Lengua castellana y literatura 4º ESO

Julio Ariza Conejero
Ildefonso Coca Mérida
Juan Antonio González Romano
Beatriz Hoster Cabo
Alberto Ruiz Campos
Lengua castellana y literatura 4º ESO. Proposta didáctica
© Julio Ariza Conejero, Ildefonso Coca Mérida, Juan Antonio González Romano,
Beatriz Hoster Cabo, Alberto Ruiz Campos, 2007
© Edicións Xerais de Galicia, S. A. 2007
Dr. Marañón, 12 - 36211 VIGO
[email protected]
ISBN: 978-84-9782-830-7
Depósito legal: VG 672-2007
Reservados todos os dereitos. O contido desta obra está protexido pola Lei, que prohibe a reprodución, plaxio, distribución
ou comunicación pública, en todo ou en parte, dunha obra literaria, artística ou científica, ou a súa transformación, interpretación
ou execución artística fixada en calquera tipo de soporte ou comunicada a través de calquera medio, sen a preceptiva autorización.
Introdución
A lingua debe ser entendida, esencialmente, como un vehículo de comunicación e de interacción
social, así como o medio con que unha persoa desenvolve as súas capacidades intelectuais, cognoscitivas e afectivas, ademais do signo de identidade dunha sociedade.
O obxectivo fundamental desta etapa é que o alumnado consiga aquelas capacidades indispensables para a plena realización persoal e social, o que hoxe, nunha sociedade da información en continuo cambio, supón modificar e ampliar as tarefas da clase de lingua castelá e literatura máis alá das
dirixidas á adquisición do coñecemento gramatical mediante a reflexión sobre textos, fundamentalmente literarios. No século XXI, temos que aceptar un novo concepto de alfabetización: saber cando
e por que se necesita información, onde encontrala e como avaliala, utilizala e comunicala de maneira ética. Esta alfabetización convértese así en obxectivo do ensino da lingua. Só o seu logro lles permitirá aos cidadáns e cidadás participar eficazmente na sociedade do coñecemento.
A lingua catelá e literatura ten entre as súas finalidades específicas o desenvolvemento das habilidades lingüísticas de escoitar, comprender e producir enunciados de forma oral e escrita apropiados
ás diversas situacións de comunicación. Para acadar con éxito estas destrezas, ademais do coñecemento da estrutura da lingua para a súa utilización no discurso, necesitarase obter información, saber
asimilala e planificar o mellor modo de comunicala atendendo a un contexto e finalidade concretos.
Así mesmo, a adquisición dunha plena competencia comunicativa inclúe un achegamento ao feito
cultural e literario a través da lectura.
Ao ser esta competencia comunicativa un requisito imprescindible para a aprendizaxe, a lingua é
un instrumento fundamental no desenvolvemento das outras materias que compoñen o currículo,
polo que se converte nun elemento determinante do labor educativo que reverte na propia materia e
nas demais, co que se fai necesaria unha coordinación coa materia de lingua galega e a súa literatura
e coas demais linguas do centro. Conseguir os obxectivos nesta área implica, polo tanto, non só a
adquisición da capacidade lingüística –comunicar e relacionarse, creación do propio pensamento,
entender e respectar a propia e outras culturas– senón tamén o dominio do instrumento esencial de
aprendizaxe, que permitirá a adquisición das outras competencias.
Existen tres destrezas nucleares do ámbito lingüístico que na práctica coinciden cos bloques propostos no currículo e que son: falar e escoitar, que supón ser competente na expresión e comprensión de mensaxes orais en situacións comunicativas diversas; ler, que supón ser competente para comprender e usar textos diferentes con diferentes intencións comunicativas, e escribir, que supón ser
competente para compoñer diferentes tipos de texto e documentos con distintas intencións comunicativas. Ponse o acento nas competencias para elaborar e intercambiar textos orais e escritos diferen3
Lengua castellana y literatura 4º ESO
ciados e axeitados a situacións comunicativas específicas, que respondan a intencións diversas cun uso
correcto da linguaxe. Estas tres habilidades nucleares integrarán os elementos do currículo nos distintos bloques de contido que, aínda que aparecen como bloques, se conectan entre si e son interdependentes.
O bloque 1. Escoitar, comprender e falar, refírese a habilidades lingüísticas orais e ten como base o
diálogo e o intercambio de experiencias, interacción que facilita o desenvolvemento de posibilidades
individuais, co que o proceso de ensino-aprendizaxe é en si tan importante como o resultado final.
Partirase dos usos que da lingua fan os alumnos e alumnas buscando unha ampliación significativa
do léxico e a axeitada aplicación a cada situación comunicativa.
O bloque 2. Ler e escribir, refírese ás habilidades lingüísticas escritas, con moitos aspectos comúns
coa lingua oral, polo que se deben interrelacionar e apoiar mutuamente, aínda que neste segundo bloque se incrementará progresivamente a dificultade dos textos, coa adquisición de técnicas lingüísticas,
en distintos soportes, mantendo a coherencia e respectando as normas gramaticais e ortográficas e, se
é o caso, tipográficas. Partirase da actividade comunicativa que o alumnado exercitou na etapa anterior para que afonde e perfeccione as técnicas aprendidas. Proporcionaranse ferramentas para o desenvolvemento das capacidades necesarias de maneira progresiva, ampliando os contidos e sen perder de
vista a diferenza entre o imprescindible e o desexable.
O bloque 3. Educación literaria, necesitará dos contidos dos bloques anteriores, especialmente da
lectura; esta concíbese como a aproximación a textos literarios axeitados á idade do alumnado, o achegamento á expresión artística, ao valor patrimonial das obras literarias, e o aprecio polo feito literario
como feito lingüístico; sen perder de vista a progresión dos contidos, os intereses do alumnado e os
coñecementos adquiridos previamente. Para este labor partirase de textos significativos e atractivos e,
mediante a lectura e a composición escrita, favoreceranse a comprensión e expresión do seu mundo
interior e do que os rodea, a eliminación de estereotipos lingüísticos, e o respecto á idiosincrasia de
cada cultura e de cada pobo.
O bloque 4. O coñecemento da lingua, refírese ao estudo formal do sistema lingüístico, á necesaria
reflexión sobre o uso da lingua recapacitando sobre as súas formas e mecanismos. A progresión dos
contidos deberá adaptarse ás capacidades e intereses dos estudantes, o que os axudará a comprender
a súa propia dinámica, a dinámica social e cultural do seu contorno, e a acadar a súa plena identidade individual e cidadá, procurando que esta reflexión estea acompañada da adquisición de destrezas
que lle permitan ao alumnado autoavaliarse e corrixirse, favorecendo unha aprendizaxe autónoma.
O proceso de ensino-aprendizaxe, nos bloques de contido, segue o procedemento da aprendizaxe
natural, a partir do que saben e usan os estudantes ata o que aprenden, reflexionando sobre iso e asumíndoo como propio, para poder usalo. A clase convértese no medio idóneo para levar a cabo unha
metodoloxía activa coa que o alumnado resolva problemas, utilizando e compartindo información,
aprendendo a autoavaliar o proceso que seguiu co fin de chegar a ser máis capaz de conducirse autonomamente.
Os procedementos convértense no elemento vertebrador da área de lingua castelá e literatura, pois
deben levar o alumnado ao desenvolvemento de habilidades na expresión e comprensión oral e escrita en contextos significativos, ademais de coñecer, valorar e gozar do feito literario, tendo sempre presente que os resultados, en educación, son a longo prazo, e que se concretan nunha competencia individual para a aprendizaxe posterior, dentro ou fóra das aulas.
4
Obxectivos da etapa
Obxectivos didácticos da etapa
– Comprender discursos orais e escritos nos diversos contextos da actividade social e cultural.
– Utilizar a lingua para expresarse de forma coherente e adecuada nos diversos contextos da actividade social e cultural, para tomar conciencia dos propios sentimentos e ideas e para controlar a propia conduta.
– Coñecer a realidade plurilingüe de España e as variedades do castelán e valorar esta diversidade
como unha riqueza cultural.
– Utilizar a lingua oral na actividade social e cultural de forma adecuada ás distintas situacións e funcións, adoptando unha actitude respectuosa e de cooperación.
– Empregar as diversas clases de escritos mediante os que se produce a comunicación coas institucións públicas, privadas e da vida laboral.
– Utilizar a lingua eficazmente na actividade escolar para buscar, seleccionar e procesar información
e para redactar textos propios do ámbito académico.
– Utilizar con progresiva autonomía e espírito crítico os medios de comunicación social e as tecnoloxías da información para obter, interpretar e valorar informacións de diversos tipos e opinións
diferentes.
– Facer da lectura fonte de pracer, de enriquecemento persoal e de coñecemento do mundo e consolidar hábitos lectores.
– Comprender textos literarios utilizando coñecementos básicos sobre as convencións de cada xénero, os temas e motivos da tradición literaria e os recursos estilísticos.
– Aproximarse ao coñecemento de mostras relevantes do patrimonio literario e valoralo como un
modo de simbolizar a experiencia individual e colectiva en diferentes contextos histórico-culturais.
– Aplicar con certa autonomía os coñecementos sobre a lingua e as normas do uso lingüístico para
comprender textos orais e escritos e para escribir con corrección.
– Analizar os diferentes usos sociais das linguas para evitar os estereotipos lingüísticos que supoñen
xuízos de valor e prexuízos clasistas, racistas ou sexistas.
5
Competencias da etapa
Contribución ao desenvolvemento das competencias básicas
A área de lingua castelá e literatura ten como finalidade primeira a mellora da competencia comunicativa, utilizando a linguaxe como instrumento tanto de comunicación oral e escrita como de aprendizaxe e regulación de condutas e emocións. O obxectivo central desta competencia é comprender e
saber comunicarse nas diversas situacións que se xeran no ámbito social, cultural e académico, utilizando as fontes de información e os soportes que hoxe están á nosa disposición.
Non se trata, polo tanto, de adquirir só saberes teóricos, senón tamén saberes prácticos. Así, a linguaxe constitúese en instrumento de aprendizaxe do resto das áreas, e ten un papel fundamental no
desenvolvemento integral da persoa, nas súas relacións consigo mesma e con outras persoas, na súa
forma de entender e explicar o mundo.
Como a propia lingua é unha ferramenta, temos que intentar aprenderlle ao alumnado a manexala en todas as situacións de comunicación, o que nos leva á competencia no tratamento da información e competencia dixital. O coñecemento dos sistemas e modo de operar das tecnoloxías da información e a comunicación (TIC) e do seu uso debe capacitar o alumnado para unha axeitada xestión
da información atendendo a distintas finalidades.
Na medida en que a linguaxe é un instrumento de relación social básico parece necesaria unha
aprendizaxe que nos axude a comunicarnos cos demais e a comprender a realidade social do mundo
en que se vive, co que se relaciona directamente coa competencia social e cidadá. De aí que as actividades da clase de lingua castelá, entendida esta como un microcosmos social, lle faciliten ao alumnado prepararse para participar de maneira construtiva nas actividades da comunidade, axudándolle a
que teña unha visión crítica da realidade e adquira os coñecementos prácticos necesarios para o exercicio de valores democráticos e de dereitos civís. Nesta área é importante inculcar no alumnado a
necesidade de caracterizar usos da linguaxe que manifesten prexuízos raciais, sexistas ou clasistas, así
como fomentar o respecto pola realidade plurilingüe de España (linguas cooficiais, caso da nosa
comunidade), ademais das variedades ou diferentes rexistros que se dan en distintos colectivos sociais,
xa que a miúdo a linguaxe vai asociada a estereotipos ou prexuízos culturais. Os contidos desta área
e etapa son instrumentais, e deben preparar o alumnado para seguir adquirindo coñecementos. É fundamental o feito de que o alumnado participe activa e progresivamente na construción do seu propio
coñecemento, o que evidencia a relación da área de lingua castelá e literatura coa competencia para
aprender a aprender. A clase de lingua castelá pode ser, pois, a pedra angular para a adquisición dos
coñecementos e destrezas necesarios para que a persoa poida aprender en calquera situación.
A relación entre esta área e a competencia en autonomía e iniciativa persoal entróncase no propio
7
Lengua castellana y literatura 4º ESO
proceso de ensino-aprendizaxe, posibilitándolle ao alumnado a transformación da información en
coñecemento, caracterizando o que considere oportuno, e incorporando todo aquilo que o enriqueza e o axude a ser unha persoa máis respectuosa e aberta. Facilitaráselle así a consecución da súa autonomía persoal e a súa capacitación para integrarse como compoñente pleno na sociedade, asumindo
valores éticos e sociais que imperan nela.
A competencia cultural e artística supón apreciar, comprender e valorar criticamente diferentes
manifestacións culturais e artísticas, e utilizalas como fonte de gozo e enriquecemento persoal; é, en
consecuencia, unha competencia que facilita tanto expresarse e comunicarse como percibir, comprender e enriquecerse con diferentes realidades e producións do mundo, da arte e da cultura. Desde
esta área trátase de capacitar o alumnado para entender a linguaxe literaria, valorar os textos, establecer relacións entre estes e o contorno en que naceron, pero sobre todo ser capaz de gozar da lectura.
8
Obxectivos 4º ESO
Obxectivos didácticos de 4º de ESO
– Comprender discursos orais e escritos nos diversos contextos da actividade social e cultural.
– Utilizar a lingua para expresarse de forma coherente e adecuada nos diversos contextos da actividade social e cultural, para tomar conciencia dos propios sentimentos e ideas e para controlar a propia conduta.
– Coñecer a realidade plurilingüe de España e as variedades do castelán e valorar esta diversidade
como unha riqueza cultural.
– Utilizar a lingua oral na actividade social e cultural de forma adecuada ás distintas situacións e funcións, adoptando unha actitude respectuosa e de cooperación.
– Empregar as diversas clases de escritos mediante os que se produce a comunicación coas institucións públicas, privadas e da vida laboral.
– Utilizar a lingua eficazmente na actividade escolar para buscar, seleccionar e procesar información
e para redactar textos propios do ámbito académico.
– Utilizar con progresiva autonomía e espírito crítico os medios de comunicación social e as tecnoloxías da información para obter, interpretar e valorar informacións de diversos tipos e opinións
diferentes.
– Facer da lectura fonte de pracer, de enriquecemento persoal e de coñecemento do mundo e consolidar hábitos lectores.
– Comprender textos literarios utilizando coñecementos básicos sobre as convencións de cada xénero, os temas e motivos da tradición literaria e os recursos estilísticos.
– Aproximarse ao coñecemento de mostras relevantes do patrimonio literario e valoralo como un
modo de simbolizar a experiencia individual e colectiva en diferentes contextos histórico-culturais.
– Aplicar con certa autonomía os coñecementos sobre a lingua e as normas do uso lingüístico para
comprender textos orais e escritos e para escribir e falar con adecuación, coherencia, cohesión e
corrección.
– Analizar os diferentes usos sociais das linguas para evitar os estereotipos lingüísticos que supoñen
xuízos de valor e prexuízos clasistas, racistas ou sexistas.
9
Contidos 4º ESO
Contidos xerais de 4º de ESO
BLOQUE 1. ESCOITAR, FALAR E CONVERSAR.
• Comprensión de textos procedentes dos medios de comunicación audiovisual, como debates na
radio ou televisión e opinións dos oíntes.
• Exposición da información tomada de varios medios de comunicación acerca dun tema de actualidade contrastando os diferentes puntos de vista e as opinións expresadas polos devanditos
medios, respectando as normas que rexen a interacción oral.
• Presentacións orais ben estruturadas sobre temas relacionados coa actividade académica ou a
actualidade que admitan diferentes puntos de vista, utilizando o apoio de medios audiovisuais e
das tecnoloxías da información e da comunicación.
• Comprensión de presentacións, exposicións ou conferencias realizadas no ámbito académico
relacionadas con contidos de diferentes materias.
• Colaboración en actividades de aprendizaxe individuais ou compartidas, especialmente nas propostas de planificación das actividades e na presentación de informes de seguimento e avaliación
das tarefas.
• Participación en actividades de aprendizaxe compartida para fomentar estratexias de cooperación
e de respecto.
• Utilización da lingua para tomar conciencia dos coñecementos, as ideas e os sentimentos propios
e para regular a propia conduta.
BLOQUE 2. LER E ESCRIBIR.
Comprensión de texto escritos.
• Comprensión de textos propios da vida cotiá e das relacións sociais, como disposicións legais e
folletos.
• Comprensión de textos dos medios de comunicación atendendo especialmente aos xéneros de
opinión, como editoriais ou columnas.
• Comprensión de textos do ámbito académico, atendendo especialmente á consulta, en diversos
11
Lengua castellana y literatura 4º ESO
soportes, de dicionarios, glosarios e outras fontes de información, incluíndo fragmentos de
ensaios.
• Utilización das bibliotecas e das tecnoloxías da información e da comunicación de forma autónoma para a localización, selección e organización de información.
• Reflexión crítica ante as mensaxes que supoñan calquera tipo de discriminación para fomentar
unha sensibilidade crítica fronte a elas.
Composición de textos escritos
• Composición de textos propios da vida cotiá e das relacións sociais como foros, solicitudes e instancias, reclamacións, curricula vitae e folletos.
• Composición de textos propios dos medios de comunicación como cartas ao director e artigos
de opinión (editoriais e columnas), destinados a un soporte escrito ou dixital.
• Composición, en soporte papel ou dixital, de textos propios do ámbito académico, especialmente textos expositivos, explicativos e argumentativos elaborados a partir da información obtida en
diversas fontes e organizada mediante esquemas, mapas conceptuais e resumos, así como a elaboración de proxectos e informes sobre tarefas e aprendizaxes.
• Utilización da composición escrita como fonte de información e aprendizaxe, como forma de
comunicar as experiencias e os coñecementos propios, e como forma de regular a conduta.
• Dominio das normas de presentación dos textos escritos tanto en soporte papel como dixital, con
respecto ás normas gramaticais, ortográficas e tipográficas.
BLOQUE 3. EDUCACIÓN LITERARIA.
• Lectura de novelas e de relatos desde o século XIX ata a actualidade.
• Recitado de poemas contemporáneos, con especial atención ás achegas do simbolismo e das vangardas á linguaxe poética, valorando a función dos elementos simbólicos e dos recursos retóricos
e métricos no poema.
• Lectura de relatos contemporáneos de diverso tipo que ofrezan distintas estruturas e voces narrativas.
• Lectura dramatizada de breves pezas teatrais contemporáneas, ou de fragmentos, de carácter
diverso constatando algunhas innovacións nos temas e nas formas.
• Coñecemento das características xerais dos grandes períodos da historia da literatura desde o
século XIX ata a actualidade.
• Achegamento a algúns autores e autoras relevantes das literaturas hispánicas e europea desde o
século XIX ata a actualidade.
• Composición de textos de intención literaria e elaboración de traballos sobre as lecturas dirixidas.
• Utilización con certa autonomía da biblioteca do centro, das do contorno e de bibliotecas virtuais.
• Desenvolvemento da autonomía lectora e aprecio pola literatura como fonte de pracer e de coñecemento doutros mundos, tempos e culturas.
12
Contidos 4º ESO
BLOQUE 4. COÑECEMENTO DA LINGUA.
• Coñecemento dos diferentes rexistros e dos factores que inciden no uso da lingua en distintos
ámbitos sociais e valoración da importancia de usar o rexistro adecuado segundo as circunstancias da situación comunicativa.
• Coñecemento da diversidade lingüística de España (linguas e dialectos), análise dos factores que
inciden na relación das linguas da nosa comunidade, e reflexión sobre a situación actual do español no mundo.
• Recoñecemento e utilización dalgunhas formas de expresión da subxectividade en textos de
carácter expositivo e argumentativo e identificación e uso das variacións que adoptan as formas
deícticas en relación coas situacións de comunicación.
• Identificación e uso reflexivo de distintos procedementos de conexión nos textos, con especial
atención a conectores de causa, consecuencia, condición e hipótese, e dos mecanismos gramaticais e léxicos de referencia interna, favorecendo a autonomía na revisión dos propios textos.
• Recoñecemento e uso coherente da correlación temporal na coordinación e subordinación de
oracións e no discurso relatado (paso de estilo directo a indirecto).
• Recoñecemento dos esquemas semántico e sintáctico da oración, construción e transformación
de enunciados de acordo con estes esquemas e uso da terminoloxía sintáctica necesaria nas actividades: enunciado, frase e oración; suxeito e predicado; predicado nominal e predicado verbal;
suxeito, verbo e complementos; axente, causa e paciente; oración impersoal; oración activa e oración pasiva; oración transitiva e intransitiva; complemento directo, indirecto, de réxime, circunstancial, axente e atributo; oracións subordinadas substantivas, adxectivas e adverbiais.
• Uso de procedementos para compoñer os enunciados cun estilo cohesionado e emprego dos
seguintes termos: aposición; adxectivo e oración de relativo explicativos; construción de participio e de xerundio; oración coordinada (copulativa, disxuntiva, adversativa e consecutiva); subordinada causal, consecutiva, condicional e concesiva.
• Distinción entre a forma (categoría gramatical) e a función das palabras, así como coñecemento
dos procedementos léxicos (afixos) e sintácticos para o cambio de categoría.
• Interpretación das informacións lingüísticas que proporcionan os dicionarios da lingua (gramaticais, semánticas, rexistro e normativa).
• Uso con certa autonomía de dicionarios e correctores ortográficos dos procesadores de textos.
• Coñecemento e uso reflexivo das normas ortográficas, empregando os termos apropiados na
explicación sobre o uso (sílaba tónica, til diacrítico, etc.) e apreciando o seu valor social e a necesidade de cinguirse á norma lingüística.
13
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Criterios de avaliación de 4º de ESO
1. Comprender a intención comunicativa, as ideas principais, os datos relevantes, as teses ou argumentos dos textos orais nos medios de comunicación ou no ámbito escolar.
Con este criterio avalíase se o alumnado dá elaborado resumos ou esquemas de exposicións orais
recollendo intencións, teses ou argumentos de declaracións en debates públicos de carácter persuasivo ou do ámbito escolar.
2. Comprender a intención comunicativa, temas, organización da información de textos escritos nos
medios de comunicación ou no ámbito público e xulgar a eficacia dos procedementos lingüísticos usados. Comprender instrucións que regulan a vida social e procesos de aprendizaxe complexos.
Este criterio serve para avaliar se os alumnos e alumnas identifican o acto da fala e o propósito
comunicativo nos textos públicos de participación; se son capaces de inferir o tema principal e
os secundarios a partir de informacións do texto e dos seus coñecementos; se son capaces de xulgar o papel dalgúns procedementos lingüísticos (rexistro, organización do texto, figuras retóricas) na eficacia do texto (claridade, precisión, capacidade de persuasión); se seguen instrucións
en procesos complexos de aprendizaxe.
3. Expoñer, explicar, argumentar, resumir e comentar, en soporte papel ou dixital, usando o rexistro adecuado, con claridade e coherencia, respectando as normas gramaticais e ortográficas e valorando a
importancia de planificar e revisar o texto.
Con este criterio preténdese avaliar na composición de textos a súa organización e coherencia,
así como a súa planificación ata chegar ao texto definitivo, axustado a un formato e rexistro axeitados, e se as alumnas e alumnos saben compoñer textos propios do ámbito público.
4. Realizar presentacións orais claras e estruturadas sobre temas académicos, sociais, políticos, culturais
coa axuda dos medios de comunicación e das TIC.
Con este criterio preténdese observar se o alumnado é capaz de realizar exposicións orais sobre
un tema coa axuda de notas escritas, carteis, diapositivas ou calquera outro medio audiovisual,
de forma ordenada e crítica, proporcionando datos que lles permitan aos oíntes adoptar unha
actitude propia. Valorarase a utilización dos medios audiovisuais e das TIC como apoio nas presentacións orais.
5. Expoñer unha opinión argumentada sobre a lectura de obras a partir do século XIX ata a actualidade; avaliar a composición xeral e relacionar o sentido da obra e a propia experiencia.
Preténdese avaliar a competencia lectora no ámbito literario por medio da lectura de obras com14
Criterios avaliación
pletas dos períodos literarios estudados; con espírito crítico, valorando o contido, a estrutura, as
características das obras, o punto de vista da autora ou autor.
6. Identificar e valorar en textos orais e escritos a presenza dun uso sexista da linguaxe ou de valoracións
discriminatorias sobre colectivos ou culturas distintos. Propoñer outras formulacións que eliminen a
discriminación detectada.
Con este criterio inténtase comprobar se o alumnado é capaz de detectar, tanto nos textos alleos como nos propios, algún tipo de prexuízo moral, cultural ou sexista tanto no contido como
na linguaxe utilizada; tamén se é capaz de propoñer solucións lingüísticas que supriman o uso
discriminador, non só nos distintos medios de comunicación, senón tamén no uso diario do
ámbito sociocultural que o rodea.
7. Utilizar os coñecementos literarios na comprensión e valoración de textos breves da literatura contemporánea, relacionando fragmentos e autores co seu contexto literario e histórico; valorar as innovacións dos xéneros e as formas na literatura contemporánea.
Este criterio avalía a capacidade de percepción por parte do alumnado do fenómeno literario
como unha actividade enmarcada nun período socio-histórico determinado, identificando
características e valorando as novidades e achegas dos movementos xurdidos nas épocas de estudo. Deberán tamén poder recrear ou imitar algún modelo proposto na clase.
8. Mostrar coñecemento das relacións, nas obras lidas, entre o contexto e os autores/as cun traballo persoal de síntese ou recreación, en soporte papel ou dixital, expoñendo unha valoración persoal.
Este criterio trata de comprobar que se comprende o fenómeno literario como unha actividade
comunicativa estética nun contexto histórico determinado, mediante un traballo persoal, en
soporte papel ou dixital, que sintetice a información obtida ou a composición dun texto que
imite ou recree algún dos modelos utilizados. Preténdese comprobar que se adquire o coñecemento dos períodos e movementos literarios a partir do século XIX ata a actualidade, así como
de obras ou autores máis relevantes desa época.
9. Aplicar os coñecementos sobre a lingua e as normas de uso para resolver problemas de comprensión de
textos orais e escritos e para a composición e revisión autónoma dos textos propios.
Preténdese avaliar con este criterio se se adquiren e se utilizan os coñecementos sobre a lingua e
as normas de uso en relación coa comprensión e coa composición e se se utilizan con autonomía na revisión de textos; avaliaranse todos os aspectos, en especial a expresión da subxectividade (opinión, valoración, certeza, citas), a deíxe (fórmulas de confianza e de cortesía), a utilización de oracións simples e complexas, o uso de conectores (causa, consecuencia, condición e
hipótese), os mecanismos de referencia interna, a construción de enunciados cohesionados
(construcións e oracións nominais, xustaposición, coordinación e subordinación).
Terase en conta a ortografía de elementos de orixe grecolatina, a puntuación como recurso de
cohesión, o uso da raia e da paréntese en incisos e os usos expresivos das comiñas.
10. Coñecer e usar a terminoloxía lingüística axeitada na reflexión sobre o uso.
Preténdese comprobar con este criterio que se coñece e se usa de forma axeitada a terminoloxía
necesaria para referirse aos coñecementos gramaticais; debe distinguirse neste curso a diferenza
entre forma e función das palabras, e débense coñecer os procedementos léxicos (afixos) e sintácticos para os cambios de categoría; valorarase a progresiva autonomía na obtención de todo
tipo de información lingüística en dicionarios e outras obras de consulta.
15
Estrutura
Estrutura de Lengua castellana y literatura 4º de ESO
O libro de traballo para alumnos e alumnas deste 4º nivel da ESO presenta unha estrutura cunha forte interrelación entre todos os contidos esixidos polo Currículo. Confeccionouse un conxunto de unidades didácticas nas cales, a través dun variado abano de actividades, se van traballando os distintos
contidos, tratando de equilibrar a globalidade e o tratamento específico.
O libro contén 10 unidades de entre 14 e 26 páxinas: 3 unidades por trimestre. A unidade estándar está conformada por 6 apartados:
1. LECTURA / ACTIVIDADES SOBRE LA LECTURA
2. TIPOLOGÍA TEXTUAL
3. LENGUA
4. LITERATURA
5. COMENTARIO DE TEXTOS
6. ¿CÓMO SE ESCRIBE? / SOCIOLINGÜÍSTICA
Os apartados «Lengua» e «Tipología textual», por un lado, e «Literatura», polo outro, non están presentes en todas as unidades senón que alternan. As unidades impares (1, 3, 5, 7, 9, 11) tratan conceptos lingüísticos e de tipoloxía textual e, as pares (2, 4, 6, 8, 10, 12), conceptos literarios.
Os comentarios de texto están presentes en todas as unidades.
Esta estrutura tamén inflúe na lectura inicial, de forma que as unidades impares abren cun fragmento relacionado co tipo de texto que se trate no apartado tipoloxía textual e as unidades pares abren
cun texto literario característico do período que se vai estudar no apartado Literatura. Ademais, o
libro contén un anexo cos seguintes contidos:
ANEXO
– Lingua e literatura española en Internet.
– Técnicas do traballo intelectual (planificación, presentación, subliñado, esquema, mapa, resumo).
– A exposición oral.
– O exame.
17
Lengua castellana y literatura 4º ESO
– Presentacións dixitais.
– Morfosintaxe (tipos de unidades, tipos de oracións, perífrases verbais...).
– Formación de palabras.
– Tipos de versos, tipos de rima, tipos de estrofa.
– Figuras retóricas.
– Ortografía: uso de grafías, maiúsculas, acentuación.
Por último, salientar a vontade de fomentar o uso das novas tecnoloxías e da biblioteca do centro
(referencias a páxinas de Internet; uso de Internet como fonte de información; uso do procesador de
textos e programas de presentación, etc.).
18
Programación unidades
Programación por unidades
Neste apartado iranse detallando, unidade por unidade, os obxectivos didácticos, as competencias
básicas, os contido e os criterios de avaliación. Así mesmo, ofreceranse atividades de reforzo e propostas de avaliación por unidade.
19
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Unidade 1
Obxectivos
• Ler expresiva e comprensivamente os textos que aparecen na unidade. Valorar criticamente os contidos dos textos.
• Expresarse adecuadamente –tanto oralmente como por escrito– conforme a norma da lingua castelá.
• Usar adecuadamente a linguaxe verbal e non verbal atendendo á intención comunicativa do emisor e
ao contexto de emisión.
• Valorar os textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural.
• Consultar fontes de información (dicionarios, enciclopedias, Internet, etc.) como medio para solucionar dúbidas.
• Elaborar fichas de léxico como estratexia de aprendizaxe das palabras.
• Elaborar fichas de ortografía como instrumento para a mellora da expresión verbal escrita.
• Desenvolver unha actitude participativa a través do traballo en equipo, que favoreza interaccións
positivas entre o alumnado.
• Coñecer técnicas de organización do estudo.
• Fomentar o respecto dos valores democráticos (tolerancia, liberdade de expresión, espírito de respecto, etc.), adoptando unha actitude crítica na análise do contido dos textos da unidade.
Competencias básicas
1. Competencia en comunicación lingüística
A competencia en comunicación lingüística refírese á utilización da linguaxe como instrumento, tanto de comunicación oral e escrita como de aprendizaxe e regulación de condutas e emocións.
– Saber ler. Ser competente en comprender os textos da unidade.
• Realizar unha correcta lectura expresiva en público e para un mesmo coa entoación e o ritmo
adecuados.
• Comprender o que se le utilizando técnicas de resumo.
20
Programación unidades
• Localizar a información máis relevante nos textos para facer unha interpretación adecuada.
• Ler textos diversos, tanto literarios coma non literarios.
• Gozar da lectura. Formarse como lector/a reflexivo, atento e activo.
– Saber falar e escoitar
• Comprender e expresar habilmente ideas, sentimentos e necesidades, ter claro o obxectivo que
se quere acadar cando se achega unha información, se expón un coñecemento, se expresa un
desexo ou unha emoción, facéndoo de xeito respectuoso, sobre todo, cando se fala en público,
nunha entrevista persoal, un debate, unha asemblea ou unha reunión de traballo.
• Adecuar a fala á variedade de situacións comunicativas nas que poden estar implicados, comprendendo, utilizando e valorando diferentes recursos lingüísticos de uso cotián (comparacións,
refráns, frases feitas…) e controlando os elementos non verbais que acompañan a expresión oral.
• Manifestar opinións persoais de maneira argumentada en situacións de debate, de grupo de traballo ou de conversas cruzadas.
• Coñecer, respectar e valorar positivamente a diversidade lingüística, así como a realidade plurilingüe do Estado español.
• Utilizar diversas formas de discurso na comunicación, informando sobre un tema, tendo en conta a súa estrutura expositiva e os compoñentes lingüísticos, ou manifestando opinións persoais
de maneira argumentada…, pondo interese para facerse entender e entender, mantendo en todo
momento unha actitude dialogante.
Competencia de contidos: discursiva–textual
• Comprensión de presentacións, exposicións ou conferencias de ámbito académico relacionadas
coas áreas de coñecemento escolares.
• Comprensión do sentido global de exposicións especializadas, aínda que conteñan tecnicismos
ou terminoloxía pouco habitual.
• Captación dos diferentes puntos de vista e argumentacións de apoio en debates sobre temas de
actualidade.
• Produción de discursos claros, fluídos e ben estruturados, cunha estrutura lóxica eficaz, que axude ao oínte a fixarse nos elementos significativos.
• Presentación de temas complexos con seguridade e de modo elocuente, adaptando o discurso con
flexibilidade ás esixencias dos oíntes.
• Presentacións orais claras e ben estruturadas sobre temas relacionados coa actividade académica
ou a actualidade social, política ou cultural que admitan diferentes puntos de vista.
• Valoración crítica de textos escritos, atendendo aos seus trazos formais, á súa estrutura e ao seu
contido.
• Comprensión de textos do ámbito académico, atendendo especialmente á consulta, en diversos
soportes, de dicionarios, glosarios, e outras fontes de información, incluíndo fragmentos de ensaios.
• Actitude crítica ante as mensaxes que supoñen calquera tipo de discriminación.
• Redacción de textos claros con estrutura eficaz e estilo adecuado, resaltando os elementos máis
significativos.
21
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Redacción de relatos e descricións atractivos, con estilo adecuado ao xénero literario elixido.
• Escritura de exposicións, informes ou artigos con claridade e corrección, cunha visión crítica dos
traballos realizados ou dos textos consultados para seleccionar a información.
Competencia de contidos: sociolingüística
• Planificación da escrita segundo o contexto de situación e as características sociais e psicolóxicas
dos destinatarios.
• Utilización do léxico, adecuándoo ao tipo de texto que se escribe e á persoa a quen se dirixe.
• Aplicación rigorosa das normas que rexen a lingua escrita (ortografía, precisión léxica, organización da oración, etc.) como modo de garantir a comunicación.
Competencia de contidos: estratéxica
• Adquisición da velocidade adecuada de escrita.
• Lexibilidade do escrito.
• Desenvolvemento dos sentidos da dirección e a proporción.
• Aprendizaxe de diversas formas de dispoñer e presentar a letra (maiúscula, subliñado, tipografías…).
• Uso automatizado das convencións ortográficas.
– Saber escribir:
• Escribir correctamente sendo consciente da importancia dos compoñentes formais e normativos
da lingua escrita, así como dos procedementos de adecuación e coherencia.
• Compoñer un texto ben escrito e ben presentado axustándoo ás condicións da situación comunicativa.
• Escribir textos literarios atendendo ás súas características lingüísticas, tanto de contido como de
formato.
Competencia de contidos: estratéxica
• Elaboración de resumos, esquemas, sínteses, mapas conceptuais como actividades de planificación de textos escritos.
• Utilización das tecnoloxías da información e a comunicación para a presentación de escritos.
2. Competencia cultural e artística
Esta competencia supón apreciar a expresión creativa de ideas, experiencias e emocións a través de
distintos medios audiovisuais.
– Creatividade. Expresar ideas e sentimentos persoais a partir da lectura dos textos da unidade.
• Mostrar ideas propias, saber expresalas e argumentalas.
• Valorar a liberdade de expresión.
• Apreciar a expresión de ideas de forma creativa a través da linguaxe verbal.
– Participación en manifestacións culturais. Posuír ferramentas para acceder aos textos literarios,
ter sensibilidade e adquirir sentido estético a través deles.
• Comprender e enriquecerse persoalmente coas producións literarias.
• Interesarse e apreciar as obras literarias (como obra de arte) e gozar das súas calidades estéticas.
– Patrimonio tecnolóxico, artístico e cultural. Familiarizarse con obras ou fragmentos literarios e,
a través da súa lectura, comprender a función que desempeña a literatura na vida dos seres humanos e a función que pode desempeñar nas súas propias vidas.
22
Programación unidades
– Uso de linguaxes artísticas e técnicas. Expresarse mediante distintos códigos artísticos, así como
facilitar o acceso ás manifestacións culturais e artísticas para ser capaz de valoralas, fomentando a
sensibilidade e a adquisición do sentido estético para lograr o seu gozo.
• Amosar iniciativas e ideas propias e orixinais, argumentalas e saber expresalas utilizando a linguaxe verbal.
• Valorar a liberdade de expresión, o dereito á diversidade cultural e a realización de experiencias
artísticas e culturais compartidas.
• Apreciar a expresión de ideas, experiencias ou sentimentos de forma creativa, a través da linguaxe verbal.
• Cultivar o seu propio desenvolvemento estético mediante a expresión artística e literaria.
3. Competencia social e cidadá
Esta competencia recolle as formas de comportamento que preparan ás persoas para participar eficazmente na vida social e profesional de sociedades multiculturais como a nosa e ser capaz de resolver conflitos.
– Cidadanía. Identificarse coas características das sociedades democráticas e adquirir unha educación cívica a través da lectura de textos adecuados.
• Coñecer e valorar dereitos e deberes do cidadán ou cidadá.
• Valorar criticamente a información contida nos textos como cidadán activo, contrastando o seu
grao de obxectividade para desenvolver opinións propias.
• Coñecer os valores que caracterizan a unha sociedade democrática a través dos textos.
• Recoñecer e combater os prexuízos sociais.
• Coñecer e valorar os Dereitos Humanos e os dereitos dos nenos e nenas, así como os dereitos e
deberes que teñen como alumnos e alumnas.
• Cumprir os deberes que posúen como membros dunha determinada comunidade (familia, estudante, consumidor, cidadán…).
• Reclamar dereitos recoñecidos, así como formular queixas utilizando os procedementos sociais
establecidos, de maneira respectuosa e achegando posibles alternativas.
• Valorar criticamente a información (publicada, audiovisual, Internet…) como cidadán activo, contrastando o seu grao de veracidade e obxectividade para desenvolver opinións e posicións propias.
• Coñecer as diversas opcións políticas e a súa influencia na sociedade que rodea.
• Coñecer os valores que caracterizan unha sociedade democrática (dignidade, liberdade, igualdade, tolerancia, non discriminación, responsabilidade, xustiza, solidariedade…) e distinguilos dos
que non o son.
• Adoptar actitudes e comportamentos democráticos na vida cotiá e na participación escolar e
social.
• Coñecer as principais institucións democráticas existentes a nivel de localidade, Galicia, Estado
español e Europa desde a perspectiva dunha cidadanía activa e comprometida.
• Recoñecer, criticar e combater os prexuízos sociais de toda índole (sexistas, relixiosos, culturais,
étnicos, económicos…) que se atopan no medio que rodea.
• Valorar positivamente a diversidade cultural como factor de enriquecemento, coñecemento
mutuo e integración dos pobos.
• Coñecer as principais institucións xuvenís de participación social (voluntariado, deportivas,
sociais, ONG, culturais, políticas…) e colaborar con algunha delas.
23
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Manter un comportamento cívico, respectando as normas sociais que regulan a convivencia e
participando nos cauces establecidos democraticamente para propoñer, no seu caso, os cambios
que se desexen.
– Habilidades sociais
• Manter boas relacións cos demais.
• Coñecer e practicar o diálogo como ferramenta básica de comunicación interpersoal. Valorar o
intercambio de puntos de vista e a busca de acordos, elementos esenciais da convivencia.
• Adoptar unha actitude respectuosa e educada durante o diálogo en contextos máis ou menos formais.
• Argumentar os puntos de vista propios, escoitar e comprender os argumentos dos demais, recoñecer e aceptar as diferenzas, considerar alternativas posibles e establecer relacións construtivas
cos demais.
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións e a asunción de responsabilidades compartidas.
• Establecer e saber manter relacións de amizade sincera e implicarse en situacións persoais e proxectos sociais de axuda desinteresada.
• Recibir e ofrecer eloxios de maneira construtiva e sincera, sen se sentir avergoñados nin caer en
actitudes aduladoras.
• Adoptar unha actitude positiva e firme ante o esforzo persoal e colectivo como forma de mellorar e comprometerse con proxectos persoais e sociais.
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións, a asunción de responsabilidades compartidas, a integración de capacidades persoais diversas, a consecución de
metas, a motivación de logro e a mellora do coñecemento persoal e social.
– Iniciativa e creatividade. Elaborar novas ideas, buscar alternativas.
• Mostrar iniciativas e ideas propias, argumentalas e sabelas defender ante outros, anticipar riscos
asumibles e articular medios e estratexias para levalas a cabo con éxito.
• Integrarse en proxectos de traballo en equipo, valorando as ideas dos demais e asumindo responsabilidades colectivas.
• Cultivar un pensamento diverxente, crítico e orixinal, preguntándose a si mesmos sobre ideas ou
feitos da realidade, co fin de desenvolver un pensamento e unha moral autónomos.
– Comprensión do mundo actual
• Recoñecer as principais variables socioeconómicas, ecolóxicas, xeográficas, demográficas, tecnolóxicas…, que inflúen na vida cotiá e os problemas que xorden a causa da intervención humana.
• Coñecer os principais problemas do presente (degradación do medio natural, desigualdade na
distribución da riqueza, desprazamentos de poboación, guerras, fame...) e as distintas posicións
existentes ante eles.
• Apreciar e respectar, tanto o patrimonio (histórico, artístico, cultural, medioambiental…) propio (localidade, Galicia) como o do conxunto da humanidade.
– Coñecerse a si mesmo. Supón adquirir unha serie de destrezas relacionadas co mantemento da
saúde física e mental, a identidade e a integridade persoal, e a elaboración de proxectos de vida
realistas e positivos.
• Identificar os principais estados emocionais e saber controlalos nun mesmo, coñecendo a
influencia que poden ter sobre os comportamentos e actitudes persoais.
24
Programación unidades
• Ter un coñecemento axustado e positivo de si mesmo, das súas calidades persoais, intereses e
limitacións.
4. Tratamento da información e competencia dixital
Uso seguro e crítico das tecnoloxías da información e a comunicación (TIC) para o traballo, o ocio
e a comunicación.
– Uso de sistemas informáticos
• Coñecer e utilizar a terminoloxía básica do sistema operativo en uso: arquivos, escritorio, barra
de ferramentas, carpetas, fiestras, etc.
• Gardar, organizar e recuperar información en diferentes soportes: disquete, disco duro, pen drive, CD-ROM, DVD…
– Uso de Internet
• Realizar buscas avanzadas de información utilizando filtros con palabras clave nos buscadores
máis empregados.
• Recuperar e almacenar información textual e icónica de diversas páxinas web.
• Valorar criticamente as vantaxes e desvantaxes que poden ofrecer as TIC e as súas repercusións
na vida cotiá.
• Seleccionar e valorar con prudencia a información obtida desde o punto de vista da súa veracidade, obxectividade, fiabilidade, legalidade e formulación ética, identificando e evitando a que
sexa inadecuada ou discriminatoria, así como protexendo os programas e o equipo informático
daqueles arquivos ou programas especialmente prexudiciais.
5. Competencia para aprender a aprender
Habilidade para iniciar a aprendizaxe e persistir nela. As persoas deben ser capaces de organizar a súa
aprendizaxe e de xestionar o tempo e a información eficazmente, xa sexa individualmente ou en grupo.
– Coñecemento de si mesmo, esforzo e motivación
• Ter un coñecemento axustado e positivo de si mesmo, das súas calidades intelectuais, intereses e
limitacións persoais co fin de solicitar axuda e consello se é necesario, compensar carencias e tirar
o mellor partido posible das súas capacidades.
• Coñecer as características do proceso de aprendizaxe persoal valorando as estratexias empregadas
máis efectivas e evitando os obstáculos e erros máis frecuentes recoñecidos nun mesmo.
• Adoptar unha actitude confiada, paciente, comprometida e voluntariosa no investimento do
esforzo necesario para lograr aprendizaxes complexas e a longo prazo.
• Formular metas alcanzables a curto prazo e cumprilas, así como ir elevando os obxectivos de
aprendizaxe de forma progresiva e realista a medio prazo, fortalecendo o sentimento de competencia e control persoal.
– Hábitos de traballo
• Coñecer e utilizar de maneira habitual as principais condicións e técnicas que favorecen o traballo intelectual: disposición do espazo de estudo, organización de materiais e arquivo, distribución
do tempo, planificación e organización de tarefas, utilización da axenda, mantemento dun bo
estado físico e mental, elaboración de esquemas e gráficos, realización de resumos e fichas, preparación de exames e probas, elaboración e presentación de traballos, etc.
• Lograr e valorar a regularidade e constancia do traballo diario dedicado ao estudo e á realización
de actividades de aprendizaxe como garantía de logro académico e satisfacción persoal.
25
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Coñecer as principais estratexias para mellorar a atención e a memorización no traballo escolar:
selección da información, organización desta, integración e relación co que xa se coñece…
• Coñecer e utilizar diversas fontes e recursos para a busca, valoración, selección, almacenamento
e presentación de información relevante.
• Analizar e avaliar os erros cometidos no proceso de aprendizaxe persoal e adoptar unha actitude
de superación para propoñerse a súa mellora e a busca de axuda adecuada.
– Uso de programas básicos. Reúne as competencias necesarias para coñecer e utilizar os principais
programas que son necesarios para aproveitar con éxito as posibilidades que ofrece un ordenador:
procesador de textos, editores gráficos, folla de cálculo e bases de datos.
• Usar con soltura procesadores de textos para redactar, organizar, almacenar, imprimir e presentar documentos diversos, aproveitando todas as súas ferramentas, tipos de formato, inserción de
imaxes e gráficos, correctores ortográficos e gramaticais, etc.
• Utilizar unha folla de cálculo para realizar cálculos sinxelos, axustar o tipo de formato, organizar,
almacenar, imprimir e presentar a información desexada.
• Utilizar programas que lle permitan realizar exposicións e presentacións que faciliten a comprensión e capten a atención dun público.
Competencia de contidos: semiolóxica
• Busca, obtención, procesamento e comunicación da información usando as tecnoloxías da información e a comunicación para transformala en coñecemento propio.
• Uso de recursos lingüísticos e literarios dispoñibles a través de Internet: bibliotecas virtuais,
información sobre autores e obras literarias a través de buscadores e enciclopedias virtuais, uso
de diferentes clases de dicionarios virtuais.
• Técnicas e estratexias diversas para acceder á información segundo a fonte á que se acuda e o
soporte que se utilice (tradicional, informático, multimedia, ciberespazo) e dominio básico de
linguaxes específicas –texto, hipertexto, icónica, visual, sonora, numérica, gráfica– e das pautas
de decodificación e transferencia destas.
Competencia de contidos: estratéxica
• Elaboración de resumos, esquemas, sínteses, mapas conceptuais como actividades de planificación de textos escritos.
• Utilización das tecnoloxías da información e a comunicación para a presentación de escritos.
Contidos
Conceptos
1. «Lectura inicial»
• Texto continuo de carácter narrativo.
• Actividades: comprensión, expresión oral e escrita, lingua e sociedade e intertextualidade.
2. «Tipología textual. Las propiedades del texto»
• Que é un texto?
• Tipos de texto.
• A adecuación.
3. «Lengua. Coherencia y cohesión»
26
Programación unidades
• Coherencia e cohesión. Conceptos.
• A cohesión:
– Mecanismos semánticos.
– Mecanismos sintáctico-textuais.
4. «Guía para el comentario crítico de textos»
5. «¿Cómo se escribe?»
• Regras xerais de acentuación.
• O b e o v.
Procedementos
• Lectura expresiva e comprensiva do texto co que se inicia a unidade.
• Identificación dos elementos básicos dos textos incluídos na unidade: propiedades, mecanismos
de coherencia e cohesión.
• Comprensión e comentario das ideas esenciais dos textos incluídos na unidade.
• Reescritura de textos, conforme a orientacións e modelos.
• Redacción de textos: continuación de textos, composición de textos orixinais, comentario crítico de textos.
• Investigación: localización (en prensa) de artigos de opinión.
• Elaboración de fichas de léxico.
• Elaboración de fichas ortográficas.
• Consulta de fontes de información (dicionarios, enciclopedias, Internet, etc.) como medio para
solucionar dúbidas.
• Valoración crítica do contido dos textos da unidade desde o punto de vista dos valores democráticos de tolerancia, respecto aos demais, xustiza, igualdade de oportunidades, etc.
• Planificación do estudo.
• Traballo en grupo e traballo individual.
Actitudes
• Toma de conciencia da importancia da cultura como medio de integración social.
• Interese pola lectura como fonte de información, aprendizaxe e pracer.
• Interese por descifrar o sentido textual; procesos de decodificación, desenvolvemento de expectativas e inferencias, comprensión e interpretación.
• Consideración da comunicación como principal acto de relación social e persoal. Atención especial á comunicación literaria.
• Consideración da variedade nos procesos comunicativos. Atención á adecuación ao contexto con
relación ao uso efectivo da linguaxe (das linguaxes). Atención á intencionalidade do emisor.
• Coñecemento e respecto das normas de utilización correcta da lingua castelá. Atención especial
ao uso de mecanismos de coherencia e cohesión.
• Aprecio polo coñecemento da lingua castelá nos seus aspectos técnicos.
• Respecto polas convencións ortográficas e interese pola súa correcta aplicación.
• Valoración dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural.
• Preocupación por unha boa planificación e realización das actividades de estudo.
• Respecto polos valores democráticos (tolerancia, xustiza, igualdade, respecto, liberdade de expresión).
27
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Criterios de avaliación
• Le de forma expresiva o texto co que se inicia a unidade. Domina aspectos coma o ritmo, a velocidade e a entoación. Articula adecuadamente.
• Identifica os elementos básicos do contido dos textos.
• Comprende as ideas esenciais sobre as que xiran os textos incluídos na unidade. Selecciona, de
entre varias posibles respostas, a que expresa mellor o que di o texto.
• Recoñece o tipo de texto. Analiza a súa adecuación e rexistro.
• Identifica ironías e dobres sentidos.
• Resume adecuadamente o texto.
• Encontra no texto as ideas principais e xerarquízaas ou interrelaciona, usando para iso os esquemas convenientes.
• Realiza mapas conceptuais en relación cos contidos dos textos.
• Expresa os seus pensamentos e opinións de forma adecuada e coherente, e responde a preguntas
do tipo: que sabes de…?, que pensas de…?, que farías con…?, que valor dás a…?, que consello
darías sobre…?
• Constrúe xuízos críticos acordes aos temas formulados e exprésaos mediante textos escritos
(comentarios críticos) conforme as indicacións explicadas na aula (modelo de comentario crítico).
• Formula e comprende os problemas, e expresa adecuadamente enunciados de tipo científico e tecnolóxico propios dun usuario progresivamente máis competente nunha linguaxe de nivel culto e
formal. Usa cultismos e tecnicismos propios do seu léxico, cuxo sentido se configura en diferentes
contextos, nunha sintaxe con emprego explícito de enlaces oracionais que manifestan as relacións
lóxicas propias de textos expositivos.
• Simula intervir en situacións diversas (por exemplo, nas que participan personaxes en conflito, de
opinións contrarias e diferenciadas; ante persoas maiores; nunha asemblea; nunha reunión; nun
medio público; etc.).
• Recoñece as características do texto literario e valórao como manifestación excelente da lingua.
• Goza escoitando, lendo ou expresándose de forma oral e escrita.
• Amosa confianza en si mesmo.
• Comprende o carácter plural e diverso da sociedade actual.
• Expresa os seus pensamentos e opinións de forma adecuada e coherente.
• Constrúe xuízos críticos acordes aos temas formulados e exprésaos mediante un diálogo respectuoso, coherente e ben estruturado.
• Coñece e aplica as regras de funcionamento do sistema da lingua.
• Atende ao contexto cando planifica as súas mensaxes. Produce textos segundo as diferentes finalidades e situacións de comunicación e utiliza as palabras adecuadas ao seu contexto.
• Participa activamente e é capaz de asumir roles diferenciados nunha mesa redonda: moderador,
relator, etc.
• Sabe manter unha conversación: recoñece as características da conversación, incorpórase oportu-
28
Programación unidades
namente, mantén e respecta a quenda de palabra, intervén no momento adecuado, mantén actitudes corteses, etc.
• Compón textos escritos (considerando borradores previos) en torno ás ideas expresadas nos textos
da unidade.
• Redacta narracións, descricións, explicacións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios escritos en soporte papel ou dixital, utilizando o rexistro adecuado ao tipo de texto, tema e
propósito comunicativo.
• Organiza as ideas con claridade en narracións, descricións, exposicións, resumos, argumentacións
e comentarios escritos relacionados con ámbitos sociais públicos e académicos.
• Enlaza os enunciados nas narracións, descricións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios en secuencias dotadas de cohesión, utilizando enlaces adecuados á organización informativa
do texto.
• Elabora textos propios utilizando informacións de textos diversos continuos e non continuos en
soporte papel e dixital, incluíndo hipertextos.
• Presenta adecuadamente os textos escritos, tanto en soporte papel como dixital, respectando as
normas ortográficas e tipográficas.
• Compón, en soporte papel ou dixital, textos propios do ámbito académico, especialmente textos
expositivos, explicativos e argumentativos elaborados a partir da información obtida en diversas
fontes e organizada mediante esquemas, mapas conceptuais e resumos, así como a elaboración de
proxectos e informes sobre tarefas e aprendizaxes.
• Respecta as normas gramaticais e ortográficas na expresión escrita.
• Valora a importancia de planificar e revisar os textos escritos propios, incorporando a planificación
e revisión de textos como técnica habitual na redacción.
• Reescribe un texto conforme a guías e orientacións: utiliza borradores previos, inclúe melloras e
matices, planifica, toma notas, consulta fontes e autocorríxese cando é necesario.
• Comparte o proceso de escritura (busca lectores e pide a súa opinión).
• Amosa interese por asegurar a coherencia e a cohesión na expresión das ideas, atendendo especialmente aos mecanismos semánticos de cohesión: recorre á sinonimia e á correferencia como medios
para substituír referentes e mellorar a fluidez do texto.
• Fai un bo uso da puntuación.
• Coñece e aplica regras de acentuación.
• Evita usar palabras comodín.
• Le con frecuencia e goza coa lectura.
• Amosa confianza en si mesmo.
• Recoñece termos (palabras) segundo a súa procedencia.
• Selecciona o léxico adecuado no texto e contexto da enunciación.
• Amosa interese en evitar incorreccións, vulgarismos, barbarismos e imprecisións.
• Valora a diversidade lingüística como riqueza.
29
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Recoñece os elementos dun acto de comunicación.
• Produce textos diferenciados segundo as diferentes finalidades e situacións de comunicación.
• Atende ás reaccións dos interlocutores. Sabe cando iniciar ou terminar unha conversa; varía os
temas tratados de forma pertinente; sabe que dicir e que non; respecta as pausas; etc.
• É claro e conciso cando a situación o esixe (nunha conversación telefónica, por exemplo).
• Utiliza as palabras adecuadas ao seu contexto.
• Usa intelixentemente a linguaxe corporal-xestual. Domina o xesto, a postura, a mirada, a distancia, o ritmo, a intensidade de voz, a entoación e a articulación.
• Recoñece o valor dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural, patrimonio
dunha colectividade.
• Aprecia as producións literarias e valóraas criticamente.
• Valora o uso da linguaxe, o punto de vista e a mestría do autor ou autora.
• Diferencia o contido literal e o sentido da obra.
• Relaciona o contido da obra co seu contexto actual e a experiencia persoal.
• Sitúa a obra no seu período literario e relaciona o seu sentido co contexto social, cultural e literario en que se produce.
• Usa os coñecementos literarios na comprensión e valoración de textos ou fragmentos literarios breves, tendo en conta, como criterios de valoración, as innovacións en temas ou motivos literarios,
nos xéneros, nas formas e nos recursos da linguaxe poética e estilo literario na literatura contemporánea.
• Realiza transformacións de textos literarios.
• Incorpora a lectura literaria como fonte de pracer e enriquecemento persoal, e como fonte de
información sobre aspectos culturais do contexto histórico en que se producen.
• Expón oralmente comentarios sobre os textos presentados na clase.
• Usa progresivamente a biblioteca do centro, as do contorno, bibliotecas virtuais e webs para o
fomento e orientación da lectura.
• Considera a creación literaria como unha fonte de enriquecemento persoal e goza coa súa lectura
e comentario.
• Interésase por e recoñece os códigos artísticos da creación literaria, considerando a súa evolución
segundo épocas e autores.
• Busca, selecciona e analiza textos literarios en distintas fontes (prensa, Internet, bibliotecas, etc.).
• Considera o recurso da intertextualidade como un proceso creativo.
• É consciente das súas propias capacidades e dos procesos necesarios para adquirir e manexar nova
información. Incrementa paulatinamente a súa autoestima persoal en tanto creador da súa propia
aprendizaxe.
• Solicita axuda para coñecer e consultar fontes de información diversas.
• Extrae a información esencial dun texto, podendo obxectivala en forma de apuntamentos.
• Analiza o dicionario: tipos, abreviaturas, etc.
30
Programación unidades
• Usa adecuadamente o dicionario, recoñecendo a diferente información que contén.
• Usa adecuadamente Internet (selecciona páxinas web, estúdaas e sintetiza os seus contidos, atopando
unha resposta orixinal ás súas inquietudes, é dicir, transformando persoalmente a información).
• Domina linguaxes específicas básicas (textual, numérica, icónica, visual, gráfica e sonora).
• Acode regularmente á biblioteca e manexa os seus fondos.
• Aplica os coñecementos sobre a lingua e as normas do uso lingüístico para resolver os problemas
de comprensión e expresión de textos orais e escritos e para a composición e revisión autónoma
dos textos.
• Coñece e usa unha terminoloxía lingüística adecuada nas actividades de reflexión sobre o uso.
• Valora a necesidade de normas e convencións que regulen o uso lingüístico e comprender a súa
evolución histórica.
• Desenvolve actitudes tendentes a aprender a aprender de forma cada vez máis eficaz.
• É consciente das súas capacidades e dos contidos que necesita reforzar. Traza plans para orientar a
súa actividade de aprendizaxe (neste caso, mediante a elaboración de fichas de léxico e ortografía).
• Coñece estratexias para evitar cometer fallos ortográficos: regras ortográficas, xiros alternativos,
consulta de fontes de información, etc.
• Asume positivamente actitudes de respecto e colaboración de modo xeral e fronte aos seus compañeiros e compañeiras.
• Pon en práctica o diálogo como ferramenta de comunicación, para coñecerse mutuamente, planificar actuacións e resolver conflitos.
• É flexible na exposición das ideas. Amosa atención e desexos por entender puntos de vista distintos (emocións, sentimentos ou pensamentos doutros).
• Sabe manter un diálogo respectuoso. Controla a impulsividade e tolera posibles frustracións.
• Relaciónase, coopera e traballa en equipo: ponse no lugar do outro, valora as ideas dos demais, dialoga e negocia, fai saber adecuadamente aos demais as propias decisións e traballa de forma cooperativa e flexible.
• Aplica as máximas pragmáticas ao discurso (máxima de hipérbole, máxima de cortesía, máxima de
simpatía, etc.).
• Amosa capacidade para ordenar adecuadamente as súas ideas no discurso. Fai uso dos seus coñecementos de Lingüística Textual (coherencia e cohesión).
• Atende á presentación e estética dos seus traballos.
• Asume os contidos analizados na aula e interrelaciónaos cos saberes previos.
• Organiza adecuadamente a súa carpeta de traballo.
• Manexa intelixentemente e mantén presentables o libro de texto e os diversos cadernos.
• Sabe utilizar diferentes fontes de información e recursos para matizar ou ampliar os contidos analizados na aula.
• Planifica adecuadamente o seu tempo, organízase no espazo e distribúe as tarefas que comporta o
estudo dunha materia.
31
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Recoñece, asume e sabe describir os valores que caracterizan unha sociedade democrática (liberdade, igualdade, respecto para cos dereitos dos demais, tolerancia, non discriminación, dignidade,
responsabilidade, xustiza, solidariedade...) e distíngueos dos que non o son.
• Reflexiona criticamente sobre os conceptos de democracia, liberdade, solidariedade, corresponsabilidade, participación e cidadanía, con particular atención aos dereitos e deberes recoñecidos nas
declaracións internacionais, na Constitución española, no Estatuto de Autonomía de Galicia, así
como a súa aplicación por parte de diversas institucións.
• Identifica e critica, a través da lectura dos textos, contidos discriminatorios ou antisociais.
• Demostra actitudes e comportamentos democráticos.
• Entende a diversidade como riqueza cultural. Respecta as distintas linguas do Estado español e a
variedade lingüística da lingua castelá.
• Observa a desigualdade como inxustiza social.
• Reacciona democraticamente ante as problemáticas sociais.
• Actúa de maneira comprometida e non busca escusas.
Actividades de reforzo e ampliación
1. Lee en voz alta el siguiente texto, procurando encontrar el tono adecuado.
2. Realiza un resumen del fragmento en un máximo de ocho líneas.
3. ¿Cuál es el sentido del texto? Justifica tu respuesta.
La máquina
Una mañana se descubrió, en una calle de la ciudad, el cadáver de un hombre. Había sido asesinado. Así fue como comenzaron las cosas. Se ignoraba quién era, pero el crimen es un acontecimiento tan
desusado que suscitó asustadas interrogaciones. Nadie se atrevió ya a salir sin temor.
Algunos días más tarde se vio aparecer en las paredes inscripciones: ¡LA MÁQUINA, PARA
TODO EL MUNDO!
Hubo otros cadáveres.
Cuando se comprendió que estos muertos no eran más que los guardianes de la máquina, la gente se asombró, ciertamente, pero, en conjunto, cada uno de ellos se sintió más bien aliviado.
Más tarde, grupos de gente joven recorrieron la ciudad proclamando que era necesario abrir a todos
las puertas de la máquina y, poco a poco, todos los habitantes se unieron a ellos. «No es justo que sean
los únicos en poseerla –decían–. ¿Quién les da este derecho?» Nadie podía responder a esto.
Ante el edificio que abrigaba la máquina se formaron grupos. Se interpeló a los guardianes, se les
injurió, se les reclamó la apertura de las puertas.
Desde lo alto de las escaleras, respondieron:
–Somos los guardianes de la máquina. Nadie más que nosotros ha entrado nunca aquí, y nadie
entrará, puesto que así ha sido siempre.
Y esta situación, de hecho, duraba desde hacía siglos. Durante todo este tiempo, las puertas del
edificio habían permanecido cerradas. Sólo los guardianes de la máquina tenían derecho a penetrar
allí y el otro, igualmente admitido, de prohibir su acceso. ¿Por qué? Nadie lo sabía. Nadie hasta
32
Programación unidades
entonces, por otro lado, se había interesado en aquellos guardianes, que eran gente inofensiva que
vivía al margen de las preocupaciones de los demás habitantes, la mayor parte de los cuales ignoraba incluso que tuvieran verdaderamente una máquina que guardar.
Ahora se había planteado la cuestión, y se proclamaba a través de toda la ciudad que esta máquina debía pertenecer a todos.
–Pero… ¿para qué sirve? –preguntaban algunos. No se sabía. En cuanto a los guardianes, rehusaban responder. Esta ignorancia no hizo más que reforzar la determinación de aquellos que estaban
decididos a apropiarse de ella, ya que era evidente que debía existir una razón importante para que
esta máquina estuviera tan estrictamente prohibida para aquellos que pretendían poseer su guardia
exclusiva.
La animosidad que reinaba en la ciudad contra ellos, la envidia, el odio, las persecuciones, no
intimidaron sin embargo, a los guardianes. Permanecieron tan intransigentes como siempre.
–¡Nadie entrará! –continuaban afirmando.
Y las puertas siguieron cerradas.
Las inscripciones se multiplicaron en las paredes, y se hicieron amenazadoras. Fueron lanzadas
piedras contra los cristales del edificio. Hubo nuevos cadáveres. La agitación fue creciendo. Se sucedieron las manifestaciones, cada vez más violentas. Y llegó el motín. La multitud incendió las puertas. Persiguieron a través de las calles a los guardianes que huían, y los mataron hasta el último. Después, penetraron en el edificio.
Apretujados ante las puertas, se inmovilizaron en silencio. En una sala, vasta como una nave de catedral, estaba la máquina, monstruosa, erguida hasta la bóveda. Era, en medio de una gigantesca armadura de enormes vigas de acero, un complicado conglomerado de engranajes, de poleas, de ruedas, de
correas, de depósitos almacenados en bloques, superpuestos o suspendidos, entre los cuales se trenzaban innumerables tuberías, paralelas o divergentes, cuyos diámetros iban de la talla de un hombre al
espesor de un dedo. A través de este conjunto corrían varios niveles horizontales de pasarelas metálicas, que eran cruzadas por las líneas oblicuas de las escaleras que las conectaban entre ellas. Y, como
si esto no fuera suficiente para la complejidad del conjunto, los muros, en toda su altura, estaban
cubiertos de cuadrantes, de palancas, de manijas, de lámparas y de tuberías de tortuosos trayectos.
Pero lo más sorprendente aún era que esta máquina parecía no haber funcionado desde hacía
mucho tiempo. Todas las superficies estaban cubiertas de una espesa capa de polvo. El orín, e incluso el moho, soldaba los engranajes. Inmensas telas de araña unían las partes más salientes. Los cristales de los contadores se habían vuelto opacos. Las ratas corrían a lo largo de las tuberías. Reinaba un olor a bodega. Finalmente, como para confirmar esta impresión, las pasarelas más anchas
estaban obstruidas por muebles, camas, baúles y toda clase de objetos domésticos, que sugerían que
las mismas habían servido tan solo como alojamiento a los guardianes de la máquina.
Se decidió entonces desmontarla pieza por pieza para volver a ponerla en condiciones. Los cobres
brillaron de nuevo amarillos y rojos, los aceros volvieron a ser azules. Las correas de cuero encontraron otra vez su aspecto lustroso y las tuberías los diversos colores que había disimulado el polvo.
Los cristales de los cuadrantes, al fin transparentes, revelaron la complejidad y la diversidad de sus
calibraciones. Todas las piezas fueron clasificadas por orden de tamaño y de utilización, y esto hasta incluso las aparentemente más insignificantes.
Después, reconstruyeron la máquina.
Cuando estuvo terminada, no quedaba un solo tornillo, ni siquiera el más pequeño eje, que no
hubiera sido colocado en su lugar. Ahora era aún más impresionante que antes.
Pero cuando quisieron ponerla en marcha no consiguieron, pese a los repetidos esfuerzos, hacerla funcionar. Se sorprendieron, se obstinaron. Sin resultado.
Alguien hizo notar entonces que, si bien todas las piezas se habían adaptado perfectamente las
unas a las otras, la máquina que habían reconstruido no se parecía absolutamente en nada a la que
33
Lengua castellana y literatura 4º ESO
habían desmontado. Todos tuvieron que reconocerlo: no era la misma máquina.
La desmontaron de nuevo. Volvieron a construirla. Esto llevó mucho tiempo. Cuando todo estuvo
terminado, no quedaba tampoco ni una sola pieza que no hubiera sido utilizada. La nueva máquina
era muy distinta a la precedente. Y tampoco funcionaba.
La disgregaron de nuevo en piezas y volvieron a montarla aún muchas otras veces. Y cada vez
todos los elementos se adaptaban exactamente en una máquina distinta, que nunca funcionaba.
Muchos se desanimaron. Decían:
–No podremos hacerla funcionar jamás, puesto que ignoramos para qué sirve.
Y añadían que quizá no fuera tampoco tan importante el saberlo, puesto que hasta entonces habían vivido muy bien sin aquella máquina, y que tal vez lo mejor fuera abandonarla. Otros eran de esta
misma opinión, pero pretendían que su fracaso era debido a la ignorancia en que se hallaban del
secreto de la puesta en marcha.
–Si no hubiéramos matado a todos los guardianes –decían–, hubiéramos podido hacerles confesar. Ahora la solución ha desaparecido con ellos, y es ilusorio esperar que un determinado ensamblaje nos lo haga descubrir.
Mientras proseguían estas discusiones, otros continuaban su trabajo.
Las máquinas se sucedían. Ninguna funcionaba.
La mayor parte de los habitantes de la ciudad terminaron por desinteresarse del asunto y abandonaron el edificio. Algunos volvían a veces, pero no era más que para burlarse de aquellos que continuaban creyendo que sus esfuerzos obtendrían alguna vez éxito. Éstos, sin embargo, no abandonaban. Pero la amargura de sus fracasos les hacía más y más insoportables las repetidas burlas de los
demás. Un día, hastiados, los echaron. Y reconstruyeron las puertas.
–Nadie entrará –proclamaron– hasta que no hayamos conseguido hacer funcionar la máquina.
Y el acceso fue prohibido a los demás habitantes de la ciudad. Las cosas quedaron así mucho tiempo. Se les olvidó poco a poco. Y se terminó por ignorar lo que podían hacer tras sus muros aquellos que
habían permanecido dentro del edificio. Nadie, por otra parte, experimentaba tampoco la curiosidad de
averiguarlo.
Transcurrieron muchos años. Las puertas seguían cerradas. Más tarde, cuando los niños pasaban
ante el edificio, preguntaban a veces:
–¿Qué hay en esta casa? Se les decía:
–Una máquina.
Y preguntaban:
–Y estos hombres que hay ante la puerta, ¿son los que la hacen funcionar?
Entonces se les respondía:
–Puede ser… bueno… ellos son los que la guardan. Son los guardianes de la máquina.
Alain Mark: «La máquina», en Antología de novelas de anticipación, vol. XIII. Barcelona, Acervo, 1971.
4. Lee en voz alta el siguiente texto, procurando encontrar el tono adecuado.
5. Realiza un resumen en un máximo de ocho líneas.
6. ¿Cuál es el sentido del texto? ¿A quiénes va dirigido? Justifica tu respuesta.
Cambio climático: aún estamos a tiempo
El cuarto informe de evaluación de los expertos de Naciones Unidas sobre cambio climático,
que se está preparando este año por partes, parece seguir un guión destinado a mantener la aten34
Programación unidades
ción del público: la primera parte nos demostró con datos científicos que el cambio climático no
es ya sólo una hipótesis, sino una realidad; la segunda presentó el panorama de sus gravísimos
efectos sobre el planeta. Cuando parecía acechar la conclusión catastrofista, la tercera parte, aprobada el viernes pasado en Bangkok, da un respiro al afirmar que hay posibilidades de frenar el
deterioro, y a un coste asumible, si se aprovechan los recursos económicos y tecnológicos disponibles o previsibles.
Incluso en el más ambicioso de los varios escenarios de reducción de emisiones planteados, el
coste en términos de reducción del PIB mundial de aquí al año 2030 no superaría el 0,12% anual.
En escenarios más permisivos, el coste sería muy inferior o tendría incluso un efecto positivo en
la economía, según algunos estudios, pero la temperatura media del planeta subiría por encima
del umbral que los científicos consideran frontera de peligro. Esto no significa que las soluciones
sean fáciles; exigen medidas en diferentes sectores, desde la energía y el transporte hasta la agricultura y los residuos, y teniendo en cuenta las características y planes de cada país. Pero los
expertos dicen que es posible y, sobre todo, es necesario actuar cuanto antes, pues cualquier coste de hacerlo es sin duda inferior al de no hacerlo.
Una peculiaridad esencial de estos informes del Panel Intergubernamental de Cambio Climático (IPCC) es que, si bien los estudios los realizan los científicos y expertos, los resúmenes para
los políticos son aprobados por los representantes de los países. Esto significa que las conclusiones reciben el visto bueno de más de cien gobiernos, y no son ya meras aportaciones susceptibles
de críticas o rechazos, sino informes que ellos mismos asumen como propios.
Entre los países que han puesto su firma en los informes están todos los de la Unión Europea,
pero también Estados Unidos y potencias emergentes como China, India o Brasil. Con ellas se
cuenta en el escenario internacional para que asuman compromisos serios de aplicar criterios de
desarrollo que no repitan la pauta seguida en el primer mundo: el paralelismo entre crecimiento
económico y despilfarro energético, con efectos como el aumento vertiginoso de las emisiones de
gases de efecto invernadero. Porque ahora no sólo sabemos el precio de ese modelo, sino también
que hay remedios no utópicos.
El País, 6 de mayo de 2007.
7. Lee en voz alta el siguiente texto, procurando encontrar el tono adecuado.
8. Realiza un resumen en un máximo de seis líneas.
9. ¿Cuál es el sentido del texto? ¿A quiénes va dirigido? Justifica tu respuesta.
Los vestigios de una gran civilización
La huella de Tartessos conduce a Doñana
Investigadores españoles buscan restos arqueológicos por primera vez
en las marismas del parque
J.A. Aunión. Madrid, 6-5-2007
La escasez de restos arqueológicos y la abundancia de testimonios literarios han convertido Tartessos, la civilización que ocupó el suroeste peninsular entre los siglos X y VI antes de Cristo, en territorio legendario, en el que el mito completa las preguntas que la ciencia aún no alcanza a responder. Un grupo de investigadores españoles busca restos arqueológicos en Doñana, aunque todavía
no se atreven a hablar de Tartessos. En 2004, un científico alemán ubicó allí una gran ciudad tartésica a partir de unas imágenes de satélite que mostraban figuras circulares que pueden esconder deba35
Lengua castellana y literatura 4º ESO
jo esos restos. Es la primera vez que se busca en Doñana, porque la teoría hasta ahora decía que
siempre estuvo inundada.
En invierno, el agua cubre todo y miles de aves acuáticas, como la garza real o el pato cuchara, pueblan el lugar. Pero en verano, la marisma de Hinojos, en el corazón del Parque Natural de
Doñana, se convierte en un secarral. Un paseo por allí un día de agosto no excitaría la imaginación de ningún arqueólogo. Hay que alejarse bastante, y tomar imágenes a partir de 100 metros
de altura. Es entonces cuando el estudioso se da cuenta de que las fotografías tomadas desde
1956 muestran siempre lo mismo en la parte sur de la marisma: extrañas formas circulares de distintos tamaños (hasta 200 metros de diámetro) y, sobre todo, figuras rectangulares (es casi imposible que la naturaleza forme líneas rectas) que pueden ser fruto de asentamientos humanos anteriores, tal vez, a la colonización del Imperio Romano de la Península Ibérica.
Ya desde el siglo XVI, multitud de estudiosos han situado una gran ciudad de la civilización
prerromana de Tartessos en los alrededores del actual Parque Natural de Doñana, aunque estas teorías han estado descartadas por el pensamiento predominante durante los últimos 60 años. Ahora, un grupo de investigadores del CSIC, la Fuhem y la Universidad de Huelva no se atreve a
aventurar si Tartessos puede o no estar en Doñana, pero sí están convencidos de que el subsuelo
de la marisma de Hinojos puede esconder restos arqueológicos. Las formas que se vislumbran en
unas imágenes aéreas tomadas el verano pasado se suman a las fotografías anteriores. Además,
las pruebas electromagnéticas les han confirmado que en el subsuelo hay algo más que arcilla,
como se creía hasta ahora.
Los científicos alemanes W. Wickbolt, en 2003, y R. W. Kühne, en 2004, a partir de algunas
imágenes de satélite en las que vieron esas extrañas formas circulares, se lanzaron a situar allí la
ciudad de Tartessos e –incluso– se atrevieron a decir que se correspondía con la mítica Atlántida
descrita por Platón. Sin ir tan lejos, los investigadores españoles Sebastián Celestino y Juan Villarías Robles, ambos del CSIC, y Ángel León, historiador y profesor de secundaria de la Fundación Hogar del Empleado (Fuhem), que había puesto a Villarías en la pista de las imágenes aéreas, empezaron hace dos años a trabajar con el objetivo inicial de comprobar si hay allí restos de
asentamientos humanos. Y hasta que reúnan más pruebas, no quieren empezar a lanzar teorías.
Pero de tratarse, como han sostenido los alemanes y tantos otros eruditos, de la gran ciudad
tartésica por descubrir, significaría un enorme salto en un debate que aún mantiene divididos a
los investigadores entre los que creen que aquella civilización prerromana, que existió entre los
siglos X y VI antes de Cristo, tenía una marcada entidad propia, que era un híbrido con la cultura
fenicia, apenas un apéndice de ésta o que, como algunos dicen, no existió como tal.
Ya se han encontrado en los alrededores de Doñana restos tartésicos, fenicios y romanos. Pero
no se ha llegado a buscar dentro del parque, porque la mayoría de los arqueólogos sigue trabajando
con la premisa de que aquello siempre estuvo inundado. Esta teoría dice que durante cientos de
años, desde después de la última glaciación, aquello era agua, del mar, al principio, y de un gran lago, después. Pero esta idea está siendo revisada por los geólogos desde hace más de una década, explica el profesor de la Universidad de Huelva Antonio Rodríguez, miembro también del equipo que
investiga en Doñana.
Los resultados de las muestras del subsuelo tomadas el verano pasado les confirmaron, al fin,
lo que ya esperaban: «Donde tenía que haber sólo arcilla [procedente de la sedimentación normal
de una zona permanentemente anegada por el agua], hay dos capas que pueden tener un metro de
concentración de arena», explica Rodríguez. Esto quiere decir, en consecuencia, que se produjeron dos episodios violentos, probablemente tsunamis. Los resultados de la prueba que datará esos
episodios aún no han llegado, pero trabajos anteriores han encontrado muy cerca evidencias de
otros dos posibles tsunamis: el primero, sobre el año 1500 antes de Cristo; el otro, en el siglo II
después de Cristo.
Así, uno de los tsunamis registrado en la marisma de Hinojos estaría entre esas dos fechas.
«Esto cuadra perfectamente con la teoría de una ciudad prerromana borrada del mapa», añade
36
Programación unidades
Rodríguez, gran conocedor del parque no sólo por sus trabajos, sino porque creció allí (su padre
fue uno de los guardas de Doñana y su abuelo trabajó en el coto). En definitiva, la revisión de la
teoría y la de la formación de toda la costa andaluza indican que Doñana no estuvo siempre anegada por el agua, sino que se sucedieron en los últimos 7 000 años períodos de inundación con
otros secos que permiten situar allí un asentamiento.
Las pruebas previas van respaldando la existencia de restos. El siguiente paso, que probablemente se dé este verano, es hacer un sondeo arqueológico (un agujero de 10 por 3 metros de lado
y 7 de profundidad) para comprobar definitivamente si allí hay algo. El Parque de Doñana estableció este proceso de estudios previos, explica Fernando Hiraldo, director de la estación biológica. «Creo que el impacto ambiental en la zona sería pequeño, dado que se trata de un espacio
reducido en unas marismas de 40 000 metros cuadrados. Aun así, siempre hay que tener mucho
cuidado al tratarse de Doñana», un espacio de máxima protección ambiental, recuerda.
Sebastián Celestino, el investigador principal del proyecto, es uno de los grandes expertos españoles en Tartessos. Admite que es inevitable hablar de esta civilización al investigar en Doñana, aunque insiste en «no crear falsas expectativas». «Estamos convencidos de que allí puede haber restos de asentamientos, pero no sabemos de qué época». Aun así, «ya me parece muy
importante empezar a comprobar si hay algo donde siempre se creyó que no lo había», añade.
El País, 6 de mayo de 2007
37
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Proposta de avaliación
1. Saber adaptarse a la situación y componer un texto adecuado es una herramienta muy útil. Vamos
a trabajar esta cuestión. Te aconsejamos que utilices el diccionario a la menor duda:
a. ¿Te gustaría estudiar en la Universidad? ¿Prefieres otra ocupación profesional? Narra tus esfuerzos por conseguirlo.
b. Describe tu habitación tal cual es.
c. Ahora describe tu habitación tal como te gustaría que fuera.
d. Te encuentras entre amigos. Comenta tu opinión en torno a la aportación de la religión para la
convivencia entre las personas.
e. Estás en tu iglesia o mezquita. Valora ante el sacerdote, pastor o imán de tu localidad, la aportación de la comunidad religiosa al bienestar de los más desfavorecidos.
f. Convence a tus compañeros de que es mejor leer un libro que jugar a la videoconsola.
g. Imagina que estás ante los micrófonos de una emisora de radio. Describe de la forma más precisa la situación social y las necesidades de tu localidad.
h. ¿Te ha resultado útil el diccionario para resolver las actividades anteriores? ¿Qué tipo de diccionario has usado?
2. Concepto y tipos de texto.
3. Propiedades del texto: la adecuación.
4. Lee los siguientes textos y responde a las cuestiones que siguen:
a. Indica el tipo de contexto y texto ante el que nos encontramos.
b. Comenta el registro utilizado. Justifica tu respuesta.
c. Comenta algunos usos erróneos o inadecuados en relación con la presentación y corrección gramatical.
d. Resume los contenidos de los textos en ocho líneas.
e. Aporta tu visión sobre el asunto planteado. Mantén el mismo registro (redacta tus opiniones de
modo formal. Considera las siguientes cuestiones: apoyo a los discapacitados, reparto de la
riqueza, la pobreza en el mundo, el voluntariado, la amistad, el respeto a las diferencias, el respeto a tus compañeros, el respeto a tus mayores, la vida tras la muerte, etc. Procura usar adecuadamente los mecanismos de coherencia y cohesión.
38
Moderador
hola a todos. os hago esta pregunta porque muchas veces me pregunto si pinto algo
«aquí» estando viva vamos
soy una persona k le da muchísimas pero muchísimas
vueltas a las cosas xd si soy un ser en exceso pensante, y eso a veces me impide vivir a
vale, pero es que una
gusto –no hay que comerse tanto el tarro– me dicen…
característica mía es eso: soy incapaz de no tener algo en mi mente, lo hago incluso
inconscientemente, tiendo a eso.
por otro lado soy muy perfeccionista y me gusta que todo este bien, y si no me implico en algo, paso olímpicamente de ello, vamos
que no soy de medias tintas.
En definitiva, soy una persona muy complicada, y me gustaría saber de que manera veis vosotros la vida, y como reaccionáis en consecuencia: os gusta «vivir»?
Morgana
Registrado: 26–07–06
Mensajes: 3728
Chicka, pensando un poco cual es la otra alternativa, a mí me encanta vivir.
Icervot
Registrado: 08–03–06
Mensajes: 82
Ubicación: Matrix,
séptima puerta a la
izquierda
La vida no tiene sentido per se. El sentido se lo damos nosotros.
Siendo estrictos, el único sentido es el biológico, es decir, tener nuestras necesidades
cubiertas hasta reproducirnos y morir para dejar paso a las futuras generaciones.
Afortunadamente, tenemos algo que nos diferencia del resto de seres vivos, la
capacidad de dar un nuevo sentido a la vida.
Y aquí las opciones son infinitas. Cada día descubres cosas que te hacen pensar y
quizá replantearte tu vida.
Por mi parte, hay veces que me dan ganas de comerme el mundo y otras de vomitarlo. Como a casi todos.
Estoy continuamente buscando… y no sé si eso es bueno o es malo…
Aunque esto es complicarse la vida. Con lo fácil que es ponerse a trabajar y tener
una familia que mantener. Con eso tienes cubierto cada minuto de tu vida y no
tendrás que pensar en nada más.
Myke Echo
Registrado: 06–07–06
Mensajes: 665
Ubicación: custodiado
por Lady V...
Tal vez el sentido de la vida sea encontrarle el sentido a la vida…
Saludos.
Fidias
Registrado: 04–09–06
Mensajes: 235
ya que estás aquí, le encuentres o no sentido a la vida, aprovéchala!
Tony Parrot
Registrado: 17–08–06
Mensajes: 133
Para el médico, «la vida es una enfermedad mortal de transmisión sexual»
Para el ocupado, «La vida es aquello que te pasaba cuando estabas pensando en
otra cosa»
Para mí, lo resumo en estos versos:
Yo, que soy
Fui nada
los ojos del Universo
hasta que los átomos errantes
apenas puedo expresar
se unieron
lo que siento
para tener conciencia de ellos mismos
por ti
el.loco.lucas
Registrado: 18–05–06
Mensajes: 2081
Ubicación: sentado
delante del ordenador
Qué bonita cuestión Chicka. Yo busqué durante años el sentido de la vida. Mientras
le buscaba el sentido sentía que la vida se suspendía, que no la podía disfrutar. Un
día lo encontré y desde entonces la disfruto intensamente.
La vida es un juego, nada más y nada menos. El Juego por antonomasia. Un juego
absurdo donde las reglas las pones tú. Como juego que es no tiene sentido fuera
del juego en sí, de lo que tú disfrutes mientras juegas.
Os recomiendo un libro que a mi me ayudó mucho a encontrarle sentido a esta
broma que es la vida, «Elogio de la locura» de Erasmo de Rotterdam.
Recuerdo ahora otros dos libros que aunque cayeron tarde en mis manos pueden
ayudar también a encontrarle cierto sentido a este sinsentido; los dos de Fernando Savater: «Ética para Amador» y su «Autobiografía razonada».
Saludos y mucha suerte.
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Unidade 2
Obxectivos
• Ler expresiva e comprensivamente os textos que aparecen na unidade. Valorar criticamente os contidos dos textos.
• Expresarse adecuadamente –tanto oralmente como por escrito– conforme a norma da lingua castelá.
• Usar adecuadamente a linguaxe verbal e non verbal atendendo á intención comunicativa do emisor e
ao contexto de emisión.
• Valorar os textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural.
• Afondar na análise dos xéneros literarios e aplicar os coñecementos explorados á redacción de textos
desta tipoloxía.
• Consultar fontes de información (dicionarios, enciclopedias, Internet, etc.) como medio para solucionar dúbidas.
• Elaborar fichas de léxico como estratexia de aprendizaxe das palabras.
• Elaborar fichas de ortografía como instrumento para a mellora da expresión verbal escrita.
• Desenvolver unha actitude participativa a través do traballo en equipo, que favoreza interaccións
positivas entre o alumnado.
• Coñecer técnicas de organización do estudo.
• Fomentar o respecto dos valores democráticos (tolerancia, liberdade de expresión, espírito de respecto, etc.), adoptando unha actitude crítica na análise do contido dos textos da unidade.
Competencias básicas
1. Competencia en comunicación lingüística
A competencia en comunicación lingüística refírese á utilización da linguaxe como instrumento, tanto de comunicación oral e escrita como de aprendizaxe e regulación de condutas e emocións.
– Saber ler. Ser competente en comprender os textos da unidade.
40
Programación unidades
• Realizar unha correcta lectura expresiva en público e para un mesmo coa entoación e o ritmo adecuados.
• Comprender o que se le utilizando técnicas de resumo.
• Localizar a información máis relevante nos textos para facer unha interpretación adecuada.
• Ler textos diversos, tanto literarios coma non literarios.
• Gozar da lectura. Formarse como lector/a reflexivo, atento e activo.
– Saber falar e escoitar
• Comprender e expresar habilmente ideas, sentimentos e necesidades, ter claro o obxectivo que se
quere acadar cando se achega unha información, se expón un coñecemento, se expresa un desexo ou unha emoción, facéndoo de xeito respectuoso, sobre todo, cando se fala en público, nu-nha entrevista persoal, un debate, unha asemblea ou unha reunión de traballo.
• Adecuar a fala á variedade de situacións comunicativas nas que poden estar implicados, comprendendo, utilizando e valorando diferentes recursos lingüísticos de uso cotián (comparacións,
refráns, frases feitas…) e controlando os elementos non verbais que acompañan a expresión oral.
• Manifestar opinións persoais de maneira argumentada en situacións de debate, de grupo de traballo ou de conversas cruzadas.
• Coñecer, respectar e valorar positivamente a diversidade lingüística, así como a realidade plurilingüe do Estado español.
• Utilizar diversas formas de discurso na comunicación, informando sobre un tema, tendo en conta a súa estrutura expositiva e os compoñentes lingüísticos, ou manifestando opinións persoais de
maneira argumentada…, pondo interese para facerse entender e entender, mantendo en todo
momento unha actitude dialogante.
Competencia de contidos: literaria
• Interpretación e valoración de textos literarios orais atendendo ao seu contido, organización e uso
da linguaxe.
• Temas e motivos. Recorrencia e innovación en temas e motivos da literatura oral.
• Audición de textos literarios en soportes dixitais e audiovisuais.
• Exposición e presentación oral de traballos individuais e grupais relacionados cos períodos literarios, temas, autores e textos dos séculos XIX e XX.
• Recitado de textos poéticos dos séculos XIX e XX.
• Lectura expresiva de relatos e descricións literarias dos autores estudados.
• Escenificacións dalgúns textos dramáticos.
• Lectura persoal de, cando menos, tres obras literarias completas.
• Interpretación e valoración de textos literarios escritos atendendo ao seu contido, organización e
uso da linguaxe.
• Temas e motivos. Recorrencia e innovación en temas e motivos da literatura escrita.
• Coñecemento dos autores e obras máis relevantes da literatura española en relación co seu contexto histórico e literario.
• Comentarios de textos.
• Traballos monográficos individuais e grupais acerca dalgunhas das obras e autores lidos.
• Composicións literarias seguindo como modelo os textos e autores estudados.
• Redacción de comentarios escritos sobre obras completas ou fragmentos.
41
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Composicións literarias libres.
• Exposición por escrito dunha opinión ben argumentada sobre a lectura persoal de relatos de certa extensión e novelas dos séculos XIX e XX, valorando a estrutura e o uso dos elementos do xénero, o uso da linguaxe, o punto de vista e o oficio do autor, e relacionando o sentido da obra co
seu contexto e coa propia experiencia.
• Uso progresivamente autónomo da biblioteca do centro, das do contorno, de bibliotecas virtuais,
e de webs para o fomento e orientación da lectura.
Competencia de contidos: estratéxica
• Adquisición da velocidade adecuada de escrita.
• Lexibilidade do escrito.
• Desenvolvemento dos sentidos da dirección e a proporción.
• Aprendizaxe de diversas formas de dispoñer e presentar a letra (maiúscula, subliñado, tipografías
variadas…).
• Uso automatizado das convencións ortográficas.
– Saber escribir:
• Escribir correctamente sendo consciente da importancia dos compoñentes formais e normativos
da lingua escrita, así como dos procedementos de adecuación e coherencia.
• Compoñer un texto ben escrito e ben presentado axustándoo ás condicións da situación comunicativa.
• Escribir textos literarios atendendo ás súas características lingüísticas, tanto de contido como
de formato.
Competencia de contidos: discursiva-textual
• Comprensión de presentacións, exposicións ou conferencias realizadas no ámbito académico,
relacionadas coas áreas de coñecemento escolares.
• Comprensión do sentido global de exposicións especializadas, aínda que conteñan tecnicismos
ou terminoloxía pouco habitual.
• Captación dos diferentes puntos de vista e argumentacións de apoio en debates sobre temas de
actualidade.
• Produción de discursos claros, fluídos e ben estruturados, cunha estrutura lóxica eficaz, que axude ao oínte a fixarse nos elementos significativos.
• Presentación de temas complexos con seguridade e de modo elocuente, adaptando o discurso con
flexibilidade ás esixencias dos oíntes.
• Presentacións orais claras e ben estruturadas sobre temas relacionados coa actividade académica
ou a actualidade social, política ou cultural que admitan diferentes puntos de vista.
• Valoración crítica de textos escritos, atendendo aos seus trazos formais, á súa estrutura e ao seu
contido.
• Comprensión de textos do ámbito académico, atendendo especialmente á consulta, en diversos
soportes, de dicionarios, glosarios e outras fontes de información, incluíndo fragmentos de
ensaios.
• Actitude crítica ante as mensaxes que supoñen calquera tipo de discriminación.
• Redacción de textos claros con estrutura eficaz e estilo adecuado, resaltando os elementos máis
significativos.
• Redacción de relatos e descricións atractivos, con estilo adecuado ao xénero literario elixido.
42
Programación unidades
• Escritura de exposicións, informes ou artigos con claridade e corrección, cunha visión crítica dos
traballos realizados ou dos textos consultados para seleccionar a información.
Competencia de contidos: estratéxica
• Elaboración de resumos, esquemas, sínteses, mapas conceptuais como actividades de planificación de textos escritos.
• Utilización das tecnoloxías da información e a comunicación para a presentación de escritos.
2. Competencia cultural e artística
Esta competencia supón apreciar a expresión creativa de ideas, experiencias e emocións a través de
distintos medios audiovisuais.
– Creatividade. Expresar ideas e sentimentos persoais a partir da lectura dos textos da unidade.
• Mostrar ideas propias, saber expresalas e argumentalas.
• Valorar a liberdade de expresión.
• Apreciar a expresión de ideas de forma creativa a través da linguaxe verbal.
• Dispoñer de habilidades perceptivas e de emocionarse ante a creación artística e cultural, presente e pasada, así como valoralas criticamente.
• Deseñar e levar a cabo proxectos artísticos, tecnolóxicos e culturais no contorno escolar, ben de
maneira individual ou colaborando en equipo.
• Apreciar a expresión de ideas, experiencias ou sentimentos de forma creativa, a través de diferentes medios de expresión artísticos.
• Cultivar o seu propio desenvolvemento estético mediante a expresión artística e literaria.
– Participación en manifestacións culturais. Posuír ferramentas para acceder aos textos literarios,
ter sensibilidade e adquirir sentido estético a través deles.
• Comprender e enriquecerse persoalmente coas producións literarias.
• Interesarse e apreciar as obras literarias (como obra de arte) e gozar das súas calidades estéticas.
– Patrimonio tecnolóxico, artístico e cultural. Familiarizarse con obras ou fragmentos literarios e,
a través da súa lectura, comprender a función que desempeña a literatura na vida dos seres humanos e a función que pode desempeñar nas súas propias vidas.
– Uso de linguaxes artísticas e técnicas. Expresarse mediante distintos códigos artísticos, así como
facilitar o acceso ás manifestacións culturais e artísticas para ser capaz de valoralas, fomentando a
sensibilidade e a adquisición do sentido estético para lograr o seu gozo.
• Amosar iniciativas e ideas propias e orixinais, argumentalas e saber expresalas utilizando a linguaxe verbal.
• Valorar a liberdade de expresión, o dereito á diversidade cultural e a realización de experiencias artísticas e culturais compartidas.
• Apreciar a expresión de ideas, experiencias ou sentimentos de forma creativa, a través da linguaxe verbal.
• Cultivar o seu propio desenvolvemento estético mediante a expresión artística e literaria.
• Coñecemento e uso básico das convencións e dos principais materiais, técnicas e recursos que
empregan diferentes linguaxes artísticas e técnicas.
• Utilización de diversas técnicas artísticas para a realización de creacións propias.
43
Lengua castellana y literatura 4º ESO
3. Competencia social e cidadá
Esta competencia recolle as formas de comportamento que preparan ás persoas para participar eficazmente na vida social e profesional de sociedades multiculturais como a nosa e ser capaz de resolver conflitos.
– Cidadanía. Identificarse coas características das sociedades democráticas e adquirir unha educación cívica a través da lectura de textos adecuados.
• Coñecer e valorar dereitos e deberes do cidadán ou cidadá.
• Valorar criticamente a información contida nos textos como cidadán activo, contrastando o seu
grao de obxectividade para desenvolver opinións propias.
• Coñecer os valores que caracterizan a unha sociedade democrática a través dos textos.
• Recoñecer e combater os prexuízos sociais.
• Coñecer e valorar os Dereitos Humanos e os dereitos dos nenos e nenas, así como os dereitos e deberes que teñen como alumnos e alumnas.
• Cumprir os deberes que posúen como membros dunha determinada comunidade (familia, estudante, consumidor, cidadán…).
• Reclamar dereitos recoñecidos, así como formular queixas utilizando os procedementos sociais establecidos, de maneira respectuosa e achegando posibles alternativas.
• Valorar criticamente a información (publicada, audiovisual, Internet…) como cidadán activo,
contrastando o seu grao de veracidade e obxectividade para desenvolver opinións e posicións propias.
• Coñecer as diversas opcións políticas e a súa influencia na sociedade que rodea.
• Coñecer os valores que caracterizan unha sociedade democrática (dignidade, liberdade, igualdade,
tolerancia, non discriminación, responsabilidade, xustiza, solidariedade…) e distinguilos dos que non
o son.
• Adoptar actitudes e comportamentos democráticos na vida cotiá e na participación escolar e social.
• Coñecer as principais institucións democráticas existentes a nivel de localidade, Galicia, Estado español e Europa desde a perspectiva dunha cidadanía activa e comprometida.
• Recoñecer, criticar e combater os prexuízos sociais de toda índole (sexistas, relixiosos, culturais, étnicos, económicos…) que se atopan no medio que rodea.
• Valorar positivamente a diversidade cultural como factor de enriquecemento, coñecemento mutuo e
integración dos pobos.
• Coñecer as principais institucións xuvenís de participación social (voluntariado, deportivas, sociais,
ONG, culturais, políticas…) e colaborar con algunha delas.
• Manter un comportamento cívico, respectando as normas sociais que regulan a convivencia e participando nos cauces establecidos democraticamente para propoñer, no seu caso, os cambios que se
desexen.
– Habilidades sociais
• Manter boas relacións cos demais.
• Coñecer e practicar o diálogo como ferramenta básica de comunicación interpersoal. Valorar o
intercambio de puntos de vista e a busca de acordos, elementos esenciais da convivencia.
• Adoptar unha actitude respectuosa e educada durante o diálogo en contextos máis ou menos formais.
• Argumentar os puntos de vista propios, escoitar e comprender os argumentos dos demais, recoñecer e aceptar as diferenzas, considerar alternativas posibles e establecer relacións construtivas
cos demais.
44
Programación unidades
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións e a asunción de responsabilidades compartidas.
• Establecer e saber manter relacións de amizade sincera e implicarse en situacións persoais e proxectos sociais de axuda desinteresada.
• Recibir e ofrecer eloxios de maneira construtiva e sincera, sen se sentir avergoñados nin caer en
actitudes aduladoras.
• Adoptar unha actitude positiva e firme ante o esforzo persoal e colectivo como forma de mellorar e comprometerse con proxectos persoais e sociais.
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións, a asunción de responsabilidades compartidas, a integración de capacidades persoais diversas, a consecución de
metas, a motivación de logro e a mellora do coñecemento persoal e social.
– Iniciativa e creatividade. Elaborar novas ideas, buscar alternativas.
• Mostrar iniciativas e ideas propias, argumentalas e sabelas defender ante outros, anticipar riscos
asumibles e articular medios e estratexias para levalas a cabo con éxito.
• Integrarse en proxectos de traballo en equipo, valorando as ideas dos demais e asumindo responsabilidades colectivas.
• Cultivar un pensamento diverxente, crítico e orixinal, preguntándose a si mesmos sobre ideas ou
feitos da realidade, co fin de desenvolver un pensamento e unha moral autónomos.
– Comprensión do mundo actual
• Recoñecer as principais variables socioeconómicas, ecolóxicas, xeográficas, demográficas, tecnolóxicas…, que inflúen na vida cotiá e os problemas que xorden a causa da intervención humana.
• Coñecer os principais problemas do presente (degradación do medio natural, desigualdade na
distribución da riqueza, desprazamentos de poboación, guerras, fame...) e as distintas posicións
existentes ante eles.
• Apreciar e respectar, tanto o patrimonio (histórico, artístico, cultural, medioambiental…) propio
(localidade, Galicia) como o do conxunto da humanidade.
– Coñecerse a si mesmo. Supón adquirir unha serie de destrezas relacionadas co mantemento da
saúde física e mental, a identidade e a integridade persoal, e a elaboración de proxectos de vida
realistas e positivos.
• Identificar os principais estados emocionais e saber controlalos nun mesmo, coñecendo a influencia que poden ter sobre os comportamentos e actitudes persoais.
• Ter un coñecemento positivo de si mesmo, das súas calidades persoais, intereses e limitacións.
4. Tratamento da información e competencia dixital
Uso seguro e crítico das tecnoloxías da información e a comunicación (TIC) para o traballo, o ocio
e a comunicación.
– Uso de sistemas informáticos
• Coñecer e utilizar a terminoloxía básica do sistema operativo en uso: arquivos, escritorio, barra
de ferramentas, carpetas, fiestras, etc.
• Gardar, organizar e recuperar información en diferentes soportes: disquete, disco duro, pen drive, CD-ROM, DVD…
– Uso de Internet
• Realizar buscas avanzadas de información utilizando filtros con palabras clave nos buscadores máis
empregados.
45
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Recuperar e almacenar información textual e icónica de diversas páxinas web.
• Valorar criticamente as vantaxes e desvantaxes que poden ofrecer as TIC e as súas repercusións
na vida cotiá.
• Seleccionar e valorar con prudencia a información obtida desde o punto de vista da súa veracidade, obxectividade, fiabilidade, legalidade e formulación ética, identificando e evitando a que
sexa inadecuada ou discriminatoria, así como protexendo os programas e o equipo informático
daqueles arquivos ou programas especialmente prexudiciais.
5. Competencia para aprender a aprender
Habilidade para iniciar a aprendizaxe e persistir nela. As persoas deben ser capaces de organizar a súa
propia aprendizaxe e de xestionar o tempo e a información eficazmente, xa sexa individualmente ou
en grupo.
– Coñecemento de si mesmo, esforzo e motivación
• Ter un coñecemento axustado e positivo de si mesmo, das súas calidades intelectuais, intereses e
limitacións persoais co fin de solicitar axuda e consello se é necesario, compensar carencias e tirar
o mellor partido posible das súas capacidades.
• Coñecer as características do proceso de aprendizaxe persoal valorando as estratexias empregadas
máis efectivas e evitando os obstáculos e erros máis frecuentes recoñecidos nun mesmo.
• Adoptar unha actitude confiada, paciente, comprometida e voluntariosa no investimento do
esforzo necesario para lograr aprendizaxes complexas e a longo prazo.
• Formular metas alcanzables a curto prazo e cumprilas, así como ir elevando os obxectivos de
aprendizaxe de forma progresiva e realista a medio prazo, fortalecendo o sentimento de competencia e control persoal.
– Hábitos de traballo
• Coñecer e utilizar de maneira habitual as principais condicións e técnicas que favorecen o traballo intelectual: disposición do espazo de estudo, organización de materiais e arquivo, distribución
do tempo, planificación e organización de tarefas, utilización da axenda, mantemento dun bo
estado físico e mental, elaboración de esquemas e gráficos, realización de resumos e fichas, preparación de exames e probas, elaboración e presentación de traballos, etc.
• Lograr e valorar a regularidade e constancia do traballo diario dedicado ao estudo e á realización de actividades de aprendizaxe como garantía de logro académico e satisfacción persoal.
• Coñecer as principais estratexias para mellorar a atención e a memorización no traballo escolar: selección da información, organización desta, integración e relación co que xa se coñece…
• Coñecer e utilizar diversas fontes e recursos para a busca, valoración, selección, almacenamento e presentación de información relevante.
• Analizar e avaliar os erros cometidos no proceso de aprendizaxe persoal e adoptar unha actitude de superación para propoñerse a súa mellora e a busca de axuda adecuada.
– Uso de programas básicos. Reúne as competencias necesarias para coñecer e utilizar os principais
programas que son necesarios para aproveitar con éxito as posibilidades que ofrece un ordenador:
procesador de textos, editores gráficos, folla de cálculo e bases de datos.
• Usar con soltura procesadores de textos para redactar, organizar, almacenar, imprimir e presentar documentos diversos, aproveitando todas as súas ferramentas, tipos de formato, inserción de imaxes e gráficos, correctores ortográficos e gramaticais, etc.
46
Programación unidades
• Utilizar unha folla de cálculo para realizar cálculos sinxelos, axustar o tipo de formato, organizar, almacenar, imprimir e presentar a información desexada.
• Utilizar programas que lle permitan realizar exposicións e presentacións que faciliten a comprensión e capten a atención dun público.
Competencia de contidos: semiolóxica
• Busca, obtención, procesamento e comunicación da información usando as tecnoloxías da información e a comunicación para transformala en coñecemento propio.
• Uso de recursos lingüísticos e literarios dispoñibles a través de Internet: bibliotecas virtuais, información sobre autores e obras literarias a través de buscadores e enciclopedias virtuais, uso de diferentes clases de dicionarios virtuais.
• Técnicas e estratexias diversas para acceder á información segundo a fonte á que se acuda e o
soporte que se utilice (tradicional, informático, multimedia, ciberespazo) e dominio básico de
linguaxes específicas –texto, hipertexto, icónica, visual, sonora, numérica, gráfica– e das pautas
de decodificación e transferencia destas.
Competencia de contidos: estratéxica
• Elaboración de resumos, esquemas, sínteses, mapas conceptuais como actividades de planificación de textos escritos.
• Utilización das tecnoloxías da información e a comunicación para a presentación de escritos.
Contidos
Conceptos
1. «Lectura inicial»
• Texto narrativo de sentido completo: «Entre líneas: el cuento o la vida», de Luis Landero.
• Actividades: comprensión, expresión oral e escrita, literatura e sociedade e intertextualidade.
2. «Literatura. El lenguaje literario y los géneros»
• A linguaxe literaria.
• Os xéneros literarios:
– O xénero lírico:
– Características.
– Principais subxéneros.
– Métrica.
– O xénero narrativo:
– Características.
– Principais subxéneros.
– Tempo e espazo na narración.
– A descrición e o diálogo narrativos.
– O xénero teatral:
– Características.
– Principais subxéneros.
3. «Guía para el comentario de textos literarios»
47
Lengua castellana y literatura 4º ESO
4. «¿Cómo se escribe?
• Sinonimia e correferencia.
• O verbo hacer.
Procedementos
• Lectura expresiva do texto co que se inicia a unidade.
• Identificación dos elementos básicos do texto inicial e das súas características como texto literario narrativo.
• Comprensión das ideas esenciais do texto: presentación de situacións, espazo, tempo, personaxes,
estrutura, expresións e fórmulas literarias.
• Redacción de textos relacionados coa lectura inicial.
• Consulta de dicionarios.
• Investigación: Cervantes (El Quijote), Shakespeare (Rey Lear) e outros textos relacionados coa lectura inicial.
• Análise de textos literarios. Estrutura, puntos de vista narrativos, tempo, espazo, personaxes, lirismo, obxectividade / subxectividade, ritmo, métrica, estrutura dramática / teatral, diálogos, acoutamentos, etc.
• Análises da tipoloxía do texto (subxénero literario).
• Investigación: consulta de fontes de información (enciclopedias, Internet).
• Establecemento de relacións intertextuais entre textos diversos e outras obras de arte.
• Recoñecemento dos textos literarios polos seus trazos propios.
• Dramatización.
• Elaboración de fichas léxicas.
• Elaboración de fichas ortográficas.
• Valoración crítica do contido dos textos da unidade: convivencia cultural, tolerancia, respecto aos
demais, xustiza, igualdade de oportunidades, etc.
• Planificación do estudo.
• Traballo en grupo e traballo individual.
Actitudes
• Toma de conciencia da importancia da cultura como medio de integración social.
• Interese pola lectura como fonte de información, aprendizaxe e pracer.
• Interese por descifrar o sentido textual; procesos de decodificación, desenvolvemento de expectativas e inferencias, comprensión e interpretación.
• Valoración dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural.
• Coñecemento das normas de utilización correcta da lingua castelá.
• Aprecio polo coñecemento das convencións literarias.
• Interese polo coñecemento dos recursos apropiados para construír un texto pragmaticamente
adecuado (adecuación, rexistro, coherencia e cohesión).
• Respecto polas convencións ortográficas e interese para a súa correcta aplicación.
• Preocupación por unha boa planificación e realización das actividades de estudo.
• Respecto polos valores democráticos de convivencia, tolerancia, xustiza, igualdade, respecto e
liberdade de expresión.
48
Programación unidades
Criterios de avaliación
• Le de forma expresiva o texto co que se inicia a unidade. Domina aspectos coma o ritmo, a velocidade e a entoación. Articula adecuadamente.
• Recita textos líricos e narrativos coa entoación adecuada.
• Le textos teatrais individualemente e en grupo.
• Identifica os elementos básicos do contido dos textos.
• Comprende as ideas esenciais sobre as que xiran os textos incluídos na unidade. Selecciona, de
entre varias posibles respostas, a que expresa mellor o que di o texto.
• Identifica ironías e dobres sentidos.
• Resume adecuadamente o texto.
• Encontra no texto as ideas principais e xerarquízaas ou relaciona, usando para iso os esquemas convenientes.
• Realiza mapas conceptuais en relación cos contidos dos textos.
• Expresa os seus pensamentos e opinións de forma adecuada e coherente, e responde a preguntas do
tipo: que sabes de…?, que pensas de…?, que farías con…?, que valor dás a…?, que consello darías sobre…?
• Constrúe xuízos críticos acordes aos temas formulados e exprésaos mediante textos escritos (comentarios críticos) conforme as indicacións explicadas na aula (modelo de comentario crítico).
• Formula e comprende os problemas, e expresa adecuadamente enunciados de tipo científico e tecnolóxico propios dun usuario progresivamente máis competente nunha linguaxe de nivel culto e formal. Usa cultismos e tecnicismos propios do seu léxico, cuxo sentido se configura en diferentes contextos, nunha sintaxe con emprego explícito de enlaces oracionais que manifestan as relacións lóxicas
propias de textos expositivos.
• Simula intervir en situacións diversas (por exemplo, nas que participan personaxes en conflito, de
opinións contrarias e diferenciadas; ante persoas maiores; nunha asemblea; nunha reunión; nun
medio público; etc.).
• Recoñece as características do texto literario e valórao como manifestación excelente da lingua.
• Goza escoitando, lendo ou expresándose de forma oral e escrita.
• Amosa confianza en si mesmo.
• Comprende o carácter plural e diverso da sociedade actual.
• Expresa os seus pensamentos e opinións de forma adecuada e coherente.
• Constrúe xuízos críticos acordes aos temas formulados e exprésaos mediante un diálogo respectuoso,
coherente e ben estruturado.
• Coñece e aplica as regras de funcionamento do sistema da lingua.
• Atende ao contexto cando planifica as súas mensaxes. Produce textos segundo as diferentes finalidades
e situacións de comunicación e utiliza as palabras adecuadas ao seu contexto.
• Participa activamente e é capaz de asumir roles diferenciados nunha mesa redonda: moderador,
relator, etc.
49
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Sabe manter unha conversación: recoñece as características da conversación, incorpórase oportunamente, mantén e respecta a quenda de palabra, intervén no momento adecuado, mantén actitudes
corteses, etc.
• Compón textos escritos (considerando borradores previos) en torno ás ideas expresadas nos textos da unidade.
• Redacta narracións, descricións, explicacións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios escritos en soporte papel ou dixital, utilizando o rexistro adecuado ao tipo de texto, tema e
propósito comunicativo.
• Organiza as ideas con claridade en narracións, descricións, exposicións, resumos, argumentacións e
comentarios escritos relacionados con ámbitos sociais públicos e académicos.
• Enlaza os enunciados nas narracións, descricións, exposicións, argumentacións, resumos e
comentarios en secuencias dotadas de cohesión, utilizando enlaces adecuados á organización
informativa do texto.
• Elabora textos propios utilizando informacións de textos diversos continuos e non continuos en
soporte papel e dixital, incluíndo hipertextos.
• Presenta adecuadamente os textos escritos, tanto en soporte papel como dixital, respectando as
normas ortográficas e tipográficas.
• Compón, en soporte papel ou dixital, textos propios do ámbito académico, especialmente textos expositivos, explicativos e argumentativos elaborados a partir da información obtida en
diversas fontes e organizada mediante esquemas, mapas conceptuais e resumos, así como a elaboración de proxectos e informes sobre tarefas e aprendizaxes.
• Respecta as normas gramaticais e ortográficas na expresión escrita.
• Valora a importancia de planificar e revisar os textos escritos propios, incorporando a planificación e revisión de textos como técnica habitual na redacción.
• Reescribe un texto conforme a guías e orientacións: utiliza borradores previos, inclúe melloras e
matices, planifica, toma notas, consulta fontes e autocorríxese cando é necesario.
• Comparte o proceso de escritura (busca lectores e pide a súa opinión).
• Amosa interese por asegurar a coherencia e a cohesión na expresión das ideas, atendendo especialmente
aos mecanismos semánticos de cohesión: recorre á sinonimia e á correferencia como medios para substituír referentes e mellorar a fluidez do texto.
• Fai un bo uso da puntuación.
• Coñece e aplica regras de acentuación.
• Evita usar palabras comodín.
• Le con frecuencia e goza coa lectura.
• Recoñece os elementos dun acto de comunicación.
• Selecciona o léxico adecuado no texto e contexto da enunciación.
• Amosa interese en evitar incorreccións, vulgarismos, barbarismos e imprecisións.
• Valora a diversidade lingüística como riqueza.
• Recoñece os elementos dun acto de comunicación.
50
Programación unidades
• Produce textos diferenciados segundo as diferentes finalidades e situacións de comunicación.
• Atende ás reaccións dos interlocutores. Sabe cando iniciar ou terminar unha conversa; varía os temas
tratados de forma pertinente; sabe que dicir e que non; respecta as pausas; etc.
• É claro e conciso cando a situación o esixe (nunha conversación telefónica, por exemplo).
• Utiliza as palabras adecuadas ao seu contexto.
• Usa intelixentemente a linguaxe corporal-xestual. Domina o xesto, a postura, a mirada, a distancia, o
ritmo, a intensidade de voz, a entoación e a articulación.
• Recoñece o valor dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural, patrimonio
dunha colectividade.
• Aprecia as producións literarias e valóraas criticamente.
• Valora o uso da linguaxe, o punto de vista e a mestría do autor ou autora.
• Diferencia o contido literal e o sentido da obra.
• Relaciona o contido da obra co seu contexto actual e a experiencia persoal.
• Sitúa a obra no seu período literario e relaciona o seu sentido co contexto social, cultural e literario en que se produce.
• Usa os coñecementos literarios na comprensión e valoración de textos ou fragmentos literarios breves, tendo en conta, como criterios de valoración, as innovacións en temas ou motivos literarios, nos
xéneros, nas formas e nos recursos da linguaxe poética e estilo literario na literatura contemporánea.
• Realiza transformacións de textos literarios.
• Aplica os coñecementos sobre as relacións entre as obras lidas e comentadas, o contexto histórico,
cultural e literario en que aparecen e os autores literarios máis relevantes dos séculos XIX e XX á realización dun traballo de información e síntese, que inclúa unha valoración persoal, ou de imitación
e recreación, en soporte papel ou dixital.
• Redacta textos, en soporte papel ou dixital, tomando como modelos os textos literarios dos séculos XIX e XX lidos e comentados na clase.
• Incorpora a lectura literaria como fonte de pracer e enriquecemento persoal, e como fonte de
información sobre aspectos culturais do contexto histórico en que se producen.
• Expón oralmente comentarios sobre os textos presentados na clase.
• Usa progresivamente a biblioteca do centro, as do contorno, bibliotecas virtuais e webs para o
fomento e orientación da lectura.
• Considera a creación literaria como unha fonte de enriquecemento persoal e goza coa súa lectura e comentario.
• Interésase por e recoñece os códigos artísticos da creación literaria, considerando a súa evolución
segundo épocas e autores.
• Busca, selecciona e analiza textos literarios en distintas fontes (prensa, Internet, bibliotecas, etc.).
• Considera o recurso da intertextualidade como un proceso creativo.
• É consciente das súas propias capacidades e dos procesos necesarios para adquirir e manexar nova
información. Incrementa paulatinamente a súa autoestima persoal en tanto creador da súa propia aprendizaxe.
51
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Solicita axuda para coñecer e consultar fontes de información diversas.
• Recoñece e avalía a estrutura e o uso dos elementos do xénero.
• Recoñece os textos literarios polas súas características propias.
• Recoñece as características dos textos líricos:
• Identifica os trazos líricos: brevidade, condensación, eliminación do anecdótico, versificación, métrica, subxectividade, etc.
• Analiza adecuadamente os tipos de verso.
• É capaz de elaborar pequenos textos líricos conforme as indicacións e orientacións manifestadas na aula.
• Recoñece os principais subxéneros líricos.
• Recoñece as características dos textos narrativos:
• Identifica o tipo de espazo.
• Analiza adecuadamente o tratamento do tempo.
• Recoñece o tipo de personaxes.
• Recoñece o punto de vista narrativo.
• É capaz de elaborar pequenos textos narrativos conforme as indicacións e orientacións
manifestadas na aula.
• Recoñece os principais subxéneros narrativos.
• Recoñece as características dos textos teatrais:
• Identifica o tipo de espazo.
• Analiza adecuadamente o tratamento do tempo.
• Recoñece o tipo de personaxes.
• Contesta a cuestións formuladas nos textos traballados.
• Amosa interese polos temas e cuestións formulados nos textos traballados.
• É capaz de crear pequenos textos de intención literaria a partir do comentario dos temas e recursos estudados na aula.
• Valora con criterios axustados as composicións propias e dos compañeiros e compañeiras.
• Desenvolve actitudes tendentes a aprender a aprender de forma cada vez máis eficaz.
• É consciente das súas capacidades e dos contidos que necesita reforzar. Traza plans para orientar a súa
actividade de aprendizaxe (neste caso, mediante a elaboración de fichas de léxico e ortografía).
• Coñece estratexias para evitar cometer fallos ortográficos: regras ortográficas, xiros alternativos,
consulta de fontes de información, etc.
• Asume positivamente actitudes de respecto e colaboración de modo xeral e fronte aos seus compañeiros e compañeiras.
• Pon en práctica o diálogo como ferramenta de comunicación, para coñecerse mutuamente, planificar actuacións e resolver conflitos.
• É flexible na exposición das ideas. Amosa atención e desexos por entender puntos de vista distintos (emocións, sentimentos ou pensamentos doutros).
• Sabe manter un diálogo respectuoso. Controla a impulsividade e tolera posibles frustracións.
52
Programación unidades
• Relaciónase, coopera e traballa en equipo: ponse no lugar do outro, valora as ideas dos demais,
dialoga e negocia, fai saber adecuadamente aos demais as propias decisións e traballa de forma
cooperativa e flexible.
• Aplica as máximas pragmáticas ao discurso (máxima de hipérbole, máxima de cortesía, máxima de simpatía, etc.).
• Amosa capacidade para ordenar adecuadamente as súas ideas no discurso. Fai uso dos seus
coñecementos de Lingüística Textual (coherencia e cohesión).
• Atende á presentación e estética dos seus traballos.
• Asume os contidos analizados na aula e interrelaciónaos cos saberes previos.
• Organiza adecuadamente a súa carpeta de traballo.
• Manexa intelixentemente e mantén presentables o libro de texto e os diversos cadernos.
• Sabe utilizar diferentes fontes de información e recursos para matizar ou ampliar os contidos
analizados na aula.
• Planifica adecuadamente o seu tempo, organízase no espazo e distribúe as tarefas que comporta
o estudo dunha materia.
• Recoñece, asume e sabe describir os valores que caracterizan unha sociedade democrática (liberdade, igualdade, respecto para cos dereitos dos demais, tolerancia, non discriminación, dignidade, responsabilidade, xustiza, solidariedade...) e distíngueos dos que non o son.
• Reflexiona criticamente sobre os conceptos de democracia, liberdade, solidariedade, corresponsabilidade, participación e cidadanía, con particular atención aos dereitos e deberes recoñecidos nas declaracións internacionais, na Constitución española, no Estatuto de Autonomía
de Galicia, así como a súa aplicación por parte de diversas institucións.
• Identifica e critica, a través da lectura dos textos, contidos discriminatorios ou antisociais.
• Demostra actitudes e comportamentos democráticos.
• Entende a diversidade como riqueza cultural. Respecta as distintas linguas do Estado español e a variedade lingüística da lingua castelá.
• Observa a desigualdade como inxustiza social.
• Reacciona democraticamente ante as problemáticas sociais.
• Actúa de maneira comprometida e non busca escusas.
53
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Actividades de reforzo e ampliación
1. Comenta las características del poema como texto literario.
2. Realiza ahora su análisis métrico.
3. Trata de interpretar su sentido. Investiga en Internet en torno a la figura del autor.
Hombre
Luchando, cuerpo a cuerpo, con la muerte,
al borde del abismo, estoy clamando
a Dios. Y su silencio, retumbando,
ahoga mi voz en el vacío inerte.
Oh Dios. Si he de morir, quiero tenerte
despierto. Y, noche a noche, no sé cuándo
oirás mi voz. Oh Dios. Estoy hablando
solo. Arañando sombras para verte.
Alzo la mano, y tú me la cercenas.
Abro los ojos: me los sajas vivos.
Sed tengo, y sal se vuelven tus arenas.
Esto es ser hombre: horror a manos llenas.
Ser –y no ser– eternos, fugitivos.
¡Ángel con grandes alas de cadenas!
Blas de Otero: en Antología Cátedra de Poesía de las Letras
Hispánicas. Cátedra, Madrid, 1998.
4. Comenta las características de este fragmento en tanto texto literario.
5. Analiza el tratamiento del tiempo y del espacio.
6. ¿Qué tipo de narrador presenta?
7. Determina el subgénero literario al que pertenece.
8. Trata de interpretar el sentido del texto.
Imagínate que fuera cierto. Imagínate que la más mínima partícula del Universo tuviese vida y
que todo estuviera conectado entre sí. Imagínate que cualquier objeto inanimado poseyera en sí mismo una vida en potencia. Imagínate que realmente tú y la lámpara del salón tuvieseis un tipo de conexión más allá del «apago y enciendo el interruptor».
En otras palabras, ¿te acuerdas de cuando jugabas de pequeño con tus muñecos y les hablabas?
Bueno, imagínate que realmente te estaban escuchando, porque entonces todas aquellas estúpidas
sonrisas de plástico cobrarían sentido...
No, no te rías así y escúchame, ¿vale? Imagina por un momento que, igual que ocurre en esos
dibujos animados de Disney, los objetos también tienen vida y se comunican entre ellos. Vale, pues
ahora imagínate que tú eres una especie de módem que activa esa conexión, que cuando llegas a tu
casa del trabajo, cansado, entras en tu habitación, enciendes las luces y tiras la chaqueta sobre la
cama, tu irrupción provoca una especie de estremecimiento en ese cuarto que hasta entonces estaba
vacío de vida.
54
Programación unidades
¿No lo has notado nunca? Yo sí. Como una especie de rumor, como si la habitación despertase,
un día lo sentí mientras me aflojaba la corbata, de pronto sentí como si hubiese alguien más allí, y
me dirás que a lo mejor son fantasmas, pero yo no creo en fantasmas, creo en los objetos que hay en
mi habitación, creo que me notan, me sienten y me odian. No, no me odian, se divierten conmigo.
Yo lo sé. Hacen experimentos.
Fue el armario el que lo empezó todo, ¿sabes? Fue por pura casualidad, por pura empatía.
Yo me estaba estirando después de un día agotador, tenía la espalda hecha polvo, y entonces
detrás de mí escuché aquel crujido espantoso, como si el armario gimiera igual que yo. Y pegué un
salto descomunal, me giré y no vi nada, la habitación se quedó muda, no esperaban esa reacción. Sí,
sí, ellos no esperaban que me asustase. Pero les hizo gracia, ¿sabes? Cuando salí de mi cuarto, me
pareció escuchar como un rumor... De acuerdo, pudo ser cualquier cosa, pero… ¿y si se estaban riendo? Porque le han cogido el gusto a esto de sobresaltarme. Al día siguiente, el armario volvió a hacer
ese ruido, como si se estirara, pero ya no me asusté. Eso les decepcionó… ¡y ahora se turnan! ¡Se
turnan para darme miedo! El lunes cayó un libro de mi estantería. Solo. El martes, la puerta chirrió
sin que la tocara. El miércoles la bombilla parpadeó varias veces, con un chisporroteo horrible… Y
ayer, mientras dormía, mi cama, bueno, era como si vibrara por dentro, como si se estuviera riendo
de algo, algo gordo que me tienen preparado…
Lo digo porque hoy no he podido salir de mi habitación, ¿sabes? La puerta está trancada. No tiene cerradura, ni pestillo, ni nada, pero no se abre.
Mi compañero de piso ha ido a buscar ayuda, pero no sé si llegará a tiempo.
Lo digo porque desde hace un rato se oyen ruidos raros en la habitación: chirridos, susurros, crujidos, chasquidos… No me atrevo a tocar nada y estoy aquí parado, de pie, en medio de la habitación. Tengo miedo de moverme. Aunque, no sé, el armario sí parece que se ha movido unos centímetros. O tal vez resulta que tengo claustrofobia y no lo sabía.
Tendría gracia, ¿eh? Bueno, sea lo que sea, gracias por escucharme.
Necesitaba contarle todo esto a alguien… Por si me pasa algo antes de que se acabe el saldo
de mi móv…
Eva Díaz Riobello: Imagínate, en http://www.treintacuentos.com/30mejores.php
55
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Proba de avaliación
1. Existen muchos recursos que nos pueden servir para expresar mejor el tiempo y el espacio en
una narración:
a. Busca diez adjetivos que definan tu personalidad.
b. Redacta una breve composición en la que uses, al menos, diez adjetivos para describir cómo
te gustaría que fuese tu localidad dentro de cincuenta años.
c. En relación con la actividad anterior, analizad en clase cuatro composiciones de diferentes
compañeros:
– ¿Qué tiempos verbales han usado con mayor frecuencia?
– ¿Qué recursos han utilizado para dar a entender al lector que nos encontramos en un tiempo
y en un espacio distinto del actual.
2. ¿Cuáles son los géneros literarios?
3. Características de la poesía.
4. El tiempo y el espacio en la narración.
5. Lee el siguiente texto y responde a las cuestiones que siguen:
a. Determina sus características como texto literario.
b. Especifica el subgénero literario al que pertenece.
Corazón al peso
(Comedia macabra)
(Sala de autopsias, con ventana, en una ciudad de provincias. Una mesa de mármol, una camilla,
un armario, un perchero, una báscula, un cubo, el instrumental preciso y un minibar repleto de
licores. Entran Edmundo, el forense, y Pichi, su hermano y ayudante, empujando otra camilla con
un cadáver cubierto por una sábana).
EDMUNDO.– El último de la tarde.
PICHI.– Nunca se sabe.
EDMUNDO.– Ayer, dos, anteayer, tres, hoy… Si en lugar de un sueldo cobrara por autopsia, sería
rico.
PICHI.– Si cobraras por autopsia, se morirían en sus camas de muertes naturales y serías más
pobre.
EDMUNDO.– El mes pasado salí a 25 euros el cadáver. Una miseria. ¿Cuánto cobra un fontanero por desatrancar un desagüe?
PICHI.– No te quejes. Vas a seguir cobrando en tu luna de miel.
EDMUNDO.– Sí, pero me congelarán los muertos y a la vuelta, tendré que trabajar a destajo. Eso
será mi viaje de novios: la tortura de pensar que cada día que pase, habrá uno, dos, tres cadáveres
más esperándome.
56
Programación unidades
PICHI.– La muerte nunca descansa.
EDMUNDO.– La muerte es una mierda.
PICHI.– Te casas pasado mañana. Deberías estar de otra forma…
EDMUNDO.–¿Y cómo quieres que esté?
PICHI.– Más alegre.
EDMUNDO.– (Pensativo) Sí. Es romántico, ¿verdad? Lo bueno que tienen las bodas es que reducen los impuestos. Deberías casarte. He echado cuentas. Con lo que me ahorre en hacienda de aquí
a diez años, podré devolverle a nuestro padre el dinero que me ha prestado para casarme.
PICHI.–¿Qué vamos a comer? ¿Beluga importado expresamente para el banquete?
Edmundo.–¿Y el salón? ¿Y la orquesta? ¿Y qué me dices de las limusinas? Un antojo de la
novia. Porque, según ella, no podemos llegar a la iglesia en coches normales, como todo el mundo. No. En limusina. Y además, dos, dos limusinas. Yo propuse que fuera la misma. Que primero
me llevara a mí, naturalmente, y después diera la vuelta para recogerla a ella, pero la matrícula no
podía ser la misma. Es ridículo.
PICHI.–¿A cuántos cadáveres sale cada limusina?
EDMUNDO.– Pues ahora que lo dices… (Echa cuentas con los dedos)
PICHI.–¿Por qué no le pides prestados un par de coches a la funeraria? Con unos lazos blancos
quedarían muy solemnes. Oye, qué efecto. Impactante.
EDMUNDO.– Y además, gratis.
PICHI.– Con lo que te ahorres, podrías pagarte el traje. Un chaqué elegante y discreto, para que
cuando te mueras, te sirva de mortaja.
EDMUNDO.– (Pensativo) Sí… A mucha gente la entierran con el traje que llevó en su boda.
PICHI.– Es una buena inversión. Pagas sólo una vez lo que lucirás en dos ocasiones exclusivas.
EDMUNDO.– (Iluminándose) ¡Mi sastre lo sabe! Sabe que mi traje de novio será mi traje de
muerto ¡y me está cobrando el doble! Si hubiera sastres para cadáveres, las tarifas para los novios
serían más asequibles, pero como no los hay, mi sastre abusa. Y no digamos la modista de Bárbara. Le está cobrando el vestido como si fuera a morirse y a resucitar tres veces.
PICHI.– No exageres…
(Entra Bárbara, forense y prometida de Edmundo)
BÁRBARA.– (Mirando el muerto) Hay faena. (Descubre el cadáver) Mi último cadaverito de soltera.
EDMUNDO.– No estés tan segura.
BÁRBARA.– Pues mañana, víspera de nuestra boda, aquí no se muere nadie. Y esta noche,
menos. Para eso nuestra despedida de solteros. Y si se mueren, que esperen, que ni tú ni yo
vamos a diseccionar a nadie.
Charo González: Corazón al peso, en http://w3.cnice.mec.es/recursos/secundaria/optativas/teatro_hoy
57
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Unidade 3
Obxectivos
• Ler expresiva e comprensivamente os textos que aparecen na unidade. Valorar criticamente os contidos dos textos.
• Expresarse adecuadamente –tanto oralmente como por escrito– conforme a norma da lingua castelá. A oración simple.
• Usar adecuadamente a linguaxe verbal e non verbal atendendo á intención comunicativa do emisor e
ao contexto de emisión.
• Valorar os textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural.
• Consultar fontes de información (dicionarios, enciclopedias, Internet, etc.) como medio para solucionar dúbidas.
• Elaborar fichas de léxico como estratexia de aprendizaxe das palabras.
• Elaborar fichas de ortografía como instrumento para a mellora da expresión verbal escrita.
• Desenvolver unha actitude participativa a través do traballo en equipo, que favoreza interaccións
positivas entre o alumnado.
• Coñecer técnicas de organización do estudo.
• Fomentar o respecto dos valores democráticos (tolerancia, liberdade de expresión, espírito de respecto, etc.), adoptando unha actitude crítica na análise do contido dos textos da unidade.
Competencias básicas
1. Competencia en comunicación lingüística
A competencia en comunicación lingüística refírese á utilización da linguaxe como instrumento, tanto de comunicación oral e escrita como de aprendizaxe e regulación de condutas e emocións.
– Saber ler. Ser competente en comprender os textos da unidade.
• Realizar unha correcta lectura expresiva en público e para un mesmo coa entoación e o ritmo adecuados.
• Comprender o que se le utilizando técnicas de resumo.
58
Programación unidades
• Localizar a información máis relevante nos textos para facer unha interpretación adecuada.
• Ler textos diversos, tanto literarios coma non literarios.
• Gozar da lectura. Formarse como lector/a reflexivo, atento e activo.
– Saber falar e escoitar
• Comprender e expresar habilmente ideas, sentimentos e necesidades, ter claro o obxectivo que se
quere acadar cando se achega unha información, se expón un coñecemento, se expresa un desexo ou unha emoción, facéndoo de xeito respectuoso, sobre todo, cando se fala en público, nu-nha entrevista persoal, un debate, unha asemblea ou unha reunión de traballo.
• Adecuar a fala á variedade de situacións comunicativas nas que poden estar implicados, comprendendo, utilizando e valorando diferentes recursos lingüísticos de uso cotián (comparacións,
refráns, frases feitas…) e controlando os elementos non verbais que acompañan a expresión oral.
• Manifestar opinións persoais de maneira argumentada en situacións de debate, de grupo de traballo ou de conversas cruzadas.
• Coñecer, respectar e valorar positivamente a diversidade lingüística, así como a realidade plurilingüe do Estado español.
• Utilizar diversas formas de discurso na comunicación, informando sobre un tema, tendo en conta a súa estrutura expositiva e os compoñentes lingüísticos, ou manifestando opinións persoais de
maneira argumentada…, pondo interese para facerse entender e entender, mantendo en todo
momento unha actitude dialogante.
Competencia de contidos: discursiva–textual
• Comprensión de presentacións, exposicións ou conferencias de ámbito académico relacionadas
coas áreas de coñecemento escolares.
• Comprensión do sentido global de exposicións especializadas, aínda que conteñan tecnicismos
ou terminoloxía pouco habitual.
• Captación dos diferentes puntos de vista e argumentacións de apoio en debates sobre temas de
actualidade.
• Produción de discursos claros, fluídos e ben estruturados, cunha estrutura lóxica eficaz, que axude ao oínte a fixarse nos elementos significativos.
• Presentación de temas complexos con seguridade e de modo elocuente, adaptando o discurso con
flexibilidade ás esixencias dos oíntes.
• Presentacións orais claras e ben estruturadas sobre temas relacionados coa actividade académica
ou a actualidade social, política ou cultural que admitan diferentes puntos de vista.
• Valoración crítica de textos escritos, atendendo aos seus trazos formais, á súa estrutura e ao seu
contido.
• Comprensión de textos do ámbito académico, atendendo especialmente á consulta, en diversos
soportes, de dicionarios, glosarios, e outras fontes de información, incluíndo fragmentos de
ensaios.
• Actitude crítica ante as mensaxes que supoñen calquera tipo de discriminación.
• Redacción de textos claros con estrutura eficaz e estilo adecuado, resaltando os elementos máis
significativos.
• Redacción de relatos e descricións atractivos, con estilo adecuado ao xénero literario elixido.
• Escritura de exposicións, informes ou artigos con claridade e corrección, cunha visión crítica dos
traballos realizados ou dos textos consultados para seleccionar a información.
59
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Competencia de contidos: sociolingüística
• Coñecemento respecto e posta en valor da diversidade lingüística en Europa. A importancia da
riqueza lingüística do Estado español.
• Planificación da escrita segundo o contexto de situación e as características sociais e psicolóxicas
dos destinatarios.
• Utilización do léxico, adecuándoo ao tipo de texto que se escribe e á persoa a quen se dirixe.
• Aplicación rigorosa das normas que rexen a lingua escrita (ortografía, precisión léxica, organización da oración, etc.) como modo de garantir a comunicación.
Competencia de contidos: estratéxica
• Adquisición da velocidade adecuada de escrita.
• Lexibilidade do escrito.
• Desenvolvemento dos sentidos da dirección e a proporción.
• Aprendizaxe de diversas formas de dispoñer e presentar a letra (maiúscula, subliñado, tipografías
variadas…).
• Uso automatizado das convencións ortográficas.
– Saber escribir:
• Escribir correctamente sendo consciente da importancia dos compoñentes formais e normativos
da lingua escrita, así como dos procedementos de adecuación e coherencia.
• Compoñer un texto ben escrito e ben presentado axustándoo ás condicións da situación comunicativa.
• Escribir textos literarios atendendo ás súas características lingüísticas, tanto de contido como
de formato.
Competencia de contidos: lingüística gramatical
• Identificación de distintos procedementos de conexión nos textos, con especial atención a conectores de causa, consecuencia, condición e hipótese, e dos mecanismos gramaticais e léxicos de
referencia interna, favorecendo a autonomía na revisión dos propios textos.
• Coñecemento da correlación temporal na coordinación e subordinación de oracións, e no discurso relatado (paso de estilo directo a indirecto).
• Recoñecemento dos esquemas semántico e sintáctico da oración, e uso da terminoloxía sintáctica necesaria nas actividades: enunciado, frase e oración; suxeieto, verbo e complementos; suxeito
e predicado; predicado nominal e predicado verbal; axente, causa e paciente; oración impersoal;
oración activa e oración pasiva; oración transitiva e intransitiva; complemento directo, indirecto,
de réxime, circunstancial, axente e atributo; oracións subordinadas substantivas, adxectivas e
adverbiais.
2. Competencia cultural e artística
Esta competencia supón apreciar a expresión creativa de ideas, experiencias e emocións a través de
distintos medios audiovisuais.
– Creatividade. Expresar ideas e sentimentos persoais a partir da lectura dos textos da unidade.
• Mostrar ideas propias, saber expresalas e argumentalas.
• Valorar a liberdade de expresión.
• Apreciar a expresión de ideas de forma creativa a través da linguaxe verbal.
60
Programación unidades
– Participación en manifestacións culturais. Posuír ferramentas para acceder aos textos literarios,
ter sensibilidade e adquirir sentido estético a través deles.
• Comprender e enriquecerse persoalmente coas producións literarias.
• Interesarse e apreciar as obras literarias (como obra de arte) e gozar das súas calidades estéticas.
– Patrimonio tecnolóxico, artístico e cultural. Familiarizarse con obras ou fragmentos literarios e,
a través da súa lectura, comprender a función que desempeña a literatura na vida dos seres humanos e a función que pode desempeñar nas súas propias vidas.
– Uso de linguaxes artísticas e técnicas. Expresarse mediante distintos códigos artísticos, así como
facilitar o acceso ás manifestacións culturais e artísticas para ser capaz de valoralas, fomentando a
sensibilidade e a adquisición do sentido estético para lograr o seu gozo.
• Amosar iniciativas e ideas propias e orixinais, argumentalas e saber expresalas utilizando a linguaxe verbal.
• Valorar a liberdade de expresión, o dereito á diversidade cultural e a realización de experiencias artísticas e culturais compartidas.
• Apreciar a expresión de ideas, experiencias ou sentimentos de forma creativa, a través da linguaxe verbal.
• Cultivar o seu propio desenvolvemento estético mediante a expresión artística e literaria.
3. Competencia social e cidadá
Esta competencia recolle as formas de comportamento que preparan ás persoas para participar eficazmente na vida social e profesional de sociedades multiculturais como a nosa e ser capaz de resolver conflitos.
– Cidadanía. Identificarse coas características das sociedades democráticas e adquirir unha educación cívica a través da lectura de textos adecuados.
• Coñecer e valorar dereitos e deberes do cidadán ou cidadá.
• Valorar criticamente a información contida nos textos como cidadán activo, contrastando o seu
grao de obxectividade para desenvolver opinións propias.
• Coñecer os valores que caracterizan a unha sociedade democrática a través dos textos.
• Recoñecer e combater os prexuízos sociais.
• Coñecer e valorar os Dereitos Humanos e os dereitos dos nenos e nenas, así como os dereitos e deberes que teñen como alumnos e alumnas.
• Cumprir os deberes que posúen como membros dunha determinada comunidade (familia, estudantado, consumidores, cidadanía…).
• Reclamar dereitos recoñecidos, así como formular queixas utilizando os procedementos sociais establecidos, de maneira respectuosa e achegando posibles alternativas.
• Valorar criticamente a información (publicada, audiovisual, Internet…) como cidadán activo, contrastando o seu grao de veracidade e obxectividade para desenvolver opinións e posicións propias.
• Coñecer as diversas opcións políticas e a súa influencia na sociedade que rodea.
• Coñecer os valores que caracterizan unha sociedade democrática (dignidade, liberdade, igualdade,
tolerancia, non discriminación, responsabilidade, xustiza, solidariedade…) e distinguilos dos que non
o son.
• Adoptar actitudes e comportamentos democráticos na vida cotiá e na participación escolar e social.
• Coñecer as principais institucións democráticas existentes a nivel de localidade, Galicia, Estado español e Europa desde a perspectiva dunha cidadanía activa e comprometida.
61
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Recoñecer, criticar e combater os prexuízos sociais de toda índole (sexistas, relixiosos, culturais, étnicos, económicos…) que se atopan no medio que rodea.
• Valorar positivamente a diversidade cultural como factor de enriquecemento, coñecemento mutuo e
integración dos pobos.
• Coñecer as principais institucións xuvenís de participación social (voluntariado, deportivas, sociais,
ONG, culturais, políticas…) e colaborar con algunha delas.
• Manter un comportamento cívico, respectando as normas sociais que regulan a convivencia e participando nos cauces establecidos democraticamente para propoñer, no seu caso, os cambios que se
desexen.
– Habilidades sociais
• Manter boas relacións cos demais.
• Coñecer e practicar o diálogo como ferramenta básica de comunicación interpersoal. Valorar o
intercambio de puntos de vista e a busca de acordos, elementos esenciais da convivencia.
• Adoptar unha actitude respectuosa e educada durante o diálogo en contextos máis ou menos formais.
• Argumentar os puntos de vista propios, escoitar e comprender os argumentos dos demais, recoñecer e aceptar as diferenzas, considerar alternativas posibles e establecer relacións construtivas
cos demais.
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións e a asunción de responsabilidades compartidas.
• Establecer e saber manter relacións de amizade sincera e implicarse en situacións persoais e proxectos sociais de axuda desinteresada.
• Recibir e ofrecer eloxios de maneira construtiva e sincera, sen se sentir avergoñados nin caer en
actitudes aduladoras.
• Adoptar unha actitude positiva e firme ante o esforzo persoal e colectivo como forma de mellorar e comprometerse con proxectos persoais e sociais.
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións, a asunción de responsabilidades compartidas, a integración de capacidades persoais diversas, a consecución de
metas, a motivación de logro e a mellora do coñecemento persoal e social.
– Iniciativa e creatividade. Elaborar novas ideas, buscar alternativas.
• Mostrar iniciativas e ideas propias, argumentalas e sabelas defender ante outros, anticipar riscos
asumibles e articular medios e estratexias para levalas a cabo con éxito.
• Integrarse en proxectos de traballo en equipo, valorando as ideas dos demais e asumindo responsabilidades colectivas.
• Cultivar un pensamento diverxente, crítico e orixinal, preguntándose a si mesmos sobre ideas ou
feitos da realidade, co fin de desenvolver un pensamento e unha moral autónomos.
– Comprensión do mundo actual
• Recoñecer as principais variables socioeconómicas, ecolóxicas, xeográficas, demográficas, tecnolóxicas…, que inflúen na vida cotiá e os problemas que xorden a causa da intervención humana.
• Coñecer os principais problemas do presente (degradación do medio natural, desigualdade na distribución da riqueza, desprazamentos de poboación, guerras, fame...) e as distintas posicións existentes
ante eles.
• Apreciar e respectar, tanto o patrimonio (histórico, artístico, cultural, medioambiental…) propio
(localidade, Galicia) como o do conxunto da humanidade.
62
Programación unidades
– Coñecerse a si mesmo. Supón adquirir unha serie de destrezas relacionadas co mantemento da
saúde física e mental, a identidade e a integridade persoal, e a elaboración de proxectos de vida
realistas e positivos.
• Identificar os principais estados emocionais e saber controlalos nun mesmo, coñecendo a influencia que poden ter sobre os comportamentos e actitudes persoais.
• Ter un coñecemento axustado e positivo de si mesmo, das súas calidades persoais, intereses e limitacións.
4. Tratamento da información e competencia dixital
Uso seguro e crítico das tecnoloxías da información e a comunicación (TIC) para o traballo, o ocio
e a comunicación.
– Uso de sistemas informáticos
• Coñecer e utilizar a terminoloxía básica do sistema operativo en uso: arquivos, escritorio, barra
de ferramentas, carpetas, fiestras, etc.
• Gardar, organizar e recuperar información en diferentes soportes: disquete, disco duro, pen drive, CD-ROM, DVD…
– Uso de Internet
• Realizar buscas avanzadas de información utilizando filtros con palabras clave nos buscadores
máis empregados.
• Recuperar e almacenar información textual e icónica de diversas páxinas web.
• Valorar criticamente as vantaxes e desvantaxes que poden ofrecer as TIC e as súas repercusións
na vida cotiá.
• Seleccionar e valorar con prudencia a información obtida desde o punto de vista da súa veracidade, obxectividade, fiabilidade, legalidade e formulación ética, identificando e evitando a que
sexa inadecuada ou discriminatoria, así como protexendo os programas e o equipo informático
daqueles arquivos ou programas especialmente prexudiciais.
5. Competencia para aprender a aprender
Habilidade para iniciar a aprendizaxe e persistir nela. As persoas deben ser capaces de organizar a súa
propia aprendizaxe e de xestionar o tempo e a información eficazmente, xa sexa individualmente ou
en grupo.
– Coñecemento de si mesmo, esforzo e motivación
• Ter un coñecemento axustado e positivo de si mesmo, das súas calidades intelectuais, intereses e
limitacións persoais co fin de solicitar axuda e consello se é necesario, compensar carencias e tirar
o mellor partido posible das súas capacidades.
• Coñecer as características do proceso de aprendizaxe persoal valorando as estratexias empregadas
máis efectivas e evitando os obstáculos e erros máis frecuentes recoñecidos nun mesmo.
• Adoptar unha actitude confiada, paciente, comprometida e voluntariosa no investimento do
esforzo necesario para lograr aprendizaxes complexas e a longo prazo.
• Formular metas alcanzables a curto prazo e cumprilas, así como ir elevando os obxectivos de
aprendizaxe de forma progresiva e realista a medio prazo, fortalecendo o sentimento de competencia e control persoal.
– Hábitos de traballo
• Coñecer e utilizar de maneira habitual as principais condicións e técnicas que favorecen o traballo intelectual: disposición do espazo de estudo, organización de materiais e arquivo, distribución
63
Lengua castellana y literatura 4º ESO
do tempo, planificación e organización de tarefas, utilización da axenda, mantemento dun bo
estado físico e mental, elaboración de esquemas e gráficos, realización de resumos e fichas, preparación de exames e probas, elaboración e presentación de traballos, etc.
• Lograr e valorar a regularidade e constancia do traballo diario dedicado ao estudo e á realización de actividades de aprendizaxe como garantía de logro académico e satisfacción persoal.
• Coñecer as principais estratexias para mellorar a atención e a memorización no traballo escolar: selección da información, organización desta, integración e relación co que xa se coñece…
• Coñecer e utilizar diversas fontes e recursos para a busca, valoración, selección, almacenamento e presentación de información relevante.
• Analizar e avaliar os erros cometidos no proceso de aprendizaxe persoal e adoptar unha actitude de superación para propoñerse a súa mellora e a busca de axuda adecuada.
– Uso de programas básicos. Reúne as competencias necesarias para coñecer e utilizar os principais
programas que son necesarios para aproveitar con éxito as posibilidades que ofrece un ordenador:
procesador de textos, editores gráficos, folla de cálculo e bases de datos.
• Usar con soltura procesadores de textos para redactar, organizar, almacenar, imprimir e presentar documentos diversos, aproveitando todas as súas ferramentas, tipos de formato, inserción de imaxes e gráficos, correctores ortográficos e gramaticais, etc.
• Utilizar unha folla de cálculo para realizar cálculos sinxelos, axustar o tipo de formato, organizar, almacenar, imprimir e presentar a información desexada.
• Utilizar programas que lle permitan realizar exposicións e presentacións que faciliten a comprensión e capten a atención dun público.
Competencia de contidos: semiolóxica
• Busca, obtención, procesamento e comunicación da información usando as tecnoloxías da información e a comunicación para transformala en coñecemento propio.
• Uso de recursos lingüísticos e literarios dispoñibles a través de Internet: bibliotecas virtuais, información sobre autores e obras literarias a través de buscadores e enciclopedias virtuais, uso de diferentes clases de dicionarios virtuais.
• Técnicas e estratexias diversas para acceder á información segundo a fonte á que se acuda e o
soporte que se utilice (tradicional, informático, multimedia, ciberespazo) e dominio básico de
linguaxes específicas –texto, hipertexto, icónica, visual, sonora, numérica, gráfica– e das pautas
de decodificación e transferencia destas.
Competencia de contidos: estratéxica
• Elaboración de resumos, esquemas, sínteses, mapas conceptuais como actividades de planificación de textos escritos.
• Utilización das tecnoloxías da información e a comunicación para a presentación de escritos.
Contidos
Conceptos
1. «Lectura inicial»
• Texto expositivo-explicativo (con carácter literario): Sin noticias de Gurb, de Eduardo Mendoza.
• Actividades: comprensión, expresión oral e escrita, lingua e sociedade e intertextualidade.
64
Programación unidades
2. «Tipología textual. Característica de los textos expositivo-explicativos»
• Definición.
• Tipos e características.
• A instancia.
• O currículo.
3. «Lengua. La oración simple»
• O suxeito:
– Sintagma nominal e sintagma adxectivo
• O predicado:
– Tipos de predicado.
– Estrutura do sintagma verbal.
– Complementos do verbo.
– Tipos de oracións simples.
– Oracións bimembres.
– A análise sintáctica.
4. «Comentario crítico de un texto»
5. «¿Cómo se escribe?»
• Ditongos e tritongos.
• O g e o j.
6. «Sociolingüística. Lenguas de Europa y lenguas del Estado español»
Procedementos
• Lectura expresiva e comprensiva do texto co que se inicia a unidade.
• Identificación dos elementos básicos do texto inicial e das súas características como texto literario expositivo-explicativo.
• Identificación dos elementos básicos dos textos incluídos na unidade: propiedades, características
literarias, mecanismos de coherencia e cohesión.
• Comprensión e comentario das ideas esenciais dos textos incluídos na unidade.
• Reescritura de textos, conforme a orientacións e modelos.
• Redacción de textos: resumo, esquemas, continuación, composición de textos orixinais, comentario crítico de textos.
• Investigación: localización (na biblioteca) de textos expositivo-explicativos.
• Uso do dicionario.
• Elaboración de fichas de léxico.
• Elaboración de fichas de ortografía.
• Consulta de fontes de información (dicionarios, enciclopedias, Internet, etc.) como medio para
solucionar dúbidas.
• Valoración crítica do contido dos textos da unidade desde o punto de vista dos valores democráticos de tolerancia, respecto aos demais, xustiza, igualdade de oportunidades, etc.
• Planificación do estudo.
• Traballo en grupo e traballo individual.
65
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Actitudes
• Toma de conciencia da importancia da cultura como medio de integración social.
• Interese pola lectura como fonte de información, aprendizaxe e pracer.
• Interese por descifrar o sentido textual; procesos de decodificación, desenvolvemento de expectativas e inferencias, comprensión e interpretación.
• Consideración da comunicación como principal acto de relación social e persoal. Atención especial á tipoloxía textual. Adecuación ao contexto propio da comunicación oral.
• Consideración da variedade nos procesos comunicativos. Atención á adecuación ao contexto con
relación ao uso efectivo da linguaxe (das linguaxes). Atención á intencionalidade do emisor.
• Coñecemento e respecto das normas de utilización correcta da lingua castelá. Atención especial
ao uso de mecanismos de coherencia e cohesión e a expresión oral. Valoración adecuada da selección léxica.
• Aprecio polo coñecemento da lingua castelá nos seus aspectos técnicos.
• Respecto polas convencións ortográficas e interese pola súa correcta aplicación.
• Valoración dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural.
• Valoración da diversidade lingüística como fonte de riqueza.
Criterios de avaliación
• Le de forma expresiva o texto co que se inicia a unidade. Domina aspectos coma o ritmo, a velocidade e a entoación. Articula adecuadamente.
• Le adecuadamente textos expositivo-explicativos.
• Identifica os elementos básicos do contido dos textos.
• Comprende as ideas esenciais sobre as que xiran os textos incluídos na unidade. Selecciona, de entre
varias posibles respostas, a que expresa mellor o que di o texto.
• Recoñece o tipo de texto. Analiza a súa adecuación e rexistro.
• Identifica ironías e dobres sentidos.
• Resume adecuadamente o texto.
• Encontra no texto as ideas principais e xerarquízaas ou interrelaciona, usando para iso os esquemas
convenientes.
• Realiza mapas conceptuais en relación cos contidos dos textos.
• Expresa os seus pensamentos e opinións de forma adecuada e coherente, e responde a preguntas do tipo:
que sabes de…?, que pensas de…?, que farías con…?, que valor dás a…?, que consello darías sobre…?
• Constrúe xuízos críticos acordes aos temas formulados e exprésaos mediante textos escritos (comentarios críticos) conforme as indicacións explicadas na aula (modelo de comentario crítico).
• Formula e comprende os problemas, e expresa adecuadamente enunciados de tipo científico e tecnolóxico propios dun usuario progresivamente máis competente nunha linguaxe de nivel culto e formal. Usa cultismos e tecnicismos propios do seu léxico, cuxo sentido se configura en diferentes contextos, nunha sintaxe con emprego explícito de enlaces oracionais que manifestan as relacións lóxicas
propias de textos expositivos.
66
Programación unidades
• Simula intervir en situacións diversas (por exemplo, nas que participan personaxes en conflito, de
opinións contrarias e diferenciadas; ante persoas maiores; nunha asemblea; nunha reunión; nun
medio público; etc.).
• Recoñece as características do texto literario e valórao como manifestación excelente da lingua.
• Goza escoitando, lendo ou expresándose de forma oral e escrita.
• Amosa confianza en si mesmo.
• Comprende o carácter plural e diverso da sociedade actual.
• Expresa os seus pensamentos e opinións de forma adecuada e coherente.
• Constrúe xuízos críticos acordes aos temas formulados e exprésaos mediante un diálogo respectuoso,
coherente e ben estruturado.
• Coñece e aplica as regras de funcionamento do sistema da lingua.
• Amosa interese por coñecer a estrutura interna do sistema oracional da lingua castelá. Recoñece oracións
simples e os seus tipos.
• Distingue entre os conceptos de forma e función.
• Recoñece as funcións dos sintagmas oracionais.
• Presenta análises sintácticas adecuadas, conforme aos distintos modelos presentados na aula.
• Atende ao contexto cando planifica as súas mensaxes. Produce textos segundo as diferentes finalidades
e situacións de comunicación e utiliza as palabras adecuadas ao seu contexto.
• Participa activamente e é capaz de asumir roles diferenciados nunha mesa redonda: moderador,
relator, etc.
• Sabe manter unha conversación: recoñece as características da conversación, incorpórase oportunamente, mantén e respecta a quenda de palabra, intervén no momento adecuado, mantén actitudes corteses, etc.
• Compón textos escritos (considerando borradores previos) en torno ás ideas expresadas nos textos da unidade.
• Redacta narracións, descricións, explicacións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios escritos en soporte papel ou dixital, utilizando o rexistro adecuado ao tipo de texto, tema e
propósito comunicativo.
• Organiza as ideas con claridade en narracións, descricións, exposicións, resumos, argumentacións e
comentarios escritos relacionados con ámbitos sociais públicos e académicos.
• Enlaza os enunciados nas narracións, descricións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios en secuencias dotadas de cohesión, utilizando enlaces adecuados á organización informativa do texto.
• Elabora textos propios utilizando informacións de textos diversos continuos e non continuos en
soporte papel e dixital, incluíndo hipertextos.
• Presenta adecuadamente os textos escritos, tanto en soporte papel como dixital, respectando as
normas ortográficas e tipográficas.
• Compón, en soporte papel ou dixital, textos propios do ámbito académico, especialmente textos
expositivos, explicativos e argumentativos elaborados a partir da información obtida en diversas
67
Lengua castellana y literatura 4º ESO
fontes e organizada mediante esquemas, mapas conceptuais e resumos, así como a elaboración de
proxectos e informes sobre tarefas e aprendizaxes.
• Respecta as normas gramaticais e ortográficas na expresión escrita.
• Valora a importancia de planificar e revisar os textos escritos propios, incorporando a planificación e revisión de textos como técnica habitual na redacción.
• Reescribe un texto conforme a guías e orientacións: utiliza borradores previos, inclúe melloras e
matices, planifica, toma notas, consulta fontes e autocorríxese cando é necesario.
• Comparte o proceso de escritura (busca lectores e pide a súa opinión).
• Amosa interese por asegurar a coherencia e a cohesión na expresión das ideas, atendendo especialmente aos mecanismos semánticos de cohesión: recorre á sinonimia e á correferencia como medios para substituír referentes e mellorar a fluidez do texto.
• Fai un bo uso da puntuación.
• Coñece e aplica regras de acentuación.
• Evita usar palabras comodín.
• Le con frecuencia e goza coa lectura.
• Amosa confianza en si mesmo.
• Recoñece termos (palabras) segundo a súa procedencia.
• Selecciona o léxico adecuado no texto e contexto da enunciación.
• Amosa interese en evitar incorreccións, vulgarismos, barbarismos e imprecisións.
• Valora a diversidade lingüística como riqueza.
• Recoñece os elementos dun acto de comunicación.
• Produce textos diferenciados segundo as diferentes finalidades e situacións de comunicación.
• Atende ás reaccións dos interlocutores. Sabe cando iniciar ou terminar unha conversa; varía os temas
tratados de forma pertinente; sabe que dicir e que non; respecta as pausas; etc.
• É claro e conciso cando a situación o esixe (nunha conversación telefónica, por exemplo).
• Utiliza as palabras adecuadas ao seu contexto.
• Usa intelixentemente a linguaxe corporal-xestual. Domina o xesto, a postura, a mirada, a distancia, o
ritmo, a intensidade de voz, a entoación e a articulación.
• Recoñece o valor dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural, patrimonio
dunha colectividade.
• Aprecia as producións literarias e valóraas criticamente.
• Valora o uso da linguaxe, o punto de vista e a mestría do autor ou autora.
• Diferencia o contido literal e o sentido da obra.
• Relaciona o contido da obra co seu contexto actual e a experiencia persoal.
• Sitúa a obra no seu período literario e relaciona o seu sentido co contexto social, cultural e literario en que se produce.
• Usa os coñecementos literarios na comprensión e valoración de textos ou fragmentos literarios
68
Programación unidades
breves, tendo en conta, como criterios de valoración, as innovacións en temas ou motivos literarios, nos xéneros, nas formas e nos recursos da linguaxe poética e estilo literario na literatura contemporánea.
• Realiza transformacións de textos literarios.
• Incorpora a lectura literaria como fonte de pracer e enriquecemento persoal, e como fonte de
información sobre aspectos culturais do contexto histórico en que se producen.
• Expón oralmente comentarios sobre os textos presentados na clase.
• Usa progresivamente a biblioteca do centro, as do contorno, bibliotecas virtuais e webs para o
fomento e orientación da lectura.
• Considera a creación literaria como unha fonte de enriquecemento persoal e goza coa súa lectura
e comentario.
• Interésase por e recoñece os códigos artísticos da creación literaria, considerando a súa evolución
segundo épocas e autores.
• Busca, selecciona e analiza textos literarios en distintas fontes (prensa, Internet, bibliotecas, etc.).
• Considera o recurso da intertextualidade como un proceso creativo.
• É consciente das súas propias capacidades e dos procesos necesarios para adquirir e manexar nova
información. Incrementa paulatinamente a súa autoestima persoal en tanto creador da súa propia
aprendizaxe.
• Solicita axuda para coñecer e consultar fontes de información diversas.
• Extrae a información esencial dun texto, podendo obxectivala en forma de apuntamentos.
• Analiza o dicionario: tipos, abreviaturas, etc.
• Usa adecuadamente o dicionario, recoñecendo a diferente información que contén.
• Usa adecuadamente Internet (selecciona páxinas web, estúdaas e sintetiza os seus contidos, atopando unha resposta orixinal ás súas inquietudes, é dicir, transformando persoalmente a información).
• Domina linguaxes específicas básicas (textual, numérica, icónica, visual, gráfica e sonora).
• Acode regularmente á biblioteca e manexa os seus fondos.
• Aplica os coñecementos sobre a lingua e as normas do uso lingüístico para resolver os problemas
de comprensión e expresión de textos orais e escritos e para a composición e revisión autónoma dos
textos.
• Coñece e usa unha terminoloxía lingüística adecuada nas actividades de reflexión sobre o uso.
• Valora a necesidade de normas e convencións que regulen o uso lingüístico e comprender a súa evolución histórica.
• Desenvolve actitudes tendentes a aprender a aprender de forma cada vez máis eficaz.
• É consciente das súas capacidades e dos contidos que necesita reforzar. Traza plans para orientar a súa
actividade de aprendizaxe (neste caso, mediante a elaboración de fichas de léxico e ortografía).
• Coñece estratexias para evitar cometer fallos ortográficos: regras ortográficas, xiros alternativos,
consulta de fontes de información, etc.
69
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Asume positivamente actitudes de respecto e colaboración de modo xeral e fronte aos seus compañeiros e compañeiras.
• Pon en práctica o diálogo como ferramenta de comunicación, para coñecerse mutuamente, planificar actuacións e resolver conflitos.
• É flexible na exposición das ideas. Amosa atención e desexos por entender puntos de vista distintos (emocións, sentimentos ou pensamentos doutros).
• Sabe manter un diálogo respectuoso. Controla a impulsividade e tolera posibles frustracións.
• Relaciónase, coopera e traballa en equipo: ponse no lugar do outro, valora as ideas dos demais,
dialoga e negocia, fai saber adecuadamente aos demais as propias decisións e traballa de forma
cooperativa e flexible.
• Aplica as máximas pragmáticas ao discurso (máxima de hipérbole, máxima de cortesía, máxima
de simpatía, etc.).
• Amosa capacidade para ordenar adecuadamente as súas ideas no discurso. Fai uso dos seus coñecementos de Lingüística Textual (coherencia e cohesión).
• Atende á presentación e estética dos seus traballos.
• Asume os contidos analizados na aula e interrelaciónaos cos saberes previos.
• Organiza adecuadamente a súa carpeta de traballo.
• Manexa intelixentemente e mantén presentables o libro de texto e os diversos cadernos.
• Sabe utilizar diferentes fontes de información e recursos para matizar ou ampliar os contidos analizados na aula.
• Planifica adecuadamente o seu tempo, organízase no espazo e distribúe as tarefas que comporta o
estudo dunha materia.
• Recoñece, asume e sabe describir os valores que caracterizan unha sociedade democrática (liberdade, igualdade, respecto para cos dereitos dos demais, tolerancia, non discriminación, dignidade, responsabilidade, xustiza, solidariedade...) e distíngueos dos que non o son.
• Reflexiona criticamente sobre os conceptos de democracia, liberdade, solidariedade, corresponsabilidade, participación e cidadanía, con particular atención aos dereitos e deberes recoñecidos
nas declaracións internacionais, na Constitución española, no Estatuto de Autonomía de Galicia, así como a súa aplicación por parte de diversas institucións.
• Identifica e critica, a través da lectura dos textos, contidos discriminatorios ou antisociais.
• Demostra actitudes e comportamentos democráticos.
• Entende a diversidade como riqueza cultural. Respecta as distintas linguas do Estado español e a variedade lingüística da lingua castelá.
• Observa a desigualdade como inxustiza social.
• Reacciona democraticamente ante as problemáticas sociais.
• Actúa de maneira comprometida e non busca escusas.
70
Programación unidades
Actividades de reforzo e ampliación
1. Comenta las características de este texto expositivo-explicativo.
2. Analiza el tratamiento del tiempo y el espacio.
3. ¿Qué tipo de narrador presenta?
Cleopatra VII, la última Reina del Nilo
Los antecesores de Cleopatra
Cleopatra descendía de una familia de faraones, la Lágida, que no tenía origen en Egipto sino en
Macedonia, Grecia, y que gobernó desde el año 305 a.C. hasta el año 30 a.C. El fundador de esta
dinastía fue Ptolomeo I Soter, uno de los generales de Alejandro Magno.
Tras la huida y muerte de Darío III, jefe de los persas que había sido expulsado de Egipto tras ser
derrotado por Alejandro, éste último obtiene sus tierras. Pero luego de una expedición a la India, Alejandro contrae malaria por la picadura de un mosquito y muere en junio del año 323 a.C.
Es entonces cuando comienzan desenfrenadas luchas entre sus generales para obtener el poder,
que finalmente condujeron a que Ptolomeo I Soter ocupara el trono de Egipto en el año 305 a.C. Los
Ptolomeos gobernaron desde Alejandría, que había sido establecida como capital por Alejandro y se
había convertido en el centro de comercio más importante de la época en Egipto debido a su puerto,
ubicado sobre el Mediterráneo y el Nilo. También fue una de las ciudades más importantes en el
aspecto intelectual y artístico. Recordemos que allí Ptolomeo I mandó construir la biblioteca más
grande de Egipto, que tendría la mayor cantidad de volúmenes de escritos históricos y que sería utilizada por los grandes filósofos, médicos, etc., de la época.
Aunque respetaban los cultos egipcios, los Ptolomeos conservaron la cultura y el idioma griego, y solo Cleopátra VII Filópator se identificó con su pueblo y habló el idioma egipcio.
Cleopatra (CLEOPATRA FILOPATOR NEA THEA) fue hija de Ptolomeo XII (PTOLOMEO
NEOS DIONYSO AULETTES) y de Cleopatra V (CLEOPATRA V TRIFENA I). Ptolomeo XII llegó al poder en el año 80 a.C. Aparentemente, no era muy respetado y era un gobernante bastante malvado para con su pueblo, su sobrenombre AULETTES, que en griego significa «flautista»,
era porque, según se decía, Ptolomeo XII le dedicaba más tiempo a la música que a gobernar.
Los hijos de Ptolomeo XII fueron: Berenice IV, Cleopatra VI, Cleopatra VII, Arsinoe IV, Ptolomeo XIII y Ptolomeo XIV.
Durante una revuelta en el año 58 a.C., Berenice IV aprovechó el odio que sentían los egipcios
hacia Ptolomeo XII por su maldad y su despreocupación hacia el pueblo y envió al exilio a su
padre, gobernando junto a su madre durante un año. A la muerte de Cleopatra V, Berenice fue
única regente y se casó con Seleucus Kybiosaktes. Después de algunos días, Berenice mandó a
estrangular a su marido y se casó con Archelaus.
Ptolomeo XII consiguió el apoyo de Roma luego de haber pagado a Pompeyo una gran suma
de dinero y prometerle que durante años le pagaría tributos. Contando con los romanos de aliados, Ptolomeo XII consiguió derrotar al ejército de Archelaus y fue devuelto al trono. Uno de sus
primeros actos fue mandar a ejecutar a su hija Berenice IV, esto ocurrió en el año 55 a.C. Durante el reinado de Berenice IV, Cleopatra VI, una de sus hermanas, aparentemente desapareció o fue
asesinada, ya que no se encuentran más registros de ella a partir de esta época.
Ptolomeo XII Aulettes reinó desde ese día hasta su muerte en el año 51 a.C., dejándole el trono a su hija Cleopatra VII y a su hijo Ptolomeo XIII.
71
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Nacimiento e infancia de la reina del Nilo
Cleopatra nació en el año 69 a.C. Tuvo dos hermanas mayores, Berenice IV y Cleopatra VI, una
hermana menor Arsinoe IV y dos hermanos menores, Ptolomeo XIII y Ptolomeo XIV.
Cleopatra y sus hermanos fueron educados durante su niñez bajo la cultura helénica. Sus principales fuentes de estudio eran los poemas homéricos, la retórica de Demóstenes, etc. A pesar de haber recibido una educación puramente griega, Cleopatra fue la primera faraona de la era Ptolemaica en hablar
el idioma egipcio.
Tenía 14 años cuando se presentó en público y ya entonces era famosa por su sabiduría. Se dice
que podía hablar siete u ocho idiomas, entre ellos griego, hebreo, sirio, egipcio y arameo; que conocía el arte de la música, Historia y ciencias políticas. Además era muy docta en matemáticas, literatura, astronomía y medicina y se dice que conocía y entendía a la perfección el latín.
Era impulsiva, caprichosa, ingenua, espontánea, apasionada, diplomática y constante.
Plutarco dijo de ella: «Se pretende que su belleza, considerada en sí misma, no era tan incomparable
como para causar asombro y admiración, pero su trato era tal, que resultaba imposible resistirse. Los
encantos de su figura, secundados por las gentilezas de su conversación y por todas las gracias que se
desprenden de una feliz personalidad, dejaban en la mente un aguijón que penetraba hasta lo más vivo.
Poseía una voluptuosidad infinita al hablar, y tanta dulzura y armonía en el son de su voz que su lengua
era como un instrumento de varias cuerdas que manejaba fácilmente y del que extraía, como bien le convenía, los más delicados matices del lenguaje».
La llegada al trono
Cleopatra VII Filópator (69-30 a.C.) subió al trono en el año 51 a.C., cuando contaba con 18 años
de edad. Heredó el trono de su padre Ptolomeo XII Aulettes y se vio obligada por el testamento de
éste y por la ley que regía en Egipto a casarse y compartir el trono con su hermano Ptolomeo XIII
Dionisio II (51-47 a.C.), de apenas 10 años de edad. Ptolomeo XII dejó como tutor de ambos al regente de Roma, que en ese momento era Pompeyo, quien debía hacer cumplir el testamento y casar a los
hermanos. Claro que esta unión era puramente legal ya que, según se dice, Cleopatra dejaba fuera
de todas las decisiones a su hermano.
Políticamente, Cleopatra se mostró muy ambiciosa. Gobernó con la ayuda de su primer ministro
Dioiketes y vigiló de cerca a los gobernadores griegos que controlaban otras partes del país. Instauró
nuevas leyes, devaluó el dinero un tercio para las exportaciones. Y hasta modificó las leyes religiosas en
favor de su propia gente.
Al subir al trono, intentó rápidamente solucionar un conflicto existente con el imperio romano por el
asesinato, un año atrás, de dos hijos del cónsul romano en Alejandría. Para demostrar buena voluntad,
Cleopatra entregó a los presuntos asesinos a Pompeyo, que intentaba obtener el poder absoluto de Roma.
Su opositor era Julio César. Cleopatra también ofreció soldados egipcios a Pompeyo. Toda la condolencia que ella había mostrado hasta ahora para con el imperio romano se convirtió en el tema de discusiones en Alejandría.
Esta ayuda a los romanos realmente no fue apreciada y los enemigos de Cleopatra –entre ellos
sus tres consejeros Pothinus, Achillas y Theodotus y hasta su propia hermana Arsinoe IV, que deseaban obtener el poder– aprovecharon esta situación para tramar un plan en su contra.
En el tercer año de su reinado, Cleopatra fue obligada a exiliarse en Siria, derrocada por un grupo enviado por Ptolomeo XIII comandado por sus consejeros Pothinus y Achillas. Desde allí, reúne
un ejército e intenta invadir Egipto, pero no lo logra. Es entonces cuando se entera de que Pompeyo
ha sido derrocado en Pharsalus por el ejército de Julio César y decide tratar de unirse a éste.
http://www.egiptomania.com/historia/cleo.htm
72
Programación unidades
Proposta de avaliación
1. Los textos expositivo-explicativos sirven para expresar mejor las características técnicas de un
hecho u objeto. Para construirlos se emplean recursos específicos:
a. Busca diez adjetivos aplicables a un nuevo modelo de coche de tu invención (procura inventar un coche adecuado para todos los gustos).
b. Incluye en vuestra exposición cinco anglicismos, dos galicismos y dos germanismos.
c. Redacta una breve composición en la que expliques el funcionamiento del coche diseñado.
d. Usa tres argumentos que te puedan servir para vender adecuadamente tu producto (existen
argumentos de autoridad, progreso, salud, tradición, experiencia personal –no abuses de este
último–, etc.).
e. Compón un eslogan dirigido a la radio que resulte atractivo para vender vuestro producto.
Para la prensa puedes incluir alguna imagen o diagrama.
2. Concepto de oración unimembre. Propón tres ejemplos.
3. Enumera y define los tipos de oraciones bimembres. Propón un ejemplo para las oraciones pronominales y reflexivas.
4. Analiza las siguientes oraciones:
– El cooperativismo en Galicia ofrece buenas soluciones laborales.
– Rosa y Lola se peinan.
– Lee los siguientes textos.
5. ¿Qué es un triptongo? Propón tres ejemplos.
6. Lee los siguientes textos extraídos de una página web y responde después a estas cuestiones:
a. Determina las características de los textos.
b. A partir de los textos, ¿qué tendríamos que hacer para seguir informándonos en torno al
asunto planteado?
c. Explica el funcionamiento de una página web.
73
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Los árboles, los ladrillos que
forman nuestras casas, en definitiva, cualquier objeto que tenemos a nuestro alrededor, presenta unas características propias:
elasticidad, dureza, conductividad, plasticidad… y podemos
encontrarlo en diferentes estados físicos: sólido, líquido o gas.
Pero…
¿Qué les hace así?
¿Cómo podemos explicar
esas características?
La explicación hay que buscarla mirando los objetos de cerca. Si utilizásemos un
microscopio que aumentase la imagen lo
suficiente, esto es lo que veríamos:
MOLÉCULAS.
Todo cuerpo está compuesto por moléculas, que son los fragmentos más pequeños en los que se puede dividir cualquier
material sin que éste pierda sus propiedades.
Unas moléculas se unen a otras formando una estructura tridimensional que da
lugar a un cuerpo.
74
Programación unidades
Unidade 4
Obxectivos
• Ler expresiva e comprensivamente os textos que aparecen na unidade. Valorar criticamente os contidos dos textos.
• Expresarse adecuadamente –tanto oralmente como por escrito– conforme a norma da lingua castelá.
• Usar adecuadamente a linguaxe verbal e non verbal atendendo á intención comunicativa do emisor e ao contexto de emisión.
• Valorar os textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural: a literatura romántica e a
literatura realista.
• Afondar na análise dos xéneros literarios e aplicar os coñecementos explorados á redacción de textos desta tipoloxía.
• Consultar fontes de información (dicionarios, enciclopedias, Internet, etc.) como medio para
solucionar dúbidas.
• Elaborar fichas de léxico como estratexia de aprendizaxe das palabras.
• Elaborar fichas de ortografía como instrumento para a mellora da expresión verbal escrita.
• Desenvolver unha actitude participativa a través do traballo en equipo, que favoreza interaccións
positivas entre o alumnado.
• Coñecer técnicas de organización do estudo.
• Fomentar o respecto dos valores democráticos (tolerancia, liberdade de expresión, espírito de respecto, etc.), adoptando unha actitude crítica na análise do contido dos textos da unidade.
Competencias básicas
1. Competencia en comunicación lingüística
A competencia en comunicación lingüística refírese á utilización da linguaxe como instrumento, tanto de comunicación oral e escrita como de aprendizaxe e regulación de condutas e emocións.
– Saber ler. Ser competente en comprender os textos da unidade.
75
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Realizar unha correcta lectura expresiva en público e para un mesmo coa entoación e o ritmo adecuados.
• Comprender o que se le utilizando técnicas de resumo.
• Localizar a información máis relevante nos textos para facer unha interpretación adecuada.
• Ler textos diversos, tanto literarios coma non literarios.
• Gozar da lectura. Formarse como lector/a reflexivo, atento e activo.
– Saber falar e escoitar
• Comprender e expresar habilmente ideas, sentimentos e necesidades, ter claro o obxectivo que se
quere acadar cando se achega unha información, se expón un coñecemento, se expresa un desexo ou unha emoción, facéndoo de xeito respectuoso, sobre todo, cando se fala en público, nu-nha entrevista persoal, un debate, unha asemblea ou unha reunión de traballo.
• Adecuar a fala á variedade de situacións comunicativas nas que poden estar implicados, comprendendo, utilizando e valorando diferentes recursos lingüísticos de uso cotián (comparacións,
refráns, frases feitas…) e controlando os elementos non verbais que acompañan a expresión oral.
• Manifestar opinións persoais de maneira argumentada en situacións de debate, de grupo de traballo ou de conversas cruzadas.
• Coñecer, respectar e valorar positivamente a diversidade lingüística, así como a realidade plurilingüe do Estado español.
• Utilizar diversas formas de discurso na comunicación, informando sobre un tema, tendo en conta a súa estrutura expositiva e os compoñentes lingüísticos, ou manifestando opinións persoais de
maneira argumentada…, pondo interese para facerse entender e entender, mantendo en todo
momento unha actitude dialogante.
Competencia de contidos: literaria
• Interpretación e valoración de textos literarios orais atendendo ao seu contido, organización e uso
da linguaxe.
• Temas e motivos. Recorrencia e innovación en temas e motivos da literatura oral.
• Audición de textos literarios en soportes dixitais e audiovisuais.
• Exposición e presentación oral de traballos individuais e grupais relacionados cos períodos literarios, temas, autores e textos dos séculos XIX e XX.
• Recitado de textos poéticos dos séculos XIX e XX.
• Lectura expresiva de relatos e descricións literarias dos autores estudados.
• Escenificacións dalgúns textos dramáticos.
• Lectura persoal de, cando menos, tres obras literarias completas.
• Interpretación e valoración de textos literarios escritos atendendo ao seu contido, organización e
uso da linguaxe.
• Temas e motivos. Recorrencia e innovación en temas e motivos da literatura escrita.
• Coñecemento dos autores e obras máis relevantes da literatura española en relación co seu contexto histórico e literario.
• Comentarios de textos.
• Traballos monográficos individuais e grupais acerca dalgunhas das obras e autores lidos.
• Composicións literarias seguindo como modelo os textos e autores estudados.
• Redacción de comentarios escritos sobre obras completas ou fragmentos.
76
Programación unidades
• Composicións literarias libres.
• Exposición por escrito dunha opinión ben argumentada sobre a lectura persoal de relatos de certa extensión e novelas dos séculos XIX e XX, valorando a estrutura e o uso dos elementos do xénero, o uso da linguaxe, o punto de vista e o oficio do autor, e relacionando o sentido da obra co
seu contexto e coa propia experiencia.
• Uso progresivamente autónomo da biblioteca do centro, das do contorno, de bibliotecas virtuais,
e de webs para o fomento e orientación da lectura.
Competencia de contidos: estratéxica
• Adquisición da velocidade adecuada de escrita.
• Lexibilidade do escrito.
• Desenvolvemento dos sentidos da dirección e a proporción.
• Aprendizaxe de diversas formas de dispoñer e presentar a letra (maiúscula, subliñado, tipografías
variadas…).
• Uso automatizado das convencións ortográficas.
– Saber escribir:
• Escribir correctamente sendo consciente da importancia dos compoñentes formais e normativos
da lingua escrita, así como dos procedementos de adecuación e coherencia.
• Compoñer un texto ben escrito e ben presentado axustándoo ás condicións da situación comunicativa.
• Escribir textos literarios atendendo ás súas características lingüísticas, tanto de contido como
de formato.
Competencia de contidos: discursiva-textual
• Comprensión de presentacións, exposicións ou conferencias realizadas no ámbito académico,
relacionadas coas áreas de coñecemento escolares.
• Comprensión do sentido global de exposicións especializadas, aínda que conteñan tecnicismos ou
terminoloxía pouco habitual.
• Captación dos diferentes puntos de vista e argumentacións de apoio en debates sobre temas de
actualidade.
• Produción de discursos claros, fluídos e ben estruturados, cunha estrutura lóxica eficaz, que axude ao oínte a fixarse nos elementos significativos.
• Presentación de temas complexos con seguridade e de modo elocuente, adaptando o discurso con
flexibilidade ás esixencias dos oíntes.
• Presentacións orais claras e ben estruturadas sobre temas relacionados coa actividade académica
ou a actualidade social, política ou cultural que admitan diferentes puntos de vista.
• Valoración crítica de textos escritos, atendendo aos seus trazos formais, á súa estrutura e ao seu
contido.
• Comprensión de textos do ámbito académico, atendendo especialmente á consulta, en diversos
soportes, de dicionarios, glosarios e outras fontes de información, incluíndo fragmentos de
ensaios.
• Actitude crítica ante as mensaxes que supoñen calquera tipo de discriminación.
• Redacción de textos claros con estrutura eficaz e estilo adecuado, resaltando os elementos máis
significativos.
• Redacción de relatos e descricións atractivos, con estilo adecuado ao xénero literario elixido.
77
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Escritura de exposicións, informes ou artigos con claridade e corrección, cunha visión crítica dos
traballos realizados ou dos textos consultados para seleccionar a información.
Competencia de contidos: estratéxica
• Elaboración de resumos, esquemas, sínteses, mapas conceptuais como actividades de planificación de textos escritos.
• Utilización das tecnoloxías da información e a comunicación para a presentación de escritos.
2. Competencia cultural e artística
Esta competencia supón apreciar a expresión creativa de ideas, experiencias e emocións a través de
distintos medios audiovisuais.
– Creatividade. Expresar ideas e sentimentos persoais a partir da lectura dos textos da unidade.
• Mostrar ideas propias, saber expresalas e argumentalas.
• Valorar a liberdade de expresión.
• Apreciar a expresión de ideas de forma creativa a través da linguaxe verbal.
• Dispoñer de habilidades perceptivas e de emocionarse ante a creación artística e cultural, presente e pasada, así como valoralas criticamente.
• Deseñar e levar a cabo proxectos artísticos, tecnolóxicos e culturais no contorno escolar, ben de
maneira individual ou colaborando en equipo.
• Apreciar a expresión de ideas, experiencias ou sentimentos de forma creativa, a través de diferentes medios de expresión artísticos.
• Cultivar o seu propio desenvolvemento estético mediante a expresión artística e literaria.
– Participación en manifestacións culturais. Posuír ferramentas para acceder aos textos literarios,
ter sensibilidade e adquirir sentido estético a través deles.
• Comprender e enriquecerse persoalmente coas producións literarias.
• Interesarse e apreciar as obras literarias (como obra de arte) e gozar das súas calidades estéticas.
– Patrimonio tecnolóxico, artístico e cultural. Familiarizarse con obras ou fragmentos literarios e,
a través da súa lectura, comprender a función que desempeña a literatura na vida dos seres humanos e a función que pode desempeñar nas súas propias vidas.
– Uso de linguaxes artísticas e técnicas. Expresarse mediante distintos códigos artísticos, así como
facilitar o acceso ás manifestacións culturais e artísticas para ser capaz de valoralas, fomentando a
sensibilidade e a adquisición do sentido estético para lograr o seu gozo.
• Amosar iniciativas e ideas propias e orixinais, argumentalas e saber expresalas utilizando a linguaxe verbal.
• Valorar a liberdade de expresión, o dereito á diversidade cultural e a realización de experiencias artísticas e culturais compartidas.
• Apreciar a expresión de ideas, experiencias ou sentimentos de forma creativa, a través da linguaxe verbal.
• Cultivar o seu propio desenvolvemento estético mediante a expresión artística e literaria.
• Coñecemento e uso básico das convencións e dos principais materiais, técnicas e recursos que
empregan diferentes linguaxes artísticas e técnicas.
• Utilización de diversas técnicas artísticas para a realización de creacións propias.
78
Programación unidades
3. Competencia social e cidadá
Esta competencia recolle as formas de comportamento que preparan ás persoas para participar eficazmente na vida social e profesional de sociedades multiculturais como a nosa e ser capaz de resolver conflitos.
– Cidadanía. Identificarse coas características das sociedades democráticas e adquirir unha educación cívica a través da lectura de textos adecuados.
• Coñecer e valorar dereitos e deberes do cidadán ou cidadá.
• Valorar criticamente a información contida nos textos como cidadán activo, contrastando o seu
grao de obxectividade para desenvolver opinións propias.
• Coñecer os valores que caracterizan a unha sociedade democrática a través dos textos.
• Recoñecer e combater os prexuízos sociais.
• Coñecer e valorar os Dereitos Humanos e os dereitos dos nenos e nenas, así como os dereitos e deberes que teñen como alumnos e alumnas.
• Cumprir os deberes que posúen como membros dunha determinada comunidade (familia, estudante, consumidor, cidadán…).
• Reclamar dereitos recoñecidos, así como formular queixas utilizando os procedementos sociais establecidos, de maneira respectuosa e achegando posibles alternativas.
• Valorar criticamente a información (publicada, audiovisual, Internet…) como cidadán activo,
contrastando o seu grao de veracidade e obxectividade para desenvolver opinións e posicións propias.
• Coñecer as diversas opcións políticas e a súa influencia na sociedade que rodea.
• Coñecer os valores que caracterizan unha sociedade democrática (dignidade, liberdade, igualdade,
tolerancia, non discriminación, responsabilidade, xustiza, solidariedade…) e distinguilos dos que non
o son.
• Adoptar actitudes e comportamentos democráticos na vida cotiá e na participación escolar e social.
• Coñecer as principais institucións democráticas existentes a nivel de localidade, Galicia, Estado español e Europa desde a perspectiva dunha cidadanía activa e comprometida.
• Recoñecer, criticar e combater os prexuízos sociais de toda índole (sexistas, relixiosos, culturais, étnicos, económicos…) que se atopan no medio que rodea.
• Valorar positivamente a diversidade cultural como factor de enriquecemento, coñecemento mutuo e
integración dos pobos.
• Coñecer as principais institucións xuvenís de participación social (voluntariado, deportivas, sociais,
ONG, culturais, políticas…) e colaborar con algunha delas.
• Manter un comportamento cívico, respectando as normas sociais que regulan a convivencia e participando nos cauces establecidos democraticamente para propoñer, no seu caso, os cambios que se
desexen.
– Habilidades sociais
• Manter boas relacións cos demais.
• Coñecer e practicar o diálogo como ferramenta básica de comunicación interpersoal. Valorar o
intercambio de puntos de vista e a busca de acordos, elementos esenciais da convivencia.
• Adoptar unha actitude respectuosa e educada durante o diálogo en contextos máis ou menos formais.
• Argumentar os puntos de vista propios, escoitar e comprender os argumentos dos demais, recoñecer
e aceptar as diferenzas, considerar alternativas posibles e establecer relacións construtivas cos demais.
79
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións e a asunción de responsabilidades compartidas.
• Establecer e saber manter relacións de amizade sincera e implicarse en situacións persoais e proxectos sociais de axuda desinteresada.
• Recibir e ofrecer eloxios de maneira construtiva e sincera, sen se sentir avergoñados nin caer en
actitudes aduladoras.
• Adoptar unha actitude positiva e firme ante o esforzo persoal e colectivo como forma de mellorar e comprometerse con proxectos persoais e sociais.
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións, a asunción de responsabilidades compartidas, a integración de capacidades persoais diversas, a consecución de
metas, a motivación de logro e a mellora do coñecemento persoal e social.
– Iniciativa e creatividade. Elaborar novas ideas, buscar alternativas.
• Mostrar iniciativas e ideas propias, argumentalas e sabelas defender ante outros, anticipar riscos
asumibles e articular medios e estratexias para levalas a cabo con éxito.
• Integrarse en proxectos de traballo en equipo, valorando as ideas dos demais e asumindo responsabilidades colectivas.
• Cultivar un pensamento diverxente, crítico e orixinal, preguntándose a si mesmos sobre ideas ou
feitos da realidade, co fin de desenvolver un pensamento e unha moral autónomos.
– Comprensión do mundo actual
• Recoñecer as principais variables socioeconómicas, ecolóxicas, xeográficas, demográficas, tecnolóxicas…, que inflúen na vida cotiá e os problemas que xorden a causa da intervención humana.
• Coñecer os principais problemas do presente (degradación do medio natural, desigualdade na
distribución da riqueza, desprazamentos de poboación, guerras, fame...) e as distintas posicións
existentes ante eles.
• Apreciar e respectar, tanto o patrimonio (histórico, artístico, cultural, medioambiental…) propio
(localidade, Galicia) como o do conxunto da humanidade.
– Coñecerse a si mesmo. Supón adquirir unha serie de destrezas relacionadas co mantemento da
saúde física e mental, a identidade e a integridade persoal, e a elaboración de proxectos de vida
realistas e positivos.
• Identificar os principais estados emocionais e saber controlalos nun mesmo, coñecendo a influencia que poden ter sobre os comportamentos e actitudes persoais.
• Ter un coñecemento positivo de si mesmo, das súas calidades persoais, intereses e limitacións.
4. Tratamento da información e competencia dixital
Uso seguro e crítico das tecnoloxías da información e a comunicación (TIC) para o traballo, o ocio
e a comunicación.
– Uso de sistemas informáticos
• Coñecer e utilizar a terminoloxía básica do sistema operativo en uso: arquivos, escritorio, barra
de ferramentas, carpetas, fiestras, etc.
• Gardar, organizar e recuperar información en diferentes soportes: disquete, disco duro, pen drive, CD-ROM, DVD…
– Uso de Internet
• Realizar buscas avanzadas de información utilizando filtros con palabras clave nos buscadores
máis empregados.
80
Programación unidades
• Recuperar e almacenar información textual e icónica de diversas páxinas web.
• Valorar criticamente as vantaxes e desvantaxes que poden ofrecer as TIC e as súas repercusións
na vida cotiá.
• Seleccionar e valorar con prudencia a información obtida desde o punto de vista da súa veracidade, obxectividade, fiabilidade, legalidade e formulación ética, identificando e evitando a que
sexa inadecuada ou discriminatoria, así como protexendo os programas e o equipo informático
daqueles arquivos ou programas especialmente prexudiciais.
5. Competencia para aprender a aprender
Habilidade para iniciar a aprendizaxe e persistir nela. As persoas deben ser capaces de organizar a súa
propia aprendizaxe e de xestionar o tempo e a información eficazmente, xa sexa individualmente ou
en grupo.
– Coñecemento de si mesmo, esforzo e motivación
• Ter un coñecemento axustado e positivo de si mesmo, das súas calidades intelectuais, intereses e
limitacións persoais co fin de solicitar axuda e consello se é necesario, compensar carencias e tirar
o mellor partido posible das súas capacidades.
• Coñecer as características do proceso de aprendizaxe persoal valorando as estratexias empregadas
máis efectivas e evitando os obstáculos e erros máis frecuentes recoñecidos nun mesmo.
• Adoptar unha actitude confiada, paciente, comprometida e voluntariosa no investimento do
esforzo necesario para lograr aprendizaxes complexas e a longo prazo.
• Formular metas alcanzables a curto prazo e cumprilas, así como ir elevando os obxectivos de
aprendizaxe de forma progresiva e realista a medio prazo, fortalecendo o sentimento de competencia e control persoal.
– Hábitos de traballo
• Coñecer e utilizar de maneira habitual as principais condicións e técnicas que favorecen o traballo intelectual: disposición do espazo de estudo, organización de materiais e arquivo, distribución
do tempo, planificación e organización de tarefas, utilización da axenda, mantemento dun bo
estado físico e mental, elaboración de esquemas e gráficos, realización de resumos e fichas, preparación de exames e probas, elaboración e presentación de traballos, etc.
• Lograr e valorar a regularidade e constancia do traballo diario dedicado ao estudo e á realización de actividades de aprendizaxe como garantía de logro académico e satisfacción persoal.
• Coñecer as principais estratexias para mellorar a atención e a memorización no traballo escolar: selección da información, organización desta, integración e relación co que xa se coñece…
• Coñecer e utilizar diversas fontes e recursos para a busca, valoración, selección, almacenamento e presentación de información relevante.
• Analizar e avaliar os erros cometidos no proceso de aprendizaxe persoal e adoptar unha actitude de superación para propoñerse a súa mellora e a busca de axuda adecuada.
– Uso de programas básicos. Reúne as competencias necesarias para coñecer e utilizar os principais
programas que son necesarios para aproveitar con éxito as posibilidades que ofrece un ordenador:
procesador de textos, editores gráficos, folla de cálculo e bases de datos.
• Usar con soltura procesadores de textos para redactar, organizar, almacenar, imprimir e presentar documentos diversos, aproveitando todas as súas ferramentas, tipos de formato, inserción de imaxes e gráficos, correctores ortográficos e gramaticais, etc.
81
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Utilizar unha folla de cálculo para realizar cálculos sinxelos, axustar o tipo de formato, organizar, almacenar, imprimir e presentar a información desexada.
• Utilizar programas que lle permitan realizar exposicións e presentacións que faciliten a comprensión e capten a atención dun público.
Competencia de contidos: semiolóxica
• Busca, obtención, procesamento e comunicación da información usando as tecnoloxías da información e a comunicación para transformala en coñecemento propio.
• Uso de recursos lingüísticos e literarios dispoñibles a través de Internet: bibliotecas virtuais, información sobre autores e obras literarias a través de buscadores e enciclopedias virtuais, uso de diferentes clases de dicionarios virtuais.
• Técnicas e estratexias diversas para acceder á información segundo a fonte á que se acuda e o
soporte que se utilice (tradicional, informático, multimedia, ciberespazo) e dominio básico de
linguaxes específicas –texto, hipertexto, icónica, visual, sonora, numérica, gráfica– e das pautas
de decodificación e transferencia destas.
Competencia de contidos: estratéxica
• Elaboración de resumos, esquemas, sínteses, mapas conceptuais como actividades de planificación de textos escritos.
• Utilización das tecnoloxías da información e a comunicación para a presentación de escritos.
Contidos
Conceptos
1. «Lectura inicial»
• Texto teatral de sentido completo: Don Juan Tenorio, de José Zorrila.
• Actividades: comprensión, expresión oral e escrita, literatura e sociedade e intertextualidade.
2. «Literatura. Literatura romántica»
• Características do Romanticismo.
• A lírica romántica. Características. Espronceda e Bécquer.
• A prosa romántica. Características. Larra.
• O teatro romántico. Características. O Duque de Rivas e Zorrilla.
• Características do Realismo.
• Prerrealismo, Realismo e Naturalismo.
• A novela realista: Galdós, Valera e Clarín.
3. «Comentario literario dun texto»
• La Regenta, de Leopoldo Alas, Clarín.
4. «¿Cómo se escribe?
• Polisemia e precisión léxica.
Procedementos
• Lectura expresiva e comprensiva dos textos incluídos na unidade.
• Identificación dos elementos básicos dos textos e das súas características como textos literarios.
• Redacción de textos relacionados coa lectura inicial.
• Consulta de dicionarios.
82
Programación unidades
• Investigación: o mito de don Xoán. Situación actual da muller.
• Análise de textos literarios. Estrutura, puntos de vista narrativos, tempo, espazo, personaxes, lirismo, obxectividade / subxectividade, ritmo, métrica, estrutura dramática / teatral, diálogos, acoutamentos.
• Análise da tipoloxía do texto (subxénero literario).
• Investigación: consulta de fontes de información (enciclopedias, Internet).
• Establecemento de relacións intertextuais entre textos diversos e outras obras de arte.
• Recoñecemento dos textos literarios polos seus trazos propios.
• Dramatización.
• Elaboración de fichas de léxico.
• Elaboración de fichas ortográficas.
• Valoración crítica do contido dos textos da unidade: convivencia cultural, tolerancia, respecto aos
demais, xustiza, igualdade de oportunidades.
• Planificación do estudo.
• Traballo en grupo e traballo individual.
Actitudes
• Toma de conciencia da importancia da cultura como medio de integración social.
• Interese pola lectura como fonte de información, aprendizaxe e pracer.
• Interese por descifrar o sentido textual; procesos de decodificación, desenvolvemento de expectativas e inferencias, comprensión e interpretación.
• Valoración dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural.
• Coñecemento e respecto das normas de utilización correcta da lingua castelá.
• Aprecio polo coñecemento das convencións literarias.
• Interese polo coñecemento dos recursos apropiados para construír un texto pragmaticamente adecuado (adecuación, rexistro, coherencia e cohesión).
• Respecto polas convencións ortográficas e interese para a súa correcta aplicación.
• Preocupación por unha boa planificación e realización das actividades de estudo.
• Respecto polos valores democráticos de convivencia, tolerancia, xustiza, igualdade, respecto e
liberdade de expresión.
Criterios de avaliación
• Le de forma expresiva o texto co que se inicia a unidade. Domina aspectos coma o ritmo, a velocidade e a entoación. Articula adecuadamente.
• Recita textos líricos coa entoación adecuada.
• Le textos narrativos coa entoación adecuada.
• Le textos teatrais individualemente e en grupo.
• Identifica os elementos básicos do contido dos textos.
• Comprende as ideas esenciais sobre as que xiran os textos incluídos na unidade. Selecciona, de entre
varias posibles respostas, a que expresa mellor o que di o texto.
• Identifica ironías e dobres sentidos.
83
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Resume adecuadamente o texto.
• Encontra no texto as ideas principais e xerarquízaas ou interrelaciona, usando para iso os esquemas
convenientes.
• Realiza mapas conceptuais en relación cos contidos dos textos.
• Expresa os seus pensamentos e opinións de forma adecuada e coherente, e responde a preguntas do
tipo: que sabes de…?, que pensas de…?, que farías con…?, que valor dás a…?, que consello darías
sobre…?
• Constrúe xuízos críticos acordes aos temas formulados e exprésaos mediante textos escritos (comentarios críticos) conforme as indicacións explicadas na aula (modelo de comentario crítico).
• Participa activamente e é capaz de asumir roles diferenciados nunha mesa redonda: moderador, relator…
• Simula intervir en situacións diversas (por exemplo, nas que participan personaxes en conflito, de
opinións contrarias e diferenciadas; ante persoas maiores; nunha asemblea; nunha reunión; nun
medio público; etc.).
• Recoñece as características do texto literario e valórao como manifestación excelente da lingua.
• Goza escoitando, lendo ou expresándose de forma oral e escrita.
• Amosa confianza en si mesmo.
• Comprende o carácter plural e diverso da sociedade actual.
• Expresa os seus pensamentos e opinións de forma adecuada e coherente.
• Constrúe xuízos críticos acordes aos temas formulados e exprésaos mediante un diálogo respectuoso,
coherente e ben estruturado.
• Coñece e aplica as regras de funcionamento do sistema da lingua.
• Atende ao contexto cando planifica as súas mensaxes. Produce textos segundo as diferentes finalidades
e situacións de comunicación e utiliza as palabras adecuadas ao seu contexto.
• Participa activamente e é capaz de asumir roles diferenciados nunha mesa redonda: moderador,
relator, etc.
• Sabe manter unha conversación: recoñece as características da conversación, incorpórase oportunamente, mantén e respecta a quenda de palabra, intervén no momento adecuado, mantén actitudes corteses, etc.
• Compón textos escritos (considerando borradores previos) en torno ás ideas expresadas nos textos da unidade.
• Redacta narracións, descricións, explicacións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios escritos en soporte papel ou dixital, utilizando o rexistro adecuado ao tipo de texto, tema e
propósito comunicativo.
• Organiza as ideas con claridade en narracións, descricións, exposicións, resumos, argumentacións e
comentarios escritos relacionados con ámbitos sociais públicos e académicos.
• Enlaza os enunciados nas narracións, descricións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios en secuencias dotadas de cohesión, utilizando enlaces adecuados á organización informativa do texto.
84
Programación unidades
• Elabora textos propios utilizando informacións de textos diversos continuos e non continuos en
soporte papel e dixital, incluíndo hipertextos.
• Presenta adecuadamente os textos escritos, tanto en soporte papel como dixital, respectando as
normas ortográficas e tipográficas.
• Respecta as normas gramaticais e ortográficas na expresión escrita.
• Valora a importancia de planificar e revisar os textos escritos propios, incorporando a planificación e revisión de textos como técnica habitual na redacción.
• Reescribe un texto conforme a guías e orientacións: utiliza borradores previos, inclúe melloras e
matices, planifica, toma notas, consulta fontes e autocorríxese cando é necesario.
• Comparte o proceso de escritura (busca lectores e pide a súa opinión).
• Amosa interese por asegurar a coherencia e a cohesión na expresión das ideas, atendendo especialmente aos mecanismos semánticos de cohesión: recorre á sinonimia e á correferencia como medios para substituír referentes e mellorar a fluidez do texto.
• Fai un bo uso da puntuación.
• Coñece e aplica regras de acentuación.
• Evita usar palabras comodín.
• Le con frecuencia e goza coa lectura.
• Recoñece os elementos dun acto de comunicación.
• Selecciona o léxico adecuado no texto e contexto da enunciación.
• Amosa interese en evitar incorreccións, vulgarismos, barbarismos e imprecisións.
• Valora a diversidade lingüística como riqueza.
• Recoñece os elementos dun acto de comunicación.
• Produce textos diferenciados segundo as diferentes finalidades e situacións de comunicación.
• Atende ás reaccións dos interlocutores. Sabe cando iniciar ou terminar unha conversa; varía os temas
tratados de forma pertinente; sabe que dicir e que non; respecta as pausas; etc.
• É claro e conciso cando a situación o esixe (nunha conversación telefónica, por exemplo).
• Utiliza as palabras adecuadas ao seu contexto.
• Usa intelixentemente a linguaxe corporal-xestual. Domina o xesto, a postura, a mirada, a distancia, o
ritmo, a intensidade de voz, a entoación e a articulación.
• Recoñece o valor dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural, patrimonio
dunha colectividade.
• Aprecia as producións literarias e valóraas criticamente.
• Valora o uso da linguaxe, o punto de vista e a mestría do autor ou autora.
• Diferencia o contido literal e o sentido da obra.
• Relaciona o contido da obra co seu contexto actual e a experiencia persoal.
• Sitúa a obra no seu período literario e relaciona o seu sentido co contexto social, cultural e literario en que se produce:
85
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Coñece os autores e obras máis relevantes dos períodos romántico e realista, en relación co
seu contexto histórico e literario.
• Realiza comentarios de textos.
• Expón traballos monográficos individuais e grupais acerca dalgunhas das obras e autores
lidos.
• Compón textos literarios tomando como modelo os textos e autores estudados.
• Expón por escrito unha opinión ben argumentada sobre a lectura persoal de relatos de certa extensión, artigos e novelas do período romántico, valorando a estrutura e o uso dos elementos do xénero, o uso da linguaxe, o punto de vista e o oficio do autor; relacionando o
sentido da obra co seu contexto e coa propia experiencia.
• Interpreta e valora a produción romántica atendendo ao seu contido, organización e uso
da linguaxe.
• Recoñece temas e motivos románticos e realistas.
• Recoñece a obra de Gustavo Adolfo Bécquer, Galdós, Valera e Clarín como referencia das
letras castelás.
• Expón e presenta oralmente traballos individuais e grupais relacionados coa obra dos autores enriba mencionados.
• Recita textos poéticos románticos e fragmentos literarios de autores realistas.
• Le expresivamente relatos, artigos e descricións literarias de autores románticos.
• Escenifica algúns textos dramáticos.
• Usa os coñecementos literarios na comprensión e valoración de textos ou fragmentos literarios
breves, tendo en conta, como criterios de valoración, as innovacións en temas ou motivos literarios, nos xéneros, nas formas e nos recursos da linguaxe poética e estilo literario na literatura contemporánea.
• Aplica os coñecementos sobre as relacións entre as obras lidas e comentadas, o contexto histórico,
cultural e literario en que aparecen e os autores literarios máis relevantes dos séculos XIX e XX á realización dun traballo de información e síntese, que inclúa unha valoración persoal, ou de imitación
e recreación, en soporte papel ou dixital.
• Redacta textos, en soporte papel ou dixital, tomando como modelos os textos literarios dos séculos XIX e XX lidos e comentados na clase.
• Incorpora a lectura literaria como fonte de pracer e enriquecemento persoal, e como fonte de
información sobre aspectos culturais do contexto histórico en que se producen.
• Expón oralmente comentarios sobre os textos presentados na clase.
• Dramatiza textos breves.
• Usa progresivamente a biblioteca do centro, as do contorno, bibliotecas virtuais e webs para o
fomento e orientación da lectura.
• Considera a creación literaria como unha fonte de enriquecemento persoal e goza coa súa lectura
e comentario.
• Interésase por e recoñece os códigos artísticos da creación literaria, considerando a súa evolución
segundo épocas e autores.
• Busca, selecciona e analiza textos literarios en distintas fontes (prensa, Internet, bibliotecas, etc.).
• Considera o recurso da intertextualidade como un proceso creativo.
86
Programación unidades
• É consciente das súas propias capacidades e dos procesos necesarios para adquirir e manexar nova
información. Incrementa paulatinamente a súa autoestima persoal en tanto creador da súa propia
aprendizaxe.
• Solicita axuda para coñecer e consultar fontes de información diversas.
• Recoñece e avalía a estrutura e o uso dos elementos do xénero.
• Recoñece os textos literarios polas súas características propias.
• Recoñece as características dos textos líricos:
• Identifica os trazos líricos: brevidade, condensación, eliminación do anecdótico, versificación, métrica, subxectividade, etc.
• Analiza adecuadamente os tipos de verso.
• É capaz de elaborar pequenos textos líricos conforme as indicacións e orientacións manifestadas na aula.
• Recoñece os principais subxéneros líricos.
• Recoñece as características dos textos narrativos:
• Identifica o tipo de espazo.
• Analiza adecuadamente o tratamento do tempo.
• Recoñece o tipo de personaxe.
• Recoñece o punto de vista narrativo.
• É capaz de elaborar pequenos textos narrativos conforme as indicacións e orientacións
manifestadas na aula.
• Recoñece os principais subxéneros narrativos.
• Recoñece as características dos textos teatrais:
• Identifica o tipo de espazo.
• Analiza adecuadamente o tratamento do tempo.
• Recoñece o tipo de personaxe.
• Contesta a cuestións formuladas nos textos traballados.
• Amosa interese polos temas e cuestións formulados nos textos traballados.
• É capaz de crear pequenos textos de intención literaria a partir do comentario dos temas e recursos
estudados na aula.
• Valora con criterios axustados as composicións propias e dos compañeiros e compañeiras.
• Desenvolve actitudes tendentes a aprender a aprender de forma cada vez máis eficaz.
• É consciente das súas capacidades e dos contidos que necesita reforzar. Traza plans para orientar a súa
actividade de aprendizaxe (neste caso, mediante a elaboración de fichas de léxico e ortografía).
• Coñece estratexias para evitar cometer fallos ortográficos: regras ortográficas, xiros alternativos,
consulta de fontes de información, etc.
• Asume positivamente actitudes de respecto e colaboración de modo xeral e fronte aos seus compañeiros e compañeiras.
• Pon en práctica o diálogo como ferramenta de comunicación, para coñecerse mutuamente, planificar actuacións e resolver conflitos.
87
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• É flexible na exposición das ideas. Amosa atención e desexos por entender puntos de vista distintos (emocións, sentimentos ou pensamentos doutros).
• Sabe manter un diálogo respectuoso. Controla a impulsividade e tolera posibles frustracións.
• Relaciónase, coopera e traballa en equipo: ponse no lugar do outro, valora as ideas dos demais,
dialoga e negocia, fai saber adecuadamente aos demais as propias decisións e traballa de forma
cooperativa e flexible.
• Aplica as máximas pragmáticas ao discurso (máxima de hipérbole, máxima de cortesía, máxima
de simpatía, etc.).
• Amosa capacidade para ordenar adecuadamente as súas ideas no discurso. Fai uso dos seus coñecementos de Lingüística Textual (coherencia e cohesión).
• Atende á presentación e estética dos seus traballos.
• Asume os contidos analizados na aula e interrelaciónaos cos saberes previos.
• Organiza adecuadamente a súa carpeta de traballo.
• Manexa intelixentemente e mantén presentables o libro de texto e os diversos cadernos.
• Sabe utilizar diferentes fontes de información e recursos para matizar ou ampliar os contidos analizados na aula.
• Planifica adecuadamente o seu tempo, organízase no espazo e distribúe as tarefas que comporta o
estudo dunha materia.
• Recoñece, asume e sabe describir os valores que caracterizan unha sociedade democrática (liberdade, igualdade, respecto para cos dereitos dos demais, tolerancia, non discriminación, dignidade, responsabilidade, xustiza, solidariedade...) e distíngueos dos que non o son.
• Identifica e critica, a través da lectura dos textos, contidos discriminatorios ou antisociais.
• Demostra actitudes e comportamentos democráticos.
• Entende a diversidade como riqueza cultural. Respecta as distintas linguas do Estado español e a variedade lingüística da lingua castelá.
• Observa a desigualdade como inxustiza social.
• Reacciona democraticamente ante as problemáticas sociais.
88
Programación unidades
Actividades de reforzo e ampliación
1. Investiga sobre el período literario, la vida y la obra de Tirso de Molina.
2. Compara el final del Don Juan de Zorrilla con el fragmento anterior.
3. Analiza y comenta las diferencias entre el texto de Zorrilla y el de Tirso.
Final de la obra El burlador de Sevilla, de Tirso de Molina.
(Sale don GONZALO como de antes y encuéntrase con
ellos.)
JUAN:
¿Quién va?
Yo soy.
GONZALO:
CATALINÓN:
Muerto estoy.
GONZALO: El muerto soy, no te espantes,
no entendí que me cumplieras
la palabra, según haces
de todos burla.
JUAN:
¿Me tienes
en opinión de cobarde?
GONZALO:
Sí, que aquella noche huiste
de mí, cuando me mataste.
JUAN:
Huí de ser conocido,
mas ya me tienes delante,
di presto lo que me quieres.
GONZALO:
Quiero a cenar convidarte.
CATALINÓN: Aquí excusamos la cena,
que toda ha de ser fiambre
pues no parece cocina
[si al convidado le mate].
JUAN:
Cenemos.
Para cenar
GONZALO:
es menester que levantes
esa tumba.
Y si te importa
JUAN:
levantaré esos pilares.
GONZALO:
Valiente estás.
Tengo brío,
JUAN:
y corazón en las carnes.
CATALINÓN: Mesa de Guinea es ésta,
pues, ¿no hay por allá quien lave?
Siéntate.
GONZALO:
JUAN:
¿Adónde?
CATALINÓN:
Con sillas
vienen ya dos negros pajes.
(Salen dos enlutados con sillas.)
¿También acá se usan lutos
y bayeticas de Flandes?
GONZALO:
Siéntate [tú].
CATALINÓN:
Yo, señor,
he merendado esta tarde.
[Cena con tu convidado.
GONZALO:
Ea, pues, ¿he de enojarme?]
No repliques.
CATALINÓN:
No replico.
Dios en paz de esto me saque.
¿Qué plato es éste, señor?
GONZALO:
Este plato es de alacranes
y víboras.
CATALINÓN:
¡Gentil plato
[para el que trae buena hambre!
¿Es bueno el vino, señor?
GONZALO:
Pruébale.
CATALINÓN:
¡Hiel y vinagre
es este vino!
GONZALO:
Este vino
exprimen nuestros lagares
¿No comes tú?
JUAN:
Comeré
si me dieses áspid a áspid
cuanto el infierno tiene.
También quiero que te canten.]
GONZALO:
(Cantan.)
MÚSICOS:
«Adviertan los que de Dios
juzgan los castigos grandes
que no hay plazo que no llegue
ni deuda que no se pague».
CATALINÓN: Malo es esto, vive Cristo,
89
Lengua castellana y literatura 4º ESO
JUAN:
que he entendido este romance,
y que con nosotros habla.
Un hielo el pecho me abrase.
(Cantan.)
MÚSICOS:
«Mientras en el mundo viva,
no es justo que diga nadie
¡qué largo me lo fiáis!,
siendo tan breve el cobrarse».
CATALINÓN: ¿De qué es este guisadillo?
GONZALO:
De uñas.
De uñas de sastre
CATALINÓN:
será, si es guisado de uñas.
JUAN:
Ya he cenado, haz que levanten
la mesa.
Dame esa mano.
GONZALO:
No temas, la mano dame.
JUAN:
¿Eso dices? ¿Yo temor?
¡Que me abraso! No me abrases
con tu fuego.
GONZALO:
Éste es poco
para el fuego que buscaste.
Las maravillas de Dios
son, don Juan, investigables,
y así quiere que tus culpas
a manos de un muerto pagues,
y, si pagas de esta suerte
las doncellas que burlaste,
ésta es justicia de Dios.
Quien tal hace, que tal pague.
JUAN:
¡Que me abraso, no me aprietes!
Con la daga he de matarte,
mas, ¡ay, que me canso en vano
de tirar golpes al aire!
A tu hija no ofendí,
que vio mis engaños antes.
GONZALO:
No importa, que ya pusiste
tu intento.
JUAN:
Deja que llame
quien me confiese y absuelva.
GONZALO:
No hay lugar, ya acuerdas tarde.
JUAN:
¡Que me quemo! ¡Que me abraso!
Muerto soy.
(Cae muerto don JUAN.)
CATALINÓN:
No hay quien se escape,
que aquí tengo de morir
también por acompañarte.
GONZALO:
Ésta es justicia de Dios.
Quien tal hace, que tal pague.
Tirso de Molina: El burlador de Sevilla,
Cátedra, 2003.
4. Investiga en torno a Fortunata y Jacinta y sitúa al personaje en su contexto.
5. Galdós escribió otras novelas que se han hecho muy populares. Presenta una de ellas a tus compañeros y compañeras.
6. Analiza el estilo empleado por el autor.
Parte primera
Juanito Santa Cruz
Las noticias más remotas que tengo de la persona que lleva este nombre me las ha dado Jacinto María Villalonga, y alcanzan al tiempo en que este amigo mío y el otro y el de más allá, Zalamero, Joaquinito Pez, Alejandro Miquis, iban a las aulas de la Universidad. No cursaban todos
el mismo año, y aunque se reunían en la cátedra de Camús, separábanse en la de Derecho Romano: el chico de Santa Cruz era discípulo de Novar, y Villalonga de Coronado. Ni tenían todos el
mismo grado de aplicación: Zalamero, juicioso y circunspecto como pocos, era de los que se
ponen en la primera fila de bancos, mirando con faz complacida al profesor mientras explica, y
haciendo con la cabeza discretas señales de asentimiento a todo lo que dice. Por el contrario,
90
Programación unidades
Santa Cruz y Villalonga se ponían siempre en la grada más alta, envueltos en sus capas y más
parecidos a conspiradores que a estudiantes. Allí pasaban el rato charlando por lo bajo, leyendo
novelas, dibujando caricaturas o soplándose recíprocamente la lección cuando el catedrático les
preguntaba. Juanito Santa Cruz y Miquis llevaron un día una sartén (no sé si a la clase de Novar
o a la de Uribe, que explicaba Metafísica) y frieron un par de huevos. Otras muchas tonterías de
este jaez cuenta Villalonga, las cuales no copio por no alargar este relato. Todos ellos, a excepción de Miquis que se murió en el 64 soñando con la gloria de Schiller, metieron infernal bulla en
el célebre alboroto de la noche de San Daniel. Hasta el formalito Zalamero se descompuso en
aquella ruidosa ocasión, dando pitidos y chillando como un salvaje, con lo cual se ganó dos bofetadas de un guardia veterano, sin más consecuencias. Pero Villalonga y Santa Cruz lo pasaron
peor, porque el primero recibió un sablazo en el hombro que le tuvo derrengado por espacio de
dos meses largos, y el segundo fue cogido junto a la esquina del Teatro Real y llevado a la prevención en una cuerda de presos, compuesta de varios estudiantes decentes y algunos pilluelos de
muy mal pelaje. A la sombra me lo tuvieron veinte y tantas horas, y aún durara más su cautiverio, si de él no le sacara el día 11 su papá, sujeto respetabilísimo y muy bien relacionado.
¡Ay!, el susto que se llevaron D. Baldomero Santa Cruz y Barbarita no es para contado. ¡Qué noche
de angustia la del 10 al 11! Ambos creían no volver a ver a su adorado nene, en quien, por ser único, se
miraban y se recreaban con inefables goces de padres chochos de cariño, aunque no eran viejos. Cuando el tal Juanito entró en su casa, pálido y hambriento, descompuesta la faz graciosa, la ropita llena de
sietes y oliendo a pueblo, su mamá vacilaba entre reñirle y comérsele a besos. El insigne Santa Cruz, que
se había enriquecido honradamente en el comercio de paños, figuraba con timidez en el antiguo partido
progresista; mas no era socio de la revoltosa Tertulia, porque las inclinaciones antidinásticas de Olózaga y Prim le hacían muy poca gracia. Su club era el salón de un amigo y pariente, al cual iban casi todas
las noches D. Manuel Cantero, D. Cirilo Álvarez y D. Joaquín Aguirre, y algunas D. Pascual Madoz. No
podía ser, pues, D. Baldomero, por razón de afinidades personales, sospechoso al poder. Creo que fue
Cantero quien le acompañó a Gobernación para ver a González Bravo, y éste dio al punto la orden para
que fuese puesto en libertad el revolucionario, el anarquista, el descamisado Juanito.
Cuando el niño estudiaba los últimos años de su carrera, verificose en él uno de esos cambiazos
críticos que tan comunes son en la edad juvenil. De travieso y alborotado volviose tan juiciosillo, que
al mismo Zalamero daba quince y raya. Entrole la comezón de cumplir religiosamente sus deberes
escolásticos y aun de instruirse por su cuenta con lecturas sin tasa y con ejercicios de controversia y
palique declamatorio entre amiguitos. No sólo iba a clase puntualísimo y cargado de apuntes, sino
que se ponía en la grada primera para mirar al profesor con cara de aprovechamiento, sin quitarle
ojo, cual si fuera una novia, y aprobar con cabezadas la explicación, como diciendo: «yo también me
sé eso y algo más». Al concluir la clase, era de los que le cortan el paso al catedrático para consultarle un punto oscuro del texto o que les resuelva una duda. Con estas dudas declaran los tales su
furibunda aplicación. Fuera de la Universidad, la fiebre de la ciencia le traía muy desasosegado. Por
aquellos días no era todavía costumbre que fuesen al Ateneo los sabios de pecho que están mamando la leche del conocimiento. Juanito se reunía con otros cachorros en la casa del chico de Tellería
(Gustavito) y allí armaban grandes peloteras. Los temas más sutiles de Filosofía de la Historia y del
Derecho, de Metafísica y de otras ciencias especulativas (pues aún no estaban de moda los estudios
experimentales, ni el transformismo, ni Darwin, ni Haeckel eran para ellos, lo que para otros el trompo o la cometa. ¡Qué gran progreso en los entretenimientos de la niñez! ¡Cuando uno piensa que
aquellos mismos nenes, si hubieran vivido en edades remotas, se habrían pasado el tiempo mamándose el dedo, o haciendo y diciendo toda suerte de boberías…!
Todos los dineros que su papá le daba, dejábalos Juanito en casa de Bailly-Baillière, a cuenta de
los libros que iba tomando. Refiere Villalonga que un día fue Barbarita reventando de gozo y orgullo a la librería, y después de saldar los débitos del niño, dio orden de que entregaran a este todos
los mamotretos que pidiera, aunque fuesen caros y tan grandes como misales. La bondadosa y angelical señora quería poner un freno de modestia a la expresión de su vanidad maternal. Figurábase
91
Lengua castellana y literatura 4º ESO
que ofendía a los demás, haciendo ver la supremacía de su hijo entre todos los hijos nacidos y por
nacer. No quería tampoco profanar, haciéndolo público, aquel encanto íntimo, aquel himno de la conciencia que podemos llamar los misterios gozosos de Barbarita. Únicamente se clareaba alguna vez,
soltando como al descuido estas entrecortadas razones: «¡Ay qué chico!… ¡cuánto lee! Yo digo que
esas cabezas tienen algo, algo, sí señor, que no tienen las demás… En fin, más vale que le dé por ahí».
Concluyó Santa Cruz la carrera de Derecho, y de añadidura la de Filosofía y Letras. Sus papás eran
muy ricos y no querían que el niño fuese comerciante, ni había para qué, pues ellos tampoco lo eran ya.
Apenas terminados los estudios académicos, verificose en Juanito un nuevo cambiazo, una segunda crisis
de crecimiento, de esas que marcan el misterioso paso o transición de edades en el desarrollo individual.
Perdió bruscamente la afición a aquellas furiosas broncas oratorias por un más o un menos en cualquier
punto de Filosofía o de Historia; empezó a creer ridículos los sofocones que se había tomado por probar
que en las civilizaciones de Oriente el poder de las castas sacerdotales era un poquito más ilimitado que
el de los reyes, contra la opinión de Gustavito Tellería, el cual sostenía, dando puñetazos sobre la mesa,
que lo era un poquitín menos. Dio también en pensar que maldito lo que le importaba que la conciencia
fuera la intimidad total del ser racional consigo mismo, o bien otra cosa semejante, como quería probar,
hinchándose de convicción airada, Joaquinito Pez. No tardó, pues, en aflojar la cuerda a la manía de las
lecturas, hasta llegar a no leer absolutamente nada. Barbarita creía de buena fe que su hijo no leía ya porque había agotado el pozo de la ciencia.
Tenía Juanito entonces veinticuatro años. Le conocí un día en casa de Federico Cimarra en un
almuerzo que este dio a sus amigos. Se me ha olvidado la fecha exacta; pero debió de ser esta hacia el
69, porque recuerdo que se habló mucho de Figuerola, de la capitación y del derribo de la torre de la
iglesia de Santa Cruz. Era el hijo de D. Baldomero muy bien parecido y además muy simpático, de estos
hombres que se recomiendan con su figura antes de cautivar con su trato, de estos que en una hora de
conversación ganan más amigos que otros repartiendo favores positivos. Por lo bien que decía las cosas
y la gracia de sus juicios, aparentaba saber más de lo que sabía, y en su boca las paradojas eran más
bonitas que las verdades. Vestía con elegancia y tenía tan buena educación, que se le perdonaba fácilmente el hablar demasiado. Su instrucción y su ingenio agudísimo le hacían descollar sobre todos los
demás mozos de la partida, y aunque a primera vista tenía cierta semejanza con Joaquinito Pez, tratándoles se echaban de ver entre ambos profundas diferencias, pues el chico de Pez, por su ligereza de carácter y la garrulería de su entendimiento, era un verdadero botarate.
Benito Pérez Galdós: Fortunata y Jacinta. En: http://www.cervantesvirtual.com
92
Programación unidades
Proposta de avaliación
1. El tratamiento cortés incluye muchas referencias a las relaciones con los mayores. Os proponemos una reflexión en relación con esta serie de circunstancias.
a. En un autobús: ¿cómo cedes el asiento a una persona mayor?
b. Expón cinco situaciones en las que sea conveniente mostrar un comportamiento cortés. Dramatizad dichas situaciones.
2. Características de la literatura romántica y de la literatura realista.
3. ¿En qué consiste la llamada polimetría?
4. Formas de la novela española en la segunda mitad del siglo XIX.
5. Argumentos de Don Juan Tenorio y La Regenta.
6. Lee el siguiente texto y responde luego a estas cuestiones:
a. Determina sus características como texto literario.
b. Presenta a su autor.
c. Interpreta su sentido.
No sé lo que he soñado
en la noche pasada.
Triste, muy triste debió ser el sueño,
pues despierto la angustia me duraba.
Noté al incorporarme
húmeda la almohada,
y por primera vez sentí al notarlo
de un amargo placer henchirse el alma.
Triste cosa es el sueño
que llanto nos arranca,
mas tengo en mi tristeza una alegría…
¡Sé que aún me quedan lágrimas!
Gustavo Adolfo Bécquer: Rimas. Cátedra.
93
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Unidade 5
Obxectivos
• Ler expresiva e comprensivamente os textos que aparecen na unidade. Valorar criticamente os contidos dos textos.
• Expresarse adecuadamente –tanto oralmente como por escrito– conforme a norma da lingua castelá. A oración composta.
• Usar adecuadamente a linguaxe verbal e non verbal atendendo á intención comunicativa do emisor e
ao contexto de emisión.
• Valorar os textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural.
• Consultar fontes de información (dicionarios, enciclopedias, Internet, etc.) como medio para solucionar dúbidas.
• Elaborar fichas de léxico como estratexia de aprendizaxe das palabras.
• Elaborar fichas de ortografía como instrumento para a mellora da expresión verbal escrita.
• Desenvolver unha actitude participativa a través do traballo en equipo, que favoreza interaccións
positivas entre o alumnado.
• Coñecer técnicas de organización do estudo.
• Fomentar o respecto dos valores democráticos (tolerancia, liberdade de expresión, espírito de respecto, etc.), adoptando unha actitude crítica na análise do contido dos textos da unidade.
Competencias básicas
1. Competencia en comunicación lingüística
A competencia en comunicación lingüística refírese á utilización da linguaxe como instrumento, tanto de comunicación oral e escrita como de aprendizaxe e regulación de condutas e emocións.
– Saber ler. Ser competente en comprender os textos da unidade.
• Realizar unha correcta lectura expresiva en público e para un mesmo coa entoación e o ritmo adecuados.
• Comprender o que se le utilizando técnicas de resumo.
94
Programación unidades
• Localizar a información máis relevante nos textos para facer unha interpretación adecuada.
• Ler textos diversos, tanto literarios coma non literarios.
• Gozar da lectura. Formarse como lector/a reflexivo, atento e activo.
– Saber falar e escoitar
• Comprender e expresar habilmente ideas, sentimentos e necesidades, ter claro o obxectivo que se
quere acadar cando se achega unha información, se expón un coñecemento, se expresa un desexo ou unha emoción, facéndoo de xeito respectuoso, sobre todo, cando se fala en público, nu-nha entrevista persoal, un debate, unha asemblea ou unha reunión de traballo.
• Adecuar a fala á variedade de situacións comunicativas nas que poden estar implicados, comprendendo, utilizando e valorando diferentes recursos lingüísticos de uso cotián (comparacións,
refráns, frases feitas…) e controlando os elementos non verbais que acompañan a expresión oral.
• Manifestar opinións persoais de maneira argumentada en situacións de debate, de grupo de traballo ou de conversas cruzadas.
• Coñecer, respectar e valorar positivamente a diversidade lingüística, así como a realidade plurilingüe do Estado español.
• Utilizar diversas formas de discurso na comunicación, informando sobre un tema, tendo en conta a súa estrutura expositiva e os compoñentes lingüísticos, ou manifestando opinións persoais de
maneira argumentada…, pondo interese para facerse entender e entender, mantendo en todo
momento unha actitude dialogante.
Competencia de contidos: discursiva–textual
• Comprensión de presentacións, exposicións ou conferencias de ámbito académico relacionadas
coas áreas de coñecemento escolares.
• Comprensión do sentido global de exposicións especializadas, aínda que conteñan tecnicismos
ou terminoloxía pouco habitual.
• Captación dos diferentes puntos de vista e argumentacións de apoio en debates sobre temas de
actualidade.
• Produción de discursos claros, fluídos e ben estruturados, cunha estrutura lóxica eficaz, que axude ao oínte a fixarse nos elementos significativos.
• Presentación de temas complexos con seguridade e de modo elocuente, adaptando o discurso con
flexibilidade ás esixencias dos oíntes.
• Presentacións orais claras e ben estruturadas sobre temas relacionados coa actividade académica
ou a actualidade social, política ou cultural que admitan diferentes puntos de vista.
• Valoración crítica de textos escritos, atendendo aos seus trazos formais, á súa estrutura e ao seu
contido.
• Comprensión de textos do ámbito académico, atendendo especialmente á consulta, en diversos
soportes, de dicionarios, glosarios, e outras fontes de información, incluíndo fragmentos de
ensaios.
• Actitude crítica ante as mensaxes que supoñen calquera tipo de discriminación.
• Redacción de textos claros con estrutura eficaz e estilo adecuado, resaltando os elementos máis
significativos.
• Redacción de relatos e descricións atractivos, con estilo adecuado ao xénero literario elixido.
• Escritura de exposicións, informes ou artigos con claridade e corrección, cunha visión crítica dos
traballos realizados ou dos textos consultados para seleccionar a información.
95
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Competencia de contidos: sociolingüística
• Coñecemento respecto e posta en valor da diversidade lingüística en Europa. A importancia da
riqueza lingüística do Estado español.
• Planificación da escrita segundo o contexto de situación e as características sociais e psicolóxicas
dos destinatarios.
• Utilización do léxico, adecuándoo ao tipo de texto que se escribe e á persoa a quen se dirixe.
• Aplicación rigorosa das normas que rexen a lingua escrita (ortografía, precisión léxica, organización da oración, etc.) como modo de garantir a comunicación.
Competencia de contidos: estratéxica
• Adquisición da velocidade adecuada de escrita.
• Lexibilidade do escrito.
• Desenvolvemento dos sentidos da dirección e a proporción.
• Aprendizaxe de diversas formas de dispoñer e presentar a letra (maiúscula, subliñado, tipografías
variadas…).
• Uso automatizado das convencións ortográficas.
– Saber escribir:
• Escribir correctamente sendo consciente da importancia dos compoñentes formais e normativos
da lingua escrita, así como dos procedementos de adecuación e coherencia.
• Compoñer un texto ben escrito e ben presentado axustándoo ás condicións da situación comunicativa.
• Escribir textos literarios atendendo ás súas características lingüísticas, tanto de contido como
de formato.
Competencia de contidos: lingüística gramatical
• Identificación de distintos procedementos de conexión nos textos, con especial atención a conectores de causa, consecuencia, condición e hipótese, e dos mecanismos gramaticais e léxicos de
referencia interna, favorecendo a autonomía na revisión dos propios textos.
• Coñecemento da correlación temporal na coordinación e subordinación de oracións, e no discurso relatado (paso de estilo directo a indirecto).
• Recoñecemento dos esquemas semántico e sintáctico da oración, e uso da terminoloxía sintáctica necesaria nas actividades: enunciado, frase e oración; suxeieto, verbo e complementos; suxeito
e predicado; predicado nominal e predicado verbal; axente, causa e paciente; oración impersoal;
oración activa e oración pasiva; oración transitiva e intransitiva; complemento directo, indirecto,
de réxime, circunstancial, axente e atributo; oracións subordinadas substantivas, adxectivas e
adverbiais.
• Identificación das seguintes funcións e construcións: aposición; adxectivo e oración de relativo
explicativos; construción de participio e de xerundio; oración coordinada (copulativa, disxuntiva, adversativa e consecutiva); subordinada causal, consecutiva, condicional e concesiva.
2. Competencia cultural e artística
Esta competencia supón apreciar a expresión creativa de ideas, experiencias e emocións a través de
distintos medios audiovisuais.
– Creatividade. Expresar ideas e sentimentos persoais a partir da lectura dos textos da unidade.
• Mostrar ideas propias, saber expresalas e argumentalas.
96
Programación unidades
• Valorar a liberdade de expresión.
• Apreciar a expresión de ideas de forma creativa a través da linguaxe verbal.
– Participación en manifestacións culturais. Posuír ferramentas para acceder aos textos literarios,
ter sensibilidade e adquirir sentido estético a través deles.
• Comprender e enriquecerse persoalmente coas producións literarias.
• Interesarse e apreciar as obras literarias (como obra de arte) e gozar das súas calidades estéticas.
– Patrimonio tecnolóxico, artístico e cultural. Familiarizarse con obras ou fragmentos literarios e,
a través da súa lectura, comprender a función que desempeña a literatura na vida dos seres humanos e a función que pode desempeñar nas súas propias vidas.
– Uso de linguaxes artísticas e técnicas. Expresarse mediante distintos códigos artísticos, así como
facilitar o acceso ás manifestacións culturais e artísticas para ser capaz de valoralas, fomentando a
sensibilidade e a adquisición do sentido estético para lograr o seu gozo.
• Amosar iniciativas e ideas propias e orixinais, argumentalas e saber expresalas utilizando a linguaxe verbal.
• Valorar a liberdade de expresión, o dereito á diversidade cultural e a realización de experiencias artísticas e culturais compartidas.
• Apreciar a expresión de ideas, experiencias ou sentimentos de forma creativa, a través da linguaxe verbal.
• Cultivar o seu propio desenvolvemento estético mediante a expresión artística e literaria.
3. Competencia social e cidadá
Esta competencia recolle as formas de comportamento que preparan ás persoas para participar eficazmente na vida social e profesional de sociedades multiculturais como a nosa e ser capaz de resolver conflitos.
– Cidadanía. Identificarse coas características das sociedades democráticas e adquirir unha educación cívica a través da lectura de textos adecuados.
• Coñecer e valorar dereitos e deberes do cidadán ou cidadá.
• Valorar criticamente a información contida nos textos como cidadán activo, contrastando o seu
grao de obxectividade para desenvolver opinións propias.
• Coñecer os valores que caracterizan a unha sociedade democrática a través dos textos.
• Recoñecer e combater os prexuízos sociais.
• Coñecer e valorar os Dereitos Humanos e os dereitos dos nenos e nenas, así como os dereitos e deberes que teñen como alumnos e alumnas.
• Cumprir os deberes que posúen como membros dunha determinada comunidade (familia, estudante, consumidor, cidadán…).
• Reclamar dereitos recoñecidos, así como formular queixas utilizando os procedementos sociais establecidos, de maneira respectuosa e achegando posibles alternativas.
• Valorar criticamente a información (publicada, audiovisual, Internet…) como cidadán activo, contrastando o seu grao de veracidade e obxectividade para desenvolver opinións e posicións propias.
• Coñecer as diversas opcións políticas e a súa influencia na sociedade que rodea.
• Coñecer os valores que caracterizan unha sociedade democrática (dignidade, liberdade, igualdade,
tolerancia, non discriminación, responsabilidade, xustiza, solidariedade…) e distinguilos dos que non
o son.
97
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Adoptar actitudes e comportamentos democráticos na vida cotiá e na participación escolar e social.
• Coñecer as principais institucións democráticas existentes a nivel de localidade, Galicia, Estado español e Europa desde a perspectiva dunha cidadanía activa e comprometida.
• Recoñecer, criticar e combater os prexuízos sociais de toda índole (sexistas, relixiosos, culturais, étnicos, económicos…) que se atopan no medio que rodea.
• Valorar positivamente a diversidade cultural como factor de enriquecemento, coñecemento mutuo e
integración dos pobos.
• Coñecer as principais institucións xuvenís de participación social (voluntariado, deportivas, sociais,
ONG, culturais, políticas…) e colaborar con algunha delas.
• Manter un comportamento cívico, respectando as normas sociais que regulan a convivencia e participando nos cauces establecidos democraticamente para propoñer, no seu caso, os cambios que se
desexen.
– Habilidades sociais
• Manter boas relacións cos demais.
• Coñecer e practicar o diálogo como ferramenta básica de comunicación interpersoal. Valorar o
intercambio de puntos de vista e a busca de acordos, elementos esenciais da convivencia.
• Adoptar unha actitude respectuosa e educada durante o diálogo en contextos máis ou menos formais.
• Argumentar os puntos de vista propios, escoitar e comprender os argumentos dos demais, recoñecer e aceptar as diferenzas, considerar alternativas posibles e establecer relacións construtivas
cos demais.
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións e a asunción de responsabilidades compartidas.
• Establecer e saber manter relacións de amizade sincera e implicarse en situacións persoais e proxectos sociais de axuda desinteresada.
• Recibir e ofrecer eloxios de maneira construtiva e sincera, sen se sentir avergoñados nin caer en
actitudes aduladoras.
• Adoptar unha actitude positiva e firme ante o esforzo persoal e colectivo como forma de mellorar e comprometerse con proxectos persoais e sociais.
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións, a asunción de responsabilidades compartidas, a integración de capacidades persoais diversas, a consecución de
metas, a motivación de logro e a mellora do coñecemento persoal e social.
– Iniciativa e creatividade. Elaborar novas ideas, buscar alternativas.
• Mostrar iniciativas e ideas propias, argumentalas e sabelas defender ante outros, anticipar riscos
asumibles e articular medios e estratexias para levalas a cabo con éxito.
• Integrarse en proxectos de traballo en equipo, valorando as ideas dos demais e asumindo responsabilidades colectivas.
• Cultivar un pensamento diverxente, crítico e orixinal, preguntándose a si mesmos sobre ideas ou
feitos da realidade, co fin de desenvolver un pensamento e unha moral autónomos.
– Comprensión do mundo actual
• Recoñecer as principais variables socioeconómicas, ecolóxicas, xeográficas, demográficas, tecnolóxicas…, que inflúen na vida cotiá e os problemas que xorden a causa da intervención humana.
• Coñecer os principais problemas do presente (degradación do medio, desigualdade na distribución
da riqueza, desprazamentos de poboación, guerras, fame...) e as distintas posicións existentes.
98
Programación unidades
• Apreciar e respectar, tanto o patrimonio (histórico, artístico, cultural, medioambiental…) propio
(localidade, Galicia) como o do conxunto da humanidade.
– Coñecerse a si mesmo. Supón adquirir unha serie de destrezas relacionadas co mantemento da
saúde física e mental, a identidade e a integridade persoal, e a elaboración de proxectos de vida
realistas e positivos.
• Identificar os principais estados emocionais e saber controlalos nun mesmo, coñecendo a influencia que poden ter sobre os comportamentos e actitudes persoais.
• Ter un coñecemento axustado e positivo de si mesmo, das súas calidades persoais, intereses e limitacións.
4. Tratamento da información e competencia dixital
Uso seguro e crítico das tecnoloxías da información e a comunicación (TIC) para o traballo, o ocio
e a comunicación.
– Uso de sistemas informáticos
• Coñecer e utilizar a terminoloxía básica do sistema operativo en uso: arquivos, escritorio, barra
de ferramentas, carpetas, fiestras, etc.
• Gardar, organizar e recuperar información en diferentes soportes: disquete, disco duro, pen drive, CD-ROM, DVD…
– Uso de Internet
• Realizar buscas avanzadas de información utilizando filtros con palabras clave nos buscadores
máis empregados.
• Recuperar e almacenar información textual e icónica de diversas páxinas web.
• Valorar criticamente as vantaxes e desvantaxes que poden ofrecer as TIC e as súas repercusións
na vida cotiá.
• Seleccionar e valorar con prudencia a información obtida desde o punto de vista da súa veracidade, obxectividade, fiabilidade, legalidade e formulación ética, identificando e evitando a que
sexa inadecuada ou discriminatoria, así como protexendo os programas e o equipo informático
daqueles arquivos ou programas especialmente prexudiciais.
5. Competencia para aprender a aprender
Habilidade para iniciar a aprendizaxe e persistir nela. As persoas deben ser capaces de organizar a súa
propia aprendizaxe e de xestionar o tempo e a información eficazmente, xa sexa individualmente ou
en grupo.
– Coñecemento de si mesmo, esforzo e motivación
• Ter un coñecemento axustado e positivo de si mesmo, das súas calidades intelectuais, intereses e
limitacións persoais co fin de solicitar axuda e consello se é necesario, compensar carencias e tirar
o mellor partido posible das súas capacidades.
• Coñecer as características do proceso de aprendizaxe persoal valorando as estratexias empregadas
máis efectivas e evitando os obstáculos e erros máis frecuentes recoñecidos nun mesmo.
• Adoptar unha actitude confiada, paciente, comprometida e voluntariosa no investimento do
esforzo necesario para lograr aprendizaxes complexas e a longo prazo.
• Formular metas alcanzables a curto prazo e cumprilas, así como ir elevando os obxectivos de
aprendizaxe de forma progresiva e realista a medio prazo, fortalecendo o sentimento de competencia e control persoal.
99
Lengua castellana y literatura 4º ESO
– Hábitos de traballo
• Coñecer e utilizar de maneira habitual as principais condicións e técnicas que favorecen o traballo intelectual: disposición do espazo de estudo, organización de materiais e arquivo, distribución
do tempo, planificación e organización de tarefas, utilización da axenda, mantemento dun bo
estado físico e mental, elaboración de esquemas e gráficos, realización de resumos e fichas, preparación de exames e probas, elaboración e presentación de traballos, etc.
• Lograr e valorar a regularidade e constancia do traballo diario dedicado ao estudo e á realización
de actividades de aprendizaxe como garantía de logro académico e satisfacción persoal.
• Coñecer as principais estratexias para mellorar a atención e a memorización no traballo escolar:
selección da información, organización desta, integración e relación co que xa se coñece…
• Coñecer e utilizar diversas fontes e recursos para a busca, valoración, selección, almacenamento
e presentación de información relevante.
• Analizar e avaliar os erros cometidos no proceso de aprendizaxe persoal e adoptar unha actitude
de superación para propoñerse a súa mellora e a busca de axuda adecuada.
– Uso de programas básicos. Reúne as competencias necesarias para coñecer e utilizar os principais
programas que son necesarios para aproveitar con éxito as posibilidades que ofrece un ordenador:
procesador de textos, editores gráficos, folla de cálculo e bases de datos.
• Usar con soltura procesadores de textos para redactar, organizar, almacenar, imprimir e presentar
documentos diversos, aproveitando todas as súas ferramentas, tipos de formato, inserción de imaxes e gráficos, correctores ortográficos e gramaticais, etc.
• Utilizar unha folla de cálculo para realizar cálculos sinxelos, axustar o tipo de formato, organizar,
almacenar, imprimir e presentar a información desexada.
• Utilizar programas que lle permitan realizar exposicións e presentacións que faciliten a comprensión e capten a atención dun público.
Competencia de contidos: semiolóxica
• Busca, obtención, procesamento e comunicación da información usando as tecnoloxías da información e a comunicación para transformala en coñecemento propio.
• Uso de recursos lingüísticos e literarios dispoñibles a través de Internet: bibliotecas virtuais, información sobre autores e obras literarias a través de buscadores e enciclopedias virtuais, uso de diferentes clases de dicionarios virtuais.
• Técnicas e estratexias diversas para acceder á información segundo a fonte á que se acuda e o
soporte que se utilice (tradicional, informático, multimedia, ciberespazo) e dominio básico de
linguaxes específicas –texto, hipertexto, icónica, visual, sonora, numérica, gráfica– e das pautas
de decodificación e transferencia destas.
Competencia de contidos: estratéxica
• Elaboración de resumos, esquemas, sínteses, mapas conceptuais como actividades de planificación de textos escritos.
• Utilización das tecnoloxías da información e a comunicación para a presentación de escritos.
Contidos
Conceptos
1. «Lectura inicial»
100
Programación unidades
• Texto argumentativo (literario): 97 formas de decir «te quiero», de Jordi Sierra i Fabra.
• Actividades: comprensión e expresión oral e escrita, lingua e sociedade e intertextualidade.
2. «Tipología textual. Característica de los textos argumentativos»
• Intención.
• Estrutura.
• Tipos de argumentos.
3. «Lengua. La oración compuesta»
• Definición.
• Coordinación e subordinación. A xustaposición.
• Tipos de oracións coordinadas:
– Copulativas.
– Adversativas.
– Explicativas.
– Distributivas.
• Análise sintáctica de oracións coordinadas.
4. «Comentario crítico de un texto»
5. «¿Cómo se escribe?»
• O hiato.
• O h.
Procedementos
• Lectura expresiva e comprensiva do texto co que se inicia a unidade.
• Identificación dos elementos básicos do texto inicial e das súas características como texto argumentativo (literario).
• Identificación dos elementos básicos dos textos incluídos na unidade: propiedades, características
literarias, mecanismos de coherencia e cohesión.
• Comprensión e comentario das ideas esenciais dos textos incluídos na unidade.
• Reescritura de textos, conforme a orientacións e modelos.
• Redacción de textos: resumo, esquemas, continuación, composición de textos orixinais, comentario crítico de textos.
• Investigación: localización (na biblioteca) de textos argumentativos.
• Análise sintáctica.
• Uso do dicionario.
• Elaboración de fichas de léxico.
• Elaboración de fichas de ortografía.
• Consulta de fontes de información (dicionarios, enciclopedias, Internet, etc.) como medio para
solucionar dúbidas.
• Valoración crítica do contido dos textos da unidade desde o punto de vista dos valores democráticos de tolerancia, respecto aos demais, xustiza, igualdade de oportunidades, etc.
• Planificación do estudo.
• Traballo en grupo e traballo individual.
101
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Actitudes
• Toma de conciencia da importancia da cultura como medio de integración social.
• Interese pola lectura como fonte de información, aprendizaxe e pracer.
• Interese por descifrar o sentido textual; procesos de decodificación, desenvolvemento de expectativas e inferencias, comprensión e interpretación.
• Consideración da comunicación como principal acto de relación social e persoal. Atención especial á tipoloxía textual. Adecuación ao contexto propio da comunicación oral.
• Consideración da variedade nos procesos comunicativos. Atención á adecuación ao contexto con
relación ao uso efectivo da linguaxe (das linguaxes). Atención á intencionalidade do emisor.
• Coñecemento e respecto das normas de utilización correcta da lingua castelá. Atención especial
ao uso de mecanismos de coherencia e cohesión e a expresión oral. Valoración adecuada da selección léxica.
• Aprecio polo coñecemento dos mecanismos que permiten persuadir dun modo eficaz (como
argumentar adecuadamente).
• Respecto polas convencións ortográficas e interese pola súa correcta aplicación.
• Valoración dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural.
• Valoración da diversidade lingüística como fonte de riqueza.
Criterios de avaliación
• Le de forma expresiva o texto co que se inicia a unidade. Domina aspectos coma o ritmo, a velocidade e a entoación. Articula adecuadamente.
• Le adecuadamente textos argumentativos.
• Identifica os elementos básicos do contido dos textos.
• Comprende as ideas esenciais sobre as que xiran os textos incluídos na unidade. Selecciona, de entre
varias posibles respostas, a que expresa mellor o que di o texto.
• Recoñece o tipo de texto. Analiza a súa adecuación e rexistro.
• Identifica ironías e dobres sentidos.
• Resume adecuadamente o texto.
• Encontra no texto as ideas principais e xerarquízaas ou interrelaciona, usando para iso os esquemas
convenientes.
• Realiza mapas conceptuais en relación cos contidos dos textos.
• Expresa os seus pensamentos e opinións de forma adecuada e coherente, e responde a preguntas do
tipo: que sabes de…?, que pensas de…?, que farías con…?, que valor dás a…?, que consello darías
sobre…?
• Constrúe xuízos críticos acordes aos temas formulados e exprésaos mediante textos escritos (comentarios críticos) conforme as indicacións explicadas na aula (modelo de comentario crítico).
• Expresa oralmente enunciados de tipo argumentativo propios dun usuario progresivamente máis
competente nunha linguaxe de nivel culto e formal, en cultismos e tecnicismos propios do seu
léxico, cuxo sentido se configura en diferentes contextos, nunha sintaxe con uso explícito de enla-
102
Programación unidades
ces oracionais que manifestan as relacións lóxicas propias de textos argumentativos e mediante o
uso de distintos tipos de argumentos.
• Compón, en soporte papel ou dixital, textos propios do ámbito académico, especialmente textos
expositivos, explicativos e argumentativos, elaborados a partir da información obtida en diversas
fontes e organizada mediante esquemas, mapas conceptuais e resumos, así como elaboración de proxectos e informes sobre tarefas e aprendizaxes.
• Participa activamente e é capaz de asumir roles diferenciados nunha mesa redonda: moderador, relator, etc.
• Simula intervir en situacións diversas (por exemplo, nas que participan personaxes en conflito, de
opinións contrarias e diferenciadas; ante persoas maiores; nunha asemblea; nunha reunión; nun
medio público; etc.).
• Localiza e interpreta adecuadamente táboas, esquemas e diagramas de tipo estatístico, realizando as
operacións matemáticas necesarias para iso.
• Recoñece as características do texto literario e valórao como manifestación excelente da lingua.
• Goza escoitando, lendo ou expresándose de forma oral e escrita.
• Amosa confianza en si mesmo.
• Comprende o carácter plural e diverso da sociedade actual.
• Coñece e aplica as regras de funcionamento do sistema da lingua.
• Amosa interese por coñecer a estrutura interna do sistema oracional da lingua castelá. Recoñece oracións
simples e os seus tipos.
• Distingue entre os conceptos de forma e función.
• Recoñece as funcións dos sintagmas oracionais.
• Recoñece os distintos modos de composición oracional.
• Presenta análises sintácticas adecuadas, conforme aos distintos modelos presentados na aula.
• Sabe manter unha conversación: recoñece as características da conversación, incorpórase oportunamente, mantén e respecta a quenda de palabra, intervén no momento adecuado, mantén actitudes corteses, fai uso dos principios pragmáticos para convencer (argumentación eficaz), etc.
• Usa a cita directa e indirecta en exposicións e argumentacións. Usa adecuadamente a cita de autoridade.
• Compón textos escritos (considerando borradores previos) en torno ás ideas expresadas nos textos da unidade.
• Redacta narracións, descricións, explicacións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios escritos en soporte papel ou dixital, utilizando o rexistro adecuado ao tipo de texto, tema e
propósito comunicativo.
• Organiza as ideas con claridade en narracións, descricións, exposicións, resumos, argumentacións e
comentarios escritos relacionados con ámbitos sociais públicos e académicos.
• Enlaza os enunciados nas narracións, descricións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios en secuencias dotadas de cohesión, utilizando enlaces adecuados á organización informativa do texto.
103
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Elabora textos propios utilizando informacións de textos diversos continuos e non continuos en
soporte papel e dixital, incluíndo hipertextos.
• Presenta adecuadamente os textos escritos, tanto en soporte papel como dixital, respectando as
normas ortográficas e tipográficas.
• Compón, en soporte papel ou dixital, textos propios do ámbito académico, especialmente textos
expositivos, explicativos e argumentativos elaborados a partir da información obtida en diversas
fontes e organizada mediante esquemas, mapas conceptuais e resumos, así como a elaboración de
proxectos e informes sobre tarefas e aprendizaxes.
• Respecta as normas gramaticais e ortográficas na expresión escrita.
• Valora a importancia de planificar e revisar os textos escritos propios, incorporando a planificación e revisión de textos como técnica habitual na redacción.
• Reescribe un texto conforme a guías e orientacións: utiliza borradores previos, inclúe melloras e
matices, planifica, toma notas, consulta fontes e autocorríxese cando é necesario.
• Comparte o proceso de escritura (busca lectores e pide a súa opinión).
• Amosa interese por asegurar a coherencia e a cohesión na expresión das ideas, atendendo especialmente aos mecanismos semánticos de cohesión: recorre á sinonimia e á correferencia como medios para substituír referentes e mellorar a fluidez do texto.
• Fai un bo uso da puntuación.
• Coñece e aplica regras de acentuación.
• Evita usar palabras comodín.
• Le con frecuencia e goza coa lectura.
• Amosa confianza en si mesmo.
• Recoñece termos (palabras) segundo a súa procedencia.
• Selecciona o léxico adecuado no texto e contexto da enunciación.
• Amosa interese en evitar incorreccións, vulgarismos, barbarismos e imprecisións.
• Valora a diversidade lingüística como riqueza.
• Recoñece os elementos dun acto de comunicación.
• Produce textos diferenciados segundo as diferentes finalidades e situacións de comunicación.
• Atende ás reaccións dos interlocutores. Sabe cando iniciar ou terminar unha conversa; varía os temas
tratados de forma pertinente; sabe que dicir e que non; respecta as pausas; etc.
• É claro e conciso cando a situación o esixe (nunha conversación telefónica, por exemplo).
• Utiliza as palabras adecuadas ao seu contexto.
• Usa intelixentemente a linguaxe corporal-xestual. Domina o xesto, a postura, a mirada, a distancia, o
ritmo, a intensidade de voz, a entoación e a articulación.
• Recoñece o valor dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural, patrimonio
dunha colectividade.
• Aprecia as producións literarias e valóraas criticamente.
104
Programación unidades
• Valora o uso da linguaxe, o punto de vista e a mestría do autor ou autora.
• Diferencia o contido literal e o sentido da obra.
• Relaciona o contido da obra co seu contexto actual e a experiencia persoal.
• Sitúa a obra no seu período literario e relaciona o seu sentido co contexto social, cultural e literario en que se produce.
• Usa os coñecementos literarios na comprensión e valoración de textos ou fragmentos literarios
breves, tendo en conta, como criterios de valoración, as innovacións en temas ou motivos literarios, nos xéneros, nas formas e nos recursos da linguaxe poética e estilo literario na literatura contemporánea.
• Realiza transformacións de textos literarios.
• Incorpora a lectura literaria como fonte de pracer e enriquecemento persoal, e como fonte de
información sobre aspectos culturais do contexto histórico en que se producen.
• Expón oralmente comentarios sobre os textos presentados na clase.
• Usa progresivamente a biblioteca do centro, as do contorno, bibliotecas virtuais e webs para o
fomento e orientación da lectura.
• Considera a creación literaria como unha fonte de enriquecemento persoal e goza coa súa lectura
e comentario.
• Interésase por e recoñece os códigos artísticos da creación literaria, considerando a súa evolución
segundo épocas e autores.
• Busca, selecciona e analiza textos literarios en distintas fontes (prensa, Internet, bibliotecas, etc.).
• Considera o recurso da intertextualidade como un proceso creativo.
• É consciente das súas propias capacidades e dos procesos necesarios para adquirir e manexar nova
información. Incrementa paulatinamente a súa autoestima persoal en tanto creador da súa propia
aprendizaxe.
• Solicita axuda para coñecer e consultar fontes de información diversas.
• Extrae a información esencial dun texto, podendo obxectivala en forma de apuntamentos.
• Analiza o dicionario: tipos, abreviaturas, etc.
• Usa adecuadamente o dicionario, recoñecendo a diferente información que contén.
• Usa adecuadamente Internet (selecciona páxinas web, estúdaas e sintetiza os seus contidos, atopando unha resposta orixinal ás súas inquietudes, é dicir, transformando persoalmente a información).
• Domina linguaxes específicas básicas (textual, numérica, icónica, visual, gráfica e sonora).
• Acode regularmente á biblioteca e manexa os seus fondos.
• Aplica os coñecementos sobre a lingua e as normas do uso lingüístico para resolver os problemas de comprensión e expresión de textos orais e escritos e para a composición e revisión autónoma dos textos.
• Coñece e usa unha terminoloxía lingüística adecuada nas actividades de reflexión sobre o uso.
• Valora a necesidade de normas e convencións que regulen o uso lingüístico e comprender a súa evolución histórica.
105
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Desenvolve actitudes tendentes a aprender a aprender de forma cada vez máis eficaz.
• É consciente das súas capacidades e dos contidos que necesita reforzar. Traza plans para orientar a súa
actividade de aprendizaxe (neste caso, mediante a elaboración de fichas de léxico e ortografía).
• Coñece estratexias para evitar cometer fallos ortográficos: regras ortográficas, xiros alternativos,
consulta de fontes de información, etc.
• Asume positivamente actitudes de respecto e colaboración de modo xeral e fronte aos seus compañeiros e compañeiras.
• Pon en práctica o diálogo como ferramenta de comunicación, para coñecerse mutuamente, planificar actuacións e resolver conflitos.
• É flexible na exposición das ideas. Amosa atención e desexos por entender puntos de vista distintos (emocións, sentimentos ou pensamentos doutros).
• Sabe manter un diálogo respectuoso. Controla a impulsividade e tolera posibles frustracións.
• Relaciónase, coopera e traballa en equipo: ponse no lugar do outro, valora as ideas dos demais,
dialoga e negocia, fai saber adecuadamente aos demais as propias decisións e traballa de forma
cooperativa e flexible.
• Aplica as máximas pragmáticas ao discurso (máxima de hipérbole, máxima de cortesía, máxima
de simpatía, etc.).
• Amosa capacidade para ordenar adecuadamente as súas ideas no discurso. Fai uso dos seus coñecementos de Lingüística Textual (coherencia e cohesión).
• Atende á presentación e estética dos seus traballos.
• Asume os contidos analizados na aula e interrelaciónaos cos saberes previos.
• Organiza adecuadamente a súa carpeta de traballo.
• Manexa intelixentemente e mantén presentables o libro de texto e os diversos cadernos.
• Sabe utilizar diferentes fontes de información e recursos para matizar ou ampliar os contidos analizados na aula.
• Planifica adecuadamente o seu tempo, organízase no espazo e distribúe as tarefas que comporta o
estudo dunha materia.
• Recoñece, asume e sabe describir os valores que caracterizan unha sociedade democrática (liberdade, igualdade, respecto para cos dereitos dos demais, tolerancia, non discriminación, dignidade, responsabilidade, xustiza, solidariedade...) e distíngueos dos que non o son.
• Reflexiona criticamente sobre os conceptos de democracia, liberdade, solidariedade, corresponsabilidade, participación e cidadanía, con particular atención aos dereitos e deberes recoñecidos
nas declaracións internacionais, na Constitución española, no Estatuto de Autonomía de Galicia, así como a súa aplicación por parte de diversas institucións.
• Identifica e critica, a través da lectura dos textos, contidos discriminatorios ou antisociais.
• Demostra actitudes e comportamentos democráticos.
• Entende a diversidade como riqueza cultural. Respecta as distintas linguas do Estado español e a variedade lingüística da lingua castelá.
• Observa a desigualdade como inxustiza social.
106
Programación unidades
• Reacciona democraticamente ante as problemáticas sociais.
• Actúa de maneira comprometida e non busca escusas.
Actividades de reforzo e ampliación
1. ¿Qué es un editorial? Explícalo a tus compañeros y propón un ejemplo alternativo.
2. Comenta las características del texto siguiente en tanto argumentativo.
3. Realiza un resumen en cinco líneas.
4. Expresa tu opinión, en forma de texto argumentativo, en torno al asunto planteado en el texto.
Puedes extender tus opiniones al peso del fútbol en la sociedad actual o al afán por triunfar a cualquier precio.
Niños con balón
Las ansias por descubrir estrellas infantiles del
fútbol está convirtiendo a muchos niños de países
no europeos en víctimas de un tráfico ilegal por
parte de los propios clubes y de los agentes intermediarios en el Viejo Continente, sobre todo en
España. Lo más sangrante es que existe una clara
normativa de la FIFA sobre protección de menores que prohíbe traspasos de jugadores con edades
inferiores a 18 años. Sin embargo, el reglamento
es burlado la mayoría de las veces con artimañas
sin que las federaciones nacionales de fútbol hagan nada para impedirlo. El Parlamento Europeo
ha advertido sobre la posibilidad de que este tipo
de práctica, que empieza a ser muy frecuente en
España, degenere en tráfico de niños.
Raya en la aberración que se hable de cifras de
hasta cinco millones de euros por el fichaje de un
pequeño futbolista. La prensa turca ha insinuado
que ése es el precio que ha tasado el Besiktas si el
Barcelona quiere hacerse con los servicios de un
futuro genio del balón que apenas tiene 13 años.
Naturalmente, los dirigentes azulgranas se han
apresurado a desmentir esas cantidades, aunque
han reconocido que están dispuestos a que el chaval juegue en su equipo a cambio de una ayuda a
la familia y unos incentivos que abonarán al destacado club de Estambul. No queda claro cuál será al final la suma que pague.
Los agentes se pasean sin ningún pudor ofreciendo la mercancía infantil procedente de países
no comunitarios, sobre todo africanos y latinoamericanos. Los clubes niegan cometer infracciones. A lo máximo acusan al rival de violar el reglamento de la FIFA y la legislación concerniente
a permisos de residencia y laborales. Basta una
trampa mediante la cual al padre o la madre se le
encuentra un origen español y se le proporcione
un empleo en el club para que el pequeño se enfunde la camiseta con la ilusión de convertirse
pronto en un Maradona o Messi. Éste llegó a España recién cumplidos los 13 años. Muchos de estos chavales tienen su propio agente, un seudocontrato que carece evidentemente de validez
jurídica y hasta a veces una cláusula de rescisión
que viola las normas federativas internacionales.
Pero son pocos los que triunfan. Los más corren peligro de sentirse fracasados a una edad demasiado temprana. ¿Han reflexionado por un instante los dirigentes de los equipos sobre las
consecuencias negativas que eso representa para
estos niños? Los reglamentos del fútbol y la legislación migratoria deberían ser aplicados con más
rigor que el actual. Bastaría una sanción contra alguno de esos conjuntos de campanillas para que
los demás no les emularan.
El País, 4 de junio de 2007.
107
Lengua castellana y literatura 4º ESO
5. Comenta las características de este texto. Intenta hallar su intención: ¿Se trata sólo de información? ¿En qué sentido se puede decir que se trata de un texto argumentativo? Justifica tu respuesta.
6. Localiza los datos técnicos de la noticia y explícalos a tus compañeros.
La 'hermana' de Moby Dick
Federica Cavanini. Corriere della Sera / El Mundo.
ROMA. Los inuit siempre lo dijeron y lo supieron: las ballenas viven el doble que los hombres. No eran, pues, los aborígenes de Alaska los
que necesitaban la confirmación, sino el resto del
mundo, los que utilizan tecnologías sofisticadas y
el saber de la investigación para decir que sí, que
ciertas ballenas viven mucho más que nosotros:
un siglo y medio de media. Para conquistar esta
información, se han realizado toda una serie de
pruebas objetivas. Por ejemplo, medir el ácido aspártico que contienen los dientes y el cristalino de
las ballenas.
Pero hace unos días, los biólogos marinos recibieron, precisamente de los inuit, una «ayudita»
decisiva en sus estudios sobre la longevidad de
estos mamíferos. Una ballena, encontrada por los
aborígenes agonizante en sus costas de Alaska,
llevaba atravesado en el cuello un arpón muy especial, porque en su punta explosiva tenía marcada la fecha de su fabricación.
El arpón procede del año 1880 y la ballena
–de 15 metros de largo y 50 toneladas de peso– lo
llevaba en su carne desde entonces y, por lo tanto,
había sobrevivido al violento ataque del hombre
durante más de un siglo, para morir más tarde
(¿de vieja?).
El resto es un cálculo elemental, al menos según la explicación del biólogo Craig George:
«Ese fragmento es la prueba científica de que la
ballena tenía 130 años. Probablemente fue arponeada cuando tenía uno, no antes, porque los cazadores no están interesados en ejemplares más
pequeños. El fragmento nos fue entregado por los
inuit».
108
Conocida la noticia, la asociación de ideas que
provoca es la siguiente: si este cetáceo nació en torno al 1880, podría ser coetáneo de Moby Dick, dado
que el autor de la obra maestra de la narrativa americana murió en 1891.
De todas formas, parece que no fue este ejemplar el que inspiró el libro de Herman Melville,
dado que «la ballena blanca» era un cachalote y
el capitán Ahab lo perseguía por los mares del
Sur, a miles de kilómetros de distancia.
En cualquier caso, lo cierto es que hoy podemos decir, con los inuit, que las ballenas viven
más de un siglo. De hecho, el biólogo George
presentó con anterioridad una investigación sobre
la longevidad de las ballenas, en la que presentaba el caso de un ejemplar de 211 años, porque
también ese mamífero había sido arponeado con
un arpón con punta de piedra.
«La determinación de la edad se realiza sobre
todo a través de la bioquímica. No se analizan sus
dientes, sino el cristalino en el caso de la Baleana
mysticetus, que no tiene dientes», explica Giuseppe Notarbartolo de Sciara, experto en la conservación de cetáceos.
En este caso, el fragmento de arpón encontrado
es una ulterior confirmación. En los tiempos de
Moby Dick se utilizaban arpones ‘normales’. Pero,
a comienzos del siglo XIX, un noruego inventó el arpón granada, que era disparado con un cañoncito y,
una vez que penetraba en la carne, explotaba. Se
trata de un arma terrorífica. Pero es así como se siguen matando las ballenas todavía hoy.
http://www.elmundo.es/elmundo/2007/06/14/
ciencia/1181841309.html
Programación unidades
Proposta de avaliación
1. Vamos a trabajar la argumentación oral. Saber argumentar puede resultar de gran utilidad, tanto en una conversación informal como ante un gran auditorio. En este sentido, te proponemos
defender las siguientes ideas:
a. En una conversación informal: ¿afecta la televisión al hábito lector? Expón tres argumentos.
b. ¿Cómo empezarías una intervención oral ante el director o directora de tu centro para solicitar nuevas equipaciones deportivas?
c. Tu interlocutor se altera al defender sus ideas. ¿Cómo reaccionas? Dramatízalo ente tus compañeros.
d. Defendéis en público la necesidad de ofrecer medicamentos accesibles a todo el mundo para
tratar el SIDA.
e. Defendéis en público la necesidad de crear zonas verdes en vuestra ciudad o pueblo.
2. Tipos de argumentos.
3. Lee el siguiente texto y analiza sus rasgos y características como texto argumentativo.
4. Analiza las frases subrayadas en el texto y señala su tipo.
MANIFIESTO A FAVOR DE LA PAZ Y CONTRA LA GUERRA EN IRAK SUSCRITO POR LA
MAYORÍA DE LOS RECTORES DE LAS UNIVERSIDADES ESPAÑOLAS
A FAVOR DE LA PAZ Y CONTRA LA GUERRA EN IRAK
La paz y la seguridad de cualquier país, región, y del conjunto del planeta, sólo pueden lograrse
mediante políticas concertadas que aseguren el diálogo, la participación, la satisfacción de las necesidades básicas de las poblaciones, el desarme global y la justicia social; jamás podrá lograrse con un enfoque
exclusivamente militar, y menos con la constante amenaza de las armas.
Las armas nucleares, químicas y bacteriológicas nunca serán instrumentos para alcanzar la paz o la
seguridad, sino artefactos con capacidad para destruir todo el planeta. Su completa eliminación es una
aspiración de la humanidad que no se ve correspondida por los estados que todavía tienen inmensos
arsenales de algunas de estas armas. Urgimos, por tanto, a que esos estados, sin excepción, se comprometan a deshacerse cuanto antes de cualquier tipo de armas de destrucción masiva, firmen todos los acuerdos y tratados de desarme existentes y suspendan toda actividad de investigación en este sentido.
Para enfrentarnos con eficacia a los retos mundiales necesitamos de organismos internacionales y regionales con capacidad suficiente para liderar estrategias de cambio a escala planetaria. Al respecto, Naciones Unidas no ha de ser un instrumento al servicio de algunos países hegemónicos, sino un foro de debate y de concertación de compromisos para actuar sobre problemas de alcance universal. Para que este
organismo tenga mayor legitimidad, sus resoluciones han de tener el mismo valor y han de ser cumplidas sin dobles raseros.
Las Universidades son espacios privilegiados para la reflexión, el análisis, la investigación y la sensibilización sobre estos retos, por lo que nos comprometemos a multiplicar las actividades académicas centradas en estos temas, en la convicción de que la educación y la cultura han de ser los ejes sobre los que
construir sociedades más justas y dialogantes. Reafirmamos igualmente nuestro compromiso para que los
campus universitarios sean verdaderos espacios de diálogo y de encuentro para personas y sectores que
109
Lengua castellana y literatura 4º ESO
están enfrentados y divididos, convirtiendo nuestras universidades en infraestructuras que ofrezcan
oportunidades al logro de la paz.
Desde las universidades nos comprometemos también a intensificar aquellas actividades que promuevan la educación para la paz, así como la investigación que promueva la cultura de la paz y el desarme.
No es admisible, en este sentido, que algunos gobiernos concedan más recursos a la investigación en
armamentos que a cualquier otro sector de investigación, que España destine unos 1.500 millones de
euros anuales a investigación militar (una cifra 11 veces superior al gasto gubernamental para investigación sanitaria y 300 veces mayor que lo dedicado a la mejora del sistema educativo), o que el presupuesto militar anual de Estados Unidos sea superior al gasto público mundial en educación superior.
Reclamamos, por ello, que el Estado conceda prioridad inversora a los ámbitos educativos.
Queremos dejar constancia de nuestra posición a favor de mecanismos de paz para afrontar los problemas de la comunidad internacional y contra una posible acción de guerra en Irak, una acción de guerra
que no responde a procedimientos justos de decisión y que afectaría a millones de inocentes. Manifestamos aquí nuestro apoyo y vinculación a las iniciativas ciudadanas que se están convocando en este mismo sentido.
http://www.uam.es
110
Programación unidades
Unidade 6
Obxectivos
• Ler expresiva e comprensivamente os textos que aparecen na unidade. Valorar criticamente os contidos dos textos.
• Expresarse adecuadamente –tanto oralmente como por escrito– conforme a norma da lingua castelá.
• Usar adecuadamente a linguaxe verbal e non verbal atendendo á intención comunicativa do emisor e
ao contexto de emisión.
• Valorar os textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural: a literatura modernista.
• Afondar na análise dos xéneros literarios e aplicar os coñecementos explorados á redacción de textos
desta tipoloxía.
• Consultar fontes de información (dicionarios, enciclopedias, Internet, etc.) como medio para solucionar dúbidas.
• Elaborar fichas de léxico como estratexia de aprendizaxe das palabras.
• Elaborar fichas de ortografía como instrumento para a mellora da expresión verbal escrita.
• Desenvolver unha actitude participativa a través do traballo en equipo, que favoreza interaccións
positivas entre o alumnado.
• Coñecer técnicas de organización do estudo.
• Fomentar o respecto dos valores democráticos (tolerancia, liberdade de expresión, espírito de respecto, etc.), adoptando unha actitude crítica na análise do contido dos textos da unidade.
Competencias básicas
1. Competencia en comunicación lingüística
A competencia en comunicación lingüística refírese á utilización da linguaxe como instrumento, tanto de comunicación oral e escrita como de aprendizaxe e regulación de condutas e emocións.
– Saber ler. Ser competente en comprender os textos da unidade.
• Realizar unha correcta lectura expresiva en público e para un mesmo coa entoación e o ritmo adecuados.
111
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Comprender o que se le utilizando técnicas de resumo.
• Localizar a información máis relevante nos textos para facer unha interpretación adecuada.
• Ler textos diversos, tanto literarios coma non literarios.
• Gozar da lectura. Formarse como lector/a reflexivo, atento e activo.
– Saber falar e escoitar
• Comprender e expresar habilmente ideas, sentimentos e necesidades, ter claro o obxectivo que se
quere acadar cando se achega unha información, se expón un coñecemento, se expresa un desexo ou unha emoción, facéndoo de xeito respectuoso, sobre todo, cando se fala en público, nu-nha entrevista persoal, un debate, unha asemblea ou unha reunión de traballo.
• Adecuar a fala á variedade de situacións comunicativas nas que poden estar implicados, comprendendo, utilizando e valorando diferentes recursos lingüísticos de uso cotián (comparacións,
refráns, frases feitas…) e controlando os elementos non verbais que acompañan a expresión oral.
• Manifestar opinións persoais de maneira argumentada en situacións de debate, de grupo de traballo ou de conversas cruzadas.
• Coñecer, respectar e valorar positivamente a diversidade lingüística, así como a realidade plurilingüe do Estado español.
• Utilizar diversas formas de discurso na comunicación, informando sobre un tema, tendo en conta a súa estrutura expositiva e os compoñentes lingüísticos, ou manifestando opinións persoais de
maneira argumentada…, pondo interese para facerse entender e entender, mantendo en todo
momento unha actitude dialogante.
Competencia de contidos: literaria
• Interpretación e valoración de textos literarios orais atendendo ao seu contido, organización e uso
da linguaxe.
• Temas e motivos. Recorrencia e innovación en temas e motivos da literatura oral.
• Audición de textos literarios en soportes dixitais e audiovisuais.
• Exposición e presentación oral de traballos individuais e grupais relacionados cos períodos literarios, temas, autores e textos dos séculos XIX e XX.
• Recitado de textos poéticos dos séculos XIX e XX.
• Lectura expresiva de relatos e descricións literarias dos autores estudados.
• Escenificacións dalgúns textos dramáticos.
• Lectura persoal de, cando menos, tres obras literarias completas.
• Interpretación e valoración de textos literarios escritos atendendo ao seu contido, organización e
uso da linguaxe.
• Temas e motivos. Recorrencia e innovación en temas e motivos da literatura escrita.
• Coñecemento dos autores e obras máis relevantes da literatura española en relación co seu contexto histórico e literario.
• Comentarios de textos.
• Traballos monográficos individuais e grupais acerca dalgunhas das obras e autores lidos.
• Composicións literarias seguindo como modelo os textos e autores estudados.
• Redacción de comentarios escritos sobre obras completas ou fragmentos.
• Composicións literarias libres.
• Exposición por escrito dunha opinión ben argumentada sobre a lectura persoal de relatos de cer112
Programación unidades
ta extensión e novelas dos séculos XIX e XX, valorando a estrutura e o uso dos elementos do xénero, o uso da linguaxe, o punto de vista e o oficio do autor, e relacionando o sentido da obra co
seu contexto e coa propia experiencia.
• Uso progresivamente autónomo da biblioteca do centro, das do contorno, de bibliotecas virtuais,
e de webs para o fomento e orientación da lectura.
Competencia de contidos: estratéxica
• Adquisición da velocidade adecuada de escrita.
• Lexibilidade do escrito.
• Desenvolvemento dos sentidos da dirección e a proporción.
• Aprendizaxe de diversas formas de dispoñer e presentar a letra (maiúscula, subliñado, tipografías
variadas…).
• Uso automatizado das convencións ortográficas.
– Saber escribir:
• Escribir correctamente sendo consciente da importancia dos compoñentes formais e normativos
da lingua escrita, así como dos procedementos de adecuación e coherencia.
• Compoñer un texto ben escrito e ben presentado axustándoo ás condicións da situación comunicativa.
• Escribir textos literarios atendendo ás súas características lingüísticas, tanto de contido como
de formato.
Competencia de contidos: discursiva-textual
• Comprensión de presentacións, exposicións ou conferencias realizadas no ámbito académico,
relacionadas coas áreas de coñecemento escolares.
• Comprensión do sentido global de exposicións especializadas, aínda que conteñan tecnicismos
ou terminoloxía pouco habitual.
• Captación dos diferentes puntos de vista e argumentacións de apoio en debates sobre temas de
actualidade.
• Produción de discursos claros, fluídos e ben estruturados, cunha estrutura lóxica eficaz, que axude ao oínte a fixarse nos elementos significativos.
• Presentación de temas complexos con seguridade e de modo elocuente, adaptando o discurso con
flexibilidade ás esixencias dos oíntes.
• Presentacións orais claras e ben estruturadas sobre temas relacionados coa actividade académica
ou a actualidade social, política ou cultural que admitan diferentes puntos de vista.
• Valoración crítica de textos escritos, atendendo aos seus trazos formais, á súa estrutura e ao seu
contido.
• Comprensión de textos do ámbito académico, atendendo especialmente á consulta, en diversos
soportes, de dicionarios, glosarios e outras fontes de información, incluíndo fragmentos de
ensaios.
• Actitude crítica ante as mensaxes que supoñen calquera tipo de discriminación.
• Redacción de textos claros con estrutura eficaz e estilo adecuado, resaltando os elementos máis
significativos.
• Redacción de relatos e descricións atractivos, con estilo adecuado ao xénero literario elixido.
• Escritura de exposicións, informes ou artigos con claridade e corrección, cunha visión crítica dos
traballos realizados ou dos textos consultados para seleccionar a información.
113
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Competencia de contidos: estratéxica
• Elaboración de resumos, esquemas, sínteses, mapas conceptuais como actividades de planificación de textos escritos.
• Utilización das tecnoloxías da información e a comunicación para a presentación de escritos.
2. Competencia cultural e artística
Esta competencia supón apreciar a expresión creativa de ideas, experiencias e emocións a través de
distintos medios audiovisuais.
– Creatividade. Expresar ideas e sentimentos persoais a partir da lectura dos textos da unidade.
• Mostrar ideas propias, saber expresalas e argumentalas.
• Valorar a liberdade de expresión.
• Apreciar a expresión de ideas de forma creativa a través da linguaxe verbal.
• Dispoñer de habilidades perceptivas e de emocionarse ante a creación artística e cultural, presente e pasada, así como valoralas criticamente.
• Deseñar e levar a cabo proxectos artísticos, tecnolóxicos e culturais no contorno escolar, ben de
maneira individual ou colaborando en equipo.
• Apreciar a expresión de ideas, experiencias ou sentimentos de forma creativa, a través de diferentes medios de expresión artísticos.
• Cultivar o seu propio desenvolvemento estético mediante a expresión artística e literaria.
– Participación en manifestacións culturais. Posuír ferramentas para acceder aos textos literarios,
ter sensibilidade e adquirir sentido estético a través deles.
• Comprender e enriquecerse persoalmente coas producións literarias.
• Interesarse e apreciar as obras literarias (como obra de arte) e gozar das súas calidades estéticas.
– Patrimonio tecnolóxico, artístico e cultural. Familiarizarse con obras ou fragmentos literarios e,
a través da súa lectura, comprender a función que desempeña a literatura na vida dos seres humanos e a función que pode desempeñar nas súas propias vidas.
– Uso de linguaxes artísticas e técnicas. Expresarse mediante distintos códigos artísticos, así como
facilitar o acceso ás manifestacións culturais e artísticas para ser capaz de valoralas, fomentando a
sensibilidade e a adquisición do sentido estético para lograr o seu gozo.
• Amosar iniciativas e ideas propias e orixinais, argumentalas e saber expresalas utilizando a linguaxe verbal.
• Valorar a liberdade de expresión, o dereito á diversidade cultural e a realización de experiencias artísticas e culturais compartidas.
• Apreciar a expresión de ideas, experiencias ou sentimentos de forma creativa, a través da linguaxe verbal.
• Cultivar o seu propio desenvolvemento estético mediante a expresión artística e literaria.
• Coñecemento e uso básico das convencións e dos principais materiais, técnicas e recursos que
empregan diferentes linguaxes artísticas e técnicas.
• Utilización de diversas técnicas artísticas para a realización de creacións propias.
3. Competencia social e cidadá
Esta competencia recolle as formas de comportamento que preparan ás persoas para participar efi114
Programación unidades
cazmente na vida social e profesional de sociedades multiculturais como a nosa e ser capaz de resolver conflitos.
– Cidadanía. Identificarse coas características das sociedades democráticas e adquirir unha educación cívica a través da lectura de textos adecuados.
• Coñecer e valorar dereitos e deberes do cidadán ou cidadá.
• Valorar criticamente a información contida nos textos como cidadán activo, contrastando o seu
grao de obxectividade para desenvolver opinións propias.
• Coñecer os valores que caracterizan a unha sociedade democrática a través dos textos.
• Recoñecer e combater os prexuízos sociais.
• Coñecer e valorar os Dereitos Humanos e os dereitos dos nenos e nenas, así como os dereitos e deberes que teñen como alumnos e alumnas.
• Cumprir os deberes que posúen como membros dunha determinada comunidade (familia, estudante, consumidor, cidadán…).
• Reclamar dereitos recoñecidos, así como formular queixas utilizando os procedementos sociais establecidos, de maneira respectuosa e achegando posibles alternativas.
• Valorar criticamente a información (publicada, audiovisual, Internet…) como cidadán activo,
contrastando o seu grao de veracidade e obxectividade para desenvolver opinións e posicións propias.
• Coñecer as diversas opcións políticas e a súa influencia na sociedade que rodea.
• Coñecer os valores que caracterizan unha sociedade democrática (dignidade, liberdade, igualdade,
tolerancia, non discriminación, responsabilidade, xustiza, solidariedade…) e distinguilos dos que non
o son.
• Adoptar actitudes e comportamentos democráticos na vida cotiá e na participación escolar e social.
• Coñecer as principais institucións democráticas existentes a nivel de localidade, Galicia, Estado español e Europa desde a perspectiva dunha cidadanía activa e comprometida.
• Recoñecer, criticar e combater os prexuízos sociais de toda índole (sexistas, relixiosos, culturais, étnicos, económicos…) que se atopan no medio que rodea.
• Valorar positivamente a diversidade cultural como factor de enriquecemento, coñecemento mutuo e
integración dos pobos.
• Coñecer as principais institucións xuvenís de participación social (voluntariado, deportivas, sociais,
ONG, culturais, políticas…) e colaborar con algunha delas.
• Manter un comportamento cívico, respectando as normas sociais que regulan a convivencia e participando nos cauces establecidos democraticamente para propoñer, no seu caso, os cambios que se
desexen.
– Habilidades sociais
• Manter boas relacións cos demais.
• Coñecer e practicar o diálogo como ferramenta básica de comunicación interpersoal. Valorar o
intercambio de puntos de vista e a busca de acordos, elementos esenciais da convivencia.
• Adoptar unha actitude respectuosa e educada durante o diálogo en contextos máis ou menos formais.
• Argumentar os puntos de vista propios, escoitar e comprender os argumentos dos demais, recoñecer e aceptar as diferenzas, considerar alternativas posibles e establecer relacións construtivas
cos demais.
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións e a asunción de responsabilidades compartidas.
115
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Establecer e saber manter relacións de amizade sincera e implicarse en situacións persoais e proxectos sociais de axuda desinteresada.
• Recibir e ofrecer eloxios de maneira construtiva e sincera, sen se sentir avergoñados nin caer en
actitudes aduladoras.
• Adoptar unha actitude positiva e firme ante o esforzo persoal e colectivo como forma de mellorar e comprometerse con proxectos persoais e sociais.
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións, a asunción de responsabilidades compartidas, a integración de capacidades persoais diversas, a consecución de
metas, a motivación de logro e a mellora do coñecemento persoal e social.
– Iniciativa e creatividade. Elaborar novas ideas, buscar alternativas.
• Mostrar iniciativas e ideas propias, argumentalas e sabelas defender ante outros, anticipar riscos
asumibles e articular medios e estratexias para levalas a cabo con éxito.
• Integrarse en proxectos de traballo en equipo, valorando as ideas dos demais e asumindo responsabilidades colectivas.
• Cultivar un pensamento diverxente, crítico e orixinal, preguntándose a si mesmos sobre ideas ou
feitos da realidade, co fin de desenvolver un pensamento e unha moral autónomos.
– Comprensión do mundo actual
• Recoñecer as principais variables socioeconómicas, ecolóxicas, xeográficas, demográficas, tecnolóxicas…, que inflúen na vida cotiá e os problemas que xorden a causa da intervención humana.
• Coñecer os principais problemas do presente (degradación do medio natural, desigualdade na distribución da riqueza, desprazamentos de poboación, guerras, fame...) e as distintas posicións existentes
ante eles.
• Apreciar e respectar, tanto o patrimonio (histórico, artístico, cultural, medioambiental…) propio
(localidade, Galicia) como o do conxunto da humanidade.
– Coñecerse a si mesmo. Supón adquirir unha serie de destrezas relacionadas co mantemento da
saúde física e mental, a identidade e a integridade persoal, e a elaboración de proxectos de vida
realistas e positivos.
• Identificar os principais estados emocionais e saber controlalos nun mesmo, coñecendo a influencia que poden ter sobre os comportamentos e actitudes persoais.
• Ter un coñecemento axustado e positivo de si mesmo, das súas calidades persoais, intereses e limitacións.
4. Tratamento da información e competencia dixital
Uso seguro e crítico das tecnoloxías da información e a comunicación (TIC) para o traballo, o ocio
e a comunicación.
– Uso de sistemas informáticos
• Coñecer e utilizar a terminoloxía básica do sistema operativo en uso: arquivos, escritorio, barra
de ferramentas, carpetas, fiestras, etc.
• Gardar, organizar e recuperar información en diferentes soportes: disquete, disco duro, pen drive, CD-ROM, DVD…
– Uso de Internet
• Realizar buscas avanzadas de información utilizando filtros con palabras clave nos buscadores
máis empregados.
• Recuperar e almacenar información textual e icónica de diversas páxinas web.
116
Programación unidades
• Valorar criticamente as vantaxes e desvantaxes que poden ofrecer as TIC e as súas repercusións
na vida cotiá.
• Seleccionar e valorar con prudencia a información obtida desde o punto de vista da súa veracidade, obxectividade, fiabilidade, legalidade e formulación ética, identificando e evitando a que
sexa inadecuada ou discriminatoria, así como protexendo os programas e o equipo informático
daqueles arquivos ou programas especialmente prexudiciais.
5. Competencia para aprender a aprender
Habilidade para iniciar a aprendizaxe e persistir nela. As persoas deben ser capaces de organizar a súa
propia aprendizaxe e de xestionar o tempo e a información eficazmente, xa sexa individualmente ou
en grupo.
– Coñecemento de si mesmo, esforzo e motivación
• Ter un coñecemento axustado e positivo de si mesmo, das súas calidades intelectuais, intereses e
limitacións persoais co fin de solicitar axuda e consello se é necesario, compensar carencias e tirar
o mellor partido posible das súas capacidades.
• Coñecer as características do proceso de aprendizaxe persoal valorando as estratexias empregadas
máis efectivas e evitando os obstáculos e erros máis frecuentes recoñecidos nun mesmo.
• Adoptar unha actitude confiada, paciente, comprometida e voluntariosa no investimento do
esforzo necesario para lograr aprendizaxes complexas e a longo prazo.
• Formular metas alcanzables a curto prazo e cumprilas, así como ir elevando os obxectivos de
aprendizaxe de forma progresiva e realista a medio prazo, fortalecendo o sentimento de competencia e control persoal.
– Hábitos de traballo
• Coñecer e utilizar de maneira habitual as principais condicións e técnicas que favorecen o traballo intelectual: disposición do espazo de estudo, organización de materiais e arquivo, distribución
do tempo, planificación e organización de tarefas, utilización da axenda, mantemento dun bo
estado físico e mental, elaboración de esquemas e gráficos, realización de resumos e fichas, preparación de exames e probas, elaboración e presentación de traballos, etc.
• Lograr e valorar a regularidade e constancia do traballo diario dedicado ao estudo e á realización de actividades de aprendizaxe como garantía de logro académico e satisfacción persoal.
• Coñecer as principais estratexias para mellorar a atención e a memorización no traballo escolar:
selección da información, organización desta, integración e relación co que xa se coñece…
• Coñecer e utilizar diversas fontes e recursos para a busca, valoración, selección, almacenamento e presentación de información relevante.
• Analizar e avaliar os erros cometidos no proceso de aprendizaxe persoal e adoptar unha actitude de superación para propoñerse a súa mellora e a busca de axuda adecuada.
– Uso de programas básicos. Reúne as competencias necesarias para coñecer e utilizar os principais
programas que son necesarios para aproveitar con éxito as posibilidades que ofrece un ordenador:
procesador de textos, editores gráficos, folla de cálculo e bases de datos.
• Usar con soltura procesadores de textos para redactar, organizar, almacenar, imprimir e presentar documentos diversos, aproveitando todas as súas ferramentas, tipos de formato, inserción de imaxes e gráficos, correctores ortográficos e gramaticais, etc.
• Utilizar unha folla de cálculo para realizar cálculos sinxelos, axustar o tipo de formato, organizar, almacenar, imprimir e presentar a información desexada.
117
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Utilizar programas que lle permitan realizar exposicións e presentacións que faciliten a comprensión e capten a atención dun público.
Competencia de contidos: semiolóxica
• Busca, obtención, procesamento e comunicación da información usando as tecnoloxías da información e a comunicación para transformala en coñecemento propio.
• Uso de recursos lingüísticos e literarios dispoñibles a través de Internet: bibliotecas virtuais, información sobre autores e obras literarias a través de buscadores e enciclopedias virtuais, uso de diferentes clases de dicionarios virtuais.
• Técnicas e estratexias diversas para acceder á información segundo a fonte á que se acuda e o
soporte que se utilice (tradicional, informático, multimedia, ciberespazo) e dominio básico de
linguaxes específicas –texto, hipertexto, icónica, visual, sonora, numérica, gráfica– e das pautas
de decodificación e transferencia destas.
Competencia de contidos: estratéxica
• Elaboración de resumos, esquemas, sínteses, mapas conceptuais como actividades de planificación de textos escritos.
• Utilización das tecnoloxías da información e a comunicación para a presentación de escritos.
Contidos
Conceptos
1. «Lectura inicial»
• Texto: Sonata de primavera, de Ramón María del Valle-Inclán.
• Actividades: comprensión, expresión oral e escrita, literatura e sociedade e intertextualidade.
2. «Literatura modernista. La Generación del 98»
• Contexto socio-cultural.
• Orixes do Modernismo.
• Temas e recursos modernistas.
• Recursos retóricos.
• O estilo modernista.
• Autores.
– Rubén Darío.
– Manuel Machado.
– Juan Ramón Jiménez.
• «Generación del 98»: características e estulo.
• Autores.
– Pío Baroja.
– Ramón del Valle-Inclán.
– Antonio Machado.
3. «Comentario de textos literarios»
• Poema «A José María Palacio», de Campos de Castilla, de Antonio Machado.
4. «¿Cómo se escribe?
• Os estranxeirismos.
118
Programación unidades
Procedementos
• Lectura expresiva e comprensiva dos textos incluídos na unidade.
• Identificación dos elementos básicos dos textos e das súas características como textos literarios.
• Redacción de textos relacionados coa lectura inicial.
• Consulta de dicionarios.
• Análise de textos literarios. Estrutura, puntos de vista narrativos, tempo, espazo, personaxes, lirismo, obxectividade / subxectividade, ritmo, métrica, estrutura dramática / teatral, diálogos, acoutamentos.
• Análise da tipoloxía do texto (xénero narrativo).
• Investigación: consulta de fontes de información (enciclopedias, Internet).
• Establecemento de relacións intertextuais entre textos diversos e outras obras de arte.
• Recoñecemento dos textos literarios polos seus trazos propios.
• Dramatización.
• Elaboración de fichas de léxico.
• Elaboración de fichas ortográficas.
• Valoración crítica do contido dos textos da unidade: convivencia cultural, tolerancia, respecto aos
demais, xustiza, igualdade de oportunidades.
• Planificación do estudo.
• Traballo en grupo e traballo individual.
Actitudes
• Toma de conciencia da importancia da cultura como medio de integración social.
• Interese pola lectura como fonte de información, aprendizaxe e pracer.
• Interese por descifrar o sentido textual; procesos de decodificación, desenvolvemento de expectativas e inferencias, comprensión e interpretación.
• Valoración dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural.
• Coñecemento e respecto das normas de utilización correcta da lingua castelá.
• Aprecio polo coñecemento das convencións literarias.
• Interese polo coñecemento dos recursos apropiados para construír un texto pragmaticamente
adecuado (adecuación, rexistro, coherencia e cohesión).
• Respecto polas convencións ortográficas e interese para a súa correcta aplicación.
• Preocupación por unha boa planificación e realización das actividades de estudo.
• Respecto polos valores democráticos de convivencia, tolerancia, xustiza, igualdade, respecto e
liberdade de expresión.
Criterios de avaliación
• Le de forma expresiva o texto co que se inicia a unidade. Domina aspectos coma o ritmo, a velocidade e a entoación. Articula adecuadamente.
• Le textos narrativos e líricos coa entoación adecuada.
• Identifica os elementos básicos do contido dos textos.
119
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Comprende as ideas esenciais sobre as que xiran os textos incluídos na unidade. Selecciona, de entre
varias posibles respostas, a que expresa mellor o que di o texto.
• Identifica ironías e dobres sentidos.
• Resume adecuadamente o texto.
• Realiza mapas conceptuais en relación cos contidos dos textos.
• Expresa os seus pensamentos e opinións de forma adecuada e coherente, e responde a preguntas do
tipo: que sabes de…?, que pensas de…?, que farías con…?, que valor dás a…?, que consello darías
sobre…?
• Constrúe xuízos críticos acordes aos temas formulados e exprésaos mediante textos escritos (comentarios críticos) conforme as indicacións explicadas na aula (modelo de comentario crítico).
• Participa activamente e é capaz de asumir roles diferentes nunha mesa redonda: moderador, relator…
• Simula intervir en situacións diversas (por exemplo, nas que participan personaxes en conflito, de
opinións contrarias e diferenciadas; ante persoas maiores; nunha asemblea; nunha reunión; nun
medio público; etc.).
• Recoñece as características do texto literario e valórao como manifestación excelente da lingua.
• Goza escoitando, lendo ou expresándose de forma oral e escrita.
• Amosa confianza en si mesmo.
• Comprende o carácter plural e diverso da sociedade actual.
• Expresa os seus pensamentos e opinións de forma adecuada e coherente.
• Constrúe xuízos críticos acordes aos temas formulados e exprésaos mediante un diálogo respectuoso,
coherente e ben estruturado.
• Coñece e aplica as regras de funcionamento do sistema da lingua.
• Atende ao contexto cando planifica as súas mensaxes. Produce textos segundo as diferentes finalidades
e situacións de comunicación e utiliza as palabras adecuadas ao seu contexto.
• Participa activamente e é capaz de asumir roles diferenciados nunha mesa redonda: moderador,
relator, etc.
• Sabe manter unha conversación: recoñece as características da conversación, incorpórase oportunamente, mantén e respecta a quenda de palabra, intervén no momento adecuado, mantén actitudes corteses, etc.
• Compón textos escritos (considerando borradores previos) en torno ás ideas expresadas nos textos da unidade.
• Redacta narracións, descricións, explicacións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios escritos en soporte papel ou dixital, utilizando o rexistro adecuado ao tipo de texto, tema e
propósito comunicativo.
• Organiza as ideas con claridade en narracións, descricións, exposicións, resumos, argumentacións e
comentarios escritos relacionados con ámbitos sociais públicos e académicos.
• Enlaza os enunciados nas narracións, descricións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios en secuencias dotadas de cohesión, utilizando enlaces adecuados á organización informativa do texto.
120
Programación unidades
• Elabora textos propios utilizando informacións de textos diversos continuos e non continuos en
soporte papel e dixital, incluíndo hipertextos.
• Presenta adecuadamente os textos escritos, tanto en soporte papel como dixital, respectando as
normas ortográficas e tipográficas.
• Respecta as normas gramaticais e ortográficas na expresión escrita.
• Valora a importancia de planificar e revisar os textos escritos propios, incorporando a planificación e revisión de textos como técnica habitual na redacción.
• Reescribe un texto conforme a guías e orientacións: utiliza borradores previos, inclúe melloras e
matices, planifica, toma notas, consulta fontes e autocorríxese cando é necesario.
• Comparte o proceso de escritura (busca lectores e pide a súa opinión).
• Amosa interese por asegurar a coherencia e a cohesión na expresión das ideas, atendendo especialmente aos mecanismos semánticos de cohesión: recorre á sinonimia e á correferencia como medios para substituír referentes e mellorar a fluidez do texto.
• Fai un bo uso da puntuación.
• Coñece e aplica regras de acentuación.
• Evita usar palabras comodín.
• Le con frecuencia e goza coa lectura.
• Recoñece os elementos dun acto de comunicación.
• Selecciona o léxico adecuado no texto e contexto da enunciación.
• Amosa interese en evitar incorreccións, vulgarismos, barbarismos e imprecisións.
• Valora a diversidade lingüística como riqueza.
• Recoñece os elementos dun acto de comunicación.
• Produce textos diferenciados segundo as diferentes finalidades e situacións de comunicación.
• Atende ás reaccións dos interlocutores. Sabe cando iniciar ou terminar unha conversa; varía os temas
tratados de forma pertinente; sabe que dicir e que non; respecta as pausas; etc.
• É claro e conciso cando a situación o esixe (nunha conversación telefónica, por exemplo).
• Utiliza as palabras adecuadas ao seu contexto.
• Usa intelixentemente a linguaxe corporal-xestual. Domina o xesto, a postura, a mirada, a distancia, o
ritmo, a intensidade de voz, a entoación e a articulación.
• Recoñece o valor dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural, patrimonio
dunha colectividade.
• Aprecia as producións literarias e valóraas criticamente.
• Valora o uso da linguaxe, o punto de vista e a mestría do autor ou autora.
• Diferencia o contido literal e o sentido da obra.
• Relaciona o contido da obra co seu contexto actual e a experiencia persoal.
• Sitúa a obra no seu período literario e relaciona o seu sentido co contexto social, cultural e literario en que se produce:
121
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Coñece os autores e as obras máis relevantes do período realista, en relación co seu contexto histórico e literario.
• Realiza comentarios de textos.
• Expón traballos monográficos individuais e grupais acerca dalgunhas das obras e autores
lidos.
• Compón textos literarios seguindo como modelo os textos e autores estudados.
• Expón por escrito unha opinión ben argumentada sobre a lectura persoal de relatos de certa extensión, artigos e novelas do período modernista, valorando a estrutura e o uso dos
elementos do xénero, o uso da linguaxe, o punto de vista e o oficio do autor; relacionando o sentido da obra co seu contexto e coa propia experiencia.
• Interpreta e valora a produción modernista atendendo ao seu contido, organización e uso
da linguaxe.
• Recoñece temas e motivos realistas.
• Recoñece a obra narrativa e lírica dos autores modernistas («noventayochistas») como referencia fundamental da narrativa castelá.
• Expón e presenta oralmente traballos individuais e grupais relacionados coa obra dos autores enriba mencionados.
• Le expresivamente contos, fragmentos de novelas e descricións literarias de autores modernistas.
• Usa os coñecementos literarios na comprensión e valoración de textos ou fragmentos literarios
breves, tendo en conta, como criterios de valoración, as innovacións en temas ou motivos literarios, nos xéneros, nas formas e nos recursos da linguaxe poética e estilo literario na literatura contemporánea.
• Aplica os coñecementos sobre as relacións entre as obras lidas e comentadas, o contexto histórico,
cultural e literario en que aparecen e os autores literarios máis relevantes dos séculos XIX e XX á realización dun traballo de información e síntese, que inclúa unha valoración persoal, ou de imitación
e recreación, en soporte papel ou dixital.
• Redacta textos, en soporte papel ou dixital, tomando como modelos os textos literarios dos séculos XIX e XX lidos e comentados na clase.
• Incorpora a lectura literaria como fonte de pracer e enriquecemento persoal, e como fonte de
información sobre aspectos culturais do contexto histórico en que se producen.
• Expón oralmente comentarios sobre os textos presentados na clase.
• Dramatiza textos breves.
• Usa progresivamente a biblioteca do centro, as do contorno, bibliotecas virtuais e webs para o
fomento e orientación da lectura.
• Considera a creación literaria como unha fonte de enriquecemento persoal e goza coa súa lectura
e comentario.
• Interésase por e recoñece os códigos artísticos da creación literaria, considerando a súa evolución
segundo épocas e autores.
• Busca, selecciona e analiza textos literarios en distintas fontes (prensa, Internet, bibliotecas, etc.).
• Considera o recurso da intertextualidade como un proceso creativo.
• É consciente das súas propias capacidades e dos procesos necesarios para adquirir e manexar nova
122
Programación unidades
información. Incrementa paulatinamente a súa autoestima persoal en tanto creador da súa propia
aprendizaxe. Traza plans para orientar a súa actividade de aprendizaxe (neste caso, mediante a elaboración de fichas de léxico e ortografía).
• Coñece estratexias para evitar cometer fallos ortográficos: regras ortográficas, xiros alternativos,
consulta de fontes de información, etc.
• Asume positivamente actitudes de respecto e colaboración de modo xeral e fronte aos seus compañeiros e compañeiras.
• Pon en práctica o diálogo como ferramenta de comunicación, para coñecerse mutuamente, planificar actuacións e resolver conflitos.
• É flexible na exposición das ideas. Amosa atención e desexos por entender puntos de vista distintos (emocións, sentimentos ou pensamentos doutros).
• Sabe manter un diálogo respectuoso. Controla a impulsividade e tolera posibles frustracións.
• Relaciónase, coopera e traballa en equipo: ponse no lugar do outro, valora as ideas dos demais,
dialoga e negocia, fai saber adecuadamente aos demais as propias decisións e traballa de forma
cooperativa e flexible.
• Aplica as máximas pragmáticas ao discurso (máxima de hipérbole, máxima de cortesía, máxima
de simpatía, etc.).
• Amosa capacidade para ordenar adecuadamente as súas ideas no discurso. Fai uso dos seus coñecementos de Lingüística Textual (coherencia e cohesión).
• Atende á presentación e estética dos seus traballos.
• Asume os contidos analizados na aula e interrelaciónaos cos saberes previos.
• Organiza adecuadamente a súa carpeta de traballo.
• Manexa intelixentemente e mantén presentables o libro de texto e os diversos cadernos.
• Sabe utilizar diferentes fontes de información e recursos para matizar ou ampliar os contidos analizados na aula.
• Planifica adecuadamente o seu tempo, organízase no espazo e distribúe as tarefas que comporta o
estudo dunha materia.
• Recoñece, asume e sabe describir os valores que caracterizan unha sociedade democrática (liberdade, igualdade, respecto para cos dereitos dos demais, tolerancia, non discriminación, dignidade, responsabilidade, xustiza, solidariedade...) e distíngueos dos que non o son.
• Identifica e critica, a través da lectura dos textos, contidos discriminatorios ou antisociais.
• Demostra actitudes e comportamentos democráticos.
• Entende a diversidade como riqueza cultural. Respecta as distintas linguas do Estado español e a variedade lingüística da lingua castelá.
• Observa a desigualdade como inxustiza social.
123
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Actividades de reforzo e ampliación
1. Investiga en torno a la biografía de Unamuno y sitúa históricamente el siguiente texto.
2. Interpreta el texto a la luz de las inquietudes de la Generación del 98. Haz referencia a las localidades que menciona el autor (sitúalas en un mapa geográfico).
3. Interpreta el texto considerando los temas y el estilo de Unamuno.
4. ¿Qué palabras te han resultado más difíciles? Investiga su significado e incorpóralas a tus fichas de
léxico.
Cómo se hace una novela
Héteme aquí ante estas blancas páginas –blancas como el negro porvenir: ¡terrible blancura!–
buscando retener el tiempo que pasa, fijar el huidero hoy, eternizarme o inmortalizarme en fin, bien
que eternidad e inmortalidad no sean una sola y misma cosa. Héteme aquí ante estas páginas blancas, mi porvenir, tratando de derramar mi vida a fin de continuar viviendo, de darme la vida, de
arrancarme a la muerte de cada instante. Trato, a la vez, de consolarme de mi destierro, del destierro de mi eternidad, de este destierro al que quiero llamar mi des-cielo.
¡El destierro!, ¡la proscripción! y ¡qué de experiencias íntimas, hasta religiosas, le debo! Fue
entonces allí, en aquella isla de Fuenteventura, a la que querré eternamente y desde el fondo de mis
entrañas, en aquel asilo de Dios, y después aquí, en París, henchido y desbordante de historia humana, universal, donde he escrito mis sonetos, que alguien ha comparado, por el origen y la intención,
a los Castigos escritos contra la tiranía de Napoleón el Pequeño por Víctor Hugo en su isla de Guernesey. Pero no me bastan, no estoy en ellos con todo mi yo del destierro, me parecen demasiado poca
cosa para eternizarme en el presente fugitivo, en este espantoso presente histórico, ya que la historia
es la posibilidad de los espantos.
Recibo a poca gente; paso la mayor parte de mis mañanas solo, en esta jaula cercana a la plaza de
los Estados Unidos. Después del almuerzo voy a la Rotonda de Montparnasse, esquina del bulevar Raspail, donde tenemos una pequeña reunión de españoles, jóvenes estudiantes la mayoría y comentamos
las raras noticias que nos llegan de España, de la nuestra y de la de los otros, y recomenzamos cada día
a repetir las mismas cosas, levantando, como aquí se dice, castillos en Españas. A esa Rotonda se le sigue
llamando acá por algunos la de Trotski, pues parece que allí acudía, cuando desterrado en París, ese caudillo ruso bolchevique.
¡Qué horrible vivir en la expectativa, imaginando cada día lo que puede ocurrir al siguiente! ¡Y
lo que puede no ocurrir! Me paso horas enteras, solo, tendido sobre el lecho solitario de mi pequeño hotel –family house–, contemplando el techo de mi cuarto y no el cielo y soñando en el porvenir
de España y en el mío. O deshaciéndolos. Y no me atrevo a emprender trabajo alguno por no saber
si podré acabarlo en paz. Como no sé si este destierro durará todavía tres días, tres semanas, tres
meses o tres años –iba a añadir tres siglos– no emprendo nada que pueda durar. Y, sin embargo, nada
dura más que lo que se hace en el momento y para el momento. ¿He de repetir mi expresión favorita
la eternización de la momentaneidad? Mi gusto innato –¡y tan español!– de las antítesis y del conceptismo me arrastraría a hablar de la momentaneización de la eternidad. ¡Clavar la rueda del tiempo!
(Hace ya dos años y cerca de medio más que escribí en París estas líneas y hoy las repaso aquí,
en Hendaya, a la vista de mi España. ¡Dos años y medio más! Cuando cuitados españoles que vienen a verme me preguntan refiriéndose a la tiranía: «¿Cuánto durará esto?», les respondo: «lo que
ustedes quieran».
Y si me dicen: «¡esto va a durar todavía mucho, por las trazas!» yo: «¿cuánto? ¿cinco años más,
veinte?, supongamos que veinte; tengo sesenta y tres, con veinte más, ochenta y tres; pienso vivir noven124
Programación unidades
ta; ¡por mucho que dure yo duraré más!» Y en tanto a la vista tantálica de mi España vasca, viendo
salir y ponerse el sol por las montañas de mi tierra. Sale por ahí, ahora un poco a la izquierda de la
Peña de Aya, las Tres Coronas y desde aquí, desde mi cuarto, contemplo en la falda sombrosa de esa
montaña la cola de caballo, la cascada de Uramildea. ¡Con qué ansia lleno a la distancia mi vista con
la frescura de ese torrente! En cuanto pueda volver a España iré, Tántalo libertado, a chapuzarme en
esas aguas de consuelo.
Y veo ponerse el sol, ahora a principios de junio, sobre la estribación del Jaizquibel, encima del
fuerte de Guadalupe, donde estuvo preso el pobre general don Dámaso Berenguer, el de las incertidumbres. Y al pie del Jaizquibel me tienta a diario la ciudad de Fuenterrabía –oleografía en la tapa
de España– con las ruinas cubiertas de yedra, del castillo del Emperador Carlos I, el hijo de la Loca
de Castilla y del Hermoso de Borgoña, el primer Habsburgo de España, con quien nos entró –fue la
Contra Reforma– la tragedia en que aún vivimos. ¡Pobre príncipe Don Juan, el ex-futuro Don Juan
III, con quien se extinguió la posibilidad de una dinastía española, castiza de verdad!
¡La Campana de Fuenterrabía! Cuando la oigo se me remejen las entrañas. Y así, como en Fuenteventura y en París me di a hacer sonetos, aquí en Hendaya, me ha dado, sobre todo, por hacer
romances. Y uno de ellos a la campana de Fuenterrabía, a Fuenterrabía misma campana, que dice:
Si no has de volverme a España,
Dios de la única bondad,
si no has de acostarme en ella,
¡hágase tu voluntad!
Como en el cielo en la tierra
En la montaña y la mar,
Fuenterrabía
soñada, tu campana oigo sonar.
Es el llamado de Jaizquibel,
–sobre él pasa el huracán entraña de mi honda España,
te siento en mi palpitar.
Espejo del Bidasoa
Que vas a perderte al mar
¡Qué de ensueños te me llevas!
A Dios van a reposar.
Campana Fuenterrabía,
lengua de la eternidad,
me traes la voz redentora
de Dios, la única bondad.
¡Hazme, Señor, tu campana,
campana de tu verdad,
y la guerra de este siglo
me dé en tierra eterna paz!
Miguel de Unamino, http://www.ciudadseva.com/textos/teoria/opin/unamuno2.htm
5. Investiga en torno a la actividad periodística de los autores del 98.
6. Analiza el estilo empleado por Azorín en el siguiente texto.
7. Comenta el tema elegido por el autor.
125
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Cervantes y el canon femenino
Cervantes tiene propensión a las chiquillas. No insistiremos nunca bastante: Cervantes vive
entre mujeres: mujeres de la familia. Lope va de mujer en mujer. Lope escribe el poema de la pulga: poema admirable. No podría escribir esos versos Cervantes. ¿Cuál es el canon femenino de
Cervantes? La propensión a las chiquillas de Cervantes, ¿es cosa suya o cosa del tiempo? Canon
llamamos a la consideración, plena consideración, social y psicológica, que se tiene, en un tiempo determinado, a la mujer. Para saber si el canon femenino es de Cervantes o de su tiempo, preciso será que hagamos otra pregunta: ¿A qué edad se suele casar la mujer en el siglo XVII? ¿Qué
edad es la más general para matrimoniar? Es curioso el afán de Cervantes en señalar la edad de
sus heroínas; vayamos viendo algunas de esas mujeres que nos presenta Cervantes, tanto en sus
novelas como en el Quijote. En El celoso extremeño, Leonesa tiene de trece a catorce años cuando se casa; quince cuenta cuando se produce el drama que cuesta la vida al candoroso marido.
La ilustre fregona, que no friega más que la plata del mesón, tiene quince años. Preciosa, la gitanilla, otros quince abriles. En Las dos doncellas, Teodosia no pasa de unos dieciséis o diecisiete
años. Leocadia tiene, «al parecer», como dice Cervantes, dieciséis. Quiteria, la novia de Camacho, cuenta dieciocho. La hija de Diego de la Llana, en la ínsula Barataria, tendrá dieciséis o
poco más. Leandra, la hermosa, otros dieciséis. La señora Cornelia, dieciocho. En fin, para terminar, Marcela, la pastora, hermosa como todas las mujeres cervantinas, es a los quince años
cuando inflama a todos de amor. ¿Propensión de Cervantes? ¿Canon del tiempo? ¿Y cuál será el
canon en otros tiempos?
¿Cuál es el canon femenino que ha impuesto al mundo la escultura griega en su más alta expresión? En 1820 se descubre la Venus de Milo. Son muchos los que se han ocupado de restituir, imaginativamente, los brazos a la Venus de Milo; un filósofo, Ravaison, ha cavilado hondamente sobre el
tema; pero intriga más en la Venus la edad que los brazos. ¿Qué edad podrá tener la Venus de Milo?
La de una mujer hecha, un poquitín en demasía hecha. Se ha hablado de veintidós años, de veinticuatro años. Se ha dicho en Francia que en la bella mujer se advierte un matiz de embonpoint, de plenitud en sanidad. Y una mujer así redundante cuenta con algo más de los veinticuatro años, conjeturados.
En 1882 se publica la novela de Jacinto Octavio Picón Lázaro. Picón se especializó en la creación de tipos femeninos: Juanita Tenorio, Cristeta en Dulce y sabrosa, pueden servir de ejemplo.
En Lázaro, después de describirnos una duquesa, el autor agrega: «Resta añadir, para mayor
encanto de los gruesos, que Margarita de Oropendia, duquesa de Algalia, aunque tuviese más,
sólo representaba treinta años, y era relativamente virtuosa». La frase «para mayor encanto» no
la comprendería Cervantes. ¿Tiene también mayor encanto, con los treinta y siete años que ella
confiesa, Julia, la pródiga, en la novela de Alarcón? ¿Qué pensaría de Julia, la hermosa Marcela, apasionada de la soledad y de la independencia? Julia con sus treinta y siete años, declarados en un momento de plena sinceridad, inspira una pasión violenta a un mozo de veinticinco.
Ninguna pasión de las que pinta Cervantes –y las pinta fortísimas– es tan ardiente como ésta. Y
si una mujer puede inspirar tal pasión, ¿qué importará que no tenga la edad de las chiquillas de
Cervantes?
José Martínez Ruiz, Azorín, ABC: 9 de mayo de 1947.
8. Investiga en torno a la actividad literaria de Pio Baroja.
9. Analiza el estilo empleado por el autor en este cuento.
El reloj
Hay en los dominios de la fantasía bellas comarcas en donde los árboles suspiran y los arroyos
cristalinos se deslizan cantando por entre orillas esmaltadas de flores a perderse en el azul mar. Lejos
126
Programación unidades
de estas comarcas, muy lejos de ellas, hay una región terrible y misteriosa en donde los árboles elevan al cielo sus descarnados brazos de espectro y en donde el silencio y la oscuridad proyectan sobre
el alma rayos intensos de sombría desolación y de muerte.
Y en lo más siniestro de esa región de sombras, hay un castillo, un castillo negro y grande, con
torreones almenados, con su galería ojival ya derruida y un foso lleno de aguas muertas y malsanas.
Yo la conozco, conozco esa región terrible. Una noche, emborrachado por mis tristezas y por el
alcohol, iba por el camino tambaleándome como un barco viejo al compás de las notas de una vieja
canción marinera. Era una canción la mía en tono menor, canción de pueblo salvaje y primitivo, triste como un canto luterano, canción serena de una amargura grande y sombría, de la amargura de la
montaña y del bosque. Y era de noche. De repente, sentí un gran terror. Me encontré junto al castillo, y entré en una sala desierta; un alcotán, con un ala rota, se arrastraba por el suelo.
Desde la ventana se veía la luna, que ilumina a con su luz espectral el campo yerto y desnudo; en
los fosos se estremecía el agua intranquila y llena de emanaciones. Arriba, en el cielo, el brillante
Arturus resplandecía y titilaba con un parpadeo misterioso y confidencial. En la lejanía las llamas
de una hoguera se agitaban con el viento. En el ancho salón, adornado con negras colgaduras, puse
mi cama de helechos secos. El salón estaba abandonado; un braserillo, donde ardía un montón de
teas, lo iluminaba. Junto a una pared del salón había un reloj gigantesco, alto y estrecho como un
ataúd, un reloj de caja negra que en las noches llenas de silencio lanzaba su tictac metálico con la
energía de una amenaza.
«¡Ah! Soy feliz –me repetía a mí mismo–. Ya no oigo la odiosa voz humana, nunca, nunca.»
Y el reloj sombrío medía indiferente las horas tristes con su tictac metálico.
La vida estaba dominada; había encontrado el reposo. Mi espíritu gozaba con el horror de la
noche, mejor que con las claridades blancas de la aurora.
¡Oh! Me encontraba tranquilo, nada turbaba mi calma; allí podía pasar mi vida solo, siempre
solo, rumiando en silencio el amargo pasto de mis ideas, sin locas esperanzas, sin necias ilusiones,
con el espíritu lleno de serenidades grises, como un paisaje de otoño.
Y el reloj sombrío medía indiferente las horas tristes con su tictac metálico. En las noches calladas una nota melancólica, el canto de un sapo me acompañaba.
–Tú también –le decía al cantor de la noche– vives en la soledad. En el fondo de tu escondrijo no
tienes quien te responda más que el eco de los latidos de tu corazón.
Y el reloj sombrío medía indiferente las horas tristes con su tictac metálico.
Una noche, una noche callada, sentí el terror de algo vago que se cernía sobre mi alma; algo tan vago
como la sombra de un sueño en el mar agitado de las ideas. Me asomé a la ventana. Allá en el negro cielo se estremecían y palpitaban los astros, en la inmensidad de sus existencias solitarias; ni un grito, ni un
estremecimiento de vida en la tierra negra. Y el reloj sombrío medía indiferente las horas tristes con su
tictac metálico.
Escuché atentamente; nada se oía. ¡El silencio, el silencio por todas partes! Sobrecogido, delirante,
supliqué a los árboles que suspiraban en la noche que me acompañaran con suspiros; supliqué al viento que murmurase entre el follaje, y a la lluvia que resonara en las hojas secas del camino; e imploré de
las cosas y de los hombres que no me abandonasen, y pedí a la luna que rompiera su negro manto de
ébano y acariciara mis ojos, mis pobres ojos, turbios por la angustia de la muerte, con su mirada argentada y casta.
Y los árboles, y la luna, y la lluvia, y el viento permanecieron sordos. Y el reloj sombrío que mide
indiferente las horas tristes se había parado para siempre.
Pío Baroja, http://www.rinconcastellano.com/biblio/sigloxx_98/baroja_reloj.html
127
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Proposta de avaliación
1. Vamos a intentar escribir al estilo de los autores modernistas:
a. Imagina un ambiente refinado y lujoso. Descríbelo.
b. No te gusta demasiado el ambiente que te rodea. Trata de describirlo con mirada crítica.
c. Toma como modelo el poema «Retrato» de Antonio Machado. Reescríbelo según tu experiencia. Puedes usar el futuro para imaginar lo que te espera.
Retrato
Mi infancia son recuerdos de un patio de Sevilla,
y un huerto claro donde madura el limonero;
mi juventud, veinte años en tierras de Castilla;
mi historia, algunos casos que recordar no quiero.
Ni un seductor Mañara, ni un Bradomín he sido
–ya conocéis mi torpe aliño indumentario–,
más recibí la flecha que me asignó Cupido,
y amé cuanto ellas puedan tener de hospitalario.
Hay en mis venas gotas de sangre jacobina,
pero mi verso brota de manantial sereno;
y, más que un hombre al uso que sabe su doctrina,
soy, en el buen sentido de la palabra, bueno.
Adoro la hermosura, y en la moderna estética
corté las viejas rosas del huerto de Ronsard;
mas no amo los afeites de la actual cosmética,
ni soy un ave de esas del nuevo gay-trinar.
Desdeño las romanzas de los tenores huecos
y el coro de los grillos que cantan a la luna.
A distinguir me paro las voces de los ecos,
y escucho solamente, entre las voces, una.
¿Soy clásico o romántico? No sé. Dejar quisiera
mi verso, como deja el capitán su espada:
famosa por la mano viril que la blandiera,
no por el docto oficio del forjador preciada.
Converso con el hombre que siempre va conmigo
–quien habla solo espera hablar a Dios un día–;
mi soliloquio es plática con ese buen amigo
que me enseñó el secreto de la filantropía.
Y al cabo, nada os debo; debéisme cuanto he
escrito.
A mi trabajo acudo, con mi dinero pago
el traje que me cubre y la mansión que habito,
el pan que me alimenta y el lecho en donde yago.
Y cuando llegue el día del último vïaje,
y esté al partir la nave que nunca ha de tornar,
me encontraréis a bordo ligero de equipaje,
casi desnudo, como los hijos de la mar.
Antonio Machado: Campos de Castilla. Cátedra.
2. Características de la literatura modernista.
3. Antonio Machado. Vida y obra.
4. Lee el siguiente texto y responde luego a estas cuestiones:
a. Determina sus características como texto literario.
b. Presenta a su autor.
c. Sitúa la obra e interpreta su sentido.
128
Programación unidades
Platero y yo
CXXIII
MONS-URIUM
El Monturrio, hoy. Las colinitas rojas, más pobres cada día por la cava de los areneros, que,
vistas desde el mar, parecen de oro y que nombraron los romanos de ese modo brillante y alto.
Por él se va, más pronto que por el Cementerio, al Molino de viento. Asoma ruinas por doquiera y en sus viñas los cavadores sacan huesos, monedas y tinajas.
… Colón no me da demasiado bienestar, Platero. Que si paró en mi casa; que si comulgó
en Santa Clara, que si es de su tiempo esta palmera o la otra hospedería… Está cerca y no va
lejos, y ya sabes los dos regalos que nos trajo de América. Los que me gusta sentir bajo mí,
como una raíz fuerte, son los romanos, los que hicieron ese hormigón del Castillo que no hay
pico ni golpe que arruine, en el que no fue posible clavar la veleta de la Cigüeña, Platero…
No olvidaré nunca el día en que, muy niño, supe este nombre: Mons-urium. Se me ennobleció de pronto el Monturrio y para siempre. Mi nostalgia de lo mejor, ¡tan triste en mi pobre
pueblo!, halló un engaño deleitable. ¿A quién tenía yo que envidiar ya? ¿Qué antigüedad, qué
ruina –catedral o castillo– podría ya retener mi largo pensamiento sobre los ocasos de la ilusión? Me encontré de pronto como sobre un tesoro inextinguible. Moguer, Monte de Oro, Platero; puedes morir y vivir contento.
Juan Ramón Jiménez: Platero y yo. Cátedra, Madrid, 2002.
129
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Unidade 7
Obxectivos
• Ler expresiva e comprensivamente os textos que aparecen na unidade. Valorar criticamente os contidos dos textos.
• Coñecer e comprender a norma da lingua castelá: a oración composta. Aplicar o devandito coñecemento para expresarse adecuadamente, tanto oralmente como por escrito.
• Usar adecuadamente a linguaxe verbal e non verbal atendendo á intención comunicativa do emisor e
ao contexto de emisión.
• Valorar os textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural.
• Consultar fontes de información (dicionarios, enciclopedias, Internet, etc.) como medio para solucionar dúbidas.
• Elaborar fichas de léxico como estratexia de aprendizaxe das palabras.
• Elaborar fichas de ortografía como instrumento para a mellora da expresión verbal escrita.
• Desenvolver unha actitude participativa a través do traballo en equipo, que favoreza interaccións
positivas entre o alumnado.
• Coñecer técnicas de organización do estudo.
• Fomentar o respecto dos valores democráticos (tolerancia, liberdade de expresión, espírito de respecto, etc.), adoptando unha actitude crítica na análise do contido dos textos da unidade.
Competencias básicas
1. Competencia en comunicación lingüística
A competencia en comunicación lingüística refírese á utilización da linguaxe como instrumento, tanto de comunicación oral e escrita como de aprendizaxe e regulación de condutas e emocións.
– Saber ler. Ser competente en comprender os textos da unidade.
• Realizar unha correcta lectura expresiva en público e para un mesmo coa entoación e o ritmo adecuados.
• Comprender o que se le utilizando técnicas de resumo.
130
Programación unidades
• Localizar a información máis relevante nos textos para facer unha interpretación adecuada.
• Ler textos diversos, tanto literarios coma non literarios.
• Gozar da lectura. Formarse como lector/a reflexivo, atento e activo.
– Saber falar e escoitar
• Comprender e expresar habilmente ideas, sentimentos e necesidades, ter claro o obxectivo que se
quere acadar cando se achega unha información, se expón un coñecemento, se expresa un desexo ou unha emoción, facéndoo de xeito respectuoso, sobre todo, cando se fala en público, nu-nha entrevista persoal, un debate, unha asemblea ou unha reunión de traballo.
• Adecuar a fala á variedade de situacións comunicativas nas que poden estar implicados, comprendendo, utilizando e valorando diferentes recursos lingüísticos de uso cotián (comparacións,
refráns, frases feitas…) e controlando os elementos non verbais que acompañan a expresión oral.
• Manifestar opinións persoais de maneira argumentada en situacións de debate, de grupo de traballo ou de conversas cruzadas.
• Coñecer, respectar e valorar positivamente a diversidade lingüística, así como a realidade plurilingüe do Estado español.
• Utilizar diversas formas de discurso na comunicación, informando sobre un tema, tendo en conta a súa estrutura expositiva e os compoñentes lingüísticos, ou manifestando opinións persoais de
maneira argumentada…, pondo interese para facerse entender e entender, mantendo en todo
momento unha actitude dialogante.
Competencia de contidos: discursiva–textual
• Comprensión de presentacións, exposicións ou conferencias de ámbito académico relacionadas
coas áreas de coñecemento escolares.
• Comprensión do sentido global de exposicións especializadas, aínda que conteñan tecnicismos
ou terminoloxía pouco habitual.
• Captación dos diferentes puntos de vista e argumentacións de apoio en debates sobre temas de
actualidade.
• Produción de discursos claros, fluídos e ben estruturados, cunha estrutura lóxica eficaz, que axude ao oínte a fixarse nos elementos significativos.
• Presentación de temas complexos con seguridade e de modo elocuente, adaptando o discurso con
flexibilidade ás esixencias dos oíntes.
• Presentacións orais claras e ben estruturadas sobre temas relacionados coa actividade académica
ou a actualidade social, política ou cultural que admitan diferentes puntos de vista.
• Valoración crítica de textos escritos, atendendo aos seus trazos formais, á súa estrutura e ao seu
contido.
• Comprensión de textos do ámbito académico, atendendo especialmente á consulta, en diversos
soportes, de dicionarios, glosarios, e outras fontes de información, incluíndo fragmentos de
ensaios.
• Actitude crítica ante as mensaxes que supoñen calquera tipo de discriminación.
• Redacción de textos claros con estrutura eficaz e estilo adecuado, resaltando os elementos máis
significativos.
• Redacción de relatos e descricións atractivos, con estilo adecuado ao xénero literario elixido.
• Escritura de exposicións, informes ou artigos con claridade e corrección, cunha visión crítica dos
traballos realizados ou dos textos consultados para seleccionar a información.
131
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Competencia de contidos: sociolingüística
• Coñecemento respecto e posta en valor da diversidade lingüística en Europa. A importancia da
riqueza lingüística do Estado español.
• Planificación da escrita segundo o contexto de situación e as características sociais e psicolóxicas
dos destinatarios.
• Utilización do léxico, adecuándoo ao tipo de texto que se escribe e á persoa a quen se dirixe.
• Aplicación rigorosa das normas que rexen a lingua escrita (ortografía, precisión léxica, organización da oración, etc.) como modo de garantir a comunicación.
Competencia de contidos: estratéxica
• Adquisición da velocidade adecuada de escrita.
• Lexibilidade do escrito.
• Desenvolvemento dos sentidos da dirección e a proporción.
• Aprendizaxe de diversas formas de dispoñer e presentar a letra (maiúscula, subliñado, tipografías
variadas…).
• Uso automatizado das convencións ortográficas.
– Saber escribir:
• Escribir correctamente sendo consciente da importancia dos compoñentes formais e normativos
da lingua escrita, así como dos procedementos de adecuación e coherencia.
• Compoñer un texto ben escrito e ben presentado axustándoo ás condicións da situación comunicativa.
• Escribir textos literarios atendendo ás súas características lingüísticas, tanto de contido como
de formato.
Competencia de contidos: lingüística gramatical
• Identificación de distintos procedementos de conexión nos textos, con especial atención a conectores de causa, consecuencia, condición e hipótese, e dos mecanismos gramaticais e léxicos de
referencia interna, favorecendo a autonomía na revisión dos propios textos.
• Coñecemento da correlación temporal na coordinación e subordinación de oracións, e no discurso relatado (paso de estilo directo a indirecto).
• Recoñecemento dos esquemas semántico e sintáctico da oración, e uso da terminoloxía sintáctica necesaria nas actividades: enunciado, frase e oración; suxeieto, verbo e complementos; suxeito
e predicado; predicado nominal e predicado verbal; axente, causa e paciente; oración impersoal;
oración activa e oración pasiva; oración transitiva e intransitiva; complemento directo, indirecto,
de réxime, circunstancial, axente e atributo; oracións subordinadas substantivas, adxectivas e
adverbiais.
• Identificación das seguintes funcións e construcións: aposición; adxectivo e oración de relativo
explicativos; construción de participio e de xerundio; oración coordinada (copulativa, disxuntiva, adversativa e consecutiva); subordinada causal, consecutiva, condicional e concesiva.
2. Competencia cultural e artística
Esta competencia supón apreciar a expresión creativa de ideas, experiencias e emocións a través de
distintos medios audiovisuais.
– Creatividade. Expresar ideas e sentimentos persoais a partir da lectura dos textos da unidade.
• Mostrar ideas propias, saber expresalas e argumentalas.
132
Programación unidades
• Valorar a liberdade de expresión.
• Apreciar a expresión de ideas de forma creativa a través da linguaxe verbal.
– Participación en manifestacións culturais. Posuír ferramentas para acceder aos textos literarios,
ter sensibilidade e adquirir sentido estético a través deles.
• Comprender e enriquecerse persoalmente coas producións literarias.
• Interesarse e apreciar as obras literarias (como obra de arte) e gozar das súas calidades estéticas.
– Patrimonio tecnolóxico, artístico e cultural. Familiarizarse con obras ou fragmentos literarios e,
a través da súa lectura, comprender a función que desempeña a literatura na vida dos seres humanos e a función que pode desempeñar nas súas propias vidas.
– Uso de linguaxes artísticas e técnicas. Expresarse mediante distintos códigos artísticos, así como
facilitar o acceso ás manifestacións culturais e artísticas para ser capaz de valoralas, fomentando a
sensibilidade e a adquisición do sentido estético para lograr o seu gozo.
• Amosar iniciativas e ideas propias e orixinais, argumentalas e saber expresalas utilizando a linguaxe verbal.
• Valorar a liberdade de expresión, o dereito á diversidade cultural e a realización de experiencias artísticas e culturais compartidas.
• Apreciar a expresión de ideas, experiencias ou sentimentos de forma creativa, a través da linguaxe verbal.
• Cultivar o seu propio desenvolvemento estético mediante a expresión artística e literaria.
3. Competencia social e cidadá
Esta competencia recolle as formas de comportamento que preparan ás persoas para participar eficazmente na vida social e profesional de sociedades multiculturais como a nosa e ser capaz de resolver conflitos.
– Cidadanía. Identificarse coas características das sociedades democráticas e adquirir unha educación cívica a través da lectura de textos adecuados.
• Coñecer e valorar dereitos e deberes do cidadán ou cidadá.
• Valorar criticamente a información contida nos textos como cidadán activo, contrastando o seu
grao de obxectividade para desenvolver opinións propias.
• Coñecer os valores que caracterizan a unha sociedade democrática a través dos textos.
• Recoñecer e combater os prexuízos sociais.
• Coñecer e valorar os Dereitos Humanos e os dereitos dos nenos e nenas, así como os dereitos e deberes que teñen como alumnos e alumnas.
• Cumprir os deberes que posúen como membros dunha determinada comunidade (familia, estudante, consumidor, cidadán…).
• Reclamar dereitos recoñecidos, así como formular queixas utilizando os procedementos sociais establecidos, de maneira respectuosa e achegando posibles alternativas.
• Valorar criticamente a información (publicada, audiovisual, Internet…) como cidadán activo, contrastando o seu grao de veracidade e obxectividade para desenvolver opinións e posicións propias.
• Coñecer as diversas opcións políticas e a súa influencia na sociedade que rodea.
• Coñecer os valores que caracterizan unha sociedade democrática (dignidade, liberdade, igualdade,
tolerancia, non discriminación, responsabilidade, xustiza, solidariedade…) e distinguilos dos que non
o son.
133
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Adoptar actitudes e comportamentos democráticos na vida cotiá e na participación escolar e social.
• Coñecer as principais institucións democráticas existentes a nivel de localidade, Galicia, Estado español e Europa desde a perspectiva dunha cidadanía activa e comprometida.
• Recoñecer, criticar e combater os prexuízos sociais de toda índole (sexistas, relixiosos, culturais, étnicos, económicos…) que se atopan no medio que rodea.
• Valorar positivamente a diversidade cultural como factor de enriquecemento, coñecemento mutuo e
integración dos pobos.
• Coñecer as principais institucións xuvenís de participación social (voluntariado, deportivas, sociais,
ONG, culturais, políticas…) e colaborar con algunha delas.
• Manter un comportamento cívico, respectando as normas sociais que regulan a convivencia e participando nos cauces establecidos democraticamente para propoñer, no seu caso, os cambios que se
desexen.
– Habilidades sociais
• Manter boas relacións cos demais.
• Coñecer e practicar o diálogo como ferramenta básica de comunicación interpersoal. Valorar o
intercambio de puntos de vista e a busca de acordos, elementos esenciais da convivencia.
• Adoptar unha actitude respectuosa e educada durante o diálogo en contextos máis ou menos formais.
• Argumentar os puntos de vista propios, escoitar e comprender os argumentos dos demais, recoñecer e aceptar as diferenzas, considerar alternativas posibles e establecer relacións construtivas
cos demais.
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións e a asunción de responsabilidades compartidas.
• Establecer e saber manter relacións de amizade sincera e implicarse en situacións persoais e proxectos sociais de axuda desinteresada.
• Recibir e ofrecer eloxios de maneira construtiva e sincera, sen se sentir avergoñados nin caer en
actitudes aduladoras.
• Adoptar unha actitude positiva e firme ante o esforzo persoal e colectivo como forma de mellorar e comprometerse con proxectos persoais e sociais.
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións, a asunción de responsabilidades compartidas, a integración de capacidades persoais diversas, a consecución de
metas, a motivación de logro e a mellora do coñecemento persoal e social.
– Iniciativa e creatividade. Elaborar novas ideas, buscar alternativas.
• Mostrar iniciativas e ideas propias, argumentalas e sabelas defender ante outros, anticipar riscos
asumibles e articular medios e estratexias para levalas a cabo con éxito.
• Integrarse en proxectos de traballo en equipo, valorando as ideas dos demais e asumindo responsabilidades colectivas.
• Cultivar un pensamento diverxente, crítico e orixinal, preguntándose a si mesmos sobre ideas ou
feitos da realidade, co fin de desenvolver un pensamento e unha moral autónomos.
– Comprensión do mundo actual
• Recoñecer as principais variables socioeconómicas, ecolóxicas, xeográficas, demográficas, tecnolóxicas…, que inflúen na vida cotiá e os problemas que xorden a causa da intervención humana.
• Coñecer os principais problemas do presente (degradación do medio , desigualdade na distribución
da riqueza, desprazamentos de poboación, guerras, fame...) e as distintas posicións existentes.
134
Programación unidades
• Apreciar e respectar, tanto o patrimonio (histórico, artístico, cultural, medioambiental…) propio
(localidade, Galicia) como o do conxunto da humanidade.
– Coñecerse a si mesmo. Supón adquirir unha serie de destrezas relacionadas co mantemento da
saúde física e mental, a identidade e a integridade persoal, e a elaboración de proxectos de vida
realistas e positivos.
• Identificar os principais estados emocionais e saber controlalos nun mesmo, coñecendo a influencia que poden ter sobre os comportamentos e actitudes persoais.
• Ter un coñecemento axustado e positivo de si mesmo, das súas calidades persoais, intereses e limitacións.
4. Tratamento da información e competencia dixital
Uso seguro e crítico das tecnoloxías da información e a comunicación (TIC) para o traballo, o ocio
e a comunicación.
– Uso de sistemas informáticos
• Coñecer e utilizar a terminoloxía básica do sistema operativo en uso: arquivos, escritorio, barra
de ferramentas, carpetas, fiestras, etc.
• Gardar, organizar e recuperar información en diferentes soportes: disquete, disco duro, pen drive, CD-ROM, DVD…
– Uso de Internet
• Realizar buscas avanzadas de información utilizando filtros con palabras clave nos buscadores
máis empregados.
• Recuperar e almacenar información textual e icónica de diversas páxinas web.
• Valorar criticamente as vantaxes e desvantaxes que poden ofrecer as TIC e as súas repercusións na
vida cotiá.
• Seleccionar e valorar con prudencia a información obtida desde o punto de vista da súa veracidade, obxectividade, fiabilidade, legalidade e formulación ética, identificando e evitando a que
sexa inadecuada ou discriminatoria, así como protexendo os programas e o equipo informático
daqueles arquivos ou programas especialmente prexudiciais.
5. Competencia para aprender a aprender
Habilidade para iniciar a aprendizaxe e persistir nela. As persoas deben ser capaces de organizar a súa
propia aprendizaxe e de xestionar o tempo e a información eficazmente, xa sexa individualmente ou
en grupo.
– Coñecemento de si mesmo, esforzo e motivación
• Ter un coñecemento axustado e positivo de si mesmo, das súas calidades intelectuais, intereses e
limitacións persoais co fin de solicitar axuda e consello se é necesario, compensar carencias e tirar
o mellor partido posible das súas capacidades.
• Coñecer as características do proceso de aprendizaxe persoal valorando as estratexias empregadas
máis efectivas e evitando os obstáculos e erros máis frecuentes recoñecidos nun mesmo.
• Adoptar unha actitude confiada, paciente, comprometida e voluntariosa no investimento do
esforzo necesario para lograr aprendizaxes complexas e a longo prazo.
• Formular metas alcanzables a curto prazo e cumprilas, así como ir elevando os obxectivos de
aprendizaxe de forma progresiva e realista a medio prazo, fortalecendo o sentimento de competencia e control persoal.
135
Lengua castellana y literatura 4º ESO
– Hábitos de traballo
• Coñecer e utilizar de maneira habitual as principais condicións e técnicas que favorecen o traballo intelectual: disposición do espazo de estudo, organización de materiais e arquivo, distribución
do tempo, planificación e organización de tarefas, utilización da axenda, mantemento dun bo
estado físico e mental, elaboración de esquemas e gráficos, realización de resumos e fichas, preparación de exames e probas, elaboración e presentación de traballos, etc.
• Lograr e valorar a regularidade e constancia do traballo diario dedicado ao estudo e á realización
de actividades de aprendizaxe como garantía de logro académico e satisfacción persoal.
• Coñecer as principais estratexias para mellorar a atención e a memorización no traballo escolar:
selección da información, organización desta, integración e relación co que xa se coñece…
• Coñecer e utilizar diversas fontes e recursos para a busca, valoración, selección, almacenamento
e presentación de información relevante.
• Analizar e avaliar os erros cometidos no proceso de aprendizaxe persoal e adoptar unha actitude
de superación para propoñerse a súa mellora e a busca de axuda adecuada.
– Uso de programas básicos. Reúne as competencias necesarias para coñecer e utilizar os principais
programas que son necesarios para aproveitar con éxito as posibilidades que ofrece un ordenador:
procesador de textos, editores gráficos, folla de cálculo e bases de datos.
• Usar con soltura procesadores de textos para redactar, organizar, almacenar, imprimir e presentar
documentos diversos, aproveitando todas as súas ferramentas, tipos de formato, inserción de imaxes e gráficos, correctores ortográficos e gramaticais, etc.
• Utilizar unha folla de cálculo para realizar cálculos sinxelos, axustar o tipo de formato, organizar,
almacenar, imprimir e presentar a información desexada.
• Utilizar programas que lle permitan realizar exposicións e presentacións que faciliten a comprensión e capten a atención dun público.
Competencia de contidos: semiolóxica
• Busca, obtención, procesamento e comunicación da información usando as tecnoloxías da información e a comunicación para transformala en coñecemento propio.
• Uso de recursos lingüísticos e literarios dispoñibles a través de Internet: bibliotecas virtuais, información sobre autores e obras literarias a través de buscadores e enciclopedias virtuais, uso de diferentes clases de dicionarios virtuais.
• Técnicas e estratexias diversas para acceder á información segundo a fonte á que se acuda e o
soporte que se utilice (tradicional, informático, multimedia, ciberespazo) e dominio básico de
linguaxes específicas –texto, hipertexto, icónica, visual, sonora, numérica, gráfica– e das pautas
de decodificación e transferencia destas.
Competencia de contidos: estratéxica
• Elaboración de resumos, esquemas, sínteses, mapas conceptuais como actividades de planificación de textos escritos.
• Utilización das tecnoloxías da información e a comunicación para a presentación de escritos.
Contidos
Conceptos
1. «Lectura inicial»
136
Programación unidades
• Texto periodístico: «El niño que ha vendido un millón de libros», reportaxe sobre o mozo escritor Christopher Paolini, autor de Eragon.
• Actividades: comprensión e expresión oral e escrita, lingua e sociedade e intertextualidade.
2. «Tipología textual. Característica de los textos periodísticos»
• Definición de periodismo e periodista.
• Os medios de comunicación.
• Subxéneros periodísticos: informativos e de opinión.
• Recursos lingüísticos dos textos periodísticos.
• Recursos non verbais.
3. «Lengua. Proposiciones subordinadas sustantivas»
• Definición de proposición subordinada.
• Proposicións subordinadas substantivas.
• Funcións primarias, secundarias, terciarias.
• Nexos.
4. «Comentario crítico de un texto»
5. «¿Cómo se escribe?»
• Homónimos.
• O y e o ll.
Procedementos
• Lectura expresiva e comprensiva do texto co que se inicia a unidade.
• Identificación dos elementos básicos do texto inicial e das características como texto periodístico.
• Identificación dos elementos básicos dos textos incluídos na unidade: propiedades, características
literarias, mecanismos de coherencia e cohesión.
• Comprensión e comentario das ideas esenciais dos textos incluídos na unidade.
• Reescritura de textos, conforme a orientacións e modelos.
• Redacción de textos: resumo, esquemas, continuación, composición de textos orixinais, comentario crítico de textos.
• Composición de entrevistas.
• Investigación: localización (na biblioteca) de textos periodísticos. Consulta e análise de periódicos, impresos ou dixitais.
• Análise sintáctica.
• Uso do dicionario.
• Elaboración de fichas de léxico.
• Elaboración de fichas de ortografía.
• Consulta de fontes de información (dicionarios, enciclopedias, Internet, etc.) como medio para
solucionar dúbidas.
• Valoración crítica do contido dos textos da unidade desde o punto de vista dos valores democráticos de tolerancia, respecto aos demais, xustiza, igualdade de oportunidades, etc.
• Planificación do estudo.
• Traballo en grupo e traballo individual.
137
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Actitudes
• Toma de conciencia da importancia da cultura como medio de integración social.
• Interese pola lectura como fonte de información, aprendizaxe e pracer.
• Interese por descifrar o sentido textual; procesos de decodificación, desenvolvemento de expectativas e inferencias, comprensión e interpretación.
• Consideración da comunicación como principal acto de relación social e persoal. Atención especial á tipoloxía textual. Adecuación ao contexto propio da comunicación oral.
• Consideración da variedade nos procesos comunicativos. Atención á adecuación ao contexto con
relación ao uso efectivo da linguaxe (das linguaxes). Atención á intencionalidade do emisor e as
características do receptor.
• Coñecemento e respecto das normas de utilización correcta da lingua castelá. Atención especial
ao uso de mecanismos de coherencia e cohesión e a expresión oral. Valoración adecuada da selección léxica.
• Aprecio pola profesión periodística e recoñecemento do valor dos medios de comunicación.
• Aprecio polo coñecemento dos mecanismos que permiten persuadir dun modo eficaz (como
argumentar adecuadamente).
• Respecto polas convencións ortográficas e interese pola súa correcta aplicación.
• Valoración dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural.
• Valoración da diversidade lingüística como fonte de riqueza.
Criterios de avaliación
• Le de forma expresiva o texto co que se inicia a unidade. Domina aspectos coma o ritmo, a velocidade e a entoación. Articula adecuadamente.
• Le adecuadamente textos periodísticos.
• Identifica os elementos básicos do contido dos textos.
• Comprende as ideas esenciais sobre as que xiran os textos incluídos na unidade. Selecciona, de entre
varias posibles respostas, a que expresa mellor o que di o texto.
• Recoñece o tipo de texto. Analiza a súa adecuación e rexistro.
• Identifica ironías e dobres sentidos.
• Resume adecuadamente o texto.
• Encontra no texto as ideas principais e xerarquízaas ou interrelaciona, usando para iso os esquemas
convenientes.
• Realiza mapas conceptuais en relación cos contidos dos textos.
• Expresa os seus pensamentos e opinións de forma adecuada e coherente, e responde a preguntas do
tipo: que sabes de…?, que pensas de…?, que farías con…?, que valor dás a…?, que consello darías
sobre…?
• Constrúe xuízos críticos acordes aos temas formulados e exprésaos mediante textos escritos (comentarios críticos) conforme as indicacións explicadas na aula (modelo de comentario crítico).
• Expresa oralmente enunciados de tipo argumentativo propios dun usuario progresivamente máis
138
Programación unidades
competente nunha linguaxe de nivel culto e formal, en cultismos e tecnicismos propios do seu
léxico, cuxo sentido se configura en diferentes contextos, nunha sintaxe con uso explícito de enlaces oracionais que manifestan as relacións lóxicas propias de textos argumentativos e mediante o
uso de distintos tipos de argumentos.
• Compón, en soporte papel ou dixital, textos propios do ámbito académico, especialmente textos
expositivos, explicativos e argumentativos, elaborados a partir da información obtida en diversas
fontes e organizada mediante esquemas, mapas conceptuais e resumos, así como elaboración de proxectos e informes sobre tarefas e aprendizaxes.
• Participa activamente e é capaz de asumir roles diferenciados nunha mesa redonda: moderador, relator, etc.
• Simula intervir en situacións diversas (por exemplo, nas que participan personaxes en conflito, de
opinións contrarias e diferenciadas; ante persoas maiores; nunha asemblea; nunha reunión; nun
medio público; etc.).
• Localiza e interpreta adecuadamente táboas, esquemas e diagramas de tipo estatístico, realizando as
operacións matemáticas necesarias para iso.
• Recoñece as características do texto literario e valórao como manifestación excelente da lingua.
• Goza escoitando, lendo ou expresándose de forma oral e escrita.
• Amosa confianza en si mesmo.
• Comprende o carácter plural e diverso da sociedade actual.
• Coñece e aplica as regras de funcionamento do sistema da lingua.
• Amosa interese por coñecer a estrutura interna do sistema oracional da lingua castelá. Recoñece oracións
simples, compostas e os seus tipos.
• Distingue as proposicións subordinadas substantivas.
• Clasifica as proposicións subordinadas substantivas segundo a súa función: primaria, secundaria ou
terciaria.
• Presenta análises sintácticas adecuadas, conforme aos distintos modelos presentados na aula.
• Sabe manter unha conversación: recoñece as características da conversación, incorpórase oportunamente, mantén e respecta a quenda de palabra, intervén no momento adecuado, mantén actitudes corteses, fai uso dos principios pragmáticos para convencer (argumentación eficaz), etc.
• Usa a cita directa e indirecta en exposicións e argumentacións. Usa correctamente a cita de autoridade.
• Compón textos escritos (considerando borradores previos) en torno ás ideas expresadas nos textos da unidade.
• Redacta narracións, descricións, explicacións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios escritos en soporte papel ou dixital, utilizando o rexistro adecuado ao tipo de texto, tema e
propósito comunicativo.
• Organiza as ideas con claridade en narracións, descricións, exposicións, resumos, argumentacións e
comentarios escritos relacionados con ámbitos sociais públicos e académicos.
• Enlaza os enunciados nas narracións, descricións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios en secuencias dotadas de cohesión, utilizando enlaces adecuados á organización informativa do texto.
139
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Elabora textos propios utilizando informacións de textos diversos continuos e non continuos en
soporte papel e dixital, incluíndo hipertextos.
• Presenta adecuadamente os textos escritos, tanto en soporte papel como dixital, respectando as
normas ortográficas e tipográficas.
• Compón, en soporte papel ou dixital, textos propios do ámbito académico, especialmente textos
expositivos, explicativos e argumentativos elaborados a partir da información obtida en diversas
fontes e organizada mediante esquemas, mapas conceptuais e resumos, así como a elaboración de
proxectos e informes sobre tarefas e aprendizaxes.
• Respecta as normas gramaticais e ortográficas na expresión escrita.
• Valora a importancia de planificar e revisar os textos escritos propios, incorporando a planificación e revisión de textos como técnica habitual na redacción.
• Reescribe un texto conforme a guías e orientacións: utiliza borradores previos, inclúe melloras e
matices, planifica, toma notas, consulta fontes e autocorríxese cando é necesario.
• Comparte o proceso de escritura (busca lectores e pide a súa opinión).
• Amosa interese por asegurar a coherencia e a cohesión na expresión das ideas, atendendo especialmente aos mecanismos semánticos de cohesión: recorre á sinonimia e á correferencia como medios para substituír referentes e mellorar a fluidez do texto.
• Fai un bo uso da puntuación.
• Coñece e aplica regras de acentuación.
• Evita usar palabras comodín.
• Le con frecuencia e goza coa lectura.
• Amosa confianza en si mesmo.
• Recoñece termos (palabras) segundo a súa procedencia.
• Selecciona o léxico adecuado no texto e contexto da enunciación.
• Amosa interese en evitar incorreccións, vulgarismos, barbarismos e imprecisións.
• Valora a diversidade lingüística como riqueza.
• Recoñece os elementos dun acto de comunicación.
• Produce textos diferenciados segundo as diferentes finalidades e situacións de comunicación.
• Atende ás reaccións dos interlocutores. Sabe cando iniciar ou terminar unha conversa; varía os temas
tratados de forma pertinente; sabe que dicir e que non; respecta as pausas; etc.
• É claro e conciso cando a situación o esixe (nunha conversación telefónica, por exemplo).
• Utiliza as palabras adecuadas ao seu contexto.
• Usa intelixentemente a linguaxe corporal-xestual. Domina o xesto, a postura, a mirada, a distancia, o
ritmo, a intensidade de voz, a entoación e a articulación.
• Recoñece o valor dos textos periodísticos como produto lingüístico, estético e cultural, patrimonio dunha colectividade.
• Aprecia as producións periodísticas e valóraas criticamente.
140
Programación unidades
• Valora o uso da linguaxe, o punto de vista e a mestría do autor ou autora.
• Diferencia o contido literal e o sentido da obra.
• Recoñece o subxénero periodístico ao que pertence o texto e xustifícao adecuadamente.
• Relaciona o contido da obra co seu contexto actual e a experiencia persoal.
• Sitúa a obra no seu período literario e relaciona o seu sentido co contexto social, cultural e literario en que se produce.
• Usa os coñecementos literarios na comprensión e valoración de textos ou fragmentos xornalísticos.
• Incorpora a lectura xornalística como fonte de pracer e enriquecemento persoal, e como fonte de
información sobre aspectos culturais do contexto en que se producen.
• Expón oralmente comentarios sobre os textos presentados na clase.
• Usa progresivamente a biblioteca do centro, as do contorno, bibliotecas virtuais e webs para o
fomento e orientación da lectura.
• Considera a lectura de textos periodísticos como unha fonte de enriquecemento persoal e goza
coa súa lectura e comentario.
• Busca, selecciona e analiza textos periodísticos en distintas fontes (prensa, Internet, bibliotecas, etc.).
• Considera o recurso da intertextualidade como un proceso creativo.
• É consciente das súas propias capacidades e dos procesos necesarios para adquirir e manexar nova
información. Incrementa paulatinamente a súa autoestima persoal en tanto creador da súa propia
aprendizaxe.
• Solicita axuda para coñecer e consultar fontes de información diversas.
• Extrae a información esencial dun texto, podendo obxectivala en forma de apuntamentos.
• Analiza o dicionario: tipos, abreviaturas, etc.
• Usa adecuadamente o dicionario, recoñecendo a diferente información que contén.
• Usa adecuadamente Internet (selecciona páxinas web, estúdaas e sintetiza os seus contidos, atopando unha resposta orixinal ás súas inquietudes, é dicir, transformando persoalmente a información).
• Domina linguaxes específicas básicas (textual, numérica, icónica, visual, gráfica e sonora).
• Acode regularmente á biblioteca e manexa os seus fondos.
• Aplica os coñecementos sobre a lingua e as normas do uso lingüístico para resolver os problemas
de comprensión e expresión de textos orais e escritos e para a composición e revisión autónoma dos
textos.
• Coñece e usa unha terminoloxía lingüística adecuada nas actividades de reflexión sobre o uso.
• Valora a necesidade de normas e convencións que regulen o uso lingüístico e comprender a súa evolución histórica.
• Desenvolve actitudes tendentes a aprender a aprender de forma cada vez máis eficaz.
• É consciente das súas capacidades e dos contidos que necesita reforzar. Traza plans para orientar a súa
actividade de aprendizaxe (neste caso, mediante a elaboración de fichas de léxico e ortografía).
141
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Coñece estratexias para evitar cometer fallos ortográficos: regras ortográficas, xiros alternativos,
consulta de fontes de información, etc.
• Asume positivamente actitudes de respecto e colaboración de modo xeral e fronte aos seus compañeiros e compañeiras.
• Pon en práctica o diálogo como ferramenta de comunicación, para coñecerse mutuamente, planificar actuacións e resolver conflitos.
• É flexible na exposición das ideas. Amosa atención e desexos por entender puntos de vista distintos (emocións, sentimentos ou pensamentos doutros).
• Sabe manter un diálogo respectuoso. Controla a impulsividade e tolera posibles frustracións.
• Relaciónase, coopera e traballa en equipo: ponse no lugar do outro, valora as ideas dos demais,
dialoga e negocia, fai saber adecuadamente aos demais as propias decisións e traballa de forma
cooperativa e flexible.
• Aplica as máximas pragmáticas ao discurso (máxima de hipérbole, máxima de cortesía, máxima
de simpatía, etc.).
• Amosa capacidade para ordenar adecuadamente as súas ideas no discurso. Fai uso dos seus coñecementos de Lingüística Textual (coherencia e cohesión).
• Atende á presentación e estética dos seus traballos.
• Asume os contidos analizados na aula e interrelaciónaos cos saberes previos.
• Organiza adecuadamente a súa carpeta de traballo.
• Manexa intelixentemente e mantén presentables o libro de texto e os diversos cadernos.
• Sabe utilizar diferentes fontes de información e recursos para matizar ou ampliar os contidos analizados na aula.
• Planifica adecuadamente o seu tempo, organízase no espazo e distribúe as tarefas que comporta o
estudo dunha materia.
• Recoñece, asume e sabe describir os valores que caracterizan unha sociedade democrática (liberdade, igualdade, respecto para cos dereitos dos demais, tolerancia, non discriminación, dignidade, responsabilidade, xustiza, solidariedade...) e distíngueos dos que non o son.
• Reflexiona criticamente sobre os conceptos de democracia, liberdade, solidariedade, corresponsabilidade, participación e cidadanía, con particular atención aos dereitos e deberes recoñecidos
nas declaracións internacionais, na Constitución española, no Estatuto de Autonomía de Galicia, así como a súa aplicación por parte de diversas institucións.
• Identifica e critica, a través da lectura dos textos, contidos discriminatorios ou antisociais.
• Demostra actitudes e comportamentos democráticos.
• Entende a diversidade como riqueza cultural. Respecta as distintas linguas do Estado español e a variedade lingüística da lingua castelá.
• Observa a desigualdade como inxustiza social.
• Reacciona democraticamente ante as problemáticas sociais.
• Actúa de maneira comprometida e non busca escusas.
142
Programación unidades
Actividades de reforzo e ampliación
1. Resume el contenido del texto.
2. Comenta las características de este texto. Analiza su estructura.
3. Localiza los términos que te han resultado desconocidos. Incorpóralos a tus fichas de léxico.
Las Spice Girls se van de gira mundial
Las chicas más picantes comienzan su vuelta a los escenarios en
Los Ángeles el 7 de diciembre y llegan a Madrid el 23 de diciembre
AGENCIAS. Madrid / Londres
Las Spice Girls, que reivindicaron el poder
femenino en la escena musical de los 90, se han
vuelto a unir para emprender una gira mundial,
según acaban de anunciar a través de su página
web. «¡Hola a todos! ¡Hemos vuelto! ¿Lo podéis creer?», es el mensaje con el que Mel B,
Mel C, Victoria, Geri y Emma vuelven a dar la
bienvenida a sus fans. Este esperado regreso
traerá a la girl band a Madrid en concierto el 23
de diciembre. A través de su nuevo site el grupo ha puesto a disposición de sus millones de
seguidores en todo el mundo los primeros tickets para una gira de reunión que, según las primeras informaciones, constaría de 25 fechas.
De momento, la formación sólo ha confirmado
las 11 primeras que tendrán lugar en Los Ángeles (7 de diciembre), Las Vegas (8), Nueva
York (11), Londres (15), Colonia (20), Madrid
(23), Pekín (10 de enero), Hong Kong (12),
Sydney (17), Ciudad del Cabo (20) y Buenos
Aires (24).
De momento no se ha especificado cómo,
cuándo o dónde se podrán comprar las entradas
para la actuación de las Spice en la capital.
EEUU, Reino Unido, Alemania, España, China, Hong Kong, Australia, Sudáfrica y Argentina
han sido, por tanto, los primeros países elegidos
para el tour de reunión de Spice Girls, que han
posado con las banderas de cada una de estas regiones. Sin embargo, las chicas puntualizan en su
web que muy pronto podrían añadirse nuevos
compromisos en directo a su agenda.
Su historia
Las Spice Girls vendieron 55 millones de discos
durante su breve carrera, y entre sus éxitos destacan
Wannabe y Say you'll be there, que encabezaron las
listas en todo el mundo. Pero duró poco. Geri «Ginger» Halliwell dejó el grupo en 1998, cuatro años
después de su creación, y el resto de integrantes iniciaron caminos separados tras lanzar el disco Forever en 2000.
http://www.elpais.com, 28 de junio de 2007.
4. Comenta las características del texto siguiente. Trata de hallar su intención: ¿se trata sólo de información? Justifica tu respuesta.
143
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Los pozos ilegales agudizan la sequía
Un foro internacional estudia en Sevilla
cómo mejorar el acceso al agua y su gestión
MARGOT MOLINA
En España hay unos 510 000 pozos ilegales.
De cada uno de ellos se extraen anualmente más
de 7 000 metros cúbicos de agua, cantidad suficiente para regar durante un año una hectárea de
maíz. Además, el número de explotaciones fuera
de la ley llega hasta los dos millones en todo el
país si se contabilizan los que bombean menos de
la citada cantidad. El dato, que procede del Ministerio de Medio Ambiente, lo recordó ayer el
responsable del programa de agua de WWF/Adena, Guido Schmidt, dentro del I Foro Internacional sobre la Sequía que reúne en Sevilla, hasta el
miércoles, a 150 especialistas de los cinco continentes.
A pesar de lo alarmante de los datos, Schmidt
reconoció que «ha habido un cambio de tendencia en el Ministerio de Medio Ambiente». «En lo
que va de legislatura se han cerrado un centenar
de estos 510 000 pozos ilegales, la mayoría en la
cuenca del Guadalquivir, donde existen unos
10 000; frente a los 60 000 de la cuenca del Guadiana y los 19 000 de la comunidad de Madrid»,
añadió el miembro de WWF/Adena.
La ministra de Medio Ambiente, Cristina Narbona, firmó en el foro la Declaración de Sevilla
un documento que persigue convertir el Programa
de Naciones Unidas para el Medio Ambiente
(Pnuma) en una organización internacional que
promueva la cooperación hidrológica. Narbona
recordó que vivimos «en un mundo extremadamente desigual en el que 1,8 millones de niños
mueren al año por falta de acceso al agua potable
y el cambio climatológico agrava las desigualdades sociales». «Tenemos que trabajar para que el
acceso al agua se convierta en uno de los derechos fundamentales de todos los hombres del pla-
neta».
Ciudades sin depuradora
La ministra reconoció que aún no se ha cumplido en España con el proyecto de que todas las
ciudades con más de 100 000 habitantes cuenten
con una depuradora, pero que «se ha avanzado
mucho en el tratamiento de aguas residuales».
Narbona explicó que en 1994 se depuraba el 44%
de las aguas residuales y que, actualmente, se llega al 77%; si bien sólo se reutiliza el 13%.
Frente a los mensajes a la población, a la que
se le pide el ahorro de agua, Guido Schmidt criticó la «hipocresía» de los regantes que «no cumplen con el plan de sequía». «Hace falta un cambio en la gestión del agua y en las políticas
agrarias, porque las administraciones favorecen a
los regantes, quienes además de cobrar subvenciones, pagan el agua más barata y tienen rebajas
en los combustibles», explicó Schmidt. Descartó
además las plantas desalinizadoras como una solución a la sequía, ya que el coste del metro cúbico de agua desalada es de unos 50 céntimos frente al céntimo que sale la embalsada o a los 20
céntimos que cuesta la depurada.
El ecólogo norteamericano Daniel Botkin, de
la Universidad de California, acusó a políticos y
medios de comunicación de «atemorizar» al público con «tremendismo» al afrontar el problema
del cambio climático desde la «emocionalidad» y
olvidar la «racionalidad». Por su parte, el astronauta Pedro Duque, ofreció la visión de la sequía
desde el espacio con fotografías desoladoras como las del Mar de Aral, el gran lago de Uzbekistán convertido en un desierto.
http://www.elpais.com, 19 de junio de 2007.
5. El siguiente texto: ¿es informativo o de opinión? Justifica tu respuesta.
144
Programación unidades
6. ¿Qué aptitudes crees que se deben tener para ser Embajador de Buena Voluntad de UNICEF?
Fernando Alonso ha sido nombrado recientemente Embajador de Buena Voluntad de UNICEF.
Su labor será promocionar y defender los derechos de la infancia. Enrédate ha tenido la oportunidad de preguntarle cómo se enfrenta a esta nueva responsabilidad y de hablar con él sobre algunos aspectos del deporte más allá de los triunfos.
–Actualmente los deportistas reconocidos tienen gran poder mediático y cuentan con
numerosos seguidores. Desde ese reconocimiento público ¿cómo pueden ayudar a luchar por
causas tan importantes como es el bienestar de todos los niños y niñas del mundo?
Es mucho lo que hay que hacer. Desde luego que los deportistas tenemos una gran presencia
en los medios de comunicación internacional. Con que podamos concienciar a cada uno de los aficionados de nuestro deporte de la importancia que tiene para la humanidad el bienestar de los
niños, habremos conseguido una gran victoria.
–Por tu trabajo debes viajar constantemente, ¿has tenido la oportunidad de visitar algún
programa de desarrollo en algún país del Tercer Mundo ¿Te gustaría conocer alguno en
especial?
No, desgraciadamente no he tenido la oportunidad de visitar ningún programa de desarrollo.
Aunque viajo mucho, lo cierto es que lo apretado de las agendas me lo ha impedido en los dos
meses en los que he sido embajador de UNICEF. Tengo previsto conocer uno en Brasil este año.
–El automovilismo es un deporte que atrae especialmente a los jóvenes ¿crees que la
juventud española es consciente de su responsabilidad con el desarrollo de los países más
pobres, y en especial de su infancia?
Creo sinceramente que la juventud española ha demostrado un alto grado de conciencia y responsabilidad con los problemas de los países más pobres, pero sin duda alguna todo es mejorable
y en eso estamos.
–¿Qué es más complicado: llegar a ser el primero o mantenerse en esa posición?
Dicen que mantenerse, pero a mí me parece más difícil llegar a ser el primero.
–¿Cuál es el valor que tiene el trabajo de todo el equipo en los triunfos?
El valor es total. Somos y trabajamos como un equipo. Las victorias y las derrotas son de los equipos.
–Cuando algo falla ¿qué haces para tener fuerza para continuar?
Siempre falla algo. Siempre hay que tener fuerza para continuar. La perfección no existe.
–Llegar a ser campeón en un deporte como la Fórmula Uno es muy difícil. ¿Qué consejo
puedes dar a quienes se enfrentan a retos tan difíciles como el tuyo, aunque sea en otra área?
Tener fe en uno mismo y trabajar muy duro todos los días.
http://www.enredate.org/enredate/actualidad/historico/entrevista_fernando_alonso/
145
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Proposta de avaliación
1. Vas a escribir una noticia y, para ello, aplicarás lo que ya sabes sobre su estructura. Puedes elegir
entre los siguientes asuntos (tendrás que informarte previamente en torno a los temas planteados). Si lo prefieres, elige la modalidad de reportaje:
a. Aparece un león en el patio del Instituto.
b. Dos científicos descubren un nuevo planeta en el sistema solar.
c. Se anuncia la llegada de una ola de calor.
d. Tu equipo favorito gana la liga.
e. Inventan una pastilla que prolonga la vida hasta los ciento veinticinco años.
2. Los subgéneros periodísticos.
3. Estructura de la noticia.
4. Lee el siguiente texto y analiza sus rasgos y características como texto periodístico.
Blog de Juan Cruz
21 junio, 2007. 05:55
Dios necesita ayuda
Encuentro a Germán y a Vinyet, una joven pareja coruñesa. Tienen una empresa, al 50%,
que han llamado Dios Necesita Ayuda. Trataron de llamarla así, en el registro, pero la registradora de marcas le dijo que Dios no era un nombre comercial, que no se podía hacer comercio
con Dios. Ellos se detuvieron en un análisis filosófico, y práctico, por tanto, de lo que les decía
la registradora, pero al final no les quedó más remedio que registrar simplemente las siglas,
DNA, que a mí se me antojan mucho más abstractas que Dios y la dialéctica sobre si es comercial o no utilizarlo para una marca. Dios, la que se armó, fue el título de una novela de Francisco Candel. Dios está en todas partes y, creas o no en él es una referencia diaria, en el lenguaje, en las diatribas, en las discusiones, es como una sombra que estuviera marcando, a veces
de manera melancólica, la discusión mundial; Dios, qué vida, da rabia beber sin alegría, dice
uno de los versos más rabiosos de Victoriano Crémer (¿o no es de Victoriano Crémer?). Cuando me dijeron el nombre de su empresa, que es una pequeña (todavía) empresa de comunicación, Vinyet me dijo: «Exista o no exista, lo que está claro es que Dios necesita ayuda. ¿O no?»
Pues, sí, le dije yo.
Comentarios
¿La registradora de marcas le dijo que Dios no era un nombre comercial? ¿Y qué opina el
Vaticano de esto?
Dios necesita ayuda sin lugar a dudas. Yo creo que necesitaría un coro de abogados que le
defendieran de todas las cosas que dicen que han hecho en su nombre.
Publicado por Mariano. 21/06/2007. 9:28:08
146
Programación unidades
Tiene razón Mariano. ¿No es Dios un nombre comercial? La de empresas que se han llevado –y se llevan– a cabo en su nombre. Pasa que el Vaticano ha de poseer el copyright, que ya
lo venían diciendo de antiguo: «No tomarás el nombre de Dios en vano». Y eso, los registradores de marca, lo siguen a pies juntillas. Pero esa afirmación está lejos de ser real.
¿Que no es un nombre comercial? Quienes tengan algo de cultura, recordarán una verdad
cierta: allá donde aparece se convierte en todo un éxito de ventas. Sin ir más lejos, la Biblia. Je,
je, je, je. ¿Y qué decir de San Agustín? «La ciudad de Dios», otro best-seller. Lo del nombre y
la registradora, un mal día. No hay más que darse un paseo virtual por e-informa, base de datos
de información financiera de empresas de España, y comprobar en la búsqueda la de empresas
registradas con Dios en la cabecera («Fincas de Dios», «Dios de la cerveza», «La gracia de
Dios», «Solo con Dios», «Si Dios quiere»…).
Y el verso que citas, sí, es de Victoriano Crémer. El poema se titulaba «Dulce amor», y
cerraba con aquel ¿Quién dice amor, si la palabra estalla?…
Publicado por Adsuar. 21/06/2007. 11:11:11
http://blogs.elpais.com/juan_cruz/2007/06/dios-necesita-a.html (Adaptación)
147
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Unidade 8
Obxectivos
• Ler expresiva e comprensivamente os textos que aparecen na unidade. Valorar criticamente os contidos dos textos.
• Expresarse adecuadamente –tanto oralmente como por escrito– conforme a norma da lingua castelá.
• Usar adecuadamente a linguaxe verbal e non verbal atendendo á intención comunicativa do emisor e
ao contexto de emisión.
• Valorar os textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural: a literatura vangardista e a
«Generación del 27»..
• Afondar na análise dos xéneros literarios e aplicar os coñecementos explorados á redacción de textos
desta tipoloxía.
• Consultar fontes de información (dicionarios, enciclopedias, Internet, etc.) como medio para solucionar dúbidas.
• Elaborar fichas de léxico como estratexia de aprendizaxe das palabras.
• Elaborar fichas de ortografía como instrumento para a mellora da expresión verbal escrita.
• Desenvolver unha actitude participativa a través do traballo en equipo, que favoreza interaccións
positivas entre o alumnado.
• Coñecer técnicas de organización do estudo.
• Fomentar o respecto dos valores democráticos (tolerancia, liberdade de expresión, espírito de respecto, etc.), adoptando unha actitude crítica na análise do contido dos textos da unidade.
Competencias básicas
1. Competencia en comunicación lingüística
A competencia en comunicación lingüística refírese á utilización da linguaxe como instrumento, tanto de comunicación oral e escrita como de aprendizaxe e regulación de condutas e emocións.
– Saber ler. Ser competente en comprender os textos da unidade.
148
Programación unidades
• Realizar unha correcta lectura expresiva en público e para un mesmo coa entoación e o ritmo adecuados.
• Comprender o que se le utilizando técnicas de resumo.
• Localizar a información máis relevante nos textos para facer unha interpretación adecuada.
• Ler textos diversos, tanto literarios coma non literarios.
• Gozar da lectura. Formarse como lector/a reflexivo, atento e activo.
– Saber falar e escoitar
• Comprender e expresar habilmente ideas, sentimentos e necesidades, ter claro o obxectivo que se
quere acadar cando se achega unha información, se expón un coñecemento, se expresa un desexo ou unha emoción, facéndoo de xeito respectuoso, sobre todo, cando se fala en público, nu-nha entrevista persoal, un debate, unha asemblea ou unha reunión de traballo.
• Adecuar a fala á variedade de situacións comunicativas nas que poden estar implicados, comprendendo, utilizando e valorando diferentes recursos lingüísticos de uso cotián (comparacións,
refráns, frases feitas…) e controlando os elementos non verbais que acompañan a expresión oral.
• Manifestar opinións persoais de maneira argumentada en situacións de debate, de grupo de traballo ou de conversas cruzadas.
• Coñecer, respectar e valorar positivamente a diversidade lingüística, así como a realidade plurilingüe do Estado español.
• Utilizar diversas formas de discurso na comunicación, informando sobre un tema, tendo en conta a súa estrutura expositiva e os compoñentes lingüísticos, ou manifestando opinións persoais de
maneira argumentada…, pondo interese para facerse entender e entender, mantendo en todo
momento unha actitude dialogante.
Competencia de contidos: literaria
• Interpretación e valoración de textos literarios orais atendendo ao seu contido, organización e uso
da linguaxe.
• Temas e motivos. Recorrencia e innovación en temas e motivos da literatura oral.
• Audición de textos literarios en soportes dixitais e audiovisuais.
• Exposición e presentación oral de traballos individuais e grupais relacionados cos períodos literarios, temas, autores e textos dos séculos XIX e XX.
• Recitado de textos poéticos dos séculos XIX e XX.
• Lectura expresiva de relatos e descricións literarias dos autores estudados.
• Escenificacións dalgúns textos dramáticos.
• Lectura persoal de, cando menos, tres obras literarias completas.
• Interpretación e valoración de textos literarios escritos atendendo ao seu contido, organización e
uso da linguaxe.
• Temas e motivos. Recorrencia e innovación en temas e motivos da literatura escrita.
• Coñecemento dos autores e obras máis relevantes da literatura española en relación co seu contexto histórico e literario.
• Comentarios de textos.
• Traballos monográficos individuais e grupais acerca dalgunhas das obras e autores lidos.
• Composicións literarias seguindo como modelo os textos e autores estudados.
• Redacción de comentarios escritos sobre obras completas ou fragmentos.
149
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Composicións literarias libres.
• Exposición por escrito dunha opinión ben argumentada sobre a lectura persoal de relatos de certa extensión e novelas dos séculos XIX e XX, valorando a estrutura e o uso dos elementos do xénero, o uso da linguaxe, o punto de vista e o oficio do autor, e relacionando o sentido da obra co
seu contexto e coa propia experiencia.
• Uso progresivamente autónomo da biblioteca do centro, das do contorno, de bibliotecas virtuais,
e de webs para o fomento e orientación da lectura.
Competencia de contidos: estratéxica
• Adquisición da velocidade adecuada de escrita.
• Lexibilidade do escrito.
• Desenvolvemento dos sentidos da dirección e a proporción.
• Aprendizaxe de diversas formas de dispoñer e presentar a letra (maiúscula, subliñado, tipografías
variadas…).
• Uso automatizado das convencións ortográficas.
– Saber escribir:
• Escribir correctamente sendo consciente da importancia dos compoñentes formais e normativos
da lingua escrita, así como dos procedementos de adecuación e coherencia.
• Compoñer un texto ben escrito e ben presentado axustándoo ás condicións da situación comunicativa.
• Escribir textos literarios atendendo ás súas características lingüísticas, tanto de contido como
de formato.
Competencia de contidos: discursiva-textual
• Comprensión de presentacións, exposicións ou conferencias realizadas no ámbito académico,
relacionadas coas áreas de coñecemento escolares.
• Comprensión do sentido global de exposicións especializadas, aínda que conteñan tecnicismos
ou terminoloxía pouco habitual.
• Captación dos diferentes puntos de vista e argumentacións de apoio en debates sobre temas de
actualidade.
• Produción de discursos claros, fluídos e ben estruturados, cunha estrutura lóxica eficaz, que axude ao oínte a fixarse nos elementos significativos.
• Presentación de temas complexos con seguridade e de modo elocuente, adaptando o discurso con
flexibilidade ás esixencias dos oíntes.
• Presentacións orais claras e ben estruturadas sobre temas relacionados coa actividade académica
ou a actualidade social, política ou cultural que admitan diferentes puntos de vista.
• Valoración crítica de textos escritos, atendendo aos seus trazos formais, á súa estrutura e ao seu
contido.
• Comprensión de textos do ámbito académico, atendendo especialmente á consulta, en diversos
soportes, de dicionarios, glosarios e outras fontes de información, incluíndo fragmentos de
ensaios.
• Actitude crítica ante as mensaxes que supoñen calquera tipo de discriminación.
• Redacción de textos claros con estrutura eficaz e estilo adecuado, resaltando os elementos máis
significativos.
• Redacción de relatos e descricións atractivos, con estilo adecuado ao xénero literario elixido.
150
Programación unidades
• Escritura de exposicións, informes ou artigos con claridade e corrección, cunha visión crítica dos
traballos realizados ou dos textos consultados para seleccionar a información.
Competencia de contidos: estratéxica
• Elaboración de resumos, esquemas, sínteses, mapas conceptuais como actividades de planificación de textos escritos.
• Utilización das tecnoloxías da información e a comunicación para a presentación de escritos.
2. Competencia cultural e artística
Esta competencia supón apreciar a expresión creativa de ideas, experiencias e emocións a través de
distintos medios audiovisuais.
– Creatividade. Expresar ideas e sentimentos persoais a partir da lectura dos textos da unidade.
• Mostrar ideas propias, saber expresalas e argumentalas.
• Valorar a liberdade de expresión.
• Apreciar a expresión de ideas de forma creativa a través da linguaxe verbal.
• Dispoñer de habilidades perceptivas e de emocionarse ante a creación artística e cultural, presente e pasada, así como valoralas criticamente.
• Deseñar e levar a cabo proxectos artísticos, tecnolóxicos e culturais no contorno escolar, ben de
maneira individual ou colaborando en equipo.
• Apreciar a expresión de ideas, experiencias ou sentimentos de forma creativa, a través de diferentes medios de expresión artísticos.
• Cultivar o seu propio desenvolvemento estético mediante a expresión artística e literaria.
– Participación en manifestacións culturais. Posuír ferramentas para acceder aos textos literarios,
ter sensibilidade e adquirir sentido estético a través deles.
• Comprender e enriquecerse persoalmente coas producións literarias.
• Interesarse e apreciar as obras literarias (como obra de arte) e gozar das súas calidades estéticas.
– Patrimonio tecnolóxico, artístico e cultural. Familiarizarse con obras ou fragmentos literarios e,
a través da súa lectura, comprender a función que desempeña a literatura na vida dos seres humanos e a función que pode desempeñar nas súas propias vidas.
– Uso de linguaxes artísticas e técnicas. Expresarse mediante distintos códigos artísticos, así como
facilitar o acceso ás manifestacións culturais e artísticas para ser capaz de valoralas, fomentando a
sensibilidade e a adquisición do sentido estético para lograr o seu gozo.
• Amosar iniciativas e ideas propias e orixinais, argumentalas e saber expresalas utilizando a linguaxe verbal.
• Valorar a liberdade de expresión, o dereito á diversidade cultural e a realización de experiencias artísticas e culturais compartidas.
• Apreciar a expresión de ideas, experiencias ou sentimentos de forma creativa, a través da linguaxe verbal.
• Cultivar o seu propio desenvolvemento estético mediante a expresión artística e literaria.
• Coñecemento e uso básico das convencións e dos principais materiais, técnicas e recursos que
empregan diferentes linguaxes artísticas e técnicas.
• Utilización de diversas técnicas artísticas para a realización de creacións propias.
151
Lengua castellana y literatura 4º ESO
3. Competencia social e cidadá
Esta competencia recolle as formas de comportamento que preparan ás persoas para participar eficazmente na vida social e profesional de sociedades multiculturais como a nosa e ser capaz de resolver conflitos.
– Cidadanía. Identificarse coas características das sociedades democráticas e adquirir unha educación cívica a través da lectura de textos adecuados.
• Coñecer e valorar dereitos e deberes do cidadán ou cidadá.
• Valorar criticamente a información contida nos textos como cidadán activo, contrastando o seu
grao de obxectividade para desenvolver opinións propias.
• Coñecer os valores que caracterizan a unha sociedade democrática a través dos textos.
• Recoñecer e combater os prexuízos sociais.
• Coñecer e valorar os Dereitos Humanos e os dereitos dos nenos e nenas, así como os dereitos e deberes que teñen como alumnos e alumnas.
• Cumprir os deberes que posúen como membros dunha determinada comunidade (familia, estudante, consumidor, cidadán…).
• Reclamar dereitos recoñecidos, así como formular queixas utilizando os procedementos sociais establecidos, de maneira respectuosa e achegando posibles alternativas.
• Valorar criticamente a información (publicada, audiovisual, Internet…) como cidadán activo,
contrastando o seu grao de veracidade e obxectividade para desenvolver opinións e posicións propias.
• Coñecer as diversas opcións políticas e a súa influencia na sociedade que rodea.
• Coñecer os valores que caracterizan unha sociedade democrática (dignidade, liberdade, igualdade,
tolerancia, non discriminación, responsabilidade, xustiza, solidariedade…) e distinguilos dos que non
o son.
• Adoptar actitudes e comportamentos democráticos na vida cotiá e na participación escolar e social.
• Coñecer as principais institucións democráticas existentes a nivel de localidade, Galicia, Estado español e Europa desde a perspectiva dunha cidadanía activa e comprometida.
• Recoñecer, criticar e combater os prexuízos sociais de toda índole (sexistas, relixiosos, culturais, étnicos, económicos…) que se atopan no medio que rodea.
• Valorar positivamente a diversidade cultural como factor de enriquecemento, coñecemento mutuo e
integración dos pobos.
• Coñecer as principais institucións xuvenís de participación social (voluntariado, deportivas, sociais,
ONG, culturais, políticas…) e colaborar con algunha delas.
• Manter un comportamento cívico, respectando as normas sociais que regulan a convivencia e participando nos cauces establecidos democraticamente para propoñer, no seu caso, os cambios que se
desexen.
– Habilidades sociais
• Manter boas relacións cos demais.
• Coñecer e practicar o diálogo como ferramenta básica de comunicación interpersoal. Valorar o
intercambio de puntos de vista e a busca de acordos, elementos esenciais da convivencia.
• Adoptar unha actitude respectuosa e educada durante o diálogo en contextos máis ou menos formais.
• Argumentar os puntos de vista propios, escoitar e comprender os argumentos dos demais, recoñecer
e aceptar as diferenzas, considerar alternativas posibles e establecer relacións construtivas cos demais.
152
Programación unidades
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións e a asunción de responsabilidades compartidas.
• Establecer e saber manter relacións de amizade sincera e implicarse en situacións persoais e proxectos sociais de axuda desinteresada.
• Recibir e ofrecer eloxios de maneira construtiva e sincera, sen se sentir avergoñados nin caer en
actitudes aduladoras.
• Adoptar unha actitude positiva e firme ante o esforzo persoal e colectivo como forma de mellorar e comprometerse con proxectos persoais e sociais.
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións, a asunción de responsabilidades compartidas, a integración de capacidades persoais diversas, a consecución de
metas, a motivación de logro e a mellora do coñecemento persoal e social.
– Iniciativa e creatividade. Elaborar novas ideas, buscar alternativas.
• Mostrar iniciativas e ideas propias, argumentalas e sabelas defender ante outros, anticipar riscos
asumibles e articular medios e estratexias para levalas a cabo con éxito.
• Integrarse en proxectos de traballo en equipo, valorando as ideas dos demais e asumindo responsabilidades colectivas.
• Cultivar un pensamento diverxente, crítico e orixinal, preguntándose a si mesmos sobre ideas ou
feitos da realidade, co fin de desenvolver un pensamento e unha moral autónomos.
– Comprensión do mundo actual
• Recoñecer as principais variables socioeconómicas, ecolóxicas, xeográficas, demográficas, tecnolóxicas…, que inflúen na vida cotiá e os problemas que xorden a causa da intervención humana.
• Coñecer os principais problemas do presente (degradación do medio natural, desigualdade na distribución da riqueza, desprazamentos de poboación, guerras, fame...) e as distintas posicións existentes
ante eles.
• Apreciar e respectar, tanto o patrimonio (histórico, artístico, cultural, medioambiental…) propio
(localidade, Galicia) como o do conxunto da humanidade.
– Coñecerse a si mesmo. Supón adquirir unha serie de destrezas relacionadas co mantemento da
saúde física e mental, a identidade e a integridade persoal, e a elaboración de proxectos de vida
realistas e positivos.
• Identificar os principais estados emocionais e saber controlalos nun mesmo, coñecendo a influencia que poden ter sobre os comportamentos e actitudes persoais.
• Ter un coñecemento positivo de si mesmo, das súas calidades persoais, intereses e limitacións.
4. Tratamento da información e competencia dixital
Uso seguro e crítico das tecnoloxías da información e a comunicación (TIC) para o traballo, o ocio
e a comunicación.
– Uso de sistemas informáticos
• Coñecer e utilizar a terminoloxía básica do sistema operativo en uso: arquivos, escritorio, barra
de ferramentas, carpetas, fiestras, etc.
• Gardar, organizar e recuperar información en diferentes soportes: disquete, disco duro, pen drive, CD-ROM, DVD…
– Uso de Internet
• Realizar buscas avanzadas de información utilizando filtros con palabras clave nos buscadores
máis empregados.
153
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Recuperar e almacenar información textual e icónica de diversas páxinas web.
• Valorar criticamente as vantaxes e desvantaxes que poden ofrecer as TIC e as súas repercusións
na vida cotiá.
• Seleccionar e valorar con prudencia a información obtida desde o punto de vista da súa veracidade, obxectividade, fiabilidade, legalidade e formulación ética, identificando e evitando a que
sexa inadecuada ou discriminatoria, así como protexendo os programas e o equipo informático
daqueles arquivos ou programas especialmente prexudiciais.
5. Competencia para aprender a aprender
Habilidade para iniciar a aprendizaxe e persistir nela. As persoas deben ser capaces de organizar a súa
propia aprendizaxe e de xestionar o tempo e a información eficazmente, xa sexa individualmente ou
en grupo.
– Coñecemento de si mesmo, esforzo e motivación
• Ter un coñecemento axustado e positivo de si mesmo, das súas calidades intelectuais, intereses e
limitacións persoais co fin de solicitar axuda e consello se é necesario, compensar carencias e tirar
o mellor partido posible das súas capacidades.
• Coñecer as características do proceso de aprendizaxe persoal valorando as estratexias empregadas
máis efectivas e evitando os obstáculos e erros máis frecuentes recoñecidos nun mesmo.
• Adoptar unha actitude confiada, paciente, comprometida e voluntariosa no investimento do
esforzo necesario para lograr aprendizaxes complexas e a longo prazo.
• Formular metas alcanzables a curto prazo e cumprilas, así como ir elevando os obxectivos de
aprendizaxe de forma progresiva e realista a medio prazo, fortalecendo o sentimento de competencia e control persoal.
– Hábitos de traballo
• Coñecer e utilizar de maneira habitual as principais condicións e técnicas que favorecen o traballo intelectual: disposición do espazo de estudo, organización de materiais e arquivo, distribución
do tempo, planificación e organización de tarefas, utilización da axenda, mantemento dun bo
estado físico e mental, elaboración de esquemas e gráficos, realización de resumos e fichas, preparación de exames e probas, elaboración e presentación de traballos, etc.
• Lograr e valorar a regularidade e constancia do traballo diario dedicado ao estudo e á realización de actividades de aprendizaxe como garantía de logro académico e satisfacción persoal.
• Coñecer as principais estratexias para mellorar a atención e a memorización no traballo escolar: selección da información, organización desta, integración e relación co que xa se coñece…
• Coñecer e utilizar diversas fontes e recursos para a busca, valoración, selección, almacenamento e presentación de información relevante.
• Analizar e avaliar os erros cometidos no proceso de aprendizaxe persoal e adoptar unha actitude de superación para propoñerse a súa mellora e a busca de axuda adecuada.
– Uso de programas básicos. Reúne as competencias necesarias para coñecer e utilizar os principais
programas que son necesarios para aproveitar con éxito as posibilidades que ofrece un ordenador:
procesador de textos, editores gráficos, folla de cálculo e bases de datos.
• Usar con soltura procesadores de textos para redactar, organizar, almacenar, imprimir e presentar documentos diversos, aproveitando todas as súas ferramentas, tipos de formato, inserción de imaxes e gráficos, correctores ortográficos e gramaticais, etc.
154
Programación unidades
• Utilizar unha folla de cálculo para realizar cálculos sinxelos, axustar o tipo de formato, organizar, almacenar, imprimir e presentar a información desexada.
• Utilizar programas que lle permitan realizar exposicións e presentacións que faciliten a comprensión e capten a atención dun público.
Competencia de contidos: semiolóxica
• Busca, obtención, procesamento e comunicación da información usando as tecnoloxías da información e a comunicación para transformala en coñecemento propio.
• Uso de recursos lingüísticos e literarios dispoñibles a través de Internet: bibliotecas virtuais, información sobre autores e obras literarias a través de buscadores e enciclopedias virtuais, uso de diferentes clases de dicionarios virtuais.
• Técnicas e estratexias diversas para acceder á información segundo a fonte á que se acuda e o
soporte que se utilice (tradicional, informático, multimedia, ciberespazo) e dominio básico de
linguaxes específicas –texto, hipertexto, icónica, visual, sonora, numérica, gráfica– e das pautas
de decodificación e transferencia destas.
Competencia de contidos: estratéxica
• Elaboración de resumos, esquemas, sínteses, mapas conceptuais como actividades de planificación de textos escritos.
• Utilización das tecnoloxías da información e a comunicación para a presentación de escritos.
Contidos
Conceptos
1. «Lectura inicial»
• Texto: La casa de Bernarda Alba (fragmento), de Federico García Lorca.
• Actividades: comprensión, expresión oral e escrita, literatura e sociedade e intertextualidade.
2. «Literatura vanguardista. La Generación del 27»
• Contexto socio-cultural.
• As vangardas: futurismo, expresionismo, cubismo, dadaísmo, surrealismo.
• «Generación del 27»: características.
• «Generación del 27»: autores:
– Pedro Salinas.
– Jorge Guillén.
– Gerardo Diego.
– Vicente Aleixandre.
– Dámaso Alonso.
– Federico García Lorca.
– Luis Cernuda.
– Emilio Prados.
– Manuel Altolaguirre.
– Rafael Alberti.
3. «Comentario de textos literarios»
• Poema «La niña que se va al mar», de Marinero en tierra, de Rafael Alberti.
4. «¿Cómo se escribe?
• Construcións e termos imprecisos ou incorrectos.
155
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Procedementos
• Lectura expresiva e comprensiva dos textos incluídos na unidade.
• Identificación dos elementos básicos dos textos e das súas características como textos literarios.
• Redacción de textos relacionados coa lectura inicial.
• Consulta de dicionarios.
• Investigación: situación actual da muller.
• Análise de textos literarios. Estrutura, puntos de vista narrativos, tempo, espazo, personaxes, lirismo, obxectividade / subxectividade, ritmo, métrica, estrutura dramática / teatral, diálogos, acoutamentos.
• Análise da tipoloxía do texto (xénero narrativo, lírico e teatral).
• Investigación: consulta de fontes de información (enciclopedias, Internet).
• Establecemento de relacións intertextuais entre textos diversos e outras obras de arte.
• Recoñecemento dos textos literarios polos seus trazos propios.
• Dramatización.
• Elaboración de fichas de léxico.
• Elaboración de fichas ortográficas.
• Valoración crítica do contido dos textos da unidade: convivencia cultural, tolerancia, respecto aos
demais, xustiza, igualdade de oportunidades...
• Planificación do estudo.
• Traballo en grupo e traballo individual.
Actitudes
• Toma de conciencia da importancia da cultura como medio de integración social.
• Interese pola lectura como fonte de información, aprendizaxe e pracer.
• Interese por descifrar o sentido textual; procesos de decodificación, desenvolvemento de expectativas e inferencias, comprensión e interpretación.
• Valoración dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural.
• Coñecemento e respecto das normas de utilización correcta da lingua castelá.
• Aprecio polo coñecemento das convencións literarias.
• Interese polo coñecemento dos recursos apropiados para construír un texto pragmaticamente
adecuado (adecuación, rexistro, coherencia e cohesión).
• Respecto polas convencións ortográficas e interese para a súa correcta aplicación.
• Preocupación por unha boa planificación e realización das actividades de estudo.
• Respecto polos valores democráticos de convivencia, tolerancia, xustiza, igualdade, respecto e
liberdade de expresión.
Criterios de avaliación
• Le de forma expresiva o texto co que se inicia a unidade. Domina aspectos coma o ritmo, a velocidade e a entoación. Articula adecuadamente.
• Le textos narrativos e líricos coa entoación adecuada.
• Identifica os elementos básicos do contido dos textos.
156
Programación unidades
• Comprende as ideas esenciais sobre as que xiran os textos incluídos na unidade. Selecciona, de entre
varias posibles respostas, a que expresa mellor o que di o texto.
• Identifica ironías e dobres sentidos.
• Resume adecuadamente o texto.
• Realiza mapas conceptuais en relación cos contidos dos textos.
• Expresa os seus pensamentos e opinións de forma adecuada e coherente, e responde a preguntas do
tipo: que sabes de…?, que pensas de…?, que farías con…?, que valor dás a…?, que consello darías
sobre…?
• Constrúe xuízos críticos acordes aos temas formulados e exprésaos mediante textos escritos (comentarios críticos) conforme as indicacións explicadas na aula (modelo de comentario crítico).
• Participa activamente e é capaz de asumir roles diferentes nunha mesa redonda: moderador, relator…
• Simula intervir en situacións diversas (por exemplo, nas que participan personaxes en conflito, de
opinións contrarias e diferenciadas; ante persoas maiores; nunha asemblea; nunha reunión; nun
medio público; etc.).
• Recoñece as características do texto literario e valórao como manifestación excelente da lingua.
• Goza escoitando, lendo ou expresándose de forma oral e escrita.
• Amosa confianza en si mesmo.
• Comprende o carácter plural e diverso da sociedade actual.
• Expresa os seus pensamentos e opinións de forma adecuada e coherente.
• Constrúe xuízos críticos acordes aos temas formulados e exprésaos mediante un diálogo respectuoso,
coherente e ben estruturado.
• Coñece e aplica as regras de funcionamento do sistema da lingua.
• Atende ao contexto cando planifica as súas mensaxes. Produce textos segundo as diferentes finalidades
e situacións de comunicación e utiliza as palabras adecuadas ao seu contexto.
• Participa activamente e é capaz de asumir roles diferenciados nunha mesa redonda: moderador,
relator, etc.
• Sabe manter unha conversación: recoñece as características da conversación, incorpórase oportunamente, mantén e respecta a quenda de palabra, intervén no momento adecuado, mantén actitudes corteses, etc.
• Compón textos escritos (considerando borradores previos) en torno ás ideas expresadas nos textos da unidade.
• Redacta narracións, descricións, explicacións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios escritos en soporte papel ou dixital, utilizando o rexistro adecuado ao tipo de texto, tema e
propósito comunicativo.
• Organiza as ideas con claridade en narracións, descricións, exposicións, resumos, argumentacións e
comentarios escritos relacionados con ámbitos sociais públicos e académicos.
• Enlaza os enunciados nas narracións, descricións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios en secuencias dotadas de cohesión, utilizando enlaces adecuados á organización informativa do texto.
157
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Elabora textos propios utilizando informacións de textos diversos continuos e non continuos en
soporte papel e dixital, incluíndo hipertextos.
• Presenta adecuadamente os textos escritos, tanto en soporte papel como dixital, respectando as
normas ortográficas e tipográficas.
• Respecta as normas gramaticais e ortográficas na expresión escrita.
• Valora a importancia de planificar e revisar os textos escritos propios, incorporando a planificación e revisión de textos como técnica habitual na redacción.
• Reescribe un texto conforme a guías e orientacións: utiliza borradores previos, inclúe melloras e
matices, planifica, toma notas, consulta fontes e autocorríxese cando é necesario.
• Comparte o proceso de escritura (busca lectores e pide a súa opinión).
• Amosa interese por asegurar a coherencia e a cohesión na expresión das ideas, atendendo especialmente aos mecanismos semánticos de cohesión: recorre á sinonimia e á correferencia como medios para substituír referentes e mellorar a fluidez do texto.
• Fai un bo uso da puntuación.
• Coñece e aplica regras de acentuación.
• Evita usar palabras comodín.
• Le con frecuencia e goza coa lectura.
• Recoñece os elementos dun acto de comunicación.
• Selecciona o léxico adecuado no texto e contexto da enunciación.
• Amosa interese en evitar incorreccións, vulgarismos, barbarismos e imprecisións.
• Valora a diversidade lingüística como riqueza.
• Recoñece os elementos dun acto de comunicación.
• Produce textos diferenciados segundo as diferentes finalidades e situacións de comunicación.
• Atende ás reaccións dos interlocutores. Sabe cando iniciar ou terminar unha conversa; varía os temas
tratados de forma pertinente; sabe que dicir e que non; respecta as pausas; etc.
• É claro e conciso cando a situación o esixe (nunha conversación telefónica, por exemplo).
• Utiliza as palabras adecuadas ao seu contexto.
• Usa intelixentemente a linguaxe corporal-xestual. Domina o xesto, a postura, a mirada, a distancia, o
ritmo, a intensidade de voz, a entoación e a articulación.
• Recoñece o valor dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural, patrimonio
dunha colectividade.
• Aprecia as producións literarias e valóraas criticamente.
• Valora o uso da linguaxe, o punto de vista e a mestría do autor ou autora.
• Diferencia o contido literal e o sentido da obra.
• Relaciona o contido da obra co seu contexto actual e a experiencia persoal.
• Sitúa a obra no seu período literario e relaciona o seu sentido co contexto social, cultural e literario en que se produce:
158
Programación unidades
• Coñece os autores e obras máis relevantes da «Generación del 27», en relación co seu contexto histórico e literario.
• Realiza comentarios de textos.
• Expón traballos monográficos individuais e grupais acerca dalgunhas das obras e autores
lidos.
• Compón textos literarios seguindo como modelo os textos e autores estudados.
• Expón por escrito unha opinión ben argumentada sobre a lectura persoal de relatos de certa extensión, artigos e novelas do período correspondente ás Vanguardas e á «Generación
del 27», valorando a estrutura e o uso dos elementos do xénero, o uso da linguaxe, o punto de vista e o oficio do autor; relacionando o sentido da obra co seu contexto e coa propia experiencia.
• Interpreta e valora a produción vangardista e do 27, atendendo ao seu contido, organización e uso da linguaxe.
• Recoñece temas e motivos vangardistas e do 27, e valora a súa produción como referencia
fundamental da literatura castelá.
• Expón e presenta oralmente traballos individuais e grupais relacionados coa obra dos autores vangardistas e da «Generación del 27» enriba mencionados.
• Le expresivamente contos, fragmentos de novelas e descricións literarias de autores modernistas.
• Usa os coñecementos literarios na comprensión e valoración de textos ou fragmentos literarios
breves, tendo en conta, como criterios de valoración, as innovacións en temas ou motivos literarios, nos xéneros, nas formas e nos recursos da linguaxe poética e estilo literario na literatura contemporánea.
• Aplica os coñecementos sobre as relacións entre as obras lidas e comentadas, o contexto histórico,
cultural e literario en que aparecen e os autores literarios máis relevantes dos séculos XIX e XX á realización dun traballo de información e síntese, que inclúa unha valoración persoal, ou de imitación
e recreación, en soporte papel ou dixital.
• Redacta textos, en soporte papel ou dixital, tomando como modelos os textos literarios dos séculos XIX e XX lidos e comentados na clase.
• Incorpora a lectura literaria como fonte de pracer e enriquecemento persoal, e como fonte de
información sobre aspectos culturais do contexto histórico en que se producen.
• Expón oralmente comentarios sobre os textos presentados na clase.
• Dramatiza textos breves.
• Usa progresivamente a biblioteca do centro, as do contorno, bibliotecas virtuais e webs para o
fomento e orientación da lectura.
• Considera a creación literaria como unha fonte de enriquecemento persoal e goza coa súa lectura
e comentario.
• Interésase por e recoñece os códigos artísticos da creación literaria, considerando a súa evolución
segundo épocas e autores.
• Busca, selecciona e analiza textos literarios en distintas fontes (prensa, Internet, bibliotecas, etc.).
• Considera o recurso da intertextualidade como un proceso creativo.
• É consciente das súas propias capacidades e dos procesos necesarios para adquirir e manexar nova
159
Lengua castellana y literatura 4º ESO
información. Incrementa paulatinamente a súa autoestima persoal en tanto creador da súa propia
aprendizaxe. Traza plans para orientar a súa actividade de aprendizaxe (neste caso, mediante a elaboración de fichas de léxico e ortografía).
• Coñece estratexias para evitar cometer fallos ortográficos: regras ortográficas, xiros alternativos,
consulta de fontes de información, etc.
• Asume positivamente actitudes de respecto e colaboración de modo xeral e fronte aos seus compañeiros e compañeiras.
• Pon en práctica o diálogo como ferramenta de comunicación, para coñecerse mutuamente, planificar actuacións e resolver conflitos.
• É flexible na exposición das ideas. Amosa atención e desexos por entender puntos de vista distintos (emocións, sentimentos ou pensamentos doutros).
• Sabe manter un diálogo respectuoso. Controla a impulsividade e tolera posibles frustracións.
• Relaciónase, coopera e traballa en equipo: ponse no lugar do outro, valora as ideas dos demais,
dialoga e negocia, fai saber adecuadamente aos demais as propias decisións e traballa de forma
cooperativa e flexible.
• Aplica as máximas pragmáticas ao discurso (máxima de hipérbole, máxima de cortesía, máxima
de simpatía, etc.).
• Amosa capacidade para ordenar adecuadamente as súas ideas no discurso. Fai uso dos seus coñecementos de Lingüística Textual (coherencia e cohesión).
• Atende á presentación e estética dos seus traballos.
• Asume os contidos analizados na aula e interrelaciónaos cos saberes previos.
• Organiza adecuadamente a súa carpeta de traballo.
• Manexa intelixentemente e mantén presentables o libro de texto e os diversos cadernos.
• Sabe utilizar diferentes fontes de información e recursos para matizar ou ampliar os contidos analizados na aula.
• Planifica adecuadamente o seu tempo, organízase no espazo e distribúe as tarefas que comporta o
estudo dunha materia.
• Recoñece, asume e sabe describir os valores que caracterizan unha sociedade democrática (liberdade, igualdade, respecto para cos dereitos dos demais, tolerancia, non discriminación, dignidade, responsabilidade, xustiza, solidariedade...) e distíngueos dos que non o son.
• Identifica e critica, a través da lectura dos textos, contidos discriminatorios ou antisociais.
• Demostra actitudes e comportamentos democráticos.
• Entende a diversidade como riqueza cultural. Respecta as distintas linguas do Estado español e a variedade lingüística da lingua castelá.
• Observa a desigualdade como inxustiza social.
160
Programación unidades
Actividades de reforzo e ampliación
1. Investiga en torno a la biografía de Manuel Altolaguirre.
2. Trata de interpretar estos poemas a la luz de las inquietudes del autor y su generación.
3. ¿Qué palabras te han resultado más difíciles? Averigua su significado e incorpóralas a tus fichas de
léxico.
Como un ala negra
Era mi dolor tan alto
Como un ala negra de aire
desprendida de hombro alto,
cuerpo de un muerto reflejo
en duras tierras ahogado,
la sombra quieta, tendida,
flota sobre el liso campo.
La nube, sombra en el viento
de la sombra, flor sin tallo,
de la amplia campana azul
adormecido badajo,
techo azul y suelo verde
tiene en la tarde de mayo.
Como una rama de almendro
el horizonte nublado.
La sombra quieta, tendida,
flota sobre el liso campo,
cuerpo de un muerto reflejo
en duras tierras ahogado.
Era mi dolor tan alto,
que la puerta de la casa
de donde salí llorando
me llegaba a la cintura.
¡Qué pequeños resultaban
los hombres que iban conmigo!
Crecí como una alta llama
de tela blanca y cabellos.
Si derribaran mi frente
los toros bravos saldrían,
luto en desorden, dementes,
contra los cuerpos humanos.
Era mi dolor tan alto,
que miraba al otro mundo
por encima del ocaso.
http://www.palabravirtual.com
4. Investiga en torno a la biografía de Vicente Aleixandre.
5. Comenta el tema elegido por el autor.
6. Lee con atención el siguiente poema de Aleixandre y su comentario.
Nacimiento del amor
¿Cómo nació el amor? Fue ya en otoño.
Maduro el mundo,
no te aguardaba ya. Llegaste alegre,
ligeramente rubia, resbalando en lo blando
del tiempo. Y te miré. ¡Qué hermosa
me pareciste aún, sonriente, vívida,
frente a la luna aún niña, prematura en la tarde,
sin luz, graciosa en aires dorados; como tú,
que llegabas sobre el azul, sin beso,
pero con dientes claros, con impaciente amor!
Te miré. La tristeza
se encogía a lo lejos, llena de paños largos,
como un poniente graso que sus ondas retira.
Casi una lluvia fina –¡el cielo azul!– mojaba
tu frente nueva. ¡Amante, amante era el destino
161
Lengua castellana y literatura 4º ESO
de la luz! Tan dorada te miré que los soles
apenas se atrevían a insistir, a encenderse
por ti, de ti, a darte siempre
su pasión luminosa, ronda tierna
de soles que giraban en torno a ti, astro dulce,
en torno a un cuerpo casi transparente, gozoso
que empapa luces húmedas, finales, de la tarde,
y vierte, todavía matinal, sus auroras.
Eras tú, amor, destino, final amor luciente,
nacimiento penúltimo hacia la muerte acaso.
Pero no. Tú asomaste. ¿Eras ave, eras cuerpo,
alma sólo? Ah, tu carne traslúcida besaba
como dos alas tibias,
como el aire que mueve un pecho respirando,
y sentí tus palabras, tu perfume,
y en el alma profunda, clarividente
diste fondo. Calado de ti hasta el tuétano de la luz,
sentí tristeza, tristeza del amor: amor es triste.
En mi alma nacía el día. Brillando
estaba de ti, tu alma en mi estaba.
Sentí dentro, en mi boca, el sabor a la aurora.
Mis sentidos dieron su dorada verdad. Sentí a los pájaros
en mi frente piar, ensordeciendo
mi corazón. Miré por dentro
los ramos, las cañadas luminosas, las alas variantes,
y un vuelo de plumajes de color, de encendidos
presentes me embriagó, mientras todo mi ser a un mediodía,
raudo, loco, creciente se incendiaba
y mi sangre ruidosa se despeñaba en gozos
de amor, de luz, de plenitud, de espuma.
Vicente Aleixandre: Sombra del paraíso. Castalia, Madrid, 1990.
Aleixandre evoca en estos versos, libremente agrupados en tres conjuntos estróficos, la capacidad
transformadora del amor –encarnado en el cuerpo de la amada–, que retira la tristeza del mundo y
sume el alma del poeta en un profundo estado de dicha.
En los diez primeros versos que conforman la estrofa inicial, describe el poeta la inesperada
irrupción de la amada en una tarde otoñal; y, de igual manera que la luna aparece en el cielo «aún
niña, prematura en la tarde, / sin luz, graciosa en aires dorados;» (versos 7, 8), la amada llega «sobre
el azul, sin beso, / pero con dientes claros, con incipiente amor.» (versos 9, 10): la predisposición
al beso que la clara sonrisa de los dientes femeninos sugiere, junto con la impaciencia amorosa,
anticipan ya la transformación que la presencia de la amada va a ejercer en la creación entera y, por
tanto, en el propio ser del poeta.
La segunda estrofa –que cuenta con trece versos– arranca con el destierro de la tristeza, que huye
a lo lejos, envuelta en solemne gravedad, ante la alegre presencia del amor: «Te miré. La tristeza /
se encogía a lo lejos, llena de paños largos, / como un poniente graso que sus ondas retira.» (versos 11-13). El símil como un poniente graso que sus ondas retira descansa en la semejanza emocional que existe entre el carácter mortecino de la luz crepuscular –desde que se pone el sol hasta
que entra la noche– y la falta de vigor que es consustancial a la tristeza. El inciso exclamativo del
verso 14 –fenómeno denominado ecfonesis– hace posible la siguiente imagen: «Casi una lluvia fina
–¡el cielo azul!– mojaba / tu frente nueva.» (versos 14, 15): el delicado color azul del cielo, como
162
Programación unidades
si fuera lluvia, se proyecta en la frente de la amada mojándola de brillantes reflejos. Y tan luminoso es su cuerpo, tan áureo su color, que se erige en el centro del Cosmos, alrededor del cual giran los astros
con sus luces desvaídas: «Tan dorada te miré que los soles / apenas se atrevían a insistir, a encenderse /
por ti, de ti, a darte siempre / su pasión luminosa, ronda tierna / de soles que giraban en torno a ti,» (versos 16-20). La amada se convierte así en «astro dulce» que absorbe las últimas luces de la tarde y, cuando todo se apaga, sigue emanando claridad, destilando luz sonrosada de aurora: «astro dulce, / […] que
empapa luces húmedas, finales, de la tarde, / y vierte, todavía matinal, sus auroras.» (versos 20, 22-23).
Los versos iniciales de la tercera estrofa –larga estrofa de veintidós versos– contienen una de las más
emotivas imágenes de la poesía de Aleixandre: «Ah, tu carne traslúcida / besaba como dos alas tibias, /
como el aire que mueve un pecho respirando,» (versos 27-29), imagen cuyo trasfondo lingüístico –versos 27, 28– explica Leopoldo de Luis con estas palabras: «El pretérito imperfecto besaba tiene por sujeto a carne, que se convierte así en elemento activo del beso, cuando sería más habitual considerarla como
elemento pasivo, esto es: besada. Ahora bien, las dos alas que a continuación aparecen, sin duda indican que se trata de los labios –besadores activos, en efecto–, que han sido aludidos con un singular: carne traslúcida». (Nota a pie de página en la edición de Sombra del paraíso preparada por Leopoldo de
Luis para la editorial Castalia, y publicada en la colección Clásicos Castalia, núm. 71, p. 100). Aleixandre presenta a la amada besando con todo su cuerpo: la carne traslúcida –espiritualizada al máximo–
besa con la suavidad tibia de unas alas, con la armoniosa cadencia rítmica del aliento que impulsa la
vida. La unión amorosa en la que el poeta y la amada, aniquilados sus límites corporales, se funden en
un único ser, aparece expresada con desbordante entusiasmo: «y sentí tus palabras, tu perfume, / y en el
alma profunda, clarividente / diste fondo. Calado de ti hasta el tuétano de la luz, / sentí tristeza, tristeza
del amor: amor es triste.» (versos 30-33). La tristeza de la que aquí habla el poeta surge como resultado
de la destrucción de su propio ser como individuo en el éxtasis amoroso, precisamente para renacer en
el ser amado y alcanzar la dicha total: «En mi alma nacía el día. Brillando / estaba de ti; tu alma en mi
estaba.» (versos 34-35). Los diez últimos versos del poema expresan, en imágenes cargadas de profunda afectividad, la dicha del amor –que la Naturaleza refleja–: el poeta siente en su boca el sabor de la
aurora (verso 36); siente en su frente el piar ensordecedor de los pájaros (versos 37, 38); y su estado interior, comparado con el florecer del día, asciende hasta alcanzar su plenitud más absoluta: «todo mi ser
a un mediodía, / raudo, loco, creciente, se incendiaba / y mi sangre ruidosa se despeñaba en gozos / de
amor, de luz, de plenitud, de espuma.» (versos 42-45).
La maestría en el uso del verso libre, amplio y solemne –que incluso desborda sus propios límites con numerosos encabalgamientos–, la hermosísima expresión –con un léxico que revela una
poderosa imaginación poética–, el acierto poético de las imágenes, la eficacia de una sugerente
adjetivación y, en definitiva, la intensísima afectividad que se desborda por todos los versos son
algunos de los rasgos más destacados de este extraordinario poema, en el que el estilo de Aleixandre resplandece en toda su originalidad y expresividad.
http://comunidad-escolar.pntic.mec.es/documentos/aleixandre/aleix3b.html#N3
7. Investiga en torno a la actividad literaria de Pedro Salinas.
8. Lee este poema y su comentario. Analiza el estilo empleado por el autor.
La forma de querer tú
La forma de querer tú
es dejarme que te quiera.
El sí con que te me rindes
es el silencio. Tus besos
son ofrecerme los labios
para que los bese yo.
163
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Jamás palabras, abrazos,
me dirán que tú existías,
que me quisiste: jamás.
Me lo dicen hojas blancas,
mapas, augurios, teléfonos;
tú, no.
Y estoy abrazado a ti
sin preguntarte, de miedo
a que no sea verdad
que tú vives y me quieres.
Y estoy abrazado a ti
sin mirar y sin tocarte.
No vaya a ser que descubra
con preguntas, con caricias,
esa soledad inmensa
de quererte sólo yo.
Pedro Salinas: La voz a ti debida. Cátedra, Madrid, 1995.
Evoca Salinas en este poema la realidad cotidiana de la amada: su cuerpo, sus besos…; todo un
mundo de detalles reales por detrás de los cuales trata de descifrar su ser esencial. El poeta pretende
trascender el cuerpo de la amada, sus caricias y abrazos («Jamás palabras, abrazos, / me dirán que tú
existías, / que me quisiete: jamás.»; versos 7, 8 y 9). Y en esta búsqueda de algo mucho más profundo, el cuerpo de la amada no pasa de ser un simple indicio de su existencia; de ahí que «mapas, augurios [lo misterioso, teléfonos [sólo la voz, sin cuerpo]» (verso 11) sean símbolos de ese mundo espiritual y verdadero que busca el poeta en la amada. Y por eso puede exclamar: «Y estoy abrazado a ti
/ sin mirar y sin tocarte» (versos 17-18); abrazado no tanto a su cuerpo, cuanto a su ser y existir; y
abrazado porque tiene miedo a perderla, «a que no sea verdad / que tú vives y me quieres.» (versos
15-16); un miedo que dejará paso a «esa inmensa soledad» (verso 21) que sobreviene cuando falta la
comunicación espiritual que desborda palabras –«preguntas»– y caricias (verso 20); pero que queda
definitivamente erradicada cuando amada y amante se relacionan amorosamente desde lo más profundo de su ser, una vez descubierta su autenticidad.
Y, como es habitual en Salinas, la sencillez formal ayuda a penetrar en el contenido poemático –ese
juego casi metafísico de sentirse solo, por no tener la seguridad absoluta de la verdadera existencia de
la amada tal cual es por debajo de las apariencias–: lenguaje común –con presencia de palabras tenidas por poco poéticas, así como de expresiones coloquiales–; ausencia de complejidad sintáctica –con
predominio de frase simples y cortas–; verso libre –octosílabos no sujetos a combinación estrófica
determinada–; en definitiva, una desnudez formal que hace más intenso el sentimiento amoroso.
http://comunidad-escolar.pntic.mec.es/documentos/salinas/salinas3b.html
164
Programación unidades
Proposta de avaliación
1. La metáfora es un recurso muy interesante. Vamos a intentar crear alguna, al estilo de Ramón
Gómez de la Serna. ¿A qué se parece…?
a. Una persona con el traje de apicultor.
b. Un valle plantado de almendros en primavera.
c. Los ojos del chico o la chica que te gusta.
d. Las manos de un leñador.
e. Una central nuclear.
f. El cielo en una noche estrellada.
Explica tus respuestas y, a continuación, prueba a escribir una pequeña composición, una estrofa o un breve texto narrativo-descriptivo.
2. Las vanguardias: movimientos.
3. Características de la Generación del 27. Autores más representativos.
4. Te presentamos un fragmento de Doña Rosita la soltera o El lenguaje de las flores, de Federico
García Lorca, en el que el poeta nos habla de una rosa. Léelo con atención y contesta después a
las siguientes preguntas:
a. Determina sus características como texto literario. Comenta los símiles y las metáforas.
b. Presenta a su autor.
c. Interpreta su sentido.
Cuando se abre en la mañana,
roja como sangre está:
el rocío no la toca
porque se teme quemar.
Abierta en el mediodía,
es dura como el coral:
el sol se asoma a los vidrios
para verla relumbrar.
Cuando en las ramas empiezan
los pájaros a cantar
y se desmaya la tarde
en las violetas del mar,
165
Lengua castellana y literatura 4º ESO
se pone blanca, con blanco
de una mejilla de sal;
y cuando toca la noche,
blando cuerno de metal,
y las estrellas avanzan
mientras los aires se van,
en la raya de los oscuro
se comienza a deshojar.
166
Programación unidades
Unidade 9
Obxectivos
• Ler expresiva e comprensivamente os textos que aparecen na unidade. Valorar criticamente os contidos dos textos.
• Coñecer e comprender a norma da lingua castelá: a oración composta. Aplicar o devandito coñecemento para expresarse adecuadamente, tanto oralmente como por escrito.
• Usar adecuadamente a linguaxe verbal e non verbal atendendo á intención comunicativa do emisor e
ao contexto de emisión.
• Valorar os textos periodísticos, publicitarios e literarios como produto lingüístico, estético e cultural.
• Consultar fontes de información (dicionarios, enciclopedias, Internet, etc.) como medio para solucionar dúbidas.
• Elaborar fichas de léxico como estratexia de aprendizaxe das palabras.
• Elaborar fichas de ortografía como instrumento para a mellora da expresión verbal escrita.
• Desenvolver unha actitude participativa a través do traballo en equipo, que favoreza interaccións
positivas entre o alumnado.
• Coñecer técnicas de organización do estudo.
• Fomentar o respecto dos valores democráticos (tolerancia, liberdade de expresión, espírito de respecto, etc.), adoptando unha actitude crítica na análise do contido dos textos da unidade.
Competencias básicas
1. Competencia en comunicación lingüística
A competencia en comunicación lingüística refírese á utilización da linguaxe como instrumento, tanto de comunicación oral e escrita como de aprendizaxe e regulación de condutas e emocións.
– Saber ler. Ser competente en comprender os textos da unidade.
• Realizar unha correcta lectura expresiva en público e para un mesmo coa entoación e o ritmo adecuados.
• Comprender o que se le utilizando técnicas de resumo.
167
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Localizar a información máis relevante nos textos para facer unha interpretación adecuada.
• Ler textos diversos, tanto literarios coma non literarios.
• Gozar da lectura. Formarse como lector/a reflexivo, atento e activo.
– Saber falar e escoitar
• Comprender e expresar habilmente ideas, sentimentos e necesidades, ter claro o obxectivo que se
quere acadar cando se achega unha información, se expón un coñecemento, se expresa un desexo ou unha emoción, facéndoo de xeito respectuoso, sobre todo, cando se fala en público, nu-nha entrevista persoal, un debate, unha asemblea ou unha reunión de traballo.
• Adecuar a fala á variedade de situacións comunicativas nas que poden estar implicados, comprendendo, utilizando e valorando diferentes recursos lingüísticos de uso cotián (comparacións,
refráns, frases feitas…) e controlando os elementos non verbais que acompañan a expresión oral.
• Manifestar opinións persoais de maneira argumentada en situacións de debate, de grupo de traballo ou de conversas cruzadas.
• Coñecer, respectar e valorar positivamente a diversidade lingüística, así como a realidade plurilingüe do Estado español.
• Utilizar diversas formas de discurso na comunicación, informando sobre un tema, tendo en conta a súa estrutura expositiva e os compoñentes lingüísticos, ou manifestando opinións persoais de
maneira argumentada…, pondo interese para facerse entender e entender, mantendo en todo
momento unha actitude dialogante.
Competencia de contidos: discursiva–textual
• Comprensión de presentacións, exposicións ou conferencias de ámbito académico relacionadas
coas áreas de coñecemento escolares.
• Comprensión do sentido global de exposicións especializadas, aínda que conteñan tecnicismos
ou terminoloxía pouco habitual.
• Captación dos diferentes puntos de vista e argumentacións de apoio en debates sobre temas de
actualidade.
• Produción de discursos claros, fluídos e ben estruturados, cunha estrutura lóxica eficaz, que axude ao oínte a fixarse nos elementos significativos.
• Presentación de temas complexos con seguridade e de modo elocuente, adaptando o discurso con
flexibilidade ás esixencias dos oíntes.
• Presentacións orais claras e ben estruturadas sobre temas relacionados coa actividade académica
ou a actualidade social, política ou cultural que admitan diferentes puntos de vista.
• Valoración crítica de textos escritos, atendendo aos seus trazos formais, á súa estrutura e ao seu
contido.
• Comprensión de textos do ámbito académico, atendendo especialmente á consulta, en diversos
soportes, de dicionarios, glosarios, e outras fontes de información, incluíndo fragmentos de
ensaios.
• Actitude crítica ante as mensaxes que supoñen calquera tipo de discriminación.
• Redacción de textos claros con estrutura eficaz e estilo adecuado, resaltando os elementos máis
significativos.
• Redacción de relatos e descricións atractivos, con estilo adecuado ao xénero literario elixido.
• Escritura de exposicións, informes ou artigos con claridade e corrección, cunha visión crítica dos
traballos realizados ou dos textos consultados para seleccionar a información.
168
Programación unidades
Competencia de contidos: sociolingüística
• Coñecemento respecto e posta en valor da diversidade lingüística en Europa. A importancia da
riqueza lingüística do Estado español.
• Planificación da escrita segundo o contexto de situación e as características sociais e psicolóxicas
dos destinatarios.
• Utilización do léxico, adecuándoo ao tipo de texto que se escribe e á persoa a quen se dirixe.
• Aplicación rigorosa das normas que rexen a lingua escrita (ortografía, precisión léxica, organización da oración, etc.) como modo de garantir a comunicación.
Competencia de contidos: estratéxica
• Adquisición da velocidade adecuada de escrita.
• Lexibilidade do escrito.
• Desenvolvemento dos sentidos da dirección e a proporción.
• Aprendizaxe de diversas formas de dispoñer e presentar a letra (maiúscula, subliñado, tipografías
variadas…).
• Uso automatizado das convencións ortográficas.
– Saber escribir:
• Escribir correctamente sendo consciente da importancia dos compoñentes formais e normativos
da lingua escrita, así como dos procedementos de adecuación e coherencia.
• Compoñer un texto ben escrito e ben presentado axustándoo ás condicións da situación comunicativa.
• Escribir textos literarios atendendo ás súas características lingüísticas, tanto de contido como
de formato.
Competencia de contidos: lingüística gramatical
• Identificación de distintos procedementos de conexión nos textos, con especial atención a conectores de causa, consecuencia, condición e hipótese, e dos mecanismos gramaticais e léxicos de
referencia interna, favorecendo a autonomía na revisión dos propios textos.
• Coñecemento da correlación temporal na coordinación e subordinación de oracións, e no discurso relatado (paso de estilo directo a indirecto).
• Recoñecemento dos esquemas semántico e sintáctico da oración, e uso da terminoloxía sintáctica necesaria nas actividades: enunciado, frase e oración; suxeieto, verbo e complementos; suxeito
e predicado; predicado nominal e predicado verbal; axente, causa e paciente; oración impersoal;
oración activa e oración pasiva; oración transitiva e intransitiva; complemento directo, indirecto,
de réxime, circunstancial, axente e atributo; oracións subordinadas substantivas, adxectivas e
adverbiais.
• Identificación das seguintes funcións e construcións: aposición; adxectivo e oración de relativo
explicativos; construción de participio e de xerundio; oración coordinada (copulativa, disxuntiva, adversativa e consecutiva); subordinada causal, consecutiva, condicional e concesiva.
2. Competencia cultural e artística
Esta competencia supón apreciar a expresión creativa de ideas, experiencias e emocións a través de
distintos medios audiovisuais.
– Creatividade. Expresar ideas e sentimentos persoais a partir da lectura dos textos da unidade.
• Mostrar ideas propias, saber expresalas e argumentalas.
169
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Valorar a liberdade de expresión.
• Apreciar a expresión de ideas de forma creativa a través da linguaxe verbal.
– Participación en manifestacións culturais. Posuír ferramentas para acceder aos textos literarios,
ter sensibilidade e adquirir sentido estético a través deles.
• Comprender e enriquecerse persoalmente coas producións literarias.
• Interesarse e apreciar as obras literarias (como obra de arte) e gozar das súas calidades estéticas.
– Patrimonio tecnolóxico, artístico e cultural. Familiarizarse con obras ou fragmentos literarios e,
a través da súa lectura, comprender a función que desempeña a literatura na vida dos seres humanos e a función que pode desempeñar nas súas propias vidas.
– Uso de linguaxes artísticas e técnicas. Expresarse mediante distintos códigos artísticos, así como
facilitar o acceso ás manifestacións culturais e artísticas para ser capaz de valoralas, fomentando a
sensibilidade e a adquisición do sentido estético para lograr o seu gozo.
• Amosar iniciativas e ideas propias e orixinais, argumentalas e saber expresalas utilizando a linguaxe verbal.
• Valorar a liberdade de expresión, o dereito á diversidade cultural e a realización de experiencias artísticas e culturais compartidas.
• Apreciar a expresión de ideas, experiencias ou sentimentos de forma creativa, a través da linguaxe verbal.
• Cultivar o seu propio desenvolvemento estético mediante a expresión artística e literaria.
3. Competencia social e cidadá
Esta competencia recolle as formas de comportamento que preparan ás persoas para participar eficazmente na vida social e profesional de sociedades multiculturais como a nosa e ser capaz de resolver conflitos.
– Cidadanía. Identificarse coas características das sociedades democráticas e adquirir unha educación cívica a través da lectura de textos adecuados.
• Coñecer e valorar dereitos e deberes do cidadán ou cidadá.
• Valorar criticamente a información contida nos textos como cidadán activo, contrastando o seu
grao de obxectividade para desenvolver opinións propias.
• Coñecer os valores que caracterizan a unha sociedade democrática a través dos textos.
• Recoñecer e combater os prexuízos sociais.
• Coñecer e valorar os Dereitos Humanos e os dereitos dos nenos e nenas, así como os dereitos e deberes que teñen como alumnos e alumnas.
• Cumprir os deberes que posúen como membros dunha determinada comunidade (familia, estudante, consumidor, cidadán…).
• Reclamar dereitos recoñecidos, así como formular queixas utilizando os procedementos sociais establecidos, de maneira respectuosa e achegando posibles alternativas.
• Valorar criticamente a información (publicada, audiovisual, Internet…) como cidadán activo, contrastando o seu grao de veracidade e obxectividade para desenvolver opinións e posicións propias.
• Coñecer as diversas opcións políticas e a súa influencia na sociedade que rodea.
• Coñecer os valores que caracterizan unha sociedade democrática (dignidade, liberdade, igualdade,
tolerancia, non discriminación, responsabilidade, xustiza, solidariedade…) e distinguilos dos que non
o son.
170
Programación unidades
• Adoptar actitudes e comportamentos democráticos na vida cotiá e na participación escolar e social.
• Coñecer as principais institucións democráticas existentes a nivel de localidade, Galicia, Estado español e Europa desde a perspectiva dunha cidadanía activa e comprometida.
• Recoñecer, criticar e combater os prexuízos sociais de toda índole (sexistas, relixiosos, culturais, étnicos, económicos…) que se atopan no medio que rodea.
• Valorar positivamente a diversidade cultural como factor de enriquecemento, coñecemento mutuo e
integración dos pobos.
• Coñecer as principais institucións xuvenís de participación social (voluntariado, deportivas, sociais,
ONG, culturais, políticas…) e colaborar con algunha delas.
• Manter un comportamento cívico, respectando as normas sociais que regulan a convivencia e participando nos cauces establecidos democraticamente para propoñer, no seu caso, os cambios que se
desexen.
– Habilidades sociais
• Manter boas relacións cos demais.
• Coñecer e practicar o diálogo como ferramenta básica de comunicación interpersoal. Valorar o
intercambio de puntos de vista e a busca de acordos, elementos esenciais da convivencia.
• Adoptar unha actitude respectuosa e educada durante o diálogo en contextos máis ou menos formais.
• Argumentar os puntos de vista propios, escoitar e comprender os argumentos dos demais, recoñecer e aceptar as diferenzas, considerar alternativas posibles e establecer relacións construtivas
cos demais.
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións e a asunción de responsabilidades compartidas.
• Establecer e saber manter relacións de amizade sincera e implicarse en situacións persoais e proxectos sociais de axuda desinteresada.
• Recibir e ofrecer eloxios de maneira construtiva e sincera, sen se sentir avergoñados nin caer en
actitudes aduladoras.
• Adoptar unha actitude positiva e firme ante o esforzo persoal e colectivo como forma de mellorar e comprometerse con proxectos persoais e sociais.
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións, a asunción de responsabilidades compartidas, a integración de capacidades persoais diversas, a consecución de
metas, a motivación de logro e a mellora do coñecemento persoal e social.
– Iniciativa e creatividade. Elaborar novas ideas, buscar alternativas.
• Mostrar iniciativas e ideas propias, argumentalas e sabelas defender ante outros, anticipar riscos
asumibles e articular medios e estratexias para levalas a cabo con éxito.
• Integrarse en proxectos de traballo en equipo, valorando as ideas dos demais e asumindo responsabilidades colectivas.
• Cultivar un pensamento diverxente, crítico e orixinal, preguntándose a si mesmos sobre ideas ou
feitos da realidade, co fin de desenvolver un pensamento e unha moral autónomos.
– Comprensión do mundo actual
• Recoñecer as principais variables socioeconómicas, ecolóxicas, xeográficas, demográficas, tecnolóxicas…, que inflúen na vida cotiá e os problemas que xorden a causa da intervención humana.
• Coñecer os principais problemas do presente (degradación do medio, desigualdade na distribución
da riqueza, desprazamentos de poboación, guerras, fame...) e as distintas posicións existentes.
171
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Apreciar e respectar, tanto o patrimonio (histórico, artístico, cultural, medioambiental…) propio
(localidade, Galicia) como o do conxunto da humanidade.
– Coñecerse a si mesmo. Supón adquirir unha serie de destrezas relacionadas co mantemento da
saúde física e mental, a identidade e a integridade persoal, e a elaboración de proxectos de vida
realistas e positivos.
• Identificar os principais estados emocionais e saber controlalos nun mesmo, coñecendo a influencia que poden ter sobre os comportamentos e actitudes persoais.
• Ter un coñecemento axustado e positivo de si mesmo, das súas calidades persoais, intereses e limitacións.
4. Tratamento da información e competencia dixital
Uso seguro e crítico das tecnoloxías da información e a comunicación (TIC) para o traballo, o ocio
e a comunicación.
– Uso de sistemas informáticos
• Coñecer e utilizar a terminoloxía básica do sistema operativo en uso: arquivos, escritorio, barra
de ferramentas, carpetas, fiestras, etc.
• Gardar, organizar e recuperar información en diferentes soportes: disquete, disco duro, pen drive, CD-ROM, DVD…
– Uso de Internet
• Realizar buscas avanzadas de información utilizando filtros con palabras clave nos buscadores
máis empregados.
• Recuperar e almacenar información textual e icónica de diversas páxinas web.
• Valorar criticamente as vantaxes e desvantaxes que poden ofrecer as TIC e as súas repercusións
na vida cotiá.
• Seleccionar e valorar con prudencia a información obtida desde o punto de vista da súa veracidade, obxectividade, fiabilidade, legalidade e formulación ética, identificando e evitando a que
sexa inadecuada ou discriminatoria, así como protexendo os programas e o equipo informático
daqueles arquivos ou programas especialmente prexudiciais.
5. Competencia para aprender a aprender
Habilidade para iniciar a aprendizaxe e persistir nela. As persoas deben ser capaces de organizar a súa
propia aprendizaxe e de xestionar o tempo e a información eficazmente, xa sexa individualmente ou
en grupo.
– Coñecemento de si mesmo, esforzo e motivación
• Ter un coñecemento axustado e positivo de si mesmo, das súas calidades intelectuais, intereses e
limitacións persoais co fin de solicitar axuda e consello se é necesario, compensar carencias e tirar
o mellor partido posible das súas capacidades.
• Coñecer as características do proceso de aprendizaxe persoal valorando as estratexias empregadas
máis efectivas e evitando os obstáculos e erros máis frecuentes recoñecidos nun mesmo.
• Adoptar unha actitude confiada, paciente, comprometida e voluntariosa no investimento do
esforzo necesario para lograr aprendizaxes complexas e a longo prazo.
• Formular metas alcanzables a curto prazo e cumprilas, así como ir elevando os obxectivos de
aprendizaxe de forma progresiva e realista a medio prazo, fortalecendo o sentimento de competencia e control persoal.
172
Programación unidades
– Hábitos de traballo
• Coñecer e utilizar de maneira habitual as principais condicións e técnicas que favorecen o
traballo intelectual: disposición do espazo de estudo, organización de materiais e arquivo,
distribución do tempo, planificación e organización de tarefas, utilización da axenda, mantemento dun bo estado físico e mental, elaboración de esquemas e gráficos, realización de
resumos e fichas, preparación de exames e probas, elaboración e presentación de traballos,
etc.
• Lograr e valorar a regularidade e constancia do traballo diario dedicado ao estudo e á realización de actividades de aprendizaxe como garantía de logro académico e satisfacción persoal.
• Coñecer as principais estratexias para mellorar a atención e a memorización no traballo escolar: selección da información, organización desta, integración e relación co que xa se coñece…
• Coñecer e utilizar diversas fontes e recursos para a busca, valoración, selección, almacenamento e presentación de información relevante.
• Analizar e avaliar os erros cometidos no proceso de aprendizaxe persoal e adoptar unha actitude de superación para propoñerse a súa mellora e a busca de axuda adecuada.
– Uso de programas básicos. Reúne as competencias necesarias para coñecer e utilizar os principais
programas que son necesarios para aproveitar con éxito as posibilidades que ofrece un ordenador:
procesador de textos, editores gráficos, folla de cálculo e bases de datos.
• Usar con soltura procesadores de textos para redactar, organizar, almacenar, imprimir e presentar documentos diversos, aproveitando todas as súas ferramentas, tipos de formato, inserción de imaxes e gráficos, correctores ortográficos e gramaticais, etc.
• Utilizar unha folla de cálculo para realizar cálculos sinxelos, axustar o tipo de formato, organizar, almacenar, imprimir e presentar a información desexada.
• Utilizar programas que lle permitan realizar exposicións e presentacións que faciliten a comprensión e capten a atención dun público.
Competencia de contidos: semiolóxica
• Busca, obtención, procesamento e comunicación da información usando as tecnoloxías da información e a comunicación para transformala en coñecemento propio.
• Uso de recursos lingüísticos e literarios dispoñibles a través de Internet: bibliotecas virtuais, información sobre autores e obras literarias a través de buscadores e enciclopedias virtuais, uso de diferentes clases de dicionarios virtuais.
• Técnicas e estratexias diversas para acceder á información segundo a fonte á que se acuda e o
soporte que se utilice (tradicional, informático, multimedia, ciberespazo) e dominio básico de
linguaxes específicas –texto, hipertexto, icónica, visual, sonora, numérica, gráfica– e das pautas
de decodificación e transferencia destas.
Competencia de contidos: estratéxica
• Elaboración de resumos, esquemas, sínteses, mapas conceptuais como actividades de planificación de textos escritos.
• Utilización das tecnoloxías da información e a comunicación para a presentación de escritos.
173
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Contidos
Conceptos
1. «Lectura inicial»
• Texto expositivo-argumentativo: «La publicidad subliminal: ¿quién nos está controlando?»,
reportaxe sobre o mundo da publicidade.
• Actividades: comprensión e expresión oral e escrita, lingua e sociedade e intertextualidade.
2. «Tipología textual. Característica de los textos periodísticos»
• Definición de publicidade. Intencións.
• Recursos lingüísticos da publicidade: fónicos, morfosintácticos e léxico-semánticos.
3. «Lengua. La oración compuesta: proposiciones subordinadas adjetivas y adverbiales»
• Proposicións subordinadas adxectivas. Definición.
– Nexos relativos.
– Tipos de subordinadas adxectivas.
– Análise sintáctica.
• Proposicións subordinadas adverbiais.
– Definición.
– Tipos de subordinadas adverbiais.
– Proposicións subordinadas de implicación lóxica.
4. «Comentario crítico de un texto»
5. «¿Cómo se escribe?»
• Til en palabras compostas.
• O c/z, x/s e c/cc.
Procedementos
• Lectura expresiva e comprensiva do texto co que se inicia a unidade.
• Identificación dos elementos básicos do texto inicial como texto periodístico (sobre a publicidade).
• Identificación dos elementos básicos dos textos incluídos na unidade: propiedades, características
literarias, mecanismos de coherencia e cohesión.
• Comprensión e comentario das ideas esenciais dos textos incluídos na unidade.
• Reescritura de textos, conforme a orientacións e modelos.
• Redacción de textos: resumo, esquemas, continuación, composición de textos orixinais, comentario crítico de textos.
• Composición de entrevistas.
• Investigación: localización (na biblioteca) de textos periodísticos e publicitarios, tamén procedentes de radio e televisión. Análise destes.
• Análise sintáctica.
• Uso do dicionario.
• Elaboración de fichas de léxico.
• Elaboración de fichas de ortografía.
• Consulta de fontes de información (dicionarios, enciclopedias, Internet, etc.) como medio para
solucionar dúbidas.
174
Programación unidades
• Valoración crítica do contido dos textos da unidade desde o punto de vista dos valores democráticos de tolerancia, respecto aos demais, xustiza, igualdade de oportunidades, etc.
• Planificación do estudo.
• Traballo en grupo e traballo individual.
Actitudes
• Toma de conciencia da importancia da cultura como medio de integración social.
• Interese pola lectura como fonte de información, aprendizaxe e pracer.
• Interese por descifrar o sentido textual; procesos de decodificación, desenvolvemento de expectativas e inferencias, comprensión e interpretación.
• Consideración da comunicación como principal acto de relación social e persoal. Atención especial á tipoloxía textual. Adecuación ao contexto propio da comunicación oral.
• Consideración da variedade nos procesos comunicativos. Atención á adecuación ao contexto con
relación ao uso efectivo da linguaxe (das linguaxes). Atención á intencionalidade do emisor e as
características do receptor (ou mercado, no caso desta unidade).
• Coñecemento e respecto das normas de utilización correcta da lingua castelá. Atención especial
ao uso de mecanismos de coherencia e cohesión e a expresión oral. Valoración adecuada da selección léxica.
• Aprecio pola profesión periodística e recoñecemento do valor dos medios de comunicación.
• Aprecio polo coñecemento dos mecanismos que permiten persuadir dun modo eficaz (como
argumentar adecuadamente).
• Respecto polas convencións ortográficas e interese pola súa correcta aplicación.
• Valoración dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural.
• Valoración da diversidade lingüística como fonte de riqueza.
Criterios de avaliación
• Le de forma expresiva o texto co que se inicia a unidade. Domina aspectos coma o ritmo, a velocidade e a entoación. Articula adecuadamente.
• Le adecuadamente textos periodísticos.
• Identifica os elementos básicos do contido dos textos.
• Comprende as ideas esenciais sobre as que xiran os textos incluídos na unidade. Selecciona, de entre
varias posibles respostas, a que expresa mellor o que di o texto.
• Recoñece o tipo de texto. Analiza a súa adecuación e rexistro.
• Identifica ironías e dobres sentidos.
• Resume adecuadamente o texto.
• Encontra no texto as ideas principais e xerarquízaas ou interrelaciona, usando para iso os esquemas
convenientes.
• Realiza mapas conceptuais en relación cos contidos dos textos.
• Expresa os seus pensamentos e opinións de forma adecuada e coherente, e responde a preguntas do tipo:
que sabes de…?, que pensas de…?, que farías con…?, que valor dás a…?, que consello darías sobre…?
175
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Constrúe xuízos críticos acordes aos temas formulados e exprésaos mediante textos escritos (comentarios críticos) conforme as indicacións explicadas na aula (modelo de comentario crítico).
• Expresa oralmente enunciados de tipo argumentativo propios dun usuario progresivamente máis
competente nunha linguaxe de nivel culto e formal, en cultismos e tecnicismos propios do seu
léxico, cuxo sentido se configura en diferentes contextos, nunha sintaxe con uso explícito de enlaces oracionais que manifestan as relacións lóxicas propias de textos argumentativos e mediante o
uso de distintos tipos de argumentos.
• Asume os principios pragmáticos para compoñer un texto periodístico ou publicitario acorde á
situación e intención do emisor.
• Presenta as súas ideas oralmente de forma clara e ben estruturada, utilizando o apoio de medios
audiovisuais e das tecnoloxías da información e a comunicación.
• Usa reflexivamente connotacións para transmitir matices significativos.
• Compón, en soporte papel ou dixital, textos propios do ámbito académico, especialmente textos
expositivos, explicativos e argumentativos, elaborados a partir da información obtida en diversas
fontes e organizada mediante esquemas, mapas conceptuais e resumos, así como elaboración de proxectos e informes sobre tarefas e aprendizaxes.
• Compón, conforme modelos, textos publicitarios, usando diferentes linguaxes: verbal, gráfica, icónica, etc. Explica e xustifica o proxecto.
• Participa activamente e é capaz de asumir roles diferenciados nunha mesa redonda: moderador, relator, etc.
• Simula intervir en situacións diversas (por exemplo, nas que participan personaxes en conflito, de
opinións contrarias e diferenciadas; ante persoas maiores; nunha asemblea; nunha reunión; nun
medio público; etc.).
• Localiza e interpreta adecuadamente táboas, esquemas e diagramas de tipo estatístico, realizando as
operacións matemáticas necesarias para iso.
• Recoñece as características do texto literario e valórao como manifestación excelente da lingua.
• Goza escoitando, lendo ou expresándose de forma oral e escrita.
• Amosa confianza en si mesmo.
• Comprende o carácter plural e diverso da sociedade actual.
• Coñece e aplica as regras de funcionamento do sistema da lingua.
• Amosa interese por coñecer a estrutura interna do sistema oracional da lingua castelá. Recoñece oracións
simples, compostas e os seus tipos.
• Distingue as proposicións subordinadas substantivas, adxectivas e adverbiais e os seus tipos.
• Clasifica as proposicións subordinadas substantivas segundo a súa función: primaria, secundaria ou terciaria.
• Presenta análises sintácticas adecuadas, conforme aos distintos modelos presentados na aula.
• Sabe manter unha conversación: recoñece as características da conversación, incorpórase oportunamente, mantén e respecta a quenda de palabra, intervén no momento adecuado, mantén actitudes corteses, fai uso dos principios pragmáticos para convencer (argumentación eficaz), etc.
176
Programación unidades
• Usa a cita directa e indirecta en exposicións e argumentacións. Usa adecuadamente a cita de autoridade.
• Compón textos escritos (considerando borradores previos) en torno ás ideas expresadas nos textos da unidade.
• Redacta narracións, descricións, explicacións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios escritos en soporte papel ou dixital, utilizando o rexistro adecuado ao tipo de texto, tema e
propósito comunicativo.
• Organiza as ideas con claridade en narracións, descricións, exposicións, resumos, argumentacións e
comentarios escritos relacionados con ámbitos sociais públicos e académicos.
• Enlaza os enunciados nas narracións, descricións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios en secuencias dotadas de cohesión, utilizando enlaces adecuados á organización informativa do texto.
• Elabora textos propios (especialmente publicitarios) utilizando informacións de textos diversos
continuos e non continuos en soporte papel e dixital, incluíndo hipertextos.
• Presenta adecuadamente os textos escritos, tanto en soporte papel como dixital, respectando as
normas ortográficas e tipográficas.
• Compón, en soporte papel ou dixital, textos propios do ámbito académico, especialmente textos
expositivos, explicativos e argumentativos elaborados a partir da información obtida en diversas
fontes e organizada mediante esquemas, mapas conceptuais e resumos, así como a elaboración de
proxectos e informes sobre tarefas e aprendizaxes.
• Respecta as normas gramaticais e ortográficas na expresión escrita.
• Valora a importancia de planificar e revisar os textos escritos propios, incorporando a planificación e revisión de textos como técnica habitual na redacción.
• Reescribe un texto conforme a guías e orientacións: utiliza borradores previos, inclúe melloras e
matices, planifica, toma notas, consulta fontes e autocorríxese cando é necesario.
• Comparte o proceso de escritura (busca lectores e pide a súa opinión).
• Amosa interese por asegurar a coherencia e a cohesión na expresión das ideas, atendendo especialmente aos mecanismos semánticos de cohesión: recorre á sinonimia e á correferencia como medios para substituír referentes e mellorar a fluidez do texto.
• Fai un bo uso da puntuación.
• Coñece e aplica regras de acentuación.
• Evita usar palabras comodín.
• Le con frecuencia e goza coa lectura.
• Amosa confianza en si mesmo.
• Recoñece termos (palabras) segundo a súa procedencia.
• Selecciona o léxico adecuado no texto e contexto da enunciación.
• Amosa interese en evitar incorreccións, vulgarismos, barbarismos e imprecisións.
• Valora a diversidade lingüística como riqueza.
• Recoñece os elementos dun acto de comunicación.
177
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Produce textos diferenciados segundo as diferentes finalidades e situacións de comunicación.
• Atende ás reaccións dos interlocutores. Sabe cando iniciar ou terminar unha conversa; varía os temas
tratados de forma pertinente; sabe que dicir e que non; respecta as pausas; etc.
• É claro e conciso cando a situación o esixe (nunha conversación telefónica, por exemplo).
• Utiliza as palabras adecuadas ao seu contexto.
• Usa intelixentemente a linguaxe corporal-xestual. Domina o xesto, a postura, a mirada, a distancia, o
ritmo, a intensidade de voz, a entoación e a articulación.
• Recoñece o valor dos textos periodísticos como produto lingüístico, estético e cultural, patrimonio dunha colectividade.
• Aprecia as producións periodísticas e valóraas criticamente.
• Valora o uso da linguaxe, o punto de vista e a mestría do autor ou autora.
• Diferencia o contido literal e o sentido da obra.
• Recoñece o subxénero periodístico ao que pertence o texto e xustifícao adecuadamente.
• Relaciona o contido da obra co seu contexto actual e a experiencia persoal.
• Sitúa a obra no seu período literario e relaciona o seu sentido co contexto social, cultural e literario en que se produce.
• Usa os coñecementos literarios na comprensión e valoración de textos ou fragmentos xornalísticos.
• Incorpora a lectura xornalística como fonte de pracer e enriquecemento persoal, e como fonte de
información sobre aspectos culturais do contexto en que se producen.
• Expón oralmente comentarios sobre os textos presentados na clase.
• Usa progresivamente a biblioteca do centro, as do contorno, bibliotecas virtuais e webs para o
fomento e orientación da lectura.
• Considera a lectura de textos periodísticos como unha fonte de enriquecemento persoal e goza
coa súa lectura e comentario.
• Busca, selecciona e analiza textos periodísticos en distintas fontes (prensa, Internet, bibliotecas, etc.).
• Considera o recurso da intertextualidade como un proceso creativo.
• É consciente das súas propias capacidades e dos procesos necesarios para adquirir e manexar nova
información. Incrementa paulatinamente a súa autoestima persoal en tanto creador da súa propia
aprendizaxe.
• Solicita axuda para coñecer e consultar fontes de información diversas.
• Extrae a información esencial dun texto, podendo obxectivala en forma de apuntamentos.
• Analiza o dicionario: tipos, abreviaturas, etc.
• Usa adecuadamente o dicionario, recoñecendo a diferente información que contén.
• Usa adecuadamente Internet (selecciona páxinas web, estúdaas e sintetiza os seus contidos, atopando unha resposta orixinal ás súas inquietudes, é dicir, transformando persoalmente a información).
178
Programación unidades
• Domina linguaxes específicas básicas (textual, numérica, icónica, visual, gráfica e sonora).
• Acode regularmente á biblioteca e manexa os seus fondos.
• Aplica os coñecementos sobre a lingua e as normas do uso lingüístico para resolver os problemas
de comprensión e expresión de textos orais e escritos e para a composición e revisión autónoma dos
textos.
• Coñece e usa unha terminoloxía lingüística adecuada nas actividades de reflexión sobre o uso.
• Valora a necesidade de normas e convencións que regulen o uso lingüístico e comprender a súa evolución histórica.
• Desenvolve actitudes tendentes a aprender a aprender de forma cada vez máis eficaz.
• É consciente das súas capacidades e dos contidos que necesita reforzar. Traza plans para orientar a súa
actividade de aprendizaxe (neste caso, mediante a elaboración de fichas de léxico e ortografía).
• Coñece estratexias para evitar cometer fallos ortográficos: regras ortográficas, xiros alternativos,
consulta de fontes de información, etc.
• Asume positivamente actitudes de respecto e colaboración de modo xeral e fronte aos seus compañeiros e compañeiras.
• Pon en práctica o diálogo como ferramenta de comunicación, para coñecerse mutuamente, planificar actuacións e resolver conflitos.
• É flexible na exposición das ideas. Amosa atención e desexos por entender puntos de vista distintos (emocións, sentimentos ou pensamentos doutros).
• Sabe manter un diálogo respectuoso. Controla a impulsividade e tolera posibles frustracións.
• Relaciónase, coopera e traballa en equipo: ponse no lugar do outro, valora as ideas dos demais,
dialoga e negocia, fai saber adecuadamente aos demais as propias decisións e traballa de forma
cooperativa e flexible.
• Aplica as máximas pragmáticas ao discurso (máxima de hipérbole, máxima de cortesía, máxima
de simpatía, etc.).
• Amosa capacidade para ordenar adecuadamente as súas ideas no discurso. Fai uso dos seus coñecementos de Lingüística Textual (coherencia e cohesión).
• Atende á presentación e estética dos seus traballos.
• Asume os contidos analizados na aula e interrelaciónaos cos saberes previos.
• Organiza adecuadamente a súa carpeta de traballo.
• Manexa intelixentemente e mantén presentables o libro de texto e os diversos cadernos.
• Sabe utilizar diferentes fontes de información e recursos para matizar ou ampliar os contidos analizados na aula.
• Planifica adecuadamente o seu tempo, organízase no espazo e distribúe as tarefas que comporta o
estudo dunha materia.
• Recoñece, asume e sabe describir os valores que caracterizan unha sociedade democrática (liberdade, igualdade, respecto para cos dereitos dos demais, tolerancia, non discriminación, dignidade, responsabilidade, xustiza, solidariedade...) e distíngueos dos que non o son.
• Reflexiona criticamente sobre os conceptos de democracia, liberdade, solidariedade, correspon179
Lengua castellana y literatura 4º ESO
sabilidade, participación e cidadanía, con particular atención aos dereitos e deberes recoñecidos
nas declaracións internacionais, na Constitución española, no Estatuto de Autonomía de Galicia, así como a súa aplicación por parte de diversas institucións.
• Identifica e critica, a través da lectura dos textos, contidos discriminatorios ou antisociais.
• Demostra actitudes e comportamentos democráticos.
• Entende a diversidade como riqueza cultural. Respecta as distintas linguas do Estado español e a variedade lingüística da lingua castelá.
• Observa a desigualdade como inxustiza social.
• Reacciona democraticamente ante as problemáticas sociais.
• Actúa de maneira comprometida e non busca escusas.
Actividades de reforzo e ampliación
1. Resume el contenido del siguiente texto.
2. Anota los conceptos nuevos, busca información en Internet y coméntalos con tus compañeros.
3. Incorpóralos a tus fichas de léxico los términos que te han resultado desconocidos.
Campaña publicitaria.
Una campaña publicitaria es un conjunto de estrategias encaminadas a la comercialización de un
producto o servicio, difundida básicamente a través de los medios de comunicación.
Fases
Para que una campaña publicitaria tenga éxito se deben seguir las siguientes fases:
1. Contacto con el cliente. La fase inicial de búsqueda de clientes (conocido en publicidad como
cuentas) queda en manos de los ejecutivos de cuentas. Los métodos más habituales para la captación de nuevas cuentas son: el contacto directo con el cliente, acudir a requerimiento del propio cliente, o la presentación a concurso público para conseguir determinadas cuentas.
2. Briefing. El briefing es el documento de trabajo que elabora el anunciante en colaboración con
el departamento de cuentas de la agencia. Incluye información básica concerniente a la empresa, su mercado y competencia, el producto o servicio sujeto de la campaña, y los objetivos de
campaña, fechas y presupuestos, es decir toda la información que se considere de utilidad para
el desarrollo satisfactorio del trabajo en la agencia.
3. Primera reunión de trabajo. Una vez contactado el cliente y elaborado el briefing, el ejecutivo de cuentas encargado de la campaña se reúne con el personal del resto de departamentos de
la agencia para repartir las tareas, marcar plazos y explicar la información obtenida del propio
cliente.
4. Proceso de investigación publicitario. Es el verdadero inicio del trabajo publicitario de agencia. A partir del briefing, los implicados en la realización de una campaña solicitan nuevas informaciones o ampliación de la existente. Esta investigación se desarrolla en dos sentidos: el documental (búsqueda de información ya elaborada) y el de investigación de campo (mediante
encuestas, entrevistas en profundidad, mediciones, etc.).
5. Departamento de creatividad. En este departamento se encargan de la realización de los mensajes para la campaña publicitaria. Normalmente, el equipo de trabajo está formado por un copy
(redactor) y un director de arte. A partir del estudio de la información elaborada de antemano,
180
Programación unidades
los creativos se encargan de la conceptualización (eje de comunicación) y de la forma del mensaje (lay out), que unen en el mensaje definitivo.
6. Departamento de medios. Son los encargados de diseñar la estrategia de difusión de la campaña. A partir de los estudios de audiencia y contando con el perfil de público de la campaña,
deciden cuáles son los medios y soportes ideales para que la campaña llegue al máximo número posible de personas del target (público objetivo de la campaña).
7. Difusión de los mensajes publicitarios. Una vez elaboradas todas las piezas de la campaña, se
distribuyen entre los medios (de comunicación social) y soportes (empresas de mobiliario urbano, vallas, cines, etc.) que la van a difundir. Normalmente, una campaña dura lo mismo que una
temporada de consumo (tres meses), sólo que éstas se anticipan normalmente una temporada
(los anuncios del verano en primavera, por ejemplo). La difusión (frecuencia e intensidad) ha
sido diseñada de antemano por el departamento de medios.
8. Control y seguimiento de la campaña. Durante la elaboración y la difusión de una campaña,
también se realizan investigaciones. Una vez realizadas las maquetas de los anuncios (y normalmente antes de la presentación al cliente) se realizan unos test de comprobación de la eficacia del mensaje con «muestras» del público al que se dirigirá.
Si la campaña va a durar varios meses, también se realizan test de seguimiento durante la
fase de difusión, para comprobar si la campaña está consiguiendo los efectos previstos.
9. Medición de la eficacia publicitaria. Una campaña nunca se puede plantear que tenga como
objetivo el aumento de las ventas, ya que eso es algo completamente fuera de la medida objetiva. Lo usual es un objetivo medido en pautas de recuerdo de los mensajes y/o de incremento de
la notoriedad de la imagen de marca. Estas mediciones se realizan una vez finalizada la fase de
difusión mediante entrevistas a muestras del target.
10. Campañas de continuidad y acciones promocionales complementarias. Determinadas
campañas de envergadura, normalmente a nivel nacional y ordenadas por grandes anunciantes,
acompañan sus campañas de publicidad con campañas de promoción complementarias, aunque esto depende del caso en cuestión, objeto de la campaña. Éstas pueden consistir en meras
promociones de precios, concursos o regalos promocionales, pero también en acciones de relaciones públicas y comunicación corporativa (presentaciones de producto, ferias, ruedas de
prensa, fiestas, presencia en puntos de venta, etc.). A veces, sobre todo tras campañas de lanzamiento, las campañas de recuerdo se programan (con una menor intensidad) para mantener
la notoriedad y el recuerdo del producto. Consisten en una campaña de publicidad de menor
presupuesto y menor intensidad.
http://www.regmurcia.com/servlet/s.Sl?sit=c,204,m,1016#top
181
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Proposta de avaliación
1. Vamos a trabajar en torno al mundo de la publicidad. Comenta las siguientes cuestiones:
a. ¿Qué sería de nuestro mundo sin la publicidad?
b. Comenta alguna situación en la que la publicidad haya influido sobre ti?
c. ¿Qué piensas de la publicidad engañosa?
d. ¿Puede la publicidad convertir a los seres humanos en objetos?
e. ¿Qué anuncio televisivo te ha gustado más últimamente? Justifica tu respuesta.
f. Comenta los anuncios de televisión de coches. Argumenta a favor y en contra.
2. ¿Qué es la publicidad?
3. Recursos léxico-semánticos de la publicidad.
4. Lee el siguiente artículo y analiza sus rasgos y cualidades como texto periodístico. A continuación, coméntalo en relación con los contenidos explicados en la unidad en torno al mundo de
la publicidad.
5. Analiza las frases subrayadas en el texto y señala su tipo.
«¡Sonríe!, estás en España», lema de la campaña
publicitaria de Turespaña para 2005
182
«¡Sonríe!, estás en España» es el lema de la
campaña de publicidad de Turespaña para 2005,
dirigida a promocionar el turismo español en el
extranjero. Su presupuesto total es de 32 millones
de euros, de los que la mayor parte se invertirán
en los mercados europeos.
La campaña, que tenido un coste de 1,2 millones
de euros, comenzará a emitirse a partir del mes de
marzo en televisión y medios impresos (27 millones
de presupuesto) y en medios «on-line» (cinco millones), según ha explicado en rueda de prensa el secretario general de Turismo, Raimon Martínez Fraile.
Los principales mercados emisores de turistas a
los que va dirigida esta campaña son los europeos,
con Reino Unido y Alemania a la cabeza; América,
con especial incidencia en Brasil; y Asia, con una
atención especial a Japón y a China como mercado
emergente. De la inversión total de la campaña, el
82,6% se realizará en Europa, el 11,8% en América
y el 5,6% en Asia. Martínez Fraile ha explicado que,
con esta campaña, se pretende resaltar, a través de la
sonrisa, que se dibuja en todos los spots y visuales
que la componen, la hospitalidad, el calor humano,
el relax y el ritmo de vida que pueden encontrar los
turistas internacionales en España.
«Queremos transmitir una manera de vivir y
sentir la vida, una oferta personalizada, nuestra calidad y cercanía cultural y la riqueza de la diversidad», ha afirmado Martínez Fraile, quien ha destacado que la seguridad será un elemento básico de
la campaña, porque «España es un país seguro».
El secretario general de Turismo ha indicado
que la campaña va dirigida a la promoción global
de España como destino turístico y a potenciar
destinos o productos concretos, fundamentalmente
el sol y playa, pero también el turismo cultural y
de ciudad, el de reuniones e incentivos, y el deportivo, entre otros.
Programación unidades
Turismo de sol y playa
Martínez Fraile dijo que la apuesta de esta
campaña por el turismo de sol y playa no está en
contradicción con algunos mensajes que se han
vertido desde responsables del Gobierno acerca de
que este tipo de turismo está agotado. Reconoció
que puede haber productos de sol y playa obsoletos, pero «el sol y playa es el 80% de nuestro producto y hay que hacer un esfuerzo publicitario importante». Según Martínez Fraile, la campaña, que
mantiene el logotipo de Miró sobre la Marca España, tiene como objetivos mantener y recuperar la
cuota de mercado en turismo vacacional, captar
nuevos turistas en mercados maduros y emergentes, y dar a conocer los nuevos destinos españoles,
entre otros.
Se esperan 53 millones de turistas
El responsable de Turismo dijo que, con la
campaña, esperan alcanzar este año los 52-53 millones de turistas extranjeros, cifra similar a la de
este año, que dijo que se ha cerrado con algo más
de 53 millones, un 3% más que en 2003. Sin embargo, ha asegurado que, si se acabara el año con
46 millones de turistas, pero que realicen más pernoctaciones y más gasto en España, «me quedaría
más contento».
Además de los spots publicitarios, la campaña
se completa con acciones con los medios de comunicación en los mercados emisores.
Martínez Fraile ha explicado que invitarán a
periodistas extranjeros a que pasen unos días en
España para que disfruten de la riqueza turística y
gastronómica, y conseguir que se publiquen artículos en la prensa extranjera. «Eso es mucho más barato y más efectivo que la publicidad, que hay que
hacerla, por supuesto», ha afirmado. El secretario
general de Turismo ha informado también de que
están estudiando buscar alianzas con el sector privado español para que las campañas publicitarias
para promocionar el turismo en el exterior sean a
tres partes (Administración central, comunidades
autónomas y empresas privadas).
http://www.cincodias.com/articulo/economia/
Sonrie/Espana/lema/campana/publicitaria/Turespana/2005/cdseco/20050111cdscdseco_8/Tes/
183
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Unidade 10
Obxectivos
• Ler expresiva e comprensivamente os textos que aparecen na unidade. Valorar criticamente os contidos dos textos.
• Expresarse adecuadamente –tanto oralmente como por escrito– conforme a norma da lingua castelá.
• Usar adecuadamente a linguaxe verbal e non verbal atendendo á intención comunicativa do emisor e
ao contexto de emisión.
• Valorar os textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural: a literatura castelá desde 1939.
• Afondar na análise dos xéneros literarios e aplicar os coñecementos explorados á redacción de textos
desta tipoloxía.
• Consultar fontes de información (dicionarios, enciclopedias, Internet, etc.) como medio para solucionar dúbidas.
• Elaborar fichas de léxico como estratexia de aprendizaxe das palabras.
• Elaborar fichas de ortografía como instrumento para a mellora da expresión verbal escrita.
• Desenvolver unha actitude participativa a través do traballo en equipo, que favoreza interaccións
positivas entre o alumnado.
• Coñecer técnicas de organización do estudo.
• Fomentar o respecto dos valores democráticos (tolerancia, liberdade de expresión, espírito de respecto, etc.), adoptando unha actitude crítica na análise do contido dos textos da unidade.
Competencias básicas
1. Competencia en comunicación lingüística
A competencia en comunicación lingüística refírese á utilización da linguaxe como instrumento, tanto de comunicación oral e escrita como de aprendizaxe e regulación de condutas e emocións.
– Saber ler. Ser competente en comprender os textos da unidade.
184
Programación unidades
• Realizar unha correcta lectura expresiva en público e para un mesmo coa entoación e o ritmo adecuados.
• Comprender o que se le utilizando técnicas de resumo.
• Localizar a información máis relevante nos textos para facer unha interpretación adecuada.
• Ler textos diversos, tanto literarios coma non literarios.
• Gozar da lectura. Formarse como lector/a reflexivo, atento e activo.
– Saber falar e escoitar
• Comprender e expresar habilmente ideas, sentimentos e necesidades, ter claro o obxectivo que se
quere acadar cando se achega unha información, se expón un coñecemento, se expresa un desexo ou unha emoción, facéndoo de xeito respectuoso, sobre todo, cando se fala en público, nu-nha entrevista persoal, un debate, unha asemblea ou unha reunión de traballo.
• Adecuar a fala á variedade de situacións comunicativas nas que poden estar implicados, comprendendo, utilizando e valorando diferentes recursos lingüísticos de uso cotián (comparacións,
refráns, frases feitas…) e controlando os elementos non verbais que acompañan a expresión oral.
• Manifestar opinións persoais de maneira argumentada en situacións de debate, de grupo de traballo ou de conversas cruzadas.
• Coñecer, respectar e valorar positivamente a diversidade lingüística, así como a realidade plurilingüe do Estado español.
• Utilizar diversas formas de discurso na comunicación, informando sobre un tema, tendo en conta a súa estrutura expositiva e os compoñentes lingüísticos, ou manifestando opinións persoais de
maneira argumentada…, pondo interese para facerse entender e entender, mantendo en todo
momento unha actitude dialogante.
Competencia de contidos: literaria
• Interpretación e valoración de textos literarios orais atendendo ao seu contido, organización e uso
da linguaxe.
• Temas e motivos. Recorrencia e innovación en temas e motivos da literatura oral.
• Audición de textos literarios en soportes dixitais e audiovisuais.
• Exposición e presentación oral de traballos individuais e grupais relacionados cos períodos literarios, temas, autores e textos dos séculos XIX e XX.
• Recitado de textos poéticos dos séculos XIX e XX.
• Lectura expresiva de relatos e descricións literarias dos autores estudados.
• Escenificacións dalgúns textos dramáticos.
• Lectura persoal de, cando menos, tres obras literarias completas.
• Interpretación e valoración de textos literarios escritos atendendo ao seu contido, organización e
uso da linguaxe.
• Temas e motivos. Recorrencia e innovación en temas e motivos da literatura escrita.
• Coñecemento dos autores e obras máis relevantes da literatura española en relación co seu contexto histórico e literario.
• Comentarios de textos.
• Traballos monográficos individuais e grupais acerca dalgunhas das obras e autores lidos.
• Composicións literarias seguindo como modelo os textos e autores estudados.
• Redacción de comentarios escritos sobre obras completas ou fragmentos.
185
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Composicións literarias libres.
• Exposición por escrito dunha opinión ben argumentada sobre a lectura persoal de relatos de certa extensión e novelas dos séculos XIX e XX, valorando a estrutura e o uso dos elementos do xénero, o uso da linguaxe, o punto de vista e o oficio do autor, e relacionando o sentido da obra co
seu contexto e coa propia experiencia.
• Uso progresivamente autónomo da biblioteca do centro, das do contorno, de bibliotecas virtuais,
e de webs para o fomento e orientación da lectura.
Competencia de contidos: estratéxica
• Adquisición da velocidade adecuada de escrita.
• Lexibilidade do escrito.
• Desenvolvemento dos sentidos da dirección e a proporción.
• Aprendizaxe de diversas formas de dispoñer e presentar a letra (maiúscula, subliñado, tipografías
variadas…).
• Uso automatizado das convencións ortográficas.
– Saber escribir:
• Escribir correctamente sendo consciente da importancia dos compoñentes formais e normativos
da lingua escrita, así como dos procedementos de adecuación e coherencia.
• Compoñer un texto ben escrito e ben presentado axustándoo ás condicións da situación comunicativa.
• Escribir textos literarios atendendo ás súas características lingüísticas, tanto de contido como
de formato.
Competencia de contidos: discursiva-textual
• Comprensión de presentacións, exposicións ou conferencias realizadas no ámbito académico,
relacionadas coas áreas de coñecemento escolares.
• Comprensión do sentido global de exposicións especializadas, aínda que conteñan tecnicismos
ou terminoloxía pouco habitual.
• Captación dos diferentes puntos de vista e argumentacións de apoio en debates sobre temas de
actualidade.
• Produción de discursos claros, fluídos e ben estruturados, cunha estrutura lóxica eficaz, que axude ao oínte a fixarse nos elementos significativos.
• Presentación de temas complexos con seguridade e de modo elocuente, adaptando o discurso con
flexibilidade ás esixencias dos oíntes.
• Presentacións orais claras e ben estruturadas sobre temas relacionados coa actividade académica
ou a actualidade social, política ou cultural que admitan diferentes puntos de vista.
• Valoración crítica de textos escritos, atendendo aos seus trazos formais, á súa estrutura e ao seu
contido.
• Comprensión de textos do ámbito académico, atendendo especialmente á consulta, en diversos
soportes, de dicionarios, glosarios e outras fontes de información, incluíndo fragmentos de
ensaios.
• Actitude crítica ante as mensaxes que supoñen calquera tipo de discriminación.
• Redacción de textos claros con estrutura eficaz e estilo adecuado, resaltando os elementos máis
significativos.
• Redacción de relatos e descricións atractivos, con estilo adecuado ao xénero literario elixido.
186
Programación unidades
• Escritura de exposicións, informes ou artigos con claridade e corrección, cunha visión crítica dos
traballos realizados ou dos textos consultados para seleccionar a información.
Competencia de contidos: estratéxica
• Elaboración de resumos, esquemas, sínteses, mapas conceptuais como actividades de planificación de textos escritos.
• Utilización das tecnoloxías da información e a comunicación para a presentación de escritos.
2. Competencia cultural e artística
Esta competencia supón apreciar a expresión creativa de ideas, experiencias e emocións a través de
distintos medios audiovisuais.
– Creatividade. Expresar ideas e sentimentos persoais a partir da lectura dos textos da unidade.
• Mostrar ideas propias, saber expresalas e argumentalas.
• Valorar a liberdade de expresión.
• Apreciar a expresión de ideas de forma creativa a través da linguaxe verbal.
• Dispoñer de habilidades perceptivas e de emocionarse ante a creación artística e cultural, presente e pasada, así como valoralas criticamente.
• Deseñar e levar a cabo proxectos artísticos, tecnolóxicos e culturais no contorno escolar, ben de
maneira individual ou colaborando en equipo.
• Apreciar a expresión de ideas, experiencias ou sentimentos de forma creativa, a través de diferentes medios de expresión artísticos.
• Cultivar o seu propio desenvolvemento estético mediante a expresión artística e literaria.
– Participación en manifestacións culturais. Posuír ferramentas para acceder aos textos literarios,
ter sensibilidade e adquirir sentido estético a través deles.
• Comprender e enriquecerse persoalmente coas producións literarias.
• Interesarse e apreciar as obras literarias (como obra de arte) e gozar das súas calidades estéticas.
– Patrimonio tecnolóxico, artístico e cultural. Familiarizarse con obras ou fragmentos literarios e,
a través da súa lectura, comprender a función que desempeña a literatura na vida dos seres humanos e a función que pode desempeñar nas súas propias vidas.
– Uso de linguaxes artísticas e técnicas. Expresarse mediante distintos códigos artísticos, así como
facilitar o acceso ás manifestacións culturais e artísticas para ser capaz de valoralas, fomentando a
sensibilidade e a adquisición do sentido estético para lograr o seu gozo.
• Amosar iniciativas e ideas propias e orixinais, argumentalas e saber expresalas utilizando a linguaxe verbal.
• Valorar a liberdade de expresión, o dereito á diversidade cultural e a realización de experiencias artísticas e culturais compartidas.
• Apreciar a expresión de ideas, experiencias ou sentimentos de forma creativa, a través da linguaxe verbal.
• Cultivar o seu propio desenvolvemento estético mediante a expresión artística e literaria.
• Coñecemento e uso básico das convencións e dos principais materiais, técnicas e recursos que
empregan diferentes linguaxes artísticas e técnicas.
• Utilización de diversas técnicas artísticas para a realización de creacións propias.
187
Lengua castellana y literatura 4º ESO
3. Competencia social e cidadá
Esta competencia recolle as formas de comportamento que preparan ás persoas para participar eficazmente na vida social e profesional de sociedades multiculturais como a nosa e ser capaz de resolver conflitos.
– Cidadanía. Identificarse coas características das sociedades democráticas e adquirir unha educación cívica a través da lectura de textos adecuados.
• Coñecer e valorar dereitos e deberes do cidadán ou cidadá.
• Valorar criticamente a información contida nos textos como cidadán activo, contrastando o seu
grao de obxectividade para desenvolver opinións propias.
• Coñecer os valores que caracterizan a unha sociedade democrática a través dos textos.
• Recoñecer e combater os prexuízos sociais.
• Coñecer e valorar os Dereitos Humanos e os dereitos dos nenos e nenas, así como os dereitos e deberes que teñen como alumnos e alumnas.
• Cumprir os deberes que posúen como membros dunha determinada comunidade (familia, estudante, consumidor, cidadán…).
• Reclamar dereitos recoñecidos, así como formular queixas utilizando os procedementos sociais establecidos, de maneira respectuosa e achegando posibles alternativas.
• Valorar criticamente a información (publicada, audiovisual, Internet…) como cidadán activo,
contrastando o seu grao de veracidade e obxectividade para desenvolver opinións e posicións propias.
• Coñecer as diversas opcións políticas e a súa influencia na sociedade que rodea.
• Coñecer os valores que caracterizan unha sociedade democrática (dignidade, liberdade, igualdade,
tolerancia, non discriminación, responsabilidade, xustiza, solidariedade…) e distinguilos dos que non
o son.
• Adoptar actitudes e comportamentos democráticos na vida cotiá e na participación escolar e social.
• Coñecer as principais institucións democráticas existentes a nivel de localidade, Galicia, Estado español e Europa desde a perspectiva dunha cidadanía activa e comprometida.
• Recoñecer, criticar e combater os prexuízos sociais de toda índole (sexistas, relixiosos, culturais, étnicos, económicos…) que se atopan no medio que rodea.
• Valorar positivamente a diversidade cultural como factor de enriquecemento, coñecemento mutuo e
integración dos pobos.
• Coñecer as principais institucións xuvenís de participación social (voluntariado, deportivas, sociais,
ONG, culturais, políticas…) e colaborar con algunha delas.
• Manter un comportamento cívico, respectando as normas sociais que regulan a convivencia e participando nos cauces establecidos democraticamente para propoñer, no seu caso, os cambios que se
desexen.
– Habilidades sociais
• Manter boas relacións cos demais.
• Coñecer e practicar o diálogo como ferramenta básica de comunicación interpersoal. Valorar o
intercambio de puntos de vista e a busca de acordos, elementos esenciais da convivencia.
• Adoptar unha actitude respectuosa e educada durante o diálogo en contextos máis ou menos formais.
• Argumentar os puntos de vista propios, escoitar e comprender os argumentos dos demais, recoñecer
e aceptar as diferenzas, considerar alternativas posibles e establecer relacións construtivas cos demais.
188
Programación unidades
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións e a asunción de responsabilidades compartidas.
• Establecer e saber manter relacións de amizade sincera e implicarse en situacións persoais e proxectos sociais de axuda desinteresada.
• Recibir e ofrecer eloxios de maneira construtiva e sincera, sen se sentir avergoñados nin caer en
actitudes aduladoras.
• Adoptar unha actitude positiva e firme ante o esforzo persoal e colectivo como forma de mellorar e comprometerse con proxectos persoais e sociais.
• Traballar en equipo sendo consciente de que facilita o contraste de opinións, a asunción de responsabilidades compartidas, a integración de capacidades persoais diversas, a consecución de
metas, a motivación de logro e a mellora do coñecemento persoal e social.
– Iniciativa e creatividade. Elaborar novas ideas, buscar alternativas.
• Mostrar iniciativas e ideas propias, argumentalas e sabelas defender ante outros, anticipar riscos
asumibles e articular medios e estratexias para levalas a cabo con éxito.
• Integrarse en proxectos de traballo en equipo, valorando as ideas dos demais e asumindo responsabilidades colectivas.
• Cultivar un pensamento diverxente, crítico e orixinal, preguntándose a si mesmos sobre ideas ou
feitos da realidade, co fin de desenvolver un pensamento e unha moral autónomos.
– Comprensión do mundo actual
• Recoñecer as principais variables socioeconómicas, ecolóxicas, xeográficas, demográficas, tecnolóxicas…, que inflúen na vida cotiá e os problemas que xorden a causa da intervención humana.
• Coñecer os principais problemas do presente (degradación do medio, desigualdade na distribución
da riqueza, desprazamentos de poboación, guerras, fame...) e as distintas posicións existentes.
• Apreciar e respectar, tanto o patrimonio (histórico, artístico, cultural, medioambiental…) propio
(localidade, Galicia) como o do conxunto da humanidade.
– Coñecerse a si mesmo. Supón adquirir unha serie de destrezas relacionadas co mantemento da
saúde física e mental, a identidade e a integridade persoal, e a elaboración de proxectos de vida
realistas e positivos.
• Identificar os principais estados emocionais e saber controlalos nun mesmo, coñecendo a influencia que poden ter sobre os comportamentos e actitudes persoais.
• Ter un coñecemento axustado e positivo de si mesmo, das súas calidades persoais, intereses e limitacións.
4. Tratamento da información e competencia dixital
Uso seguro e crítico das tecnoloxías da información e a comunicación (TIC) para o traballo, o ocio
e a comunicación.
– Uso de sistemas informáticos
• Coñecer e utilizar a terminoloxía básica do sistema operativo en uso: arquivos, escritorio, barra
de ferramentas, carpetas, fiestras, etc.
• Gardar, organizar e recuperar información en diferentes soportes: disquete, disco duro, pen drive, CD-ROM, DVD…
– Uso de Internet
• Realizar buscas avanzadas de información utilizando filtros con palabras clave nos buscadores
máis empregados.
189
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Recuperar e almacenar información textual e icónica de diversas páxinas web.
• Valorar criticamente as vantaxes e desvantaxes que poden ofrecer as TIC e as súas repercusións
na vida cotiá.
• Seleccionar e valorar con prudencia a información obtida desde o punto de vista da súa veracidade, obxectividade, fiabilidade, legalidade e formulación ética, identificando e evitando a que
sexa inadecuada ou discriminatoria, así como protexendo os programas e o equipo informático
daqueles arquivos ou programas especialmente prexudiciais.
5. Competencia para aprender a aprender
Habilidade para iniciar a aprendizaxe e persistir nela. As persoas deben ser capaces de organizar a súa
propia aprendizaxe e de xestionar o tempo e a información eficazmente, xa sexa individualmente ou
en grupo.
– Coñecemento de si mesmo, esforzo e motivación
• Ter un coñecemento axustado e positivo de si mesmo, das súas calidades intelectuais, intereses e
limitacións persoais co fin de solicitar axuda e consello se é necesario, compensar carencias e tirar
o mellor partido posible das súas capacidades.
• Coñecer as características do proceso de aprendizaxe persoal valorando as estratexias empregadas
máis efectivas e evitando os obstáculos e erros máis frecuentes recoñecidos nun mesmo.
• Adoptar unha actitude confiada, paciente, comprometida e voluntariosa no investimento do
esforzo necesario para lograr aprendizaxes complexas e a longo prazo.
• Formular metas alcanzables a curto prazo e cumprilas, así como ir elevando os obxectivos de
aprendizaxe de forma progresiva e realista a medio prazo, fortalecendo o sentimento de competencia e control persoal.
– Hábitos de traballo
• Coñecer e utilizar de maneira habitual as principais condicións e técnicas que favorecen o traballo intelectual: disposición do espazo de estudo, organización de materiais e arquivo, distribución
do tempo, planificación e organización de tarefas, utilización da axenda, mantemento dun bo
estado físico e mental, elaboración de esquemas e gráficos, realización de resumos e fichas, preparación de exames e probas, elaboración e presentación de traballos, etc.
• Lograr e valorar a regularidade e constancia do traballo diario dedicado ao estudo e á realización de actividades de aprendizaxe como garantía de logro académico e satisfacción persoal.
• Coñecer as principais estratexias para mellorar a atención e a memorización no traballo escolar: selección da información, organización desta, integración e relación co que xa se coñece…
• Coñecer e utilizar diversas fontes e recursos para a busca, valoración, selección, almacenamento e presentación de información relevante.
• Analizar e avaliar os erros cometidos no proceso de aprendizaxe persoal e adoptar unha actitude de superación para propoñerse a súa mellora e a busca de axuda adecuada.
– Uso de programas básicos. Reúne as competencias necesarias para coñecer e utilizar os principais
programas que son necesarios para aproveitar con éxito as posibilidades que ofrece un ordenador:
procesador de textos, editores gráficos, folla de cálculo e bases de datos.
• Usar con soltura procesadores de textos para redactar, organizar, almacenar, imprimir e presentar documentos diversos, aproveitando todas as súas ferramentas, tipos de formato, inserción de imaxes e gráficos, correctores ortográficos e gramaticais, etc.
190
Programación unidades
• Utilizar unha folla de cálculo para realizar cálculos sinxelos, axustar o tipo de formato, organizar, almacenar, imprimir e presentar a información desexada.
• Utilizar programas que lle permitan realizar exposicións e presentacións que faciliten a comprensión e capten a atención dun público.
Competencia de contidos: semiolóxica
• Busca, obtención, procesamento e comunicación da información usando as tecnoloxías da información e a comunicación para transformala en coñecemento propio.
• Uso de recursos lingüísticos e literarios dispoñibles a través de Internet: bibliotecas virtuais, información sobre autores e obras literarias a través de buscadores e enciclopedias virtuais, uso de diferentes clases de dicionarios virtuais.
• Técnicas e estratexias diversas para acceder á información segundo a fonte á que se acuda e o
soporte que se utilice (tradicional, informático, multimedia, ciberespazo) e dominio básico de
linguaxes específicas –texto, hipertexto, icónica, visual, sonora, numérica, gráfica– e das pautas
de decodificación e transferencia destas.
Competencia de contidos: estratéxica
• Elaboración de resumos, esquemas, sínteses, mapas conceptuais como actividades de planificación de textos escritos.
• Utilización das tecnoloxías da información e a comunicación para a presentación de escritos.
Contidos
Conceptos
1. «Lectura inicial»
• Texto narrativo: fragmento de Crónica del rey pasmado, de Gonzalo Torrente Ballester.
• Actividades: comprensión, expresión oral e escrita, literatura e sociedade e intertextualidade.
2. «Literatura española desde 1939 hasta nuestros días»
• Un antecedente: Miguel Hernández.
• A literatura castelá de posguerra.
• A poesía de posguerra. Primeiros anos.
– Pablo García de Baena e o grupo Cántico.
– O postismo. Carlos Edmundo de Ory.
– Poesía espiritual e poesía social.
– A xeración dos 50.
– A lírica nos anos 70: os novísimos.
– A poesía actual.
• A novela española desde 1939:
– A narrativa nos últimos anos.
– Antonio Muñoz Molina.
• O teatro español a partir de 1939.
3. «Comentario de textos literarios»
• El jinete polaco (fragmento), de Antonio Muñoz Molina.
4. «¿Cómo se escribe?
• A derivación. Prefixos e sufixos. Transcategorizadores.
191
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Procedementos
• Lectura expresiva e comprensiva dos textos incluídos na unidade.
• Identificación dos elementos básicos dos textos e das súas características como textos literarios.
• Redacción de textos relacionados coa lectura inicial.
• Consulta de dicionarios.
• Investigación: a censura e a opresión; biografía e características literarias de autores literarios
(Miguel Hernández, José Agustín Goytisolo, Juan Goytisolo, novela histórica).
• Análise de textos literarios. Estrutura, recursos retóricos, elementos dramático-teatrais, lirismo,
puntos de vista narrativos, tempo, espazo, personaxes, obxectividade / subxectividade, ritmo,
métrica, estrutura dramática / teatral, diálogos, acoutamentos, estilo, descrición na narración, etc.
• Análise da tipoloxía do texto (xénero narrativo, lírico e teatral).
• Investigación: consulta de fontes de información (enciclopedias, Internet).
• Establecemento de relacións intertextuais entre textos diversos e outras obras de arte: relacións de
autores actuais con outros anteriores (Unamuno, Quevedo).
• Recoñecemento dos textos literarios polos seus trazos propios.
• Comentario de textos literarios.
• Elaboración de fichas de léxico.
• Elaboración de fichas ortográficas.
• Valoración crítica do contido dos textos da unidade: convivencia cultural, tolerancia, respecto aos
demais, xustiza, igualdade de oportunidades...
• Planificación do estudo.
• Traballo en grupo e traballo individual.
Actitudes
• Toma de conciencia da importancia da cultura como medio de integración social.
• Interese pola lectura como fonte de información, aprendizaxe e pracer.
• Interese por descifrar o sentido textual; procesos de decodificación, desenvolvemento de expectativas e inferencias, comprensión e interpretación.
• Valoración dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural.
• Coñecemento e respecto das normas de utilización correcta da lingua castelá.
• Aprecio polo coñecemento das convencións literarias.
• Interese polo coñecemento dos recursos apropiados para construír un texto pragmaticamente
adecuado (adecuación, rexistro, coherencia e cohesión).
• Respecto polas convencións ortográficas e interese para a súa correcta aplicación.
• Preocupación por unha boa planificación e realización das actividades de estudo.
• Respecto polos valores democráticos de convivencia, tolerancia, xustiza, igualdade, respecto e
liberdade de expresión.
Criterios de avaliación
• Le de forma expresiva o texto co que se inicia a unidade. Domina aspectos coma o ritmo, a velocidade e a entoación. Articula adecuadamente.
• Le textos narrativos e líricos coa entoación adecuada.
192
Programación unidades
• Identifica os elementos básicos do contido dos textos.
• Comprende as ideas esenciais sobre as que xiran os textos incluídos na unidade. Selecciona, de entre
varias posibles respostas, a que expresa mellor o que di o texto.
• Identifica ironías e dobres sentidos.
• Resume adecuadamente o texto.
• Realiza mapas conceptuais en relación cos contidos dos textos.
• Expresa os seus pensamentos e opinións de forma adecuada e coherente, e responde a preguntas do
tipo: que sabes de…?, que pensas de…?, que farías con…?, que valor dás a…?, que consello darías
sobre…?
• Constrúe xuízos críticos acordes aos temas formulados e exprésaos mediante textos escritos (comentarios críticos) conforme as indicacións explicadas na aula (modelo de comentario crítico).
• Participa activamente e é capaz de asumir roles diferenciados nunha mesa redonda: moderador, relator…
• Simula intervir en situacións diversas (por exemplo, nas que participan personaxes en conflito, de
opinións contrarias e diferenciadas; ante persoas maiores; nunha asemblea; nunha reunión; nun
medio público; etc.).
• Recoñece as características do texto literario e valórao como manifestación excelente da lingua.
• Goza escoitando, lendo ou expresándose de forma oral e escrita.
• Amosa confianza en si mesmo.
• Comprende o carácter plural e diverso da sociedade actual.
• Expresa os seus pensamentos e opinións de forma adecuada e coherente.
• Constrúe xuízos críticos acordes aos temas formulados e exprésaos mediante un diálogo respectuoso,
coherente e ben estruturado.
• Coñece e aplica as regras de funcionamento do sistema da lingua.
• Atende ao contexto cando planifica as súas mensaxes. Produce textos segundo as diferentes finalidades
e situacións de comunicación e utiliza as palabras adecuadas ao seu contexto.
• Participa activamente e é capaz de asumir roles diferenciados nunha mesa redonda: moderador,
relator, etc.
• Sabe manter unha conversación: recoñece as características da conversación, incorpórase oportunamente, mantén e respecta a quenda de palabra, intervén no momento adecuado, mantén actitudes corteses, etc.
• Compón textos escritos (considerando borradores previos) en torno ás ideas expresadas nos textos da unidade.
• Redacta narracións, descricións, explicacións, exposicións, argumentacións, resumos e comentarios escritos en soporte papel ou dixital, utilizando o rexistro adecuado ao tipo de texto, tema e
propósito comunicativo.
• Organiza as ideas con claridade en narracións, descricións, exposicións, resumos, argumentacións e
comentarios escritos relacionados con ámbitos sociais públicos e académicos.
• Enlaza os enunciados nas narracións, descricións, exposicións, argumentacións, resumos e comen193
Lengua castellana y literatura 4º ESO
tarios en secuencias dotadas de cohesión, utilizando enlaces adecuados á organización informativa do texto.
• Elabora textos propios utilizando informacións de textos diversos continuos e non continuos en
soporte papel e dixital, incluíndo hipertextos.
• Presenta adecuadamente os textos escritos, tanto en soporte papel como dixital, respectando as
normas ortográficas e tipográficas.
• Respecta as normas gramaticais e ortográficas na expresión escrita.
• Valora a importancia de planificar e revisar os textos escritos propios, incorporando a planificación e revisión de textos como técnica habitual na redacción.
• Reescribe un texto conforme a guías e orientacións: utiliza borradores previos, inclúe melloras e
matices, planifica, toma notas, consulta fontes e autocorríxese cando é necesario.
• Comparte o proceso de escritura (busca lectores e pide a súa opinión).
• Amosa interese por asegurar a coherencia e a cohesión na expresión das ideas, atendendo especialmente aos mecanismos semánticos de cohesión: recorre á sinonimia e á correferencia como medios para substituír referentes e mellorar a fluidez do texto.
• Fai un bo uso da puntuación.
• Coñece e aplica regras de acentuación.
• Evita usar palabras comodín.
• Le con frecuencia e goza coa lectura.
• Recoñece os elementos dun acto de comunicación.
• Selecciona o léxico adecuado no texto e contexto da enunciación.
• Amosa interese en evitar incorreccións, vulgarismos, barbarismos e imprecisións.
• Valora a diversidade lingüística como riqueza.
• Recoñece os elementos dun acto de comunicación.
• Produce textos diferenciados segundo as diferentes finalidades e situacións de comunicación.
• Atende ás reaccións dos interlocutores. Sabe cando iniciar ou terminar unha conversa; varía os temas
tratados de forma pertinente; sabe que dicir e que non; respecta as pausas; etc.
• É claro e conciso cando a situación o esixe (nunha conversación telefónica, por exemplo).
• Utiliza as palabras adecuadas ao seu contexto.
• Usa intelixentemente a linguaxe corporal-xestual. Domina o xesto, a postura, a mirada, a distancia, o
ritmo, a intensidade de voz, a entoación e a articulación.
• Recoñece o valor dos textos literarios como produto lingüístico, estético e cultural, patrimonio
dunha colectividade.
• Aprecia as producións literarias e valóraas criticamente.
• Valora o uso da linguaxe, o punto de vista e a mestría do autor ou autora.
• Diferencia o contido literal e o sentido da obra.
• Relaciona o contido da obra co seu contexto actual e a experiencia persoal.
194
Programación unidades
• Sitúa a obra no seu período literario e relaciona o seu sentido co contexto social, cultural e literario en que se produce:
• Coñece os autores e obras máis relevantes da literatura castelá desde 1939, en relación co
seu contexto histórico e literario.
• Realiza comentarios de textos.
• Expón traballos monográficos individuais e grupais acerca dalgunhas obras e autores lidos.
• Compón textos literarios seguindo como modelo os textos e autores estudados.
• Expón por escrito unha opinión ben argumentada sobre a lectura persoal de poemas, relatos de certa extensión, artigos, novelas e obras teatrais do período estudado, valorando a
estrutura e o uso dos elementos do xénero, o uso da linguaxe, o punto de vista e o oficio
do autor; relacionando o sentido da obra co seu contexto e coa propia experiencia.
• Interpreta e valora a produción actual, atendendo ao seu contido, organización e uso da
linguaxe.
• Expón e presenta oralmente traballos individuais e grupais relacionados coa obra dos autores estudados.
• Usa os coñecementos literarios na comprensión e valoración de textos ou fragmentos literarios
breves, tendo en conta, como criterios de valoración, as innovacións en temas ou motivos literarios, nos xéneros, nas formas e nos recursos da linguaxe poética e estilo literario na literatura contemporánea.
• Aplica os coñecementos sobre as relacións entre as obras lidas e comentadas, o contexto histórico,
cultural e literario en que aparecen e os autores literarios máis relevantes dos séculos XIX e XX á realización dun traballo de información e síntese, que inclúa unha valoración persoal, ou de imitación
e recreación, en soporte papel ou dixital.
• Redacta textos, en soporte papel ou dixital, tomando como modelos os textos literarios dos séculos XIX e XX lidos e comentados na clase.
• Incorpora a lectura literaria como fonte de pracer e enriquecemento persoal, e como fonte de
información sobre aspectos culturais do contexto histórico en que se producen.
• Expón oralmente comentarios sobre os textos presentados na clase.
• Usa progresivamente a biblioteca do centro, as do contorno, bibliotecas virtuais e webs para o
fomento e orientación da lectura.
• Considera a creación literaria como unha fonte de enriquecemento persoal e goza coa súa lectura
e comentario.
• Interésase por e recoñece os códigos artísticos da creación literaria, considerando a súa evolución
segundo épocas e autores.
• Busca, selecciona e analiza textos literarios en distintas fontes (prensa, Internet, bibliotecas, etc.).
• Considera o recurso da intertextualidade como un proceso creativo.
• É consciente das súas propias capacidades e dos procesos necesarios para adquirir e manexar nova
información. Incrementa paulatinamente a súa autoestima persoal en tanto creador da súa propia
aprendizaxe. Traza plans para orientar a súa actividade de aprendizaxe (neste caso, mediante a elaboración de fichas de léxico e ortografía).
• Coñece estratexias para evitar cometer fallos ortográficos: regras ortográficas, xiros alternativos,
consulta de fontes de información, etc.
195
Lengua castellana y literatura 4º ESO
• Asume positivamente actitudes de respecto e colaboración de modo xeral e fronte aos seus compañeiros e compañeiras.
• Pon en práctica o diálogo como ferramenta de comunicación, para coñecerse mutuamente, planificar actuacións e resolver conflitos.
• É flexible na exposición das ideas. Amosa atención e desexos por entender puntos de vista distintos (emocións, sentimentos ou pensamentos doutros).
• Sabe manter un diálogo respectuoso. Controla a impulsividade e tolera posibles frustracións.
• Relaciónase, coopera e traballa en equipo: ponse no lugar do outro, valora as ideas dos demais,
dialoga e negocia, fai saber adecuadamente aos demais as propias decisións e traballa de forma
cooperativa e flexible.
• Aplica as máximas pragmáticas ao discurso (máxima de hipérbole, máxima de cortesía, máxima
de simpatía, etc.).
• Amosa capacidade para ordenar adecuadamente as súas ideas no discurso. Fai uso dos seus coñecementos de Lingüística Textual (coherencia e cohesión).
• Atende á presentación e estética dos seus traballos.
• Asume os contidos analizados na aula e interrelaciónaos cos saberes previos.
• Organiza adecuadamente a súa carpeta de traballo.
• Manexa intelixentemente e mantén presentables o libro de texto e os diversos cadernos.
• Sabe utilizar diferentes fontes de información e recursos para matizar ou ampliar os contidos analizados na aula.
• Planifica adecuadamente o seu tempo, organízase no espazo e distribúe as tarefas que comporta o
estudo dunha materia.
• Recoñece, asume e sabe describir os valores que caracterizan unha sociedade democrática (liberdade, igualdade, respecto para cos dereitos dos demais, tolerancia, non discriminación, dignidade, responsabilidade, xustiza, solidariedade...) e distíngueos dos que non o son.
• Identifica e critica, a través da lectura dos textos, contidos discriminatorios ou antisociais.
• Demostra actitudes e comportamentos democráticos.
• Entende a diversidade como riqueza cultural. Respecta as distintas linguas do Estado español e a variedade lingüística da lingua castelá.
• Observa a desigualdade como inxustiza social.
Actividades de reforzo e ampliación
1. Redacta una biografía de Antonio Gamoneda.
2. Trata de interpretar los siguientes poemas a la luz de las inquietudes del autor y su generación.
Investiga sobre la figura de los cabellos.
3. ¿Alguna palabra te ha resultado difícil de comprender? Busca su significado e incorpórala a tus
fichas de léxico.
196
Programación unidades
Antonio Gamoneda, Premio Cervantes 2006.
Poeta nacido en Oviedo en 1931, aunque reside en León desde 1934. Es una figura emblemática de
la literatura europea. Su obra, de una fuerza excepcional, ha sido reconocida tardíamente como una
de las grandes voces de la poesía española actual.
Aunque cronológicamente podría pertenecer a la generación de los cincuenta, su obra ha permanecido aislada de cualquier tendencia poética. Doctor Honoris Causa por la Universidad de León, ha
recibido entre otros, el Premio Castilla y León de las Letras en 1985, el Premio Nacional de Poesía en
1988 por Edad, el premio Reina Sofía de Poesía Iberoamericana XV Edición por el conjunto de su
obra, y el Premio Cervantes en 2006. Además, fue nominado al Premio Europa 1993 por su Libro del
frío. Parte de su obra está contenida en los siguientes volúmenes: Sublevación inmóvil, 1960; Descripción de la mentira, 1977 y 1986; León de las miradas, 1979 y 1990; Blues castellano, 1982; Lápidas,
1986; Edad, 1988; Libro del frío, 1992; Libro de los venenos, 1995; ¿Tú?, 1998; Sólo luz, 2000; Cecilia, 2004.
De Libro del frío, obra que le consagra como uno de los poetas más importantes en lengua castellana,
hemos seleccionado dos poemas de amor:
Estar en ti
Yo no entro en ti para que tú te pierdas
bajo la fuerza de mi amor;
yo no entro en ti para perderme
en tu existencia ni en la mía;
yo te amo y actúo en tu corazón
para vivir con tu naturaleza,
para que tú te extiendas en mi vida.
Amor
Mi manera de amarte es sencilla:
te aprieto a mí
como si hubiera un poco de justicia en mi corazón
y yo te la pudiese dar con el cuerpo.
Ni tú ni yo. Ni tú ni yo.
Ni tus cabellos esparcidos aunque los amo tanto.
Sólo esta oscura compañía.
Ahora
siento la libertad.
Esparce
tus cabellos.
Esparce tus cabellos.
Y casi no sé más. Yo sólo aspiro
a estar contigo en paz y a estar en paz
con un deber desconocido
que a veces pesa también en mi corazón.
Cuando revuelvo tus cabellos
algo hermoso se forma entre mis manos.
Antonio Gamoneda, Antología poética, Alianza
4. Antes de nada, lee el siguiente texto. Fíjate en la frase que abre el texto: «La madrugada de aquel
domingo, tantos de octubre, fue de milagros, maravillas y sorpresas». En ella se ofrece la clave del
pasaje. ¿Qué se narra en él? ¿Existe precisión en la localización de la fecha en que ocurrieron los
sucesos? Observa que esta indefinición será fundamental en el resto del comentario, lo que permitirá situar su trama en unos límites imprecisos entre la fantasía y la realidad.
5. ¿Quién narra la historia? ¿En qué época histórica lo situarías? Localiza los arcaísmos del texto, que
te pueden ayudar a fechar el argumento. Observa las noticias relacionadas con el lugar en que se
desarrolla la trama ¿De qué ciudad se trata? El narrador parece conocerla bien, por lo que asume el
carácter de la voz del pueblo. ¿Dirías que participa de las supersticiones colectivas o muestra un
pensamiento racionalista? ¿Qué características presenta el lenguaje que utiliza? ¿Está cercano al
lector?
6. ¿Se ofrece seguridad en el texto sobre las maravillas que se cuentan? ¿Con qué recursos se contradicen las noticias? ¿Por qué habrá escogido Torrente este período histórico para narrar tales prodi197
Lengua castellana y literatura 4º ESO
gios? Piensa que en el siglo XVII aún imperaba la mentalidad mítica sobre la racionalista, pues los
hombres se regían por el principio de la fe. De ahí que las supersticiones estuvieran a la orden del
día. Localiza las expresiones a través de las que Torrente refleja la importancia de la religión en la
sociedad española del XVII.
7. El fragmento ofrece un conjunto de testimonios no comprobados que han pasado a ser «vox populi», papel asumido por el narrador innominado. Subraya los elementos que destacan la inseguridad
de los diferentes testimonios. El carácter de creciente exageración que adquieren los rumores
populares está representado en el texto a través de uno de estos fenómenos maravillosos, donde un
animal ve desvirtuada su naturaleza hasta adquirir proporciones míticas. Localiza las frases donde
se describe la «metamorfosis».
8. El pasaje comentado utiliza el humor como base de la narración. Destaca los rasgos en los que se
aprecia la presencia del discurso humorístico. Analiza con especial atención el episodio del guardia
valón, cargado de comicidad. ¿Qué función desempeña el humor en un texto con visos históricos?
Fíjate en las siguientes frases del texto: «eran, miren qué cosas, voces pestilentes»; «todo el mundo
pensó, y con razón, que en el fondo de la grieta empezaba el infierno». En ellas el narrador refleja
su opinión sin empacho. ¿Qué impresión te produce este hecho? ¿Te acerca o te distancia del texto?
9. El pasaje acaba aludiendo al mismo prodigio con el que comenzó. ¿Qué estructura presenta?
10.Observa la prosa de Torrente. ¿En ella se utilizan oraciones largas o breves? ¿Encuentras algún ritmo en el lenguaje empleado? Debes percibir las rimas internas, obtenidas a través del recurso a la
derivación en expresiones como «desacuerdo entre testigos y testimonios» o «dejar las cosas como
las cuentan y contaron».
Crónica del rey pasmado, de Gonzalo Torrente Ballester. Texto y comentario.
La madrugada de aquel domingo, tantos de octubre, fue de milagros, maravillas y sorpresas, si
bien hubiera, como siempre, desacuerdo entre testigos y testimonios. Más exacto sería, seguramente,
decir que todo el mundo habló de ellos, aunque nadie los viera; pero como la exactitud es imposible,
más vale dejar las cosas como las cuentan y contaron: si no fue el socavón de la calle del Pez, que
quedó a vista del mundo durante el día, y la gente acudió a verlo y a olerlo como si fuera la abada.
El percance, según se relata, fue, por ejemplo, así: una vieja, de madrugada, vio salir una víbora de
debajo de una piedra: la víbora echó a correr hacia abajo como pudo haber echado a correr hacia
arriba; pero lo que vio el talabartero de la calle de San Roque ya no fue una víbora, sino una culebra de regular tamaño, que también echó a correr, hacia arriba o hacia abajo, la dirección no figura. La beata que salía de San Ginés, de oír la misa de alba, vio un verdadero culebrón que, ése sí,
llevaba camino del alcázar, más o menos, y, finalmente, alguien de la Guardia Valona que iba al servicio o salía de él (esto no queda muy preciso), lo que pudo contemplar, atónito o desorbitado, fue
una gigantesca boa que rodeaba al alcázar, por la parte que se apoya en la tierra o coincide con ella,
y parecía apretar el edificio con ánimo de derribarlo, o al menos de estrujarlo, lo que parece más
verosímil, al menos desde el punto de vista de la semántica. El guardia valón empezó a pegar gritos
en su lengua, pero, como nadie lo entendía, dio tiempo a que la gigantesca serpiente desistiese de su
empeño, al menos en apariencia, y se deslizase con suavidad pasmosa hacia el Campo del Moro, donde fue rastreada en vano durante toda la mañana por equipos de expertos que se turnaban cada hora.
Lo del tesoro de monedas antiguas se atribuyó a la suerte de un niño, pero había algunas variantes
en la localización del hallazgo: según unos, fuera del portillo de Embajadores, conforme se sale, a la
derecha; según otros, a la salida de la puerta de Toledo, según se sale, a la izquierda. Ni el tesoro ni
el niño fueron habidos.
Las campanas de Santa Águeda tocando solas las oyó todo el mundo; pero, ¿quién es todo el mun198
Programación unidades
do? Lo de las voces angustiosas saliendo de una casa en ruinas vino del barrio de Las Vistillas; unas
voces tremendas y doloridas, de condenados al fuego eterno o cosa así, aunque también pudieran
corresponder a penitentes del Purgatorio; eran, miren qué cosas, voces pestilentes. Lo que se pudo
comprobar por quien quisiera hacerlo fue lo de la calle del Pez: en efecto, había un socavón que atravesaba la calle en línea quebrada, de sur a norte; en un principio, al parecer, salían de la grieta (de
la sima, según los primeros testigos, desconocidos) gases sulfurosos, por lo que todo el mundo pensó, y con razón, que en el fondo de la grieta empezaba el infierno, sobre todo, si se tiene en cuenta
que, con los gases, salían rugidos de dolor y blasfemias espantosas; pero cuando la gente empezó a
juntarse y echar su cuarto a espadas, la sima ya no lo era, y no olía peor que la misma calle. Se conoce que los gases se habían agotado.
Comentario
El pasaje elegido para nuestro comentario corresponde a las primeras páginas de la novela.
En él se destacan los prodigios que, según la voz popular, ocurrieron la noche en que el rey durmió con la cortesana Marfisa, a consecuencia de lo cual comenzó a incubar el deseo de contemplar a su esposa desnuda. Un narrador innominado, identificado con la colectividad, da cuenta
de los hechos fantásticos sucedidos en la corte: se produjo un socavón en una calle del que salieron gases sulfurosos y gritos horrendos; una vieja vio correr una víbora, convertida en «culebra
de regular tamaño» según el decir de un talabartero, en «verdadero culebrón» por una beata
informante y finalmente, en «una gigantesca boa que rodeaba al alcázar, por la parte que se apoya en la tierra o coincide con ella, y parecía apretar el edificio con ánimo de derribarlo», según
el testimonio de un guardia valón (el «crescendo» en el rumor sobre la naturaleza de la víbora,
que acaba convertida en «boa gigantesca», alude a la forma en que se exageran los hechos cuando una noticia va de boca en boca); un niño encontró un tesoro de monedas antiguas; las campanas de una iglesia famosa tocaron solas y, finalmente, salieron voces angustiosas de una casa
en ruinas. Encontramos un antecedente de esta escena en el comienzo de La saga/fuga de J.B,
novela que también se inicia con una escena coral, cuando una vecina del pueblo Castroforte del
Baralla, donde tiene lugar la acción, anuncia a sus paisanos dos hechos extraordinarios que provocan la consternación general: la desaparición de las lampreas del río Baralla y del cuerpo de
Santa Lilaila do Souto de la ermita.
Encontramos una diferencia fundamental entre el texto de 1972, adscrito a la corriente fantástica, y el de 1989, que sólo plantea los sucesos inexplicables de acuerdo con los rumores populares,
carentes de fiabilidad. En efecto, en Crónica del rey pasmado todos los hechos asombrosos se encuentran dominados por la imprecisión. Los testigos de cada fenómeno no aparecen o no se ponen de
acuerdo sobre lo visto, hay algunos acontecimientos que no pueden ser considerados sorprendentes
(una víbora puede moverse hacia arriba o hacia abajo sin causar asombro) y, por encima de todo,
cada aseveración del narrador es rectificada inmediatamente por la «vox populi», hecho que sume
los comentarios en una indeterminación muy adecuada para reflejar el carácter dudoso de las noticias que corren de boca en boca. La duda sobre cada noticia subraya las difusas fronteras existentes
entre la realidad y la fantasía. Así se observa en la localización cronológica que abre el pasaje: «la
madrugada de aquel domingo, tantos de octubre…»1, y en las frases que lo continúan, inmediatamente contradichas o modificadas en sus contenidos: «[la madrugada] fue de milagros, maravillas y
sorpresas, si bien hubiera, como siempre, desacuerdo entre testigos y testimonios. Más exacto sería,
seguramente, decir que todo el mundo habló de ellos, aunque nadie los viera; pero como la exactitud es imposible, más vale dejar las cosas como las cuentan y contaron»; «El percance, según se
relata, fue, por ejemplo, así»; «[la víbora] echó a correr hacia abajo como pudo haber echado a
correr hacia arriba»; «[la culebra] también echó a correr, hacia arriba o hacia abajo, la dirección
no figura», «[el culebrón] ése sí, llevaba camino del alcázar, más o menos»; en cuanto a la boa, se
duda con relación a un aspecto semántico en un párrafo dominado por la disyunción –«alguien de la
Guardia Valona que iba al servicio o salía de él (esto no queda muy preciso), lo que pudo contemplar, atónito o desorbitado, fue una gigantesca boa que rodeaba al alcázar, por la parte que se apo199
Lengua castellana y literatura 4º ESO
ya en la tierra o coincide con ella, y parecía apretar el edificio con ánimo de derribarlo, o al menos
de estrujarlo, lo que parece más verosímil, al menos desde el punto de vista de la semántica»–; «Lo
del tesoro de monedas antiguas se atribuyó a la suerte de un niño, pero había algunas variantes en
la localización del hallazgo: según unos, fuera del portillo de Embajadores, conforme se sale, a la
derecha; según otros, a la salida de la puerta de Toledo, según se sale, a la izquierda. Ni el tesoro
ni el niño fueron habidos»; «Las campanas de Santa Águeda tocando solas las oyó todo el mundo;
pero, ¿quién es todo el mundo?»; «Lo de las voces angustiosas saliendo de una casa en ruinas vino
del barrio de Las Vistillas; unas voces tremendas y doloridas, de condenados al fuego eterno o cosa
así, aunque también pudieran corresponder a penitentes del Purgatorio»; «Lo que se pudo comprobar por quien quisiera hacerlo fue lo de la calle del Pez: en efecto, había un socavón (…). En un
principio, al parecer, salían de la grieta (de la sima, según los primeros testigos, desconocidos)
gases sulfurosos, pero cuando la gente empezó a juntarse y echar su cuarto a espadas, la sima ya
no lo era, y no olía peor que la misma calle».
El narrador de la historia se muestra cercano a los hechos, integrante de la colectividad y vocero de su opinión. Conoce el lugar donde se desarrollan los hechos, que identificamos con la corte a
través de las alusiones a enclaves como las calle del Pez o San Roque, las iglesias de San Ginés y
Santa Águeda, el alcázar, la puerta de Toledo, el Campo del Moro, el portillo de Embajadores o el
barrio de las Vistillas. Utiliza algunos arcaísmos en su expresión que nos permiten localizarlo en el
siglo XVII: utiliza el imperfecto de subjuntivo con valor de pretérito («hubiera», «viera») y el verbo
«haber» como sinónimo de «hallar» («ni el tesoro ni el niño fueron habidos»); alude a oficios ya perdidos (talabartero, guardia valón)2; emplea términos totalmente en desuso como la voz portuguesa
«abada»3, y, finalmente, refleja la importancia de la religión en la España de la Contrarreforma con
alusiones a los «condenados al fuego eterno», al Infierno y al Purgatorio. El narrador participa de
las supersticiones populares, lo que se observa a través de sus comentarios. Emplea expresiones castizas que lo acercan al lector: «más vale dejar las cosas como las cuentan y contaron», «conforme
se sale… según se sale», «condenados al fuego eterno o cosa así» «miren qué cosas» «todo el mundo pensó, y con razón…», «se conoce que los gases se habían agotado!».
El humor es fundamental en el texto, presidido desde la primera línea por la comicidad. Obsérvese al respecto el episodio del guardia valón, que aparece caricaturizado y desprovisto de heroicidad cuando presencia el «prodigio» de la boa por salir en ese momento del servicio. Como es extranjero nadie lo entiende y el fenómeno queda sin registrar, a pesar de que el narrador subraya que el
lugar de los hechos fue rastreado minuciosamente por un equipo de expertos. El pasaje presenta una
estructura circular, pues finaliza reseñando el prodigio con el que abre la relación. En cuanto al estilo, se caracteriza en el plano sintáctico por su ritmo sincopado, obtenido gracias al empleo de frases breves rectificadas a través de paréntesis o extensiones hipotácticas. Existen algunos ejemplos de
rimas internas que confieren una especial musicalidad a la frase, conseguida a través del recurso a
la derivación y presentes en expresiones como «testigos y testimonios» o «cuentan y contaron».
Francisca Moguerol: Veinte autores del siglo XX. Narcea, Madrid, 1994.
1
Utilizamos la negrita para destacar las expresiones que subrayan la indeterminación.
Se denomina talabartería al taller de artesanía donde se fabrican y reparan guarniciones para la caballería. Actualmente estos talleres son
prácticamente inexistentes. En cuanto a la mención al guardia valón, debemos destacar que los Austrias integraron su guardia personal con
soldados procedentes de los Países Bajos.
3
En la expresión «la gente acudió a verlo y a olerlo como si fuera la abada», la palabra portuguesa es sinónimo de la española «rinoceronte». Luis de Góngora, que aparece como personaje de la novela, utilizó este término en el verso «Grandes más que elefantes y que abadas».
En esta época, era extraordinaria la visión de un animal como el rinoceronte, que en un primer momento la imaginación popular confundió
con el mítico unicornio.
2
200
Programación unidades
11.Lee con atención el siguiente texto. Aplica tus conocimientos sobre la España de Felipe IV al fragmento.
12.Comenta el estilo utilizado por el autor. Considera lo dicho en la unidad acerca de la novela histórica.
13.¿Qué sabes acerca del capitán Alatriste? Investiga en torno a otras novelas históricas publicadas
recientemente.
Del segundo volumen de la saga Alatriste, reproducimos el comienzo de la novela, capítulo titulado
«Un lance del señor de Quevedo».
Aquel día corrieron toros en la plaza Mayor, pero al teniente de alguaciles Martín Saldaña se le
aguó la fiesta. La mujer había aparecido estrangulada dentro de una silla de manos, ante la iglesia
de San Ginés, con un bolsillo entre los dedos que contenía cincuenta escudos y una nota manuscrita,
sin firma, con las palabras: Para misas por su alma. La había encontrado una beata madrugadora,
que avisó al sacristán, y este al párroco, quien tras una urgente absolución sub conditione dio cuenta a la Justicia. Cuando el teniente de alguaciles hizo acto de presencia en la plazuela de San Ginés,
los vecinos y curiosos se arremolinaban ya en torno a la silla. Aquello se había convertido en una
romería, de modo que fueron menester unos corchetes para mantener alejada a la gente mientras el
juez y el escribano levantaban acta, y Martín Saldaña le echaba un vistazo tranquilo al cadáver.
Saldaña se desempeñaba en todo del modo más cachazudo del mundo, cual si tuviera siempre
mucho tiempo por delante. Tal vez por su condición de antiguo soldado –lo había sido en Flandes
antes de que su mujer le consiguiera, decían, la vara de teniente–, el jefe de los alguaciles de Madrid
solía tomarse las cosas del oficio con mucha flema, a un paso que cierto poeta satírico, el beneficiado Ruiz de Villaseca, había descrito en una décima envenenada como paso de buey, en clara alusión
a su supuesta forma de tomar vara, o varas. De cualquier modo, si bien es cierto que Martín Saldaña resultaba lento para algunas cosas, no lo era en absoluto a la hora de servirse de la espada, la
daga, el puñal o los pistolones bien cebados que solía cargar al cinto con amenazador tintineo de
ferretería. El propio beneficiado Villaseca, a quien le habían abierto tres ojales de espada, a la puerta misma de su casa, la noche del tercer día después de difundirse en el mentidero de San Felipe la
décima de marras, podía dar fe de ello en el purgatorio, el infierno, o donde diablos anduviese a tales
alturas del negocio.
El caso es que del despacioso vistazo que el teniente de alguaciles le echó al cadáver, apenas salió
nada. La muerta era madura, más cerca de cincuenta que de cuarenta, vestida con amplio sayal negro
y tocas que le daban aspecto de dueña, o mujer de compañía. Llevaba un rosario en la faltriquera,
con una llave y una arrugada estampa de la Virgen de Atocha, y al cuello una cadena de oro con la
medalla de Santa Águeda; y sus facciones hacían pensar que en su juventud no fue moza mal favorecida. No había en ella más señales de violencia que el cordón de seda que aún ceñía su cuello, y la
boca abierta en el rictus de la muerte. Por el color y rigidez se concluyó que había sido estrangulada la noche anterior, dentro de la misma silla de manos, antes de ser llevada a la iglesia.
El detalle de la bolsa con dinero para misas por su alma indicaba un retorcido sentido del humor,
o una gran caridad cristiana. A fin de cuentas, en aquella España oscura, violenta y contradictoria
que fue la de nuestro católico rey don Felipe IV, donde disipados calaveras y crudos valentones pedían confesión a gritos tras recibir un pistoletazo o una estocada, no era singular vérselas con un asesino piadoso.
http://www.capitanalatriste.com/aventuras.html?s=novelas/fl_limpieza_sangre
201
Lengua castellana y literatura 4º ESO
Proposta de avaliación
1. En ocasiones resultará útil saber narrar o describir los antecedentes personales o familiares:
2. ¿Qué sabes de la Historia reciente de España? Si procedes de otro país, cuenta a tus compañeros
qué ha sucedido en tu tierra en el pasado siglo. Investiga, si es necesario.
3. Comenta a tus compañeros las antiguas anécdotas familiares que recuerdes.
4. ¿Imaginas qué tipo de vida pudieron vivir tus tatarabuelos? Indaga en torno a esta cuestión.
5. ¿Cómo imaginas el futuro? Describe brevemente cómo viviremos en Europa a fines del siglo
XXI.
6. Características de la novela en los años 50 (siglo XX). Autores más representativos.
7. Lee los siguientes poemas y responde a las cuestiones que siguen.
A la inmensa mayoría
Aquí tenéis, en canto y alma, al hombre
olas de sangre contra el pecho, enormes
aquel que amó, vivió, murió por dentro
olas de odio, ved, por todo el cuerpo.
y un buen día bajó a la calle: entonces
¡Aquí! ¡Llegad! ¡Ay! Ángeles atroces
comprendió: y rompió todos sus versos.
en vuelo horizontal cruzan el cielo;
Así es, así fue. Salió una noche
horribles peces de metal recorren
echando espuma por los ojos, ebrio
las espaldas del mar, de puerto a puerto.
de amor, huyendo sin saber adónde:
Yo doy todos mis versos por un
adonde el aire no apestase a muerto.
hombre en paz. Aquí tenéis, en carne y hueso,
Tiendas de paz, brizados1 pabellones,
mi última voluntad. Bilbao, a once
de abril, cincuenta y tantos.
eran sus brazos, como llama al viento;
1
Brizados: acunados (también podría entenderse brisados, movidos por la brisa).
En el principio
Si he perdido la vida, el tiempo,
todo lo que tiré, como un anillo, al agua,
si he perdido la voz en la maleza,
me queda la palabra.
Si he sufrido la sed, el hambre, todo
lo que era mío y resultó ser nada,
si he segado las sombras en silencio,
me queda la palabra.
Si abrí los labios para ver el rostro
puro y terrible de mi patria,
si abrí los labios hasta desgarrármelos,
me queda la palabra.
Blas de Otero: Antología poética. Expresión y reunión. Alianza, Madrid, 2003.
202
Programación unidades
a. Determina la intención de los dos poemas en relación con su contexto histórico, la década de
los 50.
b. ¿A qué piensas que remiten los siguientes versos? Interprétalos en relación con el resto del
poema.
Ángeles atroces
en vuelo horizontal cruzan el cielo;
horribles peces de metal recorren
las espaldas del mar, de puerto a puerto.
203
Índice
• Introdución . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3
• Obxectivos didácticos da etapa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
• Contribución ao desenvolvemento das competencias básicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
• Obxectivos didácticos de 4 de ESO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9
• Contidos xerais de 4 ESO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11
• Criterios de avaliación de 4 ESO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
• Estrutura de Lengua castellana y literatura 4 de ESO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
• Programación por unidades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
– Unidade 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20
– Unidade 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40
– Unidade 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
– Unidade 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75
– Unidade 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94
– Unidade 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111
– Unidade 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130
– Unidade 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148
– Unidade 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167
– Unidade 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184