un 25%.
918497940.doc
23
2.2.6.- A EVOLUCIÓN DO TRANSPORTE EMIGRATORIO.
Hai dñubidas de se se emigrou en buques negreiros nos que as condicións eran pésimas. A lei
demadaba un metro cúbico por emigrante.os buques de vela eran bergantís, corbertas, bergantís –
corbetas, galetas, etc. Nun buque podían emigrar uns 200 emigrantes. O tempo de chegar a
América era longo. Por exemplo de Galicia a Cuba era de 1 mes por término medio e o Río da Prata
2 meses. A alimintación era a base de carne salada, peixe salado, galletas saladas e todo tipo de
productos non perecedeiros. O maior problema era a auga. A diferencia entre clases de pasaxes era
que podían ter algunha comida máis ou unhas liteiras máis grandes. Todos tiñan que soportar os
mesmos movementos e cheiros do barco. Pero en realidade, as condicións na súa casa dos
emigrantes non eran moi boas. A burguesía galega tamén se dedica a este transporte e obtiñan uns
grandes beneficios; tampouco había moitas outras opinións. Nos anos 60 a emigración era escasa e
desaparecen moitos armadores. Nos anos 70 os barcos serán máis rápidos e grandes polo que a
emigración pode ser masiva. Este leva velas e unha máquina de vapor que cada vez se obteñen cun
redimento maior. Cando había vento apagaban la máquina e aforraban carbón. Os barcos a vapor
tiñan unhas rodas polos lados. Tamén nos 70 aparecen as hélices que son mellores. Tamén se forran
os fondos dos barcos con cobre para evitar que insectos lle coman o casco de madeira. Nos 80
aparecen os buques de ferro e despois de vapor. No 1.880 aparece a máquina composta que
aproveita o vapor perdido polas máquinas. No século XX os barcos terán 3 hélices, serán de metal e
desaparecen as velas. No 1.930 redúcese o periódo de viaxe: 7 – 10 días a Cuba, e 15 – 20 o Río da
Prata. Afórrase moito tempo para os emigrantes. Introdúcese a enerxía eléctrica nos buques e
despois do hundimiento do Titanic acordouse o dispoñer de tecnoloxía para abarcar dun raio de
acción máis longo. Co barco de vaopr (1.880) as comidas mellorarán e xa son servidas no barco.
Antes cada un levaba a súa propia cociñeira nunha cociña maior. Os grandes buque levarán a 2.000
– 3.000 persoas. Nos anos 20 comenza a haber departamentos para 2 – 4 – 6 persoas. Non como
antes. Esto é para os de terceira, os de primeira irán individuais. As compañías de buques poñían
anuncios en periódicos e nas portas dos consignatarios. O chegar os buques de vapor necesitan
mellores portos como Vigo, Coruña e Carril aínda que este sustituiríase pro Villagarcía. Os precios
para a viaxe dependían da viaxe: costaba menos ir a Cuba que o Río da Prata. Tamén é máis barato
saír dende Canarias que dende Galicia. Os barcos de vapor comenzan a ter unha regularidade nas
saídas que non tiñan os de vela. Non había diferencia entre os tres portos galegos. Co tempo o
prezo xa non dependerá da distancia senón das decisións das compañías. Depende da compotencia
de compañías ou do monopolio dunha destas. As compañías reuníanse moitas veces para que o
prezo non caese en exceso. O ser os buques moi grandes en épocas de pouca emigración non será
rentable levar estes buques e as compañías poranse dacordo para subir os prezos. Outras solucións
serían abandoar este negocio ou aparcar os buques grandes e usar outros máis pequenos. A entrada
do vapor nos 50 incrementa os prezos, pero a partir dos 80 os prezos baixan xa que se xeneraliza o
vapro. A comenzos do XX os prezos son baixos. As compañías non poñían os mesmos prezos excepto
24
918497940.doc
cando había un acordo. As condicións do emigrante sempre tenden a mellorar aínda que hay casos
de escasa sanidade e trato.
2.2.7.- AS DIMENSIÓNS MICROSOCIAIS DA EMIGRACIÓN GALEGA E AMÉRICA.
Os emigrantes a falta de contactos formais para emigrar estes recurren as súas relacións
persoais. Son redes informais porque non responde a nada formal como oficinas de contratación.
Son informais porque se basan e familiaridade ou amizade. Non se pode explicar só por motivos
económicos. As cadeas emigratorias son un mecanismo migratorio que facilita a emigración e a realiemnta, con certa independencia da sutiación económica. Os primeiros que van chamar os
seguintes. Posibilita o fluxo de emigración. Proporcionan a información máis detallada do que pasa
en América. Estas cadeas informan de que hai traballo ou se non o hai. Facilitan o viaxe porque se
pode pagar dende América ou enviar cartos a Galicia. Permiten ademáis a reclutación familiar.
Chaman o resto da familia. Non soe emigrar a familia completa, normalmente primeiro van os
homes e despois as mulleres e nenos. Con esta emigración ran informada case todo-los galegos
coñecían e querían ir a América. Rompe as barreiras psicolóxicas. As cadeas poden ser de diversos
tipos como familiares ou de tipo laboral. Estas últimas reclaman un tipo determinado de
profesional. As cadeas facilitan a integración en América. Non está só ó chegar a América. Atopa
xente coñecida e da súa estirpe. Atopan axuda e tenden a xuntarse nas vivendas. Non se producen
os getos e barrios pechados , que predominan en EE.UU. pero non no resto de América. Podían
predominar nos barrios. Os que non ían por cadeas éralles moi difícil. Ata hai uns dez ou quince
anos en Europa os estudios das cadeas non se realizaban. Ata hai 10 ou 15 falábase de espíritu
emigrativo.
Hai que ter en conta a emigración familiar. As familias tiñan intereses na emigración. A
cohexión nas aldeas era moi alta. Son aldeas moi pequenas. As redes non familiares refórzanse
porque a xente casábase no pobo e o ser pequeno case todo-los veciños son dalgunha forma familia.
Mediante as cartas os emigrados mandaban moita información aínda que se contaban moitas
fábulas.
Outro dos móbiles para emigrar dentro da familia era porque hai poucos recursos. Así tocan
a máis os que quedan e o que se vai manda cartos. A explotación familiar estaba en perigo debido ó
sistema político capitalista e pola herdanza. Prodúcense partodas no capital. Coa emigración
poderíase deixar todo a un único herdeiro. O sistema de herdanza é unha variable adaptada a
emigración. O territorio partese pero pronto se volve a unir mediante a doación de todo a un ou
mediante o casamento porque o outro tamén trae consigo terras. A emigración búscase como fotne
de ingresos para mante-la explotación familiar, cousas culturais como bodas ou enterros, pago de
deudas, etc. Os intereses van moito máis alá da expulsión senón que ten outros motivos.
Un aspecto eran os cónsules ou axentes da emigración. Estes tiñan que manexar os
documentos. Pero estes cónsules máis que diplomáticos eran axentes da emigración porque
actuaban a nivel microsocial. Actúan como axencias pero legalmente non o eran. Moitos destes
eran emigrantes que habían volto. Pero non podían inducir moito a emigración. Tiñan sobre todo
918497940.doc
25
como labor axencial a venda de billetes. Normalmente eran veciños que falaban como tal. Estaban
inmersos nunha sociedade tradicional e había máis confianza. Incluso a distribución da poboación
galega favorece as relacións microsociais. Son poboacóns moi pequenas e o non ser
autoabastecibles sempre se ten que saír a outras poboacións a realizar compras. Favorece esta
dispersión os contactos.
 A Orixe Das Cadeas: Se montan seguindo as liñas comerciais existentes. Pode ser uns poucos
mariñeiros. No caso de Galicia a relación con Cuba era de colonia de España e ademáis ían soldades
que tamén traerían información. Con Brasil a ligazón ven polos emigrantes segadores temporais que
ían a Portugal e os que ían a vivir a Oporto ou Lisboa e coñecían as vías de comercio. Co Río da
Prata e outras zoas de Sudamérica producíanse expedicións. Había incursión militares en séculos
como o XVIII. Durante anos como os 10 as cadeas permanecen latentes e despois despertarán. Pero
os de mellor posición económica pode contratar a máis xente. Con estas tres áreas podemos montar
as cadeas primarias. Sobre 1.950 as cadeas consagran o destino da emigración en zonas galegas.
Norte  Cuba.
Rías Baixas  Buenos Aires, Uruguay
Interior de Pontevedra  Portugal
Normalmente os emigrantes non ían sós, ían con amigos ou veciños ou incluso familiares.
 Información de tipo microsocial: son as cartas. Hai poucas de estas conservadas porque as familias
non as archivaban. As que se conservan son cartas de chamada para América. As veces non eran
escritas polos galegos porque non todos sabían escribir. O esposo organiza os viaxes para a familia.
O chegar a Galicia non todos as sabían ler, tiñan que recorrer a outras persoas. Insisten no tipo de
viaxe e no que precisaban para emigrar.
2.2.8.- OS EFCTOS DA EMIGRACIÓN A AMÉRICA NO DESENVOLVEMENTO ECONÓMICO GALEGO.
Ralentización da poboación galega en canto o seu crecemento. Supón unha válvula de
escape. pero esa poboación qeuda alterada cunha maior proporción de mulleres frente a homes. A
poboación envellécese antes de tempo, cada vez a poboación activa e menor e aumentan as cargas
familiares. Os efectos económicos máis importantes da emigración son entre outras as remesas que
son os cartos que envían os emigrantes a súa familia en Galicia. Non hai moitos datos. Habería que
ver os banocs pero estes non deixan ver nada. A principios do XX chegarían 40 – 50 millóns no 1.910.
Sobre os 30 uns 300 millóns. Non se conta os cartos que traían no peto os emigrantes. Ademáis os
máis ricos enviaban os seus carots vía Londres ou París. Deixaríano alí para obter intereses. Eses
300 millóns nos anos 20 eran máis que os productos exportados como gando ou peixe en conservas
xuntos. É, por tanto, moi importante. Con estas remesas creouse unha banca galega, española e
incluse americana que de outra forma non existiría. Ademáis en cada pobo había un ou máis
corresponsais bancarios que atendía case soamente as remesas. É unha banca moi dispersa. A banca
galega concéntrase na burguesía galega que non era experta en esto. As remesas deron vida a esta
burguesía, os portos e a distintos bancos.
26
918497940.doc
Cando as remesas saen da man dos intermediarios estes ían sobre todo ó campo para pagar
débedas, imopstos ou gando. Había un gando posto no que o campesino non era propietario e
compartía os beneficios cos arrendadores. Según E. Roel o primeiro que farían os campesiños sería
propietarse do gando e desfacerse do gando posto. Despois desfacíanse dos foros (arrendamentos) e
facíanse propietarios da terra. Con esto o campesiño está liberando de rendas e pode introducir
modernidade na agricultura como novos apeiros como o arado de ferro (que sustituiría o rústico
arado romano), novos abonos, etc. Como a emigración non se produxo en tóda-las comarcas por
igual prodúcense diferencias. O seguinte paso sería construir unha casa mellor. Non se invirte na
industria nova senón na que existía. Mellórase a calidade de vida creando escolas, institutos,
fontes, parques, carreteras, etc. A Real Academia Galega e o himno son impulsados dende Cuba e a
bandeira dende Arxentina.
Non país máis moderno con máis expectativas os cartos pódense aproveitar mellor. Galicia
vaise modernizando co paso do tempo.
Os que chegaron de América empezan a meter ideas novas entre a poboación en contra dos
caciques e outros grupos sociais.
En Galicia estes cartos axudan a xente pero non sirve para crear un investimeto xeral.
Dinamizou a alfabetización e escolarización. A emigración precisaba moitos formados.
918497940.doc
27
TEMA 3: A CRISE DO ANTIGO RÉXIME, A CRISE DO
COMERCIO COLONIAL E O PRIMEIRO GRAN FRACASO
INDUSTRIAL. 1780 – 1830.
3.1.- A agricultura galega do século XVIII.
3.1.1.- Características do sector agropecuario.
3.1.2.- As crises de subsistencia.
3.1.3 .- A difusión do millo e a pataca ata 1.830
3.1.4.- Os límites do crecemento agrario.
3.2.- A crise do comercio colonial galego.
3.2.1.- A inserción do sector exterior da economía galega no comercio hispano – americán.
3.2.2.- A crise do pacto colonial e o sector exterior da economía galega, 1.778 – 1.798
3.2.3.- As consecuencias da Independencia Latinoamericana na economía galega, 1.750 – 1.820
3.3.- A expansión, crise e liquidación da industria rural lenceira, 1.750 – 1.830
3.3.1.- As actividades complementarias da agricultura
3.3.2.- A tradición da industria rural en Galicia. O dominio do liño.
3.3.3.- A expansión da producción téxtil familiar no derradeiro tercio do século XVIII.
3.3.4.- Limitacións do sector durante a etapa da expansión.
3.3.5.- Os intentos de transformación do sector
3.3.6.- Crise e liquidación da industria téxtil rural.
28
918497940.doc
918497940.doc
29
3.1.- A AGRICULTURA GALEGA DO SÉCULO XVIII.
A agricultura ocupaba a inmensa maioría da productividade galega. É o principal sector.
3.1.1.- CARACTERÍSTICAS DO SECTOR AGROPECUARIO.
1/ Sistema señorial de dominacion da terra con predominancia da Igrexa  pago de rendas a longo
prazo, pagadas en especies (síntoma de atrasos) non rendas de tipo formal. O campesiño posee
unha terra que non é da súa propiedade. O foro era moi predominante. Duraba a vida de tres reis e
estes reis máis 29 anos. Co tempo estes campesiños productores – chamados por algúns señores
meiadeiros. O foro ten a facultade que se pode subforar. Estes antigos productores subforan a terra
e subdividen as terras a campesiños que pagarán un foro máis elevado.
Esto dará lugar a fidalgería.cando os verdadeiros donos da terra non son mosteiros, senón
señores laicos, non se soen atopar en Galicia. Na década dos 60 hai moitos contratos que se
acaban. Con estos despoxaríaselle a terra a fidalguía. Pero esta clase ten contactos no goberno e
presionan en Madrid para que non se produzcan os despoxos. O Rei fai máis caso a fidalguía que
á Igrexa. O Rei acaba prohibindo que forma provisional os foros non se despoxan e despois será
ilimitado indefinidamente. Na segunda metade do s. XIX desaparecen os foros porque os
campesiños os comprarán. O descenso do foro produce a progresiva desaparición do foro. Cando
o rendista non cobra rendas empezarán a vender as suas propiedades. Esta fidalguía non invirte,
todo o que gaña o consume en pazos, e os seus gustos. Sen inversión a agricultura non rebirá
melloras.
2/ Aumento da poboación que levou a un incremento das terras cultivable ó non haber outras
oportunidades noutros sectores. Surxe a extensificación.
3/ Subdivisión das explotacións  acentúa a microsubdivisión da terra. Redúcense as parcelas de
terras e están moi espallada. Ven dado por ser unha agricultura de subsistencia. Para facer unha
explotación grande hai que mercar a moitos propietarios. O aumento das terras cultivables (2ª
metade s. XVIII – 2ª metade s. XIX) prodúcese en terras de pouca calidade. O monte é difícil tocalo
porque perden o abono.
4/ Cativo aumento da producción cara a metade do século, seguido cun aumento dos prezos dos
productos agrícolas.
Tamaño da explotación campesiña é a estructa da división do traballo. O tamaño sen
contar ca subdivisión) varía segundo a rexión: Mondoñedo 1.2 hectáreas, Sur de Lugo 3.2 hec.
Herédanse algunhas práctivas colectivas: montes man – común, molinos de varios propietarios,
prácticas colectivas como a malla, etc. Faise por necesidade. O monte ten un papel productivo
ligado á agricultura, del saen madeira, alimento para o gando estabulado... Con tan pouca terra
unha familia tiña que defenderse contra a inestabilidade das colleitas. O haber excedente se
pode para a fame.
30
918497940.doc
Cara mediados de século, hai presións cara monetarización da actividade campesiá. Con
estas practicas se comercializará a producción e o traballo. A mediados do século o Catastro de
Ensenada mostra que Galicia contaba coa cabana gandeira de Castela, pero con 1/3 da caba
bovina. Tiña o 8% do territorio e o da súa poboación. A fins do XVIII Galicia empeza a
especializar un gando bovino. Había máis na Galicia das sagas: onde había cultivo de barbeito e
policultivo. Hai menos onde hai monocultivo como millo ou vid. Hai necesidade de gando. Onde
os cultivos sexan ricos e intensificados haberá máis gando. Por iso nas zoas ricas non hai moita
industria rural doméstica. As insuficiencias do sistema agrario provocan a aparición da industria
rural.
3.1.3.- A DIFUSIÓN DO MILLO E A PATACA ATA 1.830.
Son productos de orixe americana (millo – México, pataca – dos Andes). En primeiro lugar se
trae o millo (1.630) e ata fins do XVIII se difunde e chega a ser o cultivo predominante. Ambos
cultivos teñen a ventaxa de que sen cambiar o modo de producción dan unha producción maior por
hectárea. Provoca un aumento da poboación galega. Leva un tempo difundir este producto. O foro
tiña que ser pagado en determinadas especies que o campesiño tiña que producir o non haber
comercio. Podíase chegar a un acordo pero levaría tempo. Na Galicia cantábrica o cultivo do millo
levaría 1 ou 2 décadas. En ningunha parte o cultivo do millo chegaría a ser maioritario ata 1.720.
Na Galicia interior o cultivo do millo e descoñecido no XVII. Onde se da mellor o cultivo do millo é
na Galicia costeira, sobre todo nas Rías Baixas. Entre mediados do XVII e do XVIII a población
galega medra un 53% con diferencias por zoas. A Galicia atlántica chega a un 192% de opboación e
54% de millo, a zonas de Santiago con millo da menos do 50% e poboación de 153% e con barbeito,
Galicia interior con poboación do 99% e implantación do millo do 10%. A partir de 1.730 os prezos
agrícolas elévanse co que indica que hai un exceso. A producción medra por debaixo da poboación.
A pataca entra despois e comenza polo Norte de Lugo. Dende comenzos do XVIII difúndese
deprisa. O prinicipio a xente non está por comela. Comenza sendo alimento dos animais, pero co
tempo vai ser consumida polos humanos debido seguramente as crises, comenza a ser no XIX o
producto básico da alimentación. A pataca supón que non hai que cambiar os modos de producción
e hai máis cantidade, e pode vivir máis xente. En 1.830 – 40 a pataca alcanza o límite da
producción de pataca.
O viño é un producto para comercializar en zonas como Ribadavía cultívano como
monocultivo. Este comercialízase principalmente a Santiago que era a cidade máis importante no
XVIII aínda que era pequena.
3.1.2.- AS CRISES DE SUBSISTENCIA.
Son un indicador da antiguedade da economía. A economía de productos agrícolas galegos
deixa de crecer dende o século XVIII.
A producción é moi pouco homoxénea no mesmo territorio porque depende da habilidade
do agricultor. O índice desta situación son os dezmos da igrexa. Dende 1.760 incluso se chega a
918497940.doc
31
reducir esta producción. Galicia nesa época chega a ser unha zona importadora de gran. Rompese o
equilibrio e se produce unha crise de subsistencia no 1.763, 1.768 – 69, 1.771, 1.776 – 77, 1.739 –
1.812 (malos anos: 88 – 89, 92 – 93, 95 – 96, 98 – 99, 1.801, 1.803, 1.806, 1.809 – 11) Hai unha
época favorable 1.782 – 1.787. Prodúcese o empobrecemento dos campesinos e propietario urbano.
Fai falla a terra e a especulación desta, disminuye a gandería, etc.
A Galicia Occidental detén antes o seu crecemento dende 1.782 – 87, incluso perdendo
poboación. Hai zonas como o Morrazo e o Salnés en que medran. Onde entrou antes o millo agota
antes a súa producción. Na Galicia Oriental (cantábrica) ese proceso foi moito máis pausado porque
se produce nese tempo a difusión da pataca. Dende o 1.752 – 1.787 esta Galicia crece a un ritmo
maior que o de Galicia. Aquí xurden tamén industrias rurais o crecemnto aquí segue ata 1.820 – 30.
Na Galicia Interior incluso puido crecer algo a poboación e compensa en total o decrecemento
occidental. O crecemento da poboación depende do crecemento da productividade.
As crises de subsistencia se reforzan nas zonas de monocultivo cando ven unha mala colleita.
Na zona do Ribeiro sucedía esto. O viño era para comercializar pero nese tempo tamén se
consideraba un alimento. É dudoso que neste periodo aumentase a productivadade por productor,
pero o que sí fixo foi aumentar a productividade por hectárea.
3.1.4.- OS LÍMITES DO CRECEMENTO AGRARIO.
No XVIII en Galicia descansou na roturación do novas terras e acumulación de traballo, e
rudimentarias rotacións de cultivo. O aumento do rendemento dependía das nvas prantas e do
abono. O foro non se ve como factores retardadores da implantación de novos cultivos por pautas
dalgún autor, pero non na maioría deles. Hai problemas para modifica-la producción debido as
rentas en especies, os rendatarios non invirten na terra e os campesiños non acumulaban capital
para invertir. Entre 1.650 e 1.740 aumenta o servicio da terra cultivable. Só se pode cultivar un
15% de Galicia, o resto era monte. O aumento da superficio cultivada depende do lugar. Parecen
máis claros a partir de 1.812 de forma que Galicia experota cereais nas décas 30 e 40. sobre o
1.812 aparece un pequeno síntoma de prducción destinada o comercio (excedente). A superficie
cultivada en 1.855 elévase a superficie total cultivable dun 25% de Galicia. Expándese cara os
montes abertos. A actividade do campesinado por facerse co monte está en relación coa
decadencia dos señores e da Igrexa. Hai testimonios de como se aproveitan os montes para pastos,
cultivos e incluso de desecación de pantanos para cultivar neles. Tamén hai aumento de cultivo da
vid es estas zonas. Como se aproveita terras que antes eran comunes e de escasa calidade
prodúcese e hai rendementos decrecentes. A productividade non aumetna en relación a superficie
cultavable. Os novos terreos son toxos, baldíos, montes, etc. de pouca calidade e baixos
rendementos. Ó desaparecer os montes pérdese alimento para o gando, e disminue o adono co que
se perde rendemento. Prodúcense os roces que eran queimas dos bosques para cultivar un ou dous
anos e despois vovían a bosque. Pero se se rompe o equilibrio rompemos as condicóns a medio
prazo. O equilibrio agro-monte víase amenzado polo incremento de algún dos dous. Fórmase un
círculo vicioso do que non se pode saír sen novas técnicas nin comercio. Pódese vender e comprar
32
918497940.doc
(vender os seus productos e comprar abonos) pero non está a disposición odos campesiños deste
século.
A extensión da superficie cultivada no século XIX basóuse na intensifi cación do factor
traballo. Esta faise coa incursión do millo e da pataca. Tanto o millo como a pataca son intensivos
en traballo. Isto significaba que a explotación agrícola non dependía do exterior. Cultivar estes
productos non requeria instrumentos distintos os que había. Este cambio resultaba idóneo para
aqueles campesiños que non tiñan cartos para invertir. Estes productos podían alternarse co de
trigo, xa que se cultivaban en épocas diferentes. A agricultura galega recolle varias colleitas o ano.
O abonado era co aprobeitamento do toxo. Era un eslabón débil da cadea xa que o abonado
era de pouca calidade. No s. XIX hai insuficiencia do abonado que frenou en parte a supresión do
barbeito, e introduxo o millo e a pataca. A inclusión destes novos productos fixo autosuficientes as
familias, debido a isto frenáronse as relacións mercantís. A autarquía agraria provoca a crise xa que
non hai relacións mercantís. A inclusión do millo e da pataca favorece o crecemento da poboación
ata 1.830; e frena a especialización do comercio bovino. No 1.830 – 40 a agricultura deixa de
crecer, deixa de aumentar a superficie cultivada, incluso redúcese.
3.2.- A CRISE DO COMERCIO COLONIAL GALEGO.
INTRODUCCIÓN
A economía galega do s. XVIII está caracterizada polo seu carácter pre-industrial (actividade
primaria ligada a actividades secundarias e terciarias) e tradicional (hai unha tendencia ó
autoconsumo frente a producción cara o mercado). Os campesiños realizan todo tipo de traballos,
tanto manufactureiros como sevicios.
Os factores do cambio da economía do s. XVIII foron: o aumento da superficie de cultivo, as
novas oportunidades de demanda provocadas pola desaparición do dominio gaditano no comercio
americano. O comercio de Castela con América esta controlado por Cádiz. Isto fixo que moitos
cartos foran para Cádiz. O goberno ilustrado acaba con isto. Disminuiu a parcela de traballo,d ebido
a isto o campesiño dedicouse ó comercio textil que se basa na producción de lenzos.
3.2.1- INSERCIÓN DO SECTOR EXTERIOR DA ECONOMÍA GALEGA NO COMERCIO HISPANO AMERICÁN
forma de actuación do produto colonial: os españois impoñían ós indíxenas ó comprar
productos procedentes de España. Os indíxenas pagaban un prezo que aumentaba entre un 300% e
un 1.000% no comercio. Os indíxenas para comprar estes productos tiñan que traballar para os
españois nas minas de ptrata en Perú e México. Traballaban en productos textís. Había un circuito:
Comeciante
Peninsular
exoporta
Comerciante monopo-
Correxidores
lista criollo
Alto prezo
918497940.doc
33
Indíxenas
No 6/8/1.764 regúlase os correos marítimos da Coruña, créase un sistema polo que todos os
meses saía un buque sen pasar por Cádiz. Isto fixo un meido de transporte a baixo custe, un meido
veloz e un medio regular e seguro.
Os desitnos deste buque correo eran México, Cuba e o Río da Prata.
Esta época de explendor é moi breve. De 1.767 – 1.773 o 61% da exportacion galega hacia
Perú era textil e o 93,6% da exportación total. Dentro do textil o 64% eran productos de baixo
valor. Dentro da exportación galega o 44% era textil de calidade.
A comunidade galega tiña un excedente de liño. Os mercados das colonias estaban en
Castela. Debido á apertura do comercio con América aumenta a demanda de traballo en Galicia.
3.2.2.- A CRISE DO PACTO COLONIAL E O SECTOR EXTERIOR NA ECONOMÍA GALEGA, 1.778 – 1.798.
o chamado pacto colonial conxugaba diferentes intereses de diferentes comerciantes. Os
comerciantes estaban interesados no pacto colonial. Os ingresos fiscais significaba o maior ingreso
da coroa española, pero a mediados do século XVIII este sistema ten problemas xa que a coroa
precisa máis recursos, debido á maior competencia hai poucos beneficios. Os grandes favorecidos
eran as oligarquías criollas que se facían con ingresos coloniais. En 1.780 hai unha revolta indíxena,
e a revolta de Tupar Amaru, e un movemento indíxena contra a administración colonial e os
criollos. Esta revolta fracasa. Vai xurdir un novo modelo colonial baseado no sistema británico das
colonias de plantación, é dicir, as colonias exportan mateiras primas e importan manufacturas.
Abríronse máis portos en España cara América. Liberalizase o comercio. En 1.778 díctase unha
regulación do comercio e son 13 portos os que comercian con América. Hai un incremento da
recaudación fiscal. Hai unha maior inversión en gastos defensivos fortalecendo o novo sistema de
detracción do producto colonial. As consecuencias para o comercio galego:
5/ Aumetno do número de comerciantes habilitados, e aumento do número de portos.
6/ Maior cantidade de mercadorías en circulación.
7/ Estes cambios fixeron unha competitividade entre os lenzos galegos e os de Huelva.
8/ A burguesía coruñesa importaba tecidos europeos para levalos ás colonias. Galicia perde o
mercado americano centrándose no español para o comercio autoctono.
9/ Saturación do comercio colonial, especialmente ca crise de 1.787.

Aumentou a oferta británica;

Na guerra moitos americans producen textís;

É un momento de demanda americano de productos de primeira. Existe unha
significativa depresión na demanda americana porque desaparecen os departamentos,
retiranse carots americanos porque se precisan na guerra, hai limitacións a producción
da prata, e aumenta a presión fiscal.
34
918497940.doc
10/ As importacións colonias de Galicia resultaron pechadas.
O 91,3 das importacións son metais preciosos principalmente moedas de prata. Só o 28% da
prata queda en Galicia. A Coruña chega prata que non queda en Galicia. Os comerciantes son
intermediarios doutros colegas dos portos de España e a prata que queda en por comisións. Por iso
o saldo negativo da balanza comercial galega. A batalla de Trafalgar de 1.805 deixou a Galicia sen
buques de correo. Ata 1.797 a depresión foi continua, hai guerras con Gran Bretaña, con
Norteamérica (1.793 – 1.796), contra a Convención Francesa (1.796 – 1.802) e outra vez contra Gran
Bretaña (1.804 – 1.814). conisto fala a conciencia hispana en América. Os criollos queren
independizarse. Non hai novos pactos coloniais e pérdese o imperio colonial.
3.2.3.- CONSECUENCIAS DA INDEPENDENCIA LATINOAMERICANA NA ECONOMÍA GALEGA: 1798 1820
O 44,5% dos ingresos oridnarios da coroa viñan de América. Nos gastos, o 52,5% destinábase
á defensa. A pérdida de América imposibilita o desenrolo do absolutismo, non se podían
incrementar os ingresos pero incrementábanse os gastos.
Consecuencias para o mercado español:
1/ Depresión da demanda española para productos de baixo custe e alta elasticidade renta.
Productos do viño,
2/ En España, concretamente en Galicia, entra contrabando textil británico eran de algodón e é
mais quente que os nosos de liño. Son productos máis baratos.
3/ A invasión francesa desartella os cambión de distribución da producción galega.
4/ A finais dos anos 30, son os productos fabrís cataláns os que monopolizan o mercado español.
5/ O capital acumulado co comercio con América é invertido polos galegos en inmobles que logo
serán arrendados. Outra parte de aqueles capitalis se destina ó comercio de bens e de factores
(escravos que era unha actividade legal) e comercio cara as iilas coloniais: Cuba e Porto Rico. Eses
factores son escravos para Cuba.
Gran Bretaña quere prohibir a trata. Hai unha minoría ata 1.820 que prohibe a trata en Gran
Bretaña. Isto é aproveitado polos galegos para dedicarse a trata de escravos. Isto é legal ata 1.820,
logo non hai cifras dos viaxes negreiros. Con todo isto o prezo dos escravos medrou e tamén os
prezos dos viaxes. Gran Bretaña e o abandeirado contra o escravismo, porque non tiñan poder
adquisitivo e prefire asalariados capitalistas. En 1.817 fírmase un tratado con Gran Bretaña para
eliminar a trata entre África e América. Ata 1.820 houbo unha moratoria do tratado, e ata esta
fecha e legal a trata de escravos. Do 20 en adiante sábese pouco. Este tráfico domínano os
coruñeses. Un 31.8% das empresas eran coruñesas e o 98% das expedicións saen da Coruña.
Represetnan un 6,7% da trata española.
A partir de 1.850 incrementase o control británico sobre a trata e o incremento no coste das
expedicións. Disminue a demanda europea de sucre de caña todo isto leva a crise da escravitude en
Cuba. Comenzan a ser máis rentables os asalariados que os escravos.
918497940.doc
35
Algúns armadores que dedican a trata pasánse o transporte de emigrantes, levan emigrantes
e traen productos importados.
3.3.- A EXPANSIÓN, CRISE E LIQUIDACIÓN DA INDUSTRIA RURAL LENCEIRA, 1.750 – 1.830
3.3.1.- AS ACTIVIDADES COMPLEMENTARIAS DA AGRICULTURA.
Galicia chega ó século XIX con menos industria da que tiña en XVIII. En Galicia, no século
XVIII, as familias campesiñas tamén se dedicaban a actividades auxiliares ou complementarias da
agricultura. Varían os tipos e incidencias no entorno segundo rexión ou época. Facilitaban a
supervivencia dunha familia a nvel parroquial ou rexional, nalguns casos eran básicos para a
supervivencia. Dende o século XVIII a agricultura non chega para cubrir as necesidades do
campesiño e ademáis ten moitos tempos mortos. O máis característico de Galicia é a existencia
dunha intensa e extensa actividade textil en todo o terreno. Pero despois hai actividades testiles
máis especializadas nunha comarca, parroquia, etc. O nivel de dedicación resultaba notable, tanto
en comparación con outras áreas peninsulares como na reproducción das familias. Había industrias
para a demanda local:
Primer tipo: son as da madeira. Son importantes para algunhas familias (non para todas)
sobre todo facendo zocos. Fora do comercio comarcal os zocos non se comercializaban e ningún
caso foi fundame4tnal para toda unha parroquia en Galicia. Hai que incluir as cestas para levar
peixe, canastas, o torneado de cubertos para comer...
Segundo tipo: son de ámbito extracomarcal, e dicir, poden chegar ó ámbito extrarexional. É
o caso de cordeleiros (Ourense), olleiros (Terra Chá, Lugo), curtidores (Allariz, Ourense; Noia,
Coruña; Cangas). Polo xeral venden para mercados fora da súa comarca. Son importantes para unha
parroquia enteira, non só para unhas familias. A canteiría tamén cumple a función de actividade
comprementaria. Abundan os canteiros no interior da provincia de Pontevedra, sobre todo en Xeve.
Realizan unhas emigracións estacionarias. Podemos incluir mampotería (muros) ou a fabricación de
tellas. Neste grupo destaca o curtido. Este é o tipo de industria máis próximo o modelo
protoindustrial (aquelas que pasan do tradicional ó industrial). Sitúase preto dos portos e de
matadeiros municipais porque é de onde reciben as materias primas. A extensión desta industria é
grande. Vendeu para mercado extrarexionais dende 1.774 coa apertura de Coruña ó tráfico
colonial. Comenza a ter neste momento bastante importancia. A mediados do XIX aínda tiña pouca
importancia e estaba moi localizada. Hai curtidores parroquiais que dominaban e destinan os seus
excedentes o mercado interrexionais sobretodo en Allariz e Cea en Ourense, Noia en Coruña e
Caldas na antiga Santiago, vilaboa, Chantada en Lugo, Soutomaior na antiga Tui (actual
Pontevedra)... Utilizan coiros de procedencia local e tamén dos matadeiros das cidades como
Santiago e Coruña. Estas industrias cercanas as cidades son máis complexas que as familias. Tipos
de curtidores:
36
918497940.doc
1/ Curtidores independentes: curten 1 ou 2 pares de peles o ano xeralmente de gando da súa
propiedade ou dos seus veciños.
2/ Curtidores rurais: adoitan ser propietarios de pitos (lugares coma pozos para remollar as peles).
Traballan peles da súa propiedade e tamén peles cedidas por tratanes de gandos. Operan a xornal
neste último caso ou tamén na porceiría. Operan no réxime de putting-out system, tamén chamado
traballo por encargo. O comerciante mayorista e propietario de todos ou case todo-los medias de
producción, sobre todo das materias primas. Cédeas a un campesiño para que as faga a cambio
dunha remuneraciónpor peza. Neste sistema hay un comerciante maiorista chamado verleger.
3/ Curtidores xornaleiros: non teñen pitos nin gando propio. Cando traballan utilizan pitos
comunitarios. Dase en Chantada pero en xeral non son comunitarios. Este grupo predomina tamén
en Allariz e Cea. Onde abundaban os comerciantes.
O comercio de peles de coiro estaba en máns dos donos de matadeiros. A fins do XVIII esta
industria experimenta unha transformación relevante na súa organización laboral. A partir de 1.780
pasa a ser unha actividade centralizada e realizada por operarios especializados nos locais de
comerciantes maioritarios. Alónxase da industria rural doméstica. Destacan en torno as zonas
próximas a Santiago e Ferrol. Chámanse tenerías. Estas exixían intensificar o capital debido a que o
capital circulante era grande debido ó longo ciclo de maduración do producto. As peles precisan
moito tempo de maduración nos pilos. En xeral, o capital circulante é maior que o fixo.
Terceiro tipo de actividades das cales os seus excedentes van dirixidos a mecados
extrarrexionais. Débese ó aumento da demanda extrarrexional:
I. Industria metalúrxica do ferro: a mediados do XVIII existían en Galicia 18 ferreirías (zona
occidental) e chégase a 25 (parte este de Lugo e Ourense). O ferro o collían das minas de rocas
e formigueiros de caliza. Moitas ferreirías pertencían o Mosteiro de Samos e o resto pertencía a
nobres e fidalgos que vendían parte do mineral fundido a Castela e Portugal, parte tamén
alimentaba os martinetes (ferreirías máis pequenas) distribuidos polas provincias de Lugo,
Betanzos e Mondoñedo. Estes tamén recibían ferro vasco (modelo vasco: inllectase aire para
fundir). Tiñan un rendemento alto. Empregaría unhas 100 persoas. Tamén en Lugo había a
extracción de carbón vexetal, transporte de ferro e ferreiros que traballaban o mineral fundido
en bruto en outros instrumentos. Entón agrégase máis xente a esta industria. Esta industria e
bastante esencial para algunhas zoas sur-oriental e da provincia de Lugo actual sobre todo en
zoas montañosas.
II. Industrias do salgazón de peixe: (4º cuarto do XVIII ata principios do XIX). Galicia na metade do
XVIII era a principal resión pesqueira de España, por recursos naturales e por xente. É una
actividade complementaria. Dedicábanse sore todo homes e en terra as mulleres o
transformaban para vender. Primeiro está o secado, e a outra variación é o salazón que se fai
mediante a técnica rudimentaria do escochado. Esta tarea leva moito tempo e supoñía unha
baixa productividade. É xustificable polo baixo coste da mán de obra e o coste de
oportunidade, (a posibilidade de facer outra tarea); era moi baixo ademáis eran mulleres e
918497940.doc
37
tiñan baixo coste de oportunidade porque non tiñan outro traballo. Ten un caracter familiar.
Hai ocasións en que este negocio adquire maior importancia como na Ría de Vigo onde se
salaba moito peixe. Facíanse en bodegas ou lonxas de gran tamaño para vender en Portugal. Os
propietarios destas soían ser mariñeiros acomodados, patrones, fidalgos ou comerciantes non
matriculados para a mariña, e cargos públicos. Unha parte do producto vendíase no interior da
Península, outra o País Vasco e a maior parte a Portugal por vía marítima. Ten un carácter
estacional e complementaria da agricultura e da pesca. Tamén os nenos realizan o salazón. O
salazón é a actividade segunda en ocupación despois do textil a mediados do XVIII. Os
traballadores eran básicamente mulleres e nenos.
III. Outras actividades complementarias: buhoneiros, segadores e artesáns. Estas actividades
significan desplazamentos estacionarios a fora da rexión.

Artesáns  emigraban 3 ou 5 meses e voltaban a casa. É tradicional na cornisa
cantábrica.

Buhoneiros  collían Castela cara outubro e volvían a Galicia na primaveira. Eran
unha especie de comerciantes. Levaban unhas mulas ou ó lombo mercancías coma lenzos
e obxetos de madeira, corda e pescado seco. Regresaban con outras mercadorías, coma
especias, pan e complementos de vestir. A maior parte procedían da provincia de
Ourense (Maceira e Ribeira do Sil).

Segadores  é o grupo máis importante e numeroso. Saían en tempo de sega a
Castela e Portugal. Aproveitaban para levar unha ou dúas pezas de liño para vender.
Regresaban en outono. Había tamén cavadores en época de vendimia, en Xerez ou
Porto. Hai cifras entre 30.000 e 100.000 no XVIII.
3.3.2.- A TRADICIÓN DA INDUSTRIA RURAL EN Galicia. O DOMINIO DO LIÑO.
 Actividades Textís: a tradición ven da Idade Media co liño e en segundo lugar a lá. Estos texidos
de lá tiñan un comercio moi restrinxido (básicamente de autocomsumo). Era escasa e de mala
calidade. O liño é unha fibra forte,d e bastante duración, fácil blanqueo e que non absorbe
demasiada suciedade. Produíanse estopas, estopillas, mantelería, volandillas, etc. productos de uso
diarios e de luxo. Hai de todo pero soen ser productos toscos destinados as clases populares. Os
exidos de liño eran para moitas familias o seu principal contacto co mercado. O liño convírtese
nunha actividade típicamente mercantil, producese para vender, e un lugar de intercambio no
mercade ou ferias. No XVII de Mondoñedo exportaban a Madrid, e o XVIII é o século de maxima
expansión. Esta expansión se explica en Galicia en relaicón o aumento demográfico (hai pouca
terra). En Galicia sobra mán de obra e esta indsutria é intensiva en man de obra e hai poucas
oportunidades de escoller alternativas. E apropiada para completar as rendas das familias
campesiñas. En moitos países europeos a industria rural doméstica supuxo un aumento da
poboación antes da Revolución Industrial.
38
918497940.doc
 Distribución territorial da actividade textil do liño: segundo o Catastro de Ensenada hai 2.000
persoas dedicadas a este sector. É unha minucia porque non daría nin para vestirse en Galicia. Pasa
este erro porque a xente só declara unha actividade. Aparecen máis de 3.000 parroquias con
tecedores pero tamén omite as mulleres. Tamén onde había puocos tecedores unha parroquia a
omitia. Principais comarcas:
√ A do Baixo Ulla con centro en Santiago e Padrón
√ A Provincia de Ourense en xeral excepto zonas orientais montañosas e zonas vinícolas.
Destacan as comarcas do Alto Arnoia (capital Allariz) e Alto Limia (capital Xinzo) e o Val de
Monterrey (Verín), Serra de Leboreiro.
√ Viveiro (Lugo norte) e Caldas (Pontevedra)
As zonas lencieras en xeral se situaban nas zonas baixas do litoral e prelitoral, nas
depresións interiores e nas proximidades das montañas.
 Traballo do liño:

Cultivo e preparación. En Galicia había dous tipo de liño: liño mourisco de ciclo largo
(outono – maio) e liño galego de ciclo curto (primaveira – verán) que era máis fino e
delicado. O cultivo sobre todo do galego esixía terras de gran calidade e intenso
traballo, polo que competía con outros cultivos. Tiña un risco elevado de pérdida de
colleita. A sega tamén presentaba problemas porque se preten´dia obter a vez a fibra e
a semente pera o ano seguinte. Había que escoller exactamente o momento de colleita
senón se perdía unha das dúas. En Galicia solucionouse coa intensificación en traballo, o
lió e unha ocupación moi intensiva e traballo, e en procesos posteriores e aínda máis
intensivo. Había que secalo unha vez segado, se párase a linaza da fibra, sepáranse as
partes leñosas das fibras mediante o embozado (metendoa na auga) despois había que
agramalo (pulilo, vatindo cunha maza) varias veces e despois cun rastrillo aparecía o fio
(asendándose).

Despois ven o fiado ou hilado. É propiamente femenina e realizábase en Galicia coa
roca e o fuso (“rueca y huso”). É máis lento que o torno que estaba difundido en Europa.
En Galicia non porque a roca e o fuso poíanse fabricar na casa ademáis que teñen un
carácter portátil mentres que o torno non. Mentres levaban a pastar as vacas podían
levar e fiar alí. O torno non era viable. A utiliación da roca dá unha productividade
menor que o uso do torno. Prodúcese menos isto implica menor remuneración do
traballo.

Blanqueado. En Galicia realizábase inmediatamente despois do fiado, noutros sitios
facíase despois do tecido. Implicaba máis traballo porque se enredaba máis o fío. O
método máis usado era poñer o fío con cinzas de roble ou viña e despois de cocelo xunto
con isto lábase pero o peso era menor. O motivo de que en Galicia se blanquease antes
918497940.doc
39
do tecido e non como no resto de Europa corresponde a que se cocía na pota do caldo,
porque todo o mundo á tiña, pero non todos tiñan onde blanquear pezas completas.

Tecido. Realizabse un tecido manual normalmente da propiedade dos tecedores.
3.3.2.- A ORGANIZAICÓN SOCIAL DO TRABALLO E O PROCESO DE DISTRIBUCIÓN.
 Suministro de materia prima  existía producción autóctona de liño. En Lugo e Mondoñedo a
producción era básicamente autóctona. Pero mercábase moito liño extranxeiro. Hai algúns
maioristas que proporcionan materia prima pero con un control escaso, estaba fortemente
automatizada.
 Filandeiras, tratantes e tecedores  as filandeiras era unha actividade complementaria, sobre
todo das mulleres. Non constituían un oficio como tal. Era a tempo parcial. Sobre uns catro
meses o ano. Os tratantes eran comerciantes de liño e tamén comercializaban panos. Os
tecedores realizan a fase determinante. As mulleres fiaban todo o ano pero o tecido leva 3 ou 4
meses. Nas cidades había gremios de tecedores pero nunca gremios de paliñeiras ou tecedoras.
Na cidade só había tecedores homes, e no campo dependía de custións locais. En Santiago, por
exemplo, había por tradición dous gremios de tecedores. En xeral o tecido era unha profesión a
tempo parcial salvo nas cidades.
 Vendedores, compradores e mercados  unha boa parte da producción rural de lenzos estaba
dirixida as feiras de lenzos como as de Xinzo, Allariz, Pontevedra ou A Cañiza. As autoridades
municipais recaudaban destas actividades feireiras; pero non se preocupaban pola producción ou
a calidade. Pero a mairo parte da producción non era formal senón moi informal. Tipos de
vendedores:
- Tratantes de lenzos: mercan lenzos nas feiras ou nas casas dos tecedores a baixa escala. A súa
vez complementan esta actividade con outras. A maioría eran veciños da comarca onde
vivían. Xeralmente eran ambulantes.
- Pequenos e medianos comerciantes: normalmente tiñan unha tenda. Algúns eran galegos pero
os mais eran asturianos, rioxanos e de Castela todos eles avecindades en Galicia. Moitas veces
os seus lenzos son remitidos ó interior da península. Outro destino e o País Vasco e Portugal,
pero moito menos que Castela e Galicia.
- Maioristas: compradores o por maior de lenzos pero avecindados fora de Galicia sobre todo en
Madrid. Tiñan axentes en Galicia que se encargaban de suministrar regularmente
mercadorías.
Temos diferentes tipos de tecedores: hai o tecedor que traballa por encargo dun veciño que
lle pasaba o fío. Non sae o mercado. Non é un vendedor porque non vai o mercado. Logo temos o
que traballa para o mercado, nunha situación de kauft-system. Todo é propiedade do tecedor. A
producción para a venta é importante relativamente, vai dirixida o mercado interexional, non moi
lonxe. Non existe en Galicia un conxunto de comerciantes maioristas de lenzos avecindados en
Galicia. Falta a cima da pirámide do proceso de producción. A mediados do XVIII o sector do liño é
40
918497940.doc
moi importante e con técnicas tradicionais e aínda conserva o caracter de complementario
respecto a agricultura.
3.3.3.- A EXPANSIÓN DA PRODUCCIÓN TEXTIL FAMILIAR NO TERCIO DO SÉCULO XVIII.
 Factores de expansión (1.767 – 79).
1/ Aumento do tradicional mercado interior peninsular (1.774)
2/ Apertura do porto de Coruña o tráfico colonial
3/ Aumento da oferta elástica de man de obra
4/ Aumetno da materia prima do liño importado do Báltico (que era máis barato que o de Castela e
o de Galicia).
 Importacións maioristas.
Van conformar un grupo de importadores mais grande. Joaquín Cesper pide autorizanción ó
Rei e este autoriza a construcción de regueres (fábricas de producción de liño) e tamén aprova a
importación de liño extranxeiro para favorecer as industrias. Entra este liño polos portos de
Ribadeo, Carril, e Xixón. O rei impón impostos a isto (1.768). as importacións do Báltico comenzan
por Ribadeo. Os irmáns Perez Villaamir, Antonio Raimundo Ibañez, Marqués de Sargadelos; Manuel
Rodriguez Garza e unha sociedade de tres señores: Campoamor, J. Cabrera e Aguiar destacan neste
sector. Sobre o 1.785 hai un reducido número de comerciantes maioristas do liño que os distribue
por toda Galicia a comerciantes ó por menor, a crédito e estes a súa vez os campesiños. En 1.784
entran neste negocio os chamados maioristas composteláns. Entran despois outras firmas como
Ramón Perez Santamaría, Manuel de la Riba Moreno, J. Andres Gracía, e outros. De la Riba será o
mais importante. Antes importaban coiros de América. Estes grupos comprarán o liño a través de
Londres ou Amsterdam. Por tanto, 6 ou 7 comeciantes acaparaban gran parte da producción.
Consecuencias das importacións masivas desta época de expansión:
√ Progresión das importacións; 1.600 teneladas o final da costa
√ Xeralízase o sistema de ventas a crédito. Os maioristas venden a crédito ós minoristas e
estes fan o propio cos campesiños. Fórmase así un sistema de crédito. Os prazos eran
normalmente de 5 ou 12 meses. Permitían ó campesiño comprar o liño e pagar o crédito
despois de vender. Van a hipotecar. Liva a moitas expropiacións de terras.
O liño do Báltico era máis barato polo que a producción con este tipo de liño era máis
barato que o de Castela e o de Galicia. Por iso implántase rápido e tamén non se precisaban
grandes créditos polo que con pouca terra podíase pedir un crédito. Importábase de forma regular
e había almacéns nos portos polo que o ritmo de producción é constante.
A tendencia crece ata 1.787 en que a partir de entón estácanse. Ata 1.793 hai dificultades
para importar. Existe unha lixeira crise. Ademáis entra o mercado americano dende 1.786.
contráese a demanda de lenzos galegos no poercado peninsular. Nestos anos deteriorase o
intercambio entre millo e lenzo. Aumento o prezo de millo polo que debe vender moitos máis
918497940.doc
41
lenzos para mercar o millo. Prodúcese unha crise de subsistencia. Afectaba os comerciantes de
lenzos, porque cae só a demanda. Esta crise produce impago de créditos ós maioristas, os efectos
desta crise é unha maior concentración de maioristas importadores desaparecendo os de
Mondoñedo, quedando só os de Compotela. Os portos de Carril e Xixón cérranse no 1.788 a este
tipo de importacións pro real decreto. Non poderán realizar comercio exterior. No ano 1.794 hai un
maior control compostelán. Qeudan maioristas en torno á Ría de Arousa e Santiago. Tres maioristas
(R.Santamarina, S.A. Gracia, e de Riba) controlan as tres cuartas partes deste comercio. Remata
finalizadas as guerras napoleónicas porque Inglaterra pecha o exterior.
3.3.4.- LIMITACIÓNS DO SECTOR DURANTE A ETAPA DE EXPANSIÓN.
1/ Carmona di que a finais do XVIII 1.000 ou 2.000 familias traballando e a producción e
aprosimadamente 3.350 toneladas de liño. Refórzanse as relacións de comercio mercantil. Avanza o
proceso de integración mercantil dos tecedores, van a vender máis ó mercado das materias primas.
2/ Se forma un grupo maiorista que era o máis poderoso da burguesía, no fin do s. XVIII principios
do XIX. Non se forma en base a galegos senon en base a negociantes de orixe foráneo. De la Riba e
outros eran do Sur da Rioxa. Fóronse quedando en Galicia con bastante éxito. Ibañez era asturiano,
xunto con outros máis. Dende mediados do XIX entran cataláns para introducirse na industria do
salazón. Estos comerciantes non estaban interesados nas fases do proceso de elaboración do liño.
Só están no comercio. Non se meten na producción nin a controlan. Compran liño pero
desenténdense dos lenzos.
3/ Hai un grupo novo de medianos comerciantes supeditados os maioristas. Estes pequenos
comerciantes sí que se adican a vender lenzos.
 Tamaño da producción e estructura do traballo.
Aumenta o número de familias adicadas ó liño. Afecta a polarización social: vivirán mellor os
que se adiquen ó liño que os que non. Pero non hai especialización do traballo. O tecedor ten
dependecia da agricultura salvo nas cidades de Santiago e Padrón. Os malos transportes galegos da
época non foron un freno determinante porque boa parte deste transporte o fan os segadores de
Castela. O amento das ventas ó interior non significa que no interior de Galicia crece o mercado
interno porque os ingresos dos campesiños van destinados a mercar materias primas, pero sobre
todo a pagar as rentas do foro, impostos e devolver créditos. Entón a expansión dos telares non
supón progreso na división do traballo nin aumento das relacións mercantís internas. O cambio
prodúcese na decadencia do liño autóctono ó ser máis caro. A fins do XIX hai pouca xente que
cultive en Galicia. Segundo a rexión son a pataca ou o trigo quen despraza ó liño.
 Problema da industria rural doméstica.
En Inglaterra a Revolución Industrial concentrou os traballadores nas fábricas e aplicación de
enerxía inanimada no proceso. Debe haber un gran capital físisco que invirta en máquinas e capital
humano. Para que sucedese isto en Galicia había problemas:
42
918497940.doc
 A fibra de liño tiña dous inconvintes. A fins do XVIII foi imposible mecanizar a
producción con liño, non hai tecnoloxías. Tardouse tempo.
 Os productos de liño eran facilmente sustituibles no mercado polos de
algodón, sí mecanizado. Os ingleses introdúceno por ser máis barato e
mecanizable.
Había duas solucións para a modernización;
√ Sustituir o liño polo algodón, coma Inglaterra, Escocia, Alemania e Francia
√ Mantenemento do liño en gamas ou fases do proceso de producción menos sustituibles
polo algodón e apoiado por aranceis. É unha vía de defensa para antes da mecanización. Foi
seguida por Irlanda do Norte, Belfast; e algunha zoa de Alemania e Países Baixos.
En Galicia había onstáculos estructurais que dificultaban o avance pro calquera destas dúas
vías. A propia estructura agraria social condicionaba o avance. Outros problemas galegos:
1/ Era unha producción uniforme. Case non había diversificación. A clase máis abundante eran os
lenzos ordinarios porque eran blanqueados antes de quecer polo que lle daba un aspector peor.
Córrese risco ante o mercado se falla o producto. Fai ó sector máis dependente das crises.
2/ É un sector sen regulación. Noutros países coma Irlanda chega a haber unha institución que
controla a calidade a pesar de ser procedentes da industria rural doméstica. En Galicia o control só
era para fiscalizar.
3/ A producción é técnicamente atrasada. Expándese pero non hai cambios. Facíano sobre todo
mulleres, polo que como non tiñan nada que facer, non hai presión para mecanizar. Pervive esta
situación polo atraso da agricultura que non expulsa traballadores.
Respecto ó blanqueado nalgúns países pasou a ser unha actividade independiente.
Blanqueábase o por maior. A producción era máis homoxénea. Ademáis supón unha maior conexión
entre os productos e os merados. Había grandes establecementos de blanqueados que permitía
incorporar maquinaria máis rápidamente. En Galicia blanqueábase antes de tecer. Púñase a secar ó
sol sobre a terra. Hai pouca terra e o fío ocupa menos que unha tela.
3.3.5.- OS INTENTOS DE TRANSFORMACIÓN DO SECTOR.
1/ Pola vía da resistencia  houbo varios ensaios. O primeiro foi o proxecto de Joaquín Cester que
en 1.874 pretendía establecer unha manufactura de lenzos. Quedouse nun centro de enseñanza de
tecido. Puido facer poucas cousas. En segundo lugar houbo outro intento en Monte Alto na Coruña,
no ano 1.796 por Juan Antonio Marcó de Pontevedra, era unha fábrica de mantelería, tecería
cincería e de fíos para coser, pero fracasou.
2/ Pola vía da sustitución  ensaio do algodón. Os pioneiros están preto da Coruña nos 70.
cómprase algodón en blanco e pintanos o estampalo. É a fábrica de Josep Iglesias, Jerónimo Inojosa
e algún máis. Un segundo bloque aparece nos 80 que é unha “Fábrica de Indianas e Lenzos
Pintados” de José Coderg. Outra iniciativa en 1.798 en Pontevedra foi a dos irmáns Lee. Foi a
primeira típicamente capitalista. Durou ata 1.820. Nos últimos anos dedicouse a colocar no
918497940.doc
43
mercado español algodón de contrabando. En 1.805 establecese en Santiago outra fábrica. Caro os
90 xa xurden iniciativas de producir algodón pero xa era tarde debido á competencia exterior, e o
pequeno mercado interior galego. Ata os 30 – 40 entran de contrabando algodóns británicos
practicamente conliberdade porque en Trafalgar o estado perdeu moitos buques. A mediados do XIX
os algodons cataláns inundarán o mercado galego. Sobre 1.830 – 40 a industria está en crise. O liño
será unha reliquia do pasado.
Os maioristas galegos sonun grupo pequeno e subordinado os rentistas, de forma que non se
pode falar de clase galega independente. Os foráneos virán a ocupar o posto de burguesía
comercial e industrial. Non hai capital galega polo que será moi dificil a modernización posterior. A
culpa de este atraso e o sistema tradicional agrícola. A fábrica significaba o fin dos rentistas e do
feudalismo.
3.3.6.- CRISE E LIQUIDACIÓN DA INDUSTRIA TEXTIL RURAL.
A comenzos do XIX prodúcese a decadencia deste sector por tres motivos:
- Estancamento técnico
- Aumento da competencia
- Estreitamento do mercado
As guerras europeas subiron o prezo do liño e das materias primas. Tamén os prezos dos
productos agrarios. Sube o liño, pero como os cataláns tamén subiron non houbo competencia.
Ademáis durante a guerra os encargos militares axudan a este sector. Como a principal producción
dos tecidos eran de carácter basto polo que é máis inelástica a demanda e consercase esta.
Pérdese o mercado colonial e aumetna o contrabando de productos de algodón. Tamén de lá e de
seda francesa. Estes xunto os cataláns desprazan o liño galego nos comercios internacionais.
 A evolución do suministro de fio:
Sobre os anos 20 o nivel das importacions é relativamente alto. Hai reales órdenes no 14, 26
e 26 para favorecelos aranceis. Con isto descende o cultivo do liño galego debido o aumento do
importado. Sobre 1.840 o sector lenceiro permanece estancado sen introducir melloras. No 1.830 o
liño galego xa entra en competencia de liño producido mecánicamente.
Do 1.840 – 70; no ano 41 aparece un arancel que protexe básicamente a fase de tecido.
Respecto a materia prima favorece a importación do fío. Os fiados de liño importánse máis. Crecen
no 30 e nos 40 de forma vertixinosa. Os efectos de todos estes factores:

A ruina do fiado en gran parte de Galicia, sobre todo nas zonas máis mercantilizadas
neste sector. Moitas familias perden estes ingresos complementarios. Ademáis é un
momento en que cada vez se piden máis ingresos en metálico.

Contráense os mercados coloniais españois do fiado. Supón nestes lugares dedicados
a este sector un incremento da emigración.
44
918497940.doc

Finso das importacións de liño. Supón a fin da burguesía dedicada o comercio máis
importante de Galicia. Xurdirán outros burgeses poer con intereses máis disperses, e
tamén rentistas. Pera o norte de Lugo supón a fin dunha actividade manufactureira
comercial importante. Nunca volverán a ter a mesma importancia. Pervive durante máis
tempo na comarca de Padrón ó introducirse o putting-out system (por encargo).
Impórtase fiados de Bélxica ou Gales. Nesta zona aparecen tres comerciantes. Estes
importan o fío e suministran esta materia prima os tecedores, e tamén están interesados
en vender a producción. Son tecedores dependentes dun comerciante, debido á
abundancia de man de obra sen ocupación. Desaparecen os tecedores independentes.
Esta comarca mantense todo o XIX e incluso chégase a sustituir o liño polo algodón no s.
XX. Desaparece en 1.960 cando os maioristas abandonan o negocio.
 Cambio nos traballadores textil nesta crise: feminización e envellecemento.
En Galicia eran tecedores homes e mulleres salvo nas cidades e en Padrón. Cando este
sector entra en crise e aumenta a emigración chégase a que a fins do XIX e case totalmente
femenino. Prodúcese tamén un envellecemento. Rómpese pola emigración e pola ruptura familiar
do negocio.
 Competencia da industria fabril.
Despois dos anos 30 a industria algodoneira catalana experimenta un gran impulso. Entra en
Galicia aínda que sen forza ata 1.870 para desprazar ó local e o contrabando. As vías de
penetración dos textis cataláns foron dous: cabotaxe e o ferrocarril. Cando Galicia estea
perfectamente comunicada por ferrocarril con España a indsutria rural desaparecerá. Redúcense os
costes de transporte do ferrocarril e os productos cataláns exténdense. Por outro lado, os
productos galegos non se colocan e España, ademáis ó reducirse a emigración estacional redúcese a
exportación. Ata 1.873 o cabotaxe supón o principal medio de entrada da producción catalana.
Estes teñen unha rede específica dedicada a canalizar a venda destes productos. Van formando
sociedades, maioritariamente comanditarias, entre unha firma catalana e un comerciante galego. O
obxeto social desa sociedade é vender tecidos ó por maior. Este comerciante galego só pode
comprar a unha fábrica.
A industri textil galega pasou por tres fases:
1º Tercio do XIX: pérdidas das colonias e aumento do contrabando.
2º Tercio do XIX: importación de fíos que aumenta a competencia do contrabando e dos cataláns.
Desprazan os productos galegos de España e das propias cidades galegas.
1.870: proceso de extinción final debido a indutria catalana e a súa rede comercial.
Supuxo a pérda dunha oportunidade de industrialización.
918497940.doc
TEMA
4.AGRARIAS,
EXPORTACIÓN
AGRICULTURA
45
TRIBUTACIÓN,
DESAMORTIZACIÓN,
CRISES
EXPLOTACIÓN
TRADICIONAL
DO
MONTE,
GANDEIRA, POLÉMICA FORAL E O ATRASO DA
GALEGA, 1.830 – 1.900.
4.1.- Tributos tradicionais e a reforma tributaria de 1.845.
4.2.- Os procesos desamortizadores e a persistencia das relacións de propiedade.
4.3.- As crises agrarias do século XIX. A difusión do oídio, da tinta e da filoxera.
4.4.- A explotación tradicional do monte.
4.4.1.- Autilización tradicional do monte.
4.4.2.- A problemática dos montes veciñais. Tipos.
4.4.3.- Os montes galegos e a Desamortización de Madóz.
4.4.4.- Os montes galegos e a Administración Forestal.
4.4.5.- O proceso de individualización da propiedade colectiva
4.5.- A exportación de gando vacún.
4.5.1.- Auxe e crise da exportación de gando a Inglaterra e Portugal, 1.840 – 1.886
4.5.2.- A reorientación da producción gandeira galega cara ó mercado español, 1.886 – 1.900
Conclusións.
46
918497940.doc
918497940.doc
47
4.1.- TRIBUTOS TRADICIONAIS E A REFORMA TRIBUTARIA DE 1.845
 Tributación no Antigo Réxime: tres grupos: donos da terra, igrexa e Estado.
 Donos da terra  tiñan que pagarlle entre un 15 e 25% do producto bruto, chamábaselle renda
floral. Había mais impostos como o laudemio que consiste en que cando se vendía un terreo
reacaía o 40% no señor. Logo viñan os prorrateos ou apeos que é un imposto que hai que pagar
cando se volven a delimitar as terras. Logo veñen os censos, que traen cargas por impago de
rendas e outros impostos. Estos iban a pagar ós donos da terra e tamén á Igrexa.
 A Igrexa  obrigaba a pagar o dexmo ata 1.837, por case todo: pan, trigo, viño, liño, xatos,
leite, polos, ovos, mel, erc. Non incluía aínda a pataca e o millo no XVII dado que non eran
productos relevantes. O dexmo constituía o 50% das rendas eclesiásticas no antigo réxime.
O Estado en caso de guerra tamén se facía co dezmo. No 1.812 avolíuse o “voto de
Santiago” que era un imposto cobrado en todo o mundo hispano, pero o dezmo segue existindo.
As cortes no ano 20 – 23 reducen o dezmo a metade. Nas cortes de Cádiz no 37 trátase de abolir
o dezmo. Nacionalízanse os bens do clero secular e no 1.891 deuse a abolición definitiva. A
igrexa non se conformou. No 1.817 hai unha resistencia popular no ano 14 – 33 ó pago do dezmo.
Proven dunha caída dos prezos polo que ten que comercializar máis para pagar os impostos
estatais que no eran en especies senón en moeda. Non queren pagar á igrexa. Despois xurdirá a
Revolta Antifiscal, ligado ó Carlismo, que no quería pagar ó Estado carlista. Fracasado o carlismo
nos anos 30 pero déixanse de pagar parte das rendas feudais, entre elas o dezmo. Os cartos
escaseaban e tamén a comercialización. A resistencia campesiña basouse en:

Impagamentodos dezmos do mar

Extender productos coma a pataca que non estivesen suxeitos o dezmo. Os cataláns
fomentan o salgazón e tamén os mariñeiros matriculados. Hai problemas para cobrar nos
portos.
En 1.857 o Estado suspende o pago do dezmo e os curas obrigan a pagar en conciencia
baixo pena de non dar absolución (excomunión). En 1.851 o Estado fai un acordo con Roma para
pagar ós curas un fixo entre 3.000 e 10.000 reais. Aquí rematan os impostos eclesiásticos.
 O Estado  no Antigo Réxime plantexaba unha baixa presión tributaria, salvo na guerra:
1/ No 1.845 chega a Reforma Tributaria. Esta reforma trae a Contribución Territorial
que a paga o labrador, non o propietario. Ademais os cupos contributivos se reparten entre o
concello. Nos concellos había múltiples abusos entre os máis débiles.
2/ Contribución de consumo:recae sobre o consumo do viño, licores, augardente,
aceite, sidra, cervexa, xabón, etc. as entradas das cidades había que pagar por metelo, en
teoría. Na realizade, hai poucas cidades e acabou sendo un imposto territorial, converténdose
un imposto sobre a producción e non sobre a venta. Todos a pagaban aínda que non os
consumisen.
3/ Imposto sobre as hipotecas: 3% do valor.
48
918497940.doc
4/ Outros: impostos municipais, deudas persoais,...
En total estímase nun 25 – 30% do producto bruto e carga fiscal estatal e municipal.
Segundo Ramón Villares Paz a contribución medrou no século XIX do 9% o 18 – 21%.
Empeora a situación do campesinado.
4.2.- OS PROCESOS DE DESAMORTIZACIÓN E A PERSISTENCIA DAS RELACIÓNS DE PROPIEDADE.
A desamortización pretendía: modernizar a estructura da propiedade; e solucionar os
problemas facendísticos do Estado. Tratábase de convertir a propiedade feudal neutral.
Nacionalízanse terras feudais e colectivas.
A desamortización fíxose entre a nobreza e a burguesía, deixando de lado ó campesino. A
maioría da propiedade feudal pasou a máns burgesas excepto nos lugares en que abundaba o foro
como en Galicia. En Galicia os principais compradores foron comerciantes dedicados o mercado do
liño. Son moi baratos porque o Estado prefería cobrar en deuda pública que estaba rebaixada un
43% do seu valor nominal. Entre 1820 – 23 deuse unha desamortización inconclusa, 1º etapa, foi en
Lugo, compran comerciantes de viño, eran terras planas con mosteiros.
Do 37 ó 42 na Desamortización de Mendizabal a meirando parte do expropiado e subastado
son foros. Non se subasta a propiedade plen, senón o dereito a percibir unha renda, sen votar os
campesiños. O problema eran os pagos que resultaban altas para o campesinado porque existiron
fórmulas para pagar as terras. Puxéronse 3 prazos e os rendementos en 4. O Estado quixo acelerar o
proceso e puxo prazos máis curtos. A maior parte dos rendimentes eran campesiños. Sae tamén a
subasta ás rendas. Non se pode expulsar ó campesiño que ten dereitos.
Na época de Mandoz a partir do 53 predominan o principio compradores alleos o mundo rural
ata 1.836, sobre todo burgeses das cidades galegas; e a hexemonía da etapa reducionista.
Establece un práso de meses para poder redimir os foros. Entre mediados do XIX e comenzos do XX
en Galicia desaparecen os foros. Hai un Decreto Lei sobre a desapararición dos foros en Galicia en
1.926. non se sabe o ritmo de redención dos foros. A principios do século XX xa non debían quedar
moitos. Non se modificou a estructura de propiedade en Galicia.
Galicia durante todo o s. XIX mantivo un contrato feuda, polo que foi un dos principais
factores do atraso. Pero a desaparición dos foros convertíronse en donos os burgeses e non se
dedicaron a industria ou comercio co que a situación non cambiou. A burguesía convírtese en
rendista e úndese como clase. Non supón unha mellora nas relacións de propiedade das terras.
Durante o XIX a burguesía tiña ideas ilustradas pero aportou poucas renovacións á agricultura.
En España os señores da terra convertíanse en propietarios da terra (vía prusiana). A outra
vía é a francesa na que os campesiños fanse coa propiedade da terra. En Galicia déronse as dúas.
Pero non se converteu nunha agricultura capitalista.
A desamortización reforza o que había. Cambiou ós rentistas pero non a situación. En España
sí. En Galicia predominan os rentistas. O campesinado seguiu pagando rendas e outros vanse
propietarizando a terra. Estes burgeses rendistas, frente os mosteiros, serán máis duros a hora de
918497940.doc
49
reclamar ó pago. Non esperan en caso de malas colleitas. As axudas de beneficiencia en caso de
crise da Igrexa desaparece. Desaparece o dezmo pero aumentan os impostos centrais. Pero o peor
era que estes se pagan en metálico. A burguesía desatendeu a subdivisión das terras, e seguiu
existindo. Case nada cambia. O campesiño non poseía medios de concentración de terra nin acceso
a préstamos financieiros. O campesiño atopará no XIX estancamento técnico e dificultade para
especializarse. Seguirá existindo o foro.
4.3.- AS CRISES AGRARIAS DO SÉCULO XIX. A DIFUSIÓN DO OÍDIO, DA TINTA E DA FILOXERA.
Chegados a 1.930 – 40 non hai máis terra cultivable libre e a partir de aquí retrocede.
Tamén chega ó límite a intensificación do traballo. Pero permanecen inmutable o foro e as
pequenas explotacións en reducidas parcelas. A economía galega entra nunha crise estructural.
Será nesta época cando comenzou a nada riada cara América. O campesiño diríxese ó mercado
forzado polos impostos centrais e a propia desamortización no produce mercado interno. Os prezos
na segunda metade do XIX empezan a baixar. Non se forman proletarios en Galicia. Fanse en
América. A única novedade e que apareceron un grupo de burgueses comerciantes maioristas de
cereais. O nvel do producto agrícola campesió frenou. O Estado tivo un verdadeiro desinterés. Non
houbo nungunha medida para aceleralo. Son factores exóxenos ó campesiñado os que levaron ó
endeudamento deste. Non toda Galicia era así. Había zoas que estaban máis comercializadas sobre
todo nas zonas vinícolas ou nas dedicadas ás vendas de gando. A emigración temporal prmite ter
ingresos para manter a explotación campesiña. A emigración a América foi un factor de resistencia
á pequena explotación campesiña, ademáis dunha consecuencia dela.
O fin da 1º metade non se extende máis a superficie cultivable. Na 2º metade algúns
tomaban monte sobre todo para individualizar e que non sexa cultivable nin colectivo. O monte
aproveitabase para a agricultura con abono, madeira, combustible, etc. Pero as prácticas
repobladoras non existiron.
En 1.848, 53 – 57, 68 houbo crises moi fortes. Tamén houbo plagas nos vexetais. Nos 60 o
mildiu e oidio atacaron ás viñas. Nos 70 a tinta ataca ós castaños e nos 90 a filoxera ataca as viñas.
Producen grandes críses e miserias “inaguantables”. Agrabaron os impostos centrais,
desamortización, servicio militar obrigatorio, etc. a crise máis forda sucedeu no 52 – 53. No 52
choveu moito e creo unha crise agraria que se combinou co “tifus” e a “cólera”. Ademáis xurde a
usura, que dan préstamos a grandes intereses, 50 – 100%. En maio do 1.852 ós informes din que ó 2
– 10% das terras eran propiedades dos campesiños. O número de indixentes é moi elevado, entre ó
30 – 40% nuns concellos e 50% noutros.
Os prezos suben nas épocas de crise. Os galegos pagan máis polos mesmos productos. Os
cartos que ven de america levan a inflacción. As provincias que primeiro emigraron serán as
primeiras en subir os prezos.
O oídium tuckeri comenza a partir de 1.852 e a producción desaparece. Non mata as prantas
pero non producen. Afecta a Monforte, Chantada, zona do Ribeiro, a zona do Albariño, Ourense,
50
918497940.doc
etc. Esta praga remata coas prantas de Coruña e Lugo, sobre todo no Norte. Como existía o foro
agraba a situación dos campesiños viticultores polo que terán que ir ó mercado a comprar viño que
era 4 veces máis caro.do 52 e 64 o oídio tamén ataca a Portugal que era unha zona onde ían
traballar temporalmente os galegos. A recuperación das viñas sucede nos 60 cando se descubre que
o azufre (supón un coste adicional) destrúe o oidio.
Chegan os anos 80 e sobre todo os 90 e as comarcas vinícolas veránse afectadas pola
filoxera. Entra por Ourense polas comarcas fronteirizas con Portugal. Afecta a toda Europa, onde
ían traballar os galegos. Nos 80 toda a provincia será collida pola praga. No 97 o viño do Riveiro, do
Avia e do Miño esta polo chán.Superouse introducindo cepas americanas resistenets e inxertar
cepas europeas. A partir do 75 a tinta ataca os castaños. Non había monocultivo pero era un
complemento alimeticio. Nos 70 non se sabe como limpiarlles ese fungo. Despois da guerra civil en
Lourizán (Pontevedra) conséguese un castaño resistente a filoxera.
A crise finisecular que afecta ó gando de Galicia que se exportaba a Inglaterra e Portugal e
que no 1.885 se suspende. Con apertura do ferrocarril exportase a Madrid e Barcelona. Galicia
exporta cereais e afecta pouco a Galicia.
4.4.- A EXPLOTACIÓN TRADICIONAL DO MONTE.
Táctivas de resistencia frente a lexislación:
1/ Mantemento do costume, frente a tendencia liberal privatista. A lexislación desamortizadora
pouco entrou nos montes de Galicia. Hai campesiños que apresan parcelas do monte. No monte
tamén hai rendas e foros. O monte ten que complementarse coa agricultura.
2/ Individualización do monte: trata de asegurar que outro non se quede coa propiedade do
monte. Os municipios non eran propietarios dos montes, eran os veciños. Pero así minifundízase o
monte e así xa non é tan rentable. Cando se privatiza deixa de ser verdadeiramente productivos. Os
rentistas e os campesiños non quixeron esta solución, polo que e a lexislación central estaba en
contra. A principios do XIX o monte ocupaba un 70% ou terra e a propiedade era colectiva.
4.4.1.- A UTILIZACIÓN TRADICIONAL DO MONTE.
Se explotaba contínua e sistemáticamente. O monte estaba integrado na agricultura. Para a
vertente agrícola posibilita a producción de esterco para abono, e na gandeira constituye pasto e
foraxes complementarias.
 Vertente Agrícola
 Estivales: préndese lume o monte e obtense borralla para o campo. Seméntase trigo
de monte, pataca, etc., despois da queima e precisa 20 anos para recuperarse. É
unha colleita suplementaria pero non ocasional. Supón un aproveitamento agrícola
do monte e utilización individual e temporal do monte.
 Alternar centeo – barbeito: é unha práctica pouco xeralizada. Os 3 anos hai que
abandoar o monte.
918497940.doc
51
 O monte como productor de abono: o toxo era o producto clave. O toxo usábase
directametne como fertilizante. Sirve como cama para o gando. Tamén se usa como
combustible. Na segunda metade do XVIII unha explotación precisaba de 36 ou 40
carros, pero foi medrando coa intensificación da agricultura.
 Vertente Gandeira
Como o foro se pagaba en especies e difícil dar o paso de cereais a gando. Así os novos
pastos de finais do XIX proceden do apresamento do monte. O pasto no monte era
tradicionalmente libre. Hai diferentes especies de gando:
 Vacas  reserváronselle os mellores pastos e os comunais normalmente son para
vacas.
 Cabalos  viven mellor no monte que as vacas. Adáptase mellor á alimentación do
monte.
 Ovellas e cabras  pastorean normalmente en común.
O toxo tamén sirve para alimentar ó gando. Sirve para elaborar certos forraxes
mesturados con outros productos ademáis de poderse comer sólo.
 Outros aproveitamentos do monte
 Madeira e leña  os montes estaban despoboados. A producción madereira non está
dirixida ó comercio. Hai poucos ríos navegables polo que os transportes eran penosos. Non era
rentable. A propiedade da madeira non ten que ver coa propiedade da terra. O que plantaba
un árbol era seu. A leña era usada como combustible e cerca das cidades comerciales.
 TIPOS DE MONTES.
- De varas  son comúns e os veciños entran a coller pastos. Non son comunais cando se
privatizan.
- Veciñais  todos teñen o mesmo dereito. Era igualitario. Na realizade sempre hai quen colle
máis toxo.
4.4.2.- A PROBLEMÁTICA DOS MONTES VECIÑAIS.
Había escasez de montes de propios (do concello). Cando os veciños teñen monte é por
usurpación.
 TIPOS DE MONTES.
 De varas  son montes individos e comúns para o recollido de pasto. A explotación agrícola ten
explotación diversas. Cada familia ten dereito a unha certa explotación.
O acceso a titularidade deses montes é por herdanza ou por compra. Se ten unha
proporción de terreo pero non se sabe que trozo é. Os propios propietarios subdivídense.
Deuse na Galicia septentrional. Ten menos problemas cara o aparato administrativo.
Téndese a cambiar a outro tipo de montes debido a súa división.
52
918497940.doc
 Veciñais  a titularidade e aproveitamento están ligados a pertenza a un grupo veciñal. Ter
unha casa nunha aldea da dereito a usar ese monte. Non existe graduación entre os veciños,
todos son iguais ante a lei. O problema é que non depende de ningunha situación administrativa
estatal. Non existe o ámbito parroquial administrativamente en España. Se non hai parroquia
non hai propiedade.
Características:
1/ A vecindade confire a cotitularidade do monte.
2/ A cotitularidade é exercida por tódolos participantes de modo diferencial.
3/ Esta comunidade veciñal pode ser de diversa índole con carácter privado, non administrativo.
Non ten ámbito público porque non está recoñecida como ámbito público.
4.4.3.- OS MONTES GALEGOS E A DESAMORTIZACIÓN DE MADOZ.
A marxinación legal da propiedade colectiva: o que fan é municipalizar a propiedade
veciñal. Esta propiedade estaba condenada. No 19 de xaneiro de 1.812 ábrese o decreto acerca da
propiedade forestal e as súas normas. Permítese un novo tipo de aproveitamento. Establece unha
categoría única de montes: os chamados montes públicos. Consecuencias:
- Tódolos montes serán conceptuados como montes desamortizados e susceptible de ventas.
- Como a maioría paasn ó Estado este pode intervir nos montes a nivel legal. Quita a propiedade ós
campesiños.
Cando nos anos 30 se forma a nova e actual división provincial creánse concellos e provincias
novas. Pero este modelo de concello non se adapta a poboación galega por non ter núcleos grandes
importantes. Divídenos por poboación e moitas veces non hai localidade cabeceira. Os novos
concellos son agrupamentos arbitrarios de pobos e aldeas. Os concellos van ser conscientes da
propiedade veciñal e no XIX van respetar a situación non intervindo nos montes. O novo diseño
municipal provocou tres elementos negativos:
I.
Falta de recoñecemento legal, non aparecen por exemplo os montes de varas.
II. Falta de recoñecemento da natureza privada dos montes veciñais.
III. Esta luita prodúcese por marcada inconexión xurídoca dos campesiños.
Dende 1.883 hai liberdade absoluta para os montes privados. Os montes comúns son
administrados polos concellos. Prodúcese o deslinde de tódolos montes públicos. Créase a Dirección
Xeral de Montes dependendo do Ministerio de Fomento.
Entre o 33 e o 55 hai unha serie de medidas que xiran en torno os montes comúns, pero o
municipio segue igual. No ano 48 hai unha orde real que ven a dicir que os grupos veciñais que
exercen sobre os montes comunais é unha gran equivocación.
Entre 1.843 e 1.855 hai un enfrentamento entre os que queren intervir e os que queren
privatizar. Hai unha excepción en Lalín onde os montes eran privados dos veciños porque se
engañou ó Estado.
918497940.doc
53
No 1 de Maio de 1.855 chega a Lei de Desamortización de Madoz que non recoñece montes
propios nin comúns e sáe todos a subasta. No artigo 2 o Estado pode decidir vender ou non vender
un monte. No artigo 3 exceptuaba da venda os terreos de aproveitamento común mediante unha
solicitude.
No 59 fai se a primeira clasificación de montes. Se encarga ó corpo de enxeñeiros de
montes. É un desastre. Catalógase unha parte moi pequena dos montes. (Dependendo da provincia
dende un 3% ata un 14% dos montes). En España era maior. En Galicia seguramente é onde o
catálogo é mellor. Os concellos non pasaron datos ós inxeñeiros de montes porque non estaba de
parte da privatización. Galicia é a rexión na que máis cativos son os montes catalogados. Os montes
dos pobos constituían un 98%. Catalogáronse unhas 300.000 hectáreas, e na actualidade hai 700.000
ha.
Diferenciación: os que tiñan especies como carballos, haya,... Non se vendían nin tampouco
os de máis de 100 ha. os inxeñeiros foron proteccionistas polo que só se declararon vendibles unhas
8.000 ha. A veces nin chegaron a ocnsiderar as 100 ha. porque pensaban que o Estado as coidaría
mellor.
Avanza a desamortización no 62 hai un novo catálogo. Exceptúase da venda os xa
exceptuados no 59 en función da especie dominante e todo aquel que tiña unha superficie maior de
100 ha. Unha vez máis os inxeñeiros deron por exceptuar case todo para salvar a maior parte dos
montes veciñais. Estas pautas legais estarán vixentes ata o 96 en que se crea o concepto de monte
de utilizade pública. Protexe os mesmos montes que había pero saen a venta os antigos montes de
Estado. Os axuntamentos eran os encargados de instruir os expedientes e os máis normal é o
retraso e lentitude en cumplir as restriccións do Estado. Para pedir excepción o Estado esgrimían
moitas causas como os de varas porque eran privados, para non afectar á agricultura. As
diputacións tamén retrasan isto aínda máis e nos 90 xa non se fala máis de expedientes. No 88
tratábase de garantizar que ó Estado cobrara o 20% dos montes exceptuados por parte dos
campesiños.
A venta dos montes chegou pero non se sabe que é o dono real (non legal que era o Estado).
Pasaron a máns de particulares. Prodúcese a deforestación destes. Os montes dos pobos no 70 hai
moitas queixas sobre a actitude dos concellos e autoridades locais sobre a venta dos montes. A lei
española xenerou un marco de resistencia ademáis da falta de axuda. Por tanto, ninguén quere
comprar os montes. As veces se o monte é importante para uns veciños comprados en común. Os
campesiños non eran os únicos interesados en manter o monte como estaba, senón ademáis as
corporacións locais, deputacións, etc. Estos grupos superiores están interesados polo gando
(parceiría) e a percepción da renda foral. Evitóuse o auténtico despoxo. Pero o mantemento desta
estructura non beneficiou á economía capitalista e agrabou a economía tradicional.
Os inxeneiros siguen os pasos da deforestación alemana onde Heinricht Cotta Tharandt foi o
maior exponente. Entende que a explotación privada do monte busca unha explotación a corto
54
918497940.doc
prazo e non garante a coservación do monte alto nin sequera da repoboación. O Estado tería mellor
conta dos montes e plantaría productos de tallo longo como o roble ou o castiñeiro.
Non se fixo gran cousa por repoboar. Hai que esperar o 73 – 74 para atopar un plan forestal.
Quen vixiaba era a garda civil. Ese repoboamento tiña que ir pagado nun 10% polos veciños. Se non
pagan non se repoboa. Para que pagaran os que explotaban tiñan que levar o papel de haber
pagado. Isto o vixiaba a garda civil. Non queren pagar porque a vixianza era pouca e sería
recoñecer a propiedade do Estado. Antes non lle costaba nada, polo que a deforestación
incrementou.
Na Galicia do século XIX había menos árbores que agora. Cortan pero non plantan.
Consecuencias:
1/ Os pobos nunca aceptaron a sumisión dos montes dictados na administración foresal.
2/ Os planos de montes eran únicamente unha labor de despacho que non gardaba comparación
coa situación real.
3/ Os planos como os de repoboación non foron cumplidos.
4.4.4.- OS MONTES GALEGOS E A ADMINISTRACIÓN FORESTAL.
Son montes pequenos e espallados, difíciles de controlar. Había poucos inxeneiros e non
fixeron nada por mellorar a situación. Había desinterese. A vixilancia dos montes era escasa e
inoperante pero causaron enfrentamentos nas comunidades. Respecto o repoboamento había moito
monte e árbores en abundancia polo que non repoaban. Gastábase moita madeira como
combustible. Case non se pagou o 10% para repoboar, e por tanto non se repoboa. A administración
forestal foi incapaz de realizar unha labor de repoboación consistente. Se houbo foi por iniciativa
privada. E nos anos 1.920 a diputación de Pontevedra repóboa os montes de Cotorredondo.
No 1.901 hai un novo catálogo de montes. Báicamente repítense uns a outros. Prodúcese a
instrucciones para a adaptación del régimen de los montes de los pueblos al Estatuto Municipal de
estos. A propiedade paas a ser dos concellos.
4.4.5.- O PROCESO DE INDIVIDUALIZACIÓN DA PROPIEDADE COLECTIVA.
A partir do século XX o campesinado adopta unha nova liña acerca do monte. Desaparecen
os tores. O monte empeza a ter un papel diferente. Aparecen novos abonos polo que xa non se
precisa o do monte e o prezo da madeira sube e é un aliciente para a producción forestal. Comeza
unha liña de adopción do pequeno campesiñp frente o mercado capitalista que se basa na
individualización da propiedade colectiva. Hai que avanzar para non estancarse. O monte oriéntase
á producción madereira. O campesinado fai un ataque á propiedade colectiva. Piden que cada
explotación sexa dun particular. Así un cuidará mellor da súa parcela. Este proceso está rexido
polos propios campesiños. Non son presión internas nin pola burguesía.
Según Balboa hai 3 fases:
- Últimas décadas do XVIII e primeiros do XIX  formúlanse as primeiras propostas individualistas.
918497940.doc
55
- XIX  triunfa o individualismo mediante a desamortización pero en Galicia hai reaccións
contrarias.
- Principios do XX  o campesiñado está interesado en individualizar o monte.
Non se busca o monte para a agricultura senón para outras actividades. Déronse
apresamentos a calada, repartos consensuados, etc. É algo novo
 Apresamentos Individuais  a partir de 1.860 os apresamentos multiplícanse sobre todo dentro
das comunidades. Prodúcense denuncias por parte dos comunceiros. Os campesiños non eran os
únicos interesados en individualizar os montes, senón tamén algúns señores acomodados que
collían terras para que outros as traballaran. A partir dos anos 10 son infrecuentes as noticias
sobre apresamentos masivos ou colectivos porque hai acordos entre os comuneiros para coller
monte. Pero hai denuncias contra os caciques cando apresaban terras. Os repartos de montes
teñen nos apresamentos un preludio. Hai que coorinalo coa desparición das rendas forais. Os
repartos comenzaron a facerse numerosos dende 1.880 sobre todo polo nordeste galego. En
torno o 95 xa se reparten montes máis abaixo. Hai dous factores que incrementan o
apresamento:

Incremento da exportación de ganado vacuno a Inglaterra. Para aproveitar os pastos
e convinte cerralos. Isto é fundamental.

Presión demográfica: ten necesidades de incrementar a presión agraria. Nos anos 20
– 30 dase a maior intensidade no reparto dos montes de varas. Nestos anos haberá
poucos.

Aumento dos prezos agrarios debido a I Guerra Mundial e tamén o incremento do
prezo da madeira.
 Partición Dos Montes Veciñais  repartíronse cando non quedou máis remedio. Aumento sobre o
1.920. En xeral repartíronse por cada casa de forma predominante. Introduce unha variable no
monte: o minifundismo no monte. Os propios concellos as veces pulaban porque se repartíran os
montes para obter ingresos. Despois da guerra civil hai unha tendencia de poñer os montes a
disposición da repoboación dos montes de man común. Os veciños non qurían que o fixeran e
apresúranse para repartir. Pódese optar pola vía legal de repoboación pero había que pagar. A
recuperación do monte individual foi consecuencia de explotación mercantil. Veuse beneficiado
pola entrada do ferrocarril. Plantárase sobre todo piñeiro que cando é pequeno é compatible co
toxo. E a partir de 1.910 surxen os Festas dos arbores. A repoboación foi concluida por iniciativa
particular e despois da guerra civil o Estado comezará á repobación forestal masiva. O
patrimonio forestal do Estado establécese en 1.941 e no 46 hai unha lei hipotecaria dos montes.
O Estado e a Diputación cedían ó concello a administración do monte. Os campesiños quedaron ó
marxe. O reparto de beneficios: 40% conello, 35% diputación e 25% paro o patrimonio forestal do
goberno. En 1.972 repoboáronse unhas 652.000 ha. O monte subordinouse o capitalismo e o
prezo a pagar é a subrodinación o mercado.
56
918497940.doc
No 1.957 a lei de montes iniciou a devolución do monte os seus antigos propietarios. Chega
cou lei de 1.920.
4.5.- A EXPORTACIÓN DO GANDO VACÚN.
4.5.1.- AUXE E CRISE DA EXPORTACIÓN DE GANDO A INGLATERRA E PORTUGAL: 1840 – 1.866.
A fins do XVIII Galicia tiña a maior parte da cabaña gandeira española e seguirá así. O
mercado español é tradicional e crece lentamente a demanda. Unido o transporte por terra á pé
non puideron inducir no campo galego unha maior especialziación cara ó mercado. O estímulo
provendrá do exterior cara Inglaterra e Portugal polo 1.843. Son exportacións moi modestas ata
1.860. Será a partir de eiquí cando se dé un salto importante porque outro proveedor inglés como
Alemania sufre a peste bovina e prohíbese a súa venda en 1.865. A exportación a Portugal aumenta
paralelamente á inglesa. Os portugueses as vees engordaban o gando e estes despois exportarían a
Inglaterra. O problema de que non se faga todo este proceso en Galicia é debido o tamaño da
explotación que non permite no monte moitos animais. Os 70 son a época álxida deste sector. Nos
80 chegase o máximo e comenza a descender. No 92 desaparece pola competencia de carte
ultramarina americana.
A propiedade do gando está pouco concentrado raramente hai máis do 10; é escasa a
producción e nula a utilización de piensos externos e emprego do gando para múltiples productos
(sen especialización, abono para carne, leite, tracción dos carros). Ata fins do XIX non hai nada
desto. O gando para a exportación convírtese nun novo recurso de auxilio para recoller algúns
extras.
Ata fins do XIX é moi escasa a relación da demanda externa en relación á creación de
pastos.
Chegados a 1.884 – 85 comenza a crise pecuaria.reforzouse no 86 e continuaba no 89.
consistía nunha drástica explotación vacún a Inglaterra, unha máis leve a Portugal e baixada dos
prezos pola competencia ata a metade do valor. Os gandeiros da costa víronse máis afectados, pero
tamén afectou a crise ó mercado español. Para enfocar a explotación gandeira cara España era
difícil polas malas comunicacións, altos costes de transportes ferroviarios cando chegou, altos
tributos nos lugares de orixe, e nos mataderios españois altod dereitos e as comisións dos
intermediarios. O consumo interne galego non podía contrarrestar a baixada da demanda inglesa.
Ademáis entre os campeiños era moi escaso o consumo de vaca ou boim case todo era de porco.
Importábase tasall (carne seca). A producción de leite era moi escasa e moi reducida a súa venda e
transformación en Galicia. Nas cidades o consumo era baixo o ser cidades pequenas e ademáis era
un consumo estacionario. Foi unha crise forte pero breve. O momento máis crítoco foi entre o
1.886 e o 1.888. remataría no 92. A partir dos 70 o ferrocarril recibía envíos de carne. En 1.888 a
rede ferroviaria é máis ou menos completa e é posible envíar reses de Vigo a Madrid, por exemplo.
A fins do XIX exportase máis gando a España e parece haber unha tímida especialización. Ábrense
máis pasto e hai máis rotacións de cultivo dirixido a alimentar ó gando.
918497940.doc
57
A caída dos prezos dos cereais case non afecta pero ten consecuencias:
1/ Convirte os foristas nuns dos grandes perxudicados da crise. Os campesiños case non teñen
excedente para vender e non se verán moi afectados. Este ambiente dirixe a desaparición dos foros
pola propietarización do campesiño da terra.
2/ Difusión dun cereal como o trigo. Antes era minoritario. Tamén sucede na cornisa cantábrica.
Verase esto favorecido polo ferrocarril.
3/ Diferente evolución dos prezos dos cereais e do gando. Baixan moito máis os dos cereais e
prodúcese a tendencia cara o gando. Polo tanto o norte convirtese no proveedor de vacuno de toda
a península.
A principios do XX as rentas ou exportacións galegas no mercado nacional non son moi
diversificadas. Só exportan carne en vivo. Non será ata 1.927 cando se establezca o primeiro
matadeiro frigorífio en Galicia polo que se poden envíar gando sacrificado en canal que favorece o
transporte e permitía aproveitar os residuos en Galicia como o coiro. O leite galego só se vendía no
propio mercado galego e en gran medida para o autoconsumo. A especialización galega era
básicametne cárnica. A especialización en carne vense dada polo maior abaratamento desta pero
Galicia especialízase nesta producción cárnica que da menos beneficios que a venta de queixo, por
exemplo. En Galicia hai poucos pastos artificiais. Case todo e natural e isto favorece a gandeiría.
En xeral, o chan de Galicia é un pouco probe e ácido para os pastos. Faltan superfostatos ou
escorias (inputs). En galcia non había capital para esto e tampouco está delimitada a propiedade
dos montes.
En Galicia consúmese menos carne que en Asturias ou en Cantabria. Isto permitiu vender
máis gando. Incluso a cabaña gandeira no XIX descendeu: 1.750: 920.197; 1.900: 1.260.000;
1.917:884.277. A orientación mercantil do gando é escasa. Os cosntes de recollida de leite eran
menores en Asturias e Santander oprque os gandeiros tiñan máis cabezas de gando e estaba máis
avanzado. Non hai selección de razas e hai dexenerando a raza galega. Ademáis Galicia estaba máis
lonxe de Madrid que Santander. En todo o XIX no se ven en Galicia empresas transformadoras de
derivados lácteos. En Santander sím por exemplo, cunha fábrica de Nestle xa a principios de século.
CONCLUSIÓNS.
1/ En conxunto neste periódo a agrícultura parece haber medrado moi pouco e no mellor dos casos
ó mesmo tempo que a poboación. O máis relevante é a producción de patacas.
2/ Productividade do traballo na agricultura. Mantívose estable pero probablemente houbera
descendido. Non houbo melloras técnicas cualificativas. As rotacións de cultivos galegos non son as
mesmas que noutros países e votase de menos que as leguminosas non entraran na producción
porque fertilizan o chan fixando nitróxeno. A fins do século parecen especializarse praderas, pero é
moi tímida.
3/ Factores que determinaron unha lenta evolución da agricultura:
58
918497940.doc
 Oferta:
 Mantemento do sistema foral.
 Liliputismo das explotacións interiormente parcelarias.
 Demanda:
 Crecemento relativamente lento da demanda de productos nos que a
agricultura galega tña ventaxas comparativas.
O pequeno tamaño das explotacións frenaba:

Adopción de innovacións

Falta de aforro previo considerable para invertir en innovacións

Os pequenos campesiños cando tiveron cartos (da carne ou América) foron dirixidos a
comprar as terras forais. Aseguran a propiedade e non tendrán que pagar rendas. A fins
do XIX o mercado perde integración de mercado (sobre os anos 70). No XX cambiará.
A agricultura galega no XIX evolucionou cando se introduciron melloras que resultaron
posibles e racionais dentro da súa situación e das súas restriccións. En conxunto a agricultura dende
1.850 – 1.900 evoluciona moi lentamente, non internaliza o progreso técnico, pode xerar capital
pero raramente inversión industrial (porque non hai mercado), ofrece dificultades para a
instalación fabril polo prezo da terra e non proporcionaba ós productores unha oferta de
mercancías que producan un crecemento das rentas e así poidan facerse con productos industriais e
servicios. Forzóuse a situación de autónomo do campesiño, pero non a situación capitalista.
918497940.doc
59
TEMA 5.- AS LIMITACIÓNS DOS RESTRINXIDOS BROTES DA
INDUSTRIALIZACIÓN MODERNA ATA 1.880: AS VICISITUDES
DOS
SECTORES
SIDERURXICO,
TEXTIL,
CURTIDOR,
SALGAZONEIRO, CONSERVEIRO E DA CONSTRUCCION NAVAL.
5.1.- A siderúrxia galega.
5.1.1.- A siderurxia tradicional e as orixes de Sargadelos.
5.1.2.- Etapa 1º: Fábrica de municións (1.794 – 1.808)
5.1.3.- Etapa 2º: Apuros financieiros e intentos de diversificación (1.808 – 1.839)
5.1.4.- Etapa 3º: O arrendo dos banqueiros (1.840 – 1.860)
5.1.5.- Etapa 4º: Final do arriendo e decadencia (1.850 – 1.875)
5.2.- O sector téxtil fabril galego (1.840 – 1.900)
5.2.1.- Fábricas de tecidos de algodón (1.840 – 1.870)
5.2.2.- Fábricas de tecidos de liño
5.2.3.- Fábricas de tecidos de algodón (1.870 – 1.900)
5.3.- A indusrtria teneira galega (1.850 – 1.930)
5.3.1.- A tenoría tradicional galega a fins do século XVIII
5.3.2.- As limitacións a modernización da tenería galega
5.3.3.- Resistencia e decadencia da tenería galega na segunda metade do século XIX.
5.4.- A pesca e salgazón do peixe (1.750 – 1.880)
5.4.1.- Causas do dévalo da salga galega dende fins do século XVI. As ordenanzas da asinada.
5.4.2.- A penetración catalana e o mercado catalán.
5.4.3.- As compañías de salgazón e prensado. 1º etapa: 1.750 – 1.808; 2º etapa: 1.813 – 1.830
5.4.4.- Os novos sistemas de producción: a xábega, o prensado, as relacións capitalistas na salga.
5.4.5.- Dependencia colonial e acumulación de capital
5.4.6.- Os conflictos sociais (1.750 – 1.820). causas da oposición ós cataláns. Os grupos sociais en
conflicto e os seus intereses. O desenvolvemento dos conflictos sociais.
5.4.7.- O estanco da sal e as súas consecuencias.
60
918497940.doc
5.1.- A SIDERÚRXIA GALEGA.
5.1.1.- A SIDERURXIA TRADICIONAL E AS ORIXES DE SARGADELOS.
A sona do Eo ten unha larga tradición no traballo do ferro que ven do século XVIII. Unido a
zona de Covelo ou o Bierzo, constituían a segunda zona siderúrxica española da época despois do
País Vasco. Transformábase incluso o que viña de Vizcaya e de outras dúas zonas vendían a súa
producción primaria a Castela e Portugal. O arsenal de Ferrol consumía moito Ferro. Nos 80 o
Estado favorece a producción naval militar en Ferrol que demanda ferro do Eo. A zona de Vizcaia
tiña autonomía fiscal, estaban exentos de impostos pero encarecíase o prezo das condicións de
entrada a partir de 1.872. O desenvolvemento do putting-out system prodúcese nesta zona do Eo
mediante a compañía De la Vega de Ribadeo. Debido a tendencia dos prezos dos ferros vascos e
outros factores estimularon o sector pasando de construir ferreiros a concretar a integración
vertical do negocio. Os problemas do comercio do liño impulsaron o desenvolvemento de capital
cara o ferro. A finais do XVIII a zona do Eo pasa a se-la zona neste secyor máis dinámica de España.
Hai altos proxectos como construccións de novas ferreirías e incluso altos fornos. Construíron
moitas cousas pero non o grande do negocio. En 1.774 José Álvarez de la Braña solicitou permiso o
rei para construir unha fábrica de olas de ferro colado. O tercer proxecto foi o de Sargadelos: un
alto forno. Foi o único en construirse. Non foron iniciativas ailladas senón dentro de dous
contextos:

É unha rexión con tradicción siderúrxica

O paso de comerciantes de ferro a inversores e fabricantes impulsados por unha
traxectoria favorable.
Antonio Raimundo Ibañez era un comerciante asturiana e instalado en Ribadeo antes de
1.770. Cara o 74 o atopamos no mercado do liño importado de Rusia e outros productos. A
comenzos dos 80 era dos principais comerciantes da zona. Asociarase con outros. Será o futuro
conde de Sargadelos. Importou liño, bacalao, olas, etc.
5.1.2.- ETAPA 1º: FÁBRICA DE MUNICIÓNS: 1.744 – 1.808
A partir do 1.788, Ibañez comenza a fabricar municións para a mariña. En 1.791 chega o
permiso para abrir fábricas de ferro, para cardeiros, áncoras, cravos, etc. E unha fábrica de potes.
O proxecto financiase por Ibañez e por Andrés García. Usan carbón vexetal. Durante o 92 e 93 a
empresa trae caboneiros e fundidores vascos. No 94 aínda non funcionaba. Trae a Ignacio Richter
que fora director de «La Cabada», industria do País Vasco. A empresa vaise dedicar a construir
armas para a guerra. Eliminan fábricas en España polos franceses polo que disminue a competencia.
Será o único establecemento privado en producir municións. O terminar a guerra contra Francia
inténtase recuperar as fábricas de Cataluña e País Vasco. En 1.795 liquídase a empresa porque
Andrés García váise da empresa e Ibañez ten que compensalo. Entrará en deudas con García e
doutros negocios. Contratar con facenda era a única forma de independizarse de García e ser
propietario das fábricas porque no podía ser embargado debido a razóns militares. Conseguía o
918497940.doc
61
ferro militar para a fábrica e para os seus componentes ( a fábrica podía acceder a sustaciosos
accesos a recursos e coacción cos naturais do entorno para que traballen para él), garantía a venda
inmediata do ferro moldeado para municións, facenda se comprometía a adiantar unha parte
importante do contrato que lle proporcionaba capital circulante importante. Ata 1.808 produce
municións e a partir de aquí para o público. En 1.809 Ibañez morre asasinado en Ribadeo.
Continuan a labor so seus fillos. Seguen con deudas e recurren a adiantos dos comerciantes. As
deudas non proviñan na súa maioría da fábrica senón que Ibañez meteuse en proxectos moi
arriscados cando se viu sen débedas como a fábrica de porcelanas de Sargadelos. Ademáis cando
morre Ibañez o Estado non renova. Do 1.794 – 1.801 será Sargadelos o centro da producción
española. O ferro procedía de zonas próximas como Asturias ou Lugo e a tecnoloxía era igual a de
España (carbón vexetal). O problema era onde conseguir a madeira e a mán de obra para o
transporte. Obtén privilexios do Estado para obter madeira e para coaccionar a campesiños para
carretala. Chégase a un punto de resistencia campesiña e isto Ibañez reclama e incluso chama ó
exército para obrigalos. Isto crea un clima tenso que culmina no 1.799 coa queima e asalto da
fábrica por 4.000 campesiños. Non é unha oposición ó capitalismo senón contra os dereitos feudais,
según Carmona.
5.1.3.- ETAPA 2º: APUROS FINANCIEIROS E INTENTOS DE DIVERSIFICACIÓN (1.808 – 1.839)
José Ibañez, fillo, faise coa fábrica pero tivo que pagar ós seus irmáns. Dende 1.808
suministra ó Estado sen contratas ás municións. Adiantan cantidades de cartos pero con retrasos e
as veces escasos. En 1.813 fima unha contrata có Estado e pretende construir outro forno. A partir
de 1.882 a producción de ferro colado de Sargadelos desplómase. Fará potes para que os
comerciantes de Santiago lle adianten. A partir de 1.820 o Estado non contrata a longo prazo, só
por 1 ou 2 anos. Isto non dá seguridade a esta industria e ademáis o Estado retrásase non pagos. A
partir do 1.829 Sargadelos case non produce munición.
Causas do estancamento na producción de potes: A distribución destes potes facíano os
caldereiros avilesinos que retrasaban os pagos ata os dous anos. A empresa produce olas por
engargo. Os avilesinos dominaban este sector e condicionaban a producción de Sargadelos. Aínda
que algúns dos comericantes aumentaron os pedidos os demáis debilitaron a demanda. Este non foi
o papel principal senón máis ben a competencia doutras fábricas que se están montando en España
como en 1.826 «La Concepción» en Málaga producía 4 veces máis que Sargadelos e ademáis afinaba
este ferro en «La Constancia» cerca do mar.
A dirección da fábrica pasou a máns dun tío. Este agotou a madeira. En 1.832 destitúese e a
familia ponlle un pleito ata 1.835. no 35 José Ibañez morre e queda a industria a deriva. Sobre o 36
ou 37 aumenta a producción polas guerras carlistas debido ó bloqueo doutras fábricas. No 40 volve
caer e a familia arrenda a fábrica.
5.1.4.- ETAPA 3º: O ARRENDO DOS BANQUEIROS (1.740 – 1.860)
62
918497940.doc
En 1.940, Francisco Piñeiro, comerciante de Carril arrenda a fábrica por 20 anos por unha
renta de 220.000 reais. Estaba avalado por Luis de la Riba Barros, por banqueiros e distribuidoeres
de potes. De la Riba Barros entra como socio e a industria chamarase “Luis de la Riba y cía”.
Arrendaron a fábrica de fundición e as de cerámica e con estes cartos melloraron a tecnoloxía
entro o que se encontraría o afino e incluso un taller mecánico para construir máquinas de vapor.
Reforman os altos fornos e construen unha carreteira ata o porto de San Ciprián. Podía producir
2.000 toneladas ó ano, pero polas limitacions de madeira producirá uns 1.150 t. Intentan introducir
antracita pero fracasa. Cosntruirán un alto forno no 48 en Carril que está mellor situado cara a
madeira. Con fletes para importar carbón inglés. Tratan de enviar lingotes ó sur de España. A de
Sargadelos tamén producía tubos por moldes. Os rubilotes da segunda fusión son fundidos por
carbón mineral. Non houbo intentos de producir ferro dulce que é máis afinado. Farase en Málaga.
A estratexia foi manter a competitividade no ferro colado por carbón vexetal. Nos 40 a produción
española de ferro colado de carácter privados era Sargadelos – Carril e os andaluces. Nos 40 aínda
había mercado para Sargadelos pero nos 50 cambia a situación:
1/ Auementa o ferro nos últimos anos 40. surxen novos fornos en Santander, Toledo, etc.
2/ Introducción do carbón mineral nos altos fornos. Abunda o coque.
A fins dos 40 aumentará a demanda civil para os productos moldeados. A súa producción e
máis diversificada.
5.1.5.- ETAPA 4º: FINAL DO ARRIENDO E DECADENCIA (1.850 – 1.875)
En 1.860 remata o arrendo de De la Riba. Non renovan o contrato porque en Carril seguen,
aínda que tamén se divolverá. Os Ibañez recuperan as fábricas de Lugo. As finanzas andan mal.
Intentan o arrendamento e a venta pero fracasa. Carlos Ibañez seguirá coa fábrica con un
arrendamento de 20 anos pagando menos. Durará só 3 campañas, (100 días). De novo se inicia a
venda pero volve fracasar. En 1.873 Carlos Ibañez consegue capital uníndose e fomando a compañía
Ibañez – Atocha – Morado. Se non consiguen unha rentabilidade do 20% anual, abandonan. Os 14
meses retíranse e só queda Ibañez. No 1.875 apaga os fornos e volve a Madrid.
Causas:
 A competencia española agudízase dende 1.855
 Eb 1.862 aparece o arancel Salaberria que protexía máis o afinado que o colado. Sargadelos
non os producía. Producía sobre todo lingotes.
 En Carril tiñan cubilotes e facíase a segunda fusión e fundíase en moldes. Tiña algo de afinado.
Para calquera producción podía competir conCarril con menores costes fixos. Poderíase
modernizar a factoría pero os Ibañez non tiñan nin cartos nin ganas. Si houbera outros
inversores con capital, Sargadelos podería haber durado uns 20 anos máis producindo ferro
colado de calidade.
5.2.- O SECTOR TEXTIL FABRIL GALEGO: 1.840 – 1.900
918497940.doc
63
Son indicativos de fábricas moi illadas. A coxuntura galega en torno os 40 o comercio urbán
coñece unha diferente coxuntura e campesiña. Comerciase grán e ou outros productos e aparece o
negocio dos emigrantes. Tamén hai que ter en conta a repatriación de capital americano,
esporádicamente dende os anos 20.
5.1.2.- FÁBRICAS DE TECIDOS DE ALGODÓN: 1.840 – 1.870
Nos cuarenta hai catro fábricas pequenas: unha en Tui, dúas en Coruña e outra nas
proximidades de Ferrol. As principais son as de Juan Veiga. Invirte capital repatriado. Usaba
métodos de onde trouxo operarios especializados. Tres veces máis caros que os galegos. Máis tarde
o remate dos seus contratos os cambia por galegos. En 1.843 abre a fábrica de «O Roxal» de Ferrol,
onde tódolos operarios son galegos. Hai unha mala xestión e busca un novo director polo que
demora o comenzo. Os proveedores franceses de maquinaria obrigan a limita-la producción á Cuba.
Tratará de diversificar a producción con tecidos de liño. A fábrica da Coruña dura de 1.850 – 55. A
segunda fábrica na Coruña pertence a Bolivar que se dedica na Coruña á especulación de cereais e
transportes de emigrantes e minerais. Era de orixe vasco. Outro socio era Manuel Villarrubia de
orixe palentino. Hai outro socio máis. Rematará a principios dos 60 coa crise de secesión de EE.UU.
Estas empresas de algodón son causas da repatriación do capital e a mellora do transporte
de emigrantes. Teñen maquinaria francesa para o fiado e tecido de algodón. O destino da
producción foi sobre todo de ultramar (Cuba e Porto Rico).
5.2.2.- AS FÁBRICAS DE TECIDOS DE LIÑO.
En Galicia se instalarán tres: duas pequenas (en Museixo e Coruña) e a de «Vasoís y Cía» en
Viveiro; e a máis importante e a do Roxal. A fábrica do seixo comenza en 1.845 e dasaparecerá en
1.896. tivo algunha máquina de vapor. A de Vasols e Cía dura dende 1.850 – 63. Fixo telas para
lonas e outras cousas. Os técnicos eran cataláns.
 Fábrica do Roxal  a mediados do 40, Veiga precisa capital para manter a empresa e no 47 forma
unha nova empresa chamada «Pablo Collado e CIA». Comenza no 47 con maquinaria e
direccióninglesa. Usa enerxía de vapor e hidráulica. Importaban hiladas de Escocia e producían
bens de consumo típicos para vender en Galicia e Castela, e outras lonas para barcos e outras
construccións navais. Están interesados en cubrir á armada de Ferrol pero non conseguen contratas.
O rexeitalas os socios madrileños retíranse no 1.857. No 58 a «Braña Vella e Cía»(Compañía Galega)
faise cargo. Van ampliar a fábrica textil introducindo a factura e chega o máxemo de 200
traballadoras (case todas mulleres), pero como ten crises a compañía noutros sectores fai
suspensión de pagos. A fábrica subsistirá ata pouco máis tarde. Dende o 65 xa non terá
importancia.
En Galicia non houbo industrialización, non hai comercio interno galego.
5.2.3.- FÁBRICAS DE TECIDSO DE ALGODÓN: 1.870 – 1900.
A partir de 1.870 van surxir iniciativas diversas. O comenzo sobre todo do algodón. Ademáis
a demanda ascende cando desaparece a industria rural doméstica.
64
918497940.doc
1ª Fábrica  la primera coruñesa. Usa enerxía de vapor e expansiónase cara fins de século.
2ª Fábrica  subía, Ferrol 1.873. Fiados e tecidos de algodón aproveitando unha antiga fábrica de
obras estatal. En 1.893 amplíase e será a máis importante de Galicia. Durante o século XX
cambia de titularidade moitas veces e sobrevive na actualidade.
3ª Fábrica  «La Arzuana». Establécese en 1.890 da mán de un comerciante catalán, Luciano Soler.
A principios do século XX. Los Miranda (foran socios da primeira coruñese) amplían e mantén o
funcionamento ata 1.950.
As tres fábricas teñen o proceso textil completo. Pero a situación interna galega dificulta a
marcha e no exterior hai competencia de tódo-los países europeos. Os desprazamentos estacionais
dos segadores a Castela e os vendedores ambulantes eran factores importantes no transporte, e
desaparecen cando a emigración se dirixe a América e se introduce o ferrocarril. Debilítase a
situación ó longo do XX.
5.3.- A INDUSTRIA TENEIRA EN GALICIA: 1.850 – 1.930
5.3.1.- A TENORÍA TRADICIONAL GALEGA A FINS DO SÉCULO XVIII
En 1.850 a teneria galega usaba elementos tradicionais. As peles eran molladas, depiladas e
descarnadas e para os últimos procesos invirtíase nos chamados pozos caleiros, unha vez limpas as
peles introdúcense en auga con arbustos ou cortizos con alto contenido de ácido tanico como o
carballo. O secado e batido das peles remataba o proceso (para os coiros duros como as solas de
zapatos). Para os brandos non remataría aquí.
Características:
- Longo ciclo de explotación: unha pel tardaba de 12 a 18 meses para estar preparado. Esto supón
unha gran estancalización ou inmobilización de capital.
- Non había case maquinaria
- Era unha actividade voraz en arbustos e en cortizos curtintes. Para 1 kg de pel curtida
precisábanse 5 kg de curtizos curtintes. En Galicia despoñíase de corizas de roble ademáis de
cabana gandeira, man de obra barata e a partir do XIX coiros do Río da Prata. Este crecemento
impulsou ó sector na segunda metade do XVIII. Será entonces cando aparezan as tenerías
propiamente ditas. A tendencia deste sector ocupou mercado colonial que se dedicaba ó liño.
Hai traslado de capital. Aumenta a dimensión media no sector. No XIX dase unha emigración de
tenedores vasco – franceses. Galicia convírtese nos anos centrais do XIX na primeira rexión
española productora de curtidos. A provincia Coruñesa e a principal curidora de Galicia. Coruña
era seguida a distancia por Valladolid, Cádiz e Barcelona.
5.3.2.- AS LIMITACIÓNS A MODERNIZACIÓN DA TENERÍA GALEGA
hai que ver como se modernizou o sector a nivel mundial. Vaise mostrar unha rápida
modernización a comenzos do XIX e aumento dos coiros americáns. Afecta a moitas rexións
curtidoras de Europa entre elas Galicia. O aumento das importacións de coitos resta importancia á
918497940.doc
65
localización da industria. Galicia perde así ventaxas comparativas. Respecto os cambios na
producción de curtido atopamos a mecanización para aforrar traballo. Comenza a partir de 1.870.
introdúcense cilindros para dar firmeza os coiros, aparatos para abrandalos, martelos hidráulicos
para abatelos, etc. A modernización principal ven na reducción do periodo total do proceso. No
XVIII xa se había creado cortezas con alto contenido tánico. No 1.850 obtense estractos tánicos por
parte de empresas. Son estractos de castaño ou de outros vexetais como o zumaque. Estes
permitían reducir o tempo de curtido á cuarta parte con respecto os estractos naturais. Exténdense
cara o 1.870 e ademáis incentiva outos aparellos como un bombo para remexer e que o estracto
entre mellor. É menor o capital circulante e reduce coste. Os novos procedementos permiten
recortar o ciclo de rotación do producto e o ciclo de capital circulante. A producción industrial de
estractos tánicos liberaba aínda máis a localización. Galicia perde outra ventaxa comparativa.
5.3.3.- RESISTENCIA E DECADENCIA DA TENEIRA GALEGA NA SEGUNDA METADE DO SÉCULO XIX.
A partir de 1.894 desenvólvense novos proxectos químicos como as sales de plomo. Reducía
a poucos días o proceso e as peles gañaban en resistencia a auga e en elasticidade. Creaban a
necesidade dun químico especializado. En 1.900 Cataluña será a primeira rexión curtidora de
España e Galicia o terceiro. A producción española tende a concetrarse no Mediterraneo. Outra
rexión gran perdedora é Andalucía. As importacións medran nos 50, van no 66 – 69 ligado a un
aumento arancelario a crise arancelario no 66. no 70 esabilízase a un nivel dobre os dos 50 e así ata
fins de século. Esta importación favorece a polarización da industria especialmente a partir de
1.890 sobre todo en Barcelona. As importacións de Galicia comenzan un gra descenso e a altura da I
Guerra Mundial será insignificante. A fins do XIX a industria galega sufre o golpe máis forte.
O coiro tiña múltiples usos pero a demanda de calzado é o principal factor, e é moito maior
na sociedade industrial catalana. A partir de 1.872 expórtase calzado por zonas de Levante. En
1.890 hai industria de calzado importante na costa Mediterranea. Iso non se daba en Galicia. O
obreiro galego vai descalzo ou con alpargatas cando non chove, e cando chove con zocos. O nivel
comercial de Barcelona era moito máis importante. Os envíos de gando de Madrid a Barcelona desa
época levan peles fora de Galicia. Cada vez exporta máis gando novo polo que as mellores peles
saen de Galicia. O proceso técnico introdúcese en Cataluña e non en Galicia. Os galegos
especialízanse na rama máis simple que son as solas para zapatos, e é tamén a que mellor resiste a
competencia. A modernización en Cataluña en 1.875 é máis ou menos xeneralizada. En Galicia en
1.908 a empresa «Novo y Sierra» adquiren da fábrica italiana «Zanelli» bombos de curtición rápida
para Padrón. Máis tarde introduciranse en Noia. En 1.945 de 145 establecementos censados só 10
usan métodos rápidos. A curtición de Plomo en Galciia no XX é descoñecida. Será a fábrica «Novo y
Sierra» quen a introduza. Nos lugares como Galicia e Andalucía onde a tenería non se transforma
basarán a producción en artesanal de solas de zapato. Pero será obrigatorio abandoar esta
actividade. No 50 só queda a industri «Novo y Sierra» en Galicia. No XIX van desaparecendo os
vellos sectores sen que apareza ningún novo ata o século XX que no son de moita importancia pero
dan consistencia.
66
918497940.doc
5.4.- A PESCA E A SALGA DE PEIXE: 1.750 – 1.880
5.4.1.- CAUSAS DO DÉVALO DA SALGA GALEGA DENDE FINS DO S. XVI. AS ORDENANZAS DA ASINADA.
En Galicia se salgaba a pesca, única forma de conservar a pesca ata o século XX. Este tipo
de producción está en máns de pescadores, tipo de actividade estacional. Nas cidades había
gremios onde se aglutinaban pescadores, tamén había grandes armadores de pesca pero eran a
excepción. O nivel de capturas estivo limitado por 4 razóns:
- A organización social galega impidiu todo tipo de adiantos técnicos.
- O excedente ía para a mands de clases improductivas.
- As grandes guerras, posteriormente a Conquista de América. Porque a man de obra, mariñeiros
eran levados a guerra
- Aumento da presión fiscal estatal, a sal estaba estancada.
 AS ORDENANZAS DA ARMADA SÉCULO XVIII.
En 1.748 publican as ordenanzas da armada en artículo de mar, tratan de dotar a mariña de
mariñeiros intentando mellorar a mán de obra. Pero tamén tratan de fomentar as actividades
mariñeiras. Cambia o sistema de reclutamento. Tamén liberan de impostos as mercancías extraídas
por mar en todo o reino.
En 1.793 faltou xente para acceder á armada. As ordenanzas da armada obrigan ós patróns a
que os “terrestres” (de terra adentro) non entraran na armada. Antes das ordenanzas había xente
de mar e despois non.
Isto debilitou a forma tradicional da pesca e salga. Serán os empresarios cataláns quen
chegen a Galicia.
5.4.2.- A PENETRACIÓN CATALANA E O MERCADO CATALÁN.
Aparecen na segunda metade do s. XVIII e van producir pesca e salga. Vai haber unha
situación propicia para comercializar productos do mar, vai facer que aparza o mercado capitalista.
O proceso de penetración catalana en Galicia vai darse na segunda metade so s. XIX, aparecen
pescadores e comerciantes cataláns que se farán donos da pesca, vai haber rivalidades.
Caracter colonialista, porque os beneficios obtidos vanse o principado catalán. Os cataláns
importan un novo sistema de arrastre capitalista, capturan maior cantidade de pesca con menos
mán de obra.
O sistema tradicional de Galicia era o cerco, era o sumatorio de redes peiquenas que tiñan
os pescadores, e daba menos capturas, e invertía máis tempo e máis mán de obra.
O novo sistema era costoso para os pescadores galegos. Esta rede catalana tivera forte
oposición en Cataluña. Ata 1.738 o mercado mediterráneo de pescada salgada estaba en máns dos
ingleses, a guerra hispano – inglesa que ven romper o mercado do peixe salgado. Tanto en Galicia,
Portugal, e Andalucía van ser lugares de penetración catalana, exportaban o exterior, zonas de
auga quente e indicativo de algodón.
918497940.doc
67
Galicia pasó a ser un mercado para Cataluña. Ademáis a sardiña no Mediterraneo foi
escaseando. Os Cataláns son mariñeiros sen traballo. A crise de tráfico inglés deu a posibilidade de
que os cataláns exporten a Galicia. A matricula de pesca, 1.748, vai significar que existan poucos
mariñeiros pescando pero facilita a entrada de mariñeiros cataláns.
 1.766 – 1.808  vai a darse permiso a un novo tipo de real “sabega” polo real decreto de
1.777. no ano 75 introdúcense limitacións para introducir a sabega.
A guerra contra Francia vai limitar o número de mariñeiros que poden estar pescando.
Introducirán novas redes de arrastre,
 1.813 – 1.830  remata a guerra napoleónica e comenza a crecer a producción chegando un
teito no 1.819 – 20 e estabilízase ata 1.830. hai algunha carise de ventas no 21 – 22. En xeral,
supéranse os niveis do periodo anterior. Créanse novas firmas de pesca. Amplíanse e melloran
os antigos establecementos. Fernando VII prohibíu a importación de bacallao.
5.4.3.- AS COMPAÑÍAS DE SALGAZÓN E PRENSADO. 1º ETAPA: 1.750 – 1.808; 2º ETAPA: 1.813 –
1.830
compañías de salazón e prensado, os cataláns non traballan individualmente, senón en
grupos. Na primeira etapa o comerciante catalán desprázase a Galicia por temporadas, compañías
de tipo familiar con compañías reducidos, o resto dos socios permanecían en Cataluña. Os gastos e
inversiones e mantementos eran escasos.
Na segunda etapa (1.813 – 1.830) estabilízanse os cataláns en Galicia e invirten unha parte
dos beneficios en melloras das súas compañías. Organízanse de forma compleza, e pasan a formar
parte do entramado naciona, e relacionanse con empresas similares en Cádiz, etc. e manexan
sumas importantes.
Estructura dos gastos: inversión almacén, cassa, útilies de pesca e salazón.
Mantemento: compra da sardiña, salarios, etc.
5.4.4.- OS NOVOS SISTEMAS DE PRODUCCIÓN: A XÁBEGA, O PRENSADO, AS RELACIÓNS
CAPITALISTAS NA SALGA.
Aumento das capturas pesqueiras en base a técnicas con maior productividade. A xábega,
eran unha rede grande que non a tiña calquera.
Novas técnicas conserveiras, a técniva tradicional ra a chamada cochado, se salgaba a
sardiña con gran cantidade de graxa, esta impedía a exportación a longa distancia. Os cataláns
introducirán o prensado, quítaselle a graxa residual o producto resultaba máis barato e
competitivo.
Nova organización do traballo que introducen os cataláns, introducen o putting – out system,
e o sistema de traballo asalariado na factoria. Sobrepaso a organización gremial. Na factoría os
pagos dos xornais eran ou en diñeiro ou en especies. Hai unha maior división do traballo, servicio de
carretado, o escochado o prensado. Hai modificacións progresivas na rede tradicional, pásase a
68
918497940.doc
redes máis finas. Tamén melloras na navegación, grandes buques, seguen sendo de cabotaxe.
Aumentaron a extracción de sardiña, favorecen ós consumidores, tamén sae favorecido o
empresario, contaba co apoio dos séus traballadores.
5.4.5.- DEPENDENCIA COLONIAL E ACUMULACIÓN DE CAPITAL
Hai unha relación de dependencia colonial con Cataluña. Despois do 1.814 – 30 a balanza
comercial xa se inclina a favor da exportación de peixe galega.
5.4.6.- OS CONFLICTOS SOCIAIS (1.750 – 1.820). CAUSAS DA OPOSICIÓN ÓS CATALÁNS. OS GRUPOS
SOCIAIS EN CONFLICTO E OS SEUS INTERESES. O DESENVOLVEMENTO DOS CONFLICTOS SOCIAIS.
I.
Actividades, non pagar dereitos ós concellos por non ter matriculados aquí os barcos.
II.
As mellora técnicas provocan un deterioro das condicións de vida dos mariñeiros naturais
III.
As técnicas eran máis productivas
IV.
Se trastocan ás relacións de producción pre-existentes
V.
As colonias de cataláns son insolidarias co seu entorne co que xenera unha oposión. Ademáis non
recoñecen a autoridade da igrexa para cobrar o dezmo
Tamén os cataláns non queren pagar calquer tipo de imposto municipal ou tradicional. Non
colaboran cos gremios e desenténdese das funcións que tiñan os gremios. A perda do mercado
portugués vai ser importante para o deterioro do antigo réxime. Os grupos sociais en conflicto son:

Alto clero e a nobreza

Reducida burguesía comercial fomentadora da pesca antes de 1.750, ven que perden
o seu monopolio.

A pequena nobreza feudal e baixo clero

Mareantes
 A todas estas clases únese a anticatalanista, con sentido carlista.
Vai ser unha longa etapa conflictiva. Introdúción catalana de viños cataláns en Galicia. Nos
anos 20 o saldo de todas as loitas vai ser unha alianza da burguesía catalana e as clases
privilexiadas galegas.
En conxunto é o enfrentamento das clases priviliexiadas contra a burguesía industrial e o
proletariado primer grupo en loita son a buguesía catalana e o proletariado; o segundo bloque é o
anticatalán, no que están a nobreza e o alto clero.
En 1.797 existían en Galicia 678 cidades e vilas de realingo. En todo estas as xurisdicción
cobraban impostos, e vanse ver perxudicados pola negativa catalana de pagar.
 Nobreza Burocrática son os encargados de manter o orden, e esta paz vese alterada. Estos
dous grupos van canalizar a súa actividade a través dos Ilustriados.outra vía será a Sociedade
918497940.doc
69
Coeconómica Compostelar de Amigos de País, é unha especie de casino onde opinaban as clases
superiores.
 Claes intermedias  burguesía comercial galega, o baixo clero. A burguesía comercial galega e
a primeira que se ve afectada, pronto comenzou a desaparecer integrandose nalgúns grupos de
burguesía catalana. A pequena nobreza local ve afectados os seus privilexios, son rebasados
cando os cataláns fan o que queren, introducir os seus productos como os viños. Moitos
concellos van ter unha actividade contra os cataláns. Só en Viveiro estaban a favor, estaban a
favor da xábega porque tiña o monopolio para facer banastas. O clero rural participaba no
dezmo rural.
 Pescadores, terrestres  esta é unha clase en crise sobre todo dende a imposición da
mátricula da armada. Atacan ós cataláns dende o primeiro momento reaccionan queimando
aparellos, factorías, etc, e o “activismo ludita”. Desconfiando das solucións das clases
privilexiadas.
 Primer Conflicto  da Xábega.
Comenzan en 1.750 e comenzan as violencias e ten que intervir a armada. No ano 68 o rei
fai unha ordenanza no que se prohíve faenar na mar coa xábega. Os cataláns protestan e unha nova
real orde permite a xábega dentro da ría. No ano 69 se promulga, a ordenanza para Coruña, os
cataláns non facían caso e prodúcense disturbios, acabase prohibindo a xábega. No ano 72 unha
xunta formada para examinar a xábega emaninaá e a rede non se proba. Os cataláns, cando no
traballan o Estado ingresa mentos. En septembio do 72 firma unha real orde sobre as redes, salvo o
bou. Seguen as protestas...
No 85 se derroga toda a lexislación anterior contraria a xábega e hai unha nova oleada de
protestas e no 88 de novo a prohibición da xábega. De novo prohibición en 1.807, salvo ba Ría de
Ferrol. Pero o gran momento de protestas e a partir da invasión dos franceses.
O movemento ludita, comeza na Ría de Muros nunha situación de fame é a detonante desa
nova violencia.
Os cataláns comenzaron a contruir unha factoría no pequeno peirao que era dos
matriculados de Muros, estes máis tarde destrúen todas as postas da xábega.
 Segundo Conflicto  do Dezmo.
Afecta sobre todo ó alto clero. Os matriculados opoñíanse a paga a finais do s. XVIII (crise de
subsistencia) pero os cataláns van a dicir que eles non son pescadores xenón que son
transformadores da pesca. Ademáis teñen mentalidade burguesa e a partir das cortes de Cádiz
néganse a pagar. A postura pronto será unha actividade colectiva. Nos anos 20 o sector entra en
crise e pecharán moitas fábricas. A burguesía catalana pasou a integrarse nas clases privilexiadas
galegas. Outro conflicto é o do viño.
5.4.7.- O ESTANCO DA SAL E AS SÚAS CONSECUENCIAS ATA 1.870
70
918497940.doc
O estanco da sal é unha institución moi vella. Carlos III quere privilexiar ós salgazoeiros
rebaixando o prezo a 14 reais, e concedíaselle a sal ó fiado por 4 meses.
O estanco ponse en entredito, nos periodos liberais. A sal tan caro non era boa para a
producción de salgado galega, porque fai que perda competitividade. A sal galega vai resultar
prohibitiva para os mercados do interior. A salga galega estivo sometida a políticas pouco axeitadas
para favorecer o sector. Os fomentadores da sal están supeditados a vixilancia de inspectores, etc.
o cal non facilita a producción.
No ano 20 hai un decreto onde se extingue os estancos da sal e tabaco é o Estado pasa a
vender máis barata a sal. No ano 40 decídese que vai ser unha empresa arrendataria a que leve o
estanco. Esta épova foi mala para a salga, dado que os controles aumentan. No ano 46, volta a
facenda o estanco e practicamente os prezos seguen sendo os mesmos. No ano 69 hai unha orde na
que se dí que no ano 70 estaría libre o estanco da sal. Permitiu incrementar as posibilidades
productivas das pesqueiras. En 1.828 existían unhas 320 fábricas de salgado. En 1.874 cénsanse 600
fábricas e moitas familias dependían da pesca. Galicia e España no século XIX non tiña unha pesca
de altura. En 1.830 decae o número de matriculados, pola emigración.
918497940.doc
71
72
918497940.doc
TEMA 6.- O COMERCIO, AS ORIXES DA BANCA E MEDIOS DE
TRANSPORTE (1.830 – 1.880)
6.1.- O Comercio.
6.1.1.- A tardía integración do mercado interior galego.
6.1.2.- As limitacións do comercio exterior.
6.2.- As orixes da banca.
6.2.1.- As primeiras sociedades anónimas bancarias galegas: 1.857 – 1.870
6.2.2.- O Monopolio de emisión do Banco de España, 1.874. Efectos sobre a banca galega.
6.2.3.- O establecemento de sucursais do Banco de España en Galicia.
6.2.4.- O Crédito Galego S.A.
6.2.5.- As Caixas de Aforros en Galicia: 1.876 – 1.900
6.3.- Os medios de transporte: 1.830 – 1.886
6.3.1.- As dilixencias
6.3.2.- O ferrocarril
6.3.2.1.- Os difíciles comenzos: 1.855 – 1.872
6.3.2.2.- O auxe da construcción ferroviaria en Galicia: 1.873 – 1.886
6.3.3.- O transporte marítimo. O Cabotaxe e o transporte transatlántico
918497940.doc
73
74
918497940.doc
6.1.- O COMERCIO.
6.1.1.- A TARDÍA INTEGRACIÓN DO MERCADO INTERIOR GALEGO.
En España comenza a integración do mercado nos 50. Pero no 68 Galicia non converxe,
alónxase. Fins dos 70 hai a tendencia converxente dos prezos, incluso caída dos precios.
Efecto da emigración: as remesas da emigración. Os prezos son máis altos en Coruña e
Pontevedra. Lugo e Ourense están case na media española, debido a que a emigración estaba
difundido en Pontevedra e Coruña.
O efecto económico distributivo provoca elevación de prezos, estamos unha economía
escasamente monetarista. A chegada de remesas supón un aumento da crise monetaria que implica
un incremento da inflación.
Sin incremento na producción o crecemento do consumo implica exceso de demanda sobre a
oferta, o que provoca un incremento dos prezos.
Para moitos famentos a chegada das remesas significa unha fortaleza do nivel de cobertura
da subsistencia da explotación agraria, pero agora introducen menos producto no mercado, o que
nos leva a un descenso da oferta. A demanda segue constante ou aumenta. Temos un proceso
inflacionario. É un paso atrás no mercado. Isto é a única explicación que temos. A partir de fins do
70, a emigración e menor e polo tanto entran menos remesas. Os prezos son máis altos que os da
media española, empezan a converxer. Medraron os prezos de Lugo e Ourense, hai unha nova
emigración de Lugo e Ourense e chegada das remesas correspondentes. O mercado e reducido e a
producción maioritariamente para a casa. A agricultura non merca inputs externos.
6.1.2.- AS LIMITACIÓNS DO MERCADO EXTERIOR.
O comercio na segunda metade do século XIX, e de gando, con limitacións comparativas con
outros lugares. É un ingreso complementario. Non hai concentración de gando. O comercio exterior
de emigrantes foi crecendo, pero non se consegue comercio exterior. Existen limitacións para sacar
de Galicia peixe salgado. Para a industria textil o mercado era moi estreito. A producción textil e
case só para as propias casas.
6.2.- AS ORIXES DA BANCA.
O gran desenvolvemento darase a fins do século XIX. Normativas españolas sobre bancos:
1.856; «Ley de Bancos de Emisión y Sociedades de Crédito», primer marco, permite o
establecemento de numerosos bancos con forma de Sociedad Anónima. Previamente existían moitos
comerciantes banqueiros que prestan cartos porque teñen capital. E de caracter moi persoal, igual
que os intermediarios financieiros.
O seu nivel non chea ó nivel das Sociedades Anónimas. Forma de banco tradicional que
seguirá sendo eficiente, é eficaz e segue existindo e ten un papel relevante.
Son anos en que o Banco de España S.A. establece un sistema de sucursais e van ser os anos
en que van a aglomerar as Caixas de Aforros.
918497940.doc
75
A importancia dos comerciantes banqueiros é recoñecida polo Banco de España en 1.886.
Outra actividade importante destes é facilitar medios de pago. Hai poucos cartos en circulación.
Non é fácil conseguir medios de pagos ou letras. Na metade do século XIX en Ourense non hai ese
comercio de letas. Os recaudadores de impostos teñen que recaudar en moeda de bellón (cobre) o
que encarece o transporte dos cartos dun lugar a outro. Enviábanse letras entre eles, como fan o
Banco de España e as sucursais dende 1.884. As transferencias de fondos ata agora había que
pagalas é eran caras. O papel dos intermediarios neste aspecto disminúe a partir dos 80.
6.2.1.- AS PRIMEIRAS SOCIEDADES ANÓNIMAS BANCARIAS GALEGAS: 1.857 – 1.870
Os primeiros bancos tiñan forma de sociedades anónimas, coma o Banco da Coruña, fundado
en 1.857. O banco pode emitir billetes con limitacións, isto implica que existen distintos billetes de
distintos bancos. Un banco podía emitir billetes ata un topo máximo do triple do seu capital. En
1.864 en Vigo fúndase a «Sociedade de Crédito e Fomento de Vigo», non pode emitir billetes pero
pode captar pasivo emitindo obligacións. Deixa de funcionar no 69 e se liquida no 73.
En 1.863 en Santiago fúndase o Banco de Santiago, e desapareceu no 70.
O Banco da Coruña é o único que chega a 1.874, porque nese ano díctase o Decreto
Ehegarai, e otorga o monopolio de emisión de billetes é Banco de España.
 FUNDADORES DOS BANCOS:
 Coruña  só ten capital local, comerciantes e banqueiros coruñeses que no ano 56 fixeron un
desprazamento doutras sucursais do Banco de España. Utiliza o banco como fonte de
financiación das operacions do comercio local. Son banqueiros, comerciantes e consignatarios
(senadores de buques emigrantes).
 Santiago  comerciantes locais e o crédito vasco.
 Sociedade de Crédito e Fomento de Vigo  é unha operación do grupo bancario da familia
Beltrán de Lis para financiar a construcción do ferrocarril Ourense – Vigo, do que eran
concesionarios. Entran en crise nos 60, que hai unha crise ferroviaria, e este banco desaparece.
 DIFERENCIAS NAS XESTIÓNS.
Actividades que se financian:
 Coruña  actividades locais. Empréstitos e carteiras son o 60% do activo.
 Santiago e Vigo  financian a actividade dos corresponsais bancarios por envío de cartos,
letras, etc. corresponsais e deudores varios son o 56% en Santiago e o 99% en Vigo.
 ACEPTACIÓN DOS BILLETES:
A industria tradicional non se fía dos billetes. En Coruña o incremento da emisión de billetes
indica unha moi superior confianza por unha maior difusión deste medio de pago. En Santiago
apenas ten billetes en circulación. A emisión de obrigacións de Vigo en 1.866 implica recursos
propios menos alleos e relacionábanse de 1 a 4.
76
918497940.doc
 Conclusión.- o Banco da Coruña parece ter contribuido activamente á financiación comercial local
e á emisión de billetes da Coruña. Os outros dous teñen un papel menor e financiaron actividades
de caracter ferroviario. Case non difunden billetes.
6.2.2.- O MONOPOLIO DE EMISIÓN DO BANCO DE ESPAÑA, 1.874. EFECTOS SOBRE A BANCA GALEGA.
Decreto Echegarai  monopolio da emisión polo Banco de España (19-3-1.974)
O Banco da Coruña opta pola liquidación e fusión como sucursal do Banco de España na
Coruña. (O aforro nun banco é unha costume moderna). Os coruñeses falaban de atropelo e
ultraxw. Son visións interesadas. Este banco repartirá un dividendo dun 12%. Tamén tiñan puntos de
debilidade, entre o 25 – 30% dos seus intereses, provisión de beneficios de investimentos de valores
públicos. No 73 a facenda responde o pagamento da amortización de xuros e o Banco da Coruña ten
que acudir as reservas para facer fronte ó dividendo.
O cambio de accións dun banco ó de España fíxose de forma beneficiosa para o Banco da
Coruña, tal que 113 por cada 100 do Banco da Coruña, e no mercado estaba a un 165%. A maior
parte dos accionistas do Banco da Coruña eran sociedades crediticias en abril do 75. Sociedade
Anónima de Crédito Galego, con capital do 1,5 millóns de pesetas. Esta sociedade ten o concepto
de sucursal do Banco de España na Coruña.
6.2.3.- O ESTABLECEMENTO DE SUCURSAIS DO BANCO DE ESPAÑA EN GALICIA.
En Vigo establécese en 1.875. En Lugo, Ourense, Pontevedra e Santiago en 1.886. A rede
complementouse en 1.903 e 1.904 co establecemento da correspondiente do banco nas principais
poboacións de Galicia, que na maior parte dos bancos eran comerciantes banqueiros, coma os
Nuñez em Betanzos, a familia Doris en Ferrol, Viúda e Fillos de Simeón García en Vilagarcía, B.
Soto en Chantada, etc.
Estas sucursais tiveron un papel económico moi pouco activo na restauración (fins dos 70) a
meirande parte dos recursos son inmobles en Caixa para respaldar os billetes. Isto a nivel de
España. Nas sucursais galegas pasa o mesmo. En 1.893 os empréstitos de Galicia representaron o
1,30% dos españois, e en 1.904 o 5,10%. Os depósitos eran en 1.893 de 8,26% e en 1.904 ó 10,45%.
O aforro por persoa parece aproximarse ó aforro per cápita español. Pero os recursos que
estas sucursais verten en Galicia sonproporcionalmente moi inferiores ós da media española.
6.2.4.- O CRÉDITO GALEGO S.A.
Créase en 1.975 con capital dun 1,5 millóns de pesetas e se crea ó amparo da Ley de
Sociedades Anónimas de 1.869. Disólvese según os estatutos en 1.905. en Galicia nesta época só hai
unha sociedade de banca por accións.
Causas disto é o escaso volumen do mercado rexional, o estancamento da demanda de
productos bancarios, pero tamén a competencia das sucursais do Banco de España e sobre todo dso
banqueiros comerciantes.
918497940.doc
77
Tres etapas:
 Formación: 1.875 – 1.886. Dirección, os antiguos membros do Banco da Coruña. Buscou
incrementar os servicios dos recursos cunha utilización dos mesmos obsesionado pola seguridade.
Forte inmovilizado en crise e dos valores públicos de carteira, significa o 46% do activo.
Rendemento do capital implica o 8,5% en 1.882. No 1.884 temos unha tendencia negativa para
este banco. O Banco de España establece a circulación dos seus billetes en todo o territorio
español e elimina as transferencias gratuítas entre as contas correntes das distintas sucursais. O
feito determinante da inflexión dos activos da entidade.
 Estabilización: 1.886 – 1.899. Periodo con detención no crecemento das partidas de balance e
remodelación de estructuras do mesmo. Novedades máis novedosas son a pignoración polo banco
de España dos valores públicos que tiñan en carteira. Supón un aumento da liquidez. Invírtese en
contratos de obras na Coruña e convértese no prestador do concello. Amplía a súa parte de
créditos e o crédito hipotecario. Os bancos redúcense. Anos particularmente malos: 1.886, 1.887
 Disolución: 1.899 – 1.905. Dous posicións,
 Partidarios da continuación do liño conservado que viña mantendo os bancos.
 Partidarios do saneamento da institución e apoio ás actividades industriais que xurden
no cambi de século.
O crédito galego lánzouse á especulación bursátil. Estes valores serán vendidos a
empregados parte, e industriais. Nos que participaba activamente algúns comerciantes
banqueiros que se sentaban no concello do Crédito Galego.
1.904.- banco pequeno que perdeu moito peso pola sucursal do Banco de España.
1.905.- Liquídase e se reembolsa o 92% do capital invertido.
Mantivo sempre moitos cartos e deixa primeiro a seguridade fronte calquera outro
comportamento activo.
6.2.5.- AS CAIXAS DE AFORROS EN GALICIA: 1.876 – 1.900
Houbo algún desafortunado antecedente a mediados do XIX. En 1.876 o Crédito Galega crea
“La Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Coruña”. Na década dos 80, créanse as caixas de Vigo,
Santiago, Lugo e Ferrol, ligados ós concellos, diputacións ou asociacións obreitas católicas.
Destinados a canalizar o aforro popular. Por riba dun determinado importe non reciben intereses,
fomenta o pequeno aforro. Mostráronse eficaces. Destaca a de Santiago nas imposicións: aumentou
de 4,6 millóns en 1.880 a 21,16 millóns en 1.900.
Inverten en valores públicos e prestan unha pequena parte contra garantía, e o papel do
“Monte de Piedad” o tipo de garantía varía nas Caixas. En Coruña xoias de ouro, prata ou pechería
ou obxetos de valor non usados. En Vigo aceptábanse papeis de crédito. En Lugo libretas de aforr e
en Santiago valores públicos.
 CONCLUSIÓNS.-
78
918497940.doc
 A debilidade das institución bancarias en forma de Sociedade Anónima deixaba fora parte do
movemento bancario en mans privadas. As Sociedades Anónimas están básicamente suscritos a
Coruña. Importancia da creación das caixas e das sucursais do Banco de España.
 Función do Banco de España e das Caixas  recursos xerados en Galicia cara a adquisición de
valores públicos e financiaban en medida mínima as actividades económicas de Galicia.
Importancia do papel das sucursais dos inicios da xeralización do uso de billete bancario e das
transferencias bancarias.
 A partir de 1.874 o sistema bancarios son de maior complexidade. Relativos especializádos
entre os seus elementos.
√ Crédito Galego e o bando de depósito local e adicou os recursos locais a financiar o
comercio local.
√ Caixas de Aforros: captan o pequeno aforro e canalizan os recursos cara os valores
públicos.
√ Banco de España: comenzos que operan como Banco Central.
√ Comerciantes banqueiros: actúan como intermediarios da economía internacional ó
tempo que cubren unhas determinadas funcións que as institucións máis formalizadas non
cubren. En moitos casos son parte dos Concellos de Administración e son beneficiarios dos
recursos que captan as institucións máis formalizadas.
6.3.- OS MEDIOS DE TRANSPORTE: 1.830 – 1.886
6.3.1.- AS DILIXENCIAS
O tráfico é máis ben pouca cousa. Catro tipos:
1/ Compañías con correo
2/ Silla- correo
3/ Compañías sen correo
4/ Alquiler de vehículos.
Problemas:
1/ Velocidad media: 10 – 45 km/h
2/ Estado dos camiños e carreteiras: pésimo
3/ Retrasos, detencións e incomodidade
4/ Salteadores
5/ Baixa frecuencia diaria dos viaxes; un ou dous dilexencias ó día.
6/ A climatolixía
7/ Escasez de iluminación
8/ Innovacións técnicas.
918497940.doc
79
Separa a caixa dos eixos e suspensión de cordas, despois con ballestas e incluso muelles de
metal. Contrucción e ampliación dos camiños feitos con pedras. Coa aparición do ferrocarril
algunhas empresas pasan a ser complementarias, pero non desaparecen as dilixencias. Favorecese a
potenciación co ferrocarril de liñas sucesorias. Cubren percorridos curtos sen ferrocarril e seguirán
subsistindo durante moito tempo en zonas lonxanas as vías. O autobús e o camión significarán
despois da I Guerra Mundial a desaparición das dilixencias en Galicia.
Son autobuses en moitos casos mixtos, metade para persoas e metade para animais. Co
ferrocarril os prezos dos viaxes baixan a prezos concordantes e suben onde non hai competencia
forroviaria.
En España o establecemento de compañías de dilixencias data de 1.816 en Barcelona e
1.819 en Madrid. A partir de entón as dilixencias son da “Compañíade dilixencias Xerais”. En 1.840
a “Compañía Cors y Ferrer”, é a compañía peninsular. En 1.847 fusiónanse as dilixencias xerais e
aparece a gran compañía.
En Galicia na metade do século XIX. En 1.846 salen a subasta pública a conducción de
Santiago a Tui, un servicio ó día durante 14 horas. Compañías privadas moi numerosas de 1 a 4
accionistas. O caso máis relevante foi a Compañía de Fraternidad Galega, en 1.854 con domicilio
social en Vigo, e acción Coruña – Vigo. Sustitúe as compañías de Santiago, Pontevedra e Vigo.
O que fai é absorver outras compañías que operaban en traxectos máis curtos e todos os
socios forman esta nova compañía: 330.000 reais (é moita embergadura na época). O obxeto é
reunir nunha empresa todas as que na actualidade estaban en Santiago, Coruña, Tui e Vigo,
centrándose no transporte de pasaxeiros, mercancías e correos. Tiña dereito de portazgo. Son aquí
propiedade da compañía. Reúne as concesión de correo. O traxecto entre Vigo e Pontevedra
duraba 3 horas.
Poderíamos nomear moitas máis compañías.
6.3.2.- O FERROCARRIL
6.3.2.1.- OS DIFÍCILES COMENZOS: 1.855 – 1.872
O marco legal situámolo na lexislación favorecedora da contrucción do 3 – xuño – 1.855. Hai
que combinala con:

Lei de sociedades de crédito, 1.856

Lei de bancos de emisión e Sociedades de crédito, 1.860
Predomina á iniciativa privada. O estado vai a subvencionar ó londo do XIX algúns tramos.
Características do proceso:
Pola incapacidade do capital rexional de financialos
Localismo dos grupos económicos dominantes en Galicia, que van a discutir rápidamente por onde
teñen que pasar as vías e non chegan a un acordo. En 1.853, o Ministerio de Fomento ordea os
80
918497940.doc
estudios dunha liña de Zaragoza a Vigo por Madrid, e xurde a polémica. O saldo é que non se fan
estudios.
O interés das grandes compañías dirixíase as liñas menos difíciles de construir e con máis garantías
de rentabilidade de inmediata. En Galicia pasa o contrario, pouca rentabilidade.
Dificultades nos trazados.
 Primeiras concesións: anos 60
√ A Coruña e Palencia pasando por Lugo, Quiroga e Ponferrada.
√ Ourense – Vigo, extensible ata Zamora por Monforte ou outro lugar
√ Santiago – Carril
Crise do 66, común a toda Europa e que afecta poderosamente ó ferrocarril. Crise
financieira. Só a Compañía do Noroeste tiña a explotación de Palencia – Astorga. As compañías que
acometeron a contrucción de vías en Galicia foron débiles e as ubicacións fixeronse con presupostos
baixos. Sen case impresos de explotación e sen poder acceder ó mercado de capital non tardou en
paralizar as obras.
O movemento de dilixencias entre tanto aumentaba.
Hai que agardar a 1.873 para que a “Sociedade del Ferrocarril Compostelano de la Infanta
Isabel” constituido en 1.863, impuxera a primeira liña Santiago – Carril. Con capital inglés, é
promovido pola “Sociedade Superior del País” con pequenos capitales de emigrantes en Cuba e
capital de Santiago e Carril.
Durante a crise os socialistas galegos paralizan as obras entre 1.866 e 1.871. O tendido
iniciouse en 1.871 con empréstito londinense para obras e material fixo e móvil, e outro empréstito
dos madrileños Goizueta e Cía. A diputación da Coruña apoiou con 500.000 ptas. No ano 72
traballan nas obras, 1.188 operarios inaugurandose en Septembro de 1.873, 42 km. O presidente e
Eugenio Montero Ríos. Secretario D. Juan S. Moulo. O capital social é de 6.200.000 ptas. A lei do 70
auxiliaba un 20%.
 “COMPAÑÍA DE LOS FERROCARRILES DE PALENCIA Y DE LEÓN A GIJÓN”: COMPAÑÍA DO NOROESTE
DE ESPAÑA.
Formouse en 1.865 a partir da sociedade de Palencia- Ponferrada. Con capital francés e de
burgueses españois. Os obrigacionistas eran franceses no total. Bravo Murillo presidió o Consello de
Administración.
 COMPAÑÍA DEL FERROCARRIL DE MEDINA DEL CAMPO, ZAMORA Y DE ORENSE Y VIGO --> MZOV
Fúndase no 1.864 cando Juan Flórez transfire a concesión que tiña Ourense – Vigo, á
compañía de Medina e Zamora. O pouco de empezar a construcción en Galicia , prodúcese a
suspensión de pagos de Beltrán de Lis, banqueiro da compañía, importante accionista e constructor
xestor deste tramo. No capital tiñan invertido cartos a deputación de Ourense e de Pontevedra.
918497940.doc
81
Tivo unha alta subvención do Estado. A financiación descendeu en fondos públicos xa que no 69 os
inversores privados só desenvolsaron o 30% do capital.
6.3.2.2.- O AUXE DA CONSTRUCCIÓN FERROVIARIA EN GALICIA: 1.873 – 1.886
A lexistalción favorable e a “Lei de Ferrocarriles del 23 – 9”. Pretende dar serviocios
ferroviaris ás rexions deficitarias. Nos anos seguintes constrúese o 55% das vías. Pleito entre o
contructor xeral e a compañía concesionaria que se saldou coa absorción dunha nova compañía:
“Coruña – Santiago railway company limited” que prolongará a vía de Pontevedra entre 1.882 e
1.900.
En 1.875 ábrese a Lugo – Coruña, explotada pola Compañía do Noroeste, pero esta compañía
é incapaz de continuar a contrucción ata Ponferrada. O estado incoutase da liña en 1.979. é unha
acción sen precedentes en España.
Este tramo pasará por: Asturias – Galicia – León; e inaugura en 1.883, Coruña – Ponferrada.
En 1.885 esta compañía integrase na “Compañía de los Caminos de Hierro del Norte de España”.
En 1.881 inaugúrase o tramo Vigo – Ourense que se prolongará cara a Monforte para
empalmar coa liña Coruña – Ponferrada. Monforte convértese no núcleo ferroviario principal. Hai un
plan de unir Ourense e Zamora que se fará despois da Guerra Civil.
No 1.886 constrúese a ponte internacional de Tui e se pecha o primeiro e maior ciclo de
construcción vial en Galicia.
 3º ETAPA: O LENTO PECHE DA REDE FERROVIARIA GALEGA  1.887 – 1.968
Ata a Guerra Civil ábrense poucos tamos. Betanzos – Ferrol construido polo estado e
concluido entre 1.920 e 1.923. A compañía MZOV, depende da “Catalana General de Crédito” ata o
28, no que se forma a “Compañía Nacional de Ferrocarriles del Oeste” de caracter mixto. Aglutina
as liñas de Medina – Zamora – subestaciones fronteiras con Portugal e as liñas da Coruña excepto a
de Coruña – Ponferrada (cía do Norte)
Todas se funden en RENFE en 1.938. Renfe será o último impulsor da rede de ferrocarriles.
Abre Santiago – Coruña no 43. Santiago – Ourense – Santiago no 52 – 58.
A rede de vía estreira en Galicia a construción non tivo ó auxe do resto do norte peninsular
debido á inexistencia de grandes explotacións mineiras. Ata o tramo Ferrol – Gijón só había un
tramo: Valladolid – Ribadeo, para dar saída os mineiros de ferro de Valladoliz. Inaugurado en 1.905
con 34 km, de iniciativa privada. A decadencia desta explotación no 59 foi que se abandona esta
liña e en 1.968 pechase o servicio.
Ferrol – Xixón ten 1 metro de ancho ó río. Proxecto antigo con fins militares. En 1.26, Miguel
1º de Rivers, dictador, decide a iniciativa de construir este ferrocarril, estratéxica Ferrol – Xixón.
1.931 interrúpense as obras. Despois da Guerra Civil: un primer tramo: 1.962  Ferrol – Mera;
82
918497940.doc
Vergadeo – Luares;1.963  Mera – Ortigueira;1.966  Ortigueira – Viveiro;1.968  Viveiro –
Vegadeo
Total ferrocarril en Galicia: 1.707 km, 920 de vía ancha que xestiona Renfe, e 150 de vía
estreira que xestiona FEVE.
Na actualidade os 920 era antes de construir o AVE o 6,1% de España e en vía estreita antes
de FEVE eran 33 km, e en España había 4.264 km, representaban un 0,77%.
918497940.doc
TEMA 7.- O SECTOR AGRARIO, 1.900 – 1.936.
LIMITADO ALCANZE DO PROCESO MODERNIZADOR.
7.1.- Os Intentos De Innovación Da Agricultura Galega No Século XIX.
7.1.1.- A agricultura e gandeiría galegas a fins do século XIX.
7.1.2.- A ausencia dunha infraestructura institucional estatal de innovación agrícola. Os xérmolos
da acción innovadora en Galicia.
7.1.3.- As reformulacións finiseculares: propietarización campesiña, mercantilización da
agricultura e renovación productiva.
7.2.- O Novo Papel Do Estado Ante A Renovación Técnica Da Agricultura Galega.
7.2.1.- A Granxa agrícola da Coruña.
7.2.2.- A misión biolóxica.
7.3.- Movemento Societario E Innovación Técnica. Propostas E Realizacións
7.3.1.- Renovación técnica.
7.3.2.- Intervención comercial
7.3.3.- Seguros mutuos
7.3.4.- Adaptación
7.3.5.- Mecanización
7.3.6.- Fertilizantes, anticriptogámicos e sementes. Mellora pecuaria.
7.3.7.- Comercialización e distribución da producción.
7.3.8.- Comercialización e insumos.
7.4.- A Adopción De Innovacións.
7.4.1.- Aprendizaxe e capacitación do campesiñado
7.4.2.- Innovacións pecuarias
7.4.3.- Renovación dos medios técnicos da producción agrícola. Etapas.
7.4.4.- Melloras na fertilización. Ritmos e efectos
7.4.5.- Melloras biolóxicas. Ritmos e efectos.
Conclusións.
83
O
84
918497940.doc
918497940.doc
85
7.1.- OS INTENTOS DE INNOVACIÓN DA AGRICULTURA GALEGA NO SÉCULO XIX.
7.1.1.- A AGRICULTURA E GANDEIRÍA GALEGAS A FINS DO SÉCULO XIX.
É unha agricultura con sistema de cultivo moi perfeccionados, pero a ciencia non é aplicada.
Así acumúlase esforzo humano sobre a terra. Fernandez Prieto dí que a innovación tecnolóxica é
pura anécdota. Aínda que se observan cambios:

Extensión da superficie cultivada

Difusión da producción do millo e da pataca

Retroceso do labradío, frente o prado, exportacións do gando.

A agricultura galega caracterizada pola presencia monónota de cereais panificables.

Emprego de abonos industriais comercializables era prácticamente nulo; algas, restos
de moluscos, comenzaron a utilizarse.

Non hai grandes cambios nos medios técnicos empregados, introdúcese a gadaña.

Incrementase a muiñada. Constrúense moitos muiños.
 GANDEIRÍA  vaise especializando en gando vacuno. Incrementase as necesidades de engorde,
sobre todo porque se incremetna a cabaña gandeira. Estas necesidades atenderonse coa
ampliación dos pastos, introducción de forraxes (nabos). As condicións do gando vacuno non
cambian nada, polo que se poñen en evidencia as deficiencias na gandeiría galega. O mercado
leva a un pésimo sistema de reproducción; trátase de reproducir rápidamente pero sen importar
a súa calidade. Así o mercado deixou en evidencia este atraso dos sistemas de gandeiría vacuna.
Na gandeiría porcina, hai un cruzamento con razas extranxeiras. Os porcos ofrecían un
incremento do rendemento, valía sobre todo para a supervivencia dos campesiños, non eran
destinados a venta. Así hai un incremento da cabaña porcina.
A gandeiría equina eran moi demandadas as eguas que eran exportadas ó resto de
España, abundaban as mulas ( cruce de egua e burro). Era xa un comercio antigo con Castela.
Pero na segunda metade do XIX hai un esplendor deste comercio; no Mediterráneo sustitúense
bois por mulas. Pero a crise finisecular reduce esta exportación.
7.1.2.- A AUSENCIA DUNHA INFRAESTRUCTURA INSTITUCIONAL ESTATAL DE INNOVACIÓN AGRÍCOLA.
OS XÉRMOLOS DA ACCIÓN INNOVADORA EN GALICIA.
As difusións de innovacións foi inseparable do pulso gubernamental. A construcción de
nstitucións vai en paralelo coa construcción do estado. En España só se torna fundamental o papel
do Estado na agricultura no último cuarto do XIX. Antes formáronse algúns elementos do
entramado. Os problemas sociais, as dificultades de reconstruir o estado, a súa insolvencia
económica, dificulta esta istitucionalización de innovación da agricultura.
A escola pública vaise utilizar para instruir ós nenos na agricultura, pensamento ilustrado
que pensa que para mellorar había que educar.
86
918497940.doc
A partir dos 50, comézase a articular o sistema educativo. A nivel agrícola fúndase o
Instituto “Agrícola Catalán de San Isidro” (51), no 55 a “Escola de Agricultura en Madrid”. Trátase
de que teñan a experimentación como base de divulgación. A partir do 80 este obxetivo vai saír do
Estado, creación de granxas para a experimentación. No XX, nace a “Escola de Enxeñeiros
Agrónomos”.
Coa lei de Moyano de educación trátase de incluir nos curriculum dos alumnos das
actividades agrarias dadas na escola. A fins do século XIX a metade dos alumnos galegos impartían
algunhas asignaturas relacionadas coa agricultura. Os manuais da agricultura non valían para a nosa
xa que pertencía ó sistema burgués do resto de España.
Institucións:
 Escola de cultura (Pontevedra)  vacaeira. Difusión de adiantos agrícolas. Dirixidos a persoas
de 18 – 25 anos. Carencia de profesorado. Funcionou 13 anos. A orientación experimental foi
hortofortícolae floral.
 Escola da agricultura (Coruña)  nos anos 80. intento de instrucción agraria, menos intensa co
da Vacaeira.
Fora destas institucións proviciais hai un gran baleiro. A única sociedade interesada pola
innovación é a “Real Sociedade Económica de Amigos de Santiago”. Esta consigue unha subvención
en 1.836 para crear unha cátedra de agricutura en Santiago que se fai efectiva no 57. Nos 70 puxo
en marcha diversas formas de fertilización, creación de viveiros,... e foi cedida a “Escola de
Veterinaria” no 1.891. Tivo unha importancia experimental. O seu obxetivo era ensinar os cregos
de agricultura para que creasen estas institucións de innovacións agrarias.
Existiu outra “Escola de Agrícola” en San Pedro de Noa en Coruña, en torno a 1.879 de
carácter privado. Tamén hai proxectos de granxas experimentais pero sen pasar por ahí. En Galicia
so ían ser innovadores os propietarios emprendedores que invertían en investigar e experimentar,
pero o problema é que tampouco había gran número deste tipo de propietarios.
O campesinado non tiña medios para a innovación da agricultura. A ley de ensino sobre a
agricultura en 1.886, artella conferencias agrícolas... Tamén varios certames de exposicións de
producción galega.
7.1.3.- AS REFORMULACIÓNS FINISECULARES: PROPIETARIZACIÓN CAMPESIÑA, MERCANTILIZACIÓN
DA AGRICULTURA E RENOVACIÓN PRODUCTIVA.
Nas dúas últimas décadas do XIX, comenzan a mellorar as institucións tanto sociais como
económicas.
1/ O interés era definir a propiedade territorial. A crise finisecular supón o fin do sistema foral, os
señorais feudais desaparecen. Propietarización campesiña, completada ao reparto comunal.
2/ A saída da crise finisecular provocou unha redifinición do papel da agricultura galega no marco
mundial. O papel agora é comercializar no mercado interior. Tamén se inician a incorporación de
918497940.doc
87
medios de producción industrial. A agricultura demanda mercado de producción para sí mesma. O
capitalismo provoca o movemento agrarista galego.
3/ Abre as posibilidades de rachar co recurso tradicional, e innovase con incremento de capital
(inversións) chegado de América. Constituénse granxas. A “Granxa Escola Experimental”, importa
para a experimentación na agricultura. Con estas institucións, a importante e a “Escola de
Veterinaria” provocou a furuta innovación agrícola en Galicia.
7.2.- O NOVO PAPEL DO ESTADO ANTE A RENOVACIÓN TÉCNICA DA AGRICULTURA GALEGA.
A principios do século XX, contemplase o papel do estado na difusión da agricultura
científica en Galicia. Vai confecionarse un entramado constitucional que servirá de input e que
repercute no auxe da agricultura. O papel do estado será determinante (introducción de técnicas).
A agricultura sérvese de introduccións inducidas (polo entramado constitucional). Para autores o
estaso pode garantir a renovación agraria, só él. No século XX é competencia exclusivamente
estatal.
A sociedade civil presenta outra conflictividade social e vaise a centrar na loita da
propiedade. Co dominio da terra as precupacións do campesiñado xirarán en torno a supostas
técnicas, incluso superando as visións que tiñan as asociacións católicas.
Comenza a formarse o entramado constitucional da innovación (1.885 – 1.920)
7.2.1.- A GRANXA AGRÍCOLA DA CORUÑA.
Ten varias etapas. A actividade é moi pouca. Fallan recursos humanos e materiais para
exercer a súa labor. A partir de 1.904 ten unha labor máis intensa. Se capacitan agricultores e
algúns técnicos intermediarios. Reforzóuse o diseño divulgador. As granxas dan préstamos de
maquinaria, reparten sementes, etc.
A partir do segundo ou tercer ano creanse campos de demostración e tamén estacións de
agricultores. En 1.912 ubícase en Galicia, fundamentalmente na Coruña. Entre 1.920 – 1.929
consolídase e especilízase a rede instuticional de innovación de Galicia. Son distintas
administracions as que creou esta rede: Xunta, Deputacións...
En 1.920 na granxa da Coruña entra en funcionamento unha Escola de Peritos, que implica
un leve incremento do persoal cualificado. A partir do 29 adícase básicamente á experimentación e
no 21 xurde o relevo: a Misión Biolóxica situada en Santiago. No 24 crease a Estación de Ensaio de
Sementes que é igual a Estación Fitopatolóxica.
O director investigador na Misión será Cruz Gallastegui Unamuno, que se orienta á mellora
de sementes por iniciación. No 26 pasa a Misión a Pontevedra, onde se ubica no Pazo de Salcedo no
28. O resultado máis visible é a producción dos mellores lúbricos.
Créase no 29 as cadeiras de divulgación. Nos 29 – 36 se van ir creando en Madrid distintos
institutos de agricultores, pero en Galicia o máis importante segue sendo a Misión Biolóxica. A
granxa da Coruña ten unha labor continuista. A Misión pasa a contar coa Caixa de Aforros de Vigo, o
que supón melloras nos orzamentos.
88
918497940.doc
7.3.- MOVEMENTO SOCIETARIO E INNOVACIÓN TÉCNICA. PROPOSTAS E REALIZACIÓNS
A partir de fins do XIX, básicamente despois do 1.917 vai xurdir o movemento agrarista. O
campesinado asóciase, e transcende do marco parroquial, e pretende influir no prezo tanto
parroquial como estatal. É o principal movemento social de Galicia do século XX. O agrarismo é a
expresión dos sectores máis dinámicos e con máis capacidade de respostas e adaptación ó
capitalismo.
O campesiñado galego vaise ir dotando de novas forams de asociación. Maior penetración do
capitalismo en función dunha maior integración da producción da explotación agraria no mercado,
e vai a incorporar medios de producción de orixe industrial.
Neste contexto o asociacionismo é un instrumento moderno de autoorganización social para
responder as novas preocupacións e novas necesidades do campesiñado relacionados co mercado.
7.3.1.- RENOVACIÓN TÉCNICA.
1.895 – 1.942 .- 506 sociedades na Coruña: 46% de seguros mutos galegos e 54% entidades
agropecuarias. No 10% non demostrou explicitamente o desexo de renovación.
No resto as áreas de tranformación técnica se expresan directamente. O 50% das sociedades
creadas falan de mecanización, melloras de sementes, etc. sobre todo a partir de 1.910. No 65% de
melloras pecuarias, outros de loita anti – pulgas,... Nos anos 30 introdúcese a preocupación pola
hixiene pecuaria.
Ata 1.910 só 1/3 das sociedades mencionan a necesidade de crear instrumentos de
divulgación. A partir de 1.930, implican uns 2/3 da sociedade.
7.3.2.- INTERVENCIÓN COMERCIAL
Querese mercar medios de producción de orixe industrial, cada vez hai unha maior
preocupación por estos temas. Pódese chegar a ir mediante a acción cooperativa para abarata-lo
coste de maquinaria, sementes, etc. (comprar ó por maior) e axudar a suplir unhas redes
comerciais pouco desenvoltas e tamén a evitar o fraude e a adulteración de fertilizantes.
Existe unha venta directe da producción dos asociados. Algunhas cooperativas conseguiron
vender directamente en Barcelona o seu gando.
7.3.3.- SEGUROS MUTUOS
A maior parte das sociedades tiñan carácter mutualista. Se trata de ter un seguro para oas
perdas de gando e accidentes. O 46% das sociedades da Coruña denominánse Sociedades Gandeiras
e un 14% contaba cunha exención de seguros de gando.
Papel total ou parcialmente ligado na Coruña ás sociedades mutualistas, maioritariamente
ligado ó gando vacún.
7.3.4.- ADAPTACIÓN
Proceso polo cal o campesinado pode responder á adaptación do capitalismo, tratando de
controlar esa adaptación.
918497940.doc
89
7.3.5.- MECANIZACIÓN
Ó obxetivo é mercar máquinas de mallar. A malla era un dos procesos que precisaba máis
mán de obra. Nos Estatutos das Sociedades inclúese estas necesidades de mercar máquinas de
mallar, que eran caras, polo que se optou pola compra en colectividade.
Outras máquinas: sulfatadoras, máquinas para a sementeira, compra colectiva de novo
utillaxe e sobre todo arados nos anos 20.
A compra colectiva abarca tamén instrumentos máis modestos de uso privado.
7.3.6.- FERTILIZANTES, ANTICRIPTOGÁMICOS E SEMENTES. MELLORA PECUARIA.
Unha das liñas máis continuadas e sólidas das sociedades a compra de fertilizantes, incluso
máis constante que a compra do gando. Isto é debido á gran dependencia que crea o consumo de
abonos. A compra a través de cooperativas é mellor para comprar máis barato e evitar o fraude.
Nas mariñas e nas zona preto das cidades é onde o cooperativismo ten a maior penetración.
Mellora pecuaria que significa avances no sistema: aspectos xenético, hixiénico e profiláctico, a
través de vacinas por exemplo.
7.3.7.- COMERCIALIZACIÓN E DISTRIBUCIÓN DA PRODUCCIÓN.
As cooperativas tenden a convertese en economatos de consumo ou case. Na 1ª década do
século XX, buscan controlar a distribución dos productos a marxe dos intermediarios. Por exemplo,
a Unión Campesiño da Coruña intentaba enviar gando directamente a zonas de consumo
peninsular. Pero é nos anos 20 a través de todo tipo de origanizacións debeu xeralizarse a
comercialización.
Os sectores máis dinámicos do campesinado chegan a atoparse no 36 as melloresc condicións
para desenvolver un sistema auto – control. Nos 30 comenzan a desembarcar en Galicia grupos
privados, incluso os xérmales dos futuros grupos empresariais galegos en principio familiares de
tratantes de gandos. Esta fusión acaba radicalmente coa Guerra Civil. Tomarán os relevos os
sectores enriquecidos das clases medias e despois o capital monopolista.
Noutros países como Dinamarca e Holanda, xa dende o século XIX teñen moita importancia
as grandes cooperativas.
7.3.8.- COMERCIALIZACIÓN E INSUMOS.
Estas sociedades tratan de comercializar os productos que compran. En España a oferta era
baixa. Había aranceis e a oferta non se vai adaptar á dos pequenos campesinos.
Vías para evitar:
90
918497940.doc

Moitas sociedades funcionaron como propietarios de máquinas e abono e pasa a
constituir a primeira rede de comercialización de maquinarias aínda que conflúen moitos
máis. Exténdese outra rede de comercializaicón de inpust que acadará a fins dos 20 un
certo desenvolvemento.

Outros axentes da comercialización van a ser as ferreterías.
1.903 – 1.911: case se cuatriplicaron os concellos que contaban soamentes cunha ferretería,
pasando de ser ó 44% ó 54%. Destaca a provincia de Pontevedra e o maior aumento está nas zonas
consteiras. No interior sobresae Mondoñedo, Lalín, Estrada, Ponteareas, Allariz, Verín, Tribes...
Medra e aumenta o número de vendedores de fertilizantes. A concentración de
comerciantes de fertilizantes coincide coas zonas onde máis medran as ferreterías. A Casa Ajucia
converte a Lugo na sede centrald e Galicia, pero había outros maioristas. O funcionamento
consistía en captación de ferreterías que se comprometen a vender os productos da casa en
exclusiva, ás que subarrendaba proporcións territoriais. Moitos dos pequenos vendedores non tiñan
local e facían os pedidos por encargo. Alcaldes, xuíces, médicos, veterinarios, tamén vendían estes
productos.
7.4.- A ADOPCIÓN DE INNOVACIÓNS.
7.4.1.- APRENDIZAXE E CAPACITACIÓN DO CAMPESIÑADO
o entramado institucional formou en Galicia numerosos técnicos medios xeralmente de orixe
campesiña que diivulgaban posteriormente as novedades.
A Granxa Escola da Coruña, hay 150 técnicos medios e 50 cando funcionou como Escola de
Peritos. Hai que sumar iniciativas da sociedade civil preocupadas polas innovacións. Isto todo axuda
coa tradición campesiña inclúese a emigración e a mentalidade é algo moi difícil de cambiar. Unha
das actividades foi a creación da Granxa de Pedro Murías creado no 1.902 en Vilaframil (Ribadeo).
Introducción de variedades estranxeiras en Galicia, ou difusión da adopción dos medios apeiros... e
sobre todo o incremento da capacidade productiva da agricultura galega.
7.4.2.- INNOVACIÓNS PECUARIAS
A mellora pecuaria é a máis importante dos que se producen en Galicia nas primeiras
décadas do século XX. Procedía do cruzamento con selección e pureza. Na práctiva predominou o
cruzamento (protagonízano a raza suíza) por escolla dos campesiños.
Simmenthal, que sobresaía por ser boa productora de leite, boa para o traballo e productora
de carne. Engordaba moi rápido co que se aforra en alimentación e véndese antes. Hai concursos
de gandos e paradas de sementais a partir de 1.905. A producción leiteira implica un incremento da
demanda nos anos 20 e sobre todo nos anos 30.
O automóvil contribúe á expansión das redes de comercio. As grandes oscilacións do prezo
do gando de subasta e a súa tendencia á baixada en relación có prezo dos forraxes e pensos, xunto
co paulatino incremento da demanda van a producir un cambio na oferta pecuaria galega, e nos 30
918497940.doc
91
algunhas compañías lácteas intentan instalarse en Galicia. Orientación leiteira que se constata
dende os anos 20.
A hixiene pecuaria é outra innovación, tratando de cambias o sistema de estabulación. Pese
ó escaso persoal cualificado as capañas de vacinación esténdense pro Galicia de 1.900 – 1.901.
Tamén melloras de alimentación de gando: cultivos forraxeiros e prado. Melloras no porcino,
aviculturas, etc.
7.4.3.- RENOVACIÓN DOS MEDIOS TÉCNICOS DA PRODUCCIÓN AGRÍCOLA. ETAPAS.
No primer tercio do século XX a maquinaria agrícola ocupa un estadio intermedio entre o
grao romano e a recente mecanización motorizada.
 ETAPAS DO PROCESO DE MECANIZACIÓN:GRANXA DA CORUÑA.
1.897 – 1.927: un dos grandes servicios é o préstamo de maquinaria e apeiros modernos, se
familiariza e capacita o campesiño o novo sistema. Vai suceder ata á primeira década. En principio
préstamos pequenos, despois máis grandes. Os técnicos van a tratar de seleccionar os apeiros que
se adaptan mellor.
1.910 – 1.914: disminúense os préstamos e medran as compras. Protagonismo maior das
máquinas de mallar e o arado de vertedeiros. Maior producción nacional pero tamén maior
capacidade económica entre o campesinado (vende máis gando e maiores remesas dos emigrantes)
1.915 – 1.919: redúcese a compra de maquinaria e a venta e invrementase os préstamos
1.920 – 1.927: caen os préstamos e se recupera o proceso de renovación de utillaxe. As
importacións pola Coruña experimetan un gran crecemento. En Galicia os ferreiros diversifican os
seus modelos cubrindo necesidades locais de forma artesanal.
1.928 – 1.933: a venta e maior. 1.933: descende continuado ata o 36
1.928 – 1.936:o que compra Galicia supera o 25% da compra de España en máquinas. A
introducción do arado de vertedeiro non significa que desaparece o arado romano, senón que segue
utilizándose en aspectos nos que non serve o de vertedeiro.
1.937 – 1.940: baixan as ventas: dificultades de comunicacións co Norte; escasez de ferro
para a agricultura; as fábricas productoras estaban no País Vasco e foron requisados no momento da
Guerra. Cando o frente do Norte cae no 38 incrementanse as ventas e básicamente se manterá así.
1.939 – 1.960: deténse o proceso innovador.
A partir de 1.960: mecanización da agricultura española.
 CONCLUSIÓNS.Coexistencia dos apeiros tradicionais cos modernos medios técnicos.
Utilización maiormente colectiva dos novos medios de producción
Os cambios sociais na Galicia do século XX posibilita as innovacións dos sectores máis modernas da
agricultura, que sos os que protagonizan os procesos de autorganización.
92
918497940.doc
Efectos: incremento da capacidade productiva, mellora da calidade dos productos e mellóranse as
capacidades técnicas.
7.4.4.- MELLORAS NA FERTILIZACIÓN. RITMOS E EFECTOS.
Nos atopamos tres fases no proceso de mellora:
 1.900 – 1.918:
 1.900 – 1.913: se experimenta a adecuación dos fertilizantes ás necesidades
agrobiolóxicas e as posibilidades do campesiño. Se incorporan os superfosfatos de
importación e tamén escorias. O entramado institucional sirve de canle para a
penetración de abonos e para o apoio da penetración de empresas, é tamén unha fase
de divulgación dos abonos comerciais.
 1.914 – 1.918: descenso do consumo pola Guerra Mundial, que implica escasa
importación e escasa producción interna, increméntanse os prezos. Para paliar o déficit
de abonos comerciais se acude ós abonos tradicionais pero só na costa.
 1.919 – 1.935: descenden os prezos dos fertilizantes rematado a Guerra e case continuado ata o
28.
 1.919 – 1.928: aínda tardan en acadarse os niveis de consumo de 1.913. Un dos
culpables de que os abonos non se divulguen con rapidez é o fraude que houbo en
épocas anteriores. Hai medo.
 1.929 – 1.935: Galicia se comporta distinto a España. España reduce o consumo, en
Galicia auméntase. Efectos da extensión do consumo de abonos químicos:
√ incremento da producción polo incremento da productividade da terra e da
mellora dos cultivos
√ os abonos contribúen a afondar na especialización gandeira xa que permite
aforrar nos forraxes e nos pensos artificiais
√ permite rachar o binomio labradío – monte. Este pode repoboarse.
√ No caso das rozas permitiu unha nova colleita.
 1.944 – 1.950: época de desabastamento. Sobrease a perda de calidade dos fertilizantes. Os
progresos de Galicia non se poden equiparar ós doutros países, como por exemplo
Dinamarca.son pasos adiante, por non definitivos.
A partir de 1.910 empeza a disminuir a poboación activa na agricultura e pesca, pero
despois da Guerra medra outra vez, isto é consecuencia da mala época dos anos 40 e 50. No 73 é
dun 52%, o país segue atasado e agrícola. Non se pode considerar a Galicia un país industrializado.
7.4.5.- MELLORAS BIOLÓXICAS. RITMOS E EFECTOS.
918497940.doc
93
O entramado institucional ocupa un papel clave e tamén o asociacionismo agrario:
1/ Introducción de sementes e plantas de cultivos novos en galciia: aves, alfalfa, remolacha,
lúpulo, por exemplo.
2/ Introducción de variedades atóctonas de varios cultivos: millo flamengo, pataca canadiense,
tec.
3/ Mellora e selección de varidades autóctonas: trigo, pataca barallon, algúns tipos de millo.
 1º ETAPA: FINS SÉCULO XIX – 1.905: Época de inadecuación das melloras á agricultura galega.
Poténciase unha agricultura de corte capitalista, que non encaixa no sistema galego.
 2ª ETAPA: 1.905 – 1.920: Experimentalismo encauzado. Trátase de adaptar as sementes foráneas a
Galicia e seleccionase as variedades autóctonas para incrementar os rendementos.
 3ª ETAPA: 1.921 – 1.935: Adaptación de variedades, selección e melloras de sementes. A difusión
das sementes seleccionadsa medra dende 1.924, e a demanda dende 1.928 superaba a capacidade
productiva da Misón Biolóxica. En 1.930 créase o Sindicato de Productores de Semillas ante a
necesidade de incrementación da producción de sementes de millos lúbridos. A remolacha gana
importancia.
Efectos sobre os rendementos da terra:
1/ Orientación dos sistemas de cultivo a cubrir as necesidades de alimentación do gando e
desenvolvemento dos cultivos máis comercializados: pataca e viño.
2/ Evolución dos rendementos.
CONCLUSIÓNS.
O proceso de cambios da agricultura galega non foi sempre uniforme nen continuo. Clara
diferencia entre a agricultura galega de fins do XIX e a do primer tercio do s. XX. Isto é común a
España. Crise finisecular: marcou un corte. O proceso ten carácter económico pero tamén social e
político. O papel do estado español no XIX foi máis ben de freno, mentres que no s. XX foi un
estimulador. Tódalas innovacións tiveron que adaptarse á necesidades campesiñas.
Proceso mediatizado polo organización da sociedade campesiña: as condicións da
producción modificáronse máis en función das necesidades dos campesiños que do mercado, que
está condicionando todo este proceso na medida que nas explotacións están orientadas ó mercado.
O proceso de renovación detense e mudou coa Guerra Civil. A agricultura recupera nos 60
os niveis pero as condicións cambiaron totalmente. Prácticamente xa non hai cooperativa
campesiña, e non se pode autocontrolar a producción, senón que é feito por grandes empresas. A
partir do 39 comenza un proceso dirixido básicamente por empresarios: FrigoLouro, Pescanova, e
Zeltia (os Fernández) o grupo Larsa...
94
918497940.doc
918497940.doc
95
TEMA
8.OS
SECTORES
INDUSTRIAIS:
CONSERVAS,
COSNTRUCCIÓN
NAVAL,
MINEIRÍA,
ELECTRICIDADE
E
AGROINDUSTRIA: 1.880 – 1.936.
8.1.- As Conservas De Peixe.
8.1.1.- Introducción: tradición salgazoneira e importancia do sector.
8.1.2.- Estratexias da expansión dun sector exportador: 1.900 – 1.908
1.- A modernización da pesca
2.- Os acordos empresariais
3.- A innovacion tecnolóxica na conserva.
8.1.3.- A estabilización do sector: 1.908 – 1.928
1.- A crise de pesca de 1.909 – 1.925
2.- Os problemas e a acumulación empresariais na Primeira Guerra Mundial: 1.914 – 1.925
3.- A crise de pesca de 1.924 – 1.925
8.1.4.- A reorientación de mercados na Depresión: 1.929 – 1.936
1.- Os efectos da depresión de mercados na Depresión: 1.929 – 1.936
2.- Competitividade da conserva galega e mantemento das exportacións: 1.928 – 1.930
3.- Reorientación das exportacións e a conquista do mercado español: 1.931 – 1.936
8.2.- A Construcción Naval Galega: 1.850 – 1.930
8.2.1.- Da vela ao vapor: 1.850 – 1.880
8.2.2.- A modernización do sector. As dúas ramas do sector: buques militares y pesqueiros: 1.880 –
1.930
8.3.- A Mineiría: 1.887 – 1.930
8.3.1.- O vofrámio na mineiría galega do século XIX
8.3.2.- O periodo experimental: 1.887 – 1.905
8.3.3.- O relativo letargo do volframio galego: 1.905 – 1.935
8.3.4.- O grande auxe da mineiría do volframio: 1.925 – 1.955
8.4.- As Orixes Do Sector Eléctrico En Galicia: 1.888 – 1.936
8.4.1.- As primeiras empresas eléctricas
8.4.2.- O proceso de concentración do sector eléctrico galego: 1.900 – 1.936
96
918497940.doc
918497940.doc
97
8.1.1.- INTRODUCCIÓN: TRADICIÓN SALGAZONEIRA E IMPORTANCIA DO SECTOR.
A industria da conserva en lata é dalgunha forma a heredeira da salga da sardiña. A moderna
conserva ten unha dinámica diferente. Sen deixar de ser un proceso simpli significa unha mutación
importante na salga.
A sardiña tiña que ser cortada,... firtida, ou cocida en caldeiras abertas e máis tarde en
autoclaves; enlatado e aceitado do producto. Peche con soldadura ou outros procedementos e
finalmente a esterilización. É un proceso simple.
O proceso esixía novas materias primas diferentes as da salga: follas de lata, estaño para
soldar e máquinas para o proceso: caldeiras de vapor, soldadores o autoclaves.
Producto máis perdurable que a sal.
O berce da industria de conservas foi Francia, onde en 1.850 xa se acadaran os primeiros
desenvolvementos do sector. O método de conservar se da moito antes as épocas de Napoleón, e
Appert inventou este método. A indutris tarda en desenvolverse.
Ata 1.860 a industria francesa traballaba en monopolio natural.
Nos anos centrais dos 60 un segundo grupo de países entra no sector: EE.UU. nos 80 ten
consolidada a indutria conserveira no salmón e comenza coa sardiña, España cara o 1.880 irrumpen
Noruega e Portutal, Xapón a partir do 94 e sobre todo a partir de 1.904 co cangrexo e o salmón.
As primeiras empresas en España están en Galicia en torno a 1.830 e en Asturias. Teñen un
crecemento moi limitado ata os 80, son pequenas. E moi artesanais e sen especialización en peixes
ou vexetais.
Esta industria vai a estar moi limitada pola oferta de folla de lata e aceite (moi refinado).
España ata os 90 case non produce aceite refinado.
Un asunto fortuto que se toma como dato de partida: anos 80 a sardiña desaparece das
costas bretóns. Os conserveiros franceses abastecen o seu mercado nas costas do Norte do
Atlántico. Ofrecen ós socios galegos e portugueses a súa tecnoloxía e os seus mercados, créese que
é o punto de saída para a formación de industria conserveira propia.
Ese despegue da industria conserveira vai a conxugarse en España co mellora do acero á
folla de lata, receso paulatino ó arancel do 1.869 e en 1.886 hai un acordo con Francia. España
pasa a producir folla de lata a partir dos 90. a mellora do aceite andaluz nos 90 desbloquea este
último estrangulamento. Xa non se importa.
IMPORTANCIA DO SECTOR:
Vai ser un sector netamente esportador de 1.900 – 1.935, entre o 2 e 4% das exportacións
netas espaolas, ocupa o segundo lugar. Contribue a diversificar as exportacións españolas.
É unha industria con importantes efectos de arrastre tanto de actividades extractivas como
outras complementarias.
98
918497940.doc
Vai a contribuir a unha rápida modernización da pesca: fábricas de xabón aproveitando os
restos de aceite das fábricas de cosnervas, tamén sirve como abono natural, pódese facer fariña
de peixe. Crea fábricas de envases e litografiado en principio en Santander e Bilbao pero despois en
Galicia, principal rexión conserveira. Aparecen aserradeiros mecánicos para as caixas, industrias
maquinarias (Bilbao, Galicia, Logroño,...)
Tamén industrias para producir gamas de caucho para os peches herméticos. As exportacións
son un bó indicador da producción.
 1.900 – 1.908: época de exportacións ascendente e consumo interno de España inferior o 10%
 1.908 – 1.928: estabilización das exportacións en torno a 20.000 toneladas. Se exporta o 90% do
total
 1.928 – 1.936: gran depresión e a reorientación da producción cara o mercado nacional.
8.1.2.- ESTRATEXIAS DA EXPANSIÓN DUN SECTOR EXPORTADOR: 1.900 – 1.908
A competitividade das conservar radica no baixo prezo da sardiña. Os determinados insumos
estaban sometidos o proceso internacional.
Os conserveiros loitaron contra o arancel. A Unión de Productores de Conserva, en 1.909
consigue temporalmente o libre arancel para a folla de lata xustificando a baixa producción
española. O prezo variaba no mercado internacional entre o 1 e 1,33. Na sardiña era de 1 a 10.
Dous estratexias:
√ impulso a transformación do sector estractivo
√ colusión empresarial para manter baixos os prezos da pesca.
O impulso técnico xogou un papel secundario.
1.- A MODERNIZACIÓN DA PESCA
van introducirse artes e naves descoñecidas en Galicia, redúcense costes e increméntase a
productividade. A traiña ou trainera do País Vasco con redes de cerco. A introducción destas novas
artes débese a conflictos importantes entre axeiteiros e traineiros entre 1.900 e 1.901
2.- OS ACORDOS EMPRESARIAIS
Unión de Fabricantes de Conservas en Vigo, fundada en 1.904
Dende 1.899 comenzou a organización patronal do sector. Pretenden forzar prezos menores
da sardiña. Os acordos da patronal máis duradeiros no ámbito galego sobre todo en prezos máximos
de pesca.
1.900 – 1.904: Folgas que paralizan as fábricas. Resólvese o conflicto creando a primeira
lonxa de España, a de Vigo en 1.905
918497940.doc
99
3.- A INNOVACION TECNOLÓXICA NA CONSERVA.
(a). Mencanización do tratamento dos envases
(b). Mecanización do procesado do producto a envasar.  É unha pesca estacionaria. É arriscado
comprar máquinas que só traballen 4 meses ó ano, por iso tarda en mecanizarse este proceso.
Vigo vai ser pioneiro coa cidade noruega de Stavanger nesta introducción de tecnoloxía. A
novedade máis importante é a introducción da soldadura mecánica, afectou máis ó
desciplinamento dos especializados soldadores que á productividade. O introducir máquinas
acábanse os problemas de conflictos.
(c). Introducción dos procesos continuos. O problema é a estacionalidade. Este proceso vaise a
realizar nos anos 60.
8.1.3.- A ESTABILIZACIÓN DO SECTOR: 1.908 – 1.928
1.- A CRISE DE PESCA DE 1.909 – 1.925
1.908: en España 200 fábricas de conserva de peixe competitivas o nivel internacional e con
capacidade para presionar ó goberno e lograr unha lei.
O punto de debilidade é a extrema dependencia da pesca de baixura. Actividade
depredadora. A nivel español hai unha forte especialización: Galicia  sardiña
País Vasco  anchoas
Andalucía  atún
Dúas graves crises sardiñeiras en: 1.908 – 1.912; 1.924 – 1.925
 A PATRONAL
(a).Intenta ampliar as áreas de pesca.
(b).Intenta a integral horizontal das fábricas situadas nas zonas con distintas características socioecolóxicas para reducir os riscos de escasez.
A crise dos anos 20 foi máis forte, pero se superou mellor que a outra porque durante a I
Guerra Mundial houbo unha forte acumulación de capital na industria, que permitiu adquirir
barcos, fábricas ou establecer liñas de producción máis diversifacadas.
A Guerra Mundial introduxo problemas na oferta de folla de lata e estaño.
Os fabricantes galegos tiñan stocks de folla de lata en 1.913 porque non ha consumen na
época da crise pesqueira. Os problemas comenzan na metade do ano 1.917. Ademáis as costeiras do
ano 14 e 15 foron baixa e mediana, co que non agotaron as existecias. No 17, bo ano de pesca, hai
problemas en Inglaterra suspenden a exportación e intruduce controles sobre as ventas tanto a
EE.UU. como a outros países europeos neutrais. Firmase un convenio con Inglaterra. Comprase a
EE.UU. Isto permite unha producción a nivel de preguerra. Hai beneficios.
Foron problemas breves e non causaron unha caida radical do sector. Portugal, país aliado,
ten mellores resultados. Beneficiouse da Guerra. Non tiña restriccións na folla de lata o ser a
primeira potencia europea en conservas de peixe ata os anos 30.
100 918497940.doc
A acumulación realizada na Guerra vai a dirixirse a diversos aspectos da producción:
1/ Reducir a vulnerabilidade das empresas frenet ás fluctuacións da pesca. Comprase pesca máis
lonxe e se mercan barcos.
2/ Compra ou creación de novas plantas industriais por algunhas empresas diferentes.
3/ Integración verital adquirindo ou establecendo obradoiros para a fabricación de inputs.
Intermedios, por exemplo fabricación de chaves para as latas, Alonos Mouro, Alfageme. Tamén
chaves e envases de madeira, ou un taller de desestañado. Os conserveiros participan no proceso
expansivo da contrucción naval durante a Guerra. Hijos de José Barreras.
4/ Nacionalización de moitas actividades económicas.
8.1.4.- A REORIENTACIÓN DE MERCADOS NA DEPRESIÓN: 1.929 – 1.936
1.- OS EFECTOS DA DEPRESIÓN DE MERCADOS NA DEPRESIÓN: 1.929 – 1.936
1.930 – 1.931: o sector conserveiro español pasa a cabeza da industria conserveira europea.
- Suspensión da converitbilidade da libra  dificulta o tráfico comercial
- Adopción de medidas proteccionistas por moitospaíses
- Caen os niveis de demanda
- Repercusión nos prezos  caen
2.- COMPETITIVIDADE DA CONSERVA GALEGA E MANTEMENTO DAS EXPORTACIÓNS: 1.928 – 1.930
A crise non afectou ó sector máis que relativamente no sentido de reducir as exportacións
ou a producción pero sí tivo un efecto negativo sobre as contas de resultado: por un lado hai
depresión pero tamén costes extraordinarios dende 1.931, o proceso da materia prima é baixo, e
iso axuda a competir. A sardiña foi menos afectada que o atún.
A peseta perde valor, co que facilita as exportacións.
A pesar do incremento dos aranceis dos productos que mercaban os enlatados galegos. A
reducción das ventas a Latinoamérica se compensa co incremento das realizadas en Europa,
reorientación dos mercados que foi exitosa. Incluso se vende por grandes cantidades en consignal.
Máis problemas:
- O incremento dos salarios na República perxudicou os beneficios
- Os países latinoamericanos que compraban enlatados galegos bloquean os seus saldos en divisas.
Francia establece continxentes á importación de conservas, o que implica reducción dos niveis
de exportación de conservas galegas á metade.
3.- REORIENTACIÓN DAS EXPORTACIÓNS E A CONQUISTA DO MERCADO ESPAÑOL: 1.931 – 1.936
Nestas condicións a Unión de Fabricantes de Conservas trata de dirixir unha boa parte da
producción ó mercado interno. As empresas multiplican os seus representantes. No 34 o mercado
externo pasa a un segundo plano e o principal estará en Madrid.
918497940.doc
101
A nova reorientación foi exitosa a costa de incurrir en novas perdas. O mantemento de
ventas e a explotación a niveis elevados causou o peche dalgunhas fábricas, mentres as máis
consolidadas recupéranse dende 1.935. Pero o mantemento das ventas nn significa que haxa moito
empleo.
A partir do 35 menos fábricas e hai problemas para a concentración do mercado, incluso
problemas para introducir procesos de producción novos.
EE.UU. integra horizontalemente a producción de conservas.
Xapón integra horizontal e verticalmente.
Pouca ou nula competiencia con EE.UU. e Xapón. O resto de Europa estaba máis ou menos ó
mesmo nivel que o galego. A Guerra Civil e a autoquía van a convertir ó mercado interior no único
nicho para o mercado conserveiro.