EL MACHCHAJ - JUYAI O IDIOMA CALLAWAYA Escribe: ENRIQUE OBLITAS POBLETE. En el Norte del Departamento de La Paz, en pleno territorio colla, existe una isla humana de 30.000 habitantes más o menos, que abarca las provincias Bautista Saavedra, Muñecas y Caupolicán, donde todos sus moi adores hablan el quechua. En medio de este territorio existe un oasis diremos así que no pasa de los 2.000 habitantes, distribuidos entre las poblaciones de Chajaya, Caul&ya, Wata-Wata, Inca, Chari y Curva, cuyos habitantes hablan un idioma desconocido, que ellos denominan Machchaj-juyai (lengua esotérica) y que no lo usan sinó en casos determinados v. g. en sus invocaciones a los Dioses, o- cuando se encuentran ausentes de sus pagos en ejercicio de su profesión de curanderos. Don Bigoberto Paredes en su obra titulada "Mito Supersticiones y Supervivencias populares de Bolivia", afirma que, Iob callav.-ayas hablan el pukina; Bandelier dice que los collawayas tienen su idioma propio que no es el pukina sino el callawaya; Gustavo Adolfo Otero en su obra Piedra Mágica afirma que los callawayaa hablan el pukima; Luis Soria Lena dice que los callawayas hablan el pohena o pojena; las opiniones son contradictorias a este respecto; a nosotros nos parece que el Machcha-juyai es un idioma distinto al rutina y al uro aunque sí vinculados por un parentesco cercano. En cuanto al origen de este idioma, me aventuro en afirmar, que es el mismo que Ufaron los Incas en sus relaciones familiares y a que se refiere Garcilaso de la Vega en sus Comentarios Keales al decir; "Los Incas tuvieron otro lenguaje particular que hablan entre ellos que no la entendía los demás indios, ni les era lícito aprenderla como lenguaje divino. Esta me escriben del Perú que se ha perdido totalmente; porque como pereció la República particular de los Incas, pereció también el lenguaje de ellos". Abrigo la idea que ese lenguaje divino hubiese sido el "callawaya" por las razones siguientes; los callavrayas fueron los médicos de cabecera de los Incas y según los datos que nos proporcio-' nan los cronistas fueron los vasallos de mayor confianza que tuvieron entre su servidumbre, es pues de suponer, que en medio de dicha intimidad y el diario roce social con la icbleza, que, dichos indígenas, hubieran aprendido el idioma sagrado de los Incas. Garcilaso al referirse a esta intimidad dice lo siguiente: "Existían grandes herbolarios, que hubo muy famosos en tiempo de los Incas, que conocían la virtud de muchas yerbas y por tradición las enseñaban a sus hijos, y éstos eran tenidos por médicos no para curar a todos sino a los reyes y a los de su sangre y a los curacas y a Sus parientes". Por otro lado, Guarnan Poma de Ayala nos informa en su obra Primer Coronica y Buen Gobierno del reino de las Indias pág. 330 edición Posna.nsky, que los callawavas gozaban del privilegio de ser los encargados de transportar en sus hombros las andas portátiles de piedras preciosas denominadas (quispi rampa), donde se acomodaban los incas para salir de paseo,por la ciudad del Cuzco. Establecido de esta manera la familiaridad e intimidad de los callawayas con la familia real de los Incas, es de suponer que como domésticos de confianza hubiesen aprenOido el idioma sagrado y después de la Conquista continuaron empleándolo con la reserva más absoluta, por existir una prohibición terminante para que otras personas que no perteneciesen a la nobleza lo aprendieran y lo hablaron, y esta prohibición y el temor al castigo ha debido primar en los primeros tiempos, y la costumbre ha debido imponerse en los últimos, razón por la cual no tuvieron oportunidad los cronistas para anotar ni un solo vocablo, sin embargo de habérselo hecho con otros de menos importancia, como el que hablaban los chiriguanos, los chuuchoa, etc. 1 oo Ka isia de que las opiniones de loa escritores se hallan divididas y a fin de que ie estat.iez.ciL el paralelismo o la disconformidad 'entre el pukina y el callawaya, vamos a transcribir términos lingüísticos que corresponden a ambos idiomas. El Padre Leónidas Bernedo Málaga, en su obra titulada "Cultura Pukina" nos proporciona material valiosísimo, que lo hemos aprovechado, para hacer una comparación entre Maehrhaj-juvai y Pukina, transcribiendo en primer término el padrenuestro en Pukina y luego en callavraya. TADRE NUESTRO E N PUKINA-— Señoki, hanigo pacas cimana ascheno pomana upalli suhanta po c&paea-ascheno sea guta kiguri hanigo pacas na ehe cahuacasna hamp. Kaa gamenko ehe esuma; señ cutacarnen, señ tanta, señ ochane pampache surnao keno gata pampachan gancu cagu ama ehe r,:-ro suma uchaguta se2 oronava enenata entonana keipina suman. PADRENüÉSTBO EN C A L L A W A Y A O MACHCHAJ-JUYAL (Dictó Ignacio Pareces de Curva). Iquiliicu janajpachapi achaohcanqui, miniiqui khatasqa achachun. gatasniiqui pichiicuman wayamuchun, kñatasqaiqui acliachum, khistupachapi, janajpachapi, qit. c.an khoolos yapasqata jeqawaicu, juchaicuta warinajawaicu khichainatachu warinajacliiicu miita, u khataichu Janawin warinajanaicuta khiipipas khii jancumauatap&s ictarciolla waicu. Jicupuni achachun. Notamos en ambas oraciones transcritas, la similitud en la escritura de algunos vocablos, v. g. pacas que en callawa^-a significa tierra; kaa, diente; qena, plata; gatas santificado; caman, día; lo que en pukina tiene otro significado. Para seguir haciendo nuestro estudio transcribimos los numerales de ambo» idiomas: Español. Pukina. Callawaya. Uno dos tres cuatro cinco seis siete ocho nueve diez. pesce so capa Sper tajpa chinchun Stu quina cheqá Skata. Ujsi soo qapi pill chisma thajwa qajsi wasa nuqui Khocha atago mana sec cami coa bupi earu pana Ascheno mohana atasi laja sau qambru maquito - Ppejeto pheqe quori usi Janarin - Khalla. su i lulisunai ascai tukaca ocsai chischai Caalata jeqariwai Khistumnn isnamni isnapui misiwan juvai OTEAS PALABRAS. Mujer Hombre Corazón Sangre Culebra Cabeza Estómago Casa Cielo Mano. F R A S E S Dame pan Ven acá ' Anda vete Habla conmigo — 123 — Español. Pukiaa. Callawaya. Te fuiste sin avisarme Despues de comer Se ha perdido Buenos días Buenas noches Estoy cansado Estoy cómodo Estoy con Cerro laminoso forma de plato Pueblo en formación Lugar rocoso Pueblo sabio Vientre • — Majada •» Testículo ' Carbón Amarillo Carne Casa Arroz Pueblo escarpado Culebra Churacma cuauar Luklihua mahuir Churatan cualayu Hapya Saqúese sinchiliata Comanchi, ujsuchai Aurtyancai Isnapunqui u-uricuspa Ojana waqasmanta Warinajapnn Vuspiríchiti iquili Llalli thamin ithiasqa achani llállipi acbani Wajiwan Lumij llanta Tipchilo khichaina pacas wani khapa jirijicn Seqainiyoj knapa Qeri Jala chuiñi Lili. Qoon chcheqen lumisqa Qqallonaja pipi Usi phoqoati chchuri K'atu juphu khapa ppejeto Charaeato Pocsi Piaca piaquitó QuequeSa Churajon Zeki Chilata sogay para-na-i Kutipa lipe ocola chiwi Qui-chi-ni-wai Chocora ANOTACIONES SOBRE GRAMATICA A R T I C U L O MACHCHA—JTJYAX— : En el idioma callawava el artículo; no se antepone al nombre sino que se pospone empleando la terminal "qa" así se dice casa, usi; la casa usiqa; hombre mii; el hombre miiqa. mujer atasi, la mujer atasiqa, como se ve la terminal "qa" se usa indistintamente sea para expresar el masculino, como el femenino. Para el plural se emplea la terminal "cuna", así se dice; las casas, usicuna; los hombres miicuna etc. EL SUSTANTIVO: se emplea para designar los nombres de las personas, animales y cosas. GENERO DEL SUSTANTIVO: I El género de las personas se halla constituida por la misma palabra sin aditamento alguno, v. g. "Mil", hombre; "Atasi", mujer. El género de los animales, para significar el masculino, se halla expresado en su propia denominación v. g. schacatu, reqasti, que quieren decir; burro, gato. El femenino,je dichas palabras o nombres se forma anteponiendo el aditamento "china'; v. g. china schamatu, china reqasti, china qomsi, qce quieren decir, burra, gata, perra. N U M E R O : El número singular, no tiene ningún aditamento v. g. "usi", 'laja", "pheqa". El plural se forma añadiendo la terminal "cuna" v. g. "usicuna'1, "lajacuna" "pheqacu na''; las casas, los hombres, las cabezas. \ DECLINACION: Los casos en calawava o machcha-juyai, son idénticos que en castellano, así tenemos los siguientos ejemplos: "'•MI '1V0: Juana canta, "Juana sacharan' el libro »;s uuevo, "poqolipiqa GENITIVO: La luz de las estrellas, "khamanpaj lumin"; los dibujos del libro, "poqol : pij tacusqan"; las flores de mi jardín son olorosas, "pácasniipaj'poqollanam llalli jithumi". DATIVO: Amo a Pedro, "Pedrota jatani"; trabajo para mi padre, "iquiliipaj rajqani"; traigo estas semillas para el jardin, "khiitu mujunajata acbamuni poqollana pacaspaj. ACUSATIVO: He perdido mi libro; 'poqolipiita warinajani"; los soldados vencieron al enemigo, "qqejqacuma ñajaicuncu reqancbista"; mi tía puso a mi disposición un jardín ameno, (Tiaiqa) achapuan llalli poqollana pacasta". VOCATIVO: [Oh, libro querido, eres mi mejor amigo; "¡schau jatacusqav poqolipi uwarucaj sejoy chuumi achanqui"!; ¡Olí jardín mío, que bello eres! "Schau uwaro poqollanay pacasniy, K'atu llallipuni achanqui; Ven hijo mió, quiero hablarte, "isnamuy jat'acusqay qea, chuuwan juyacuita jatani". ABLATIVO: Tengo una estampa en mi libro, "poqolipipi, llalli qasa achapuan", Juego a la pelota, "schamina khesawan jatani. Vengo de Oruro, "Oruromanta isnamuni; deja la regadera >en el jardín, "Mimi surunata ajnarqoy poqollana pacaspi". DEL ADJETIVO: Calificativo:.— grande, "K'atu"; bueno, "llalli"; blanco, "phoqouti" negro, "ullasti"; lindo, "uwaro" etc. Comparativo:— Luis es mas bueno qne Juan "Luisqa sik'utawan llallipuni Juanmanta nijtin". Superlativo:.— (se forma anteponiendo la palabra ancha).— Muy bueno, "ancha llalli"; sumamente bueno, "ancha llalli llallipuni". Posesivo:.— Mi libro, "poqolipii"; tu libro, "poqolipiiqui"; nuestros libros, "poqolipinchis"; vuestros libros; "chuucunaj poqolipiiquichis". Este libro, "khistu poqolipi". NUMERALES:.— Hemos indicado del uno al diez; vamos a continuar las decenas: veinte, "sookhocha"; treinta, qapi khocha"; cuarenta, "pilikhocha"; cincuenta, "chisma khocha"; sesenta, Thajwa khocha"; setenta, "qajsi khocha"; ochenta, "wasa khocha"; noventa, "nuqui khocha", cien, "ticon"; centenas: doscientos, "sooticon"; trecientos, "qapiticon"; cuatrocientos, "piliticon"; quinientos, "chisma ticon"; seiscientos, "thajwa ticon"; setecientos, "qajsi ticon"; ochocientos, 'wasa ticon", novecientos, "nuquiticon"; mil, "K'atu ticon"; Millón, "tututicon". ORDINALES:— Primero, "ujsipi"; segundo, "soopi"; tercero, "qapipi", etc. PRONOMBRE: Personales. Posesivos. Demostrativos. Yo; nisi Tu; chuu El; Jiru. Pichi. Khii. Nosotros; nisiicu nisinchis Vosotros; Chuucuna Ellos; jirucuna mío; nisijta tuyo; chuujta suyo; pichijta nuestro; nisinchispajta vuestro; chuucnnajta Suyo; jirucunajta Este; khistu Ese; jiru aquél; khistuqa Estos; khistucuna Esos; jirucunaqa Aquellos; lata khistucunaqa RELATIVOS: QUE, khii; CUAL, khiroja; QUIEN, khiitaj; CUYO, khirojtaj; CUANDO, khumataj. INDEFINIDOS: Alguien, khiru; NADIE, Ukhiimpas; NADA, ukhiiipas; CUALQUIERA, khiipas; ALGO, K'unallapas; ALGUNO, kjirijapas; NINGUNO, Ukhirojapas; VARIOS, jalayoj; AMBOS, suuntin; TODO, cumun; MUCHO, jala; BASTANTE, jalapacha; HARTO, jala; POCO, sik'ulla. — 125 — DEL VERBO.— Verbo copulativo: Dios en todo poderoso: Nisinuk'inchis ancha jataíniyoj. El hombre es muy comelón, Miiqa llalli ojafiitomi. Verbo predicativo:.— Yo duermo, nisi mejani. Tu escribes, chuu poqolipipi tacunqui. El es amado, pichi jatasqa achan. Verbo reflexivo:.— Yo me laVo, niei ttajnacuui. Tu te amas, chuu jataeunqúi. Verbo recíproco:.— Yo y ta nos amamos, nisipiwan, chuupiwan jatanacunchia. MODOS DEL VERBO.— -»MI MMinah ' i , III I WIIIM» l« i —v—» •< I '--¿"t.--- •> ---. «n- Infinitivo.— querer, jatacuna; comer, ojacuna. Todos los verbos terminan en "cuna". Gerundio.— queriendo, jataeuspalla; comiendo, ojaspalla. Participio.— Querido, jatasqa; comido, ojasqa. MODO INDICATIVO.— PRETERITO FERFECTO.— Yo amo, nisi jatani. Tu amas, chuu jatanqui. él ama, jiru jatan. , Nosotros queremos, nisinchis jatanchis Vosotros quereis, chuucuna jatanquichis Ellos aman, irucuna atancu. Yo he amado, nisi jatarqani Tu has amado, chuji jatarqanqui El ha amado, Jiru jatarqan Nos, hemos amado, Nisinchis jatarqanchis Vos habéis amado, Chuucuna jatajianqh¿chi£ Ellos habían amado, ^Jirucuna jatasqacu PRETERITO IMPERFECTO.— Yo amaba, Nisi jatarqani Tu amabas, chuu jatarqanqui El amaba, jiru jatarqan Nosotros amábamos. Nisinchis jatarqanchis. Vos, amabais. Chuucuna jatarqanquiehis. Ellos amaban. Jirucuna, jatarqancu. PRETERITO PLUSCUAMPERFECTO— " "" *•-• • .--v-- ^ ... k— Yo había amado, Nisi jatasqani Tu habías amado, chuu jatasqanqui Ei había amado. Jiru jatasqa Nos habíamos amado. Nisinchis jatasqanchi) Vos, habéis amado. Chuucuna jatasqanchis Kilos habian amado. Jirucuna jatasqacu PRETERITO INDEFINIDO.— PRETERITO ANTERIOR.— Yo amé. Nisi jatacurqani Tu amaste. Chuu jatacuryanqui El amó. Jiru jatacurqan. Nos. amamos. Nisinchis jatacurqanchis Yo hube amado. Nisi jataiman acharqan Tu hubiste amado. Chuu jatacuajacharqan El hubo amado. Jiru Jatanman acharqan Nos hubiéramos amado. Nisiicujataicuman acharqan Vos, hubiesteis amado. Chuucuna jatawajchis acharqan Ellos hubieron amado. Jirucuna jatancumau acharqan Vos, arriabais. Chuucuna, jatacurqanquichis * 't* . Ellos amaban. Jirucuna jatacurqancu FUTURO IMPERFECTO.— FUTURO PERFECTO.— Yo amaré. Nisi jatasay Tu amarás, chuu jatanqui El amará. Jiru jatanqa Nos amaremos. Nisinchis jatasunchis Yo habré amado. Nisi jatarqar.quichari Tu habras amado. Chuu jntarqanquichari El habra amado. Jiru jatarqanehari Nos habremos amado. Nisinchis jatarqanchischari. Vos habréis amado. Chuucuna jatarqanqui chischari. Ellos habrán amado. Jirucuna jatarqancuchari. Vos. Amaréis. Chuncuna jatanquichis Ellos amarán. Jirucuna jatanqacu. SIMPLE O IMPERFECTO.— Yo habría amado. Nisi jataimancha adiar qan. Tu habrías amado. Chuu jatawajcha acharqan. Yo amaría. Nisi jataimancha Tu amarías. Cbuu jatawajcha SIMPLE FERFEOTO.Srt,.:.B..- ..••gjs-aa;dU El amaría. Jiru jatanmaneha Nos amaríamos. Nisinchis COMPUESTO O PERFECTO.— El habría amado. Jiru jatanmaneha acharqan la «Nos habríamos amado. Nisinchis jatanchismancha» acharqan ~ Vos habrías amado. Chuucuna iatawaichis cha acharqan Ellos .habrían amado_JInicnn> jntancwwtan-. cha acharqan. Vos amarías. Chuucuna jatawajchischa 'Ellos ajilarían. Jirucuna Jatanmaneha.J— MODO SUBJUNTIVO.— PRESENTE.— Yo ame. Nisi Jatanai Tu ames. Chuu játanaiqui . El ame. Jiru jatanan Nos amemos. Nisinchis jatauachis HI. Vos améis. Chuucuna jatanaiquichis Ellos amen. Jirucuna jatanancu .... .. 1 PRETERITO PERFECTO.- ~ Yo haya amado, Nisisi jataixnanaeharqin Tu hayas, amado, Chuusi jatawaj acharqan El haya amado. Jirusi jatanman Acharqan Nos hayamos amado. Nisinchissi jat anchisjnan acharqan r-tr;> rr — Vos havais amado. .Chuucunasi jatawajchis acharqan Ellos hayan amado. Jirucunasi jatancuman acharqan .- . PRETERITO IMPERFECTO (1» forma) PRETERITO IMPERFECTO (2' forma) Yo amaró. Nisi jataiman Tu amarás. Chuu jatawaj El amará. Jiru jataijman Nos amaramos. Nisinchis jatanchisman Vos amaráis. Chucuna jatawajchis Kilos amarán. Jirucuna jatancuman Yo amase. Nisi jatacuiman Tu amases. Chuu jatacuivaj El amase. Jiru jatacunman Nos amasemos. Nisinchis jatacunchisman Vos amaseis. Chuucuna jatacuwajchis Ellos amasen. Jirucuna jatacuncuman PLUSCUAMPERFECTO PRIMERA FORMA. Yo hubiera amado. Nisi jataiman acharqan Tú hubieras amado. Chuu jatawaj acharqan El hubiera amado. Jiru jatanman acharqan Nos hubiéramos amado. Nisinchis iatanchisinan acharqan Vos liubieréis amado. Chuucuna jatawajchis acharqan Ellos hubieran amado. Jirucuna jatancuman acharqan PLUSCUAMPERFECTO (2» forma). Yo hubiese amado. Nisi jatacuiman acharqan Tu hubiese amado. Chuu jatacawaj acharqan El hubiese amado. Jiru jatacunman acharqan BIBLIOTECA ETNOLOGICA COCHABAMBA • BQLIVIA X o s l.uhiesemofc rv lado. -N'isiuclii* jatacunchismau icharqan Vos hubieséis aniHcio. Chuueuna jatacuwajchis a'charqan Ellos hubiesen amado. Jirueona jatacuncuman acharqan FUTURO IMPERFECTO.— Yo amaré. Nisiehn jataiman FUTURO PERFECTO.— ' Yo hubiere amado. Nisiai jataeuiman acharqan. Tu hubieres amado. Chuusi jatacuwaj Tu amares. Clluuchu jatawaj El amare. Jíruchn jatanman Nos amaremos. Nisinchischu jatanchismarf * Vos amaréis. C'nuucunachu jatawajchis ' Ellos amaren. Jirucunachu j&tancuman El hubiera amado. Jiruai j&tacunman acharqan Nos hubiéramos amado. Nisinchiasi jatacunchismas acharqan Vos hubierois amado. Chcucunasi jatacuwaj. chis acharqan Ellos hubieren amado. Jirucunasi jatacnn coman acharqan. MODO IMPERATIVO. PRESENTE.— Ame yo > Ama tú Ame él Amemos nosotros Amad vosotros Amen ellos. jatasaj nisi Jatai chuu jatachun Jiru Jatacusun nisinchis Jatacuichis chuucuna jatacuchuncu Jirueuna. / — PARTICIPIO.— ACTIVO.— Amante, jatacuj; candente, julisnasqa; rugiente, chchanaspa. PASIVO.— Amado, jata-sqa; temido, sijchisqa; partido, ttajanajasqa. IRREGULAB.— Abierto, schaqarasqa; dicho, khisqa; muerto, jallasqa; hecho, achasqa A D V E R B I O . — DE LEGAR: Aquí, khistupi; allí, khirupi; acá, khistupi; allá khirujapitaj; cerca, khistulla; lejos, lata; dentro, eatupi; fuera, paapi; arriba, pitipi; abajo, junapi; delante, phiijpi; detras, waqasmanta. DE TIEMPO: Hoy, quii; ayer, qama; mañana, khoona; antes, vraqas; después, waqasmanta; entonces, jicha; luego, khiipacha; siempre, jicupuni; nunca, ujaik'aj; tarde, thami; temprano, qaman. DE MODO: Bien, uwarnlla; mal, ullulli; asi, jicupuni; recio, ancha llalli; duro, jurijicu; despacio, llallimanta; alto, k'atu; bajo, sik'u; adrede, seqasqa vapana; buenamente, lia Jiimanta. DE ORDEN: Primeramente, ujsitaraj; finalmente, ejecupujten; últimamente, ejecu. pusqamanta. DE AFIRMACION: Si, jicu; cierto, jicupuni; seguramente, jicupimicha; también, jicutawan. DE NEGACION: No, uu; tampoco, unllataj; nunca, ujaik'aj; jamí.s, ukhiipas. DE DUDA: acaso, Jicuchu; Quizás, jicuchapas; si, jicuchu. PREPOSICION: Ante, fJaupanaja; Bajo, sik'ülla; cabe, pheqo; Con, khistuwan; contra ukhataña; Desde, khistumanta; entre, soopi; hacia, wajsiman; hasta, jirucama; según, achajmanta jiña; 8in, ukhii; sobre, pitipi; tras, waqaspi. — 128 — "paj", "ojtarai" en el sujeto y "n" en el complemento, v. g. Casa de Pedro, Pedroj usin; la casa de Pedro, Pedropaj usin; esta casa es de Pedro, Khistu usiqa Pedroj tam i. ' La preposición "en" se representa eon la terminal "oi" "pichu" en el complemento v. Z- En la casa de Podro, Pedoj usimpi; estar en casa, usipi achana; Pedro no está en la ¿asa, Pedro u usipicho achan. La preposición "para" se representa por la terminal "paj" "pajmi" v. )g. la comida' *3 para Juan, Ojanaqa Juanpajmi; medicina para la fiebre, jilisnasqapaj seqen; ese hombre es para todo, jiru miiqa cumun itipajmi. La preposición "por" se representa por la terminal "manta" "unta", "culla", "anta" v. hablar por detrás, waqasmanta juyana; venga por aquí, khistunta isna muy; Sola aiente por vos he de venir, khistur&iculla isnamusaj; por donde vino, khistunta ianijjjun. ' • ^.' j- • ~ | • • ~ ! CO N J U N C I O N : COPULATIVAS: I, piwan; ni, uu; que, khil DISYUNTIVAS: Ja, ña; bien, llallilla; sea, achachum; que, khii, ora, ujsilla;— ADVERSATIVAS: Más, sik'utawan; pero, khiita: empero, khiita, sino, uuñacha; áu embargo, jicuwampas, no obstante, jicuraicu; aunque sea, jicupas; al contrario, jicuman tapas; *» t , ILATIVAS: Luego, khiipacha; pues, ¿jeupaqa; aai que, khiiqa; por lo tanto, khiispa.ja; Ahora bien, jicuqa; f CAUSALES: Pues, jicuqa; porque, khiiraicu; pues que, jicuspaqa; ya que, uuña. DETERMINATIVAS: que, kbiiqa; como, khichaina. ~ CONDICIONALES: Con tal que, jieumanta jicu; siempre que, jicupuni; dado que, jicupunina. FINALES: Para que, khiipataj; con objeto, jicuraicu. Continuativas; pues, jicuqa; asi, jicuspaqa; además, jicumantari; asi que, jicuspa. • COMPARATIVAS: como, khichaina; como que, khichaina jiña; así como, khiichair.achu; tal como, khichainatachu. ' I N T E B J E C C I O N.— Alto, khichainallapi; hola, khichaina; ojalá, jiculla; puf, phuf, Hurra, wipha — 129 -— ''V