Recurso Electrónico

Anuncio
EL MACHCHAJ - JUYAI O
IDIOMA CALLAWAYA
Escribe: ENRIQUE OBLITAS POBLETE.
En el Norte del Departamento de La Paz, en pleno territorio colla, existe una isla
humana de 30.000 habitantes más o menos, que abarca las provincias Bautista Saavedra,
Muñecas y Caupolicán, donde todos sus moi adores hablan el quechua. En medio de este
territorio existe un oasis diremos así que no pasa de los 2.000 habitantes, distribuidos entre las poblaciones de Chajaya, Caul&ya, Wata-Wata, Inca, Chari y Curva, cuyos habitantes
hablan un idioma desconocido, que ellos denominan Machchaj-juyai (lengua esotérica) y
que no lo usan sinó en casos determinados v. g. en sus invocaciones a los Dioses, o- cuando
se encuentran ausentes de sus pagos en ejercicio de su profesión de curanderos.
Don Bigoberto Paredes en su obra titulada "Mito Supersticiones y Supervivencias populares de Bolivia", afirma que, Iob callav.-ayas hablan el pukina; Bandelier dice que los
collawayas tienen su idioma propio que no es el pukina sino el callawaya; Gustavo Adolfo Otero en su obra Piedra Mágica afirma que los callawayaa hablan el pukima; Luis Soria Lena dice que los callawayas hablan el pohena o pojena; las opiniones son contradictorias a este respecto; a nosotros nos parece que el Machcha-juyai es un idioma distinto al
rutina y al uro aunque sí vinculados por un parentesco cercano.
En cuanto al origen de este idioma, me aventuro en afirmar, que es el mismo que
Ufaron los Incas en sus relaciones familiares y a que se refiere Garcilaso de la Vega en
sus Comentarios Keales al decir; "Los Incas tuvieron otro lenguaje particular que hablan
entre ellos que no la entendía los demás indios, ni les era lícito aprenderla como lenguaje divino. Esta me escriben del Perú que se ha perdido totalmente; porque como pereció
la República particular de los Incas, pereció también el lenguaje de ellos". Abrigo la idea
que ese lenguaje divino hubiese sido el "callawaya" por las razones siguientes; los callavrayas fueron los médicos de cabecera de los Incas y según los datos que nos proporcio-'
nan los cronistas fueron los vasallos de mayor confianza que tuvieron entre su servidumbre, es pues de suponer, que en medio de dicha intimidad y el diario roce social con la
icbleza, que, dichos indígenas, hubieran aprendido el idioma sagrado de los Incas.
Garcilaso al referirse a esta intimidad dice lo siguiente: "Existían grandes herbolarios, que hubo muy famosos en tiempo de los Incas, que conocían la virtud de muchas yerbas y por tradición las enseñaban a sus hijos, y éstos eran tenidos por médicos no para
curar a todos sino a los reyes y a los de su sangre y a los curacas y a Sus parientes".
Por otro lado, Guarnan Poma de Ayala nos informa en su obra Primer Coronica y
Buen Gobierno del reino de las Indias pág. 330 edición Posna.nsky, que los callawavas gozaban del privilegio de ser los encargados de transportar en sus hombros las andas portátiles de piedras preciosas denominadas (quispi rampa), donde se acomodaban los incas para salir de paseo,por la ciudad del Cuzco.
Establecido de esta manera la familiaridad e intimidad de los callawayas con la familia real de los Incas, es de suponer que como domésticos de confianza hubiesen aprenOido el idioma sagrado y después de la Conquista continuaron empleándolo con la reserva
más absoluta, por existir una prohibición terminante para que otras personas que no perteneciesen a la nobleza lo aprendieran y lo hablaron, y esta prohibición y el temor al
castigo ha debido primar en los primeros tiempos, y la costumbre ha debido imponerse en
los últimos, razón por la cual no tuvieron oportunidad los cronistas para anotar ni un solo
vocablo, sin embargo de habérselo hecho con otros de menos importancia, como el que hablaban los chiriguanos, los chuuchoa, etc.
1 oo
Ka isia de que las opiniones de loa escritores se hallan divididas y a fin de que ie
estat.iez.ciL el paralelismo o la disconformidad 'entre el pukina y el callawaya, vamos a
transcribir términos lingüísticos que corresponden a ambos idiomas.
El Padre Leónidas Bernedo Málaga, en su obra titulada "Cultura Pukina" nos proporciona material valiosísimo, que lo hemos aprovechado, para hacer una comparación entre Maehrhaj-juvai y Pukina, transcribiendo en primer término el padrenuestro en Pukina y luego en callavraya.
TADRE NUESTRO E N PUKINA-—
Señoki, hanigo pacas cimana ascheno pomana upalli suhanta po c&paea-ascheno sea
guta kiguri hanigo pacas na ehe cahuacasna hamp. Kaa gamenko ehe esuma; señ cutacarnen, señ tanta, señ ochane pampache surnao keno gata pampachan gancu cagu ama ehe
r,:-ro suma uchaguta se2 oronava enenata entonana keipina suman.
PADRENüÉSTBO EN C A L L A W A Y A O MACHCHAJ-JUYAL (Dictó Ignacio Pareces de Curva). Iquiliicu janajpachapi achaohcanqui, miniiqui khatasqa achachun. gatasniiqui pichiicuman wayamuchun, kñatasqaiqui acliachum, khistupachapi, janajpachapi, qit.
c.an khoolos yapasqata jeqawaicu, juchaicuta warinajawaicu khichainatachu warinajacliiicu miita, u khataichu Janawin warinajanaicuta khiipipas khii jancumauatap&s ictarciolla waicu. Jicupuni achachun.
Notamos en ambas oraciones transcritas, la similitud en la escritura de algunos vocablos, v. g. pacas que en callawa^-a significa tierra; kaa, diente; qena, plata; gatas santificado; caman, día; lo que en pukina tiene otro significado.
Para seguir haciendo nuestro estudio transcribimos los numerales de ambo» idiomas:
Español.
Pukina.
Callawaya.
Uno
dos
tres
cuatro
cinco
seis
siete
ocho
nueve
diez.
pesce
so
capa
Sper
tajpa
chinchun
Stu
quina
cheqá
Skata.
Ujsi
soo
qapi
pill
chisma
thajwa
qajsi
wasa
nuqui
Khocha
atago
mana
sec
cami
coa
bupi
earu
pana
Ascheno
mohana
atasi
laja
sau
qambru
maquito - Ppejeto
pheqe
quori
usi
Janarin - Khalla.
su i
lulisunai
ascai
tukaca ocsai
chischai
Caalata jeqariwai
Khistumnn isnamni
isnapui
misiwan juvai
OTEAS PALABRAS.
Mujer
Hombre
Corazón
Sangre
Culebra
Cabeza
Estómago
Casa
Cielo
Mano.
F R A S E S
Dame pan
Ven acá
'
Anda vete
Habla conmigo
— 123 —
Español.
Pukiaa.
Callawaya.
Te fuiste sin avisarme
Despues de comer
Se ha perdido
Buenos días
Buenas noches
Estoy cansado
Estoy cómodo
Estoy con
Cerro laminoso
forma de plato
Pueblo en formación
Lugar rocoso
Pueblo sabio
Vientre • —
Majada
•»
Testículo '
Carbón
Amarillo
Carne
Casa
Arroz
Pueblo escarpado
Culebra
Churacma cuauar
Luklihua mahuir
Churatan cualayu
Hapya
Saqúese sinchiliata
Comanchi, ujsuchai
Aurtyancai
Isnapunqui u-uricuspa
Ojana waqasmanta
Warinajapnn
Vuspiríchiti iquili
Llalli thamin
ithiasqa achani
llállipi acbani
Wajiwan
Lumij llanta
Tipchilo khichaina pacas
wani khapa
jirijicn
Seqainiyoj knapa
Qeri
Jala chuiñi
Lili. Qoon
chcheqen lumisqa
Qqallonaja
pipi
Usi
phoqoati chchuri
K'atu juphu khapa
ppejeto
Charaeato
Pocsi
Piaca piaquitó
QuequeSa
Churajon
Zeki
Chilata
sogay
para-na-i
Kutipa
lipe
ocola
chiwi
Qui-chi-ni-wai
Chocora
ANOTACIONES SOBRE GRAMATICA
A R T I C U L O
MACHCHA—JTJYAX—
:
En el idioma callawava el artículo; no se antepone al nombre sino que se pospone empleando la terminal "qa" así se dice casa, usi; la casa usiqa; hombre mii; el hombre miiqa.
mujer atasi, la mujer atasiqa, como se ve la terminal "qa" se usa indistintamente sea
para expresar el masculino, como el femenino. Para el plural se emplea la terminal "cuna", así se dice; las casas, usicuna; los hombres miicuna etc.
EL SUSTANTIVO: se emplea para designar los nombres de las personas, animales
y cosas.
GENERO DEL SUSTANTIVO:
I
El género de las personas se halla constituida por la misma palabra sin aditamento
alguno, v. g. "Mil", hombre; "Atasi", mujer.
El género de los animales, para significar el masculino, se halla expresado en su
propia denominación v. g. schacatu, reqasti, que quieren decir; burro, gato. El femenino,je dichas palabras o nombres se forma anteponiendo el aditamento "china'; v. g. china
schamatu, china reqasti, china qomsi, qce quieren decir, burra, gata, perra.
N U M E R O :
El número singular, no tiene ningún aditamento v. g. "usi", 'laja", "pheqa".
El plural se forma añadiendo la terminal "cuna" v. g. "usicuna'1, "lajacuna" "pheqacu
na''; las casas, los hombres, las cabezas.
\
DECLINACION:
Los casos en calawava o machcha-juyai, son idénticos que en castellano, así tenemos
los siguientos ejemplos:
"'•MI
'1V0: Juana canta, "Juana sacharan'
el libro »;s uuevo, "poqolipiqa
GENITIVO: La luz de las estrellas, "khamanpaj lumin"; los dibujos del libro, "poqol : pij tacusqan"; las flores de mi jardín son olorosas, "pácasniipaj'poqollanam llalli jithumi".
DATIVO: Amo a Pedro, "Pedrota jatani"; trabajo para mi padre, "iquiliipaj rajqani";
traigo estas semillas para el jardin, "khiitu mujunajata acbamuni poqollana pacaspaj.
ACUSATIVO: He perdido mi libro; 'poqolipiita warinajani"; los soldados vencieron
al enemigo, "qqejqacuma ñajaicuncu reqancbista"; mi tía puso a mi disposición un jardín
ameno, (Tiaiqa) achapuan llalli poqollana pacasta".
VOCATIVO: [Oh, libro querido, eres mi mejor amigo; "¡schau jatacusqav poqolipi
uwarucaj sejoy chuumi achanqui"!; ¡Olí jardín mío, que bello eres! "Schau uwaro poqollanay pacasniy, K'atu llallipuni achanqui; Ven hijo mió, quiero hablarte, "isnamuy jat'acusqay qea, chuuwan juyacuita jatani".
ABLATIVO: Tengo una estampa en mi libro, "poqolipipi, llalli qasa achapuan", Juego
a la pelota, "schamina khesawan jatani. Vengo de Oruro, "Oruromanta isnamuni; deja la
regadera >en el jardín, "Mimi surunata ajnarqoy poqollana pacaspi".
DEL ADJETIVO:
Calificativo:.— grande, "K'atu"; bueno, "llalli"; blanco, "phoqouti" negro, "ullasti";
lindo, "uwaro" etc. Comparativo:— Luis es mas bueno qne Juan "Luisqa sik'utawan llallipuni Juanmanta nijtin".
Superlativo:.— (se forma anteponiendo la palabra ancha).— Muy bueno, "ancha llalli"; sumamente bueno, "ancha llalli llallipuni".
Posesivo:.— Mi libro, "poqolipii"; tu libro, "poqolipiiqui"; nuestros libros, "poqolipinchis"; vuestros libros; "chuucunaj poqolipiiquichis". Este libro, "khistu poqolipi".
NUMERALES:.— Hemos indicado del uno al diez; vamos a continuar las decenas:
veinte, "sookhocha"; treinta, qapi khocha"; cuarenta, "pilikhocha"; cincuenta, "chisma
khocha"; sesenta, Thajwa khocha"; setenta, "qajsi khocha"; ochenta, "wasa khocha"; noventa, "nuqui khocha", cien, "ticon"; centenas: doscientos, "sooticon"; trecientos, "qapiticon"; cuatrocientos, "piliticon"; quinientos, "chisma ticon"; seiscientos, "thajwa ticon";
setecientos, "qajsi ticon"; ochocientos, 'wasa ticon", novecientos, "nuquiticon"; mil, "K'atu
ticon"; Millón, "tututicon".
ORDINALES:— Primero, "ujsipi"; segundo, "soopi"; tercero, "qapipi", etc.
PRONOMBRE:
Personales.
Posesivos.
Demostrativos.
Yo; nisi
Tu; chuu
El; Jiru. Pichi. Khii.
Nosotros; nisiicu nisinchis
Vosotros; Chuucuna
Ellos; jirucuna
mío; nisijta
tuyo; chuujta
suyo; pichijta
nuestro; nisinchispajta
vuestro; chuucnnajta
Suyo; jirucunajta
Este; khistu
Ese; jiru
aquél; khistuqa
Estos; khistucuna
Esos; jirucunaqa
Aquellos; lata khistucunaqa
RELATIVOS:
QUE, khii; CUAL, khiroja; QUIEN, khiitaj; CUYO, khirojtaj; CUANDO, khumataj.
INDEFINIDOS: Alguien, khiru; NADIE, Ukhiimpas; NADA, ukhiiipas; CUALQUIERA, khiipas; ALGO, K'unallapas; ALGUNO, kjirijapas; NINGUNO, Ukhirojapas; VARIOS, jalayoj; AMBOS, suuntin; TODO, cumun; MUCHO, jala; BASTANTE, jalapacha;
HARTO, jala; POCO, sik'ulla.
— 125 —
DEL VERBO.—
Verbo copulativo: Dios en todo poderoso: Nisinuk'inchis ancha jataíniyoj. El hombre
es muy comelón, Miiqa llalli ojafiitomi.
Verbo predicativo:.— Yo duermo, nisi mejani. Tu escribes, chuu poqolipipi tacunqui.
El es amado, pichi jatasqa achan.
Verbo reflexivo:.— Yo me laVo, niei ttajnacuui. Tu te amas, chuu jataeunqúi.
Verbo recíproco:.— Yo y ta nos amamos, nisipiwan, chuupiwan jatanacunchia.
MODOS DEL VERBO.—
-»MI
MMinah ' i
,
III I WIIIM» l« i
—v—» •<
I '--¿"t.---
•> ---.
«n-
Infinitivo.— querer, jatacuna; comer, ojacuna. Todos los verbos terminan en "cuna".
Gerundio.— queriendo, jataeuspalla; comiendo, ojaspalla.
Participio.— Querido, jatasqa; comido, ojasqa.
MODO INDICATIVO.—
PRETERITO FERFECTO.—
Yo amo, nisi jatani.
Tu amas, chuu jatanqui.
él ama, jiru jatan. ,
Nosotros queremos, nisinchis jatanchis
Vosotros quereis, chuucuna jatanquichis
Ellos aman, irucuna atancu.
Yo he amado, nisi jatarqani
Tu has amado, chuji jatarqanqui
El ha amado, Jiru jatarqan
Nos, hemos amado, Nisinchis jatarqanchis
Vos habéis amado, Chuucuna jatajianqh¿chi£
Ellos habían amado, ^Jirucuna jatasqacu
PRETERITO IMPERFECTO.—
Yo amaba, Nisi jatarqani
Tu amabas, chuu jatarqanqui
El amaba, jiru jatarqan
Nosotros amábamos. Nisinchis jatarqanchis.
Vos, amabais. Chuucuna jatarqanquiehis.
Ellos amaban. Jirucuna, jatarqancu.
PRETERITO PLUSCUAMPERFECTO—
"
"" *•-• • .--v-- ^
...
k— Yo había amado, Nisi jatasqani
Tu habías amado, chuu jatasqanqui
Ei había amado. Jiru jatasqa
Nos habíamos amado. Nisinchis jatasqanchi)
Vos, habéis amado. Chuucuna jatasqanchis
Kilos habian amado. Jirucuna jatasqacu
PRETERITO INDEFINIDO.—
PRETERITO ANTERIOR.—
Yo amé. Nisi jatacurqani
Tu amaste. Chuu jatacuryanqui
El amó. Jiru jatacurqan.
Nos. amamos. Nisinchis jatacurqanchis
Yo hube amado. Nisi jataiman acharqan
Tu hubiste amado. Chuu jatacuajacharqan
El hubo amado. Jiru Jatanman acharqan
Nos hubiéramos amado. Nisiicujataicuman
acharqan
Vos, hubiesteis amado. Chuucuna jatawajchis
acharqan
Ellos hubieron amado. Jirucuna jatancumau
acharqan
Vos, arriabais. Chuucuna, jatacurqanquichis
*
't*
.
Ellos amaban. Jirucuna jatacurqancu
FUTURO IMPERFECTO.—
FUTURO PERFECTO.—
Yo amaré. Nisi jatasay
Tu amarás, chuu jatanqui
El amará. Jiru jatanqa
Nos amaremos. Nisinchis jatasunchis
Yo habré amado. Nisi jatarqar.quichari
Tu habras amado. Chuu jntarqanquichari
El habra amado. Jiru jatarqanehari
Nos habremos amado. Nisinchis jatarqanchischari.
Vos habréis amado. Chuucuna jatarqanqui
chischari.
Ellos habrán amado. Jirucuna jatarqancuchari.
Vos. Amaréis. Chuncuna jatanquichis
Ellos amarán. Jirucuna jatanqacu.
SIMPLE O IMPERFECTO.—
Yo habría amado. Nisi jataimancha adiar
qan.
Tu habrías amado. Chuu jatawajcha acharqan.
Yo amaría. Nisi jataimancha
Tu amarías. Cbuu jatawajcha
SIMPLE FERFEOTO.Srt,.:.B..- ..••gjs-aa;dU
El amaría. Jiru jatanmaneha
Nos amaríamos. Nisinchis
COMPUESTO O PERFECTO.—
El habría amado. Jiru jatanmaneha acharqan
la «Nos habríamos amado. Nisinchis jatanchismancha» acharqan ~
Vos habrías amado. Chuucuna iatawaichis
cha acharqan
Ellos .habrían amado_JInicnn> jntancwwtan-.
cha acharqan.
Vos amarías. Chuucuna jatawajchischa
'Ellos ajilarían. Jirucuna Jatanmaneha.J—
MODO SUBJUNTIVO.—
PRESENTE.—
Yo ame. Nisi Jatanai
Tu ames. Chuu játanaiqui .
El ame. Jiru jatanan
Nos amemos. Nisinchis jatauachis
HI.
Vos améis. Chuucuna jatanaiquichis
Ellos amen. Jirucuna jatanancu
.... ..
1
PRETERITO PERFECTO.-
~
Yo haya amado, Nisisi jataixnanaeharqin
Tu hayas, amado, Chuusi jatawaj acharqan
El haya amado. Jirusi jatanman Acharqan
Nos hayamos amado. Nisinchissi jat anchisjnan acharqan
r-tr;> rr —
Vos havais amado. .Chuucunasi jatawajchis
acharqan
Ellos hayan amado. Jirucunasi jatancuman
acharqan
.- .
PRETERITO IMPERFECTO (1» forma)
PRETERITO IMPERFECTO (2' forma)
Yo amaró. Nisi jataiman
Tu amarás. Chuu jatawaj
El amará. Jiru jataijman
Nos amaramos. Nisinchis jatanchisman
Vos amaráis. Chucuna jatawajchis
Kilos amarán. Jirucuna jatancuman
Yo amase. Nisi jatacuiman
Tu amases. Chuu jatacuivaj
El amase. Jiru jatacunman
Nos amasemos. Nisinchis jatacunchisman
Vos amaseis. Chuucuna jatacuwajchis
Ellos amasen. Jirucuna jatacuncuman
PLUSCUAMPERFECTO PRIMERA FORMA.
Yo hubiera amado. Nisi jataiman acharqan
Tú hubieras amado. Chuu jatawaj acharqan
El hubiera amado. Jiru jatanman acharqan
Nos hubiéramos amado. Nisinchis iatanchisinan acharqan
Vos liubieréis amado. Chuucuna jatawajchis acharqan
Ellos hubieran amado. Jirucuna jatancuman acharqan
PLUSCUAMPERFECTO (2» forma).
Yo hubiese amado. Nisi jatacuiman acharqan
Tu hubiese amado. Chuu jatacawaj acharqan
El hubiese amado. Jiru jatacunman acharqan
BIBLIOTECA ETNOLOGICA
COCHABAMBA • BQLIVIA
X o s l.uhiesemofc rv lado. -N'isiuclii* jatacunchismau icharqan
Vos hubieséis aniHcio. Chuueuna jatacuwajchis a'charqan
Ellos hubiesen amado. Jirueona jatacuncuman acharqan
FUTURO IMPERFECTO.—
Yo amaré. Nisiehn jataiman
FUTURO PERFECTO.—
'
Yo hubiere amado. Nisiai jataeuiman acharqan.
Tu hubieres amado. Chuusi jatacuwaj
Tu amares. Clluuchu jatawaj
El amare. Jíruchn jatanman
Nos amaremos. Nisinchischu jatanchismarf
*
Vos amaréis. C'nuucunachu jatawajchis '
Ellos amaren. Jirucunachu j&tancuman
El hubiera amado. Jiruai j&tacunman
acharqan
Nos hubiéramos amado. Nisinchiasi jatacunchismas acharqan
Vos hubierois amado. Chcucunasi jatacuwaj.
chis acharqan
Ellos hubieren amado. Jirucunasi jatacnn
coman acharqan.
MODO IMPERATIVO.
PRESENTE.—
Ame yo
>
Ama tú
Ame él
Amemos nosotros
Amad vosotros
Amen ellos.
jatasaj nisi
Jatai chuu
jatachun Jiru
Jatacusun nisinchis
Jatacuichis chuucuna
jatacuchuncu Jirueuna.
/
—
PARTICIPIO.—
ACTIVO.— Amante, jatacuj; candente, julisnasqa; rugiente, chchanaspa.
PASIVO.— Amado, jata-sqa; temido, sijchisqa; partido, ttajanajasqa.
IRREGULAB.— Abierto, schaqarasqa; dicho, khisqa; muerto, jallasqa; hecho, achasqa
A D V E R B I O . —
DE LEGAR: Aquí, khistupi; allí, khirupi; acá, khistupi; allá khirujapitaj; cerca,
khistulla; lejos, lata; dentro, eatupi; fuera, paapi; arriba, pitipi; abajo, junapi; delante,
phiijpi; detras, waqasmanta.
DE TIEMPO: Hoy, quii; ayer, qama; mañana, khoona; antes, vraqas; después, waqasmanta; entonces, jicha; luego, khiipacha; siempre, jicupuni; nunca, ujaik'aj; tarde,
thami; temprano, qaman.
DE MODO: Bien, uwarnlla; mal, ullulli; asi, jicupuni; recio, ancha llalli; duro, jurijicu;
despacio, llallimanta; alto, k'atu; bajo, sik'u; adrede, seqasqa vapana; buenamente, lia
Jiimanta.
DE ORDEN: Primeramente, ujsitaraj; finalmente, ejecupujten; últimamente, ejecu.
pusqamanta.
DE AFIRMACION: Si, jicu; cierto, jicupuni; seguramente, jicupimicha; también,
jicutawan.
DE NEGACION: No, uu; tampoco, unllataj; nunca, ujaik'aj; jamí.s, ukhiipas.
DE DUDA: acaso, Jicuchu; Quizás, jicuchapas; si, jicuchu.
PREPOSICION: Ante, fJaupanaja; Bajo, sik'ülla; cabe, pheqo; Con, khistuwan; contra ukhataña; Desde, khistumanta; entre, soopi; hacia, wajsiman; hasta, jirucama; según,
achajmanta jiña; 8in, ukhii; sobre, pitipi; tras, waqaspi.
— 128 —
"paj", "ojtarai" en el sujeto y "n" en el complemento, v. g. Casa de Pedro, Pedroj usin; la casa de Pedro, Pedropaj
usin; esta casa es de Pedro, Khistu usiqa Pedroj tam i.
'
La preposición "en" se representa eon la terminal "oi" "pichu" en el complemento v.
Z- En la casa de Podro, Pedoj usimpi; estar en casa, usipi achana; Pedro no está en la
¿asa, Pedro u usipicho achan.
La preposición "para" se representa por la terminal "paj" "pajmi" v. )g. la comida'
*3 para Juan, Ojanaqa Juanpajmi; medicina para la fiebre, jilisnasqapaj seqen; ese hombre es para todo, jiru miiqa cumun itipajmi.
La preposición "por" se representa por la terminal "manta" "unta", "culla", "anta" v.
hablar por detrás, waqasmanta juyana; venga por aquí, khistunta isna muy; Sola
aiente por vos he de venir, khistur&iculla isnamusaj; por donde vino, khistunta ianijjjun.
' •
^.' j- •
~ |
•
• ~ !
CO N J U N C I O N :
COPULATIVAS: I, piwan; ni, uu; que, khil
DISYUNTIVAS: Ja, ña; bien, llallilla; sea, achachum; que, khii, ora, ujsilla;—
ADVERSATIVAS: Más, sik'utawan; pero, khiita: empero, khiita, sino, uuñacha; áu
embargo, jicuwampas, no obstante, jicuraicu; aunque sea, jicupas; al contrario, jicuman
tapas;
*»
t ,
ILATIVAS: Luego, khiipacha; pues, ¿jeupaqa; aai que, khiiqa; por lo tanto, khiispa.ja; Ahora bien, jicuqa;
f
CAUSALES: Pues, jicuqa; porque, khiiraicu; pues que, jicuspaqa; ya que, uuña.
DETERMINATIVAS: que, kbiiqa; como, khichaina.
~
CONDICIONALES: Con tal que, jieumanta jicu; siempre que, jicupuni; dado que,
jicupunina.
FINALES: Para que, khiipataj; con objeto, jicuraicu.
Continuativas; pues, jicuqa; asi, jicuspaqa; además, jicumantari; asi que, jicuspa.
• COMPARATIVAS: como, khichaina; como que, khichaina jiña; así como, khiichair.achu; tal como, khichainatachu. '
I N T E B J E C C I O
N.—
Alto, khichainallapi; hola, khichaina; ojalá, jiculla; puf, phuf, Hurra, wipha
— 129 -—
''V
Descargar