Baixar publicación - Consello da Cultura Galega

PORTADA nº 6
1/6/04
11:34
Página 1
CONSELLO DA CULTURA GALEGA
ISSN - 1136-0291
Mulleres e emigración na historia contemporánea de Galicia,
1880-1930
As remesas dos emigrantes na modernización da economía
española trala crise colonial (1898-1913)
A oralidade e a escritura na construcción do social
A emigración rioxana á América (1880-1936)
PONENCIA DE CULTURA GALEGA NO EXTERIOR
E S T U D I O S M I G R AT O R I O S
N.º 6 / Decembro 1998
Paxs. 01-8
2/6/04
21:27
Página 1
Paxs. 01-8
2/6/04
21:27
Página 2
Paxs. 01-8
2/6/04
21:27
Página 3
ESTUDIOS MIGRATORIOS
N.º 6 / Decembro 1998
21:27
Página 4
CONSELLO DA CULTURA
GALEGA
2/6/04
ARQUIVO DA
EMIGRACIÓN
GALEGA
Edición patrocinada pola
Consellería de Cultura e Comunicación Social
da Xunta de Galicia.
© Consello da Cultura Galega
Arquivo da Emigración Galega
Pazo de Raxoi, 2ª planta
Praza do Obradoiro
15705 Santiago de Compostela
Tel.: 981 56 90 20
Fax: 981 58 86 99
E-mail: [email protected]
Web: http://ccga.xunta.es
ISSN.: 1136-0291
D.L.: C-2.000/1995
Imprime: GRÁFICAS ATV
PONENCIA DE CULTURA GALEGA NO
EXTERIOR
Paxs. 01-8
Paxs. 01-8
2/6/04
21:27
Página 5
Editores
María Xosé Rodríguez Galdo
Xosé Ramón Barreiro Fernández
Vicente Peña Saavedra
Abel Losada Álvarez
Secretaria Editorial
Pilar Freire Esparís
Consello Científico
Luis Alonso. Universidade da
Coruña
Rafael Anes. Universidad de
Oviedo
Joaquín Arango. Universidad
Complutense de Madrid
Maria I. Baganha. Universidade
de Coimbra
Anna Cabré. Universitat
Autónoma de Barcelona
Pilar Cagiao. Universidade de
Santiago de Compostela
Fernando Devoto. CEMLA, Bos
Aires
Fausto Dopico. Universidade de
Santiago de Compostela
Antonio Eiras Roel.
Universidade de Santiago
de Compostela
Antonio Macías. Universidad de
La Laguna
Jordi Maluquer de Motes.
Universitat Autónoma de
Barcelona
Jordi Nadal. Universitat de
Barcelona
Vicente Pérez Moreda.
Universidad Complutense de
Madrid
David S. Reher. Universidad
Complutense de Madrid
Nicolás Sánchez Albornoz. New
York University
Blanca Sánchez Alonso.
Universidad San Pablo-CEU
Georges Tapinos Instituto de
Estudios Políticos. París.
Pilar de Torres. Universidade de
Santiago de Compostela
Ramón Villares Paz.
Universidade de Santiago de
Compostela
Carlos Zubillaga. Universidad de
la República (Montevideo)
ESTUDIOS MIGRATORIOS
ESTUDIOS
00009-41 M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro: Mulleres e
emigración na historia contemporánea de Galicia, 1880-1930.
00043-56 Jordi Maluquer de Motes: As remesas dos emigrantes na modernización da economía española trala crise colonial (1898-1913).
00057-68 Raúl Iturra: A oralidade e a escritura na construcción do social.
00069-96 Rodolfo Alonso Ramos, Pedro A. Gurría García e Mercedes Lázaro Ruiz: A emigración
rioxana a América (1880-1936).
0
ARTIGOS E NOTAS
0099-124 Raúl Soutelo Vázquez: Memoria oral e identidade étnica da inmigración española a
Latinoamérica no século XX: os galegos en Brasil, 1880-1970.
0125-150 M.ª Mónica Ghirardi de Hillar: Impacto do proceso independentista nos comportamentos
matrimoniais de españois en Córdoba.
TEXTOS E DOCUMENTOS
0153-188 Clodio González Pérez: Roberto Blanco Torres: emigrante, xornalista e poeta.
0189-207 Jesús José Blanco Rosas: Os programas radiais dos emigrantes galegos.
0211-219 RECENSIÓNS
N.º 6 / Decembro 1998
Paxs. 01-8
2/6/04
21:27
Página 6
Paxs. 01-8
2/6/04
21:27
Página 7
ESTUDIOS
Paxs. 01-8
2/6/04
21:27
Página 8
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 9
ESTUDIOS MIGRATORIOS n.º 6 / Decembro 1998. / ISSN. 1136-0291 pp. 9-41
En 1986 a investigadora C. Brettell publicaba, na súa orixinal versión en inglés, un traballo titulado
Men who migrate, women who
wait2, co que completaba unha
interpretación adiantada en traballos anteriores3. O mesmo título
M.ª Xosé Rodríguez Galdo
do libro constituía xa unha declaM.ª Pilar Freire Esparís
ración de intencións: estudia-la
Ánxeles Prada Castro
permanencia das mulleres na
explotación campesiña e a redefinición dos papeis das mulleres na mesma
ante a ausencia dos varóns na emigración. O seu campo de observación antropolóxica situábase nunha freguesía do concello de Viana do Castelo (á que
lle asigna o nome ficticio de Santa Eulalia), que experimentaba unha forte
emigración de varóns (caracterizada tamén polos elevados retornos); correspondéndolles ás mulleres (esposas, fillas, irmás) a responsabilidade da continuidade da explotación familiar.
E aínda que nin a amplitude do seu traballo nin a elección do caso permiten establecermos unha comparación entre a súa investigación e a nosa
(que, adiantamos agora, nós consideramos como unha primeira achega á relación entre mulleres e emigración pero entendida non só no tocante ás que
“esperan” senón tamen ás que “marchan”), si queremos deixar constancia
desde o primeiro momento de que os resultados da súa investigación representan para nós unha clara invitación á súa comparación co caso das mulleres galegas que “quedan”; unha vez, sobre todo, que elementos que consideramos fundamentais para cimenta-la nosa propia achega ó caso galego xa
foron expostos con anterioridade noutros traballos individuais. Por exemplo,
coñecémo-las similitudes entre os réximes demográficos vixentes a un lado
e outro da raia fronteiriza e o papel da emigración, tanto na definición dos
mesmos réximes como nos respectivos sistemas agrarios.
En Galicia, país de emigración (Rodríguez Galdo, 1993) partíase da consideración da continuidade e variedade de tipos específicos de emigración;
insistíase na funcionalidade da emigración na sociedade agraria tradicional
de Galicia, no seu carácter de elemento imprescindible para a reproducción
MULLERES E EMIGRACIÓN NA HISTORIA CONTEMPORÁNEA
DE GALICIA, 1880-19301
1. Este traballo forma parte dun proxecto de investigación, PB94-0654, financiado pola Dirección General de Investigación Científica y Técnica do Ministerio de Educación y Cultura.
Queremos deixar constancia do noso agradecemento ós profesores Xosé Cordero, Fausto
Dopico, Abel Losada e Vicente Peña pola súa colaboración e comentarios.
2. A versión en portugués, co título de Homens que partem, mulheres que esperan. Consequências da emigração numa fregresía minhota, sería publicada en 1991.
3. BRETTELL, C. B. (1979) e (1985).
ESTUDIOS MIGRATORIOS 9
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 10
Mulleres e emigración…
da explotación familiar; e abordábase a emigración como un elemento clave
na estratexia reproductiva do sistema agrario galego, que mostra unha extraordinaria capacidade de adaptación e pervive, nun período máis que secular, inserido nun proceso de resistencia e cambio4; así mesmo, estudiábase o
papel central desempeñado pola emigración no réxime demográfico galego,
observable xa no século XVIII, e o que continuou a desempeñar ata a actualidade, aínda tendo en conta os profundos cambios que alteraron as bases dese
mesmo réxime demográfico5. De aí a importancia de sinala-la emigración
como unha variable demográfica máis, as súas implicacións no comportamento de dúas variables vitais, como a fecundidade e a nupcialidade, reponsables en gran medida da dinámica da poboación no período que aquí abordamos. Unha característica demográfica de Galicia, ben patente nos anos de
1880-1930, era a existencia dunha nupcialidade restrictiva pola elevada proporción de mulleres que non casaban nunca e a idade tan tardía en que o facían
as restantes que accedían ó matrimonio.
Este comportamento da nupcialidade en Galicia garda relación (aínda que
non se trata dunha relación unidireccional) coas elevadas taxas de emigración masculina que soportaba Galicia. A nupcialidade restrictiva explicaría
que, aínda mostrando Galicia as taxas máis elevadas de fecundidade matrimonial, o seu índice sintético de fecundidade fose menor. Das mulleres apartadas do “mercado matrimonial”, en expresión dos demógrafos, serían as
denominadas “caseteiras” as máis proclives a engrosar, entre as solteiras, a
maior parte do fluxo migratorio feminino6.
A emigración non é un fenómeno homoxéneo e menos pode ser reducido
a unha cuestión de saldos migratorios. Tan importante como o volume do
fluxo migratorio e a súa composición, é coñece-lo seu impacto. Esa é unha
preocupación implícita neste e noutros traballos7.
Como sinalabamos, neste estudio que abrangue o período comprendido
entre 1880 e 1930, denominado o da emigración en masa con destino a ultramar, interésanos saber cántas mulleres marchan, cál é a composición do fluxo
migratorio feminino, a qué responde o seu éxodo, ben se trate dun éxodo temporal ou ben definitivo. Interésanos tamén rescata-las que “quedan” na explotación en ausencia dos homes, ver en que medida a emigración de varóns con
destino a América contribuíu a reforzar esquemas de división do traballo (xa
actuantes nas emigracións estacionais e temporais con gran vixencia en zonas
de Galicia, polo menos desde o século XVII, e que coexisten coa emigración
americana), interpreta-la súa ausencia nos estudios migratorios en Galicia,
4. Aspecto que fora tratado máis en detalle en RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. (1985).
5. RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. (1993) e (1995) e DOPICO, F. e LOSADA ÁLVAREZ, A.
(1996).
6. CARDESÍN, J. M. (1992).
7. RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. (1995).
10 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 11
M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro
cando voces excepcionais como a de Rosalía de Castro se alzaran na reivindicación de moitas destas mulleres convertidas, contra o seu gusto, en “viudas de vivos”, como recollía no seu coñecido poema “¡Pra a Habana!”:
Éste vaise i aquél vaise,
e todos, todos se van.
Galicia, sin homes quedas
que te poidan traballar.
Tes, en cambio, orfos e orfas
e campos de soledad,
e nais que non teñen fillos
e fillos que non tén pais.
E tes corazóns que sufren
longas ausencias mortás,
viudas de vivos e mortos
que ninguén consolará.
(CASTRO, Rosalía de: Obra Completa, 1996, p. 693).
Os homes da Ilustración primeiro e despois outros moitos desde os campos do dereito consuetudinario de Galicia, a economía ou a publicística, destacan a, diriamos hoxe, feminización do traballo agrícola pola marcha dos
varóns camiño da emigración. É o que máis lles chama a atención ós viaxeiros
por Galicia e a estudiosos como Le Play.
Aínda que queda fóra dos límites cronolóxicos que aquí fixamos, incorporamos, sen ánimo de exhaustividade, algunhas referencias ben expresivas
da temperá manifestación destas preocupacións en homes como Sarmiento,
Caamaño y Pardo ou Labrada. O primeiro láiase da falta de homes pola emigración a Portugal e anota:
El año de 1725 ya en Galicia no se hallaba mozuelo que pudiese servir, ni un mozón
que pudiese servir de jornalero, porque de quince años arriba casi todos se pasan a Portugal. De este modo aun siendo Galicia tan fecunda de gente, en especial en las costas
marítimas, ya en estas cada día crece el número de mujeres y se minora el de hombres.
A una mozona de puerto de mar oí disculparse de no estar ya casada porque en su pueblo había 300 mozas casaderas y que solo había siete hombres, y esos marineros, en
estado de casarse. Pero tierra adentro de Galicia es mas visible la disminución de hombres, y aun de mujeres, por las cercanías a Portugal y Castilla.
(SARMIENTO, Obra de 660 pliegos, pp. 557-558).
Juan José Caamaño y Pardo, pola súa parte, a propósito da súa defensa
da liberdade de industria e comercio sinala que desta se derivaría:
... la multiplicación de la gente empleada en las fábricas, y estas se aumentarían considerablemente, y evitariamos la maldita emigración, con particularidad de los Gallegos,
Asturianos y Montañeses, que causan infinitos males que trascienden a la Religión y al
Estado. Ella por años enteros divorcia a los matrimonios, separando a los consortes a
los dos meses de casados. Ella reduce innumerables solteros a un celibato involuntario.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 11
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 12
Mulleres e emigración…
Ella imposibilita a sus padres la vista y educación de sus hijos. Ella trastorna el orden
de las familias. Ella abandona la agricultura a brazos femeninos (o subliñado é noso).
Ella disminuye la población... Y así diremos que la emigración causa males incalculables...
(Substitución a las Rentas Provinciales con la Unica y Universal Contribución, Madrid,
1798, pp. 13-14).
J. Lucas Labrada escribe en 1804 :
Es tambien muy notable allí (A Guarda) el entusiasmo con que las mujeres se dedican a
la labor de la calceta; pues hay documento en el Consulado que asegura llega su extracción a cien mil docenas de pares al año; sin que por eso dejen de dedicarse muchas a la
labranza entre tanto sus maridos van a trabajar de albañiles a los reinos de Castilla.
(Descripción Económica del Reino de Galicia, Vigo, reedición de 1971, p. 98).
As observacións anteriores, ás que se poderían engadir outras varias,
adquiren máis relevancia pola escasa consideración do impacto da emigración masculina sobre o traballo das mulleres na explotación familiar. Por iso
sorprende máis a súa escasa consideración nos traballos actuais; pero nesta
case total ausencia de consideración do traballo feminino, relegado ó grao do
invisible igual que outras manifestacións do seu vivir, os científicos sociais,
na súa maior parte, movéronse nos lindeiros marcados polo paradigma dominante nas ciencias sociais; un paradigma aínda debedor dun discurso de
xénero, o da domesticidade, xa debilitado pero aínda operante, que relegaba
as mulleres ó ámbito doméstico, consagraba a supremacía masculina e a división sexual do traballo e asignáballes unha existencia “relacional” (na medida
en que non se lles recoñecía unha existencia para si, senón en relación cos
outros e en función da súa “misión” de filla, esposa ou nai). Desde esta perspectiva, non sorprende que o traballo das mulleres na explotación campesiña,
a súa decisiva contribución á economía familiar, a penas fose considerado,
mentres lles era reservado ós homes o rol productivo.
Nestas notas introductorias cómpre, con todo, non esquecer que a composición do fluxo migratorio en Galicia foi durante moito tempo eminentemente masculina, como reflicten as estatísticas oficiais. A elevada relación
de masculinidade do colectivo emigrante galego, trazo común ó conxunto da
emigración española pero no que destaca o caso de asturianos e galegos se
tomámo-lo exemplo de Cuba ou Arxentina a mediados do século XIX8, xa
fora sinalada para o período “preestatístico”. Así, no caso concreto de Galicia, en 1859 emigraría con destino a Cuba tan só unha muller por cada 24
emigrantes varóns. E ese carácter non sería exclusivo da corrente que neses
8. RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. (1993), p. 120.
12 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 13
M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro
anos se dirixía a Cuba senón que tamén se reflicte nos datos da emigración
ós países do Prata9. Para un período inmediatamente anterior, Antonio Macías
ofrece datos para o caso concreto dos colonos da contrata de Goicuría que
apuntan nesta mesma dirección10.
Cadro 1:
Procedencia dos “colonos” da contrata de Goicouría, 1845-1846.
HOMES
PROCEDENCIAS
Montañeses
Galegos
Franceses
Vascos
Andaluces
Cataláns
Valencianos
Asturianos
TOTAIS
N.º
288
161
164
128
103
72
9
9
934
%
71,1
81,3
88,6
78,0
73,0
78,3
64,3
100,0
77,3
MULLERES
N.º
117
37
21
36
38
20
5
274
%
28,9
18,7
11,4
22,0
27,0
21,7
35,7
0,0
22,7
T O TA I S
N.º
405
198
185
164
141
92
14
9
1.208
%
33,5
16,4
15,3
13,6
11,7
7,6
1,2
0,7
100,0
FONTE: ANC. Junta de Fomento. Elaborado por Antonio Macías.
9. A creación literaria en Galicia facíase eco, con todo, da presencia feminina en Montevideo.
Así, nestes fragmentos de A Gaita Gallega de J. M. Pintos (1811-1876) apreciámolo ben:
Carta de Montevideo
“Miña querida Catuxa,
recibín polo correo
a carta que me mandaches,
e me dou muito contento
por saber que a túa hucha
inda ten noviño o fecho
e que non ten outra chave
máis que a que eu truien e teño.
...
Había, pois, no peirao
un valente reximento
de nenos, homes, mulleres,
caladiños cal cordeiros.
...
Vaia, quedéime varado
cando no sitio tropezo
co fillo de Chinto Porro,
neto de Bartolo Rengo;
...
Lucía, a roxa da Esculca,
con Sabeliña de Hermelo;
Andrea Cachada, a torta,
Catriña, a filla do Cego,
Margarida de Beluso
e Caiota de Bueu,
que direita como un fuso
baila o fandango do ceo,
con outros das catro esquinas
de todo o noso terreo,
¡tristes, fitando no barco
e camiño que truieron!
Non me fartéi de abrazalos
e ofrescerlles o que teño,
pero estábanche tan mornos
pero estábanche tan mornos
como o boi no matadeiro.
(PINTOS, X. M.: A Gaita Gallega. 1853).
10. MACÍAS, A. (1996).
ESTUDIOS MIGRATORIOS 13
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 14
Mulleres e emigración…
Estructuramos este traballo, tras estas notas preliminares, en dúas partes,
cun notable peso da primeira, na que se analiza como a emigración dos varóns
reforza as funcións que as mulleres xa viñan desempeñando na reproducción
da explotación familiar. Na segunda facemos unha aproximación á serodia,
pero continua, incorporación das mulleres galegas á corrente migratoria, perfilando unha tendencia claramente progresiva. Nesta parte incorporamos
tamén datos estatísticos elaborados nun país de destino, como foi Arxentina,
que achegan unha medición do número de inmigrantes arribados ó porto de
Bos Aires, e procedentes de portos galegos, nos anos de 1882 a 1926.
No século XVIII, ó mesmo tempo que quedan
fixados os trazos máis definitorios do sistema
agrario tradicional baseado na agricultura
familiar11, a emigración ten un significado
fundamentalmente de apoio á reproducción da
explotación. A incorporación en traballos actuais desta visión da emigración
vese corroborada por autores contemporáneos que fan referencia ós milleiros
de galegos que saen do Reino. Así, ademais dos xa citados anteriormente, F.
Somoza de Monsoriú (1775) sinala “con sus ganancias pagan las pensiones
de sus casas y cortas tierras, visten a sus mujeres e hijos y, tal vez, acometen
en los montes algún trabajo que los mejore”.
Para Cornide “no salen los gallegos olvidados de si mismos ni de la patria,
porque además de llevar a sus destinos las mulas, los jamones, el tocino, la
manteca, los gorros, las calcetas, los lienzos y otros géneros... se restituyen
con sus caudales, que aunque cortos en particular, facilitan la conveniencia
general del Reino”12. Trátase dunha emigración fundamentalmente masculina
e de carácter temporal, que se dirixe con preferencia a outras terras de España
e Portugal13, ó mesmo tempo que se aprecia o inicio dunha corrente migratoria de certa intensidade dirixida a terras do continente americano14.
A temporalidade das faenas agrícolas permitiu soportar unha importante
saída estacional de homes (as mulleres tiñan restrinxida pola Xunta do Reino
de Galicia a súa integración nas cuadrillas de segadores15, mais estas medidas
MULLERES, ECONOMÍA
CAMPESIÑA E EMIGRACIÓN NA GALICIA
DE 1880-1930
11. RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. (1985).
12. Arquivo Histórico do Reino de Galicia (A.H.R.G.), Papeis Cornide, atado 5/85, ff. 4-5.
13. MEIJIDE PARDO, A. (1960) e ALVES, J. F. (1997).
14. EIRAS ROEL, A. (1991) e RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. (1993).
15. Exemplo de tales restriccións é a instrucción sancionadora imposta pola máxima autoridade de Galicia a todo aquel que incumprise a normativa que se establece con respecto a isto:
“… que todas las justicias del Reyno cada una en su respectivo distrito no consienta en manera
alguna que ninguna moza soltera salga a los Reynos de Castilla con pretexto de hir a los travaxos aunque diga que ba en compañía de su padre madre o hermano y lo mismo ninguna
casada no hiendo en la de su marido y a las que lo hicieren les pongan en la cárcel con todo
seguro embargándoles todos sus vienes…” (Arquivo Universitario de Santiago. Fondo do
Arquivo Municipal de Santiago, Cons. 1748, 2º sem., f. 217).
14 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 15
M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro
prohibitivas non impediron a participación feminina no éxodo: “Si bien los
hombres dominaron sobre las mujeres, conviene recalcar que el elemento
femenino equivalió, en muchos años, a una tercera parte del éxodo total a Castilla”16), que normalmente se efectuaba nos meses de abril a setembro, así Meijide Pardo escribe: “La mayoría de los emigrados abandonaron Galicia sólo
por cierto tiempo, con el fin de ganar algún dinero para mejorar su endeble
economía individual o familiar, permaneciendo en ambas Castillas el tiempo
preciso que reclamaba la siega de las mieses o las faenas vinícolas”17. E a estas
saídas estacionais de ciclo curto engádense outros desprazamentos de maior
alcance temporal, para traballar na construcción e oficios diversos reservados
á máis baixa escala social en cidades como Madrid, Lisboa, etc., de estibadores nos portos de Cádiz, Lisboa ou Porto, ou como “merceros” en diversos
mercados peninsulares18. Os desprazamentos estacionais e os temporais intrapeninsulares, numericamente importantes (aínda que só contamos coas apreciacións dos contemporáneos), empezan a altera-la organización do traballo
nas explotacións e a deixa-la súa pegada na evolución demográfica, aínda que
non do mesmo xeito que a emigración definitiva, emigración neta, que na
segunda metade do século XVIII alcanza a un 16,6% dos varóns entre quince
e corenta e nove anos19. Cómpre, con todo, non esquecer que cada unha destas emigracións (estacional, temporal, permanente), que responde ás súas propias motivacións, pode ter efectos diferentes na vida social, económica e demográfica tanto a nivel local como no conxunto do país galego.
Sen que polo momento poidamos distinguir que parte de responsabilidade
cabe achacar ás distintas emigracións, si sabemos que a emigración no seu
conxunto ten xa importantes repercusións na nupcialidade e fecundidade,
modifica a distribución do traballo na “casa campesiña”, ademais de producir un certo cambio na actuación pública das mulleres e na súa participación
en ámbitos legais e xurídicos debido á ausencia dos maridos20.
Será nembargantes a mediados do século XIX, co incremento da emigración ultramarina, cando o xa de seu significativo traballo das mulleres na
explotación adquira unha maior relevancia. Recórdannolo, daquela, voces
como a de Leopoldo Martínez Padín, quen en 1849 escribía:
… aunque el territorio inculto de Galicia se someta al dominio de la reja y de la azada,
el sistema de cultura de algunas comarcas, la misma feracidad de otras, el aumento constante de la población rural, la costumbre de que las mujeres se dediquen a las faenas
del campo, ayudado por su temperamento robusto y vigoroso, y otras muchas causas
16. MEIJIDE PARDO, A. (1960), p. 532.
17. MEIJIDE PARDO, A. (1960), p. 528.
18. O caso dos “merceros” ou “tendeiros” estúdiao CARMONA BADÍA, J. (1990).
19. Segundo datos de diversos autores que recolle RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. (1993).
20. RIAL GARCÍA, S. (1993).
ESTUDIOS MIGRATORIOS 15
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 16
Mulleres e emigración…
que por nuestros estudios sobre Galicia las conocerán todos, sostendrán por mucho
tiempo esas migraciones, por más que nos cansemos de buscar medios de impedirlas.
(O subliñado é noso).
(Historia Política, Religiosa y Descriptiva de Galicia, Madrid, 1849, t. I, p. 122).
Dez anos despois o escritor Cao Cordido publicaba, nas súas Reflexións
filosóficas, que “[las mujeres gallegas] acompañan por el día a sus maridos
en las labores más penosas del campo: empuñan como ellos el azadón para
romper los montes, la hoz, la ahijada, conducen el carro, manejan el arado,
cargan a cuestas y en la cabeza pesos enormes, y a la noche cuando aquellos
se entregan al descanso, principian ellas nueva tarea, y cuidan los chiquillos,
casi solos y encerrados todo el día, los ganados, disponen su cena frugal, y
por último toman la rueca hasta alta noche”21.
E lémbrannolo tamén algunhas voces autorizadas de escritoras, fieis observadoras da realidade do seu tempo, como é o caso de Emilia Pardo Bazán,
quen escribe:
No desmiente la mujer gallega las tradiciones de aquellas épocas lejanas en que dedicados los varones de la tribu a los riesgos de la guerra o a las fatigas de la caza, recaía
sobre las hembras el peso total, no solo de las faenas domésticas, sino de la labor y cultivo del campo. Hoy como entonces, ellas cavan, ellas siembran, riegan y deshojan, baten
el lino, lo tuercen, lo hilan y lo tejen en el gimiente telar; ellas cargan en sus fornidos
hombros el saco repleto de centeno o maiz, y lo llevan al molino; ellas amasan despues
la gruesa harina mal triturada, y encienden el horno tras de haber cortado en el monte
el haz de leña, y enhornan y cuecen el amarillo torteron de borona o el negro mollete
de mistura.
(PARDO BAZÁN, E.: “La Gallega”. El Eco de Galicia. A Habana. 9 de setembro de
1883).
Nun ton máis acendido e reivindicativo a mesma autora escribe en 1890:
En gran proporción del territorio español, la mujer ayuda al hombre en las faenas del
campo, porque la igualdad de los sexos, negada en el derecho escrito y en las esferas
donde se vive sin trabajar, es un hecho ante la miseria del labrador, del jornalero o del
colono. En mi país, Galicia, se ve a la mujer, encinta o criando, cavar la tierra, segar
el maiz y el trigo, pisar el tojo, cortar la hierba para los bueyes. Tan duras labores no
levantan protesta alguna entre los profundos teóricos de la escuela de monsieur Prudhomme, que, apenas se indica el menor conato de ensanchar las atribuciones de la mujer
en otras esferas, exclaman llenos de consternación y santo celo “que la mujer no debe
salir del hogar, pues su única misión es cumplir los deberes de madre y esposa”. El pobre
hogar de la miseria aldeana, escaso de pan y fuego, abierto a la intemperie y al agua y
al frío, casi siempre está solo. A su dueña la emancipó una emancipadora eterna, sorda
e inclemente: la necesidad.
(PARDO BAZÁN, E.: “El Pueblo”. La España Moderna. N.º XX [agosto de 1890]).
21. CAO CORDIDO, X. (1859), p. 118.
16 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 17
M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro
Pola súa parte Manuel Murguía publicara en 1873 unha vehemente defensa
da consideración que acada en Galicia a nai solteira, e engadía:
... La gallega no teme la falta de hombre, pues sabe vivir sola y llevar por entero sobre
si el peso del diario trabajo. No se extrañe, pues, que allí donde la mujer no necesita el
apoyo del hombre para vivir, esta sea independiente y no solo tenga hijos naturales, sino
que este hecho vaya acompañado de un valor no muy común en la que no tiene manera
de vivir, ni conocido, ni facil: el de criarlos a su lado. Si en otras partes la mujer lo es
todo por su marido, aqui lo es por si misma; y pues los hombres abandonan la tierra y
emigran, ellas toman sobre si el pesado trabajo del campo y viven de el. Un dia llega
en que se ven solas, se ven dueñas, se ven libres y en posición de no consultar más que
los movimientos de su corazón ó, si se quiere, de sus caprichos. ¿Como extrañar que en
tal situación la mujer no tema consecuencia alguna, y si tiene un hijo natural le dé su
nombre y lo críe a su lado y á la faz del mundo? La Lucrecia Floriani de Jorge Sand
pasa muchas veces a nuestro lado en Galicia, y ¡ay! nosotros podemos asegurar que si
se interrogase a aquella alma pura, si se preguntasen a aquella madre de un hijo sin
padre, las causas de su falta, se veria tal vez que la pobre pecadora, no cedia en castidad a la esposa mas casta. Despues de todo, Galicia es el pais en que menos dotes para
doncellas se han establecido, señal de que de antiguo ha sabido la gallega ganarse la
vida por sus manos: en Galicia no hubo tantos conventos de monjas como en otras provincias, y finalmente, no se conoció en este pais la horrible peste de los Alumbrados,
que tan malparada dejaron la fama de las mujeres de aquellas tierras, en que no se conocen tantos hijos naturales como entre nosotros.
Con una gran cultura, con un caracter todo suavidad, con unas costumbres faciles, con
un pais de población diseminada en la soledad de unos campos fructíferos, siendo relativamente escasos los hombres, siendo hacedero á la mujer el vivir y criar a sus hijos
con el fruto de su trabajo, ¿por que extrañarse de la abundancia de hijos naturales en
Galicia? ¿serán por eso menos castas las gallegas? ¡Ah! ¡Que todos los hombres nacidos bajo este hermoso cielo y en esta tierra bendecida, lleven la mano á su corazón y
digan si son capaces de hacer á sus madres la grande, inmensa, la cruelísima ofensa de
creerlas menos puras y menos dignas de su amor que si hubieran nacido bajo otro cielo
y en otra provincia de España!
(MURGUÍA, M.: “La mujer de Orense. La madre soltera”. En Las mujeres españolas,
portuguesas y americanas. Madrid, 1873).
Na mesma publicación, na contribución de Claudio Cuveiro recollíase con
respecto á labradora de Pontevedra:
... ya, en fin, con el azadón en la mano, rompe la dura tierra, ó detras de un par de bueyes dirige el pesado arado, formando surcos en que han de depositarse las semillas de
maíz, que mas tarde recoge, desgrana y lleva al molino, para dedicarse despues a amasar la harina obtenida y formar un pan agrio que solo el hambre o el hábito pueden
obligar a comerlo.
... Aislada, por decirlo así, de la sociedad; acostándose con la noche y levantándose con
la aurora; trabajando sin cesar desde que nace hasta que muere; desposeida de conocimientos sin saber escribir, ni aun leer; parece que el caracter de la labradora debía ser
áspero y duro; pero sucede precisamente lo contrario. Sencilla y benigna, es su caracter
igual y dulce, y si con amabilidad se la trata, no se tarda en descubrir en ella tesoros de
ESTUDIOS MIGRATORIOS 17
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 18
Mulleres e emigración…
ternura. Al verla en los campos, su aspecto exterior repele: al hablarla, al conocerla a
fondo, descubrese en seguida un corazon dotado de todas las bellas cualidades que adornan a la mujer. Hay en sus amores ternura y sentimiento, constancia y resignación; y posee
la virtud de esperar años y años a su amado, ausente en América ó sirviendo en las filas
del ejercito. Jura amor eterno, y cumple su juramento.
(CUVEIRO, C.: “La mujer de Pontevedra: La labradora II”. En Las mujeres españolas,
portuguesas y americanas. Madrid, 1873).
Nestes anos a emigración insírese como unha variable máis no proceso
de desarticulación do sistema agrario tradicional, aliviando a presión demográfica por unha banda e constituíndose, por outra, nunha das fontes abastecedoras dos recursos precisos para satisface-las crecentes necesidades monetarias da economía galega. Pódese dicir que será agora cando a emigración
se revele como resultado das limitacións do sistema productivo tradicional e
da lenta disolución do mesmo22, nun momento en que a emigración interior
coexiste cun intenso fluxo migratorio a ultramar.
Precisas referencias documentais ofrécennolas diversos escritos dos autores contemporáneos que amosan, ademais dunha preocupación polo tema
emigratorio en xeral (analizando as súas causas e as solucións que se poderían ofrecer23), unha visión máis precisa do papel desenvolvido polas mulleres dentro desa sociedade afectada pola corrente migratoria. Preocupación que
tamén pasara ás páxinas dos xornais. Así, nun artigo de El Eco de Galicia da
Coruña recollíase en relación á educación que reciben as mulleres en Galicia segundo a clase social de pertenza:
Mi aspiración al escribir estas líneas gira en esfera mucho más humilde y se reduce simplemente á exponer la educación que recibe la mujer de nuestra región y la que, en mi
concepto, debe dársele para que sea el ángel del hogar...
La menestrala y la aldeana, todo lo más, aprenden á leer, escribir y coser.
De esta educación se encarga el Estado, pagando al efecto expléndidamente á una Maestra la fabulosa cantidad de 250 pesetas anuales, sin menaje ni casa las más de las veces.
Esta maestra admite en un mismo local niños de ambos sexos pues para eso reciben las
escuelas el nombre de mixtas, que tal mixto resulta de milicia é ignorancia. De dicha
escuela sale la mujer, que quizá en su dia se verá en el caso de ser el sostén de la agricultura y por consiguiente de la fuerza productiva de la región gallega.
(El Eco de Galicia. A Coruña. N.º 8.420 [1894]).
Noutro texto periodístico de 1921, o avogado e xornalista J. Portal escribía:
... En los campos despoblados por la corriente emigratoria que nos lleva lo mejor de
cada hogar aldeano, la mujer dirige y realiza las duras y penosas faenas agrarias con
22. RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. e DOPICO, F. (1981).
23. FREIRE, P. e LOSADA, A. (1989).
18 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 19
M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro
más fuerte ánimo que el varón; gobierna la hacienda y la conforta —porque se guarda
el céntimo y no se malgasta el ochavo en tertulias de taberna, corros de atrio y pugilatos de romería— y cuida a la bulliciosa pollada infantil, sin decaer nunca en la ternura
ni claudicar jamás en la severidad, uniendo a los rigores paternos el bálsamo de las
maternales caricias, sumando a las altiveces del poder las compensaciones del querer,
siendo la más bella encarnación de la disciplina y la imagen más clara y luminosa de
la autoridad.
En los puertos, llenos del alegre vocerío del trabajo, la mujer tragina sin fatiga, pelea
sin descanso, alternando las molestias de la carga con las inquietudes de la descarga,
cosiendo redes a la puerta del zaquizamí y tendiéndolas, con brazo ágil, sobre el milagro del mar; voceando la mercancía con sonoro pregón y empujando la nave con esfuerzo
gigantesco; esperando, con alma impaciente, al esposo marinero que se lanza a la
ingrata aventura y tripulando valerosamente las frágiles “dornas” para salvar a los náufragos que han visto, en el fondo de las aguas, la risa espantosa de la Muerte...
En Galicia, las campesinas que lloran el amor ausente, las “viudas de vivos”, guían la
yanta y empujan la mancera, dibujan las huebras y alzan al cielo las medas de oro, rapan
las praderías virgilianas, esgrimiendo la hoz que olvidaron los celtas, y tunden los haces
de paja con los pesados martillos de madera, bajo el sopor del mediodía.
(PORTAL FRADEJAS, J.: “Feminismo”. La Voz: Semanario literario, artístico y político. Santiago de Compostela. 18 de xuño de 1921).
Estes autores, Vales Faílde, R. Mella, C. Botella, R. Castro López, P.
Rovira, entre outros, insisten basicamente no papel desenvolvido polas mulleres dos emigrantes na explotación agraria realizando funcións “típicamente
masculinas”. Vales Faílde escribe:
Contemplase muchas veces a la mujer y al niño bajo los ardores de los meses del verano,
expuestos a los frios durisimos o a las lluvias torrenciales del invierno, ocupados en los
más pesados oficios de la labranza. Son muchos los pueblos en los que el sexo debil
desempeña todos los trabajos propios del hombre, en detrimento de su organización delicada y con evidente riesgo de su salud y de su vida.
(VALES FAÍLDE, J., 1902, p. 14).
Nesta mesma dirección pronúnciase P. Rovira, dunha maneira incluso máis
explícita:
Lo que más vale en Galicia es la mujer. Será porque la flor de la población viril busca
en la emigración camino para desfogar en otros paises las iniciativas que han dado tanta
importancia a las colonias gallegas de América; será porque la participación activa que
toma en trabajos, por lo común reservados al sexo fuerte, vigoriza en ella aptitudes que
no ejercitan las hembras sedentarias y domésticas; será por lo que quiera, pero es lo
cierto que la mujer gallega, sobre todo en las clases rurales, es el alma del hogar, el
pensamiento director, la voluntad dominante.
(ROVIRA, P., 1903, p. 163).
Da consideración do papel fundamental das mulleres no sostemento da
explotación agraria familiar infírense outros cambios fundamentais na organización doméstica. Non imos insistir agora na complexidade familiar, característica da sociedade galega, que perdurou ó longo do tempo, tal como teñen
ESTUDIOS MIGRATORIOS 19
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 20
Mulleres e emigración…
demostrado os estudios actuais24, nin, polo tanto, nos sistemas domésticos e
sucesorios de maior vixencia en Galicia. Pero si insistiremos no que esta significa na asunción dun maior protagonismo do traballo feminino na explotación. Quéixase J. Vales Faílde que:
... recorriendo toda la zona media de Galicia, vense leguas y leguas, sin una vivienda,
y donde existen estas son pocas, con escaso terreno cultivado y el cultivo imperfectísimo, efecto natural de que sobre las mujeres pesan todas las labores, ya que los hombres que no han emigrado son débiles, enfermos o deformes, y de ahí el raquitismo que
comienza a delinearse en nuestra antes vigorosísima raza.
(VALES FAÍLDE, J., 1902, p. 42).
Visión que non comparte totalmente G. Buján, quen insiste máis no apoio
que representa para a muller do emigrante unha institución de forte raizame
no campo galego como a “Compañía familiar”:
El afán de la emigración a remotos países en busca de fortuna se ha desarrollado con
tal incremento en los labradores gallegos, que existen pueblos enteros en donde apenas
se encuentra un hombre casado de mediana edad. En algunos puntos es costumbre abandonar la mujer al día siguiente del matrimonio para acometer la aventura de la emigración, pues el desequilibrio entre los gastos y la producción no permite al marido sostener las cargas del nuevo estado. En esta situación, mientras el marido corre azares y
riesgos para encontrar trabajo y conseguir acumular el producto de sus humanos esfuerzos, la mujer queda en compañía de sus padres o suegros y hermanos, y en el seno de
la familia vive conforme a sus condiciones morales rodeada de seres y elementos que le
hacen tener siempre presente el cumplimiento del deber.
Al par que encuentra quien le ayude en sus necesidades, quien le socorra en sus desgracias y le preste auxilio en sus trabajos, si no con el amor del esposo, con el cariño
del padre y del hermano, halla también el medio de cuidar sus pequeñas propiedades,
y si carece de ellas encuentra también el premio de su trabajo en el resultado de las
ganancias obtenidas por la compañía de la que forma parte. Así, y merced a esta institución de matiz autoctónico, cuando el esposo vuelve a reunirse con su mujer y le ofrece
el producto de su actividad en la emigración, recibe también de ella la ganancia que le
correspondió en la compañía familiar.
(BUJÁN Y BUJÁN, G., 1887, p. 74).
As vantaxes da “Compañía familiar” tamén as salienta M. Montero Lois,
quen destaca dun xeito especial o apoio que representa esta institución para
as mulleres cando o home está ausente.
Basándose dicha compañía en el cariño y en el interés, ... consagra y eleva la dignidad
de la mujer y del hijo en el seno de la familia; atiende más que a las relaciones de bienes que, por supuesto, no olvida, a las personales y morales, proporcionando lenitivo y
consuelo a los achaques y penas que son cortejo inseparable de la vejez y de la enfermedad; da seguro y generoso abrigo a la desgracia, impidiendo las resoluciones impremeditadas de los miembros de la familia que, contrariados por los azares de la suerte,
24. DUBERT GARCÍA, I. (1992), FREIRE ESPARÍS, P. (1988) e SAAVEDRA, P. (1989).
20 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 21
M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro
emigran en aras de la esperanza en busca de un abismo de miseria, dejando tal vez a
la espalda la segura base de un modesto bienestar; y, ultimamente, cuando necesidades
apremiantes o reveses de la tornadiza fortuna obligan al marido a abandonar el hogar
para dirigirse a la tentadora América o a las extensas y abrasadas planicies castellanas, en busca de unos cuantos centimos amasados con su copioso sudor, sirve de protectora égida y de saludable sostén de la virtud de la esposa, rodeada de tiernos hijos,
la que también, por su participación en la sociedad familiar, suele poder manifestar, entre
ósculos de amor, al recien llegado marido los pequeños progresos realizados, a fuerza
de privaciones, en la común hacienda.
(MONTERO LOIS, M. : La compañia familiar gallega. A Coruña, 1898, p. 99).
A cooperación de tódolos membros da familia no sostemento da casa campesiña atrasaría a saída das mulleres; así, para Núñez González a “Compañía familiar galega” é de vital importancia pois “al estrechar y fortalecer los
vínculos familiares se roba un gran contingente a la emigración colectiva”25.
De novo, Vales Faílde denuncia o forte desequilibrio que a emigración está
a producir no mercado matrimonial:
Nunca podré olvidarme de la penosisima impresión que me produjo la asistencia a la
misa parroquial en un pueblecillo de Pontevedra. La amplia iglesia románico-bizantina
estaba casi llena de mujeres, y solo en el presbiterio, entre unos cuantos ancianos,
veianse tres jovenes, uno jorobado y dos cojos; los demás se habían ausentado para Portugal algunos, y para América los más.
(VALES FAÍLDE, J., 1902, p. 43).
Máis preciso é R. Mella cando observa os datos estatísticos do Censo de
1877, comprobando que “la diferencia notable que resulta entre la población
de hecho y de derecho de las cuatro provincias gallegas, así como la del
número de varones y el de hembras...” reflicte “el gran contingente de hombres que de una manera normal abandona nuestro suelo”26.
A observación de Ricardo Mella sobre datos tomados directamente do
Censo sen sometelos, loxicamente para o seu tempo, a ningún tipo de corrección, está na liña do que apunta a análise dos diversos indicadores demográficos para os anos comprendidos entre 1887 e 1920. Así, dentro dunha tendencia xeneralizada a nivel español, onde a idade media ó primeiro
matrimonio para as mulleres segue unha traxectoria ascendente, igual que as
porcentaxes de soltería definitiva feminina, Galicia amosa unha tendencia
máis acentuada. A desigualdade numérica existente entre os sexos inflúe de
forma decisiva no comportamento destes indicadores.
25. NÚÑEZ GONZÁLEZ, M., s.a., p. 7.
26. MELLA, R. (1934), p. 23.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 21
2/6/04
21:28
Página 22
Mulleres e emigración…
Cadro 2:
Idade media ó matrimonio e Soltería definitiva para
Galicia e España, 1887-1930.
EMM
SD
GALICIA
26,1
25,6
25,9
27,5
27,1
1887
1900
1910
1920
1930
GALICIA
24,3%
25,9%
22,0%
22,8%
23,3%
ESPAÑA
24,2
24,5
25,1
25,7
25,8
ESPAÑA
10,9%
10,2%
10,2%
10,6%
11,7%
FONTE: Elaboración propia a partir de Cachinero, B. (1982).
A observación conxunta da táboa de Idade media ó matrimonio-Soltería
definitiva (EMM-SD) e do gráfico de Saídas de emigrantes por portos galegos, clasificados por grupos de idade para o período 1915-1925 (Gráfico 1),
achéganos á comprensión da diferencia de idade á hora de contrae-lo primeiro
matrimonio entre as mulleres galegas (26,1 anos para 1887 e 27,5 para 1920)
e o conxunto das mulleres españolas (24,2 anos para 1887 e 25,7 para 1920),
e reflicte a maior porcentaxe que a soltería definitiva acada na sociedade
galega (entre 1887 e 1920 a soltería definitiva en Galicia non baixou do 20%,
mentres que a media española, no mesmo período, en ningún momento superou o 12%), por tratarse dunha emigración que rexistra unha elevada proporción de poboación activa entre os 15 e 49 anos, na que o grupo máis afectado é o de 15-24 anos.
Gráfico 1
Saída de emigrantes por portos galegos clasificados por grupos de idade.
50
45
40
35
Porcentaxes
Paxs. 9-42
30
25
20
15
10
5
0
1915
1916
1917
1918
1919
*1920
1921
1922
1923
1924
1925
Anos
(9-14)
(15-24)
(25-29)
(30-39)
(40-49)
(50-59)
FONTE: Elaboración propia a partir dos datos das Estadísticas de Pasajeros por Mar.
22 ESTUDIOS MIGRATORIOS
2/6/04
21:28
Página 23
M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro
Alejandro Vázquez, baseándose nos datos das estatísticas de pasaxeiros
por mar, elabora unha táboa na que “destaca el predominio en cifras absolutas y relativas de los varones, con una participación normalmente superior al
70% de los embarcados”27.
Pola nosa parte, e baseándonos nestes mesmos datos, elaborámo-lo gráfico 2, no que a longo prazo se debuxa unha tendencia crecente da participación das mulleres na corrente migratoria. Cabe destaca-las intermitentes
rupturas que se rexistran na década de 1910 no éxodo migratorio como consecuencia das crises que afectaban ós países de América Latina, provocando
un corte na saída de homes a ultramar, o que supón un incremento, en termos porcentuais, do número de mulleres emigrantes.
Gráfico 2
Saídas de emigrantes por portos galegos clasificados por sexo.
100%
90%
80%
70%
Porcentaxes
60%
50%
40%
MULLERES
30%
HOMES
20%
10%
1915
1915
1915
1915
1915
1915
1915
1915
1915
1915
1915
1915
1915
0%
1915
Paxs. 9-42
Anos
FONTE: Elaboración propia a partir das Estadísticas de Pasajeros por Mar.
O efecto da superior participación dos homes nos movementos migratorios entre 1877 e 1920 constátase no cadro seguinte, onde se recolle a variable número de homes por cada cen mulleres para as catro provincias galegas.
Cadro 3:
Relacións de masculinidade para Galicia e España.
A Coruña
Lugo
Ourense
Pontevedra
GALICIA
ESPAÑA
1877
79,05
89,37
89,80
75,13
82,44
95,69
1900
79,33
89,99
86,96
72,96
78,80
95,35
1920
77,08
87,30
81,19
75,83
79,73
94,15
1940
85,80
93,54
89,44
83,20
87,31
92,35
FONTE: Rodríguez Galdo, M.ª X. (1995).
27. VÁZQUEZ GONZÁLEZ, A. (1988), p. 85.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 23
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 24
Mulleres e emigración…
Outra vez a evolución das cifras amosa unha tendencia ascendente, xa claramente a partir de 1900, que se intensifica a partir de 1920 pola progresiva
incorporación das mulleres á corrente migratoria, que reduce os marcados
contrastes que anteriormente se viñan rexistrando.
Os efectos da emigración pódense ver unha vez máis tendo en conta as
porcentaxes de mulleres casadas entre 16 e 50 anos de idade. Estas en ningún caso, agás as ourensás en 1887 e 1910, chegan a alcanza-lo 50% do total
de mulleres, segundo os datos do cadro seguinte:
Cadro 4:
Porcentaxes de mulleres casadas entre 16 e 50 anos respecto ó total de
mulleres nese mesmo grupo de idade.
1887
1900
1910
1920
A CORUÑA
44,3
47,5
48,1
41,1
LUGO
45,8
45,5
45,9
39,7
OURENSE
51,0
48,9
50,2
44,6
PONTEVEDRA
43,5
43,3
46,9
42,2
FONTE: Elaboración propia.
Estudios a nivel municipal corroboran as anteriores consideracións ó permitir observar como unha parte importante dos que emigran son homes solteiros en idades comprendidas entre os 15 e os 30 anos, mentres que os emigrantes casados son, en xeral, persoas de idade superior ós 30 anos. Un bo
exemplo proporciónanolo o comportamento dos emigrantes do concello de
Brión (Cadro 5)28.
Cadro 5:
Mencións de ausentes por estado civil e idade. Concello de Brión (A
Coruña), 1888. Tantos por cen.
15-30
MAIOR 30
TOTAL
SOLTEIROS
46,0
20,1
66,1
CASADOS
03,3
29,5
32,9
VIÚVOS
—
1,0
1,0
TOTAL
049,3
050,7
1000,
FONTE: Elaboración propia.
Ademais dos seus efectos sobre a nupcialidade, a emigración inflúe sobre
outra variable demográfica estreitamente relacionada coa anterior como é a
fecundidade. Estas pautas matrimoniais galegas determinan unha evolución
28. FREIRE ESPARÍS, M.ª P. (1997).
24 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 25
M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro
da fecundidade claramente diferenciada dentro do conxunto español, na que
os seus trazos máis dominantes xa se apuntan a mediados do século XVIII29.
En efecto, estudiando os datos de fecundidade matrimonial utilizando o
índice Ig de Princenton30 e comparándoos no cadro 6 coas cifras do índice If
(taxa de fecundidade xeral), constatamos como a fecundidade matrimonial
en Galicia é superior á española, mentres que a fecundidade xeral é menor
no caso galego debido ós efectos dunha nupcialidade máis restrictiva e tardía xunto cun nivel de soltería definitiva maior.
Cadro 6:
Evolución dos índices Ig de fecundidade matrimonial e do If de
fecundidade total en Galicia e España.
GALICIA
1887
1900
1910
1920
1930
Ig
0,75
0,72
0,65
0,63
0,60
ESPAÑA
If
0,35
0,34
0,32
0,26
0,28
Ig
0,71
0,65
0,62
0,59
0,54
If
0,43
0,38
0,36
0,31
0,29
FONTE: Elaboración propia a partir de Dopico, F. (1995) e de Coale, A. J. e Watkins, S. C.
(1986).
Polo tanto, o menor descenso da fecundidade matrimonial que se rexistra
en Galicia en comparación co caso español e a menor fecundidade total confirman, unha vez máis, que a emigración e a nupcialidade son os dous principais mecanismos que están incidindo sobre este comportamento. A emigración determina en parte o mercado matrimonial e este, pola súa vez, ó ser
máis restrictivo, limita a fecundidade total.
Traballos a nivel municipal, nos que se relacionan datos de nupcialidade,
estructuras familiares e emigración, permiten establecer unha correspondencia precisa entre complexidade familiar e emigración; así, nunha mostra de
parroquias do concello de Brión obsérvase que aquelas que contan con grupos familiares máis complexos, con maior soltería definitiva, con sistemas
hereditarios máis desigualitarios e con maior ilexitimidade, rexistran unha
emigración máis elevada31.
29. DOPICO, F. e ROWLAND, R. (1990).
30. O índice Ig de Princenton mide a fecundidade das mulleres casadas con relación ás mulleres hutteritas (aquelas que alcanzaban os niveis máis altos coñecidos de fecundidade matrimonial).
31. FREIRE ESPARÍS, M.ª P. (en prensa).
ESTUDIOS MIGRATORIOS 25
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 26
Mulleres e emigración…
Ó abordar un aspecto tan complexo como é o da
composición do fluxo migratorio e a participación nel das mulleres, cómpre lembrar unha vez
máis que todo traballo está condicionado en
grande medida pola información dispoñible32 e,
por suposto, pola veracidade dos resultados obtidos, que pola súa vez non só dependen do rigor
metodolóxico, senón tamén da calidade das fontes documentais empregadas.
A fonte básica que se adoita utilizar para o estudio das migracións españolas, e polo tanto para medi-lo continxente migratorio feminino, é a documentación que ofrece a Dirección General do Instituto Geográfico y Estadístico (IGE) e os organismos que posteriormente o sucederon sobre as saídas
e entradas de pasaxeiros por mar: Estadística de la Emigración e Inmigración de España desde 1882 ata 1911 e Estadística de Pasajeros por Mar desde
1912 a 1930. Trátase de cifras que, como diversos traballos están poñendo
de manifesto, teñen un valor aproximativo, polo que hai que tomalas con certa
cautela, é dicir, poden servir de orientación á hora de sinalar unha tendencia
pero non podemos empregalas exclusivamente como base empírica na cuantificación do fluxo migratorio. O seu contraste coas estatísticas dos países de
destino33 e coas estimacións demográficas realizadas para a medición da
corrente migratoria34 alertan nesta mesma dirección, xa que, en termos globais, o sistema administrativo español de recollida de datos presenta problemas significativos, como estudiaron con detalle A. Losada e P. Viso35.
A principal eiva destas estatísticas é o método empregado na recollida de
información: tómanse os datos que os capitáns dos barcos entregaban á Sanidade Marítima, de xeito que os mesmos responsables do Instituto admiten
2. O FLUXO MIGRATORIO FEMININO.
CONSIDERACIÓNS
ARREDOR DA INCORPORACIÓN DAS
MULLERES ÓS MOVEMENTOS MIGRATORIOS
32. Traballos recentes, baseados en fontes indirectas (partidas de bautismo, de defunción…),
están achegando datos relevantes sobre unha temperá participación feminina na corrente migratoria. M.ª José de la Pascua, nun estudio en que analiza a presencia de inmigrantes galegos en
Cádiz no período 1682-1778, apunta que “por cada 100 inmigrantes varones gallegos contamos en Cádiz con 27 mujeres procedentes de Galicia” (PASCUA SÁNCHEZ, M.ª J. de la,
1993, p. 724). Pola súa parte O. Rey Castelao (1993) estudia como unha parte importante da
mobilidade das mulleres no século XVIII se debeu á demanda de persoal para o servicio doméstico en Madrid (feito que, no século seguinte (1842), chamará a atención de G. Borrow, tal
como se recolle na páxina 285 do seu famoso libro La Biblia en España), mobilidade laboral
que se engadiría a outra corrente con dirección ós núcleos urbanos galegos como Tui, Santiago e Ferrol, estudiados por E. Martínez Rodríguez, M. C. Burgo López e D. L. Gónzalez
Lopo (1993).
Para o estudio da emigración contemporánea a historia oral constitúe unha fonte de enorme
interese, como se desprende do traballo de Pilar Cagiao (1997).
33. SÁNCHEZ ALONSO, B. (1990), (1995) e YÁÑEZ GALLARDO, C. (1988), (1994).
34. RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. (1993) e DOPICO, F. (1995).
35. LOSADA ÁLVAREZ, A. e VISO OUTEIRIÑO, P. (1997).
26 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 27
M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro
que non se recollía todo o movemento exterior xa que a emigración clandestina -que supón un importante continxente migratorio-, as migracións
polas fronteiras terrestres -Portugal e Francia- e as entradas e saídas de españois polos portos dos países veciños escapaban ó seu control. A ocultación
nas series oficiais é, pois, un grave problema que presenta dificultades no
momento de estimar cifras reais. Por outro lado, os criterios empregados para
catalogar a un individuo como emigrante tamén presentan problemas; a primeira Lei Española de Emigración, promulgada o 21 de decembro de 1907,
define como emigrante a “los españoles que se propongan abandonar el territorio patrio, con pasaje retribuido o gratuito de tercera clase, o de otra que el
Consejo Superior de Emigración declare equivalente”, o que restrinxirá significativamente os datos relativos ó volume de emigración.
O propio Instituto recoñece nas súas Memorias a precariedade dos datos
que sobre emigración e inmigración achega, así na Memoria de 1891 sinala
“... los datos relativos a la emigración e inmigración, no son ni pueden ser
exactos, pues una vez más debe repetirse y así lo hace constar el Negociado,
que la estadística que tiene a su cargo no debiera llamarse ni se llama Estadística de Emigración e Inmigración, sino más propiamente Estadística de
Pasajeros por Mar...”36.
As consideracións anteriores, pero tamén as discrepancias observables nas
cifras empregadas por uns e outros autores como apoio cuantitativo das súas
investigacións, obrígannos a manexar estas con certa prudencia, insistindo no
seu carácter basicamente orientativo.
A finais do século XIX, segundo os datos achegados por A. Eiras Roel37
baseándose nas Estadísticas de Pasajeros por Mar, empezan a ter unha
certa relevancia as porcentaxes de emigración feminina dentro do total da
emigración galega. Sen embargo, será a partir de mediados da década de
1920 cando a participación das mulleres galegas nos movementos migratorios se aproxime ó 30% (29,8%), equiparando o seu peso ó da media
española (30,4%).
Cadro 7:
Porcentaxes de emigración feminina para Galicia e España.
1885-95
1916-30
A Coruña
14,3
25,7
Lugo
13,8
40,3
Ourense
13,3
27,8
Pontevedra
20,0
30,2
Galicia
16,1
29,8
España
23,2
30,4
FONTE: Eiras Roel, A. (1993).
36. Estadística de la Emigración e Inmigración de España del quinquenio 1891-1895. Madrid,
Dirección General del Instituto Geográfico y Estadístico, 1898, p. 12.
37. EIRAS ROEL, A. (1993), p. 191.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 27
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 28
Mulleres e emigración…
A participación feminina no fluxo migratorio, segundo os datos das estatísticas, duplicouse entre 1887 e 1930, pasou de representa-lo 18% a algo máis
do 40% (41,5%) entre as dúas datas.
Estudios de caso, a nivel municipal, poñen de manifesto notables diferencias na clasificación por sexos do fluxo migratorio. Son ben expresivas,
neste sentido, os casos dos concellos de Cee, Corcubión e Fisterra, estudiados por M.ª Teresa García Domínguez38.
Unha vez considerados os datos das fontes españolas, resulta de enorme
interese o seu contraste cos datos de países de destino. Para estes efectos, dispoñemos agora do baleirado dos rexistros de pasaxeiros desembarcados no
porto de Bos Aires entre 1882 e 192639. Unha primeira achega a esta base de
datos elaborada polo Centro de Estudios Migratorios Latinoamericanos
(CEMLA) permítenos ofrece-lo seguinte cadro e correspondente gráfico, que
reflicten a composición por sexo e estado civil dos emigrantes procedentes
de portos galegos.
Cadro 8:
Inmigrantes procedentes de portos galegos, clasificados por sexo e estado
civil, que entraron no porto de Bos Aires, 1882-1926.
CASADOS
SOLTEIROS
RESTO
TOTAL
HOMES
N.º
80.729
175.915
15.590
272.234
%
29,7%
64,6%
5,7%
MULLERES
N.º
CASADAS
38.596
SOLTEIRAS
99.394
RESTO
10.008
TOTAL
147.998
%
26,1%
67,2%
6,7%
FONTE: Elaboración propia a partir da base de datos Lista de pasajeros e inmigrantes españoles entrados de ultramar en el puerto de Buenos Aires, 1882-1926 do Centro de
Estudios Migratorios Latinoamericanos.
Os datos de mulleres mostran unha tendencia a incrementarse segundo se
avanza no período de observación. Así, en 1882 as mulleres que saen de portos galegos representan o 14,75% dos pasaxeiros desembarcados en Bos
Aires, e en 1926 a súa representación elevouse ó 45,21%. Con respecto ó seu
estado civil, ponse de manifesto o maior peso da soltería na emigración feminina fronte á masculina (67,2% fronte ó 64,6% dos varóns).
38. GARCÍA DOMÍNGUEZ, M.ª T. (1995).
39. BERNASCONI, A. (1995).
28 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 29
M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro
Gráfico 3
Inmigrantes entrados en Bos Aires saídos dos portos galegos,
clasificados por sexo, 1882-1926.
80
70
60
50
MULLERES
40
HOMES
30
20
10
0
1882-1889
1890-1900
1901-1910
1911-1920
1921-1926
FONTE: Elaboración propia a partir da base de datos Lista de pasajeros e inmigrantes españoles entrados de ultramar en el puerto de Buenos Aires, 1882-1926 do Centro de
Estudios Migratorios Latinoamericanos.
Gráfico 4
Mulleres inmigrantes en Bos Aires procedentes de portos galegos
segundo o estado civil, 1882-1926.
80
70
60
CASADAS
50
SOLTEIRAS
40
VIÚVAS
30
DESCOÑECIDO
20
10
0
1882-1889
1890-1900
1901-1910
1911-1920
1921-1926
FONTE: Elaboración propia a partir da base de datos Lista de pasajeros e inmigrantes españoles entrados de ultramar en el puerto de Buenos Aires, 1882-1926 do Centro de
Estudios Migratorios Latinoamericanos.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 29
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 30
Mulleres e emigración…
A tardía incorporación das mulleres explícaa Eiras Roel pola “ausencia
de emigración familiar, y la emigración de varones solteros o casados con
idea de retorno”40. Ausencia de emigración familiar que difire da interpretación que ofrece B. Sánchez Alonso no seu estudio sobre a composición da
inmigración española en Bos Aires, no que se pon de manifesto a importancia da emigración familiar “durante el siglo XIX los españoles emigraban en
familia en un porcentaje muy inferior al que lo hacían de manera individual…
El panorama cambia ligeramente a la altura de 1904. Los españoles emigran
en familia en una proporción mayor que anteriormente… En 1913, las situación es totalmente distinta: mas del 40 por ciento de los españoles llegan en
grupos familiares…”41. Para A. Vázquez “la estructura sexista existente en la
sociedad y en las ofertas de trabajo” significan “mayores limitaciones, incluso
jurídicas, a la movilidad de la mujer... La mujer dependerá en mayor medida
que el hombre, de algún pariente que la reclame y facilite su traslado a América”42. Os limitados exemplos cos que contamos ata o momento apuntan na
dirección do predominio do número de mulleres emigrantes solteiras (sen que
a documentación nos permita, por agora, observar unha maior proclividade
das chamadas “camareiras”43 a incorporarse á emigración), que no caso dos
concellos de Cee e Corcubión, para o período 1900-1936, gardaría unha relación de dúas a unha, sendo de tres a unha no concello de Fisterra44. O estudio da cadea de emigrantes que, procedentes da aldea ourensá de Chaguazoso, se asentaron en Chile permite observar un maior equilibrio entre
mulleres solteiras e casadas (cadro 9) e a contribución que representa a emigración feminina (cadro 10).
Cadro 9:
Sexo e estado civil dos inmigrantes de Chaguazoso en Chile.
Solteiros
Casados
Viúvos
TOTAL
HOMES
36
10
1
47
MULLERES
17
16
2
35
FONTE: Sánchez, M.ª N. (1995). Anexo 4, sección “Táboas”.
40. EIRAS ROEL, A. (1993), p. 191.
41. SÁNCHEZ ALONSO, B. (1992), p. 133.
42. VÁZQUEZ GONZÁLEZ, A. (1988), p. 85.
43. CARDESÍN, J. M. (1992), pp. 315-323.
44. GARCÍA DOMÍNGUEZ, M.ª T. (1995), p. 213.
30 ESTUDIOS MIGRATORIOS
TOTAL
53
26
3
82
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 31
M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro
Cadro 10:
Porcentaxes de participación por sexos na inmigración de
Chaguazoso en Chile.
1902-1915
1917-1930
1931-1955
TOTAL
HOMES
15,8
20,7
20,7
57,3
MULLERES
04,9
21,9
15,8
42,7
TOTAL
20,7
42,7
36,6
100,0
FONTE: Elaboración propia a partir de Sánchez, M.ª N. (1995).
Elementos como a organización do traballo na explotación campesiña, a
composición familiar, a vixencia dos sistemas hereditarios tradicionais, ademais
dos factores sinalados polos dous investigadores citados, sen esquecer tampouco
a importancia dun factor como a alfabetización45, contribuíron a atrasa-la plena
incorporación das mulleres ó éxodo migratorio, mentres que para Castro López
aspectos como os “del trato frecuente con emigrantes, de sus relaciones de amistad o parentesco con otros ausentes…”46 e para Vales Faílde a condición de nai
solteira47 favorecerían a emigración feminina e tamén a dos seus fillos. Con respecto a isto, lembrémo-la consideración de que gozaba en Galicia a nai solteira, como recordaba M. Murguía en páxinas anteriores.
Como queda recollido nos gráficos 2, 3 e 4, e, así mesmo, nos datos apuntados por A. Eiras, a longo prazo a incorporación das mulleres no fluxo migratorio define unha tendencia progresiva (mesmo a creación na emigración de
asociacións “femininas”, como Hijas de Galicia de La Habana, tamén é preciso relacionala con este feito)48, sen que as denuncias sobre os abusos a que
45. C. E. Núñez insiste no feito de que “el analfabetismo obstaculiza la movilidad geográfica
de la población”, comprobando como na segunda metade do século XIX a España do Norte,
onde a poboación participa máis intensamente na emigración, rexistra os maiores niveis de alfabetización. Galicia supón unha escepción a este comportamento debido á forte desigualdade
existente no nivel de instrucción entre ámbolos sexos (NÚÑEZ, C. E., 1993, pp. 230-236).
46. CASTRO LÓPEZ, R. (1923), p. 7.
47. “Cuando una joven soltera tiene un desliz, no se casa por regla general cuando su cómplice la abandona, y el fruto de sus desgraciados amores, y ella misma, con dolorosa frecuencia
van a engrosar el contingente emigratorio, de tal manera que si poseyéramos una estadística
completa, quizá, quizá el cincuenta por ciento de los emigrantes o son hijos naturales o jóvenes que van a ocultar su deshonra allende los mares” (VALES FAÍLDE, J., 1902, p. 87).
48. Con motivo do Primeiro Congreso da Emigración Galega, celebrado en Bos Aires do 24 ó
31 de xullo de 1956, esta asociación presenta a súa memoria, na que se recolle textualmente:
“HIJAS DE GALICIA tiene su origen en una de las múltiples instituciones regionales existentes en esta Ciudad de La Habana. En efecto, los integrantes de la denominada SOLIDARIDAD PONTEVEDRESA, hombres y mujeres, tuvieron la feliz idea de crear una institución similar a los Centros existentes para atender a los hombres en sus enfermedades, que se
dedicara a brindar ese servicio a las mujeres, emigrantes como aquellos en gran número y
carentes de medios para enfrentarse con los graves momentos en que falta la salud.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 31
Paxs. 9-42
2/6/04
21:28
Página 32
Mulleres e emigración…
se podían ver sometidas as mulleres, ampliamente recollidas pola prensa49 e
polas mesmas publicacións oficiais, como o Boletín del Consejo Superior de
Emigración50, serviran para frea-la súa incorporación ó fluxo migratorio. Queremos deixar constancia de que a preocupación pola situación das mulleres
emigrantes era compartida por organizacións femininas de Galicia. Así, no
número do 5 de febreiro de 1919 de A Nosa Terra ó dar conta das realizacións da “Irmandade Feminina” da Coruña (encadrada nas Irmandades da
Fala) sinalábase que:
Tamén a “Irmandade” feminina acordou dirixirse ós Centros galegos das Américas para
que orgaizen de maneira axeitada a proteición á muller que emigra, cousa tan necesaria e tan nobre, até chegar á creación d’unhas Bolsas de Traballo, com’as que eisisten
xa en Cataluña e en todol-os povos mais adiantados d’Europa.
Cabe resalta-lo feito de que unha vez que as mulleres se incorporan á emigración, esta reviste un carácter definitivo en maior medida que a dos varóns,
aspecto que xa fora sinalado en diversos prólogos das Estadísticas de Emigración e Inmigración. Así, no libro correspondente ós anos 1882 a 1890,
despois de deixar sentado que “la emigración española a los países extranjeros de América es en gran parte definitiva”, preséntase un cadro onde aparece a diferencia entre entradas e saídas con distinción de sexo, que fundamenta a conclusión de que “de los varones regresa el 30 por 100, y de las
hembras, cuya traslación es síntoma de un cambio definitivo de residencia
en las familias, sólo vuelven 16 de cada 100”.
Así se fundó, en Enero 18 de 1917, Hijas de Galicia, al transformarse aquella entidad, mediante
la aprobación de unos nuevos Estatutos y nuevo nombre, que la encaminaban hacia rumbos
distintos: la asistencia sanitaria para mujeres y niños únicamente”.
49. “Si cundiera la cultura en el campo, no emigraría la mujer joven porque se apodera de ella
una tentación de similitud a la belleza de galas, que da al traste con sus virtudes. Desgraciadamente el analfabetismo arroja al vicio y a la corrupción miles de infelices que, por pretender salir del círculo de vida y de acción en que fueron educadas, pasan a ser pasto del cínico,
del repulsivo que tiene por hábito, encenegarse en el vicio” (“La mujer gallega”. El Pueblo:
Semanario, Órgano de la Congregación de la Anunciada y S. Luis Gonzaga. Santiago de Compostela. 30 xuño 1913).
Outro exemplo sería: ÁLVAREZ INSUA, W.: “Nueva Infamia”. El Eco de Galicia. A Habana.
N.º 40 (1/04/1883).
50. Que se fai eco do chamamento que o Centro Galego de Montevideo dirixe ás Autoridades co fin de evita-la “trata de blancas, especialmente en lo que afecta á jóvenes procedentes
de la región gallega, seducidas y engañadas con halagüeñas promesas de bienestar, y lanzadas al llegar á estas playas, á un tráfico repugnante, que empaña el justo renombre de honradez acrisolada, conquistada por noble derecho por los gallegos entre las demás colonias extranjeras en el Río de la Plata” (Boletín del Consejo Superior de Emigración, Madrid. Tomo I.
N.º 1, 1909, p. 167).
32 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 9-42
2/6/04
21:29
Página 33
M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro
Queremos, por último, apuntar que a integración das mulleres emigrantes nas sociedades receptoras, aspecto que aquí non abordamos, seríalles máis
fácil se contasen cunha mellor instrucción. Verbo disto chama a atención a
elevada porcentaxe de analfabetismo feminino en Galicia, o que diferencia
claramente o caso galego do resto de España, como ben se aprecia no cadro
11. Xa quedou sinalado o feito de que o nivel de instrucción e alfabetización
pode estar influíndo na maior ou menor participación das mulleres na emigración. Sen que se poida establecer polo momento ningún nexo causal51,
obsérvase como en paralelo á progresiva incorporación das mulleres ós movementos migratorios descende a taxa de analfabetismo. Autores como R. Castro López, en 1923, apuntan a relación entre ámbolos fenómenos:
A las niñas apenas se las mandaba a la escuela hasta hace pocos años, pues había el
error común de que las mujeres no necesitaban saber leer ni escribir; error que se fue
desvaneciendo desde que la emigración de la mujer a América puso patentes estas necesidades literarias en el bello sexo.
(CASTRO LÓPEZ, R., 1923, p. 50).
E unha proba do nivel de alfabetización alcanzado polas mulleres emigrantes á altura dos anos 30 está mesmo na existencia de publicacións periódicas dirixidas ás mulleres, como son os casos das revistas Fragancias (1931)
e a súa continuadora Cénit (1938-1960), vinculadas á asociación “Hijas de
Galicia” da Habana52.
Cadro 11:
Porcentaxes de analfabetismo.
1877
1900
1930
GALICIA
HOMES
MULLERES
62,6
90,2
55,8
81,4
36,6
52,6
ESPAÑA
HOMES
MULLERES
62,7
81
55,8
71,4
36,9
47,5
FONTE: Elaboración propia a partir de datos de Peña Saavedra, V. (1991).
No conxunto español as diferencias nos niveis de instruccción entre os
sexos son menores que no caso galego debido ás elevadas porcentaxes de
analfabetismo feminino que aquí se rexistran. No último cuarto do século XIX
51. De feito, como reflicte o estudio de R. J. López sobre a emigración compostelá a América na segunda metade do século XIX, mentres no conxunto da poboación masculina santiaguesa emigraban os máis alfabetizados, no caso das mulleres acontecía o contrario, eran as
mulleres analfabetas as que emigraban en maior número (LÓPEZ, R. J., 1989, pp. 200-201).
52. PEÑA SAAVEDRA, V. (1996), p. 137 e FREIRE LESTÓN, X. V. (1996), pp. 130-134.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 33
Paxs. 9-42
2/6/04
21:29
Página 34
Mulleres e emigración…
España conta cun 81% de analfabetas fronte ó 90,2% de Galicia, mentres que
a poboación masculina analfabeta difire tan só nunha décima, 62,6% de galegos fronte a un 62,7% de españois. Para Peña Saavedra (1995, p. 50) “a acción
mancomunada dos emigrantes constituíu un factor de estímulo decisivo no
proceso de difusión e institucionalización do ensino popular en Galicia” pois
a súa iniciativa “alcanzou un grao de materialización cando menos aceptable, aínda que moi desigual dunhas a outras zonas e tamén, por suposto, variable intercentros”. Na aproximación das taxas de alfabetización entre os sexos
en Galicia habería que considerar tamén ata que punto as mulleres se beneficiaron da acción colectiva desenvolvida polos emigrantes galegos a prol da
educación, que os levou á creación de 225 centros escolares53, así, polo menos,
o manifesta J. Sola en 1919 cando afirma:
Nuestros ausentes ponen en fila estos días sus medios económicos para traer a sus queridos valles las luces que la mujer no había visto… crearán ahora ciudadanas propiamente tales que, además, podrán ser dignas compañeras de estos aldeanos ilustrados
que forja, cada vez con más intensidad, el dinero que el patriotismo gallego envía desde
América.
(SOLA, J.: “Con el dinero de América”. ABC. Sección ABC en Galicia. Domingo, 16
febreiro 1919, p. 7).
As páxinas anteriores poñen de manifesto a extrema complexidade dun
fenómeno migratorio como o galego, que perdura no tempo, proxecta os seus
efectos na actualidade e comporta para os seus actores elevados custos persoais e colectivos. Neste contexto o estudio da relación entre mulleres e emigración é obrigado para unha máis precisa comprensión dun fenómeno desta
magnitude, común a outras sociedades europeas, algunhas situadas no noso
contorno inmediato, o que propicia elementos de comparación e pon de manifesto a similitude de comportamentos migratorios nun determinado momento
da historia europea.
53. PEÑA SAAVEDRA, V. (1991), vol. II, p. 25.
34 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 9-42
2/6/04
21:29
Página 35
M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro
BIBLIOGRAFÍA
ALVES, J. F.: “Peregrinos do traballo. Perspectivas sobre a inmigración
galega en Porto”. Estudios Migratorios. N.º 4 (1997), pp. 69-82.
BERNASCONI, A.: “Aproximación al estudio de las redes migratorias a través de las listas de desembarco. Posibilidades y problemas”. En BJERG,
M. e OTERO, H. (comp.): Inmigración y redes sociales en la Argentina
Moderna. Tandil, CEMLA-IEHS, 1995, pp. 191-202.
BORROW, G.: La Biblia en España. Madrid, Alianza, 1970.
BRETTELL, C. B.: Men who migrate, women who wait. Princeton University Press, 1986.
BRETTELL, C. B.: “Emigrar para voltar. A Portuguese Ideology of Return
Emigration”. Papers in Anthropology. Oklahoma. Vol. 20, n.º 1, pp. 1-20.
BRETTELL, C. B.: “Male Migrants and Unwed Mothers: Illegitimacy in a
Northwestern Portuguese Town”. En Anthropology. Vol. IX, n.º 2, pp. 87-109.
BUJÁN Y BUJÁN, G.: Estudio sobre el contrato de Compañía de familia.
Orense, 1887.
CACHINERO SÁNCHEZ, B.: “La evolución de la nupcialidad en España
(1887-1975)”. Revista Española de Investigaciones Sociológicas. N.º 20
(1982), pp. 81-99.
CAGIAO, P.: Muller e emigración. Santiago, Xunta de Galicia, 1997.
CAO CORDIDO, X.: Espicilegio. Reflexiones filosóficas acerca del hombre
considerado en general y en los diferentes estados de la sociedad culta.
1859.
CARDESÍN, J. M.: Tierra, trabajo y reproducción social en una aldea
gallega (s. XVIII-XX): muerte de unos, vida de otros. Madrid, Ministerio
de Agricultura, Pesca y Alimentación, 1992.
CARMONA BADÍA, J.: “Merceros de Castilla: estacionalidad agrícola y desplazamientos estacionales en la España cantábrica”. En GARCÍA
MERINO, L. V. et al. (comps.): Los espacios cantábricos rurales y su evolución. Cantabria, 1990, pp. 32-43.
CASTRO, Rosalía de: Obra completa. Padrón, Fundación Rosalía de Castro, 1996.
CASTRO LÓPEZ, R.: La emigración en Galicia. La Coruña, Tip. Noroeste,
1923.
COALE, A. J. e WATKINS, S. C.: The decline of fertility in Europe. Princeton, 1986.
DOPICO, F.: “Censos, movemento natural e saltos migratorios. Unha nova
estimación da natalidade, a mortalidade e a emigración española no último
cuarto do século XIX”. Estudios Migratorios. N.º 1 (1995), pp. 102-119.
DOPICO, F. e ROWLAND, R.: “Demografía del censo de Floridablanca. Una
aproximación”. Revista de Historia Económica. N.º 3 (1990), pp. 591-618.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 35
Paxs. 9-42
2/6/04
21:29
Página 36
Mulleres e emigración…
DOPICO, F. e LOSADA, A.: “Tendencias demográficas de un país de antiguos emigrantes”. Papeles de Economía Española. Eonomía de las Comunidades Autónomas. Galicia. N.º 16 (1996), pp. 71-82.
DUBERT GARCÍA, I.: Los comportamientos de la familia urbana en la Galicia del Antiguo Régimen. Santiago de Compostela, 1987.
DUBERT GARCÍA, I.: Historia de la familia en Galicia durante la época
moderna, 1550-1830. A Coruña, 1992.
EIRAS ROEL, A. : “La emigración gallega a América. Panorama general”.
En EIRAS, A. (ed.): La emigración española a Ultramar, 1492-1914.
Madrid, 1991.
EIRAS ROEL, A.: “La emigración gallega a América en los siglos XIX y XX.
Nueva panorámica revisada”. En Aportaciones al estudio de la emigración gallega. Un enfoque comarcal. Santiago de Compostela, Xunta de
Galicia, Secretaría Xeral de Relacións coas Comunidades Galegas, 1993,
pp. 185-215.
FREIRE ESPARÍS, M.ª P.: “Sistemas domésticos e economía campesiña.
Análise das estructuras familiares no Concello de Brión no siglo XIX”.
Grial. Vigo. N.º 100 (1988), pp. 183-191.
FREIRE ESPARÍS, M.ª P.: “Estructuras familiares, economía campesina y
comportamientos matrimoniales en la provincia de A Coruña a finales del
siglo XIX”. En Congreso Internacional de Historia de la Familia. Murcia, Universidad, 1997.
FREIRE ESPARÍS, M.ª P.: “Organización familiar y emigración en la provincia de A Coruña, 1880-1930”. En Actas V Congreso Internacional de
la ADEH. Logroño. (En prensa).
FREIRE ESPARÍS, M.ª P. e LOSADA ÁLVAREZ, A.: “Aproximación al
estudio de la emigración en el pensamiento económico gallego”. Revista
de Historia Económica. N.º 4 (1989), pp. 99-105.
FREIRE LESTÓN, X. V.: A prensa de mulheres en Galicia (1841-1994). Lisboa, Edições Universitárias Lusófonas, 1996.
GARCÍA DOMÍNGUEZ, M.ª T.: “Algunhas consideracións sobre o proceso
migratorio da Costa da Morte: Os emigrantes da zona de Fisterra cara a
América no século XX a través das fontes censuais”. Estudios Migratorios. Santiago de Compostela. N.º 1 (1995), pp. 204-227.
LÓPEZ, R. J.: “La emigración compostelana a América en la segunda mitad del
siglo XIX, según las licencias de embarque”. Revista da Comisión Galega
do Quinto Centenario. Santiago de Compostela. N.º 6 (1989), pp. 184-207.
LOSADA ÁLVAREZ, A. F. e VISO OUTEIRIÑO, P.: “Fontes estatísticas oficiais españolas de movementos migratorios exteriores: unha revisión crítica”. Estudios Migratorios. N.º 4 (1997), pp. 83-105.
MACÍAS HERNÁNDEZ, A.: “‘Colonos’ españoles en Cuba, 1830-1854.
¿Sobrexplotación allá o en este lado?”. En GONZÁLEZ PORTILLA, M.
36 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 9-42
2/6/04
21:29
Página 37
M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro
e ZÁRRAGA SANGRÓNIZ, K. (eds.): Los movimientos migratorios en
la construcción de las sociedades modernas. Bilbao, Universidad del País
Vasco, 1996, pp. 387-430.
MARTÍNEZ RODRÍGUEZ, E.; BURGO LÓPEZ, M. C. e GONZÁLEZ
LOPO, D. L.: “Inmigración urbana en la Galicia del Antiguo Régimen:
Santiago, Tuy y Ferrol a finales del siglo XVIII”. En I Conferencia Europea de la Comisión Internacional de Demografía Histórica “Migraciones internas y medium-distance en Europa, 1500-1900”. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1993.
MEIJIDE PARDO, A.: “La emigración gallega intrapeninsular en el siglo
XVIII”. En Estudios de Historia Social de España. Madrid, 1960, tomo
IV, vol. II, pp. 463-605.
MELLA, R.: El problema de la emigración en Galicia. Gijón, 1934.
NÚÑEZ GONZÁLEZ, M.: La Compañía Gallega. Discurso para el ingreso
como académico en la Real Academia Gallega. [s.a.].
NÚÑEZ, C. E.: “Alfabetización y desarrollo económico en España: una visión
a largo plazo”. En NÚÑEZ, C. E. e TORTELLA, G.: La maldición divina.
Ignorancia y atraso económico en perspectiva histórica. Madrid, Alianza,
1993, pp. 223-236.
PASCUA SÁNCHEZ, M.ª J. de la: “Los gallegos en el Cádiz de la Carrera
de Indias. Balance secular de un proceso migratorio (1682-1778)”. En I
Conferencia Europea de la Comisión Internacional de Demografía Histórica “Migraciones internas y medium-distance en Europa, 1500-1900”.
Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1993.
PEÑA SAAVEDRA, V.: Éxodo, organización comunitaria e intervención
escolar. La impronta educativa de la emigración transoceánica en Galicia. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1991; 2 vols.
PEÑA SAAVEDRA, V.: “As sociedades galegas de instrucción: Proxecto educativo e realizacións escolares”. Estudios Migratorios. Santiago de Compostela. N.º 1 (1995), pp. 8-83.
PEÑA SAAVEDRA, V.: “O patrimonio documental galego en Cuba: fontes,
fondos e liñas de traballo”. En Patrimonio cultural galego na emigración.
Santiago de Compostela, Consello da Cultura Gallega, 1996, pp. 109-141.
REY CASTELAO, O.: “Movimientos migratorios en Galicia, siglos XVIXIX”. En I Conferencia Europea de la Comisión Internacional de Demografía Histórica “Migraciones internas y medium-distance en Europa,
1500-1900”. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1993.
RIAL GARCÍA, S.: “La actuación de las mujeres de ausentes en el comercio de bienes raíces en el entorno de la Tierra de Santiago, 1700-1840”.
En I Conferencia Europea de la Comisión Internacional de Demografía
Histórica “Migraciones internas y medium-distance en Europa, 15001900”. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1993.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 37
Paxs. 9-42
2/6/04
21:29
Página 38
Mulleres e emigración…
RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X.: “La agricultura tradicional gallega. Crecimiento sin modernización”. En Papeles de Economía. Economía de las
Comunidades Autónomas. 3. Galicia. 1985, pp. 145-171.
RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X.: Galicia, país de emigración. Colombres,
Archivo de Indianos, 1993.
RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X.: O fluxo migratorio dos séculos XVIII ó XX.
Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1995.
RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. e DOPICO, F.: Crisis agrarias y crecimiento
económico en Galicia en el siglo XIX. Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1981.
ROVIRA, P.: “El campesino gallego”. En VICENTI, A.: Aldeas, aldeanos y
labriegos en la Galicia tradicional. Ed. de José Antonio Durán. Madrid,
Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación, 1986, pp. 149-202.
SAAVEDRA, P.: “Casa y comunidad en la Galicia interior, 1750-1860”. En
BERMEJO BARRERA, J. C. (ed.): Parentesco, familia y matrimonio en
la historia de Galicia. Santiago de Compostela, 1989, pp. 95-143.
SÁNCHEZ, M.ª N.: Chaguazoso. Una aldea gallega en ultramar. Santiago
de Chile, Ediciones Nueva Galicia, 1995.
SÁNCHEZ ALONSO, B.: “Una nueva serie anual de la emigración española a América, 1882-1930”. Revista de Historia Económica. VIII, 1
(1990), pp. 133-170.
SÁNCHEZ ALONSO, B. : La inmigración española en Argentina. Siglos XIX
y XX. Colombres, Archivo de Indianos, 1992.
SÁNCHEZ ALONSO, B.: Las causas de la emigración española, 1880-1930.
Madrid, Alianza, 1995.
SARMIENTO, Fr. Martín: Obra de 660 pliegos de el Reverendísimo Padre
Maestro Fray Martín Sarmiento, Benedictino. Que trata de Historia Natural y de todo género de Erudición con motivo de un Papel, que parece se
había publicado por los Abogados de La Coruña, contra los Foros, y tierras que poseen en Galicia los Benedictinos, y lo escribió en Madrid por
los anos de 1762 y siguientes. (Biblioteca da Real Academia de la Historia). Madrid. 9-1825.
SOMOZA DE MONSORIÚ, F.: Estorbos y remedios de la riqueza en Galicia. Santiago de Compostela, 1775. Edición actual da EGAP, con prólogo
de X. R. Barreiro.
TORTELLA, G. e NÚÑEZ, C. E.: “Educación, capital humano y desarrollo:
una perspectiva histórica”. En NÚÑEZ, C. E. e TORTELLA, G.: La maldición divina. Ignorancia y atraso económico en perspectiva histórica.
Madrid, Alianza, 1993, pp. 15-38.
38 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 9-42
2/6/04
21:29
Página 39
M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro
VALES FAÍLDE, J.: La emigración gallega. Madrid, 1902.
VÁZQUEZ GONZÁLEZ, A.: “La emigración gallega. Migrantes, transportes y remesas”. En SÁNCHEZ ALBORNOZ, N. (comp.): Españoles hacia
América. La emigración en masa, 1880-1930. Madrid, Alianza, 1988, pp.
80-104.
YÁÑEZ GALLARDO, C.: “La construcción de las series anuales de la emigración española a América, 1860-1930”. En Papers de Demografía. Barcelona, 1988.
YÁÑEZ GALLARDO, C.: La emigración española a América (siglos XIX
y XX). Dimensión y características cuantitativas. Gijón, Archivo de Indianos, 1994.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 39
Paxs. 9-42
2/6/04
21:29
Página 40
Mulleres e emigración…
Resumo
MULLERES E EMIGRACIÓN NA
HISTORIA CONTEMPO-RÁNEA
DE GALICIA, 1880-1930
M.ª Xosé Rodríguez Galdo
M.ª Pilar Freire Esparís
Ánxeles Prada Castro
Neste traballo analízase, na introducción, a carencia de estudios
que aborden en Galicia as implicacións das mulleres no fenómeno
migratorio e o seu grao de participación no mesmo, polo que o
traballo foi concibido como unha primeira contribución, por parte
das autoras, a cubrir tan significativo baleiro ó contar cos instrumentos metodolóxicos e analíticos precisos.
O traballo estructúrase despois en dúas partes, cun notorio peso
da primeira, na que se analiza como a emigración dos varóns
reforza as funcións que as mulleres xa viñan desempeñando na
reproducción da explotación familiar. Na segunda faise unha
aproximación ás características que reviste a incorporación das
mulleres galegas á corrente migratoria, perfilando unha tenden-
cia claramente progresiva.
Palabras clave: migracións femininas, economía agraria, Galicia, América.
En este trabajo se analiza, en la introducción, la carencia de estudios que aborden en Galicia las implicaciones de las mujeres en
el fenómeno migratorio y su grado de participación en el mismo,
MUJERES Y EMIGRACIÓN EN
por lo que el trabajo fue concebido como una primera contribuLA HISTORIA CONTEMPOción, por parte de las autoras, a cubrir tan significativo vacío al
RÁNEA DE GALICIA, 1880contar con los instrumentos metodológicos y analíticos precisos.
1930
El trabajo se estructura después en dos partes, con un notorio peso
de la primera, en la que se analiza como la emigración de los varoM.ª Xosé Rodríguez Galdo
nes refuerza las funciones que las mujeres ya venían desempeM.ª Pilar Freire Esparís
ñando en la reproducción de la explotación familiar. En la
Ánxeles Prada Castro
segunda se hace una aproximación a las características que reviste
la incorporación de las mujeres gallegas a la corriente migratoria, perfilando una tendencia claramente
progresiva.
Resumen
Palabras clave: migraciones femeninas, economía agraria, Galicia, América.
Dans ce travail de recherche nous analysons, dans l’introduction,
le manque d’études abordant, en Galice, les implications des femmes au sein du phénomène migratoire et le degré de participaFEMMES ET ÉMIGRATION
tion qu’elles y avaient. C’est pourquoi ce travail a été conçu
DANS L’HISTOIRE CONTEMPOcomme une première contribution, de la par des ses auteurs, orienRAINE DE LA GALICE, 1880-1930
tée à remplir un aussi important vide; étant donné que l’on compte
maintenant sur les instruments métodologiques et analytiques
M.ª Xosé Rodríguez Galdo
nécessaires.
M.ª Pilar Freire Esparís
Le travail est structuré par la suite en deux parties, la première
Ánxeles Prada Castro
d’entre elles ayant un considérable poids et présentant l’analyse
du phénomène qui prouve de quelle façon l’émigration masculine renforce les fonctions que les femmes
réalisaient déjà auparavant quant à la reproduction de l’exploitation familiale. Dans la deuxième partie,
Resumé
40 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 9-42
2/6/04
21:29
Página 41
M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro
nous réalisons une approximation aux caractéristiques que revêt l’incorporation des femmes galiciennes
aux courants migratoires, en détachant une tendance nettement progressive.
Mots clé: migrations féminines, économie agraire, Galice, Amérique.
In the introduction, this paper analyses the lack of research that
deals with the implications of women in the migratory phenomenon in Galicia and their degree of participation in the same.
WOMEN AND EMIGRATION IN
It explains why the study was conceived as the first contribution,
THE CONTEMPORARY HISon the authors´ part, to filling in this significant gap once the preTORY OF GALICIA (1880-1930)
cise methodological and analytical instruments were found.
The paper is then structured in two parts, the first bearing the
M.ª Xosé Rodríguez Galdo
most weight, where an analysis is made on how male emigration
M.ª Pilar Freire Esparís
increased the number of duties women were already fulfilling in
Ánxeles Prada Castro
the family household. In the second part, an approach is made
towards the characteristics that lead to the incorporation of Galician women in migratory flows, outlining
a clearly progressive tendency.
Abstract
Key words: female migrations, agrarian economy, Galicia, America.
M.ª Xosé Rodríguez Galdo. Catedrática de Historia e Institucións Económicas na Universidade de Santiago de Compostela.
Directora e Comisaria das exposicións organizadas polo Consello da Cultura Galega e a Xunta de Galicia: Galicia-América: cinco séculos de historia e Galicia e Australia “vellos amigos”. Editora da revista Estudios Migratorios e membro do consello editorial da revista
Arenal, editada pola Universidade de Granada.
As súas investigacións céntrase en historia agraria e demográfica de Galicia e nos movementos migratorios.
Entre os seus libros destacan: Galicia, país de emigración e O fluxo migratorio dos séculos XVIII ó XX.
Currículum
M.ª del Pilar Freire Esparís. Profesora de Historia e Institucións Económicas na Universidade de Santiago de Compostela. As súas investigacións céntranse na historia da familia en Galicia; conta con diversas publicacións e participacións en congresos sobre o mesmo tema. Realiza a súa tese de doutoramento
co título Estructuras familiares, economía campesiña e comportamentos matrimoniais en Galicia nos séculos XIX e XX.
Ánxeles Prada Castro (Ourense, 1970). Licenciada en Ciencias Económicas pola Universidade de Santiago de Compostela. Documentalista no Arquivo da Emigración Galega do Consello da Cultura Galega.
Elabora a súa tese de doutoramento: Migración interior e economía galega, 1970-99, no departamento
de Historia e Institucións Económicas da USC.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 41
Paxs. 9-42
2/6/04
21:29
Página 42
Paxs. 43-56
2/6/04
21:30
Página 43
ESTUDIOS MIGRATORIOS n.º 6 / Decembro 1998. / ISSN. 1136-0291 pp. 43-56
En varias publicacións recentes
distintos historiadores insistiron en
sinalar que a crise provocada pola
derrota militar de 1898 non produciu un impacto especialmente
negativo sobre a economía española1. En cambio, compróbase un
vigoroso arranque da modernización económica nos anos inmediatamente seguintes ó conflicto. Este
movemento manifestouse na
Jordi Maluquer de Motes
grande expansión das institucións
financeiras, coa aparición da
moderna banca mixta, o inicio da transformación mecánica e química das
tecnoloxías agrícolas e un importante fenómeno de diversificación da producción industrial e terciaria, tanto en perspectiva sectorial como territorial2.
O motor do rápido proceso de recuperación trala derrota militar de 1898
reside nun investimento extraordinariamente expansivo. A partir de 1899, o
crecemento do investimento, fenómeno xa de antigo bautizado como auxe finisecular, alimentouse de diversos fluxos de recursos desde o exterior. Un deles
corresponde á entrada de capital estranxeiro e outro á mal chamada repatriación de capitais; é dicir, ós envíos de fondos dos españois residentes en Cuba,
Porto Rico e Filipinas motivados polo cesamento da soberanía española.
Ademais destes dous factores -investimento estranxeiro directo e retornos
desde as colonias-, un terceiro fluxo contribuíu a forxa-lo auxe finisecular a
raíz das guerras coloniais e da súa conclusión. Trátase das remesas que efectuaban os emigrantes españois no estranxeiro. Neste estudio imos exploralos condicionantes desas remesas e o cálculo económico do emigrante, para
acabar analizando as magnitudes das remesas antes e despois das guerras
coloniais e as causas do seu crecemento.
AS REMESAS DOS
EMIGRANTES NA
MODERNIZACIÓN DA
ECONOMÍA
ESPAÑOLA TRALA
CRISE COLONIAL
(1898-1913)
Convén aclarar, en primeiro lugar, que o concepto de remesas adquire aquí un significado
distinto e moito máis amplo có que se lle concede na terminoloxía normalizada polo Fondo Monetario Internacional para
as Balanzas de Pagamentos dos distintos países. Enténdese actualmente por
remesas e transferencias dos emigrantes o conxunto dos envíos, xeralmente
de limitada contía, que efectúan os emigrantes ós seus países de orixe para
o sostemento das súas familias ou para calquera outra finalidade semellante.
OS CONDICIONANTES DAS REMESAS
1. MALUQUER DE MOTES (1996) e (1998); GÓMEZ MENDOZA (1997).
2. MALUQUER DE MOTES (1987).
ESTUDIOS MIGRATORIOS 43
Paxs. 43-56
2/6/04
21:30
Página 44
As remesas dos emigrantes…
No presente traballo, en cambio, o termo remesa emprégase, coma na época
mesma, para designa-los pagamentos de todo tipo feitos en España “por razón
de ahorros, realización de fortunas, rentas cobradas y participación de negocios
en América”3. É dicir, as remesas dos emigrantes, en efecto, pero tamén calquera outra clase de transferencias privadas e rendas de investimento.
A contía das transferencias dos emigrantes ou dos traslados de rendas de
investimento ó país de orixe do titular da mesma depende de moitos factores
distintos. Un primeiro conxunto de condicionantes sitúase na importancia cuantitativa da emigración, a taxa de actividade dos grupos de emigrantes, o grao de
cualificación profesional media do grupo e os niveis salariais nos países de acollida. Outra serie de datos relaciónase coas expectativas dos emigrantes e os
seus proxectos concretos de regreso ó seu país de orixe. Da combinación de
todos estes factores resulta cada ano o volume real de recursos remitidos.
A emigración española a América foi relativamente reducida, en comparación coa doutros países europeos, e moi concentrada cara ás Antillas
durante a maior parte do século XIX. Pero adquiriu dimensións moito maiores desde o comezo da década de 1881-1890, baixo a presión da grande crise
agrícola e pecuaria daquela década, e dirixiuse cara a novos destinos. O máis
importante de todos foi a República Arxentina seguido, aínda que con moita
diferencia, por Brasil, Uruguai, Chile e México.
A primacía correspondía, desde logo, á Arxentina4: en 1898 había
198.685 españois censados, un 50% máis que na Cuba colonial. Só en Bos
Aires residían 80.352, unha cifra que colocaría á capital porteña na décima
posición da lista das maiores cidades españolas, tras Madrid, Barcelona e
moi poucas máis5.
Cuba deixara de se-lo principal destino da emigración hispana. O total de
inmigrantes españois rexistrados no censo de 1899 ascendía a 129.240, o
que supoñía o 8,2% da totalidade da poboación da illa nese primeiro ano de
paz trala Guerra de Independencia (1895-1898). Había entre eles practicamente cinco homes por cada muller, posto que a relación de masculinidade
era de 492,2 varóns por cada 100 femias6.
Na República Oriental do Uruguai contábanse, en marzo de 1901, 61.424
españois, máis da metade dos cales -concretamente 36.204- residían no
departamento de Montevideo. Nos departamentos de Campaña, os maiores
continxentes concentrábanse en Canelones (6.839) e San José (4.146)7.
3. SANZ Y ESCARTÍN (1905), p. 37.
4. SÁNCHEZ ALONSO (1992).
5. Só estas dúas cidades superaban o medio millón de habitantes e Valencia os 200.000. O
resto -entre 150.000 e 80.000- incluía a Sevilla, Málaga, Murcia, Zaragoza e Cartaxena.
6. MALUQUER DE MOTES (1992).
7. Estas cifras proceden do censo dos departamentos de Campaña elaborado pola Comisión
Nacional do Censo o 1 de marzo de 1900 e dunha estimación para o departamento de Montevideo que parte do dato do censo de 1889 (32.645 españois) e actualizado mediante o engadido
das entradas de 1890 a 1899 e a subtracción das saídas e dos falecementos no mesmo lapso.
44 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 43-56
2/6/04
21:30
Página 45
Jordi Maluquer de Motes
Brasil recibiu 209.100 entradas de españois entre 1882 e 18998. Moitos
deles retornaron, sen dúbida, a España e quizais outros tantos reemigraron a
Arxentina. Pero en 1899 podían permanecer uns 100.000 inmigrantes, a
maioría deles no estado de São Paulo. Chile e Perú sumaban conxuntamente
arredor de 70.000 inmigrantes hispanos. México reunía en 1899, probablemente, uns 15.000 residentes españois, cos maiores continxentes concentrados no Distrito Federal e, en menor medida, en Veracruz9. Os inmigrantes
nos Estados Unidos acercábanse a 10.000. Cantidades xa moito menores dispersábanse entre Porto Rico e as demais repúblicas hispanoamericanas.
O total dos emigrantes españois en América, en 1899, cifraríase nun
mínimo de 600.000. O meu cálculo se peca é de conservador. Unha estimación realizada na época, e presentada no Congreso Internacional de Estatística de Roma, obtivo un total de 489.582 inmigrantes españois na América
independente. A iso habería que sumar aínda os españois residentes en Cuba
e Porto Rico, que probablemente non baixarían de 150.000. En total, uns
35.000 máis que nos meus propios datos. O detalle destoutra estimación é o
seguinte: Arxentina 200.000, Brasil 112.520, Uruguai 73.891, Chile 40.000,
Perú 30.000, México 18.200, Estados Unidos e Canadá 9.000, El Salvador
2.506, Paraguai 1.280, Ecuador 710, Santo Domingo 400, Costa Rica 320,
Nicaragua 295, Guatemala 200 e Honduras 19010.
O grao de éxito económico que alcanzaron os inmigrantes españois foi
moi grande en México, onde formaban a maior colonia estranxeira11. Nas
repúblicas sudamericanas parece que foi significativamente menor có conseguido polos italianos, grupo migrante anterior e máis numeroso, pero nada
desprezable.
Os datos dispoñibles para o caso de Uruguai son bastante notables. En
1900 había alí entre os españois 9.200 propietarios de terras, cun patrimonio
estimado de 31.374.000 pesos, e 4.210 comerciantes, con 12.804.000 pesos,
o que totalizaría uns 300 millóns de pesetas correntes. O resto da colonia española estaba integrada por empregados e asalariados, moitos deles no ferrocarril central e no porto, ós que se estimaba unha renda anual conxunta duns 110
millóns de pesetas correntes12.
Ademais destes emigrantes con residencia permanente, algúns países
recibiron anualmente continxentes importantes de traballadores estacionais,
no fluxo coñecido como emigración andoriña. Tratábase fundamentalmente
de traballadores agrícolas que se contrataban na recolección do trigo e na
zafra do azucre de Arxentina e de Cuba e que regresaban a España cos aforros da campaña.
8. KLEIN (1996), p. 150.
9. LIDA (1994), p. 30 e 38.
10. La España (Montevideo), 10 de novembro de 1897.
11. PÉREZ HERRERO (1981); LIDA (1994); CERUTTI (1995).
12. La España, 28 de abril de 1900.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 45
Paxs. 43-56
2/6/04
21:30
Página 46
As remesas dos emigrantes…
O emigrante, en especial o emigrante temporal,
mostra un comportamento particular e distinto ó
dos demais traballadores tanto no que se refire ó
propio traballo como ó destino dos seus ingresos.
A intensidade da incorporación ó traballo da poboación inmigrante é moi alta.
De feito, a razón de ser mesma da emigración é o traballo, sen o cal todo o proceso migratorio perde sentido. Ademais, a poboación inmigrante adoita estar
formada maioritariamente por varóns novos en idade de incorporarse ó traballo. Por ámbolos motivos, as taxas de actividade resultan en xeral moi elevadas.
A propia poboación española residente en Cuba servirá de ilustración,
con base no censo de poboación do ano 1899. Entre o conxunto dos residentes españois contábanse 106.021 activos. Isto supón que a taxa de actividade do grupo español ascendía ó 82,0% mentres que a propia taxa para a
totalidade da poboación da illa se situaba moi por debaixo, aínda que nun xa
elevado 46,3%13.
Isto configura a poboación inmigrante cunha taxa de dependencia, ou
proporción de inactivos por cada activo empregado, moi baixa14 e implica un
gasto familiar de consumo moito menor que entre as familias crioulas e un
maior aforro. Así pois, na illa, en igualdade de remuneración media do traballo, os ingresos por habitante serían case un 80% máis altos entre os españois que entre os crioulos pola simple razón de que traballaba unha proporción moito maior dos membros do grupo.
Non é esa a única razón da magnitude do aforro entre os traballadores
estranxeiros nun país calquera. Existen outros motivos que proceden do moi
particular cálculo económico do migrante. Para el, en efecto, o aforro non é
o residuo entre o seu ingreso e o seu consumo senón aquel elemento que
trata de maximizar. Á inversa do que acontece no caso dun traballador normal, a determinación do consumo realízase, dentro de certos límites, de
modo residual xa que a busca dun aforro permanente explica o comportamento específico do emigrante como consumidor.
A propensión ó aforro dos migrantes en conxunto tende a ser significativamente superior á da poboación autóctona das mesmas categorías de
ingreso. Sen embargo, os comportamentos individuais son bastante distintos.
Unha das variables máis decisivas na súa configuración é a duración do período de permanencia no país de inmigración. Unha segunda variable que
determina o comportamento do migrante en canto ó gasto é o seu estado civil
e as cargas familiares para cubri-las necesidades correntes do grupo.
O CÁLCULO
ECONÓMICO DO
EMIGRANTE
13. MALUQUER DE MOTES (1992), p. 134.
14. En realidade, a taxa de dependencia adoita ser moito maior do que os datos aparentan
posto que os membros dependentes da familia poden permanecer no país de procedencia.
Xustamente, esa circunstancia é a que produce o fluxo dos envíos familiares.
46 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 43-56
2/6/04
21:30
Página 47
Jordi Maluquer de Motes
O fluxo das achegas percibidas polo país de
emigración, España no noso caso, depende do
número dos emigrantes activos no exterior e da
propensión media a transferi-lo aforro ó seu
país de orixe. O volume das transferencias que, de media, realiza cada un dos
migrantes relaciónase coa duración media do ciclo migratorio.
Convén distinguir tres situacións que dan lugar a pautas ben diferenciadas: as ganancias dos traballadores estacionais, as remesas en sentido
estricto -é dicir, as sumas que o emigrante remite á súa familia para a satisfacción das necesidades correntes- e as transferencias de aforro. Cada unha
delas calla en resultados distintos:
1) No caso dos emigrantes estacionais, a contía do seu ingreso depende
da demanda de traballo no país de inmigración e da ganancia ou salario neto
-remuneración efectiva menos gastos de desprazamento e de mantementoque se percibe no sector da economía ó que se dirixe, normalmente a agricultura. Regularmente o traslado do seu aforro a España é realizado directamente por parte do traballador e, polo tanto, o seu importe non queda
incluído nas distintas estimacións sobre as remesas bancarias da emigración.
2) No que se refire ós envíos familiares, o dato definitorio esencial é o
tipo de emigración. A cota do ingreso remitida será directamente proporcional á carga familiar restante no país de orixe e inversamente proporcional á
carga familiar presente no país de inmigración. Eventualmente, terá que ver
coa estratexia de emigración: o aforro pode ser empregado no traslado da
familia restante.
3) A decisión de realizar calquera outro tipo de transferencias de aforro ó
país de orixe ou de colocalo nas entidades financeiras dos países de inmigración depende de factores de tipo especulativo. Fundamentalmente son
dous15. O primeiro, a evolución do tipo de cambio entre a moeda do país de
inmigración e a do país de emigración. O segundo, o diferencial de remuneración dos depósitos bancarios en ámbolos países.
O tipo de cambio é o elemento de maior importancia, sobre todo en condicións de estabilidade dos tipos de xuro dos dous países. A previsión dunha
desvalorización da moeda do país de orixe inducirá ós emigrantes a conserva-lo seu propio aforro no país de inmigración. As expectativas de revalorización da moeda do seu país de procedencia, en cambio, deben promover transferencias xeneralizadas.
Aínda no caso do retorno e, polo tanto, da fin da migración, poden percibirse réditos da mesma en forma de rendas de investimento. O emigrante con
frecuencia decide conserva-lo seu capital, ou unha parte del, no país de inmigración aínda despois de abandonalo, por razón de maiores expectativas de
A PROPENSIÓN A
TRANSFERI-LO
AFORRO
15. Hai excepcións que non teñen que ver coa vontade de quen decide a transferencia, como
nos legados testamentarios. Por exemplo, Juan Rey faleceu en Orizaba (México) o 25 de
xaneiro de 1898 e deixoulle predios en Veracruz e outros bens por valor de 105.800 pesos, bastante máis de medio millón de pesetas da época, ó Hospital Xeral de Santiago de Compostela.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 47
Paxs. 43-56
2/6/04
21:30
Página 48
As remesas dos emigrantes…
seguridade, estabilidade e rendibilidade. Novamente, unha evolución favorable do tipo de cambio inducirá a transferi-los seus fondos ó país de orixe.
A conxuntura da agricultura exportadora arxentina dos últimos anos do século XIX e primeiros
do XX propiciou unha intensa emigración estacional aplicada ós labores do cultivo de cereais
e integrada principalmente por italianos e españois. Ese foi un dos conductos de recursos de orixe americana cara a España.
AS REMESAS E AS
GUERRAS COLONIAIS
On remarque également -escribíase en 1906- qu’il arrive tous les ans d’Europe une
nombreuse immigration de moissoneurs, venant gagner de bons salaires, accumuler des
économies, et qui ensuite regagnent leur pays, aussitôt après les moissons. Dans le premier semestre de l’année 1905, il entra 100.000 immigrants dans ces conditions, dont
77.000 retournèrent en Europe, en emportant chacun, d’après un calcul du département
de l’immigration, environ 150 piastres or, ou 750 francs, soit, en tout, plus de 11
millions de piastres or16.
Por outra parte, a situación que se produciu en España desde a fin da guerra de Cuba favoreceu unha serie de movementos nas remesas dos emigrantes que explican, en gran parte, a magnitude do ciclo investidor ou auxe finisecular. Para mostra-las razóns deses movementos construímo-la serie dos
tipos de cambio quincenais para remesas a España que anunciaban dúas entidades de crédito, o Banco Francés de Montevideo, de Supervielle & Co, e o
Banco de España e Río da Prata, nos anos 1894 a 190117.
TIPO DE CAMBIO PARA AS REMESAS
16. MARTÍNEZ e LEWANDOWSKI (1906), p. 94.
17. Os datos están tomados dos rexistros diarios do periódico uruguaio La España.
48 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 43-56
2/6/04
21:30
Página 49
Jordi Maluquer de Motes
As dúas series recollidas no gráfico corresponden ó número de pesetas
que o Banco entregaba por cada peso e, polo tanto, representan o cambio
exterior de forma invertida a como sería percibido por un residente en
España. O tipo de cambio de equilibrio sería de 5 por 1. As curvas presentan unha pendente de desvalorización da peseta, ou de apreciación do peso,
que se acelera continuamente ata alcanza-los seus puntos mínimos no
momento de maior gravidade da situación militar para España, en abril de
1898. Tras ese momento de pánico, a seguridade da derrota e da fin da guerra facilitou unha rápida recuperación da peseta despois seguida por unha
desvalorización xa moito menor polo resto do período.
Atendendo ós comportamentos esperados, tal como se indicou máis
arriba, os emigrantes españois no exterior deberon rete-las súas transferencias ata pouco antes do final da guerra ante o temor da caída de valor dos
seus aforros en caso de situalos na Península. Pero actuarían en sentido contrario cando os tipos eran máis baixos, na primavera de 1898, e as expectativas se dirixían cara á apreciación.
Transferi-lo aforro a España con tipos de cambio que se mantiveron baixos durante uns cantos anos permitía transforma-los pesos aforrados nunha
suma en pesetas que nunca se podería alcanzar antes nin despois. Endexamais chegou a haber mellores condicións para a adquisición de activos en
España para quen dispoñía de ingresos en divisas fortes. Isto explica que os
envíos dos aforros a España se elevaran desde o segundo semestre de 1898
e nos anos inmediatamente seguintes.
Outro elemento de grande importancia na determinación do súbito incremento das remesas dos emigrantes trala fin das guerras foi o cambio da política española en relación con prófugos e desertores do exército. Gran parte
da emigración da segunda metade do século XIX, sobre todo desde as
rexións cantábricas cara ás repúblicas do Río da Prata, eran adolescentes dos
que as súas familias non podían facerse cargo da redención do servicio militar, que esixía o pagamento dunha suma de 1.500 pesetas ou ben de 2.000 se
o destino estaba nos territorios de Ultramar.
Tralas guerras coloniais, e con motivo do matrimonio da infanta María de
las Mercedes co príncipe Carlos de Borbón, o Goberno dictou un indulto
xeral que eximía a prófugos e desertores de toda pena. Os desertores debían
servir polo tempo que lles faltara sen recarga ningunha. Os prófugos podían
acollerse a indulto e librarse do servicio por ter algún de seus pais sesaxenario, por ser declarado inútil ou por alcanzar esa situación no sorteo. Se, en
cambio, lles correspondese servir, poderían redimirse co pagamento ordinario de 1.500 pesetas. En calquera desas situacións posibles, ó acollerse ó
indulto eran eximidos de toda pena18.
18. La España, 23 de abril e 8 de maio de 1901.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 49
Paxs. 43-56
2/6/04
21:30
Página 50
As remesas dos emigrantes…
O impacto que este decreto tivo nos primeiros meses do ano 1901, trala
súa promulgación, entre as colonias españolas de Bos Aires ou de Montevideo foi inmenso. O Goberno de Sagasta renovou o indulto en outubro do
mesmo ano e concedeu unha ampliación total a primeiros de decembro19. A
consecuencia destas medidas, moitos emigrantes que abandonaran calquera
proxecto de retorno cambiaron subitamente as súas expectativas e comezaron a trasladar fondos cara a España.
A baixa do tipo de cambio e as novas circunstancias que afectaban a
aqueles que eludiran o servicio militar influíron de forma determinante nas
decisións de enviar a España unha parte ou a totalidade do aforro logrado no
país de inmigración. Loxicamente, o fluxo de transferencias de aforro dos
emigrantes, nesas condicións, puido alcanzar dimensións extraordinarias.
Unha vez que se mantivo este comportamento durante algúns anos, debeu
quedar moi consolidado. As estimacións de que se dispón, reunidas no cadro
que se achega, reforzan esta presunción.
Remesas dos emigrantes
millóns de pesetas
1890-1895
1899
1900
1901-1905
1906-1910
(anuais)
50
135
200
243
250/300
Total
(acumuladas)
300
135
200
1.215
1.375
3.225
Fontes: ver texto.
Nos anos anteriores a 1898 as remesas dos emigrantes estimáronse en 50
millóns anuais. O total das mesmas ascendería en 1899, en cambio, a 135,
máis do dobre daquela suma: 80 millóns entre Arxentina, Uruguai e Paraguai, 25 do resto das repúblicas iberoamericanas, 20 de Cuba e Porto Rico e
10 de Alxeria20. En 1900 elevaríanse a 200 millóns en total21. De media anual
para 1901-1905 sumarían 180 millóns de pesetas ouro ou 243 pesetas
19. La España, 14 de outubro e 16 de decembro de 1901.
20. Fomento do Traballo Nacional: “La cuestión de los cambios”, El Trabajo Nacional, 245
(30 de xullo de 1901), pp. 51-61. As remesas totais deste ano e os envíos de Arxentina, Uruguai e Paraguai, tomados desta mesma fonte, eleváronse, por error de transcrición, a 235 e 180
millóns respectivamente en VICENS VIVES (1960), p. 655, e CHAMORRO (1976), p. 153.
21. THÉRY (1901).
50 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 43-56
2/6/04
21:30
Página 51
Jordi Maluquer de Motes
correntes, distribuídas entre 100 millóns de pesetas ouro para Arxentina,
Uruguai e Paraguai, 30 de México, 30 de Cuba e Porto Rico, 15 das restantes repúblicas iberoamericanas e 5 dos Estados Unidos22.
Todo iso implicaría unha cifra situada entre 200 e 250 millóns de pesetas
correntes por ano desde 1899 a 1905. A estimación das remesas dos emigrantes para 1906-1910, a criterio de Labra, aínda estaría algo por riba, concretamente entre 250 e 300 millóns23. Todos estes cálculos efectuáronse con
certa prudencia e atendendo a informacións de orixe bancaria24.
Está claro que deben tomarse con moita cautela, pero non parece dubidoso que, para os contemporáneos, resultaba verosímil unha entrada de entre
2.500 e 3.500 millóns de pesetas correntes -quizais 2.900 millóns- desde
1899 ata 191025. De aceptárense estas cifras, poderíase afirmar que o fluxo
das remesas dos emigrantes nos doce anos que seguiron ó desastre de 1898
alcanzaron unha magnitude moi próxima ó gasto efectivo total provocado
polas guerras.
Deducindo do total máis probable duns 2.900 millóns de pesetas os
envíos procedentes das Antillas -a suposta repatriación de capitais- aínda
quedaría un total superior ós 2.000 millóns de pesetas. Algo que superaba
moi amplamente a contía de calquera dos demais fluxos de recursos exteriores que recibiu a economía española no período posterior á crise de 1898.
A rápida recuperación que experimentou a economía española trala crise de 1898, motivada
pola guerra cos Estados Unidos de América e a derrota na mesma, apoiouse
nunha forte entrada de recursos desde o exterior. Os retornos desde as colonias perdidas e o investimento estranxeiro directo contribuíron dun modo
importante a alimentar esas correntes de entrada de recursos. Pero foi moito
máis decisiva aínda a achega que agrupamos baixo o rótulo de remesas de
emigrantes e que constituía para España a contrapartida económica da emigración ó estranxeiro, moi principalmente a América Latina.
A colonia española en América Latina cara a 1900 pode estimarse nuns
600.000 individuos, a inmensa maioría deles eran homes en idade de traballar. O grupo máis numeroso estaba en Arxentina, seguido polos de Cuba,
Brasil e Uruguai. Outros países como México rexistraban un número menor
de residentes españois pero cun grao de éxito económico moi sobresaliente.
Nos anos seguintes, a emigración española creceu a maior ritmo que nunca.
A baixa cotización da peseta e, puntualmente, a lexislación relativa a próCONCLUSIÓNS
22. SANZ Y ESCARTÍN (1905).
23. LABRA (1915).
24. GARCÍA LÓPEZ (1992), pp. 125-127.
25. As estimacións que presentamos nos parágrafos precedentes son coherentes cos datos
compilados por VÁZQUEZ (1988), pp. 96-97.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 51
Paxs. 43-56
2/6/04
21:30
Página 52
As remesas dos emigrantes…
fugos e desertores alentaron as decisións de remitir a España non só os envíos
familiares tradicionais senón cantidades moito maiores, que se clasifican na
terminoloxía convencional do FMI como “outras transferencias privadas” e
“rendas de investimento”. A contía destas remesas entre 1899 e 1913 foi de
importancia maior -aproximadamente o dobre- cá dos outros dous fluxos
identificados ós que se lles estaba dando ata agora todo o protagonismo. As
rendas da emigración, en fin, contribuíron en moita maior medida a forxar un
vigoroso fluxo de recursos que impulsou a intensa recuperación trala crise
colonial.
52 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 43-56
2/6/04
21:30
Página 53
Jordi Maluquer de Motes
BIBLIOGRAFÍA
CERUTTI, Mario: Empresarios españoles y sociedad capitalista en México
(1840-1920). Colombres, Archivo de Indianos, 1995.
CHAMORRO, Santiago: “Bosquejo histórico de la Balanza de Pagos de
España”. Información Comercial Española. 517 (1976), pp. 151-159.
GARCÍA LÓPEZ, José Ramón: Las remesas de los emigrantes españoles en
América. Siglos XIX y XX. Xixón, Júcar, 1992.
GÓMEZ MENDOZA, Antonio: “Del ‘desastre’ a la modernización económica”. En FUSI, J. P. e NIÑO, A. (eds.): Vísperas del 98. Orígenes y antecedentes de la crisis del 98. Madrid, Biblioteca Nueva, 1997, pp. 75-84.
KLEIN, Herbert: La inmigración española en Brasil (siglos XIX y XX).
Colombres, Fundación Archivo de Indianos, 1996.
LABRA, Rafael María de: La personalidad internacional de España.
Madrid, Est. Tip. de Jaime Ratés, 1915.
LIDA, Clara (ed.): Una inmigración privilegiada. Comerciantes, empresarios y profesionales españoles en México en los siglos XIX y XX. Madrid,
Alianza, 1994.
MALUQUER DE MOTES, Jordi: “De la crisis colonial a la guerra europea:
veinte años de economía española”. En NADAL, J.; CARRERAS, A. e
SUDRIÀ, C. (compils.): La economía española en el siglo XX. Una perspectiva histórica. Barcelona, Ariel, 1987, pp. 62-104.
MALUQUER DE MOTES, Jordi: Nación e inmigración: los españoles en
Cuba (ss. XIX y XX). Xixón, Júcar, 1992.
MALUQUER DE MOTES, Jordi: “La financiación de la guerra de Cuba y
sus consecuencias sobre la economía española. La deuda pública”. En
NARANJO, C.; PUIG-SAMPER, A. e GARCÍA MORA, L. M. (eds.):
La Nación Soñada: Cuba, Puerto Rico y Filipinas ante el 98. Aranxuez,
Doce Calles, 1996, pp. 317-329.
MALUQUER DE MOTES, Jordi: “Las consecuencias económicas de las guerras de 1898”. Revista de Occidente. 202-203 (marzo 1998), pp. 264-277.
MARTÍNEZ, Albert B. e LEWANDOWSKI, Maurice: L’Argentine au XXe
siècle. París, Armand Colin, 1906.
PÉREZ HERRERO, Pedro: “Algunas hipótesis de trabajo sobre la inmigración española a México: los comerciantes”. En LIDA, C. (ed.): Tres
aspectos de la presencia española en México durante el Porfiriato.
México, El Colegio de México, 1981.
SÁNCHEZ ALONSO, Blanca: La inmigración española en Argentina.
Siglos XIX y XX. Xixón, Júcar, 1992.
SANZ ESCARTÍN, Eduardo: La moneda y el cambio en España, con un
apéndice acerca de las subsistencias en su relación con la moneda.
Madrid, Impr. de M. García, 1905.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 53
Paxs. 43-56
2/6/04
21:30
Página 54
As remesas dos emigrantes…
THÉRY, Edmond: Le problème du change en Espagne. París, L’Économiste
Européen, 1901.
VÁZQUEZ GONZÁLEZ, Alejandro: “La emigración gallega. Migrantes,
transportes y remesas”. En SÁNCHEZ-ALBORNOZ, N. (compil.):
España hacia América. La emigración en masa, 1880-1930. Madrid,
Alianza, 1988, pp. 80-104.
VICENS VIVES, Jaime: Manual de Historia Económica de España. Barcelona, Ed. Vicens Vives, 1960.
54 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 43-56
2/6/04
21:30
Página 55
Jordi Maluquer de Motes
Resumo
AS REMESAS DOS
EMIGRANTES NA
MODERNIZACIÓN DA
ECONOMÍA ESPAÑOLA
TRALA CRISE COLONIAL
(1898-1913)
A crise producida polas guerras coloniais de fin de século (18951898) e a derrota final fronte a Estados Unidos foi seguida dunha
rápida e intensa recuperación económica. As remesas dos emigrantes españois no exterior, alentadas polas expectativas de apreciación da peseta tralo afundimento bélico e o indulto para prófugos e desertores, impulsaron a expansión económica. As
remesas foron moito máis importantes que a repatriación de capitais das antigas colonias e que o investimento de capital estranxeiro.
Jordi Maluquer de Motes
Palabras clave: economía das migracións, remesas, fluxos
internacionais de transferencias.
Resumen
LAS REMESAS DE LOS
EMIGRANTES EN LA
MODERNIZACIÓN DE LA
ECONOMÍA ESPAÑOLA TRAS
LA CRISIS COLONIAL
(1898-1913)
La crisis producida por las guerras coloniales de fin de siglo
(1895-1898) y la derrota final frente a Estados Unidos fue seguida
de una muy rápida e intensa recuperación económica. Las remesas de los emigrantes españoles en el exterior, alentadas por las
expectativas de apreciación de la peseta tras el hundimiento bélico
y el indulto para prófugos y desertores, impulsaron la expansión
económica. Las remesas fueron mucho más importantes que la
repatriación de capitales de las antiguas colonias y que la inversión de capital extranjero.
Jordi Maluquer de Motes
Palabras clave: economía de las migraciones, remesas, flujos
internacionales de transferencias.
Resumé
LES EXPÉDITIONS DES
ÉMIGRANTS AU SEIN DE LA
MODERNISATION DE
L’ÉCONOMIE ESPAGNOLE À
LA SUITE DE LA CRISE
COLONIALE (1898-1913)
La crise produite par les guerres coloniales de la fin du siècle
(1895-1898) et la l’ultime défaite face aux États-Unis fut suivie
d’une intense et rapide récupération économique. Les expéditions d’émigrants espagnols à l’étranger, encouragées par les
possibilités d’appréciation de la peseta à la suite de l’effondrement et de l’indulte pour les fugitifs et les déserteurs, stimulèrent
le développement économique. Les expéditions furent bien plus
importantes que la répatriation de capitaux des anciennes colonies et que l’investissement de capital étranger.
Jordi Maluquer de Motes
Mots clé: économie des migrations, expéditions, flux internationaux de virements.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 55
Paxs. 43-56
2/6/04
21:30
Página 56
As remesas dos emigrantes…
Abstract
EMIGRANT REMITTANCES IN
THE MODERNIZATION OF
THE SPANISH ECONOMY
AFTER THE COLONIAL CRISIS
(1898-1913)
The crisis produced by the colonial wars at the end of the century
(1895-1898) and the final defeat against the United States were
followed by a very rapid and intense economic recovery. The
remittances sent by overseas Spanish emigrants stimulated economic expansion, encouraged by the prospects in the value of the
peseta and the reprieve for fugitives and deserters. The remittances were of much more importance than the repatriation of the
capitals of the ancient colonies and foreign capital investment.
Jordi Maluquer de Motes
Key words: migration economy, remittances, international transfer flows.
Jordi Maluquer de Motes. Catedrático de Historia Económica
da Universidade Autónoma de Barcelona dende 1984. Vicerrector de Investigación desa mesma Universidade entre 1990 e 1992.
Publicou uns 65 traballos sobre temas de historia económica de España e de América Latina. Recibiu o
Premio Nacional de Historia de España de 1981 e o Premio Joan Sardà Dexeus de 1998, concedido ó
mellor libro de Economía publicado durante o ano en Cataluña.
Currículum
56 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 57-68
2/6/04
22:05
Página 57
ESTUDIOS MIGRATORIOS n.º 6 / Decembro 1998. / ISSN. 1136-0291 pp. 57-68
Con este texto preténdese mostrar
como é etnocéntrico clasificar dicotomicamente (como fai o mundo
occidental) culturas en ágrafas e
letradas, e, no interior destas últimas, categoriza-los seus membros
en alfabetos e analfabetos.
Raúl Iturra
Ó “facer falar” unha vella fotografía encontrada en Vilatuxe en Galicia, ó ler e entender, a través dela, toda
unha época, demóstrase que hai moitas outras formas de comunicar e de
lembrar máis aló da oralidade e da escritura.
A ORALIDADE E A
ESCRITURA NA
CONSTRUCCIÓN DO
SOCIAL
O debate foi longo. Tódalas ciencias sociais se
ocuparon de estudiar materiais que os diferentes
pobos usan para aprender e para lembrar. E non hai pobo occidental que hoxe
en día non distinga entre culturas ágrafas e culturas letradas. As primeiras son
clasificadas como primitivas, mentres que as segundas son denominadas
intelectuais. Tamén nas culturas literarias ou letradas, os seus membros son,
pola súa vez, denominados alfabetos ou analfabetos, conforme saiban ou non
usa-los signos árabes empregados para a escritura e para a lectura.
Escritura e lectura son utilizadas para memorizar e para lembra-la historia
local, a historia contextual do local, e a dinámica da interacción social. Quería ó expoñer esta definición tan sintética, lembrarlle ó lector a importancia
desta dicotomía, que acaba por ser unha dicotomía etnocéntrica. Noutras palabras, esta está organizada en función do que o Occidente determina que son
as súas permisións e os seus tabús, os seus xuízos, a súa ética e a súa estética.
E, ó lembra-lo concepto de estética, veñen á miña propia memoria formas
alternativas de construí-la memoria social, como referín e definín noutros contextos (ver bibliografía). Pero a escritura non é a única simboloxía que permite garda-la memoria dos feitos, as xenealoxías, as dinámicas e as prohibicións do interactuar. Hai tamén xestos, deseños, roupa, expresións,
monumentos, palabras, formas de expresión e outras, que serven de obxectivo
para delinea-la conducta social. Porque, en verdade, é esta lembranza que un
grupo garda, a que orienta a forma de actuar, a que determina as diferencias
entre xeracións, xerarquías, épocas, o que pode ser feito e o que debe ser evitado.
¿Que é o que determinará a forma como os individuos actúan a través do
tempo, as diferencias que existen entre diferentes formas de actuar de acordo
coas diferentes xeracións, estratos sociais, recursos e crenzas? ¿Será que todo
isto é determinado a través da oralidade? ¿Será que a oralidade non é escritura? ¿Será a oralidade o conxunto de palabras a través do cal as persoas
comunican os seus obxectivos, os seus parámetros, en historias ordenada-
1. A CUESTIÓN
ESTUDIOS MIGRATORIOS 57
Paxs. 57-68
2/6/04
22:05
Página 58
A oralidade e a escritura…
mente acumuladas que denominamos mitos? ¿Ou será que estas diferentes
formas de actuar son determinadas polas tarefas disciplinadas, que denominamos ritos e traballo? Xa teño escrito e discutido moitas veces sobre este
asunto, polo que sinto o deber de deixar agora espacio para que outros falen.
Persoalmente interésame profundar no coñecemento sobre outros medios de
garda-la memoria, procurando alternativas, outros mecanismos utilizados
para lembrar que leva ás persoas a considera-la escritura e a oralidade como
formas irrelevantes de saber como coñece-lo comportamento dos outros. Foi
o que me aconteceu cando, no antigo lugar de Gondoriz Pequeno, un dos 14
lugares da aldea galega de Vilatuxe, encontrei un día unha fotografía vella e
estragada, que me levou tempo facela falar.
O rectángulo, amarelado e roto en varios sitios,
amosaba nove homes, todos eles de traxe, gravata e peiteado dos anos 20, todos eles sen
bigote nin barba. Dos nove, catro estaban sentados en cadeiras e cinco estaban de pé, coas súas mans nos ombros dos homes sentados. Por detrás do
conxunto conseguín distinguir, despois de, na vila máis próxima, ter refeita a
fotografía con técnicas modernas, paisaxes observables das ventás, un leito de
estilo barroco e unha porta. O deseño estaba feito en cortinas usadas como
escenario do conxunto de persoas. Non existía ningún sinal que permitise
saber cal era o lugar onde fora sacada a fotografía. Máis ben parecía se-lo
retrato de persoas que se vestiran especialmente para amosar benestar, prosperidade, serenidade e solidariedade entre elas. Non era doado, para un home
de finais do século XX, adiviña-las idades dos nove: o comezo do século XX
uniformaba ás persoas na capacidade de traballar, facendo que o conxunto
parecese un grupo da mesma xeración. Unha lectura máis prolongada da fotografía revelou que non tódolos homes de pé tiñan as súas mans pousadas nos
ombros dos outros. O máis forte, a ollar para o obxectivo, tiña os dous brazos
colgando ó longo do corpo, en repouso, mentres que o seguinte pousaba a súa
man dereita no ombreiro esquerdo do home da cadeira de diante del. A seguir,
sentado, un dos señores ollaba tamén só para o obxectivo da cámara, mentres
que o máis alto de pé pousaba a súa man esquerda no ombro dereito do sentado na terceira cadeira. O cuarto dos homes sentados tiña, en cada ombro, as
mans pousadas dos outros dous que estaban detrás del, de pé. Esta forma de
contacto, así como as roupas, os peiteados, as caras serias e miradas vivas,
son un símbolo. ¿Pero será posible ler ese símbolo, sen coñecer quer a identidade, quer o contexto desa identidade? ¿Por que é que esa fotografía estaba
na casa de Gondoriz Pequeno, esa aldea que gobernou Vilatuxe durante séculos cos Condes de Lemos e Duques de Alba, precisamente no mesmo Pazo no
cal viviran os xestores (os cabezoleiros) da dita familia? ¿Fora tirada na aldea
pequena e señorial, ben gardada do vento, da chuvia e da neve, polas outras
2. A FOTOGRAFÍA
58 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 57-68
2/6/04
22:05
Página 59
Raúl Iturra
aldeas próximas (San Lourenzo, Carretera, A Varela, Barciela e Torse)? Nin
a alfombra, nin as figuras das ventás da decoración, parecían de ambientes
rurais; nin o barroco dos arcos das ditas ventás e portas parecían os interiores
de pedra e madeira que constitúen a arquitectura galega rural e urbana dos
anos 20. Eu, estranxeiro con máis de 25 anos de estudio en Vilatuxe, sabíao.
Coa mente furiosamente picada pola curiosidade cartesiana, decidín investiga-lo problema.
¡Non da alma e do corpo no final do século!
Pero si, da alma e do corpo que loitaron por
encontrar un certo sosego, unha certa calma no
uso do corpo e co risco da alma. Xa no 1813, Fernando VII de Castela e
España, por medio da constitución dese ano, retirara a vasalaxe (ou unión da
persoa que traballaba a terra, con señorío do propietario de raíz), a través do
Dereito Visigótico que estaba en vigor en España e en Galicia. Para usufructuar este Dereito, o traballador da terra debía entregarlle unha parte alícuota da producción á casa propietaria: Vilatuxe. Ata hoxe -1997- a familia
de Lemos e de Alba viven aló (desde o século XIII os Lemos, a partir do
século XIV os Lemos e Alba, feitos hoxe unha soa familia). Foi o domingo,
20 de setembro de 1870, cando a freguesía de Vilatuxe, comandada polo traballador rural de San Lourenzo, Xosé Ferradás, expulsara coa Garda Civil,
que viñera esixi-lo pagamento do imposto ó Consumo, imposto que Isabel II
3. A REDENCIÓN
ESTUDIOS MIGRATORIOS 59
Paxs. 57-68
2/6/04
22:05
Página 60
A oralidade e a escritura…
creara en 1868 para substituí-lo de capitación ou subordinación señorial. O
pobo de toda España, durante esta Iª República sen señores, producía para
consumo propio. A casa de Lemos e Alba contraatacou e conseguiu mantela enfiteuse, isto é, a entrega da terra paga por medio do producto, imposto
que os sindicatos de Vilatuxe e outros xa en 1914 non pagaban. En 1926,
extinta outra vez a monarquía, pasaron a poder comprar outra vez as terras o dereito de raíz e o dereito de mellora, isto é, a capacidade para ter. Ou sexa,
as persoas da terra tiñan o dereito, pero non tiñan o diñeiro para pagar, para
trocar ou comprar -e é así que nace a herdanza e as transferencias, así como
as posibilidades de adquirir baldíos, que ninguén traballaba anteriormente.
A Lei de Abolición dos foros que a Monarquía Borbónica Restaurada utilizou para se salvar dunha 2ª República conseguiu soamente a saída rápida e
precoz de homes que poderían adquirir terras individualmente ou en familia.
E é así que un conxunto de veciños, naturais dos sitios arriba referidos, saíu
e foi para terras onde alugaban traballo humano por poucos cartos. E foi para
unha desas terras que o grupo da fotografía viaxou. As minas de carbón e de
aluminio de Nova York acolleron ó grupo que, por motivos diversos, emigrou. E emigrou en conxunto, por motivos diversificados, aínda que ese
grupo estivese unido pola xenealoxía.
Velaí o símbolo das mans. Velaí o símbolo da
foto, que lles foi enviada ás familias. Os brazos
dereitos ó longo do corpo significan, ó contrario das mans nos ombros, unha
ligazón familiar consanguínea ou legal. Non obstante, ¿como se podía saber
quen era quen? ¿E quen o podía saber? O vello do pazo rural non podía lela foto porque a propietaria era viúva recente do fillo do home da foto. Ela
coñecera o seu sogro, pero nada sabía sobre os outros. E o máis alto foi identificado como Guillermo Arca Ramos (1898-1960), pai de Guillermo Arca
fillo, que coñecía ben a fotografía, pero cunha memoria que se apagara
recentemente coa súa vida (1991). A súa man esquerda estaba pousada no
ombro dereito do outro, un tal Eduardo Ramos. Eduardo Ferradás de San
Lourenzo que podía ser ben o pai, ben o fillo. E ninguén sabía. Foi por isto
que tiven que le-la memoria e a lembranza de parentes, veciños e amigos,
que non coñecían a foto. Fun falar coa filla de Guillermo Arca, Neves Arca,
que non tivo dúbidas de que se trataba do fillo porque era demasiado novo
para ser seu tío. Porque Eduardo Ferradás, se fose González, era parente do
seu pai, era seu tío; se fose Ramos, era curmán dela e do seu marido, e
parente do seu pai.
Lin outras fotografías de Eduardo, falei cos seus contemporáneos aínda
con memoria, como Pedro Quistora, de 91 anos, viúvo da irmá do dito
Eduardo fillo, a tía Filomena, esa que foi a miña querida amiga a quen lle tirei
a última fotografía; e falei co irmán do Eduardo fillo, o meu Manolo, que, cos
4. O GRUPO
60 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 57-68
2/6/04
22:05
Página 61
Raúl Iturra
seus 92 anos, gardou a mellor memoria de Vilatuxe. Todos afirmaron: “non,
o Eduardo fillo nunca foi a USA, e morreu tuberculoso na Guerra Civil. Ademais estaba no Seminario porque ía ser cura”. A última proba foi dada por
Sofía, a filla de 86 anos. Estaba, á tardiña, sentada na súa cadeira. Fun onda
ela cun sorriso e, de repente, amoseille a foto. Nese momento ela dixo “¡Ai!
¡o meu pai!” e volveu perde-la memoria, e chorou e chorou. Para comprobalo, falei cun médico que me dixo que os afectos emerxen cando se ve a
imaxe do real, que era da súa infancia. Falei aínda coa súa irmá Manuela, de
78 bos anos. Lin a foto aínda con máis atención e reparei que o cabelo del era
moi curto e disfrazaba o comezo da falta de pelo. Como se pode ver na fotografía, Eduardo está unido ó seu parente Arca, ó pé de seu irmán Ramiro, que
ten a man do seu tío Ángel e do seu irmán Celestino. Do mesmo modo, Eladio Fernández (aínda vivo con 98 anos) coloca a man no brazo do seu cuñado
Moisés.
A foto está ordenada por parentesco e hai unha diversidade de idades,
desde os 20 anos de Eladio ós 40 anos de José Antonio Medela; ese home de
brazos ó longo do corpo, que fixo ó seu fillo Herminio, meu amigo e hóspede, volver en 1927. Todos eles querían compra-las súas terras, conforme a
nova lei, e mostrarlle á familia como estaban ben, como eran solidarios e
amigos nese estraño país, cunha lingua que nunca deran entendido. Foi a
memoria e lembranza de Herminio Medela e a lectura das outras fotos o que
me permitiu a lectura desta.
5. A COMUNICACIÓN A lembranza de Herminio Medela Taín.
Foi ese home xusto e de ben que oíu do seu
pai José Antonio a historia de que marchou para
os USA para merca-las terras herdadas da súa irmá Filomena. Ela casara en
Castro, outro lugar da parroquia, e non lle conviña ter terras lonxe para traballar. José Antonio traballou nas minas de carbón de Nova York, xuntou cartos
durante anos, e pode paga-la herdanza de Filomena volvendo xunta-las herdades, que quedaran contiguas permitindo a crianza e adestramento de cabalos. Este xa fora o traballo de seu pai Manuel e o pai do pai Manuel, don
Benito Medela e Taboada, avogado pola Real Universidade de Compostela en
1816, fillo e neto de avogados, todos eles parentes afastados da casa de Lemos
e Alba e xestores da mesma en Vilatuxe. Esta situación acabou en 1813,
cando, co absolutismo acabou o neoliberalismo, e os parentes afastados pasan
de administrar a traballa-las terras. Sendo así, os cabalos xa non servían para
pasear ou transportar dun sitio para o outro e observa-los traballos. Servían,
antes, para vender, para procrear, para manter unha relación de axuda mutua.
A Constitución de 1813 en España acaba con dereitos, cambia os costumes e
elimina o tempo da lectura e a necesidade de mercar e gardar libros. Cinco
xeracións de avogados, entre 1680 a 1816, formaron unha linguaxe e un
entendemento, cunha lóxica que se mantén, ben no contido, ben nas palabras
ESTUDIOS MIGRATORIOS 61
Paxs. 57-68
2/6/04
22:05
Página 62
A oralidade e a escritura…
da conversa, ben, aínda, nos hábitos de comensalismo e de disciplina da vida.
Pero as cousas comezan a cambiar lentamente: a filla de don Benito Medela
ten dous fillos dun avogado seu parente especialista en Dereito Canónico. E a
historia reza que os fixo cun cura (Canónico, Canons, relixión, Don = Padre).
Fillos estes, que teñen fillos fóra do matrimonio, sen vínculo do patrimonio,
ata que Herminio ten fillos dunha labrega, a querida mamá Esperanza, e pasa
de usa-lo cabalo para ir ás festas a usalo para arar e gaña-la vida na terra de
seu, ou alugalo ó xornal, ou para trocalo dentro de grupos. Toda esta historia
se me suscitou pola lembranza da histórica fotografía; esa que durante meses
este ano e o ano pasado mantivo Vilatuxe a falar e parar para recordar. A
comunicación fixo lembrar que o último sobrevivente do grupo, Eladio, o de
22 anos en 1920, fai hoxe 99 anos, e non 108 como di o carné de identidade
e o rexistro civil (onde cambiaran 1898 para 1889 na data de nacemento); pero
que, hai 25 anos, cando axudei a consegui-la súa reforma non o sabían nin o
podían probar. É a foto do ano 1920, de toda a súa familia un mes antes da
morte de súa nai por accidente, foto na cal el non está por estar nos Estados
Unidos, a que permite percibi-lo engano. Engano do cal el nada percibe pola
súa mente estar xa fóra da historia, pero que diminúe o orgullo dos seus descendentes, Eduardo, Ramiro e Herminio, preparados como estaban para a súa
festa dos seus 108 anos.
Eduardo Ferradás, Ramón Ferradás e Herminio
Dobarro.
Foron estes os que, por necesidade duns pesos de máis, aceptaron rompe-lo contrato de traballo que permitira a súa entrada nos USA, trocándoo por
un contrato nas minas de aluminio. Os outros seis din que o po do aluminio
causa doenza, e que é por iso que só os emigrantes traballan aí e non os americanos brancos. Pero ningún dos tres presta atención a estas advertencias,
gañan aló os seus cartos e volven xa enfermos a Vilatuxe en 1925 -data que
me foi posible fixar a través do pasaporte de Celestina Ramos, do nacemento
dos fillos de José Antonio Moisés, do matrimonio de Eladio, e do certificado
de defunción deles os tres. Data que identifico polo matrimonio de Ángel
Fernández Vilar -matrimonio sen diñeiro- e polo nacemento do primeiro
fillo. Tamén fixei a data de nacemento dun fillo dun deles na súa ausencia,
rexeitado polo pai ausente; e o asasinato do Angelito en 1935, cando tentaba
facer produci-las terras da súa muller, tentativa para a cal fai un acordo co
seu compadre que, tamén na Balagosa, traballaba as terras da súa muller. A
ningunha delas lle gustou o convenio entre os homes, e, porque non estaba
permitido por costume social agredírense as mulleres, fixeron loita-los
homes: Ángel morreu e Antonio fuxiu para a Arxentina. Non había lei de
extradición, feito sabido e usado por moitos que ían para esa Arxentina sen
aliados en Europa. Este coñecemento é froito da oralidade que pasa a ser lei
do comportamento cando é conveniente para a cultura letrada, ben se
entenda ou non o seu contido. Contidos que non se coñecen porque os con-
6. O TRABALLO
62 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 57-68
2/6/04
22:05
Página 63
Raúl Iturra
venios internacionais tamén se coñecen mal. Igualmente tampouco se sabe
que o aluminio causa silicose, e así pénsase que a doenza que matou en poucas semanas ós tres, Eduardo, Ramiro e Herminio, é a coñecida tuberculose.
E sendo esa tuberculose hereditaria, pénsase que o último fillo que queda nas
entrañas de Vicenta, a súa muller, debería morrer tamén da mesma doenza ó
nacer. É o que me conta Manuela, unha excelente memoria nos seus 70 e
moitos anos, pero cunha observación reducida pois que con 7 anos naquela
época, pouco ve e entende da fotografía. Dona Manuela lembrábase con
detalle da doenza do seu pai e da súa morte: o acontecemento máis importante da súa vida de nena.
O traballo de forma xeral queda lonxe para tódalas familias, non se
sabendo ben onde. Nin se entende de onde vén a foto. Tiven que buscar en
baúis, cartas, pasaportes, libros de defunción, na memoria dos vellos máis
novos e no contexto histórico neoliberal do século XIX para sabe-lo abecedario e le-la foto. Xunteina con outras fotos e, cruzadas as 34 que reconstruín, substituíron o alfabeto árabe e déronme o de Vilatuxe. Polo menos
polo de agora.
Aínda non teño ningunha. É máis, estou a suprimir información da moita á que tiven acceso,
porque escribo en España, que hoxe precisa da escritura e da lectura para
administrar como empresa o que foi o lar do que falei. Administrada por un
dos descendentes do (ata Maaschtricht) denominado propietario, e que
agora, ós 50 anos, foi incentivado a reformarse; ós 40 anos foi incentivado a
aceptar unha pensión por invalidez, e a demostrar, a través de feitos, que tiña
descendencia suficiente e capacitada para continua-la empresa. Pais que
falan unha lingua -o galego- que non é a que goberna -o castelán-, por un
goberno que orienta a súa tutela cun soberano permanente, que asina Xoán
Carlos, El-Rei. Un Estado que fomenta sindicatos de propietarios únicos de
terra, onde o lar -a casa- non figura, onde o investimento non é a terra comprada ou o traballo doméstico, nin os nenos que nacen, os litros establecidos
como mínimos e máximos de leite que son muxidos por mes, as maquinarias que se deben mercar. E aínda máis, animais que teñen unha xenealoxía
e son tratados por técnicos do Goberno, tractores que obrigan a xuntar e trocar terras para abrir vías de tránsito para as máquinas, para a auga e para os
rabaños. E a escola, orgullosa da autonomía, ensina Rosalía, Castelao, a lingua vella. A rivalidade non xorde entre bancos, economía, créditos, familia
solidaria e colaboradora, pero si entre irmáns. O Código Civil e a Constitución pasaron para un segundo plano e a empresa é dun fillo novo casado e
con fillos, ou da muller, mentres os pais traballan sen máis autoridade que
orienta-lo saber e guiar con perigo os tractores obrigatorios. Ángel, Eduardo,
Herminio, Ramón, morreron entre os 26-35 anos, mentres percibían cal era
o seu obxectivo na vida. Tódolos fillos que tiñan eran para o grupo de traballo que os obrigaba a xuntar cartos para unir propiedades cando había
7. CONCLUSIÓN
ESTUDIOS MIGRATORIOS 63
Paxs. 57-68
2/6/04
22:05
Página 64
A oralidade e a escritura…
algunha herdanza. Hoxe, a herdanza é inútil: os irmáns son médicos, avogados, electricistas, arquitectos e comerciantes. Mentres parte da familia
entende o real polos modelos experimentais, un deles entende pola experiencia e polo desespero de non poder le-lo castelán, ou de entende-lo
galego, que definen os seus obxectivos da vida. Porque a lingua que se
ensina, nada ten que ver co traballo e co seu contexto. Polo de agora. Na
época da foto, case non ían á escola; nin escola había que non fose o traballo da casa, traballo ese que se aprendía cos adultos e na práctica. A fotografía é a que permite ler para entender esa época, e para orienta-lo investigador en dirección ás persoas e ós textos e arquivos. É a oralidade universal,
en debate, que define a memoria das normas éticas que a lei da empresa
nunca soubo dar, pero que solicita: hai máis católicos, máis matrimonios,
máis rituais e disciplina, máis suicidios.
Hai un conxunto de materiais, distribuídos polos
diferentes sitios do País Galego, que permitiron
a reconstrucción breve da historia que analicei. Hai tamén, a clásica bibliografía doutros autores, que espero comentar máis adiante, así como o libro
prometido á Universidade de Santiago de Compostela, Facultade de Socioloxía e Ciencias Políticas: espero que ese texto pase a se-la continuación dos
outros varios sobre Galicia que publiquei en varios sitios. Mentres, desexaba
que o lector puidese percibi-las miñas fontes para entender como le-la fotografía, e así saber que hai máis do que a simple escritura e oralidade, que xa
citara no comezo deste texto. Por exemplo, entre outros, a fotografía e o estudio do seu alfabeto obrigáronme a ler de forma convencional os Libros de
Nacemento, Matrimonio e Defunción, 1760-1860, Bispado de Lugo; Libros
de Nacemento, Matrimonio e Defunción, 1700-1860, Bispado de Ourense;
Libros de Nacemento, Matrimonio e Defunción, 1870-1997, Rexistro Civil
de Lalín; Libros de Nacemento, Matrimonio e Defunción, 1860-1997, Parroquia de Vilatuxe; Xenealoxías das familias de Vilatuxe, 1700-1997, reconstruídas por min; Censo da poboación de Vilatuxe, 1964-1997, circulación de
persoas, traballo, estudios; Arquivo da Garda Civil de Pontevedra, Lalín,
1870-1997; Entrevistas Vídeo -feitas ós mozos de 28, 29, 30 e 31 anos, 1997,
a infancia de 1970; Entrevistas e Actividades Vídeo -feitas a Herminio
Medela Taín, 1997; Entrevistas Vídeo -feitas á familia Medela, 1997; Fotografías feitas por min, 1973-1975, ás familias de Vilatuxe; Fotografías feitas
por min, en 1996-1997, ás familias de Vilatuxe; Fotografías recollidas entre
as familias de Vilatuxe, 1920-1997; Relatorio de preguntas e respostas entre
a Casa de Lemos-Alba e a poboación de Vilatuxe, 1760; Textos escolares
entre 1969-1997; (Siglos XVI-XX): La Casa de Alba, 1996, María Jesús Baz
Vicente, Madrid, Edit. Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación;
Antropología Económica de la Galicia Rural, (1976) 1988, Raúl Iturra,
Xunta de Galicia; “Yo hago lo que la memoria social indica: para una antro-
8. TEXTOS
64 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 57-68
2/6/04
22:05
Página 65
Raúl Iturra
pología de la memoria rural gallega”, Enciclopedia Gallega, A Coruña, Edit.
Hércules, 1998; Real Decreto 204/1996 sobre medidas para mejoras estructurales y modernización de las exploraciones agrarias.
Velaí os documentos que estudiei para entende-la interacción dos homes
da fotografía e os seus parentes. A teoría foi sacada da miña observación participante na aldea entre 1996 e 1997; a convivencia cotiá coa familia Medela,
casa que me acolleu e que xa, 25 anos antes, me ensinara Vilatuxe, Galicia,
España -a miña casa.
Tamén utilicei ideas sacadas ou desenvolvidas entre varios textos meus
-polo menos tres- editados en Portugal: A construção social do insucceso
escolar, Lisboa, Escher, 1990; A religião como teoria da reprodução social,
Lisboa, Escher, 1991; e “Eu sou homem e obedeço; tu és mulher e mandas”
que Luís Souta tivo a amabilidade de publicar na súa revista Educação e
Ensino, xuño, 1996; un debate meu sobre literacia, ese novo concepto para a
escritura e para a oralidade, tema que desenvolvo tamén en Novos Modos de
Ser Novo e de Ser Velho, Oeiras, Livro de Actas, 1996, así como en “Yo soy
hombre y mando, tu eres mujer y callas. La inferioridad de la mujer socialmente construída en la infancia”, na Revista da SPAE, Porto, 1996: Trabalhos
de Antropologia e Etnologia, vol. 36, 1996; e no libro que editamos con Vítor
Oliveira Jorge, no Porto, Ed. Afrontamento, 1996: Recuperar o espanto: o
olhar da Antropologia, no cal varios de nós debatemos modelos analíticos.
Entrementres, consignei a miña base analítica no meu “A escrita e a oralidade: a genealogia na reconstrução do passado”, publicada na Historia y Crítica, Compostela, 1991. Debo confesar que, sen os seguintes textos, froito do
meu saber dos debates que tiven cos autores, non tería avanzado da Clásica
Antropoloxía que aprendín cos fillos de Malinowski -fillos intelectuais, sen
dúbida; e por orde de impacto en min: Steve Stoer, Diário de Notícias, do 19
de abril de 1992, “Construção Social do Insucesso Escolar”; e Diário de
Notícias do 21 de xuño de 1991, “A Realidade Escolar em Ambiente Rural”,
dúas críticas que, en conxunto coas de Luiza Cortesão (a obra da cal, xunto
coa de Steve Stoer, é longamente coñecida), empurraríanme para continuar
pola vía da Antropoloxía Social da Educación, tema que desenvolvín e creei
en Portugal. Tema ese para o que o meu amigo Paulo Freire me orientou en
1963, Jack Goody en 1973, e Maurice Godelier desde 1974, e que tiveron
como froito a obra dos que denomino os meus discípulos, de longa obra, textos propios publicados, e algúns deles comigo en O Saber das Crianças,
ICE; 1996: Amelia Frazão Moreira, Filipe Reis, Paulo Raposo, Ricardo
Vieira, porque Berta Nunes fixo soa o seu O Saber Médico do Povo, Fim do
Século, 1997; Teresa Joaquim no seu Menina e Moça; e os señores profesores doutores Miguel Vale de Almeida, Fim do Século, Senhores de Si, 1996,
e Graça Cordeiro, na Dom Quixote, quedaron autónomos como manda a
xeración. Ligados por prefacios, e comentarios á súa obra, Telmo Caria,
ESTUDIOS MIGRATORIOS 65
Paxs. 57-68
2/6/04
22:05
Página 66
A oralidade e a escritura…
David Martíns López (Xaén), José María Valcuende (Sevilla), José María
Cardesín (A Coruña), Beatriz Ruiz (Madrid). Con todos eles aprendín e rexuvenecín e agradezo a eterna compañía, esa de Luis Silva Pereira, que estudiou en Chile, Pedro Prista no Algarve, compañías de apoio ó vello profesor.
Sen dúbida que a oralidade e a escritura forman
un conxunto de feitos que envolven signos, símbolos, lembranzas, actividades, afectividades e, esencialmente, comunicación. Unha comunicación continuada, que lle amosa ó outro canto está presente en nós. A identidade en si non é a oposición do Eu co Outro: é, antes,
a unión do Eu co Outro, a influencia do Outro no Eu, e a comprensión, respecto e compañía que ese Eu fai a ese Outro, a tódolos Outros. Ás veces con
amor, ás veces con rabia, ás veces con distancia, e con intimidade. A oralidade e a escritura expresas na lóxica, na sintaxe e no alfabeto da interacción
definida no tempo conxuntural maniféstanse de forma ricamente simultánea
en símbolos sociais, dentro de grupos de individuos que se acompañaron no
día a día. É verdade que todo o Estado, toda a Etnia desexa universalizar esa
comunicación e salienta, etnocentricamente, un modelo: o mito, no oral; o
alfabeto, na escritura. Pero, deste modelo central foxen despois todos, para
seren capaces de quedar unidos -ou taboados. A sociedade non é branca ou
negra, letras ou palabras. É a construcción simbólica que os interdependentes fan durante a súa vida, para expresa-lo saber que a emotividade manda
comunicar. Velaí porque, na foto estudiada, eses homes que o contexto histórico-económico manda ir para fóra, amosan ás súas familias a unión intradoméstica, ó pasaren as mans polos ombros dos consanguíneos e parentes
legais. É esta a miña conclusión para falar das formas en que se expresan as
persoas. Dividir en branco ou negro o grupo social xa se acabou, nunca existiu. Foi un modelo de intelectuais etnocéntricos, que non percibían as centenas de alfabetos que a interacción impón. Se non fose así, ¿como poderiamos explica-lo feito de haber oralidades onde o 70% das palabras son
metáforas e termos populares denominados “disparates” ou “tacos” (palabros)?
Se é así como se di é porque a palabra e o xesto transmiten sentimento,
tenrura, distancia tal vez; e a escritura crea un afastamento entre o que eu
penso e o que eu sinto; onde, non obstante, está presente o Outro no Eu.
Velaí que hai Cervantes, Lope de Vega, Rosalía, Wilde, Camões, Márquez,
Allende e outros. Para os poucos que entendan. E velaquí que hai, durante
cinco anos, unha permuta de fotografías entre Nova York e Vilatuxe, fotografías esas que tiven a sorte de coleccionar en copias feitas para min polos
técnicos. Fotografías que me foron explicadas por Herminio e a súa filla, a
miña fiel colaboradora, Pilar Medela de Batón.
9. EPÍLOGO
66 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 57-68
2/6/04
22:05
Página 67
Raúl Iturra
Resumo
A ORALIDADE E A ESCRITURA NA CONSTRUCCIÓN DO
SOCIAL
Raúl Iturra
Neste traballo ponse en cuestión, por etnocéntrica, unha práctica
que resulta habitual no mundo occidental: a de clasificar baseándose en dicotomías as culturas como ágrafas ou letradas; e dentro destas últimas, en categoriza-los seus membros como alfabetos ou analfabetos.
Ó longo do texto o autor le e entende, a través das imaxes dunha
vella fotografía, toda unha época e mostra como existen moitas
outras formas de comunicar e recordar ademais da oralidade e a
escritura.
Palabras clave: Antropoloxía, cultura oral, cultura escrita, memoria visual, redes de relacións.
Resumen
LA ORALIDAD Y LA ESCRITURA EN LA CONSTRUCCIÓN
DE LO SOCIAL
Jordi Maluquer de Motes
En este trabajo se pone en cuestión, por etnocéntrica, una práctica que resulta habitual en el mundo occidental: la de clasificar
en base a dicotomías a las culturas como ágrafas o letradas; y
dentro de estas últimas, en categorizar a sus miembros como
alfabetos o analfabetos.
A lo largo del texto el autor lee y entiende, a través de las imágenes de una vieja fotografía, toda una época y muestra como
existen muchas otras formas de comunicar y recordar además de
la oralidad y la escritura.
Palabras clave: Antropología, cultura oral, cultura escrita, memoria visual, redes de relaciones.
Resumé
L’ORALITÉ ET L’ÉCRITURE
DANS LA CONSTRUCTION DU
SOCIAL
Raúl Iturra
Cet travail a trait, par ethnocentrique, à une pratique qui est courante dans le monde occidental: celle de classifier, en base à des
dichotomies, les cultures comme agraphes ou lettrées et, à l’intérieur de ces dernières, de catégoriser leurs membres comme
alphabètes ou analphabètes.
Tout au long du texte son auteur lit et comprend, à travers les
images d’une vielle photographie, toute une époque; et il constate comme il existe beaucoup d’autres façons de communiquer
et de se souvenir en outre que l’oralité et l’écriture.
Mots clé: Anthropologie, culture orale, culture écrite, mémoire visuelle, réseaux de relations.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 67
Paxs. 57-68
2/6/04
22:05
Página 68
A oralidade e a escritura…
Abstract
THE ORAL AND WRITTEN
ARTS IN SOCIAL CONSTRUCTION
Raúl Iturra
This work questions, for ethnocentrical reasons, a practice
which is common in the western world: that of classifying cultures (on a dichotomy basis) as non-learned or learned, and, within the latter, categorizing its members as literate or illiterate.
Throughout the text the author reads and comprehends -via the
images of an old photograph- all of an era, and demonstrates
how other forms of communication and recollection exist apart
from the oral and written arts.
Key words: Anthropology, oral culture, written culture, visual memory, relationship networks.
Raúl Iturra. Catedrático de Antropoloxía Social na Universidade de Lisboa. Presidente da Asociación de Antropólogos Portugueses. Membro do CNRS. Membro do Senado da Universidade de Cambridge. Autor de máis dun centenar de publicacións sobre Antropoloxía Económica,
Antropoloxía da Relixión e Antropoloxía da Educación. Foi docente en varias universidades europeas e
americanas. Realizou dous traballos de campo en Galicia na parroquia de Vilatuxe (Lalín), nos anos
1974-76 e 1997. Os resultados de ámbolos reflíctense, entre outros, nos libros: Antropología económica
de la Galicia rural e Cómo era quando não era o que son: o crescimento das crianças.
Currículum
68 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 69
ESTUDIOS MIGRATORIOS n.º 6 / Decembro 1998. / ISSN. 1136-0291 pp. 69-96
A emigración rioxana a América
debe inserirse nun fenómeno máis
amplo no que determinadas rexións
españolas, en especial Canarias e a
cornixa cantábrica, canalizaron cara
ó Novo Mundo os seus excedentes
Rodolfo Alonso Ramos
demográficos. Tódolos estudios,
Pedro A. Gurría García
dende o clásico de Sánchez-AlborMercedes Lázaro Ruiz
noz (1988), sitúan a época da emigración masiva a América no medio século que vai dende 1880 a 1930. Os
diferentes ritmos destas saídas son ben coñecidos e foron establecidos por
Nadal a partir das estatísticas do INE (Nadal, 1984). A proliferación de estudios posteriores, que contrastaron as estatísticas españolas coas dos países
receptores (Yáñez Gallardo, 1994; Sánchez Alonso, 1990 e 1995), permiten
elevar a algo máis de catro millóns o número de españois que cruzarían o
Atlántico durante este período.
A Rioxa acomódase substancialmente ás características xerais desta emigración ultramarina: marcos cronolóxicos, ritmos, procedementos de saída,
perfís sociolóxicos dos emigrantes, etc., aínda que con algunhas matizacións
derivadas de conxunturas económicas particulares. As achegas migratorias da
nosa rexión foron substancialmente menores cás das zonas periféricas do
norte peninsular e de Canarias, e, quizais por isto, o fenómeno non suscitou
a atención necesaria. Sen embargo, a emigración a Ultramar concentrouse en
comarcas moi concretas da Rioxa. Nelas, os efectos da emigración tiveron
unhas repercusións tan notables como as que poden observarse nas rexións
tradicionalmente expulsoras.
A EMIGRACIÓN
RIOXANA A AMÉRICA
(1880-1936)
Nestes momentos a historiografía está ampliando
notablemente as fontes nas análises rexionais da
emigración. Os datos da Dirección Xeral do Instituto Xeográfico e Estatístico deben constituí-lo punto de partida desta análise. Este organismo ofrecerá series anuais de emigración e inmigración dende
1882 ata 1911, de pasaxeiros por mar entre 1912 e 1922, e do movemento
de buques e pasaxeiros por mar a partir desta última data. Ademais, dende
1917 editará un Boletín de emigración.
As estatísticas oficiais complementáronse con información recollida en
fondos documentais locais a partir dunha ampla mostraxe de localidades da
nosa xeografía1. Nelas consultáronse sistematicamente protocolos notariais,
actas de consentimento paterno, censos e padróns de poboación, relacións de
FONTES
1. Viniegra de Arriba, Viniegra de Abajo, Brieva, Ventrosa, Ortigosa, Villoslada, Nieva, Torrecilla en Cameros, Soto, Laguna, San Román, Montalbo, Luezas, Trevijano, Santa Engracia de
Jubera, Lagunilla, Munilla, Enciso, Poyales, Albelda, Ribafrecha, Leza, Cenicero, Fuenmayor, Baños de Rioja, Briñas, Castañares de Rioja, Tirgo, Cuzcurrita, Sajazarra Herramelluri,
Leiva, Treviana, Tobía, Bezares, Manjarrés, Aldeanueva de Ebro e Logroño.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 69
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 70
A emigración rioxana…
emigrantes, rexistro civil, expedientes de quintas, etc. Estas fontes municipais presentan o inconveniente da súa heteroxeneidade, fragmentación, escasa
continuidade espacio-temporal e desigual estado de conservación, polo que
hai que utilizalas de maneira complementaria.
As informacións procedentes da prensa local da época, en especial da revista
El Najerilla, creada co obxectivo concreto de manter vivos os lazos dos emigrantes rioxanos cos seus lugares de orixe, así como diversas entrevistas a persoas implicadas directa ou indirectamente co tema do noso estudio, achegaron matices máis cualitativos, humanizando os fríos datos estatísticos.
Finalmente revisáronse, con desigual fortuna, os fondos dos Consulados
e Embaixadas de España en Arxentina, Chile, Cuba e México, que se atopan
depositados no Arquivo Xeral da Administración (Asuntos Exteriores).
Existen problemas para establecer un modelo
xeral explicativo do proceso migratorio contemporáneo pola complexidade das causas que o
fixeron posible no marco dunha heteroxeneidade
rexional suxeita a procesos de modernización de desigual alcance (Sánchez
Albornoz, 1988: 29). Esta dificultade reprodúcese tamén na Rioxa pola diversidade xeográfica e económica entre as serras meridionais, as localidades
rurais da depresión do Ebro e as cidades. Logroño merece especial atención
por iniciar un rápido proceso de urbanización. En consecuencia, os fluxos
migratorios de saída non resultan homoxéneos, estando sometidos non só ós
vaivéns típicos das conxunturas xerais, senón tamén ás situacións específicas de cada unha das pequenas localidades rioxanas.
A EMIGRACIÓN
RIOXANA A
ULTRAMAR
Gráfico 1
70 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 71
Rodolfo Alonso Ramos, Pedro A. Gurría García e Mercedes Lázaro Ruiz
Resulta difícil facer unha estimación do volume de saídas de rioxanos cara
a América no período analizado. Como é sabido, as estatísticas oficiais de
emigración e inmigración non ofrecen cifras pormenorizadas por “provincias
de última veciñanza” entre 1899-1910. Ademais vénse remarcando a existencia dunha emigración clandestina, particularmente importante en épocas
anteriores a 1898. Non obstante, extrapolando os datos nacionais e calculando
unha emigración clandestina global arredor do 15% pero variable por décadas (Sánchez Alonso, 1990 e 1995; Yáñez Gallardo, 1994; Eiras Roel, 1991),
atrevémonos a aventurar que as saídas cara a América poden estimarse en
arredor de 26.000 persoas durante o período 1882-1936. O gráfico n.º 1
reflicte os fluxos da emigración rioxana, que seguen unha traxectoria moi
similar ós observados para toda España: incremento espectacular na primeira
década do século, apoxeo nos anos inmediatamente anteriores á Gran Guerra, descenso acusado durante o conflicto bélico, tímida recuperación durante
a década dos vinte e colapso definitivo nos anos anteriores á Guerra Civil.
Como ocorre noutras partes do noso país, os desprazamentos de poboación cara ó Novo Mundo afectaron en maior ou menor medida a tódalas localidades, percibíndose con máis intensidade nas zonas que viñan manifestándose xa tradicionalmente expulsoras. Así, as seculares migracións dos
habitantes das nosas serras a outras rexións peninsulares, especialmente cara
a Andalucía, Estremadura e Madrid2, cambiaron de rumbo, para orientarse
decididamente cara a América. Dende finais do XIX non só mantiveron comportamentos diferenciados senón que incrementaron ademais progresivamente
o seu volume.
Os pioneiros na aventura americana proceden nun primeiro momento de
localidades do alto val do Iregua e do alto Najerilla, e son imitados posteriormente polas localidades do Camero Vello. Lixeiramente máis tardía parece a
incorporación a este proceso de localidades do alto Jubera e do alto Cidacos.
Neste último caso, poboacións como Munilla e Enciso, que viñan canalizando
os seus fluxos migratorios cara ás zonas industriais do País Vasco e cara á
ribeira do Ebro, sumaranse á emigración ultramarina con menor intensidade.
Por outra banda as localidades rurais do Val do Ebro mostran unha realidade ben diferente. A finais do século XIX presentaban saldos migratorios
lixeiramente negativos, froito de saídas reducidas cara á capital provincial ou
rexións próximas, en especial ó País Vasco (García Abad, 1998). A presencia en América de mozos procedentes destas localidades, así como da propia cidade de Logroño, pode considerarse como meramente testemuñal antes
2. El Najerilla, n.º 44, xaneiro de 1923, p. 13, Nieva: “... el espíritu aventurero de estos habitantes, que en otro tiempo solo levantaban el vuelo hasta otras regiones españolas y que por
algo es popular el nombre de Cameros en Madrid, Barcelona, la región extremeña y andaluza
donde muchas de las principales firmas comerciales tienen su origen en estas sierras, llámense
Soto, Villoslada, Ortigosa, Nieva y tantos otros pueblos de esta comarca...”.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 71
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 72
A emigración rioxana…
de 1898. Non obstante, a crise da filoxera producirá unha notable modificación no panorama anterior. Entre 1905 e 1914, Arxentina e Chile convertéronse nun destino atractivo para familias enteiras de toda A Rioxa, en particular nas zonas vitivinícolas da Rioxa Alta convertidas en áreas netamente
expulsoras (taxa de crecemento de -1,425% anual para a Rioxa Alta entre
1900 e 1910). Aínda que estas saídas tiveron un carácter máis conxuntural
fronte ós procesos observados nas comarcas serranas, influíron de maneira
decisiva en que a emigración rioxana alcanzara nestas datas os seus máximos valores.
Táboa I
Idade de saída dos emigrantes solteiros
Distribución porcentual por grandes grupos de idades*
Menores 12 anos
De 12 a 20 anos
Maiores 20 anos
Ata 1900
N.º
%
Casos
5,6
8
88,7
126
5,6
8
N.º
%
Casos
—
4
—
4
—
0
Varóns
Mulleres
Ata 1900
N.º
Idade
Casos
15,5
134
—
4
VARÓNS
Menores 12 anos
De 12 a 20 anos
Maiores 20 anos
MULLERES
1901-14
N.º
%
Casos
11,3
43
82,1
312
6,6
25
N.º
%
Casos
9,6
10
53,8
56
36,6
38
1915-36
N.º
%
Casos
3,1
9
91,7
266
5,2
15
N.º
%
Casos
4,8
4
57,1
48
38,1
32
Total
N.º
Casos
60
704
48
N.º
Casos
18
108
70
%
7,4
86,7
5,9
%
9,2
55,1
35,7
Idade media da emigración xuvenil
1901-14
N.º
Idade
Casos
16,5
337
19,7
94
1915-36
N.º
Idade
Casos
16,8
281
19,8
80
Total
Idade
16,4
19,7
N.º
Casos
752
178
* Porcentaxe sobre o total de cada período
Estes desprazamentos afectaron basicamente a mozos varóns entre os 14
e a idade de incorporación ó servicio militar. Tal e como reflicte o libro de
matrícula escolar de Laguna de Cameros, algúns chegaron a cruza-lo Atlántico antes de concluí-lo seu período de escolarización ós 13 anos. Tratábase
maioritariamente de segmentos de poboación pouco cualificados, que rompen a imaxe tópica do indiano anterior ó século XIX. Proceden de familias
de condición social baixa, basicamente xornaleiras e campesiñas, que declaran querer dedicarse a actividades tipicamente urbanas, no que as fontes denominan xenericamente como “dependentes do comercio”. A inmensa maioría
consideraba un ascenso social poder traballar en América nestas ocupacións
72 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 73
Rodolfo Alonso Ramos, Pedro A. Gurría García e Mercedes Lázaro Ruiz
abandonando as duras faenas rurais3. As excepcións a este perfil van ser consideradas polos coetáneos como unha auténtica rareza.
Como se veu facendo constar noutros estudios rexionais sobre a emigración ultramarina, a práctica habitual de saída baseábase no requirimento. Chamados por parentes xa establecidos, os membros da unidade familiar íanse
incorporando progresivamente. A saída sempre comezaba por un dos fillos
maiores, que arrastraba ó resto dos irmáns varóns a medida que entraban na
adolescencia. O comportamento das mulleres é lixeiramente distinto. Parten
en moita menor proporción, a idades superiores ós varóns, reclamadas por
outros membros da familia ou polos seus futuros maridos. Para elas a emigración non era só unha oportunidade laboral, senón que se convertía nunha
maneira de escapar á soltería definitiva a que as condenaban os reducidos
límites da súa localidade de orixe.
A principios deste século, e coincidindo coa incorporación doutras comarcas rioxanas á emigración, obsérvanse con maior frecuencia saídas de grupos
familiares completos. Esta modalidade, imperante nas localidades agrícolas
do val do Ebro, viña manifestándose nos desprazamentos das zonas vitivinícolas rioxanas cara ás zonas industrializadas da ría de Bilbao durante o último
tercio do século XIX (González Portilla e Zárraga Sangróniz, 1996: 216). Así,
en 1908 chegan a Chile vinte familias de Cenicero contratadas para faenas
rurais, axiña abandonadas, en San Vicente de Tagua-Tagua (García Sánchez,
1995: 183). Ó ano seguinte, seguiranlles oito familias de labradores e unha de
carpinteiros da mesma localidade (Bermejo e Delgado, 1987: 519). Tratábase
xeralmente de familias xornaleiras que se vían abocadas á emigración polo
desemprego provocado pola negativa conxuntura agraria provocada pola filoxera.
Tanto os habitantes do val como os das serras meridionais elixen maioritariamente Arxentina (72%) como primeiro país de destino, aínda que foron
detectados casos en que os emigrantes se trasladaron dende Bos Aires cara
a outras repúblicas sudamericanas. En menor proporción declaran dirixirse
a Chile (14%), Cuba (5%), México (2%) e Brasil (1%). O 6% restante corresponde ó que aparece dunha maneira indeterminada nas fontes con destino
xenérico a América e a un amplo abano de países: Porto Rico, Uruguai, Perú,
Bolivia, etc.
Os emigrantes rioxanos non saen de maneira homoxénea ó longo do ano,
apreciándose unha forte compoñente estacional (de setembro a xaneiro), para
3. Por entrevistas orais, a imaxe que recordan os emigrantes das súas primeiras ocupacións
dista moito das expectativas que eles mesmos forxaran: vivían en precarias condicións nos
establecementos en que foran contratados, sendo frecuente que tivesen que dormir sobre xergóns sobre o propio mostrador. Entrevistas ó Sr. Pascual, residente en Mar del Plata, ó Sr. A.
Ochoa de Santiago de Chile ou ó Sr. G. Lázaro, residente en Viniegra de Arriba.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 73
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 74
A emigración rioxana…
o que se deron moitas explicacións. Maioritariamente saen polos portos de
Bilbao, Santander e Barcelona dende finais de século, abandonando progresivamente a tendencia a embarcar no porto de Cádiz. Pódese anticipar que as
familias rioxanas preferiron para os seus fillos o pagamento por adiantado
aínda a custa do endebedamento das súas precarias economías. Os testemuños orais poñen de manifesto que os billetes se pagaban coa solidariedade da
familia ou a venda da gandería na maior parte dos casos. Cargados cun fardelo ou co baúl do emigrante, a saída da casa só era o principio dunha serie
de aventuras e calamidades (Giró Miranda, 1998). En barcos sobrecargados4,
afrontaban os riscos dunha travesía que non sempre chegaba a porto; no afundimento do vapor Príncipe de Asturias en 1916 faleceron oriúndos de Viniegra de Abajo5.
En moitas ocasións eran agardados no punto de chegada por outros familiares que previamente lles buscaran o necesario traballo. Os comportamentos case unidireccionais da emigración dalgunhas localidades rioxanas -Ventrosa cara a Rancagua (Chile), Luezas cara a Pachuca, no estado mexicano
de Hidalgo- poñen de manifesto o poder de arrastre de redes ben consolidadas. Estas cadeas migratorias explicarían a relativa importancia que alcanzou Chile para a emigración rioxana fronte a outros países da área do Caribe.
Ademais, xurdiron numerosas asociacións de protección e socorro entre os
emigrantes6 que mereceron o apoio das autoridades consulares. A aparición
de centros rexionais e de puntos de reunión7, a preferencia por pensións rexentadas por paisanos, os múltiples encontros nas festividades sinaladas das súas
localidades de orixe, etc., sinalan a existencia dunha forte cohesión interna
que os mantiña estreitamente unidos como grupo.
4. Rioja Ilustrada, n.º 14 (8 de abril de 1907): “... en la popa del transatlántico ondea bandera
italiana; su nombre es ‘Fortunata’; lleva carga de emigrantes que van a las repúblicas sudamericanas en busca de un soñado porvenir... agarrados a la barandilla multitud de seres harapientos... mujeres andrajosas y chiquillos débiles forman corros de donde salen gritos de alegría fingida... Sobre cubierta hemos visto a un anciano envuelto en hermosa manta de colorines
y bordados chillones; vestía el traje típico de nuestros serranos: hablaba en el tono que oímos
carretera de Soria arriba las mañanas de San Mateo...” (“Mar adentro”, por José M.ª Mato).
5. A. M. de Viniegra de Abajo. Rexistro Civil, libro n.º 23 (30–XI-1918).
6. Mencionémo-la “Asociación Española de Socorros Mutuos”, a “Cámara Española de Beneficencia”, a “Sociedad Española de Socorros Mutuos de San Fernando”, etc., activos en Arxentina desde o século XIX (AGA, AAEE, 9076-84). En Chile existiron asociacións benéficas de
españois desde datas temperás, pero queremos remarcar que o 21-IX-1918 se fundou a “Sociedad Benéfica Provincia de Logroño”, que adquiría entidade xurídica ante as autoridades chilenas o 23-VIII-1920. En 1924 tiña 270 socios, entre emigrantes naturais da provincia e fillos
dos mesmos. AGA, AAEE, 9291, 148. Así mesmo, García Sánchez, 1995, pp. 230-244.
7. Os oriúndos das serras “tenían sus conferencias en la plaza Lavalle, de Buenos Aires” (El
Najerilla, n.º 61, xuño 1924, p. 9).
74 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 75
Rodolfo Alonso Ramos, Pedro A. Gurría García e Mercedes Lázaro Ruiz
A partir da xeneralización da navegación a vapor, as fontes permiten intuír,
aínda que con bastantes limitacións, a frecuencia dos retornos. O estado actual
dos nosos coñecementos non nos permite cuantificar este feito, aínda que
Yáñez Gallardo (1994) aventura cifras de ata o 51% para o conxunto da emigración española.
A emigración a América experimentou novo
impulso nas últimas décadas do século XIX
como consecuencia da concorrencia de novos
factores, que non pasaron inadvertidos para a Administración. A Real Orde
do 2 de xullo de 1891 sobre a emigración insiste en
CAUSAS DA EMIGRACIÓN
... la abundancia y baratura del trabajo en ciertas regiones de España; la esterilidad o
pobreza del suelo en otras; el legítimo deseo del obrero en mejorar sus posición; la halagüeña esperanza de hacer fortuna y hasta la influencia siempre ejercida por los éxitos
ajenos, han sido las causas principales a que puede atribuirse este movimiento de nuestra población industrial y agrícola hacia países extraños, en los cuales cree tener asegurado un rico porvenir...
A nosa percepción dos feitos, peneirados por un século de distancia, permítenos engadir ademais outros factores como o anquilosamento das estructuras económicas en momentos de modificacións no réxime demográfico, o
desexo de eludi-los riscos do servicio militar, as políticas migratorias a ámbolos lados do Atlántico, o impacto da propaganda promovida polas compañías
de navegación, etc.
Cando Francisco Granmontagne8, mozo e pobre emigrante procedente da
serra burgalesa, contesta irado a través da prensa a un artigo do elitista escritor arxentino Miguel Cané (Biagini, 1993: 336), seguramente non sospeitaba
que estaba especificando unha das razóns polas que moitos mozos se sentiron engaiolados por América:
... Al señor Cané le contraría que los inmigrantes que llegan a la Argentina, sin más
bienes de fortuna que los caminos y las estrellas se tornen al poco tiempo altivos y soberbios. El secreto de este súbito cambio radica en las oportunidades que les ofrece el país
8. Nacido en Barbadillo de los Herreros o 1 de outubro de 1866, chega a Bos Aires en 1886
e inicia nesta cidade a súa carreira como escritor e periodista. Foi fundador e director da revista
La Vasconia e colaborou en diarios arxentinos. Destacado columnista do diario bonaerense
La Prensa, publicou unha crónica sobre as Viniegras. O seu extenso relato vai acompañado
de diversas fotografías e do retrato de don Elías Romero Laguardia, benfeitor da localidade
(El Najerilla, n.º 68, xaneiro de 1925, pp. 5 e 7. Viniegra de Abajo). Granmontagne foi considerado como un membro máis da Xeración do 98. A súa novela Teodoro y Foronda narra a
chegada da emigración europea a Río da Prata. Nela describe a historia dun emigrante oriúndo
do mundo rural vasco, que tras múltiples penalidades consegue unha sólida posición económica, que sen embargo non lle dá a felicidade. A novela recrea o ambiente da emigración, a
chegada ó porto de Bos Aires, a aduana dos emigrantes, etc.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 75
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 76
A emigración rioxana…
de saltar de proletarios a propietarios, oportunidades que nunca tuvieron en la vieja
Europa... La grandeza de América, señor Cané, reside en dar soberbia, a los que, en
otros medios sociales y económicos más estrechos, jamás pudieron tenerla. El criado en
Europa morirá criado; aquí puede elevarse a estanciero.
Nas zonas tradicionalmente expulsoras, as redes familiares contribuíron
a alimentar esta particular visión de América. Os membros da familia xa establecidos acollían ós máis desfavorecidos para axudarlles a crear un porvir na
Terra Prometida. E é que o fenómeno da emigración alimentouse dunha ilusión de progreso sintetizada na popular expresión de “face-las Américas”.
Nada importaban as distancias, as penalidades ou o desarraigamento, con tal
de regresar como novos ricos ó punto de partida:
... los más jóvenes se aventuran a surcar los mares, atraviesan miles y miles de leguas,
y sufriendo penalidades, les alienta la esperanza de hacer fortuna, y si la consiguen, no
piensan ni en encumbrarse por medio de la política, no solicitan honores, ni les aguijonea la vanidad, sólo aspiran – y por cierto que es bien meritoria aspiración – en regresar a la villa, en vivir tranquilos en medio de aquel retiro, y en socorrer a sus parientes, a sus convecinos necesitados...9.
Tratábase de emula-los triunfadores que “volvían ó lugar facendo soa-los
pesos nos petos”, uns con grandes fortunas, outros simulando telas. Esta esperanza de prosperidade era alimentada por medio dunha imaxe distorsionada,
reiterativamente aparecida na prensa. En épocas relativamente tardías as páxinas de El Najerilla describen idilicamente a vida en América, mentres que
as pequenas localidades serranas, carentes das máis elementais infraestructuras, languidecían nunha precaria economía de subsistencia. Este contraste
ponse de relevo no debate desenvolvido arredor do proxecto de construcción
dunha vía férrea polo val do Najerilla. A revista citada avogaba pola súa execución afirmando que “en la Argentina van dos mil líneas paralelas unas a
otras y para todas sobra”10. Existe sen dúbida unha clara vontade de impactar, de esaxera-la facilidade do éxito. Así, felicítase a triunfadores que mereceron recoñecemento público en América; menciónanse as viaxes dos prósperos homes de negocios, publícanse fotografías en portada de emigrantes
ataviados coas súas mellores galas, que contrastan coa vestimenta habitual
dos habitantes da serra, etc.11. O reflexo máis significativo do triunfo represéntao o regreso dun indiano entrando triunfalmente na súa localidade nun
impresionante coche “haiga”:
9. El Najerilla, n.º 46, marzo de 1923, p. 7, crónica de Viniegra de Abajo: “Recuerdos de un
viaje. A mis amigos de Viniegra de Abajo por Don Francisco Bañuls y Roselló”.
10. El Najerilla, n.º 46, marzo de 1923, p. 2. Editorial.
11. El Najerilla, n.º 75, setembro de 1925, p. 8, crónica de Canales. Ibídem, n.º 46, marzo de
1923, pp. 6 e 7. Viniegra de Abajo e Villavelayo; n.º 61, xuño de 1924, p. 5. Mansilla; n.º 49,
xuño de 1923. Portada.
76 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 77
Rodolfo Alonso Ramos, Pedro A. Gurría García e Mercedes Lázaro Ruiz
... hace unos días pudimos contemplar un automóvil que hacía su entrada triunfal en la
Revilla, primera vez que un hijo del pueblo viajaba hasta aquí en esta forma. El agraciado fue Don Benito Muñoz, acaudalado y simpático comerciante en la República de
Chile, que después de bastantes años de batallar con los Chilenos tuvo la suerte y bondad de venir a honrar a su pueblo...12.
¿Como resisti-la tentación do soño americano? Os mozos emigrantes eran
conscientes das dificultades da súa empresa, de que non sempre lles ía sorri-la fortuna13, e de que a maioría non conseguiría volver. Para xustifica-lo seu
fracaso, alegaban ó volver múltiples desculpas; resulta curioso comprobar que
a máis recordada hoxe en día sexa a perda da maleta caída ó mar na viaxe de
retorno.
A emigración percíbese como unha válvula de escape en etapas de desaxuste do delicado equilibrio entre poboación e recursos. Así, increméntase
cando o crecemento demográfico resulta insoportable ou en conxunturas económicas difíciles. É imposible deixar de relaciona-lo aumento dos fluxos
migratorios españois a Ultramar coas transformacións do réxime demográfico tradicional observadas dende finais da centuria (Pérez Moreda, 1985;
Nicolau, 1991) -inicios da transición demográfica- e coas dificultades económicas xeneralizadas dende 1860 (Robledo, 1974 e 1988; Nadal, 1984; Tortellá, 1994).
En 1887 os indicadores demográficos rioxanos (Reher, Pombo e Noguerás, 1993) parecen suxeri-la persistencia do réxime tradicional nos mesmos
niveis que os constatados cen anos antes (Gurría, 1992). Os valores de fecundidade e nupcialidade mantéñense moi elevados, aínda que non se foron incrementando ó longo do século XIX. Similar comportamento apréciase na evolución da mortalidade infantil (Gurría e Lázaro, 1995). En definitiva, A Rioxa
aproximábase ós comportamentos observados en amplas zonas da España interior que mantiñan o que se denominou un sistema de alta presión (Delgado,
Gurría e Lázaro, 1998). A partir da última década da centuria, comezaron a
evidenciarse, con certo atraso con respecto a outras rexións españolas, os primeiros indicios da transición demográfica. O descenso da mortalidade, en
especial a súa compoñente infantil e xuvenil, móstrase xa irreversible. Ó
mesmo tempo os indicadores da fecundidade xeral manteranse elevados, non
se producirá unha reducción significativa ata 1930, cando diminúan tanto a
12. El Najerilla, n.º 61, xuño de 1924, p. 8. Ventrosa.
13. “... Un día juzgó que la fortuna le sonreía, cuando su padre le dijo que un tío que tenía un
comercio en Chile le llamaba a su lado. Creyó volverse loco de alegría; le extrañaron los sollozos de la madre y las lágrimas del padre al despedirlo y marchó lleno de júbilo pensando que
aquella vez, sus sueños iban a ser realidades. No le favoreció en Chile la suerte para hacer
fortuna, aunque tampoco le ahogó la miseria, por hallarle siempre trabajador...” (Rioja Ilustrada, n.º 58, 10 de febreiro de 1908).
ESTUDIOS MIGRATORIOS 77
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 78
A emigración rioxana…
fecundidade lexítima como a propia nupcialidade (Nicolau, 1991: 52-59). Así
pois, nas décadas iniciais do século XX as familias viron aumenta-lo número
de fillos que sobrevivían á infancia sen que adoptaran polo momento medidas encamiñadas a limita-lo seu volume14. A este momento correspondeu a
etapa máis aguda da saída cara a América.
Táboa II
Indicadores demográficos na Rioxa15
Nupcialidade (Im) e fecundidade lexítima (Ig)
1887
1900
1910
1920
1930
1888-1900
1901-1910
1911-1920
1921-1930
1931-1940
Mortalidade infantil
Ig
Im
1880-9
682
640
1890-9
706
612
1900-9
654
584
1910-9
656
526
1920-9
625
531
T. Natalidade T. Mortalidade C. Natural (%)
39,24
35,05
0,418
37,55
27,47
1,008
31,14
23,98
0,716
30,93
19,58
1,135
23,93
16,47
0,746
1q0
207
190
185
161
143
C. Real (%)
-0,328
-0,060
-0,247
-0,548
-0,822
4q1
356
244
235
157
115
S. Migratorio
-0,090
-1,068
-0,469
-0,587
-0,076
A economía rioxana, marcada polo predominio das actividades agrícolas e
gandeiras, non puido escapar a unha situación xeneralizada de anquilosamento,
de escasa modernización productiva. Os contemporáneos atribuían estes problemas a axentes externos (pobreza do solo, terreos improductivos, etc.), sen
percibi-la necesidade dunha transformación en profundidade dunhas estructuras agrarias arcaizantes (Rieucau, 1997), a súa permanencia incrementaba a presión demográfica sobre uns recursos cada vez máis limitados.
A emigración será, pois, unha das respostas adoptadas polas poboacións
ós problemas demográficos xerados por un excesivo crecemento, máxime
cando este non podía ser absorbido por unhas economías primarias sobrecargadas e ameazadas de pauperismo. Efectivamente, ata a Guerra Civil, a
poboación rioxana crecía por debaixo do seu potencial crecemento natural,
constituíndose polo tanto nunha rexión moderadamente expulsora de excedentes demográficos. Dúas matizacións a esta norma xeral. A primeira, de
14. A documentación testemuña como o aumento do número de fillos vivos por familia obriga
á súa expulsión. Así, Rufino Valdecantos, labrador de Soto en Cameros, outórgalles autorización ós seus fillos Plácido e Encarnación, de 16 e 14 años, para que se trasladen á República
Arxentina, declarando que a causa é “tener mucha familia y serle de necesidad la emigración”.
15. Os indicadores de nupcialidade e fecundidade lexítima proceden de Erdozáin e Mikelarena (1998); os de mortalidade infantil do século XIX de Gurría e Lázaro (1996). O resto, elaboración propia a partir de datos do INE.
78 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 79
Rodolfo Alonso Ramos, Pedro A. Gurría García e Mercedes Lázaro Ruiz
carácter xeográfico, sinala que as poboacións de tódalas comarcas serranas
diminuíron o seu número de habitantes dende mediados do século XIX; a
segunda, de tipo cronolóxico, mostra que entre 1900 e 1910, e como consecuencia do impacto da crise da filoxera, o conxunto da Rioxa perdeu efectivos brutos ó dispararse á alza os fluxos emigratorios. Ámbalas dúas precisións teñen estreita relación con América.
Nas localidades serranas, a decadencia das actividades tradicionais viña provocando dende o século XIX a progresiva reducción da actividade productiva
a unha mera economía de subsistencia. Efectivamente, os rabaños transhumantes eran unha simple reliquia do pasado e o proceso de concentración artesanal en determinadas localidades (Munilla, Enciso, Soto, Torrecilla, Ezcaray)
resultara inviable16. Os excedentes de man de obra, cada vez máis numerosos,
canalizados secularmente cara a determinadas rexións peninsulares (Madrid,
Estremadura, Andalucía Occidental), reorientaranse a Ultramar.
No val a emigración tivo unha orixe moi puntual: os negativos efectos da
destrucción do viñedo pola filoxera, que arruinou os pequenos colleiteiros que
carecían de capital para reconstruí-las súas plantacións. As localidades máis
afectadas concéntranse na Rioxa Alta.
... Las diferentes enfermedades criptogámicas y parasitarias, y las bruscas oscilaciones
del mercado, cuando no la persistente baja en él de los caldos, han producido durante
los últimos quince años hondos quebrantos a los agricultores... San Vicente ha llegado
a tener unos 2.800 habitantes; hoy, allá andará con 2.000, tal vez no lleguen. Casa que
se derrumba, no se levanta. La emigración se había limitado en los primeros años de
invasión filoxérica a las provincias vascongadas; ahora empieza a hacerse a América17.
Durante a segunda metade do século XIX o desexo de eludi-lo servicio
militar favoreceu a aparición dunha corrente de emigración clandestina.
Aínda que se tomaron medidas legais para impedilo (RR.OO. do 10-11-1883
e 21-11-1884), a guerra colonial de 1895-98 acentuaría o problema. As novas
disposicións gobernamentais (R.O. do 25-1-1897) tiveron escaso éxito e así
se puxo de manifesto posteriormente na guerra de Marrocos. O reducido
tempo transcorrido entre ámbalas dúas contendas mantivo vivo o recordo dos
perigos que entrañaban as campañas bélicas. Como consecuencia, o desexo
de eludi-lo servicio militar converteríase en causa maioritaria dunha emigración temperá, salvo que o potencial recruta entrara nalgunha das categorías legais de exclusión ou tivera cartos para redimirse. Os expedientes de
16. Declaración da Junta de Elaboración del Censo de Población de 1887 en Munilla: “... Al
tratar de establecer las causas que más directamente han podido influir en el descenso de población que se nota en este pueblo, aparece en primer término la paralización de algunas de sus
fábricas y la necesidad que sienten sus moradores de proporcionarse trabajo, iniciándose una
marcada tendencia a emigrar a los diferentes puntos de la península”. O proceso de dispersión industrial culminará nos anos vinte.
17. Rioja Ilustrada, n.º 25, 24 de xuño de 1907.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 79
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 80
A emigración rioxana…
quintas consultados para unha boa mostra de localidades rioxanas non presentan dúbidas: unha enorme proporción de mozos declarados prófugos atópanse en América, igual que outros moitos que están en paradoiro descoñecido.
As continuas saídas cara a América para eludi-lo servicio militar, moito
máis acusadas en procesos bélicos, víronse favorecidas polo feito de que
dende as décadas finais do século XIX o prezo da pasaxe era substancialmente
menor que o que custaba redimirse. O cánon resultaba prohibitivo para a case
totalidade da poboación porque xa cara a 1870 oscilaba entre 1.000 e 1.500
pesetas, cando o prezo da pasaxe non superaba as 400 e ademais abría a posibilidade de atopar fortuna (Barreiro Mallón, 1991: 87).
A situación dos emigrantes prófugos, que perderan os seus dereitos como
españois, atenuouse co paso dos anos. Ó converterse nun problema xeneralizado, o Estado intentará regulariza-la súa situación legal, ó mesmo tempo
que obtén unha nova fonte de recursos. As autoridades consulares españolas
en América recibiron en 1912 novas instruccións sobre prófugos, nas que se
remarcaba que a súa situación non implicaba perda da nacionalidade, nin dos
dereitos inherentes á súa condición de españois, a cambio de pagar puntualmente unha cantidade anual en concepto de multa18. Na dictadura de Primo
de Rivera, unha nova lei de recrutamento fixaba este pagamento en 500 pesetas, sempre que levaran en América ou en calquera outro continente dende
dous anos antes de seren recrutados19.
A maior parte dos rioxanos entra en contacto con América a través do
porto bonaerense. Dende que en Arxentina entrara en vigor a Constitución
de 1853 (art. n.º 25, 65 e 107), favoreceuse o asentamento de estranxeiros.
Esta tendencia acentúase a partir de 1876, cando o goberno arxentino aproba
a Lei 817 sobre inmigración e colonización na que se articulan vantaxes para
os emigrantes útiles e as súas familias (Palazón Ferrando, 1990: 127-136).
Entre elas destacan as que garanten traballo inmediato na colocación ou industria que se prefira, aloxamento gratuíto a cargo da nación durante os cinco
días posteriores á chegada e traslado tamén á conta do goberno ata o punto
onde o emigrante decida fixa-la súa residencia. Favorécese especialmente ós
que prefiran ocupacións agrícolas, adiantándose o importe da pasaxe e concedéndolles terras e facilidades para o seu cultivo. A necesidade de man de
obra abundante forzou ó goberno arxentino a incrementa-la propaganda a partir de 1891, circulando por toda Europa folletos divulgativos que invitaban á
18. Estas instruccións eran recordadas tempo despois por El Najerilla, n.º 44, p. 15, xaneiro
de 1923. Noticias xerais.
19. Consérvase unha “Relación de mozos y reclutas a quienes les han sido concedidos los beneficios del Real Decreto Ley de 24 de marzo de 1926 (DO n.º 68) en este Consulado General
de España en la República de Cuba”, Arquivo Xeral da Administración, Asuntos Exteriores,
1137-39.
80 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 81
Rodolfo Alonso Ramos, Pedro A. Gurría García e Mercedes Lázaro Ruiz
emigración20. Atraídos pola acción propagandística deste goberno, un gran
número de rioxanos aséntanse en Bos Aires, Mar del Plata, Córdoba, Rosario de Santa Fe e Salta, entre outras cidades.
As oportunidades para o establecemento en Arxentina de emigrantes europeos vanse manter durante as dúas primeiras décadas do século XX. Agora
ben, xa nos primeiros anos da década dos vinte comeza a manifestarse un
cambio de postura sobre esta cuestión que inquietou moito a colonia rioxana
en Bos Aires. Esta preocupación non é senón o anuncio das restriccións que
se inician en 1930 no marco xeral da gran depresión económica, mediante a
imposición dun arancel consular de dez pesos de ouro por cada certificación
de boa conducta, boa saúde e non mendicidade, limitando a entrada ó país
ós que tivesen contrato de traballo.
As saídas cara a Chile, mínimas antes de 1890, increméntanse progresivamente ata a década 1910-20. Existía xa dende 1883 unha Axencia Xeral
de Inmigración e Colonización, que daba facilidades para poñer en explotación as terras incultas do centro e sur do país (García Sánchez, 1995: 73-76).
Sen embargo, o incremento de rioxanos cunha clara dedicación cara ás actividades urbanas será máis perceptible a partir da publicación dun “Reglamento de inmigración libre” en 1905, que, entre outras vantaxes, abarata os
custos da pasaxe (Palazón Ferrando, 1990: 127-136).
Gráfico 2
1000
Arxentina
100
Chile
10
Cuba
Outros
1
a. 1870
1870-9
1880-9
Arxentina
1890-9
Chile
1900-9
Cuba
1910-9
1920-9
1930-6
Outros
20. “Se ha presentado por el Gobierno un proyecto muy duro sobre entrada de extranjeros en
el que se exigen infinidad de documentos para evitar la entrada de indeseables; también se
reserva el derecho de suspender la emigración en determinados casos” (El Najerilla, n.º 51,
xuño de 1923, p. 9. Crónica desde Arxentina).
ESTUDIOS MIGRATORIOS 81
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 82
A emigración rioxana…
A emigración cara a Cuba merece unha mención especial. Toda a lexislación emigratoria española anterior a 1853 tratou de canaliza-los fluxos cara
ás colonias do Caribe, prohibindo de maneira expresa e reiterada a emigración cara ás novas repúblicas independentes21. Polo tanto, a emigración rioxana ata 1880 manifestou unha clara preferencia pola Perla das Antillas, os
seus mercados de azucre, café e tabaco estaban tendo unha grande expansión.
Sería o mundo comercial22 da Habana, e en menor medida de cidades como
Matanzas, Santiago e Camagüey, o que atraeu os rioxanos, que nas súas declaracións non parecen sentirse tentados polos traballos nos enxeños nin polas
zafras nos canavais. Ata onde chegan os nosos coñecementos, non se detecta
emigración baixo contrata, sistema habitual noutras rexións (Macías Hernández, 1996: 387-430). Tampouco se detecta ningunha modificación nas súas
actividades económicas trala abolición da escravitude na illa, cando os grandes propietarios trataron de atraer unha man de obra rural branca que substituíse os escravos recentemente manumitidos (Mesa, 1990: 121).
Durante os períodos bélicos os compoñentes desta emigración foron de
carácter case exclusivamente militar, afectando a soldados mobilizados. Trataríase entón duns desprazamentos forzosos, temporais, difíciles de estimar
nas fontes locais e que escapan ó sentido xeral desta análise. Trala independencia da illa, a emigración rioxana a Cuba recupérase, coincidindo co incremento dos prezos do azucre ata esas datas. Trala caída dos prezos deste producto a partir de 1921-22, o fluxo migratorio español á illa sofre un drástico
descenso (Losada Álvarez, 1996: 431-456), comportamento similar ó observado entre os nosos emigrantes. En calquera caso, as saídas cara a Cuba mantéñense a uns niveis moi discretos, sempre por debaixo dos observados en
rexións próximas (Fernández Clemente e Pinilla Navarro, 1998).
Aínda sendo relevante o empeño dos diferentes gobernos hispanoamericanos por potencia-la chegada de emigrantes, seguramente a saída de españois ó novo continente se mantería en niveis moito máis discretos se non se
producisen unhas circunstancias legais favorables23. Aínda que é certo que,
21. Estudios recentes sinalan que a liberalización da emigración a América en 1853 non foi
senón o recoñecemento dunha situación de feito, particularmente grave no norte e noroeste
peninsular (Eiras Roel, 1991: 20).
22. Son numerosas as referencias ás actividades comerciais dos rioxanos en Cuba antes de
1868: A.H.P. da Rioxa. Sección Protocolos notariais: Sig. 7347, Índice 1833-43, f. 26; Sig.
7204, f. 19-31; Sig. 7205, f. 1 e 98; Sig. 7347, f. 26 e 76, etc. Así, declaración de Josefa Lombillo (Sig. 7205, f. 1) “... que de su primer matrimonio celebrado según ordena la Santa Madre
Iglesia, con Alejandro Sáenz Martínez, tuvo por legítimo hijo a Don Pedro Antonio Sáenz Lombillo, natural desta, y establecido en el comercio de la ciudad de La Habana, Isla de Cuba, el
cual le han comunicado ha fallecido en dicha América en el estado de soltero” (2-I-1838).
23. Para todo o relativo a lexislación ata 1903, vid.: Instituto de Reformas Sociales (1905):
La emigración. Información legislativa y bibliográfica. Madrid.
82 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 83
Rodolfo Alonso Ramos, Pedro A. Gurría García e Mercedes Lázaro Ruiz
dende o proceso de independencia das nosas posesións de Ultramar, os españois tiveron prohibida a saída ás nosas antigas colonias ata 1853, tamén é certo
que dende esta data se foron eliminando progresivamente tódalas trabas á emigración. Este cambio de criterio non é senón o recoñecemento da impotencia dun goberno incapaz de controlar un fenómeno que empeza a xeneralizarse (Nadal, 1991: 171-174).
As sucesivas disposicións ministeriais evidencian claramente este proceso
de liberalización. A Orde do 30 de xaneiro de 1873 emitida por Ruiz Zorrilla eliminaba as fianzas impostas ós armadores dos buques por cada pasaxeiro,
aínda que mantiña sobre eles un estricto control para mellora-las condicións
do transporte e evita-los abusos24. As RR.OO. do 8 e 21 de agosto de 1876
aínda lles esixían ós emigrantes determinados requisitos que debían ser controlados polas autoridades gobernativas: cédulas de veciñanza e certificados
oficiais, permiso legalizado de pais, titores ou maridos, etc. Outras disposicións posteriores trataban de impedi-las emigracións clandestinas (R.O. do
28 de febreiro de 1882) e de concreta-las condicións de embarque (R.O. do
10 de novembro de 1883). A R.O. do 2 de xullo de 1891 recoñece expresamente a liberdade para emigrar25. A culminación deste proceso produciuse
coa R.O. do 8 de abril de 1903, pola que se simplificaban ó máximo os procedementos e trámites de embarque, ata o extremo de suprimirse o pasaporte
ou permiso oficial, quedando a venda das pasaxes en mans dos consignatarios de vapores.
Finalmente, na R.O. do 21 de decembro de 1907, e como consecuencia da
crecente e xeneralizada preocupación ante as dimensións que estaba alcanzando a emigración a Ultramar, reintrodúcense certas limitacións en situacións
concretas, aínda que se siga mantendo a liberdade de todo español a emigrar.
Paralelamente, a promulgación dunha Lei de Colonización (R.O. do 30-VIII1907), que pretende poboa-lo campo e poñer en explotación terras incultas,
constituíu un intento pouco efectivo de frea-la emigración. A magnitude alcanzada polas saídas a Ultramar empezou a ser percibida como un serio problema:
a opinión pública queixábase da falaz actuación das axencias estranxeiras de
colonización e das compañías navais, as autoridades consulares remarcaban
as miserables condicións de vida ás que se vían sometidos os inmigrantes nos
24. A entrada en vigor desta lexislación, que esixía a sinatura dun contrato de cada clase de
pasaxeiros co armador, permite coñecer con certa aproximación o alcance destes compromisos e a evolución dos prezos do billete, que non sufriron grandes modificacións coa substitución dos veleiros por vapores. As diferencias apreciadas nestes xustifícanse polo distinto confort dos camarotes ou pola comida contratada (Barreiro, 1991: 84-85).
25. “... caídos en desuso los antiguos procedimientos restrictivos para dificultar la emigración y
consagrado en nuestros preceptos legales el principio de libertad que el obrero tiene de buscar
el sustento donde su voluntad les lleve, la acción del gobierno debe limitarse a estudiar las verdaderas condiciones del trabajo en los puntos donde se dirige la corriente y ver si puede encauzarla en los límites de nuestro propio suelo o dirigirlas a nuestras posesiones ultramarinas”.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 83
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 84
A emigración rioxana…
países de destino26, etc. O fracaso das medidas rexeneracionistas do goberno
-a súa comprensión do problema emigratorio distaba moito do italiano (Rieucau, 1997)- explica por que os fluxos migratorios alcanzarán o seu punto
álxido nos anos inmediatamente posteriores.
Por último, non queremos deixar de referirnos á agresiva propaganda que
as compañías de navegación fixeron circular en xornais e revistas da Rioxa
dende épocas moi temperás, contribuíndo a dirixi-los fluxos migratorios. Dende
finais do século XIX actúan na nosa rexión delegacións de numerosas compañías españolas e estranxeiras: “La Bandera Española”, “Compañía Trasatlántica”, “Pacific Stearn Navigation Co.”, “Compagnie Generale Trasatlantique”,
“Cunard Line”, “Hamburg América Line”, “Compañía Naviera Sota y Aznar”,
“Pinillos, Izquierdo y Cía”, “Navigazione Generale Italiana”, etc.
Un exame detido dos anuncios destas compañías navais na prensa local
permite observar modificacións na tendencia dos emigrantes rioxanos a saír
por un ou outros portos, acentuándose paulatinamente a preferencia por tres
deles: Santander, Bilbao e, en especial, Barcelona. O mesmo ocorre cos puntos de destino: as rutas que finalizaban no Caribe amplíanse dende principios
de século para incluí-los portos das repúblicas riopratenses e de Chile.
No momento álxido de emigración a Ultramar a maior parte destas compañías ofertaban viaxes de duración e prezos similares. Por exemplo, o traxecto a Bos Aires duraba arredor de dúas semanas e o prezo de terceira clase
oscilaba entre as 190 da Compañía Hamburguesa Sudamericana e as 211
pesetas da Messageries Maritimes francesa. A reducción destes prezos en
comparación cos imperantes na segunda metade do século XIX débese relacionar máis coa competencia entre compañías navais que cos efectos da introducción da navegación a vapor.
As campañas publicitarias das axencias navais fixeron de América un soño
máis próximo e menos arriscado, aínda que a súa propaganda, tendente á captación de pasaxeiros, distaba moito da realidade:
... estos vapores, dotados con todos los adelantos modernos, son los únicos que salen de
Bilbao para los indicados puertos y garantizan un servicio fijo y directo sin escalas en
ningún puerto intermedio. Los pasajeros de tercera obtienen un trato esmerado y excelente, comen a la española y son servidos por camareros y camareras españoles. Los cocineros son embarcados en Bilbao y condimentan al estilo de España, lo cual constituye
una ventaja para el pasajero, que no cambia de alimentación. Se sirven tres comidas al
26. Arquivo Xeral da Administración, Asuntos Exteriores, 9253-154: Carta do Ministro Plenipotenciario de España en Santiago ó Ministro de Estado en Madrid (28-5-1907) suxerindo
“dirigir una circular a todos los alcaldes de España con el objeto de que dichos funcionarios
expliquen a sus conciudadanos los muchísimos inconvenientes que ofrece la emigración a este
país para todos los que no sean mecánicos o carpinteros o que tengan asegurado su porvenir
por medio de un buen contrato firmado por persona de responsabilidad”.
84 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 85
Rodolfo Alonso Ramos, Pedro A. Gurría García e Mercedes Lázaro Ruiz
día. Los salones dormitorios son ventilados y espaciosos y llevan instalaciones de luz
eléctrica y baños para mayor comodidad del pasajero...27.
El trato infame, el ganado viene en mejores condiciones porque se le mantiene bien
durante la travesía para que no se ponga flaco; si la primera clase de los vapores de la
P(acific) S(tearn) N(avigation) C(ompany) deja mucho que desear desde el punto de vista
de la alimentación, la 2ª es mala y la 3ª detestable, ¿qué no será la comida del emigrante
y el trato, cuando el precio del pasaje es la tercera parte del pasajero de 3ª ... las compañías Sud-Americana de Vapores y Pacific Stearn N.C. son las que más mal trato y peor
comida dan del mundo entero, todo el alimento lo constituye un tanque de habichuelas
cocidas... llegan a tierra todos ellos literalmente muertos de hambre; todos los que se
presentan en el Consulado piden un socorro para pan y buque que los repatrie28.
A saída masiva de rioxanos a América tivo notables consecuencias nas súas localidades de
orixe, en especial nas das serras meridionais, nas
que o fenómeno migratorio alcanzou unha maior intensidade e duración. Centrarémonos exclusivamente nelas para destaca-lo positivo impacto das remesas de capitais enviadas polos emigrantes nas economías familiares ou das
actuacións das Sociedades Benéficas no terreo educativo e de infraestructuras locais. Sen embargo, non debemos esquecer nin o desequilibrio cada vez
maior das súas estructuras demográficas, nin os profundos sentimentos persoais de desarraigamento que se observan entre os emigrantes, en especial
entre os protagonistas de primeira xeración.
A emigración foi considerada como unha circunstancia indispensable para
o mantemento de moitas familias. Aínda que pode aventurarse que as súas
achegas monetarias paliaron, en certas comarcas rioxanas, a ausencia do necesario desenvolvemento agrario, aínda non se analizou debidamente a súa contribución ó desenvolvemento e modernización da nosa rexión a comezos desta
centuria.
Os textos coetáneos aluden a este fluxo monetario, recalcando dúas ideas
claves. A primera, a súa reducida contía, que debemos relacionar coa limitada
capacidade de aforro dos emigrantes. Así, un artigo publicado en ABC afirmaba que en 1921 “se recibieron en España, en pequeños giros, desde América, cerca de 800 millones correspondiendo a la Argentina más de 80 millones y medio... se trata de múltiples remesas; son ofrendas de los emigrantes
AS REPERCUSIÓNS
DA EMIGRACIÓN
27. La Rioja Ilustrada, n.º 4 (28 de xaneiro de 1907), n.º 5 (4 de febreiro de 1907), n.º 6 (11
de febreiro de 1907), n.º 7 (18 de febreiro de 1907), n.º 8 (25 de febreiro de 1907), n.º 9 (4
de marzo de 1907), n.º 10 (11 de marzo de 1907), etc.
28. Arquivo Xeral da Administración, Asuntos Exteriores, 9253-154: Carta do Cónsul de
España en Valparaíso ó Ministro Plenipotenciario de España en Santiago (26 de maio de 1907).
ESTUDIOS MIGRATORIOS 85
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 86
A emigración rioxana…
a sus padres o a sus allegados”29. Por testemuños orais sabemos que algunhas
familias de Viniegra de Arriba podían chegar a percibir dos seus fillos emigrantes cincuenta pesos españois con irregular periodicidade e que eran ingresados nunha sucursal bancaria de Ortigosa. Algo similar ó observado noutras
rexións españolas, como Asturias, onde o 30% dos emigrantes solteiros enviaban pequenas cantidades de diñeiro ás súas familias (350 ptas. de media)
mediante letras xiradas a diferentes entidades bancarias, pero tamén a través
dos que retornaban (Barreiro Mallón, 1991).
A segunda idea ten que ver co destino dado polas familias a este capital.
Sabemos que suplía a súa falta de liquidez nun contexto xeneralizado de economías deprimidas30 e que, en parte, financiaba as saídas doutros membros
da unidade familiar. Cremos, pero sería necesario unha investigación máis a
fondo, que a súa repercusión nunha hipotética modernización das estructuras productivas foi moito máis limitada.
Noutros moitos casos a solidariedade económica alcanzou tamén ós municipios de orixe. De forma individual ou colectiva, as achegas dos emigrantes
serviron para a modernización e o desenvolvemento das súas respectivas localidades. Loxicamente a atención xeral centrouse na munificencia dos indianos máis afortunados. Reafírmase así a figura do indiano non só como triunfador senón tamén como protector e benfeitor dos seus veciños. Unha imaxe
recordada nas homenaxes das corporacións municipais, na dedicatoria de rúas
e prazas, nas mencións continuadas da prensa local, en especial da revista El
Najerilla. As súas fotografías aínda están colgadas nas dependencias de non
poucos concellos da serra.
Pero máis que as actuacións individuais, queremos destacar aquí o carácter
colectivo e xeneralizado destas achegas, que en seguida deron paso á creación
de Asociacións Benéficas como elemento primordial na canalización das achegas dos emigrantes:
... son hijos de ese pueblo (Ventrosa) los que considerando la situación misérrima de
sus hermanos, después de trabajar día y noche allá en América, dejan parte de sus
ganancias para el pueblo que recuerdan en su ausencia; hijos, que, aquí en España unen
sus fuerzas a las de los que luchan en las Repúblicas Sudamericanas... se abrazaron seguros de ejecutar una labor filantrópica... y hoy, la Asociación Benéfica de Ventrosa constituye una entidad en el pueblo querida, respetada... Una Junta Directiva rige sus destinos de acuerdo con unos estatutos sencillos... el fin primordial de ella es la mejora y
progreso de los intereses todos del pueblo de Ventrosa...31.
As Sociedades Benéficas impulsaron importantes obras de remodelación
nas localidades: prazas e fontes, canalización de augas, tendido eléctrico,
29. El Najerilla, n.º 36, maio de 1922. p. 7. Viniegra de Abajo.
30. En 1923 un veciño de Brieva expresaba a imposibilidade de subsistir nesta localidade, onde
unicamente podían vivir con certa folgura os veciños que recibían axudas de América (El Najerilla, n.º 46, marzo de 1923, p. 5. Brieva).
31. La Rioja Ilustrada, 7 de xaneiro de 1907, “La aurora de un pueblo”.
86 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 87
Rodolfo Alonso Ramos, Pedro A. Gurría García e Mercedes Lázaro Ruiz
estradas, lavadoiros, etc., dotando os seus lugares de orixe duns servicios dos
que aínda carecían as localidades do val. Fóra destas reformas, a construcción de notables casonas por parte dos indianos modificou a fisonomía das
poboacións serranas durante o primeiro tercio do século XX.
Sen embargo, a actuación das Asociacións Benéficas centrouse de maneira
reiterada na escolarización dos seus rapaces, suplindo as deficiencias do
Estado liberal. Conscientes da relación entre instrucción e novas oportunidades laborais, fomentaron decididamente a educación na serra a través de
diferentes fundacións e padroados escolares (Zapater Cornejo, 1991). Esta
consideración viña de tempo atrás, non hai máis que lembra-la afastada fundación das escolas de San Román e Soto xa a finais do século XVIII. Sen
embargo, coa emigración a Ultramar, a preocupación pola ensinanza adquirirá un novo impulso.
... que los niños de este pueblo, muy rico en civismo y nobleza, pero austero y mísero en
bienes naturales, puedan salir fuera de él, a buscar con su trabajo honrado, en condiciones no inferiores a las de otros pueblos y países, la riqueza y bienestar para sí y para
los suyos...32.
A esixencia dunha preparación cultural para triunfar en América quedou
patente noutras moitas ocasións: no ciclo de conferencias de Grandmontagne
(1908) na Rioja33, nos códigos de conducta transmitidos a través da prensa,
nos premios en metálico entregados ós alumnos destacados polas Sociedades de Fomentos, nas gratificacións extraordinarias pagadas ós mestres, etc.
Unha segunda consideración despréndese de todo o anterior: a fatalista
percepción da emigración como un fenómeno irremediable ó que están abocados os mozos, algúns dos cales se viron obrigados a saír da súa localidade
antes de completa-los seus estudios ós 13 anos, tal e como mencionamos anteriormente.
A emigración percibiuse como un mal necesario, especialmente entre os
que sobreviviron con gran dificultade e non entraron na categoría de triunfadores. Sen posibilidade de retorno, dislocadas as súas estructuras familiares e sociais, a emigración provocou neles profundos sentimentos de desarraigamento e morriña. A afiliación ós Centros Rioxanos, a proliferación de
reunións que fomentan os lazos de cohesión, a chegada de familiares e connaturais, fixeron algo máis fácil a vida dos emigrantes nos países de acollida.
Quedaba a morriña pola “patria chica”. A revista El Najerilla, fundada en
Mansilla por un emigrante retornado e de ampla difusión en América, tiña
como obxectivo fomenta-los vínculos entre ámbolos lados do Atlántico,
32. Arquivo Municipal de Villoslada de Cameros, M-179-9. Lista de contribuíntes para a constitución dun fondo de subvención ós mestres das escolas (1923).
33. La Rioja Ilustrada, n.º 87, 14 de setembro de 1908.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 87
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 88
A emigración rioxana…
“mediante la comunicación de noticias que, sin importancia para los extraños, son no obstante muy gratas para el que, desde lejos de su tierra, vive
pensando en el pueblo que le vio nacer y del que nunca se olvidará”34. Aínda
así quedan testemuños conmovedores sobre a ruptura das estructuras familiares, centradas loxicamente na figura da soidade das nais.
A saída continuada de poboación masculina moi nova trastornou profundamente as estructuras demográficas das poboacións serranas. As súas pirámides de poboación, das que mostramos como exemplo a correspondente ó
ano 1887 en relación ó conxunto da Rioxa, evidencian dous claros fenómenos: o relativo envellecemento da poboación e, sobre todo, a alteración da
relación entre ámbolos sexos nas idades próximas ó matrimonio e polo tanto
á creación de unidades familiares.
Gráfico 3
Pirámides de poboación de Cameros e A Rioxa
81-90
71-80
61-70
51-60
46-50
41-45
36-40
31-35
26-30
21-25
16-20
11-15
6-10
0-5
80
60
40
20
20
40
60
80
Maior proporción na Rioxa
Maior proporción en Cameros
A ratio de masculinidade entre os 15 e 24 anos presentaba xa no século
XVIII uns valores anormalmente baixos nas zonas serranas en relación a
outras comarcas rioxanas. Isto non era senón unha consecuencia da maior
mobilidade dos seus mozos como pastores transhumantes ou como dependentes do comercio nun amplo rosario de cidades de Estremadura e Andalucía Occidental. O colapso das actividades económicas tradicionais durante o
século XIX incrementou a saída dos mozos e, polo tanto, o desequilibrio entre
os sexos, alcanzándose os seus valores máximos no momento de apoxeo da
emigración ultramarina. Por outro lado, a distribución por sexos en idades
34. El Najerilla, n.º 68, xaneiro de 1925, pp. 10-11. Asdo.: Esteban del Cortijo. Villavelayo.
88 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 89
Rodolfo Alonso Ramos, Pedro A. Gurría García e Mercedes Lázaro Ruiz
superiores seguía mostrando un exceso de mulleres, aínda que nunca nas mesmas proporcións que a idades xuvenís. Iso parece deberse non tanto a un posible retorno da poboación masculina como a unha saída máis pausada das
mulleres en busca de colocación no servicio doméstico ou no mercado matrimonial. En épocas moito máis tardías á emigración ultramarina o proceso
invertirase, sendo estas as primeiras en abandona-las localidades serranas.
Táboa III
Ratio de masculinidade na serra35
(Número de homes por cada 100 mulleres)
0-9 anos
15-24 anos
50-59 anos
Total
1787
102,9
73,2
88,4
89,6
1887
107,3
60,0
90,3
87,9
1910
105,3
53,0
89,5
86,2
1975
94,4
111,2
105,3
105,0
FONTES. 1787: Gurría, 1992. 1887: Reher, Pombo e Noguerás, 1993. 1910: Elaboración propia. 1975: Reelaborado de Calvo Palacios, 1977.
A anómala distribución dos sexos en datas próximas ó acceso ó matrimonio alterou os comportamentos nupciais das mulleres serranas, individualizándoos claramente dos que observan no resto de localidades rioxanas.
Esta alteración, xa observada en épocas anteriores, acentúase coa emigración
a América. Arredor do 98, as mulleres serranas casan con máis de 25 anos,
é dicir, dous máis tarde que no val. Cara a 1910, a idade supera os 27. Ademais, a falta de homes no mercado matrimonial provocará uns elevados índices de soltería feminina de carácter definitivo. A comezos de século, un 10%
das mulleres maiores de 40 anos non encontraran cónxuxe.
As repercusións dunha nupcialidade restrinxida como consecuencia da
emigración esténdense ata o campo da fecundidade e da natalidade. Aínda que
a fecundidade dentro do matrimonio (Ig de 0,759 en 1887) sexa lixeiramente
superior nas serras á media provincial (0,682), a fecundidade xeral, é dicir, a
que ten en conta a totalidade das mulleres en idade de procrear, é a máis baixa
da provincia (If de 0,426 en 1887 fronte a 0,446). É o resultado directo da
maior soltería das súas mulleres. A menor taxa bruta de natalidade resultante,
compaxinada cunha maior mortalidade relativa -froito dunha poboación envellecida-, orixina en relación ó conxunto da Rioxa unha apariencia enganosa
de modernidade no proceso da transición demográfica.
35. Para a serra, os datos de 1787 e 1975 corresponden ó conxunto de localidades; os de 1887
ó distrito xudicial de Torrecilla e os de 1910 á suma dos datos locais de Viniegra de Arriba,
Viniegra de Abajo, Villoslada, Nieva, Laguna, San Román e Munilla. Ademais, os tramos de
idades son diferentes en distintos censos utilizados: 0-7 anos, 16-25 e + de 50 en 1787, e 010 anos, 16-25 e 51-60 en 1887 e 1910.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 89
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 90
A emigración rioxana…
Táboa IV
Indicadores de nupcialidade36
Idade feminina no primeiro matrimonio
1787
Serra
24,4
Val
23,7
A Rioxa
23,7
Soltería feminina definitiva (%)
1787
Serra
7,8
Val
8,0
A Rioxa
7,9
1887
25,2
23,1
23,7
1910
27,3
—
24,5
1887
9,0
5,2
5,3
1910
10,3
—
6,5
FONTES. 1787: Gurría, 1992. 1887: Reher, Pombo e Noguerás, 1993. 1910: Elaboración propia.
Finalmente, queda por trata-la incidencia da emigración a Ultramar na evolución demográfica das diferentes comarcas rioxanas, aínda que este fenómeno debe ser abordado no marco xeral de tódolos fluxos migratorios.
Nas localidades rurais do val do Ebro, as migracións, de menor intensidade, constituíron durante a primeira metade do século XX unha limitada válvula de escape que minoraba o crecemento da poboación por debaixo dos
indicadores do seu crecemento natural. Tan só durante a primeira década do
século, marcada pola incidencia da filoxera, se observa na Rioxa, e en especial na Rioxa Alta, unha perda apreciable do número de habitantes (taxa de
crecemento de -0,06% anual entre 1900 e 1910 para o conxunto da Rioxa e
de -1,42% anual para a comarca de Haro). Parte deste fluxo canalizarase de
maneira conxuntural cara a América, especialmente a partir de 1905, influíndo
decisivamente en que a emigración rioxana alcance os seus máximos valores de emigración a Ultramar. Pero non hai que esquecer que o País Vasco
continuaba sendo un foco de atracción nada desdeñable.
Por outro lado, nas áreas de montaña a emigración constituíra un recurso
secular dos seus mozos, incluso nas afastadas épocas de esplendor. A decadencia das actividades tradicionais e a progresiva reducción da actividade productiva a unha mera economía de subsistencia viñan provocando desde o
36. Para a serra, os datos de 1787 corresponden ó total de poboacións da zona; os de 1887 ó
distrito xudicial de Torrecilla e os de 1910 á suma dos datos locais de Viniegra de Arriba, Viniegra de Abajo, Villoslada, Nieva, Laguna, San Román e Munilla. Para o val, os datos de 1787
corresponden ó total de localidades rurais da zona; os de 1887 ós valores dos distritos xudiciais de Alfaro, Calahorra, Cervera, Haro e Logroño (sen a capital). Ademais, os tramos de
idades son diferentes en distintos censos utilizados: 0-7 anos, 16-25 e + de 50 en 1787, e
0-10 anos, 16-25 e 51-60 en 1887 e 1910.
90 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 91
Rodolfo Alonso Ramos, Pedro A. Gurría García e Mercedes Lázaro Ruiz
Gráfico 4
século XIX un incremento da presión demográfica sobre uns recursos cada
vez máis limitados. A mediados da pasada centuria, tódalas comarcas serranas eran regresivas. A perda de poboación foi acentuándose paulatinamente,
ó mesmo tempo que alcanzaban a súa plena configuración os fluxos a Ultramar. Sen embargo, os ritmos das saídas cara ás repúblicas sudamericanas e
do despoboamento do territorio non son plenamente coincidentes. Entre 1915
e 1936, cando os fluxos cara a América perden intensidade, as serras seguirán expulsando poboación, especialmente cara ós vales rioxanos e a capital.
O soño americano non fixo senón reorientar durante unhas décadas unha emigración de carácter estructural. Tampouco trastornou as estructuras demográficas tan gravemente como o éxodo masivo dos anos sesenta deste século,
cando as pirámides de poboación da serra presentaban unha dislocación tal
(Calvo Palacios, 1977: 112-120) que auguraban a case desertización da rexión.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 91
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 92
A emigración rioxana…
BIBLIOGRAFÍA
BARREIRO MALLÓN, B.: “Ritmos, causas y consecuencias de la emigración asturiana a América. 1700-1900”. En EIRAS ROEL, A. (coord.):
Emigración española y portuguesa a América. II Congreso da Asociación
de Demografía Histórica, Alicante, 1991, pp. 73-88.
BERMEJO MARTÍN, F. e DELGADO IDARRETA, J. M.: “Cenicero de villa
a ciudad”. En GÓMEZ URDÁÑEZ, J. L. (dir.): Cenicero histórico. Transformaciones económicas y cambios sociales en una ciudad riojana.
Logroño, Concello de Cenicero, 1987, pp. 481-523.
BIAGINI, H. E.: Redescubriendo un continente. La inteligencia española en
el París americano en las postrimerías del siglo XIX. Sevilla, 1993.
CALVO PALACIOS, J. L.: Los Cameros de región homogénea a espacio-plan. Logroño, Instituto de Estudios Riojanos, 1977.
DELGADO IDARRETA, J. M.; GURRÍA GARCÍA, P. A. e LÁZARO RUIZ,
M.: “Los estudios demográficos en La Rioja de los siglos XVI al XIX. El
estado de la cuestión”. Relatorio presentado no Congreso Internacional
de la Población. V Congreso de la ADEH. Logroño (15-17 abril de 1998).
Actas en prensa.
EIRAS ROEL, A.: “Introducción. Consideraciones sobre la emigración española a América y su contexto demográfico”. En EIRAS ROEL, A. (coord.):
Emigración española y portuguesa a América. II Congreso da Asociación
de Demografía Histórica. Alicante, 1991, pp. 9-32.
ERDOZÁIN AZPILICUETA, P. e MIKELARENA PEÑA, F.: “Familia y
nupcialidad en el valle medio del Ebro entre 1786 y 1930”. Relatorio presentado no Congreso Internacional de la Población. V Congreso de la
ADEH. Logroño (15-17 abril de 1998). Actas en prensa.
FERNÁNDEZ CLEMENTE, E. e PINILLA NAVARRO, V.: “La emigración
aragonesa a Cuba en los siglos XIX y XX”. En Preactas do Congreso
Cuba-España. Pasado y presente de una historia común. Vitoria, 1998.
GARCÍA ABAD, R.: “La emigración a la ría de Bilbao a finales del siglo
XIX: aproximación a los factores de expulsión por Partidos Judiciales”.
Relatorio presentado no Congreso Internacional de la Población. V Congreso de la ADEH. Logroño (15-17 abril de 1998). Actas en prensa.
GARCIA SÁNCHEZ, J. A.: La Rioja y los riojanos en Chile (1818-1970).
Santiago de Chile, 1995.
GIRÓ MIRANDA, J.: “La emigración riojana a América (1880-1930)”. Relatorio presentado no Congreso Internacional de la Población. V Congreso
de la ADEH. Logroño (15-17 abril de 1998). Actas en prensa.
GONZÁLEZ PORTILLA, M. e ZÁRRAGA SANGRÓNIZ, K.: “Las migraciones hacia una zona de intensa industrialización. La inmigración en
familia a la ría de Bilbao en los inicios de la primera industrialización
92 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 93
Rodolfo Alonso Ramos, Pedro A. Gurría García e Mercedes Lázaro Ruiz
vasca”. En GONZÁLEZ PORTILLA, M. e ZÁRRAGA SANGRÓNIZ, K.
(eds.): Los movimientos migratorios en la construcción de las sociedades
modernas. Bilbao, Universidad del País Vasco, 1996, pp. 189-240.
GRANDMONTAGNE, F.: El ultraproteccionismo. Conferencias dadas por
Francisco Grandmontagne en Haro, Logroño y Valladolid. Haro, 1908.
GURRÍA GARCÍA, P. A.: “La población de La Rioja a partir del Censo de
Floridablanca”. En La población española en 1787. II Centenario del
Censo de Floridablanca. Madrid, I.N.E., 1992, pp. 141-155.
GURRÍA GARCÍA, P. A. e LÁZARO RUIZ, M.: “La mortalidad infantil y
juvenil en la Rioja durante el siglo XIX”. En Preactas do IV Congreso
internacional de la población. Bilbao (1995). Actas en prensa.
INSTITUTO DE REFORMAS SOCIALES: La emigración. Información
legislativa y bibliográfica. Madrid, 1905.
LOSADA ÁLVAREZ, A.: “El impacto en la historia demográfica cubana de
la inmigración. 1899-1953”. En GONZÁLEZ PORTILLA, M. e
ZÁRRAGA SANGRÓNIZ, K. (eds.): Los movimientos migratorios en la
construcción de las sociedades modernas. Bilbao, Universidad del País
Vasco, 1996, pp. 431-456.
MACÍAS HERNÁNDEZ, A.: “Colonos españoles en Cuba. ¿Sobreexplotación allá o en este lado?”. En GONZÁLEZ PORTILLA, M. e ZÁRRAGA
SANGRÓNIZ, K. (eds.): Los movimientos migratorios en la construcción
de las Sociedades modernas. Bilbao, Universidad del País Vasco, 1996,
pp. 387-430.
MESA, R.: El colonialismo en la crisis del XIX español. Madrid, Instituto
de Cooperación Iberoamericana, 1990.
NADAL OLLER, J.: La población española (siglos XVI al XX). Barcelona,
1984.
NICOLAU ROS, R.: “Trayectorias regionales en la transición demográfica
española”. En LIVI BACCI, M. (coord.): Modelos regionales de la transición demográfica en España y Portugal. II Congreso da Asociación de
Demografía Histórica. Alicante, 1991, pp. 49-65.
PALAZÓN FERRANDO, S.: “La política inmigratoria en los países de América del Sur: del estímulo a la restricción (1850-1980)”. En EIRAS ROEL,
A. (coord.): Emigración española y portuguesa a América. II Congreso
da Asociación de Demografía Histórica. Alicante, 1991, pp. 127-136.
PÉREZ MOREDA, V.: “La modernización demográfica, 1800-1930. Sus limitaciones y cronología”. En SÁNCHEZ ALBORNOZ, N. (ed.): La modernización económica de España 1830-1930. Madrid, 1985, pp. 25-62.
RIECAU, G.: “Una interpretación de la codificación de la emigración y nacimiento del salariado: los casos de Italia y España”. En Boletín de la Asociación de Demografía Histórica. XV-II (1997), pp. 135-168. Madrid.
REHER, D.; POMBO, M. N. e NOGUERÁS, B.: España a la luz del censo
ESTUDIOS MIGRATORIOS 93
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 94
A emigración rioxana…
de 1887. Madrid, I.N.E., 1993.
ROBLEDO HERNÁNDEZ, R.: “Emigración a Ultramar: aspectos socioeconómicos durante la Restauración”. Anales de Economía. N.º 23 (1974),
pp. 75-92.
ROBLEDO HERNÁNDEZ, R.: “Crisis agraria y éxodo rural: la emigración
española a ultramar, 1880-1920”. En GABARROU, R. (ed.): La crisis
agraria a finales del siglo XIX. Barcelona, 1988, pp. 212-244.
SÁNCHEZ-ALBORNOZ, N. (ed.): Españoles hacia América. La emigración
en masa, 1880-1930. Madrid, 1988.
SÁNCHEZ ALONSO, B.: “Una nueva serie anual de la emigración española.
1882-1930”. En Emigración española y portuguesa a América. Preactas
do II Congreso da Asociación de Demografía Histórica. Alicante, 1990.
SÁNCHEZ ALONSO, B.: Las causas de la emigración española, 1880-1930.
Madrid, Alianza Editorial, 1995.
TORTELLÁ, G.: El desarrollo de la España Contemporánea. Historia económica de los siglos XIX y XX. Madrid, Alianza Editorial, 1994.
YÁÑEZ GALLARDO, C.: La emigración española a América (siglos XIX
y XX). Xixón, Ed. Júcar, 1994.
ZAPATER CORNEJO, M.: Contribución de los emigrantes a la educación
en La Rioja. Logroño, Instituto de Estudios Riojanos, 1991.
94 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 95
Rodolfo Alonso Ramos, Pedro A. Gurría García e Mercedes Lázaro Ruiz
Resumo
A EMIGRACIÓN RIOXANA A
AMÉRICA (1880-1936)
Rodolfo Alonso Ramos
Pedro A. Gurría García
Mercedes Lázaro Ruiz
Resumen
LA EMIGRACIÓN RIOJANA A
AMÉRICA (1880-1936)
Rodolfo Alonso Ramos
Pedro A. Gurría García
Mercedes Lázaro Ruiz
O traballo céntrase na saída de rioxanos a Ultramar no período
máximo de emigración contemporánea a América. A partir de
diferentes fontes documentais analízanse a intensidade, duración
e características xerais destes fluxos. Ademais contén unha análise pormenorizada das causas e consecuencias dos mesmos,
facendo especial mención ás zonas deprimidas da serra.
Palabras clave: A Rioxa, emigración ultramarina, Restauración.
El trabajo se centra en la salida de riojanos a Ultramar en el
período máximo de emigración contemporánea a América. A
partir de diferentes fuentes documentales se analizan la intensidad, duración y características generales de estos flujos. Además contiene un análisis pormenorizado de las causas y consecuencias de los mismos, haciendo especial mención a las
zonas deprimidas de la sierra.
Palabras clave: Rioja, emigración ultramarina, Restauración.
Resumé
L’ÉMIGRATION DE LA RIOJA
VERS L’AMÉRIQUE (1880-1936)
Rodolfo Alonso Ramos
Pedro A. Gurría García
Mercedes Lázaro Ruiz
Le travail est concentré sur la sortie des habitants de La Rioja vers
outre-mer lors de la période massive de l’émigration contemporaine en Amérique. En partant de différentes sources documentaires, l’intensité, la duration et les caractéristiques générales de
ce flux y sont analysées. Il contient, en outre, une analyse détaillée de leurs causes et de leurs conséquences, en faisant une particulière mention aux zones déprimées.
Mot clé: La Rioja, émigration d’outre-mer, Restauration.
Abstract
EMIGRATION FROM THE AREA
OF LA RIOJA TO AMERICA
(1880-1936)
Rodolfo Alonso Ramos
Pedro A. Gurría García
Mercedes Lázaro Ruiz
This work is centred on the departure of inhabitants of La Rioja
overseas during the height of contemporary emigration to America. The intensity, duration and general characteristics of these
migratory flows are analysed using different documentary sources. It also contains a detailed analysis on the causes and consequences of the aforesaid, making special mention of the depressed areas of the sierra.
Key words: La Rioja, overseas emigration, Restoration.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 95
Paxs. 69-96
2/6/04
21:35
Página 96
A emigración rioxana…
Rodolfo Alonso Ramos. É licenciado en Filosofía e Letras, Sección de Filosofía, e profesor de Xeografía e Historia en Ensinanza
Secundaria.
Primeiro Premio do Consejo General de Colegios de Doctores y Licenciados e Ministerio de Educación
y Ciencia en “Investigación Pedagógica y Experiencias Didácticas en el área de Letras” co traballo Historia de las grandes religiones, una propuesta alternativa al proyecto ministerial, no ano 1996.
Currículum
Pedro A. Gurría García. É licenciado en Filosofía e Letras (Historia) e profesor de Ensinanza Secundaria na área de Ciencias Sociais, Xeografía e Historia. Ten publicados diversos traballos sobre a poboación
da Rioxa, entre os que destaca Las crisis de mortalidad en La Rioja (siglos XVI-XVIII).
Mercedes Lázaro Ruiz. É catedrática de Ensinanza Secundaria da área de Ciencias Sociais, Xeografía
e Historia, e doutora en Filosofía e Letras.
Recibiu varios premios nacionais de experiencias didácticas e ten numerosas publicacións sobre temas
de poboación, entre as que cabe destacar La población de la ciudad de Logroño durante el Antiguo Régimen (1500-1833).
96 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 97
ARTIGOS E NOTAS
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 98
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 99
ESTUDIOS MIGRATORIOS n.º 6 / Decembro 1998. / ISSN. 1136-0291 pp. 99-124
MEMORIA ORAL E
IDENTIDADE ÉTNICA
DA INMIGRACIÓN
ESPAÑOLA A
LATINOAMÉRICA NO
SÉCULO XX: OS
GALEGOS EN BRASIL,
1880-19701
... Va para o Brasil onde tem três irmaos
e dois tíos que muito o podem proteger e
a isso se prestam, enquanto que aquí não
tem futuro nengúm...
Te quitarás de la miserable tierra y vendrás para donde se gana plata2.
Pretendemos desenvolver neste
traballo unha análise a nivel micro
con documentos persoais da emigración española e fundamentalmente galega a Brasil, que constiRaúl Soutelo Vázquez
tuíu, despois de Cuba e Arxentina,
o principal El Dorado de destino
INTRODUCCIÓN: MODERNIpara aqueles galegos que decidían
ZACIÓN TARDÍA E EMIGRACIÓN
“colle-la maleta” e proletarizarse
MASIVA NA GALICIA RURAL
fóra do país no que deixaban a súa
familia e os seus espacios sociais
de vida3. Esta realidade contrasta poderosamente co deserto historiográfico
existente sobre a emigración galega a Brasil e faino dificilmente explicable
a non ser pola falta dunha cristalización nacionalista da acción colectiva dos
emigrados -en termos semellantes ás podentes asociacións étnicas dos galegos emigrados en Bos Aires ou A Habana que foron refuxio de republicanos
e gardiáns do “lume sacro” da Galeguidade durante os peores anos da dictadura franquista-, que desincentivaría ós nosos investigadores para aborda-lo
1. Este traballo pertence ó proxecto de investigación “Asociacionismo, identidades colectivas
e mobilización sociopolítica na emigración transoceánica. O caso galego en perspectiva comparada, 1880-1960” (XUGA 21004B97), que dirixe o profesor X. M. Núñez Seixas da USC.
A realización das entrevistas a españois emigrados en São Paulo foi posible por unha bolsa
Intercampus do Ministerio de Asuntos Exteriores de España para colaborar co equipo da profesora Antonieta M. Antonacci no Departamento de Pósgraduação da Pontificia Universidade
Católica de São Paulo. Nas transcricións mantivémo-la fonética e a lingua orixinal das persoas entrevistadas. Tódalas gravacións e as transcricións fonéticas ás que facemos referencia
poden consultarse no Arquivo Oral do Museo Etnolóxico de Ribadavia (Ourense, Consellería de Cultura da Xunta de Galicia).
2. A primera cita textual pertence ó testamento realizado por José Mª. de Carvalho, xefe da
Casa do Hospital en 1878 (Brandao, 1994: 240), e a segunda está recollida da carta enviada
por Joaquín Domínguez desde Bos Aires á súa muller en Gondomar (A Coruña) o 4 de decembro de 1888 (Vázquez González, 1993: 36).
3. Está demostrado dabondo que a emigración foi un factor estructural da economía e da sociedade galega contemporánea pois o 30% dos emigrantes españois nas décadas finais do século
XIX procedían de Galicia segundo as Estatísticas de Pasaxeiros estudiadas por Rodríguez
Galdo (1996: 367); logo da Primeira Grande Guerra tiñan esa orixe o 50% e un 40% durante
os anos 1940 a 1970 (García Zarza, 1991).
ESTUDIOS MIGRATORIOS 99
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 100
Memoria oral e identidade…
tema. Os estudios migratorios realizados dende Brasil (Martínez Gallego,
1995; Klein, 1996; Antunes Marciel e Antonacci, 1997) veñen demostrando,
nembargantes, que é falsa a explicación simplista dunha rápida asimilación
da comunidade española -e especialmente da galega- en Brasil que se traduciría na súa incapacidade para crear e soste-las asociacións ás que antes aludiamos4.
As investigacións das profesoras Rodríguez Galdo (1993 e 1995) e Sánchez Alonso (1995), impecablemente realizadas desde a perspectiva macro
das estatísticas, proporciónannos un coñecemento xeral das ondas migratorias desde Galicia e dos seus destinos principais en termos cuantitativos, que
nos permite iniciar xa estudios cualitativos a nivel micro sobre as consecuencias socioeconómicas e culturais dos procesos migratorios tanto nos espacios sociais de expulsión como nos de recepción. Para iso empregarémo-los
documentos persoais proporcionados pola memoria, a correspondencia ou as
fotografías familiares dos propios protagonistas do fenómeno que nos ocupa.
A historiografía recente superou as visións “pesimistas” das migracións
campesiñas como unha reacción inconsciente a circunstancias de cambios global que lles ofrecen mellores condicións económicas, sociais e políticas en
novos países, para interpretalas como unha estratexia de mobilidade económica
e social ascendente que as familias campesiñas asumen racionalmente como
último recurso de pluriactividade para garanti-la súa reproducción social buscando recursos alternativos en escenarios sociais que transcenden os límites do
sistema económico, social e cultural ó que pertencen (Douglass, 1994: 13-15).
Así pois, o proceso migratorio contemporáneo explicouse como un conxunto
de desprazamentos internacionais de capital humano para redistribuír eficazmente os factores de producción no mundo capitalista (Sánchez Alonso, 1995:
48) e como un mecanismo de seguridade xerado polas propias sociedades campesiñas para limita-lo consumo e a fecundidade familiar maximizando a capacidade de traballo dos seus membros (Domínguez Martín, 1995: 102).
Esta “industria dos pobres” que está perfectamente integrada no ethos cultural das poboacións campesiñas do Norte da Península Ibérica, que se caracterizan polo común denominador dunha cultura ou tradición migratoria froito
4. Aínda que os recentes estudios de L. Antunes e A. Antonacci (1997: 189-191) están recuperando a existencia de numerosos diarios e sociedades benéficas e mutualistas que se preocupaban polas condicións de vida dos inmigrantes españois en São Paulo desde os albores da
nosa centuria. Estas profesoras explican a aparente invisibilidade dos españois en São Paulo
pola súa falta de interese tanto pola súa patria orixinaria como polo país de adopción, fenómeno que, por outra parte, dificultaría a súa integración na sociedade receptora. Se comparamos isto co acontecido na emigración galega a Cuba ou a Arxentina poderiamos concluír que,
en xeral, os inmigrantes conservan aqueles símbolos culturais que os diferencian e identifican a nivel de comunidade étnica cando logran alcanzar certo éxito económico coa consecuente
promoción social no país de destino.
100 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 101
Raúl Soutelo Vázquez
das experiencias migratorias das sucesivas xeracións dos grupos domésticos
como sinalou C. Brettell (1991: 23), posúe unha causalidade múltiple dificilmente esquematizable nos famosos push-pull factors (diferencial salarial
e de ingresos, fame de terras e capacidade de endebedamento da pequena propiedade campesiña, fuxida do servicio militar, difusión da información e paralelo abaratamento dos transportes, ambición alimentada pola emulación e
efecto demostración dos retornados, oferta laboral e protectora das redes
sociais primarias...), e por unha complexa morfoloxía a nivel estatal, rexional e ata local (Moya, 1990).
É por iso que a historia contemporánea de Galicia -incluída por A. Vázquez (1996: 140) nunha macrorrexión migratoria ibérica co N. de Portugal e
Asturias que presenta fortes variantes microrrexionais- está fondamente condicionada polo transvasamento masivo de miles de “motores de sangue” das
pequenas explotacións familiares de policultivo intensivo cara ás boiantes
sociedades latinoamericanas desde o último cuarto do século XIX, proceso
que constituíu o principal factor de modernización demográfica, económica
e social do vello complexo agrario galego (Rodríguez Galdo, 1993; 1995: 10;
1996: 367-368) ó mesmo tempo que enriqueceu ós sectores mesocráticos das
cidades portuarias e das vilas galegas (Losada Álvarez, 1995: 9).
A utilización dos documentos persoais xerados
polos protagonistas do fenómeno migratorio
non pretende xustificarse pola suposta orixinalidade de usar un tipo de fontes aínda pouco explotadas na historiografía migratoria nin na simple
reválida empírica das teses historiográficas de moda, contrastándoas coa experiencia individual das persoas que abandonaron as súas sociedades de orixe,
converténdose involuntariamente en obxecto privilexiado de estudio para múltiples ramas das ciencias sociais. Pretendemos demostrar, polo contrario, que
esta metodoloxía pode ofrecernos excelentes resultados derivados da propia
natureza “micro” dos fenómenos migratorios e dos espacios sociais e relacionais dos que proceden e nos que actúan os migrantes. Deste xeito, os documentos persoais (gravacións de memorias de vida narradas polos propios protagonistas, as súas vellas fotografías familiares e, sobre todo, as cartas
cruzadas entre os membros do grupo doméstico a ámbolos lados do mar)5 ofré-
1.
METODOLOXÍA,
OBXECTIVOS E CRÍTICA DAS FONTES
EMPREGADAS
5. Seguimos aquí a tipificación do profesor Aróstegui (1995: 340-349, 375 e ss.), aínda que
el amosa certo escepticismo con respecto á utilización historiográfica dos “documentos persoais”, ben diferentes polo tanto da variada gama de fontes convencionais -xeradas pola administración para controla-las persoas que migran- que A. Vázquez nos presenta nun documentadísimo estudio que chega ó cénit da confusión conceptual ó referirse a “fuentes
documentales personales de origen municipal” (Vázquez González, 1996: 146). Un enfoque
metodoloxicamente correcto de guión con bloques temáticos para aborda-la recollida de narrativas orais é o deseñado polo equipo de V. Peña Saavedra (1993: 189-191).
ESTUDIOS MIGRATORIOS 101
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 102
Memoria oral e identidade…
cennos outra perspectiva, individual e familiar, da influencia real que tiveron
os famosos push-pull factors, do funcionamento concreto desas redes relacionais tecidas pola amizade, a confianza e a solidariedade étnica que coñecemos como cadeas migratorias6, dos problemas da inserción socio-laboral
e cultural no país de destino e tamén sobre o importantísimo papel desempeñado polos emigrantes retornados na mobilización sociopolítica das sociedades de partida (Núñez Seixas: 1994 e 1998). Aquí cobran importancia as experiencias vividas de modo individual ou familiar por aqueles homes e mulleres
que abandonaron os espacios sociais que coñecían para facer fortuna nas sociedades urbanas da periferia latinoamericana xa que as narrativas orais, a correspondencia e as vellas fotografías familiares nos permiten situarnos en presencia de aquellos que han sido actores o testigos en los mismos hechos que
nos cuentan y cuyas imágenes están enteramente acabadas en su espíritu
como páginas impresas de un libro que podrían abrirse, para descubrir de
otro modo lo que pasaba entonces (Halbwachs, 1995: 210).
Non imos entrar na discusión teórica sobre a subxectividade e representatividade dos documentos persoais e en especial das fontes orais xa que é
un debate historiográfico amplamente superado e que conta con abundante
literatura apoloxética, incluso no referente á súa utilización na investigación
historiográfica e socio-antropolóxica sobre as migracións (Arjona Garrido e
Checa Olmos, 1997; Cagiao, 1997; Fernández Santiago, 1993 e 1995; Sanz,
1989; Soldevilla, 1993; Vargas Llovera e Pomares Rey, 1997; Vázquez González, 1993). Centrarémonos nunha análise empírica de narrativas orais de
emigrados e retornados que amosan ás familias campesiñas como arquitectos dunhas estratexias de vida que teñen como meta o pulo económico e social
e que asumen a emigración en determinadas conxunturas como un recurso
pluriactivo máis dentro do limitado repertorio de alternativas de que dispoñen para garanti-la reproducción social do grupo doméstico -vinculada ata
os anos sesenta do noso século ó control da terra como principal factor de
producción no sistema de policultivo agropecuario familiar- ou para facer
posible a constitución dunha nova explotación familiar.
Debido precisamente á súa natureza cualitativa, os documentos persoais
constitúen un excelente material empírico para construír unha historia sociocultural da emigración, como auténticas cabezas de ponte que nos permiten
coñece-las características reais do emigrante e situalo nos espacios sociais concretos de expulsión e de recepción, accedendo ós complexos procesos de construcción dunha identidade étnica na emigración, ós mecanismos de representación da realidade social vividos polos propios informantes e ó capital
6. Estas redes microsociais constitúen un factor central en todo proceso migratorio xa que proporcionan información, financiamento, inserción laboral e social e perspectivas de reagrupamento familiar na sociedade de destino, provocando unha forte tendencia á emigración a longo
prazo ou definitiva xa sexa como obxectivo buscado ou como consecuencia inducida da integración social e laboral no escenario social de acollida (Douglass, 1994: 24; García Domínguez, 1995: 219; Vázquez González, 1993: 16).
102 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 103
Raúl Soutelo Vázquez
relacional que facilita a súa integración socio-laboral na sociedade receptora.
Debemos, non obstante, contrastar estas imaxes persoais elaboradas a posteriori con outras fontes convencionais e ata coas descricións legadas polos escritores coetáneos7, pero sabendo que á sensibilidade cuantificadora das fontes
estatísticas escapan realidades microsociais tan importantes como os factores
psicolóxicos e as estratexias reproductivas familiares que provocan a mobilidade laboral dun membro do grupo doméstico, a pluralidade de viaxes ó
mesmo ou a distinto destino, a falsificación dos datos persoais declarados e
recollidos nas listas de embarque (idade, formación educativa e profesional...),
o papel dos axentes de propaganda e recrutamento8 e os efectos retroalimentadores das cadeas migratorias que difunden a información e diminúen o custo
persoal de oportunidade sendo determinantes para a elección do destino, a
reproducción dos hábitos culturais étnicos e a inserción laboral do inmigrante.
Pero vexamos xa algúns exemplos empíricos sobre estas cuestións.
As narrativas orais reafirman as hipóteses da historiografía ruralista máis innovadora que supera
a tópica visión tráxica da emigración para aseverar que os grupos domésticos asumen a emigración temporal e de retorno -xa sexa a Latinoamérica, a Europa ou mesmo as migracións
estacionais dos seitores galegos a Castela que
estudiou M. Fernández (1993 e 1995) empregando narrativas orais- como unha
2. MULTICAUSALIDADE DOMÉSTICA E
D I F E R E N C I AC I Ó N
POR XÉNERO NA
EMIGRACIÓN
GALEGA A AMÉRICA
7. Pois como ben sinalou Fernández Benítez (1993: 81): los testimonios orales no pueden
tomarse sin más como datos objetivos. Es necesario crearlos partiendo de la narración... Son
elaboraciones personales o colectivas que nosotros tendremos que reelaborar hasta crear el
documento oral [que] nos hablará tanto del pasado como del presente, pues hemos de arrancar de este para conocer aquel.
8. Incluíndo nesta categoría ós célebres “ganchos” galegos e “engajadores” portugueses, a
membros das elites locais con ascendente sobre a comunidade e os cónsules das repúblicas
latinoamericanas, tal como demostran os traballos de C. Brettell (1991: 100-101), M. Ribeiro
(1995) e A. Vázquez (1993: 2324). As memorias de vida de Marcial Mariñas e Filiberto Soto,
que reproducimos máis adiante, e o seguinte fragmento da autobiografía oral de Gumersinda
Álvarez Varela (natural de Chantada, Lugo, e emigrada a Cuba nos anos corenta) demostran
a importancia das intanxibles redes de deferencia e amizade entre estes axentes e os potenciais migrantes: Había un perito que nos quería moito e nós para calquera cousa íbamos onda
el porque era unha persona de moita conciencia... Foi o que nos trouxo para a casa do cura
de Surrego e despois para a casa do xeneral Suances porque era amigo deles e dixéranlle que
lles buscara un caseiro... Onda o contratista foi a miña sogra con nós para que nos arreglara
para marchar, il conocíanos moito porque os pais foran veciños da miña sogra... Era avogado en Chantada. Daba cartos con hipoteca e despois cobráballes cas terras. Pero con nós
foi boa persona porque había que levar de depósito cincuenta pesos por persona para poder
entrar en Cuba e il díxonos: “Eu non vos vou pór depósito, porque si volo poño eiquí hai que
pórlle o que aumenta polo cambio na moneda. Heivos dar dúas cartas e mandádesllas a dous
fulanos d’alá para que vos socorran alí e que vos poñan iles ó depósito, pp. 2, 33, 37 e 61 da
transcrición fonética.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 103
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 104
Memoria oral e identidade…
estratexia pluriactiva máis, que resulta especialmente atractiva en determinados períodos do ciclo reproductivo familiar (Cardesín Díaz, 1992: 330;
Domínguez Martín, 1996: 93) para maximiza-la man de obra familiar e obter
recursos pecuniarios, ó mesmo tempo que constitúe un eficaz medio de control da natalidade xa que limita a nupcialidade e a fecundidade conxugal
(Brettell, 1991: 199). Verbo disto, os testemuños recollidos indican que a práctica da emigración masculina para limita-la prole era unha práctica social moi
estendida a ámbolos lados do Miño9 e que a mobilidade laboral cara ós mercados urbanos era unha alternativa especialmente atractiva para os matrimonios recentes que aínda non accederan por herdanza á xestión e beneficio da
parte correspondente do patrimonio dos seus ascendentes10.
Foi, xunto á influencia social e política dos emigrantes retornados, o tema ó que máis páxinas lle
dedicou a historiografía recente. Ramón Villares
reabriu o debate sobre o impacto real das remesas económicas da emigración na transformación
das estructuras productivas e financeiras galegas no presente século cun minucioso estudio do destino dos capitais enviados á Banca Soto polos emigrados naturais de dúas parroquias de Chantada (Lugo), no que se advertía o
equívoco dunha identificación macroeconómica a priori entre achegas financeiras da emigración e campesinización da propiedade fundiaria na Galicia
de anteguerra por vía de redención foral, xa que os xiros remitidos estaban
supeditados á conxuntura económica dos países de destino, non adoitaban ser
3. O DESTINO DAS
REMESAS ECONÓMICAS DA EMIGRACIÓN
9. Véxase, por exemplo, o seguinte fragmento extraído da memoria de vida de Gumersinda
Álvarez Varela, entrevistada durante xaneiro e marzo de 1996 por Mª. José López Álvarez e
polo autor: O meu abuelo, que eu xa non o acordei, marchou para Buenos Aires para non ter
máis familia, para que a abuela non tuvera máis partos c’aqueles dous. ¡Deso hóubolle moito
daquela!... Meu pai marchou para Cuba de mozo e cando veu xa casou con miña nai... El
leváballe catorce anos, pero quíxoo porque era solo (tiña a nai namais) e daquelas mirábase
moito que na familia do home non houbera cuñada ningunha porque daquelas non era coma
ahora que hai adelantos. ¿Non sabe?... Entonces túvonos a nós (catro rapaces: tres rapazas
e un rapaz) e el tamén volveu marchar para Cuba pra non ter máis familia, p. 43 da transcrición fonética, o subliñado é noso. Velaquí un caso claro de cultura migratoria xa que a entrevistada e o seu home emigraron a Cuba nos anos corenta e os seus fillos a Francia nos últimos sesenta.
10. A experiencia de María Rodríguez Muñoz (natural de Amoeiro, Ourense) é moi ilustrativa
neste sentido: Cando me casei marchei pra Suíza, meu marido era d’eiquí de Amoeiro. Aínda
botáramos ben tempo de novios porque todos os anos marchaban para Francia meu irmau e
el e sólo viñan por Nochebuena sólo... Ó casar il botou catro anos en Suíza e eu botei tres,
despois foi cando caín embarazada e víñenme. Il veu de vacacións e volveu marchar e despois
volveu e marchamos os dous pra Francia, onde estaba meu irmau. Estuvemos alí dous anos,
il volveu quedar alí e eu víñenme, pp. 7 e 8 da transcrición fonética.
104 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 105
Raúl Soutelo Vázquez
cuantiosos e a súa frecuencia era anual (Villares Paz, 1982: 415)11. Abel Losada
(1995: 66) e A. Vázquez (1993: 37) sinalaron a dificultade engadida que supón
o feito de que boa parte dos capitais repatriados entrasen por conductos informais, é dicir, a través de familiares ou comerciantes coñecidos e depositarios
da confianza do emigrante. Os testemuños orais que manexamos recollen reiteradamente este fenómeno12 e ofrécennos exemplos concretos do investimento
desas remesas proporcionadas polos membros varóns máis novos da familia
no financiamento de “gastos suplementarios de tipo cultural” (Vázquez, 1993:
23) que resultan económica ou socialmente imprescindibles para mante-lo nivel
de vida e o status do agregado doméstico no seu contorno local:
Meus abuelos eran de Chantada, na provincia de Lugo, e viñeron de caseiros para un
capital grandísimo de Tamallancos. O papá decía que il así que pudo camiñar marchou
para Cuba porque era un dos máis vellos de dez irmaus vivos (foran doce pero dous
morreran)... O papá despois reclamounos e despois foron todos... Fixo catro viaxes a
Cuba, no primeiro viaxe botou seis anos e veu de vinte ou vintedous anos, e entonces
reclamou un irmau que tiña e levouno pr’alá e despois así que puderon viñeron cada un
con mil pesos, ¡que xa eran cartos! Chegaron a Tamallancos onda os pais e díxéronlles:
11. Está suficientemente demostrado que os grupos domésticos campesiños de Galicia optan
masivamente pola emigración desde o último cuarto do século XIX cando a crise agraria das
pequenas explotacións familiares, provocada pola competencia dos novos países agroexportadores que inundan os mercados europeos con carnes e cereais a baixos prezos, e a definitiva privatización dos espacios comunais obrigounos a realizar un esforzo modernizador (propietarización, especialización productiva, maquinización, etc.) que precisa dun forte
investimento (Garrabou, 1988; Quintana Garrido, 1992; Villares, 1992). Os cartos para comprar terras e gandos ou para paga-las débedas que xa hipotecan a propiedade vanse buscar a
América: Nós marchamos pra Cuba no ano trinta e seis, en febreiro; xa tíñamos dous nenos,
un quedou na miña casa e o outro na casa de meu marido... Marchamos porque na casa do
meu marido tiñan moi bos eidos e todo pero debían moito e algúns apurábannos polos cartos; entonces decidiron pór un prado que tiñan moi bo en edictos, en venta pública pero o
máximo ó que chegaron daquela foi a mil pesetas e como era un prado moi bo dixeron “¡Non,
neses cartos non o damos!”. Entonces decidiron embarcarse, p. 51 da transcrición fonética
da entrevista a Gumersinda Álvarez, o subliñado é noso.
12. A propia Gumersinda Álvarez lembraba que Daquela non deixaban pasar máis de cincuenta $ por persona, nós como éramos dous e o neno tiña tamén o mesmo dereito collíanos
cento cincuenta $ e os outros girámolos. ¡Que non se podían girar daquela e habíaos que
girar pola bolsa negra!... Escondidos e anque non llos paguen tiñamos que calar, senón aínda
nos castigaban porque non íbamos dentro da Lei... A bolsa negra é giralos valéndose dos
comercios que tiñan negocios d’alá pr’acá e mandaban mercancías. Nas Canarias había moitos que o facían así porque nas Canarias hai moito negocio de tabaco e como en Cuba se
colle moito tabaco, pois tiñan tamén ese negocio e nós como tíñamos a carbonería tiñamos
amistade boa con ises almacenistas e o Manuel preguntoulles de que maneira podería girar
unhos poucos cartos porque nós non podíamos giralos nin traelos. Entonces un almacenista
que era da Coruña díxonos: “¡Bueno pois hei falar cun señor co que podedes girar a confianza!”. Giroullos el ó almacenista a Canarias e ese señor tiña que girárnolos a nós, p. 56
da transcrición fonética.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 105
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 106
Memoria oral e identidade…
“¡Querémonos divertir, pero non queremos que Vde. deba nada! ¿Haber, de quen son as
vacas?”... “¡Pois vamos onda o Pardiós pagarlle as vacas! ¿Haber, que é o que debe na
tienda?”... Bueno, pagáronlle todo o que debían e dixéronlle: “¡Salga ahora co carro ó
Malladoiro para traer un carro de fruto prá casa!”... No segundo viaxe viñeron e fixeron mitá da casa, alargáronlle á casa dos pais; entonces xa viñeron unhas sillas de rexilla e cando eran os entierros ou as confesións e había festa na casa dos curas xa viñan
da casa do cura buscar as sillas de rejilla á casa de meu abuelo... No terceiro viaxe que
fixo, foi cando aquela epidemia de paludismo do ano dezaoito en Cuba, a consecuencia
deso viuse mal e veuse pero ó chegar eiquí reventoulle un pulmón e entonces como
daquela non había os adiantos que hai hoxe o médico que o atendeu decíalle sempre:
“¡Cudeiro, non trate de volver marchar para Cuba que aquil clima a Vde. fastídiao! Eiquí
pode vivir unha vida normal, pero si marcha...”. Pero claro, fixo a casiña onde eu nacín
e o home despois viu que se lle acababa a plata e dixo que non quería criar as fillas dil
en fame e volveu marchar para Cuba e botou catro anos... Eu era moi pequena cando il
veu definitivo, puxeron unha tiendiña e fomos marchando así hasta que despois xa veu
a guerra e no ano trinta e oito o papá morreu13.
A emigración española e galega a Brasil é relativamente tardía e pode identificarse con dous
períodos de crecemento económico directamente vinculados co estado de São Paulo (o ciclo
do café que precisa man de obra ó aboli-la escravitude a finais do século pasado e o desarrollismo industrial dos anos sesenta), presentando
a novidade de ser unha inmigración subsidiada, o que explica o seu inferior
nivel educativo na primera onda e o suposto carácter técnico da segunda14. A
primera emigración durante o ciclo do café segue sendo unha gran descoñecida (González, 1990) aínda que parece ser tamén a máis sórdida e terrible
polo alto número de fracasados e explotados nas condicións inhumanas que
reflicte o informe do Consejo Nacional de Emigración en 1910, xa que as
pasaxes gratuítas para familias que ofrecían o goberno federal e as autoridades pauleiras converteron as “fazendas cafeteiras” no destino obrigado destes inmigrantes “oficiais” aínda que aqueloutros que arribaban por conta propia preferían facelo en Salvador de Baía ou en Río (Sixirei, 1995: 130). Isto
provocou un reasentamento da maioría dos inmigrantes españois nas cidades
do estado de São Paulo e, secundariamente, en Río, Baía e Belem de Pará,
onde había en 1912 unha colonia de 3.000 españois, dos cales máis da metade
eran oriúndos de Ourense (González, 1990):
4. A EMIGRACIÓN
GALEGA A BRASIL:
CONDICIÓNS LABORAIS E ESPACIOS DE
SOCIABILIDADE
ÉTNICA
13. Extraído da memoria de vida de Erusina Campos Cudeiro (Amoeiro, Ourense).
14. Os 750.000 inmigrantes españois a Brasil entre 1880 e 1970 constitúen o 15% dos cinco
millóns de europeos -sobre todo italianos e portugueses- e asiáticos que entraron no país
segundo H. Klein (1996: 7).
106 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 107
Raúl Soutelo Vázquez
DESTINO DOS INMIGRANTES ESPAÑOIS A BRASIL: 1908-1960
PERÍODO
SÃO PAULO
RÍO
OUTROS
1908-1912
51%
31%
18%
1920
78%
22%
1940
81%
19%
1956-1960
75.000: 62,5%
45.000: 37,5%
Fonte: elaboración propia a partir de Klein (1996: 88 e ss.)
Resulta xa urxente profundar no noso coñecemento da segunda onda
migratoria a países latinoamericanos como Brasil e Venezuela, que, a pesar
de se-los grandes destinos da emigración especialmente atractivos desde a
posguerra ata os anos setenta, segundo demostran recentes estudios empíricos (García Domínguez, 1995: 219), foron esquecidos pola historiografía
migratoria, como sinalou Pilar Cagiao (1997: 182). A importancia cuantitativa da emigración española a estes dous países explícase porque se produce
nunha conxuntura certamente oportuna para a sociedade de expulsión, non
esquezamos que, a comezos dos anos cincuenta, España estaba aínda inmersa
naqueles terribles anos de medo e fame da posguerra, que permanecen na
memoria colectiva coa nitidez dunha historia vivida15. Varios dos nosos entrevistados coinciden en sinalar Brasil e Venezuela como destino apetecido
durante os anos cincuenta, dependendo a elección dos contactos persoais e,
especialmente, da política inmigratoria de ámbolos países no momento elixido para emigrar16. Debemos ter presente que entre os emigrantes galegos
15. Gonzalo Neira Sobral (natural de Ares -A Coruña- e residente en São Paulo desde 1957)
recorda con especial crueza este período en España: La situación era conocida de todos: esperanza no había alguna. La única esperanza era la emigración... En realidad eras empujado
por las circunstancias, porque los ricos nunca emigraron, no precisan emigrar, quien emigra
es el pobre... En el cincuenta y siete ya no había emigración para Venezuela ni para la Argentina, ni para Uruguay ni para país ninguno, sólo al Brasil... El presidente de la República de
Brasil, el saudoso Juselinho Kubischek quería blanquear el Brasil, entonces como había campo
y había proyectos, el presidente optó por liberar la emigración. Bastaba tener una profesión
para poder emigrar al Brasil, pp. 11, 13 e 14 da transcrición fonética, o subliñado é noso.
16. Marcial Mariñas Campelo (natural da Coruña e residente en São Paulo desde 1953) recorda
así a elección de destino para a súa experiencia migratoria: Eu pensei emigrar para Venezuela
e, por coincidencia, o cónsul de Venezuela na Coruña tamén regentaba tamén o consulado do
Brasil porque era un cónsul honorario... e era cliente do meu jefe, eu conocíao porque traballei na casa del e no consulado. Cando pensei emigrar pra Venezuela fomos falar con el,
eu e mais un amigo meu e díxonos: “¡Hombre, precisamente estamos con la emigración
cerrada en Venezuela, pero yo vengo de hacer un viaje por Sudamérica y me parece que un
país ideal para emigrar y muy bueno para los gallegos es el Brasil... Como emigrantes os
interesa ir para São Paulo que hay mucho trabajo y es un país de muchísimo futuro”. E aí eu
me decidín a vir pra Brasil, pero viñen pensando que d’eiquí si podo me vou pra Argentina
ou vou pra Uruguai, p. 5 da transcrición fonética.
17. Extraído da entrevista realizada en marzo de 1996 por Mª. J. López Álvarez e polo autor,
ESTUDIOS MIGRATORIOS 107
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 108
Memoria oral e identidade…
que chegaron a Brasil ou a Venezuela durante a época de aperturismo político e desarrollismo económico de Kubischek ou de Pérez Jiménez predominaba a falta de información e había unha alta porcentaxe de mulleres que
se incorporaron ós traballos domésticos na área metropolitana de Caracas
(Cagiao Vila, 1997: 182), sufrindo unha dobre explotación laboral e social
derivada da súa condición de muller e de inmigrante non cualificado, amortecida unicamente pola axuda potencial das redes microsociais primarias.
Vexámo-la experiencia de Isolina F. V., que se decidiu a emigrar en circunstancias moi prementes:
Naqueles tempos paguei catro mil pesetas por andar co estraperlo, meu marido seguía
mal e estaba na cama, non facía nada, collemos un barciño pero a xente non tiña plata
e non daba nada... Unha amiga miña marchou pra Venezuela, entrou de cociñeira na
casa dunha señora buenísima que tiña cinco fillos pero unha era retrasada mental, mala
como unha perra, e díxolle: “Mire, yo tengo una amiga allá que sabe mucho de enfermería y si quiere le escribo y la llamo para que venga cuidar a su hija”... Eu ó recibir
a carta desa señora díxenlle ó meu marido: “¿Que che parece?, botaría un par de anos
e gano moito ó cambio”... Fun pr’alá no cincuenta e catro, estuven tres anos, e despois
víñenme outra vez, pero volvíase acabar a plata e volvín pra xunto desa señora... A
rapaza despois creceu e xa era moza, eu non teño carácter e pegábame aquela criatura
que era mala como unha perra, a miña amiga, que era a que lavaba e planchaba, collía
a escoba e dáballe, a ela tíñalle moito medo... Funme de alí porque matábame e fun pra
outra casa mellor aínda... Entonces vendían esa casa que ten ahora meu fillo e mandáronmo decir, cando chegou a carta eu acababa de vir do médico que estaba diabética...
A señora viume chorando e díxome que a comprase que me axudaba ela a pagala17.
Tampouco debemos esquecer aqueles que emigraron polo simple pero
poderoso desexo de emula-lo éxito económico e social alcanzado polos retornados e os seus familiares emigrados (Brettell, 1991: 113):
Eu tiven así tres motivos que me levaron a marcharme ó Brasil... Éramos unha familia moi
numerosa con dificuldades económicas porque soio o meu pai traballaba e tiña nómina,
pp. 8 a 10 da transcrición. Esta emigración a Venezuela beneficiou directamente á pequeña
burguesía de negocios que coñecía as familias campesiñas da comarca e organizaba o seu fluxo
migratorio: Eu marchei para Venezuela no ano cincuenta e cinco, íbamos tres mil personas
no Farisea, que era un barco de guerra alemán readaptado, eu embarcara un lote de oitocentos... Daquela eu xa tiña a axencia de viaxes e como todos os d’eiquí estaban alá, instaleina en Caracas... Tiña unha oficina no Conde, outra en Sábana Grande e outra na Guaira...
Encargábamonos dos pasaportes e do embarque dos emigrantes, para sacarlles os billetes,
nós facíamoslles todo, extraído da memoria de vida de D. Filiberto Soto Lorenzo, de Ribadavia, pp. 5, 7, 9 e 11 da transcrición fonética. O entrevistado era fillo dun fabricante de augardentes e licores, ó regresar de Venezuela converteuse en representante dos productos fitosanitarios de Zeltia, asumiu unha concellería en representación da Hermandad Sindical de
Labradores e organizou as primeras Feiras do Viño do Ribeiro.
18. Extraído da intervención de Luis Vilariño Garrido no Simposium A Emigración Galega a
108 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 109
Raúl Soutelo Vázquez
o resto traballábamos no campo e o campo era unha cousa bastante dura e non che daba
nada: chegaba o fin de mes e cartos non os tiñas, daríache algo pra comer... Outra cousa
que me ilusionaba moito era cando vía outro emigrante vir do Brasil e chegar alí polas
nosas aldeas cunhos coches a todo gas, e chegaban e reformaban as casas e decían “¡Ai
mira, chegou o brasileiro, vén cheo de cartos!”. E eu rapaz c’aquela ilusión decía: “¿Que
fago eu aquí nesta terra?”... E a terceira é que tiña xa alá dous irmaus máis vellos ca min
e uns tíos. Estes xa estaban montados alí e tiñan cartos. Mandáronme unha carta de chamada e eu fun coma mecánico... Eu soio sabía andar co legón, coa machada, co rastrillo
e co arado e máis nada, pero fun como mecánico para poder entrar alí... Eu tiña catorce
anos, era un neno cando marchei, solo nun barco, sin conocer a nadie e eu tiña unha gaita
destas filarmónicas que lle tiña moito cariño e como púxenme a tocala á beira do barco,
a gaita caeume no mar. Entre o mareo que collín, a gaita que a perdín e as saudades que
tiña tamén, eu cheguei a Bahía acabado, choraba coma un perdido18.
Podemos afirmar que, en xeral, a estratexia de emigración desenvolvida
polos grupos domésticos dos que tivemos acceso ás súas memorias de vida
responde ó patrón establecido para a emigración norportuguesa a Brasil (Brettell, 1991: 274) e galega a Arxentina (Vázquez, 1993: 20) de chegada graduada dos varóns máis novos da familia, que crean a estructura económica e
relacional imprescindible para minimiza-lo impacto psicológico do traslado
temporal ou definitivo dos membros máis débiles do grupo doméstico:
Meu pai estuvo en Cuba e estuvo eiquí no Brasil antes de nós nacer; despois ele foise
pr’alá, criar ós fillos porque miña nai morreu nova con trinta e cinco anos e deixou 6
fillos... Tíñamos unhos primos que moraban en Santos e trouxeron a meu irmau Alfonso
pr’acá que foi o primeiro... Despois d’alí a cinco ou seis anos, ele mandou vir o máis
vello deles, o Floreano que xa veu casado e trouxo un fillo de seis anos tamén con il...
Despois ele mandou vir o Antonio e xunto co Antonio pediu a meu pai pra que viñesen
xuntos... Mais aínda quedou alá o Pedro que era o máis novo... mais despois que ele
saíu do ejército tamén o mandaron vir pr’aquí. E meu marido pediu “Ah, si esa vida
está mellor alá do que aquí, eu vou pr’alá” e quixo vir pr’aquí só que veu el sosiño e
me deixou a min lá cos dois fillos. Nese medio tempo o meu pai que estaba aquí traballando de garçon nun restaurante ficou desempleado... O meu pai ficou con pena de ver
ós fillos traballando na pedreira e ter que sustentar a ele porque non arrumaba máis
servicio... Ele cando viu que meu marido veu pr’aquí agarrou e marchouse pr’alá
pr’onda min19.
Brasil, Fundación Belarmino Fernández-USC (Sober, Lugo, 2/3-10-1997), p. 7 da transcrición
fonética, o subliñado é noso. Marcial Mariñas racionalizaba unha combinación semellante de
factores de expulsión e de atracción: Eu viñen soliño de todo, por necesidade, España atravesaba unha crise de traballo naquela época e non había maneira, traballabas unhos poucos meses
e parabas, a vida estaba moi cara. Había que buscar alén das fronteras algo, non digo para ser
rico... sólo viñen eiquí para poder vivir mellor... No ano cincuenta e tres que eu viñen pr’aquí,
eu paguei 6200 ptas. de viaxe... Eu procureinas alí entre os amigos... pedinlles e xuntei o diñeiro,
pp. 4 e 11 da transcrición fonética, o subliñado é noso.
19. Memoria de vida de Victoria Armonía Gallego Rojas (natural de Verín -Ourense- e residente en São Paulo desde 1955), p. 5 da transcrición fonética.
20. J. A. Moreira Carrascal apuntaba, na súa intervención no Simposium que antes mencio-
ESTUDIOS MIGRATORIOS 109
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 110
Memoria oral e identidade…
A preexistencia de familiares no destino elixido convértese nunha constante na “cultura migratoria” dos nosos entrevistados, sobre todo dos residentes en Baía, que crearon unha especie de “repúblicas familiares” arredor
dos seus negocios20, caracterizados pola cooptación dos parentes e a súa posterior incorporación como socio á empresa unha vez que supera o período de
formación en postos de crecente responsabilidade:
Fun traballar os dez primeiros anos cos meus tíos que tiñan un grande almacén de ultramarinos no que vendíamos de todo al por mayor ós comercios pequenos e o mellor puesto
que tiñan na empresa era ser vendedor, porque pagábanche unha comisión polo que vendías e dábanche un salario fixo, pero eu empecei barrendo as oficinas e d’alí a facer
paquetes, despois a encargado do depósito... Cando cheguei a vendedor eu xa tiña estudiado portugués, xa tiña feito alí o ximnasio que é coma eiquí o bachiller e despois fixen
contabilidade21.
A estratexia económica dos galegos inmigrados
en Brasil inclínase polo establecemento de
pequenos negocios comerciais (panaderías, zapaterías e comercios de todo tipo) xa que o acceso
a empregos administrativos en oficinas e postos
técnicos nas industrias emerxentes dos anos sesenta era máis difícil por esixir unha cualificación da que os nosos emigrantes moitas veces carecían e,
sobre todo, porque eses postos estaban case monopolizados polos italianos,
que os consideraban unha excelente plataforma de ascenso social (Antunes
e Antonacci, 1997):
4.1. Aspectos da integración social e laboral dos
inmigrantes españoles en
São Paulo
Meus cuñados ó comezo traballaron en pedreira mais despois que arrumaron un diñeiriño xa se foron pró comercio. Xa cunha carnicería e tudos foron traballar en carnes...
Os emigrantes enseguida púñamos uma azoguería aínda que non fosemos carniceiros
nabamos, que: Mi familia es de inmigrantes: mi abuelo emigró a Brasil y estuvo esporádicamente, trabajó en el ferrocarril de Minas, fue y volvió por dos veces... Era un trabajador
manual, cuando tenía unos durillos se volvía para casa y volvía allá de nuevo cuando necesitaba un dinerito. Ya mi padre, hermano de una familia de cinco y con pocos medios económicos, a los trece años con un hijo de su padrino se fue a Bahía, allí se establece... Primero
se pone a trabajar con una gente durante los trece primeros años... Vuelve a España para
visitar a sus hermanos y en 1925 o 1926 por fin consigue independizarse, lleva a sus hermanos y funda la Casa Moreira que era un comercio muy heterogéneo al principio: algo de tejidos, algo de calzados y empeños y demás..., p. 2 da transcrición fonética.
21. Extraído da intervención de Luís Vilariño G., p. 8 da transcrición. Este comportamento é
propio de calquera minoría étnica que pretende asegura-la permanencia das súas empresas
comerciais xa que o profesor Barreiro Fernández (1984: 422-425) demostrou idénticas pautas socioeconómicas na burguesía maragata e rioxana que se instala en Galicia desde finais
do século XVIII.
22. Extraído da memoria de vida de Luís Martínez Vicente (natural de Verín -Ourense- e resi-
110 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 111
Raúl Soutelo Vázquez
lá e o que non, era unha padaría e o que non era padaría era un bar... Eu primeiro traballei no pesado, despois me arrumaron emprego e traballei nove meses de garçon nun
restaurantiño alá na periferia de São Paulo e aforrei 14 contos de reis na base do sacrificio... Depois que xa tiña 14 contos de reis aforrados, decidín que de empregado non
iba traballar máis e viñen pra São Paulo pra comprar un bar, mais encontrei cuns veciños meus e faláronme así: “Voçê non é pra trabalhar en bar, voçê é nervoso. ¿Por qué
non compras un azogue?”... Con aqueles 14 contos, o que eu tiña, e un tío meu, que
moraba nesta mesma rúa, prestoume outros 14 contos, e comprei unha carnicería boa
alá en Santo André, mais en sociedade con outro rapaz de Santos, chamado Enrique,
fillo de españois tambén. Traballamos un par de meses xuntos pero non deu certo, vendemos a carnicería aquela e eu montei outra carnicería eiquí onde teño o garaxe agora22.
Os testemuños orais confirman as reticencias das profesoras Antunes Marciel e Antonacci (1997) e Martínez Gallego (1995) sobre o tópico do “carácter técnico” da onda migratoria dos sesenta. O dominante era, polo contrario, unha baixa cualificación que se traducía no desempeño de actividades
ocupacionais escasamente remuneradas, frecuentemente na economía somerxida e de alta sinistrabilidade, que lles permitían ós inmigrantes sobrevivir
en pésimas condicións, semellantes ás dos obreiros da primeira revolución
industrial, sendo presa fácil das epidemias pola falta de hixiene, o amoreamento en barrios obreiros xa saturados por inmigrantes italianos doutras etnias
e a subalimentación23:
Na emigración dos anos cincuenta e sesenta, a maioría non era cualificada, viñan das
aldeas e non tiñan profesión. Esa clase de peritos viñeron nos anos sesenta cando empezaron a montar eiquí as industrias de automóbiles, viñan polo CIME que traía técnicos ós países en desenvolvimento... Os das capitales traíamos unha profesión a maioría, mais onde había desenvolvimento, porque ¿que tiña Galicia de industria?, ¡e nos
pueblos non tiña absolutamente nada!... Cualificados eran muito poucos, inclusive viñan
con documentos e declaracións falsas a maioría, porque o que viña para aquí como
labrador co “modelo 20” era pra traballar no campo; entonces quen tiña un amigo carpinteiro decíalle “¡coño, faime un documento aí de que eu traballei contigo no taller!”
e non era carpinteiro. Cando viñan pr’aiquí un era carpinteiro, outro era ferreiro, outro
era pintor, todos tiñan profesión, pero no papel para poder vir co modelo 19 e quedar
nas capitales, ¿entendes?, senón tiñan que ir pró interior... Eu eiquí non conocía a nadie
e traía no bolsillo 25 pesetas sólo, que era o que costaba o pasaxe do ómnibus que viña
de Santos para São Paulo... Xa cando chegamos en Santos encontramos un tipo que
estaba buscando clientes prá súa pensión, era andaluz e veunos preguntar si tíñamos
familia ou tíñamos pensión e entón nos convidou pra ir á pensión del... Era unha casa
de dous pisos, na entrada había unha mampara de chapa e díxonos “pueden entrar ahí”.
Eu pensei que era un sitio para guardar as maletas, pero alí, debaixo das escaleiras e
dente en São Paulo desde 1952), p. 12 da transcrición fonética, Arquivo Oral do M.E.R.
23. O que provocaba problemas de convivencia semellantes ós que tiñan lugar en Alemaña
durante eses mesmos anos entre inmigrantes ibéricos, italianos, turcos e iugoslavos. Resulta
moi tentadora, neste sentido, a hipótese de que as redes de solidariedade étnica puideran ter
orixinado formas mutualistas do tipo da mafia italiana en Estados Unidos.
24. Memoria de vida de Marcial Mariñas, pp. 3, 5, 8-9 e 11 da transcrición fonética.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 111
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 112
Memoria oral e identidade…
casi sin ventilación, había 3 camas pra dormir. As pensións eran así pra poder pagalas, porque si querías unha pensión un poco decente non ganabas pra ela... Cando cheguei encontrei nun periódico un anuncio de que querían un decorador industrial e me
presentei alí. Me fixeron unhas preguntas e me aceptaron. Me falaron que me pagarían
dez cruceiros por hora... Eso daba unha media por mes de dois mil e tantos cruceiros,
non chegaba a 3.000 cruceiros por mes, sendo un profesional, que a un peón lle pagaban 800 cruceiros por mes. Eu pagaba de pensión 1.200 cruceiros por mes, quedábanche mil e poucos cruceiros por mes e na época fumabas un cigarro, comprabas unhos
zapatos, tiñas que vestirte. Entonces non era fácil a vida no Brasil24.
O descenso da media anual de 80.000 emigrantes que recibía Brasil no
período 1880-1929 ós 17.000 entre 1931-1936 explícase pola política restrictiva do Estado Novo de Getulio Vargas con respecto á inmigración europea para satisface-las demandas nacionalistas dos traballadores emigrados do
sertão ás cidades que non encontraban emprego pola competencia da man
de obra europea, que era preferida pola súa suposta mellor cualificación e a
súa orixe étnica, xa que a dirección das empresas adoitaba estar en mans de
técnicos estranxeiros25. Para resolver esta situación as empresas eran obrigadas a contratar un mínimo de dous tercios da man de obra entre os obreiros
brasileiros, excluíndo destas medias as actividades mineiras, forestais e agropecuarias dado que non tiñan carácter urbano. A importancia das redes de solidariedade étnica á hora da súa integración socio-laboral que reflicten as historias de vida dos inmigrantes demostran que no transcurso do proceso
migratorio o clásico “familismo amoral” do grupo doméstico se transmuta
en cohesión colectiva no sentido apuntado por R. Domínguez (1996: 101)26.
25. Promulgáronse leis vetando o acceso ó país ós viaxeiros de terceira clase salvo os que chegaran provistos de contratos específicos para traballar en áreas rurais ou aqueloutros que presentasen unha carta de chamada ou garantía de emprego acompañada por unha invitación da
autoridade oficial ou dun cidadán brasileiro (Sixirei, 1995: 142).
26. A experiencia vivida por Gonzalo Neira volve ser moi ilustrativa: Me licencié y vine para
Brasil en el año cincuenta y siete... Comencé a trabajar de pintor de brocha gorda. Después
hice amistad con un gallego de la provincia de Lugo que era jefe de personal en una industria
de madera, lo conocí en la calle y con lo de “¡Hay paisanos!” y aquella cosa te vas relacionado... Él ya llevaba cantidad de años en el Brasil y estaba muy bien situado, tenía autoridad
dentro de la empresa, que era una empresa de unos doscientos operarios más o menos y me
colocó allí para trabajar en el escritorio. Trabajé allí unos dos años, después salí por mi libre
y espontánea voluntad, porque me pareció a mí que debía salir para procurar una cosa mejor
y conseguí entrar a trabajar raspando en una industria metalúrgica que era de capital francés a pesar de la ley de los dos tercios, porque ya había muchos españoles... Los operadores
de máquina eran españoles, los mecánicos de conservación, el portero, el jefe de la contabilidad era de La Coruña, el jefe de compra era de las islas Canarias, el jefe de acción mecánica era un castellano de Ávila muy amigo mío. Entré en el escritorio y a los dos años yo ya
era jefe del departamento de administración... Yo había ganado la estima de los directores fran-
112 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 113
Raúl Soutelo Vázquez
Queda claro, en todo caso, que o inmigrante interactúa en marcos relacionais
moi determinados pola orixe étnica nas esferas do traballo, a sociabilidade e
a asistencia benéfica, e que esta solidariedade étnica foi o elemento que máis
contribuíu á formación dunha identidade étnica entre os emigrados:
Había hermandá xa de principio, a pesar da necesidá porque o diñeiro era escaso, pero
á hora de axudar fixemos escotes moitas veces... Cando cheguei eu non tiña nada e vivía
nunha pensión, dormía nun cuarto con 3 e un muchacho andaluz, que tamén chegara
no barco con nosoutros, se puxo enfermo e non tiña diñeiro. Fixemos un escote, xuntamos un diñeiro e procurámoslle un médico que atendía ós españoles aquí no Bras. O
médico detectou unha enfermedá grave... comezou a quedar delgadiño, delgadiño e nos
morreu. Non tiña familia ningunha, entón nos xuntamos outra escota e fixémoslle un enterro de primera categoría... Noutra ocasión era un chaval dunha familia boa da Coruña
que viñera pr’aiquí por un capricho cos pais, non tiña profesión, era estudiante... traballaba de peón e chegaba de noite a pensión coas maus sangrando. Un día falou que
se quería ir pra Uruguai pero que había que pagar un mes que debía de pensión... De
noite colleu a maleta e marchou pra Uruguai, de mañá falamos coa dona da pensión e
pagamos a conta del entre tres gallegos27.
A falta de espacio para describi-las características do asociacionismo español e, particularmente,
do galego en Brasil obríganos a apuntar soamente
tres factores fundamentais. O primero sería que
a acción reivindicativa e de protesta laboral dos
inmigrantes españois aparece a comezos da centuria entre aqueles cunha actividade laboral que lles permitía certa mobilidade e autonomía -como eran os
albaneis, canteiros e carreteiros- ou o acceso á cultura letrada e ós modernos
medios de propaganda -como era o caso dos tipógrafos e empregados de periódicos-28. En segundo lugar, estaría a profusión de sociedades de nivel micro e
4.2. Os escenarios de
sociabilidade étnica dos
inmigrantes españoles en
São Paulo
ceses, de manera que yo gobernaba mi área con absoluta libertad, a los ocho o diez años el
gerente brasileiro pasó a ser presidente... hizo una “panelinha”, un círculo de jefes amigos
del... Se enrareció el ambiente de tal manera que sobre mi recaía todo lo que de malo pasaba
en la empresa. Decidí desligarme de la empresa, compré una panadería en sociedad con dos
muchachos brasileiros muy amigos míos y estuvimos así un año o dos pero no fue el éxito esperado y vendimos. Fui trabajar nuevamente de empleado en un cargo directivo unos cinco años,
hasta el año 1979 en que nuevamente pensé que debería establecerme por cuenta propia y compré una pequeña empresa de vidrosería con 2 empleados que es altamente rentable y la tengo
hasta hoy, aunque yo ya estoy jubilado, pp. 6 e 7 da transcrición, o subliñado é noso.
27. Extraído da narrativa oral de Marcial Mariñas, p. 12 da transcrición fonética.
28. Antunes e Antonacci (1997) constataron a presencia de españois entre os detidos e repatriados por difundir ideas socialistas e, fundamentalmente, pola súa militancia en organizacións
libertarias e centros de sociabilidade, que constituíron o principal instrumento de alfabetización e socialización política ó mesmo tempo que axudaban economicamente ás víctimas da
guerra de África e máis tarde á resistencia popular contra a sublevación militar-fascista de 1936.
29. Véxanse, por exemplo, as listaxes de asociacións que ofrecen Antunes Marciel e Anto-
ESTUDIOS MIGRATORIOS 113
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 114
Memoria oral e identidade…
mesoterritorial que demostra a importancia dos factores etnolingüísticos, xa
sinalada por A. Martínez (1995: 6)29.
E queremos sinalar, finalmente, que o papel do exilio republicano na emigración española a Latinoamérica durante o período 1946-1960 -descrito por
C. Sixirei (1995: 163) como unha “segunda idade de ouro da cultura galega
na diáspora”- sobrevalorouse para Brasil, onde non acadou a importancia que
tivo en México, Uruguai ou Arxentina30. Evidentemente, tódalas asociacións
étnicas estaban profundamente politizadas e cunha postura clara tanto con
respecto ó réxime do país receptor como cara á situación política e social de
España, realidade que foi claramente perceptible a partir de 1936 cando a
reacción ós intentos de control das asociacións étnicas por parte das autoridades franquistas provocou enfrontamentos internos e a excisión nas colectividades galegas en toda Latinoamérica. Pode dicirse que, en xeral, as asociacións de tendencia republicana mantiveron unha liña de actuación política
a favor da recuperación das liberdades democráticas, mentres que as outras
se instalaron nun folclorismo presuntamente apolítico pero que escondía un
profundo sentimento anticomunista conxugado cunha cómoda aquiescencia
con respecto ó réxime franquista:
Cando eu cheguei en 1953 fomos visitar catro ou cinco amigos ó Centro Gallego para
conocelo, infelizmente xa non era un centro gallego porque houbera unha separación
cando foi a guerra de España. Desfixérase o Centro Gallego e dividírase unha parte franquista e outra parte republicana... Voltamos noutra ocasión cunha proposta de montar
un grupo gallego con bailes e coral, sin ser socios porque non me agradou aquelo, vin
moita política no medio e eu viña traballar, non viña facer política... Unha vez que o
centro non era máis gallego pedíamos funcionar cunha certa autonomía para poder
nacci (1997) e M. Llordén (1996), sendo este un caso curioso de autor que non se le a si mesmo
cando mantén a tese contraria sen deterse a reflexionar sobre as causas da importante presencia
cuantitativa das asociacións promovidas polos emigrantes galegos e cataláns, que teñen unha
diferencia lingüística e incluso cultural que resulta bastante incuestionable dada a súa procedencia do medio rural.
30. Hai, nembargantes, unha tendencia recente a magnifica-lo protagonismo dos emigrantes
españois que mantiñan un activo compromiso antifranquista nas asociacións étnicas, debido,
en boa parte, á credulidade de investigadores pouco informados que non contrastaron as informacións dos seus entrevistados (Castanheira Gattaz, 1996) nin se pararon a reflexionar sobre
o feito de que os estatutos das asociacións cívicas dos emigrados eran expresamente apolíticos, valla como exemplo o seguinte parágrafo dos Estatutos fundacionais do Centro Galego
de Bos Aires recollido por B. Cores (1995: 28) e que resulta meridianamente claro verbo disto:
El Centro Gallego ha de permanecer neutral en todas las contiendas así religiosas como políticas. En los ámbitos de su local no deben sonar nunca ni apóstrofes condenatorios, ni catilinarias partidistas, ni concepto alguno derivado de pasión de bandería. El más puro eclecticismo debe informar las oraciones de cuantos alcen la voz para contribuír a la propaganda
de cualquier conquista llevada a cabo por el talento.
31. Memoria de vida de Marcial Mariñas Campelo, pp. 2 e 4 da transcrición. Gonzalo Neira
114 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 115
Raúl Soutelo Vázquez
levantar o noso folclore. Eles non aceptaron e aí fundamos a Casa de Galicia en 1955
e se montou o Coro nunha sociedade que había se chamaba o Cervantes -que montaran os outros gallegos cando os republicanos se foran co Centro Gallego- e que nos prestaron os locales para os ensaios...31.
Estes compromisos ou rexeitamentos explícitos foron excepcionais e case un
luxo que puideron permitirse aqueles que conseguiron certa prosperidade económica xa que en xeral a emigración española a Brasil estivo marcada por un
baixo nivel de educación formal e política, movida por incentivos económicos
de tipo laboral, e as súas asociacións moi condicionadas polas oscilacións conxunturais na achega de novos inmigrantes, o que motivou a falta de asociados
desde os anos setenta e forzou procesos de converxencia dos centros rexionais
e culturais cara ó que V. Peña (1995: 10) denomina nivel macroterritorial:
El Centro Gallego representaba la resistencia antifranquista y un movimiento democrático inclusive con relación a Brasil, aunque nosotros como extranjeros no podíamos participar en la política brasileira porque entonces la represión sería mayor... Con el tiempo
todos estos clubes fueron sufriendo la falta de asociados y ninguno tenía una sede propia... Por la falta de asociados, la dificultad para pagar los alquileres de las casas y la
imposibilidad de conseguir más asociados, se intentó hacer una federación de las casas
españolas... En el setenta y cuatro se unificaron en el Centro Español, el Centro Asturiano, Casa de España, Centro Gallego-Asturiano, Centro Catalán y Casa de Galicia...
Mas también tenían dificultades porque no tenían sede propia, había que pagar alquiler
y con aquella unión no se consiguió hacer un número suficiente de asociados para mantener la casa funcionando... Ahí se llegó a un acuerdo de fusión con la Sociedad Hispano
Brasileira (fundada en 1898 con el nombre de “Casa de España. Sociedad Española de
Socorros Mutuos, Instrucción y Recreo) que era la única que tenía sede propia y ahí todos
fuimos en el año setenta y siete, menos el Centro democrático que no se unió...32.
S. ofrécenos unha imaxe idéntica do Centro Galego como controlado por elementos comunistas e volcado na loita política: El Centro Gallego de gallego tenía sólo el nombre, nada
más... tenía entre paréntesis “Centro Democrático Español”, cuando fue fundado en el veinte
y nueve o treinta y tres por gallegos si que era un centro gallego, mas los gallegos perdieron
las riendas y cuando yo llegué en el cincuenta y siete ya no era más centro gallego, era Centro Democrático Español y en realidad, era un centro de comunistas. Todos los eventos que
ellos promovían tenían carácter político contra la dictadura de Franco: desde una obra de
teatro, hasta una conferencia o una colecta de fondos o cualquier otra cosa... Yo frecuenté un
poquito aquello pero no me gustó el ambiente porque no había casi gallegos... La Casa de
Galicia por sus estatutos no permitía las manifestaciones políticas o religiosas, era sólo de
confraternización sin carácter político. En realidad, era más para la derecha: tenía relaciones con el consulado de España, que era franquista evidentemente... Los socios del Centro
Gallego me contaban que allí dentro había espionaje del franquismo y que mandaban la relación de los socios a España para la policía española de modo que si volvían para España
podrían sufrir sanciones..., p. 15. da transcrición, o subliñado é noso.
32. Extraído da transcrición da intervención de Pablo Briones Revilla no Simposium A Emigración Galega a Brasil, p. 2.
33. Memoria de vida de Marcial Mariñas, pp. 8 e 12 da transcrición fonética, o subliñado é
ESTUDIOS MIGRATORIOS 115
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 116
Memoria oral e identidade…
A análise de narrativas orais demostra que os
fenómenos migratorios supoñen tomas de decisión individuais e familiares dentro de escenarios
progresivamente mundializados, tan complexas nas causas e variadas nos
resultados e experiencias que desafían os intentos dos científicos sociais que
abordaron o tema para establecer cuantificacións, tipoloxías e patróns. Pero
estas mesmas fontes sinalan tamén a emigración como a fragua social onde
moitos actores, lonxe de perde-la capacidade pluriactiva e o ascetismo forzado que caracterizan á “economía moral” do campesiñado -e que se converteu nun poderoso factor de éxito económico do inmigrante á hora de adaptarse a novos escenarios laborais soportando privacións para enriquecerse e
obte-lo éxito na súa aposta migratoria-, adquiriron unha conciencia étnica que
exhiben con máis ou menos orgullo segundo o éxito económico e social que
conseguisen na sociedade brasileira dos nosos días:
5. CONCLUSIÓNS
A maioría dos que estamos eiquí viñeron de pueblos pequenos, das capitales somos moi
poucos e quen fixo diñeiro son os das aldeas, os máis inorantes, os que tiñan menos preparo cultural, que chegaban aquí sin profesión e malamente sabían firmar naquela época,
pero eran atrevidos e valientes dentro da honestidá... Asimilaron como funcionaban os
restaurantes nos que traballaban de empleados... Moitos aprenderon aquí a colocar
pedras nas fachadas que nengún deles traballara na pedra nunca pero aprenderon e
todos eses galegos que traballan a pedra hoxe están ricos... Os da aldea se adaptaban
máis fácil, porque os que víñamos da capital chegabas eiquí e che gustaba vestir como
vestías alá, comprabas zapatos e roupas, pagabas a pensión todos os meses, fumabas
un cigarro e collías as conduccións dos ónibus pra ir traballar e a fin de mes estabas a
la luna. Ahora os paisanos nosos na maioría iban traballar na construcción e na propia obra eles improvisaban un cuarto e alí colgaban unhos ramos de bananas, cociñaban a comida deles e alí dormían. Non todo o mundo se adaptaba a esas condicións de
vida, pero pra facer diñeiro tiña que ser así, senón non facían nada... Unha vez que facían
un pouco de diñeiro, saían deso e emprendían unha cousa pola súa conta... Na Coruña
non falábamos o gallego e había aquel preconcepto cando chegaba un paisano que
falaba o gallego e viña con zocos... Cando emigrei e salín fóra da miña terra eu apreciei a persona e o carácter do gallego, porque eiquí viñemos de todas partes de España
pero os gallegos éramos os máis formales no traballo, que onde iba traballar un galego
deixaba a bandeira ben alta e entre eles tambén e só falaban gallego porque a maior
parte viña das aldeas. Eu despois me sentía ben e me identificaba con eles e non parei
de falar gallego... En Brasil ou en São Paulo o 30% polo menos somos gallegos e eu
non teño conocimiento de que ningún gallego viñese eiquí a dar golpes, a roubar ou a
engañar. E eso fixo que eu me sinta orgulloso de falar o gallego e de ser gallego porque é unha xente que responde33.
Isto debe tomarse, en todo caso, como unha imaxe construída a posteriori
que certifica o éxito obtido a nivel persoal e, polo tanto, explica a opción
noso.
34. Luís Martínez Vicente (natural de Verín e residente en São Paulo desde 1952) recordaba
116 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 117
Raúl Soutelo Vázquez
maioritaria por unha asimilación rápida como vía de ascenso económico e
social -proba diso é a perda da lingua materna na segunda xeración, conscientemente socializada en portugués por unha renuncia explícita á propia
identidade étnica, que era considerada pexorativamente na sociedade pauleira
da época34. Esa mestura case obrigada de identidade étnica orgullosamente
conservada e sincretismo cultural é quizais a característica predominante na
comunidade española que actualmente reside en São Paulo e está xa tan enraizada que os propios inmigrantes son plenamente conscientes diso:
Los emigrantes en Brasil continuamos a ser españoles pero somos diferentes... porque
muchos recibimos además de nuestra cultura y de nuestra identificación con España,
un aporte cultural de Brasil muy significativo que ya hace parte de nosotros. Este es
uno de los motivos por los que yo, cuando vengo a España, me pregunto: ¿Será que sería
capaz de vivir aquí en España otra vez? Y siempre tengo a respecto de esta pregunta
una enorme interrogación...35.
que: Nós no comezo falábamos de maneira errada porque víñamos acostumados ó galego e
a veces cando falábamos eles brincaban porque eles estaban máis avanzados como estaban
estudando... O máis vello cando iba ó bar buscar bebida, refrigerante, chegaba ele falaba así:
“me dá unha gaseosa” e ate hoje aquel senhor cando ve ele... Ela veu con cuatro anos e ele
veu con seis, então en cuanto non estudiaron e non introduciron na lingua d’eiquí tamén falaban, pero para uma criança é muito difícil conservar a lingua porque teñen un preconceito
na escola e ele convive con outras crianças, então eles están sempre reprimíndose e acaban
perdéndoa. Despois por un interese propio, aprenderon muito ben o castellano, p. 2 da transcrición fonética.
35. Extraído da intervención de Emilio Fernández Cano no Simposium A Emigración Galega
a Brasil, p. 6 da transcrición. Esta percepción dun panorama sombrío reflíctese tamén nunha
carta aberta que o propio Emilio Fernández remitía recentemente a diferentes autoridades
ministeriais de España, en calidade de director de cultura da Sociedade Hispano Brasileira de
Socorros Mútuos, Instrução e Recreio de São Paulo. Nela sinalábase: la tendencia irreversible al deterioro del tejido asociativo de la comunidad española en esta ciudad... De 85.000
españoles inscritos en este Consulado General solo 15.000 (el 17%) están registrados en el
CERA y de estos solo 3.000 (el 3,5%) votaron en las últimas elecciones del Consejo de Residentes Españoles... Esta sociedad que aún cuenta con más de 500 socios españoles, está en
los límites de subsistencia, tanto en el ámbito económico como en el de la participación de
los españoles en sus actividades.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 117
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 118
Memoria oral e identidade…
BIBLIOGRAFÍA
ANTUNES MARCIEL, L. e MARTÍNEZ ANTONACCI, M. A.: “Espanhóis
em São Paulo: modos de vida e experiencias de associação”. Projeto Historia. 12 (1997), pp. 173-192.
ARJONA GARRIDO, A. e CHECA OLMOS, J. C.: “Las historias de vida
como técnica etnográfica. Su aplicación a las migraciones”. En SANTACREU, J. M. (coord.): II Jornadas Internacionales sobre Historia Contemporánea y Nuevas Fuentes. Alicante, 1997, pp. 261-273.
ARÓSTEGUI, J.: La investigación histórica. Teoría y método. Barcelona, Crítica, 1995.
BARREIRO FERNÁNDEZ, X. R.: Historia de Galicia. Economía y Sociedad. Vol. 4. A Coruña, Eds. Gamma, 1984.
BRETTEL, C. B.: Homens que partem, mulheres que esperam. Consequências da emigração numa freguesía minhota. Lisboa, Publicações Dom
Quixote, 1991.
CAGIAO VILA, P.: Muller e emigración. Santiago de Compostela, Xunta de
Galicia, Secretaría Xeral de Relacións coas Comunidades Galegas, 1997.
CARDESÍN DÍAZ, J. Mª.: Tierra, trabajo y reproducción social en una aldea
gallega (ss. XVIII-XX). Muerte de unos, vida de otros. Madrid, S.G.T. del
M.A.P.A., 1992.
CASTANHEIRA GATTAZ, A.: Braços da resistencia. Uma história oral da
imigração espanhola. São Paulo, 1996.
CORES TRASMONTE, B.: A constitución da Galeguidade. Santiago de
Compostela, Xunta de Galicia, Secretaría Xeral de Relacións coas Comunidades Galegas, 1995.
DOMÍNGUEZ MARTÍN, R.: El campesino adaptativo. Campesinos y mercado en el Norte de España, 1750-1880. Santander, 1996.
DOUGLASS, W. A.: “Emigrantes campesinos, ¿actores o reactores? En
DOUGLASS, LYMAN e ZULAIKA (coods.): Migración, etnicidad y
etnonacionalismo. UPV, 1994, pp. 13-31.
FERNÁNDEZ BENÍTEZ, V.: “Los lugares comunes en la memoria colectiva”. En TRUJILLANO, J. M. (ed.): Memoria y sociedad en la España
Contemporánea. Actas III Jornadas de Historia y Fuentes Orales. Ávila,
Fundación Sta. Teresa, 1993, pp. 71-83.
FERNÁNDEZ SANTIAGO, M. X.: “Estudio de las migraciones estacionales. Los segadores gallegos en Castilla”. En TRUJILLANO, J. M. (ed.):
Memoria y sociedad en la España Contemporánea... 1993, pp. 261-274.
FERNÁNDEZ SANTIAGO, M. X.: “Da Terra Cha a Castela, as migracións
estacionais dos segadores galegos no século XX”. Estudios Migratorios.
1 (1995), pp. 170-203.
118 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 119
Raúl Soutelo Vázquez
GARCÍA DOMÍNGUEZ, M.ª T.: “Algunhas consideracións sobre o proceso
migratorio na Costa da Morte: os emigrantes da zona de Fisterra cara a
América no século XX a través das fontes censuais”. Estudios Migratorios. 1 (1995), pp. 204-227.
GARCÍA ZARZA, E.: “La emigración española en Iberoamérica: 1946-1990,
características geográficas”. Encuentro de Americanistas Españoles. América Latina: pasado y presente. 1991.
GONZÁLEZ, E. E.: “El aporte gallego al proceso inmigratorio brasileiro,
1890-1950”. En DE JUANA, J. e CASTRO, X. (eds.): Galicia y América,
el papel de la emigración. V Xornadas de Historia de Galicia. Ourense,
Excma. Deputación Provincial, 1990, pp. 255-271.
GARRABOU, R. (ed.): La crisis agraria de fines del siglo XIX. Barcelona,
Crítica, 1988.
HALBWACHS, M.: “Memoria colectiva y memoria histórica”. Revista Española de Sociología. 69 (1995), pp. 209-219.
KLEIN, H.: La inmigración española en Brasil (ss. XIX-XX). Xixón, Fundación Archivo de Indianos, 1996.
LOSADA ÁLVAREZ, A.: As relacións económicas entre Galicia e os países de destino da emigración. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia,
Secretaría Xeral de Relacións coas Comunidades Galegas, 1995.
LLORDÉN MIÑAMBRES, M.: “O asociacionismo de emigrantes españois
en América (1840-1930). Unha explicación histórica do feito”. Estudios
Migratorios. 2 (1996), pp. 39-83.
MARTÍNEZ GALLEGO, A.: Espanhóis. Cadernos de Migração. 5 (1995).
São Paulo, Centro de Estudios Migratórios.
MOYA, J. C.: “Aspectos macreostructurales y microsociales de la emigración
española a Argentina (1850-1930). En DE JUANA, J. e CASTRO, X.
(eds.): Galicia y América, el papel de la emigración. V Xornadas de Historia de Galicia. Ourense, Excma. Deputación Provincial, 1990, pp. 137163.
NÚÑEZ SEIXAS, X. M.: “Las remesas invisibles. Algunas notas sobre la
influencia socio-política de la emigración transoceánica en Galicia (18901930)”. Estudios Migratorios Latinoamericanos. 27 (1994), pp. 301-346.
NÚÑEZ SEIXAS, X. M.: Emigrantes, caciques e indianos. Vigo, Xerais, 1998.
PEÑA SAAVEDRA, V.: Éxodo, organización comunitaria e intervención
escolar. La impronta educativa de la emigración transoceánica en Galicia. 2 vols. A Coruña, Xunta de Galicia, 1991.
PEÑA SAAVEDRA, V.: “La entrevista como técnica de indagación etnográfica en educación: su aplicación al estudio de las colectividades gallegas en la América de hoy”. En NÚÑEZ CUBERO, L. (ed.): Metodologías de Investigación en la Educación no Formal. Sevilla, 1993, pp.
187-196.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 119
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 120
Memoria oral e identidade…
PRADA RODRÍGUEZ, J. e SOUTELO VÁZQUEZ, R.: “‘Y quedó medrando
para los dos...’. La persistencia de la aparcería como fórmula de gestión
patrimonial e interacción social en el mundo rural: Ourense, 1890-1970”.
En Actas VIII Congreso de Historia Agraria. Salamanca, 1997, pp. 463-484.
QUINTANA GARRIDO, X. R.: “Campesinos que se adaptan y agricultura
que se mueve. De la historia agraria de la Galicia contemporánea”. Áreas.
12 (1992), pp. 147-165.
RIBEIRO, M.: “Múdamse os tempos... múdamse as estrategias. Trinta anos
de emigração para Europa vistos dende os contextos locais de saida”. A
Trabe de Ouro. 23 (1995), pp. 67-88.
RODRÍGUEZ GALDO, M. X.: Galicia, país de emigración. Xixón, Archivo
de Indianos, 1993.
RODRÍGUEZ GALDO, M. X.: O fluxo migratorio dos séculos XVIII ó XX.
Santiago, Xunta de Galicia, Secretaría Xeral de Relacións coas Comunidades Galegas, 1995.
RODRÍGUEZ GALDO, M. X.: “Emigración y evolución de los indicadores
demográficos en Galicia”. En GONZÁLEZ PORTILLA, M. e ZÁRRAGA
SANGRÓNIZ, K. (eds.): Los movimientos migratorios en la construcción
de las sociedades modernas. Actas Primeros Encuentros de Demografía.
U.P.V., 1996, pp. 367-384.
ROF CODINA, J.: “Reformas que se pueden implantar en Galicia para el progreso de la agricultura”. Revista de Economía de Galicia. 58 (1967
[1912]).
SÁNCHEZ ALONSO, B.: Las causas de la emigración española, 1880-1930.
Madrid, Alianza Universidad, 1995.
SANZ GONZÁLEZ, M.: “Los boletines oficiales y la correspondencia: dos
fuentes para el estudio de la emigración gallega a América”. Revista da
Comisión Galega do Quinto Centenario. 6 (1989), pp. 109-121.
SIXIREI PAREDES, C.: Galeguidade e cultura no exterior. Santiago de
Compostela, Xunta de Galicia, Secretaría Xeral de Relacións coas Comunidades Galegas, 1995.
SOLDEVILLA ORIA, C.: “Los testimonios orales como fuente imprescindible en el estudio interdisciplinario de los movimientos migratorios”. En
TRUJILLANO, J. M. (ed.): Memoria y Sociedad en la España Contemporánea. Actas III Jornadas de Historia y Fuentes Orales. Ávila, Fundación Sta. Teresa, 1993, pp. 307-310.
SUÁREZ ALBÁN. Mª. R.: “A emigración galega na Bahía”. Revista da
Comisión Galega do Quinto Centenario. 1 (1988), pp. 21-47.
VARGAS LLOVERA, D. e POMARES REY, S.: “Inmigración y fuentes orales. El matrimonio en la sociedad de origen”. En SANTACREU, J. M.
(coord.): II Jornadas Internacionales sobre Historia Contemporánea y
Nuevas Fuentes. Alicante, 1997, pp. 245-250.
120 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 121
Raúl Soutelo Vázquez
VÁZQUEZ GONZÁLEZ, A.: “As dimensións microsociais da emigración
galega á América: a función das redes sociais informais”. En PEÑA, V.
(coord.): Galicia-América. Relaciones históricas y retos de futuro. Xunta
de Galicia, 1993, pp. 15-43.
VÁZQUEZ GONZÁLEZ, A.: “O uso das fontes persoais para o estudio da
emigración galega a América (1830-1930): estado, presente e perspectivas”. Estudios Migratorios. 2 (1996), pp. 139-175.
VILLARES PAZ, R.: La propiedad de la tierra en Galicia, 1500-1936.
Madrid, Siglo XXI de España Eds., 1982.
VILLARES PAZ, R.: “La agricultura gallega contemporánea (1850-1936).
Permanencias y cambios”. Áreas. 12 (1992), pp. 137-143.
VILLARES PAZ, R. e FERNÁNDEZ, M.: Historia da emigración galega a
América. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Secretaría Xeral de
Relacións coas Comunidades Galegas, 1996.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 121
FONTE: elaboración propia a partir das transcricións das memorias de vida de Luís Martínez Vicente, Gonzalo Neira Sobral, Victoria Armonía Gallego Rojas, Manuel
Moro López, Luís Vilariño Garrido, Marcial Mariñas Campelo e José Alberto Moreira Carrascal.
LENDA: 1) Situación ó chegar; 2) Situación no momento de realiza-la entrevista.
* Xa eran matrimonio cando emigraron.
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 122
Memoria oral e identidade…
122 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 123
Raúl Soutelo Vázquez
Resumo
MEMORIA ORAL E IDENTIDADE ÉTNICA DA INMIGRACIÓN ESPAÑOLA A LATINOAMÉRICA NO SÉCULO XX:
OS GALEGOS EN BRASIL,
1880-1970
Raúl Soutelo Vázquez
Este traballo analiza as posibilidades que ofrecen os documentos persoais para estudia-las transformacións económicas, sociais
e culturais que provocou o fenómeno migratorio en Galicia a un
dobre nivel: na sociedade rural en transición da que partían os
emigrantes e á que volvían como “americanos” retornados, e nas
sociedades latinoamericanas de destino. Pretendemos demostrar
empiricamente que as narrativas orais como construcción a posteriori dun pasado vivido e a correspondencia persoal como representación do presente sufrido poden achegar unha perspectiva
cualitativa a nivel micro que complementa en perspectiva comparada os estudios migratorios clásicos, baseados na documen-
tación macroestatística convencional.
Palabras clave: narrativas orais, correspondencia persoal, Galicia rural, “americanos” retornados, perspectiva cualitativa a nivel micro.
Resumen
MEMORIA ORAL E IDENTIDAD
ÉTNICA DE LA INMIGRACIÓN
ESPAÑOLA A LATINOAMÉRICA EN EL SIGLO XX: LOS
GALLEGOS EN BRASIL, 18801970
plementa en perspectiva comparada
macroestadística convencional.
Este trabajo analiza las posibilidades que ofrecen los documentos personales para estudiar las transformaciones económicas,
sociales y culturales que ha provocado el fenómeno migratorio
en Galicia a un doble nivel: en la sociedad rural en transición de
la que partían los emigrantes y a la que volvían como “americanos” retornados, y en las sociedades latinoamericanas de destino.
Pretendemos demostrar empíricamente que las narrativas orales
como construcción a posteriori de un pasado vivido y la correspondencia personal como representación del presente sufrido
pueden aportar una perspectiva cualitativa a nivel micro que coma los estudios migratorios clásicos, basados en la documentación
Palabras clave: narrativas orales, correspondencia personal, Galicia rural, “americanos” retornados, perspectiva cualitativa a nivel micro.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 123
Paxs. 97-124
2/6/04
21:37
Página 124
Memoria oral e identidade…
Ce travail analyse les possibilités qu’offrent les documents personnels pour réaliser l’étude des transformations économiques,
sociales et culturelles qu’enttraîna le phénomène migratoire en
MÉMOIRE ORALE ET IDENGalice à un double niveau: dans la société rurale en transition de
TITÉ ETHNIQUE DE LA
laquelle partaient les émigrants et à laquelle ils revenaint en tant
MIGRATION ESPAGNOLE EN
qu’”Américains” retournés, et au sein des sociétés de destination
AMÉRIQUE LATINE AU COURS
de l’Amérique Latine. Nous prétendons prouver de manière empiDU XXe SIÈCLE AU BRÉSIL,
rique que les récits oraux en tant que construction à posteriori
1880-1970
d’un passé vécu et à correspondance personnelle comme représention du présent subit, peuvent fournir une perspective qualiRaúl Soutelo Vázquez
tative à échelle micro qui est complémentaire, en perspective
comparée, aux études migratoires classiques, fondées sur la documentation macrostatistique conventionnelle.
Resumé
Mots clé: récits oraux, correspondance personnelle, Galice rurale, “Américains” retournés, perspective
qualitative à échelle micro.
This paper analyses the possibilities provided by personal documents in order to study the economic, social and cultural transformations which have arisen as a result of the migratory pheORAL RECOLLECTION AND
nomenon in Galicia at two levels: in the changing rural society
ETHNICAL IDENTITY OF SPAfrom which the emigrants departed and to which they went back
NISH IMMIGRANTS TO LATIN
as returned “americanos”, and in the Latin American societies of
AMERICA IN THE TWENTIETH
destination. Our aim is to demonstrate, empirically, that oral
CENTURY: GALICIANS IN BRAnarrative (as a latter construction of an experienced past) and perZIL, 1880-1970
sonal correspondence (as a representation of the undergone present) can give a qualitative perspective on a micro level which
Raúl Soutelo Vázquez
complements classical migratory studies, based on conventional
macrostatistical documentation, on a compared perspective.
Abstract
Key words: oral narrative, personal correspondence, rural Galicia, returned “americanos”, qualitative perspective on a micro level.
Raúl Soutelo Vázquez (Amoeiro, 1968) licenciouse en Xeografía e Historia coa especialidade de Historia Contemporánea na
Universidade de Santiago de Compostela en 1991. Exerce como
profesor de Ensino Secundario, traballa na súa tese de doutoramento titulada “Movementos sociais, política local e emigración de retorno na Galicia rural: Ourense, 1880-1936” e colabora no proxecto de investigación “Asociacionismo, identidades colectivas e mobilización sociopolítica na emigración transoceánica. O caso galego en perspectiva comparada, 1880-1960”, que dirixe o profesor D. Xosé Manoel Núñez
Seixas na USC. Ten publicado varios artigos en revistas españolas e estranxeiras sobre o agrarismo, o
clientelismo político e a emigración galega a Latinoamérica.
Currículum
124 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 125
ESTUDIOS MIGRATORIOS n.º 6 / Decembro 1998. / ISSN. 1136-0291 pp. 125-150
Este traballo pretende achegar elementos para o coñecemento dos
efectos do proceso revolucionario
nas pautas matrimoniais de españois residentes en Córdoba.
Diversas foron as medidas
represivas que, no curso do proceso emancipador -fundamentalmente a partir de 1812 tralos epiMaría Mónica Ghirardi de Hillar
sodios relacionados coa denominada “Conspiración de Alzaga”-,
I. INTRODUCCIÓN
emanaron do Goberno Central
contra os españois adversarios á
Revolución. Estas consistiron segundo o momento e o caso en: prisión, desterro, expulsión e, incluso, aínda que en situacións extremas, a pena de morte1.
As anteditas medidas estiveron acompañadas por unha política xeral tendente
a promove-la extenuación económica do grupo en cuestión e á limitación do
exercicio de liberdades que puidesen comportar situacións de perigosidade
para a Causa. A isto respondían decretos impoñendo sobre españois contribucións forzosas ou voluntarias; prohibicións para administrar pulperías ou
casas de abasto; disposicións sobre herdanzas, legados, pensións das súas viúvas; confinamentos; ordenamentos recortando para eles a liberdade de reunión e desprazamento, e outras2.
É evidente que toda esta serie de disposicións deberon actuar en maior ou
menor grao como condicionante dos comportamentos políticos, sociais, económicos e demográficos do sector español.
Un decreto en particular foi o eixe central da observación nesta investigación pola súa relación directa co tema en estudio. O mesmo prohibíalles
ás mozas americanas contraer matrimonio con españois europeos que non
posuísen carta de cidadanía sen expresa autorización da Secretaría de Estado
no Departamento de Goberno. A resolución está datada en Bos Aires o 11 de
abril de 1817 e asinada por Juan Martín de Pueyrredón e Gregorio Tagle3.
A superior orde ía dirixida para a súa aplicación a tódolos gobernadores de
provincia, prelados diocesanos e castrenses a fin de que non aprobasen os ditos
enlaces “... sin el allanamiento que deberán solicitar de la autoridad suprema,
y que les será concedido por la Secretaría de Estado en el Departamento de
IMPACTO DO PROCESO
INDEPENDENTISTA
NOS COMPORTAMENTOS MATRIMONIAIS
DE ESPAÑOIS EN
CÓRDOBA
1. SEGRETI, C.S.A.: “La aurora de la Independencia, 1810-1815”. En Colección Memorial
de la Patria. Bos Aires, Astrea, 1976; Tomo 1, pp. 229 e ss.
2. REGISTRO OFICIAL DE LA REPÚBLICA ARGENTINA 1810-1873, en diante
R.O.R.A., Bs., M., Imp. Especial de Obras, 1879; Tomo I; Doc. 339, p. 172; Doc. 390, p. 180;
Doc. 398, p. 194; Doc. 553, p. 232; Doc 554, p. 233; Doc. 834, p. 343; Doc. 837, p. 344.
3. Ibídem. Doc. 1059, p. 414: “Exijiendo el previo permiso de la Secretaría de Gobierno para
llevar a cabo todo matrimonio entre jóvenes americanas e individuos españoles”.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 125
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 126
Impacto do proceso…
Gobierno al prudente arbitrio que se formare de las ventajas e inconvenientes
que puedan producir dichos matrimonios según los casos”4.
Argumentos xustificativos de tal ordenamento eran expresados no sentido
de que a estreitura dos vínculos conxugal e filial establecidos coas súas novas
esposas crioulas e fillos era aproveitada polos españois inimigos da Causa de
Emancipación para sufocar, nos seus máis achegados, sentimentos de liberdades e patriotismo fomentando actitudes de indiferencia ou “... desafecto(s)
a la justa causa de su independencia...”5.
Segundo César García Belsunce a sanción deste Decreto respondeu a motivos netamente políticos relacionados coa Guerra pola Independencia. O
mesmo ten como antecedente directo unha solicitude de Bernabé Aráoz do
23 de marzo de 1817 dirixida ó Director Supremo a fin de que dispuxese
prohibirlles en Tucumán ós curas tanto da cidade como do campo que os casasen, baixo as penas máis severas. A razón era dobre e orixinábase no ascendente que estes inimigos tiñan sobre as súas esposas e fillos sumado ó incerto
do destino das unións matrimoniais con prisioneiros de guerra. Polas datas
(a carta era de marzo e o Decreto de abril), Pueyrredón adoptaría o criterio
de Aráoz facéndoo extensivo a todo o país6.
Resulta interesante destacar que o Decreto do 11 de abril de 1817 rexía só
para as mulleres americanas brancas e non así para as negras, mestizas nin pardas libres. Así mesmo, os varóns crioulos podían casar con mozas españolas
polo cal resulta discriminatorio nos aspectos étnico e sexual. É posible que ó
Estado lle interesase resgardar ás mulleres brancas do risco resultante das devanditas unións. No que atinxe ó segundo aspecto (sexual), resulta notoria a relevancia que á opinión do home se lle atribúe en relación á súa muller na sociedade da época, o cal constitúe un elemento que resalta o protagonismo do home,
polo menos nas cuestións vinculadas á política. En canto ós posibles enlaces
con españolas, como é sabido, as mozas desa nacionalidade non abundaban pois
a migración de peninsulares era predominantemente masculina7.
Con respecto á posible superposición xurisdiccional entre Igrexa e Estado
que se producía ó lexislar sobre o matrimonio, atribución que, polo seu carácter sacramental estaba reservada á Igrexa, convén lembrar que xa en 1776 o
rei Carlos III promulgara unha Real Pragmática tendente a previ-las unións
desiguais, que modificaba a lexislación e o concernente á autoridade no que
respecta ó matrimonio. Este ordenamento foi estendido ás posesións americanas en 1778. A partir daquela calquera cuestionamento sobre a validez do
4. Ibídem.
5. Ibídem.
6. GARCÍA BELSUNCE, C. I.: “Prohibición de matrimonio entre Españoles y Americanas
(1817)”. Revista del Instituto de Historia del Derecho Ricardo Levene. Bos Aires, Imp. de la
Universidad, 1963, pp. 47-58.
7. MÁRQUEZ MACÍAS, R.: “La Emigración Española en el Siglo XVIII a América”. Revista
Rábida. Huelva. N.º 10 (decembro de 1991), Gráfica 3.
126 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 127
María Mónica Ghirardi de Hillar
casamento resolvíase en primera instancia nunha corte civil, elevándose as
apelacións á Real Audiencia. Nova lexislación promulgada en 1783, 1787,
1803 confirmou a inxerencia da autoridade civil sobre aspectos relacionados
coa cuestión matrimonial. Tamén nestes casos as normas eran resultantes de
motivacións de tipo político8.
A sanción do Decreto sobre matrimonios de españois europeos con americanas supuxo, sen embargo, que por primeira vez o Estado arxentino lexislase en materia de casamentos9.
O interrogante que xorde está relacionado co impacto que esta regulamentación exerceu na situación matrimonial de españois inmigrantes tendo
en conta que, como sabemos, era frecuente entre os membros deste grupo concretar unións con representantes femininas da sociedad crioula local.
Parte da estratexia empregada para favorece-la súa aceptación no mercado
matrimonial local consistía en procurar previamente unha posición económica
adecuada ás aspiracións de incorporarse ás familias crioulas do lugar ou a
aquelas fundadas por españois de anterior arribada ás que redes de amizade,
parentesco, relacións laborais, vinculaban10.
Os requisitos para optar á cidadanía (a condición de cidadán era esixida
pola normativa de 1817 para as unións de peninsulares con crioulas) por parte
dos españois europeos xa foran fixados pola Asamblea General Constituyente
en 1813 e consistían basicamente na abdicación a calquera privilexio emanado de goberno extraño así como na manifestación “fehaciente” da súa adhesión á defensa e progresos da Revolución a través de “esfuerzos” e “servicios públicos” en prol da liberdade de América11.
Os devanditos esforzos e servicios públicos consistían fundamentalmente
en axuda material: escravos, cartos, contribucións persoais ó sostemento da
Guerra, declaracións de sometemento e gratitude ó solo americano, etc.
Formulámo-las seguintes preguntas con respecto á incidencia en Córdoba
da referida lexislación sobre matrimonios de españois, emanada dos Gobernos Revolucionarios: ¿Aplicouse en Córdoba o mencionado Decreto? ¿Con
que rigor? ¿Que repercusión tivo na frecuencia e características das unións?
¿Desalentou os enlaces ou, polo contrario, o seu vigor non produciu efecto apreciable nas conductas nupciais do grupo? ¿Pasou a súa aplicación inadvertida?
¿Con que frecuencia a superioridade rexeitou as solicitudes de autorización
8. Cfr. PENA, R. L.: “Notas para un Estudio del Derecho Canónico Matrimonial Indiano”. Separata do Boletín de la Facultad de Derecho y Ciencias Sociales. Córdoba, Dir. Gral. de Publ.
N.º 1-5 (1971), pp. 16 e ss. e Cfr. tamén SOCOLOW, S. M.: “Parejas bien constituidas: La Elección Matrimonial en la Argentina Colonial, 1778-1810”. Anuario del IEHS. Tandil. V (1990).
9. GARCÍA BELSUNCE, C.: op. cit., p. 58.
10. GHIRARDI de HILLAR, M. M.: “Matrimonio y Familia de Españoles en la Córdoba del
siglo XVIII”. Cuadernos de Historia. CIFFUH / Universidad Nacional de Córdoba, Córdoba,
1994.
11. En R.O.R.A., op. cit., Doc. 404, p. 196.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 127
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 128
Impacto do proceso…
matrimonial dos aspirantes? ¿Que características presentaban os individuos ós
que non se lles aprobou a súa solicitude, se se deu tal caso? ¿É posible afirmar,
en suma, que tal regulamentación, derivada da situación político-militar do
momento, supuxo un novo condicionamento á nupcialidade do grupo?
Por outra parte, ¿cal era a reputación do grupo peninsular no concepto da
sociedade cordobesa en tempos da Revolución en relación ó matrimonio con
integrantes do mesmo?
A continuación presentamos algunhas das respostas que obtivemos.
A fin de ofrecer unha breve idea sobre algunhas
características dos individuos españois europeos
contraentes e das súas unións durante o período
estudiado presentámo-las seguintes observacións sobre distintos aspectos: orixe rexional en
España, ocupación, declaracións de pobreza,
lugar de residencia das noivas, frecuencia do
segundo matrimonio. Os resultados pretenden marcar tendencias pois, para
algúns temas, as características das fontes consultadas impiden maior profundización no tratamento dos mesmos.
II. BREVE ESBOZO
DO PERFIL DOS
MATRIMONIOS DE
ESPAÑOIS EUROPEOS NA ÉPOCA DA
REVOLUCIÓN12
O dato relativo á orixe en España foinos proporcionado con precisión nun 79,22% dos contraentes. No resto a anotación na fonte limítase a
expresar que o individuo é “natural de los Reynos de España” ou ben a ambigüidade do dato proporcionado con respecto a isto impide a súa clasificación.
A contribución rexional dos españois segundo a súa orixe distribúese da
seguinte maneira:
II.A. Orixe dos contraentes en España
12. Como se explicará en III, o período de observación corresponde ós anos comprendidos
entre 1812 e 1826. O criterio foi toma-lo período cronolóxico en que rexeu o Decreto de 1817
(1817-1821), así como os quinquenios anterior e posterior ó mesmo. O material documental
foi consultado no ARCHIVO DEL ARZOBISPADO DE CÓRDOBA, en diante A.A.C., e
corresponde a: Libro 3 de Matrimonios de Españois - Catedral. Identificáronse os casamentos e velacións correspondentes a españois de Europa que teñen a correspondente localización: Ano 1812: f. 106; f. 108v; f. 111v; f. 114v. Ano 1813: f. 119v; f. 121v; f. 122v; 124v;
125v; f. 128v. Ano 1814: f. 132v. Ano 1815: f. 135v; f. 139r; f. 142v; f. 142-3r; f. 146v; f.
147v. Ano 1816: f. 151v - 152r; f. 155v; f. 158v; f. 159r; f. 159v; f. 163v; f. 165r; f. 165v; f.
166r; f. 166v; f. 167r; f. 167v; f. 168r - v; f. 168v; f. 169v. - 170r. Ano 1817, f. 172v - 173r;
f. 182v. Ano 1818: f. 188r - v; f. 188v - 189r; f. 189r - v. Libro 4 de Matrimonios de Españois - Catedral: Ano 1818. (cont.): f. 6v; f. 7r; f. 7v; f. 8v; f. 10r. Ano 1819: f. 14v. Ano 1820:
f. 24r; f. 28v. Ano 1821: f. 33v; f. 33v e 34r; f. 34v; f. 35r; f. 35v; f. 37r; f. 39v; f. 44r. Ano
1822: f. 49v; f. 50r; f. 54v; f. 56v. Ano 1823: f. 62v e 63r; f. 68v; f. 69r. Ano 1824: f. 77r - v;
f. 80r - v; f. 85r - v; f. 86r - v; f. 89r - v. Ano 1825: f. 13; f. 38; f. 40; f. 41. Ano 1826: f. 108r;
f. 108v; f. 110; f. 114r; f. 117r; f. 121v; f. 121 e 122; f. 122r. Tamén foi consultada no A.A.C.
a Serie de Expedientes Matrimoniais. A localización acompáñase na nota correspondente.
128 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 129
María Mónica Ghirardi de Hillar
GALICIA
ANDALUCÍA
CATALUÑA
MURCIA
BISCAIA
MADRID
CUENCA
VALENCIA
ZAMORA
ASTURIAS
S/P
TOTAL :
23 indiv.
15 indiv.
9 indiv.
6 indiv.
2 indiv.
2 indiv.
1 indiv
1 indiv.
1 indiv.
1 indiv
16 indiv.
77 indiv.
30%
19,48%
11,68%
8%
2,59%
2,59%
1,29%
1,29%
1,29%
1,29%
21%
100%
En consonancia cos resultados obtidos para a Córdoba do período colonial tardío13, son as rexións de Galicia en primeiro lugar e Andalucía en
segundo termo as que realizan a achega máis significativa; o que tamén atopa
o seu correlato con estudios realizados en España sobre os viaxeiros a Indias
no mesmo período14. Explicámo-la significativa contribución de Cataluña e
Murcia no considerable crecemento de poboación desas rexións que na
segunda metade do século XVIII se viu acelerado; recordemos que cara a
1800 a cidade de Barcelona superaba os 100.000 habitantes. Como contrapartida, relacionámo-la escasa contribución das rexións da área central peninsular ó escaso peso demográfico e estancamento económico da zona durante
o século XVIII, en comparación ó auxe observado pola periferia. Sen
embargo, debe terse en conta que non poucos dos individuos que casaron
neste período eran soldados enrolados nas milicias españolas, de modo que
entendemos que a súa orixe xeográfica non ten soamente o seu correlato nas
cuestións demográficas e económicas que si eran propias do anterior, cando
a migración a América se inscribía no favorable marco comercial das reformas borbónicas, respondendo, pois, a outras motivacións.
En xeral, e só con carácter ilustrativo, presentámo-las ocupacións declaradas polos contraentes nos Expedientes Matrimoniais: militares, xa
sexa oficiais ou soldados15; comerciantes16;
17
médico cirurxián e profesor ; mestre de escola18; oficio de zapateiro19; carpinteiro20; labrador e “quintero”21.
II.B. Profesións e oficios
declarados polos contraentes ultramarinos
13. GHIRARDI DE HILLAR, M. M.: “Inmigración Española a la Jurisdicción de Córdoba
en el Período Colonial Tardío”. Cuadernos de Historia. Córdoba, Junta Provincial de Historia de Córdoba. N.º 16 (1992), pp. 11 e ss.
14. Op. cit.
15. Exemplos: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1820, Leg. 99, Tomo I, Exp. 10 e 17; Ano 1821, Leg.
100, Exp. 34, 61, 66, 177.
16. Exemplos: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1817, Leg. 96, Exp. 93; Ano 1818, Leg. 97, Exp. 77;
Ano 1820, Leg. 99, Tomo I, Exp. 91.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 129
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 130
Impacto do proceso…
É preciso observar moita cautela na consideración da ocupación declarada
nas fontes pois a información pode presentar nesgos, dado que unha mesma
persoa podía desempeñar máis dunha actividade, mencionando só a principal
ou, polo contrario, omitindo información a fin de oculta-la súa verdadeira situación económica para evita-lo pagamento, por exemplo, das custas parroquiais.
Non tódolos matrimonios de españois de Ultramar que se realizaban eran con mozas residentes na cidade de Córdoba. En efecto, algúns dos
curatos mencionados nas fontes como lugar de
orixe das noivas dannos conta da presencia de españois por amplos sectores
da provincia.
Algúns deles son: Curato de la Concepción del Río IV22, Curato de la Punilla e Calamuchita23, Curato de Tulumba24, Curato de los Anexos25, Curato de
Pocho26, Curato de San Javier27 e outros.
II.C. Lugar de residencia
das noivas na provincia
de Córdoba
Chama a atención a frecuencia das manifestacións de pobreza e das solicitudes de exención do
pagamento de dereitos parroquiais correspondente ó trámite matrimonial que presentan os aspirantes28. Podería supoñerse
que iso se orixina en parte en que un número considerable de españois aspirantes a casar nestes anos de guerra eran mozos soldados de moi escasos recursos. Tamén é posible que as anteditas expresións fosen esaxeradas e respondesen ó intento de oculta-la verdadeira situación nunha época na cal, como
vimos, as disposicións relativas a contribucións materiais para o sostemento
das campañas libertadoras aplicadas a españois non estaban ausentes.
II.D. Declaracións de
pobreza dos contraentes
17. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, T. I, Exp. 37.
18. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1818, Leg. 97, T. I, Exp. 74.
19. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, T. I, Exp. 64.
20. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, T. II, Exp. 124.
21. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1819, Leg. 98, Exp. 20.
22. Exemplos: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1817, Leg. 96, T. I, Exp. 73; Ano 1818, Leg. 97, Exp.
74; Ano 1820, Leg. 99, T. I, Exp. 91 e T. II, Exp. 196.
23. Ex.: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1818, Leg. 97, Exp. 46 e 87; Ano 1819, Leg. 98, Exp. 50.
24. Ex.: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1820, Leg. 99, T. I, Exp. 87 e T. II, Exp. 125; Ano 1821, Leg.
100, T. I, Exp. 2.
25. Ex.: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1819, Leg. 98, Exp. 20.
26. Ex.: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, T. I, Exp. 37,
27. Ex.: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, T. II, Exp. 134.
28. Ex.: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1819, Leg. 98, Exp. 20 e 33; Ano 1820, Leg. 99, T. I, Exp.
17 e T. II, Exp. 28; Ano 1821, Leg. 100, Exp. 61, 64, 66, 86.
130 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 131
María Mónica Ghirardi de Hillar
A preponderancia das unións entre solteiros está
en consonancia co estado civil predominante nos
inmigrantes españois que viñan a estas terras
para lograr unha posición e fundar unha familia. A relativa frecuencia do
estado de soltería das noivas explícase pola xuventude das mesmas. A proporción de viúvas contraentes está dada pola sobre-mortalidade masculina
propia da poboación da época agudizada nunha época de guerra como a que
estudiamos. O interese das viúvas por contraer segundas nupcias relaciónase
coa vontade de subtraerse á desprotección material que supoñía esa situación,
sobre todo nos casos en que existían fillos pequenos que manter.
Estado civil anterior dos contraentes:
II.E. A frecuencia do
segundo matrimonio
Matrimonios de:
Solteiro – solteira
Solteiro – viúva
Viúvo – solteira
Viúvo – viúva
Total
Total
63
8
5
1
77
%
81,8%
10,38%
6,49%
1,29%
A fin de considerar en termos cuantitativos a incidencia do Decreto do 11 de abril de 1817 sobre
os matrimonios de españois europeos con mozas
americanas realizados en Córdoba, contabilizouse a cantidade de unións realizadas no período no cal rexeu, a saber: anos 1817 a 1821, contrastándose os resultados obtidos para eses cinco
anos cos correspondentes ó quinquenio anterior
ó momento en que comezou a rexer: anos 1812
a 1816, e tamén co seguinte á súa revogación:
anos 1822 a 1826. Comparáronse os datos resultantes para os tres segmentos de tempo durante os 15 anos observados29.
Nos seguintes cadros pode apreciarse o número de unións de españois
efectuadas diferenciadas por ano e por quinquenio.
Distribución dos matrimonios por anos:
III. INCIDENCIA DA
APLICACIÓN
DO
DECRETO DE JUAN
MARTÍN DE PUEYRREDÓN SOBRE OS
MATRIMONIOS DE
ESPAÑOIS NA CIDADE DE CÓRDOBA EN
TERMOS CUANTITATIVOS
Ano
1812
1813
1814
1815
1816
N.º de Mat.
4
6
1
7
13
29. Para información sobre documentación consultada ver nota 12.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 131
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 132
Impacto do proceso…
1817
1818
1819
1820
1821
1822
1823
1824
1825
1826
TOTAL:
Distribución por quinquenios:
Quinquenio
1812 - 1816
1817 - 1821
1822 - 1826
TOTAL:
2
7
1
3
8
4
3
6
4
8
77
N.º de Mat.
31
21
25
77
Como pode advertirse, foi no período anterior á promulgación do Decreto
de 1817 cando se realizaron máis casamentos, en relación ós dous seguintes.
Foi, ademais, nos anos durante os cales esta regulamentación rexeu, que
os mesmos diminuíron nun 32% en relación ó período anterior.
No último período asístese xa a unha recuperación, sen alcanzarse, non
obstante, os niveis do primeiro quinquenio observado. A dita recuperación
foi de arredor do 19%.
Do exposto xorde dos Libros de Matrimonios que, en termos estrictamente
cuantitativos, si pode advertirse un impacto desfavorable, que fixo descende-las unións de españois europeos con mozas americanas na cidade de Córdoba, como resultado da vixencia do Regulamento do 11 de abril de 1817.
IV. OS ESPAÑOIS ANTE O
MATRIMONIO EN CÓRDOBA
DURANTE O PERÍODO EN QUE
ESTIVO EN VIGOR O REGULAMENTO DE 1817 SEGUNDO
INFORMACION OBTIDA A
TRAVÉS DOS EXPEDIENTES DE
APTITUDE MATRIMONIAL30
IV.A. Os casos de españois contraentes confinados e prisioneiros de
guerra
132 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Da consulta dos Expedientes Matrimoniais correspondentes á época da
emancipación xorden elementos de
sumo interese relacionados co tema
en estudio.
En primeiro lugar resulta significativo que non se encontrase ningún
indicio de solicitude de licencia
matrimonial denegada nos expedientes analizados. Nin no que atinxe á
autoridade política, central ou local,
nin ás autoridades eclesiásticas. En
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 133
María Mónica Ghirardi de Hillar
tódolos casos analizados o trámite en cuestión resultou favorable ós interesados. E isto é así tamén nos casos de españois confinados en territorio cordobés e, mesmo, nos de individuos prisioneiros de guerra que presentan a súa
solicitude para casar. Non debe esquecerse que xa desde os primeiros tempos
da Revolución medidas tendentes á “expulsión”, “internación” ou “confinamientos” de españois non estiveron ausentes das medidas represivas tomadas.
En efecto, a Junta Grande, desexosa de satisface-los revolucionarios impacientes por acelera-las accións de profundización da emancipación, poñía de
manifesto a súa autoridade en referencia a “... los godos, o intratables enemigos de nuestro sistema, (...) advirtiéndoles que no se les ha abierto un asilo
y que el gobierno sigue sus pasos con una doble vigilancia”. Decretou ó pouco
tempo, urxida polo desenvolvemento da situación militar e polas presións do
grupo morenista, o desterro a Córdoba de tódolos españois solteiros. Medida
esta que comprendía a unhas 4.000 persoas e que, aínda que resultou suspendida para os civís que xurasen adhesión ó Réxime e prestasen colaboración con el, respondía ó interese de logra-la separación dos xefes e oficiais
españois a fin de impedi-lo seu apoio a Elío31.
Decretos emanados da Orde Nacional sobre internación e confinamento
de españois europeos volvían repetirse en 1813 e 1816.
Situacións de extrema tensión, xeradas entre os gobernos actuantes e españois residentes nestes territorios, derivadas do curso das accións bélicas e de
episodios de tipo político-ideolóxico como complots e ameazas de conspiración, traducíanse en mandatos de desprazamento destes grupos provocando
neles cambios de residencia que incidirían nas súas conductas de nupcialidade.
Sirva como ilustrativo o caso do español europeo don Francisco Gutierrez, natural de Jerez de la Frontera en Andalucía, confinado no lugar de San
Marcos, Curato de la Punilla desde 1813, por disposición das negociacións
entre o xeneral Manuel Belgrano e don Pío Tristán na cidade de Salta, onde
o aspirante estivera aveciñado durante máis de vinte anos segundo as súas
declaracións. O devandito individuo decidira contraer matrimonio con dona
Ramona Ruiz, veciña do Curato de la Punilla, de pais falecidos. Constitúe
este un claro caso de desarraigamento do lugar de residencia trala chegada
de España, neste caso á cidade de Salta, onde, despois de residir tantos anos,
desenvolvería un círculo de relacións sociais, laborais, etc., que resultaría
afectado pola medida imposta, derivada do desenvolvemento da Guerra de
Independencia. Neste caso descoñecemos -porque no expediente non constaa ocupación do individuo de referencia; de traballar como comerciante é posible que, no transporte das mercadorías camiño do litoral, alternase xa o lugar
30. A.A.C., Serie de Expedientes Matrimoniais; precisións sobre os documentos analizados
acompáñanse na nota correspondente.
31. SEGRETI, C.S.A.: op. cit., 1976, pp. 227 e ss.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 133
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 134
Impacto do proceso…
de residencia en Córdoba, ó que resultou confinado. Como testemuñas de soltería comparecen dous individuos en situación semellante á do contraente32.
Algúns exemplos ilustrativos de concesións de autorizacións para contraer
nupcias outorgadas a españois prisioneiros de guerra ou confinados constitúen os seguintes casos:
- Don Cristóbal Pérez, natural de Murcia, dicía ser “... de los primeros confinados de la capital de Buenos Aires”; desexaba contraer matrimonio con
dona Clara Vieyra, filla lexítima de don José Vieyra e de dona María Pilar
Luna, do Curato de Punilla33;
- Don Benancio Sanchez Osorio, español europeo tenente de Granadeiros do Rexemento de Burgos, prisioneiro desde había dous na cidade de Córdoba; desexaba unirse en matrimonio con dona María Josefa Roca e Barquin,
filla lexítima de don Felipe Roca e de dona Marcelina Barquin y Bustos34;
- Don Marcos Asabal, natural de Estremadura, confinado e residente en
La Dormida, curato de Tulumba; manifestaba a súa intención de casar con
dona Eugenia Quinteros, filla de don Guillermo Quinteros e de dona Estefanía Casas35;
- Don José Cortés, capitán español da Isla de León; “oficial prisionero del
Gobierno de Chile”; desexaba contraer matrimonio con dona Teresa Funes,
filla lexítima de don Ambrosio Funes, cabaleiro tesoureiro, e de dona María
Ignacia de Allende36;
- Don José Rodríguez, gaditano, profesor e médico cirurxián da Armada;
declaraba ser prisioneiro “... desde cinco o seis años atrás...”37;
- Don Antonio Bera, andaluz zapateiro, residente en Tulumba; desexaba
unirse en matrimonio con dona Selidonia Quintero38;
- Don Gines Caro, natural de Murcia, prisioneiro de Montevideo; desexaba casar con dona Cruz Reynoso, viúva do finado don Juan José Torres39;
- Don Pablo Alcalde, “quintero”, natural da cidade de Cuenca, confinado
nesta capital; desexaba contraer matrimonio con dona María del Rosario Villarroel40;
- Don Gregorio Diaz, natural de Valladolid, oficial carpinteiro, confinado
nesta capital41;
32. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1815, Leg. 94, Exp. 75.
33. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1818, Leg. 97, Exp. 46.
34. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1820, Leg. 99, Exp. 10.
35. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1820, Leg. 99, Exp. 125.
36. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 34.
37. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 56?
38. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 64.
39. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 66.
40. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 86.
41. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 124.
134 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 135
María Mónica Ghirardi de Hillar
- Don Pedro Ruiz, natural de Murcia, “soldado prisionero de los de Montevideo”, quen desexaba unirse en matrimonio con dona Francisca Soria, filla
lexítima do comandante de Frontera del Tío42;
- Don Antonio Perez de la Quintana, oficial prisioneiro procedente da
praza de Montevideo, desde tres anos atrás preso na cidade de Córdoba43.
A calidade de prisioneiro de guerra, malia as autorizacións sinaladas, constituía un elemento que comprometía seriamente a consideración da persoa por
parte da comunidade e, en especial, das autoridades gobernamentais. Así, un
español solteiro natural de Murcia, don José Carpi, desexoso de logra-la licencia do Goberno Central para contraer matrimonio cunha moza de Río Primero, Fructuosa Acosta, esmerábase en declarar en 1817 que non tiña “... la
calidad de prisionero por no haber tomado las armas”44.
Noutro caso é o gobernador quen lle solicitaba ó ultramarino don Cecilio
Peziña, residente en 1821 na Esquina de los Ballesteros, que acreditase que
non era prisioneiro45.
Así, tamén, un confinado na capital cordobesa, don Pablo Alcalde, natural da cidade de Cuenca, interesado en casar con dona María del Rosario Villarroel, presentaba ó inicia-lo trámite de aptitude matrimonial dúas testemuñas
que declaraban que o interesado non tiña calidade de prisioneiro46.
Do exposto xorde que as solicitudes de matrimonio eran analizadas caso
por caso polas autoridades políticas antes de expedi-la licencia correspondente
para que os interesados o realizasen. É probable tamén que nas fontes consultadas non haxa casos rexeitados pois non quedarían arquivados nos rexistros consultados.
A continuación preséntanse algúns exemplos testificatorios da vixencia en Córdoba do Decreto
sinalado, nos que se fai mención á esixencia de
licencia especial do director supremo do Estado
para inicia-los trámites de aptitude matrimonial
nos casos de españois de Europa:
- José Carpi, natural de Murcia, residente na cidade de Córdoba, fillo lexítimo de Alonzo Carpi e de Inés Olmos. Desexaba contraer matrimonio con
Fructuosa Acosta e Soria, filla lexítima de Bernardino Acosta e de Lorenza
Soria. Co fin de inicia-lo trámite de aptitude matrimonial ante o Sr. provisor
e vigairo xeral do bispado de Córdoba presentaba un documento datado e asinado en Bos Aires onde se lle concedía licencia para tal fin a condición de
IV.B. A aplicación en
Córdoba do requisito da
Licencia Suprema para
matrimonios de españois
europeos
42. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 128.
43. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 177.
44. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1817, Leg. 96, Exp. 60.
45. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 73.
46. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 86.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 135
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 136
Impacto do proceso…
efectua-lo xuramento de renuncia a toda vasalaxe ó rei de España e a súa
metrópole ante o gobernador intendente47.
- Don Juan Miguel Carrera, natural de Burgos, fillo lexítimo do finado don
José Miguel Carrera e de dona María Julián Martin, quen deseaba desposar
a dona Francisca Ramona Monte Mayor, filla lexítima do finado don Joaquín
Monte Mayor e de dona María Escalante; acompañaba a súa solicitude para
realiza-lo trámite matrimonial cun documento oficial no cal expresaba ter concedido o permiso outorgado por “... el Exmo. Sr. Director Supremo de la
Nación”48.
- Pedro Antonio de Niz, oriúndo do bispado de Plasencia, provincia de
Estremadura, fillo lexítimo de don Antonio de Niz e de dona María de Orellana; o cal desexaba contraer matrimonio con dona Juliana, filla lexítima de
don Benito de Rueda e de dona Ascensión Martínez, quen chegou a estas
terras vestindo hábitos e acompañando a seu tío, a súa señoría ilustrísima o
bispo de Orellana. Previo a tomar declaración ás testemuñas de soltería por
aquel presentados, solicitóuselle a licencia suprema, o cal foi realizado polo
pretendente segundo consta no seu expediente matrimonial49.
- En virtude “de la licencia que ha acompañado el interesado del Exmo.
Sr. Director Supremo del Estado, decláranse aptos los contrayentes...”, pode
lerse no expediente de aptitude matrimonial correspondente ó español europeo Juan de Salas, oriúndo de Andalucía, fillo lexítimo de don Juan Salas e
de dona Francisca Cano; confinado na cidade de Córdoba e desexoso de contraer matrimonio con Bentura Moyano, filla de pais non coñecidos50.
- Nunha carta ó Excmo. Sr. Superior Director, Francisco Catá, natural de
Galicia e residente desde doce anos atrás na xurisdicción de Córdoba, solicitaba que lle fose outorgado “... el consentimento para poder pasar a practicar las diligencias necesarias (para su casamiento) según orden establecida
respecto de los Europeos Españoles...”. Tralo cal, e xa en nota ó bispado de
Córdoba, expresaba “... como ultramarino acompaño a V.S. la licencia del
Exmo. Sr. Superior Director”51.
Ilustrativo tamén da esixencia da mencionada licencia especial da Suprema
Autoridade nos casos de españois europeos aspirantes a casar resulta o trato
diferencial que reciben en relación a individuos doutra nacionalidade, fosen
estes americanos ou estranxeiros doutra procedencia :
- José Sánchez, nacido na Habana, Cuba, fillo lexítimo de don Pedro Sánchez e de dona Gertrudis Noble, naturais do arcebispado de Sevilla. Desexaba casar con dona Francisca Echenique, do Curato de la Concepción del
47. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1817, Leg. 96, Exp. 60.
48. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1818, Leg. 97, Exp. 42.
49. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1818, Leg. 97, Exp. 43.
50. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1818, Leg. 97, Exp. 46.
51. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1819, Leg. 98, Exp. 43.
136 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 137
María Mónica Ghirardi de Hillar
Río Cuarto. Dada a orixe americana do suplicante segundo acreditou, o Dr.
Manuel Antonio Castro, gobernador intendente da provincia resolveu “... no
hallarse (aquél) en el caso de la orden Suprema, que prohibe los matrimonios de los europeos españoles. Queda por lo mismo expedito por parte del
Govierno para celebrar el que pretende”52.
- Don Pedro José Demay, natural de Francia, solicitáballe por escrito ó
Sr. gobernador intendente licencia para contraer matrimonio “... a fin de no
caher en la nota de las travas que se les han impuesto a los Europeos Españoles para semejantes casos y que en su virtud, libremente se sirva concederme la correspondiente licencia, tomar antes los conocimientos que estime
convenientes en orden a mi verdadero origen...”, ó cal lle respondía o gobernador “No nesecita lisencia para el efecto”53.
Diversas e moi frecuentes son as expresións de
simpatía, adhesión e vontade de servicio ó país;
compromiso de renuncia a toda vasalaxe ó rei de
España, ó seu pavillón, e manifestacións similares que os españois europeos debían formular a
fin de consegui-la habilitación necesaria das
autoridades do goberno central e/ou local para o
enlace matrimonial.
Fosen completamente sinceras ou entendidas soamente como un requisito
formal que debía ser cumprido, estas expresións falan por si mesmas. Os
seguintes constitúen algúns exemplos correspondentes ó período 1817-1821,
durante o cal rexeu o Decreto sobre matrimonios de españois europeos. Presentámolos en orde cronolóxica. Sabemos, non obstante, porque o comprobamos empiricamente, que manifestacións semellantes efectuáronas españois para
obter habilitación a fin de contraer nupcias desde 1815 ata 1824 inclusive.
- Xuramento realizado por un peninsular ante o Sr. gobernador intendente
da provincia, Dr. D. Manuel Antonio de Castro, en presencia do escribán
público José Diego de Olmos y Aguilera; nel prometeu: “... renunciar a todo
vasallaje al Rey de España y su metrópoli y reconocer las autoridades constituídas por las Provincias Unidas en Sud America con entera obediencia, y
sugecion a sus Leyes y Govierno”54.
- Esmola de 200 pesos á Curia nunha solicitude de dispensa por consanguinidade, recalcando o seu representante legal que a unión dos primos resultaba: “... de sumo interés al sistema americano (...) a fin de que aumenten los
fondos de las casas patriotas que han de sostener las cargas publicas...”55.
IV.C. Manifestacións de
“Adhesión ó Réxime”
como condición para a
habilitación ó matrimonio: xuramentos, certificacións de laboriosidade
e boa conducta, esmolas
52. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1817, Leg. 96, Exp. 73.
53. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1818, Leg. 97, Exp. 85.
54. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1817, Leg. 96, Exp. 60.
55. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1815, Leg. 94, Exp. 3.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 137
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 138
Impacto do proceso…
Como é de supoñer, o argumento da contribución material en tempos de
guerra era un recurso do que se facía uso con bastante frecuencia.
“La afición particular a esta niña, ha estimulado a dicho Lastra (el pretendiente) a unirse a la causa de América, es decir, a ligar en persona y bienes a su defensa y dar hijos para las Armas y las ciencias”56.
No exemplo precedente, o matrimonio entre un español e unha moza americana é presentado como un modo de promover naquel a solidariedade á
causa patriótica e os fillos como recursos humanos que puidesen contribuír
á defensa e progreso material e científico do país. Estes argumentos constituirían o reverso daqueles expresados no Decreto de 1817 que prohibían estas
unións.
As promesas expresando vontade de traballo, laboriosidade e boa conducta
son reiteradas unha e outra vez: “... prometo dedicarme al trabajo que me proporcionen mis fuerzas y el País...”57.
“... vajo las mas solemnes promesas y comportamientos de mi honor de
ser uno de los indibiduos que si hasta el dia su comportacion en nada a menguado las esperanzas del Govno., ulteriormente sera desidida pr. influir ventajosamente en la prosperidad de sus vesinos”58.
A adulación, o afago, tamén están presentes nas solicitudes:
“Las circunstancias de quietud (y) suavidad del Govno. y generosa Hospitalidad que encontré en este Pueblo me hisieron procurar relaciones mas
estrechas, atendiendo qe. ellas fuesen en lo succesivo una traba que en adelante me sujetase enteramente a los intereses de este Pays apartandome de
las que pudieran llamarme al Nativo...”59.
Noutros casos é a intención de contraer matrimonio en terra americana a
argumentación que utilizan como comprobante de simpatía ó Réxime:
“... deseando avecindarme en esta América y ser útil a la Patria con total
independencia de la Península con mis sentimientos internos para mas asegurar al publico mi verdadera adhecion a la causa, en comprovante de esta
verdad, he deliverado tomar estado de matrimonio...”60.
Outro xuramento é moi explícito tamén no mesmo sentido:
“... (juro) ser un Ciudadano Americano y como tal ser uno de los defensores de su actual causa con la misma sumisión y ovediencia qe. los demas
oriundos del país como casado en él (...) renuncio a mayor abundamiento de
seguir ni ovedecer las banderas de España en ningún tiempo y de defender y
seguir las de la libertad americana a cuyo basallaje y protección me acojo”61.
56. Ibídem.
57. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1819, Leg. 98, Exp. 33.
58. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1820, Leg. 99, Exp. 10.
59. Ibídem.
60. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1820, Leg. 99, Exp. 87.
61. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 66.
138 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 139
María Mónica Ghirardi de Hillar
No ano 1821, un zapateiro español de notoria pobreza, segundo expresión
do Alcalde de segundo voto, prisioneiro de guerra, non dubidaba en renunciar á súa patria de orixe prometendo defende-la de adopción aspirando a cambio á protección e garantías de orde que as loitas civís ameazaran facéndoo
víctima de abusos e manifestacións de violencia:
“... renuncio desde ahora aquella Bandera, y juro en forma de derecho
seguir y defender estas de la libertad americana a cuya protección me acojo
con la fidelidad y amor de qualquiera otro ciudadano constituido a defender
este pais como tal vecino...”, afirmando tamén ser “... opuestísimo a los montoneros o anarquistas, como qe. ya ha sentido perjuicio de ellos porque le quitaron dos caballos, que componía todo su haber y fortuna y que esto proviene
también por conocer que sus miras y planes de que esta inteligenciado por
muchos sujetos, no son otros que la desvastación del sistema americano que
deve caminar sobre el orden y la union, como medio unico para lograr la independencia absoluta”62.
A pesar de que o Decreto de 1817 esixía como
requisito para acceder ó matrimonio posuír carta
de cidadanía en caso de españois europeos,
resulta manifesta a reticencia dalgúns a procurar
obtela, seguramente orixinada para evitar afronta-las obrigacións que ó optar
á cidadanía americana lles eran impostas sumadas á cuestión de conciencia
que o feito suscitaba. Nese sentido, o Regulamento Provisorio sancionado en
Córdoba en 1820 establecía como requisitos para ser cidadán: ser home libre,
contar con 25 anos, e mandaba que no caso dos españois non puidesen estes
gozar de sufraxio activo nin pasivo mentres España non recoñecese a independencia, excepto naqueles casos de individuos que fixesen proba manifesta
de servicios distinguidos pola liberdade e demandasen carta de cidadanía63.
Os seguintes casos constitúen algúns exemplos:
- Nunha solicitude de dispensa por parentesco, o titor da moza americana
pretendida por un individuo oriúndo de Galicia, con quen estaba emparentada, argumentaba como xustificativo para consegui-lo permiso necesario que
“la estreches del lugar, unida a la sancion de la superioridad, que ordena no
puedan matrimoniarse con españoles sin carta de ciudadano, estrechan sobremanera esta necesidad (...) Entre los Españoles nadie la solicita, quizá por no
entrar en los deveres de ciudadano”64.
- Un pai da comunidade local que se negaba ó matrimonio da súa filla cun
soldado español prisioneiro de guerra interpoñía como argumento a fin de
IV.D. Os españois, a
Carta de Cidadanía e o
Matrimonio
62. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 64.
63. SEGRETI, C.S.A.: Juan Bautista Bustos en el Escenario Nacional y Provincial. Córdoba,
Min. Cuit. Prov. Cba., 1970, p. 153.
64. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1815, Leg. 94, Exp. 3.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 139
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 140
Impacto do proceso…
evita-la realización da unión que o pretendiente “carece de carta de ciudadanía, pues para obtenerla es indispensable (si gobiernan las leyes dadas sobre
el particular) (sic) probar servicios hechos a la patria, que no es capas de
haberlos adquirido, cuyos requisitos son indispensables y muy encargados a
los S.S. Provisores y Parrocos para tales matrimonios” (refírese ós enlaces
entre americanas e peninsulares). Ante o cal o gobernador lle respondía que
“el Supremo Gobierno es el encargado de declarar la habilidad o inhabilidad
política de las personas de los Europeos Españoles para el objeto de vincularse en matrimonio con las hijas del País...”65.
Un novo decreto do 3 de agosto de 1821, asinado neste caso por Martín Rodríguez e Bernardino Rivadavia, derrogou o anterior de
1817 -que prohibía o enlace dos españois con
fillas do país- mandando que a partir dese
momento lles sexan acordadas as licencias que para o efecto se solicitasen
“... en la misma forma y en el mismo modo que a los naturales del país”66.
Tender ó aumento da poboación era o xustificativo do cambio de política operado nese sentido:
“El aumento de la población es uno de los objetos que llaman mas la atención del Gobierno. Remover los obstáculos que se opongan al intento, y dictar las medidas y planes que produzcan este bien, son los principales trabajos a que se halla consagrada esta superioridad”67.
A nova disposición foi publicada na Gaceta de Buenos Aires n.º 67.
En materia de poboación, é coñecida a posición do ministro don Bernardino Rivadavia con respecto á política de inmigración e colonización. O seu
interese centrábase en promove-la atracción de poboación europea, especialmente, daqueles países “... que presiden en CIVILIZACION (sic)...”68 sen
desprezar por iso, aparentemente, a contribución que puidesen face-los grupos de estranxeiros xa establecidos no país aínda que non pertencesen ó
mundo anglosaxón.
Ofrece o presente un novo exemplo de condicionamento imposto pola política gobernamental ós matrimonios de españois europeos. No caso de Córdoba vimos como, nos cinco anos posteriores á revogación do Decreto de
1817, se produciu un aumento do 19% nas unións con respecto ó quinquenio en que estivo en vigor.
IV.E. A política de poboamento e a súa incidencia
nos matrimonios de españois
65. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, T. I, Exp. 34.
66. R.O.R.A., op. cit., Ano 1821, Doc. 1492, p. 581: Revogando o decreto prohibitivo do enlace
dos españois coas fillas do país.
67. Ibídem.
68. SIERRA, Y.: Historia de la Argentina. Bos Aires, Talleres Gráficos Carollo. T. VII (1970),
pp. 511.
140 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 141
María Mónica Ghirardi de Hillar
Sen embargo, e a pesar do exposto en relación á revogación da obrigatoriedade de licencias especiais para o matrimonio de españois que se establece
no Decreto de 1821, advertimos que, aínda en 1824, os aspirantes desta nacionalidade continuaban solicitando para iso autorización do gobernador da provincia. O que é demostrativo de que, na práctica, continuaban aplicándose
certas restriccións.
Resulta moi interesante ver reflectida a preocupación por promove-lo
aumento de poboación nunha solicitude de habilitación para realiza-lo trámite
de aptitude matrimonial como argumento sobre os beneficios que representaba para a provincia a incorporación de novos veciños69. Nese sentido, as solicitudes constitúen un barómetro das preocupacións oficiais do momento en
que son expedidas.
Como parte do tratamento do tema presentamos tres casos que resultan paradigmáticos en
relación ó mesmo. Estes foron consultados
nos Expedientes Matrimoniais do Arquivo do
Arcebispado de Córdoba e completados con
outros extraídos de rexistros vitais de distinto
tipo, e pola riqueza da información que conteñen poden ser considerados, segundo o noso xuízo, como fragmentos documentais de historias de vida dos individuos actores dos feitos.
V. A COMUNIDADE
LOCAL E OS MATRIMONIOS CON ESPAÑOIS
EUROPEOS DURANTE A
ÉPOCA DA EMANCIPACIÓN
O 10 de xullo de 1813 don Bartolomé Carreras
contraía matrimonio na cidade de Córdoba con
dona Josefa Gonzalez. O contraente era natural
de Villa de Toza, en Cataluña, e fillo lexítimo de don José Carreras e dona
Lucrecia Salles; e viúvo de dona Eulalia Domenech, natural de España e falecida o 7 de maio de 1810.
A nova esposa nacera en Córdoba o 19 de febreiro de 1787 e era filla lexítima de don Sebastián Gonzalez, oriúndo de Tui, na provincia de Galicia, e
de dona Dolores Luján, crioula. O seu padriño de bautismo tamén era un español de Galicia, don Francisco Patiño, casado con dona Bárbara Arrascaeta,
de Córdoba71.
O 4 de novembro de 1813, con catro meses de diferencia, casaba tamén
na cidade de Córdoba don Juan Carreras, oriúndo de Cataluña, e fillo do anterior, con dona Telma Gonzalez, irmá da muller de seu pai. Testemuñas de soltería do noivo eran tamén dous españois de Galicia, don Bernardo Vasquez
Maceda e don Manuel López72.
V.A. Primeiro caso testemuño: Ano 181370
69. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1822, Leg. 101, Exp. 94.
70. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1813, Leg. 92, Exp. 73.
71. A.A.C., Libro de Bautismos de Españois N.º 3, f. 168.
72. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1813, Leg. 92, Exp. 110 e A.A.C., Lib. de Mat. de Esp. - Catedral N.º 3, f. 128v.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 141
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 142
Impacto do proceso…
Como pode advertirse, constitúe este un exemplo de como estaban conformadas e de como operaban, entre os españois que emigraran a América,
verdadeiras redes de parentesco, amizade e endogamia de grupo (o pai deviña
en concuñado do seu fillo) aínda en tempos da Revolución. Segundo narran
nas súas declaracións, primeiro arribara a América o pai e tempo despois
trouxo ó seu fillo “... porque ya estaba en edad de poder principiar a trabajar” no comercio.
Por correspondencia o proxenitor tivo noticia do falecemento da súa primeira esposa a través doutra filla residente en Cataluña. Esta epístola foi anexada ó expediente como “fe de muerte” da primeira esposa, tardou un ano e
sete meses en chegar desde España e contribúe a ofrecernos un panorama da
realidade do migrante, montada entre dous mundos. Un, a terra receptora e
nela un cúmulo de expectativas; unha moza esposa americana, filla de conterráneos, un casamento similar para o seu fillo, dentro dun estreito círculo
de relacións nunha época na cal as medidas represivas contra españois residentes comezaban a tomar máis aguzados perfís; posibilidades de progreso
material, aínda que dificultadas nos últimos tempos pola marcha dos acontecementos político-militares. Outro, a terra de orixe, da que non podían desvincularse: por carta chegaban solicitudes desesperadas de diñeiro dos familiares que permaneceran nunha España devastada desde 1808 pola guerra
contra Francia; detalles da ocupación do exército francés eran proporcionados con escrupulosa minuciosidade: as cidades de Xirona, Lleida, Ostalrich,
Tortosa, cercadas e finalmente tomadas por traizón de xenerais; envíos de
diñeiro desde estas terras a través de intermediarios que non cumprían con
procurar que chegasen a destino.
A cohesión como grupo que individuos desta nacionalidade continuaban
mantendo na sociedade local, estreitamente unidos entre si por vínculos de
consanguinidade, amizade, ocupación, constituía unha estratexia de adaptación que contribuía a facilita-la súa adecuación ó medio resgardándoos e, ó
mesmo tempo, establecendo lazos con el, constituíndo o matrimonio con
mozas crioulas, aínda que tamén fillas de migrantes, un paso cara á súa prosecución.
Constitúe o presente un caso de solicitude de dispensa matrimonial establecida en virtude dun
impedimento de consanguinidade en segundo
grao. Denodados son os esforzos por obtela chegando a reuni-lo dito expediente a cantidade de 98 folios. Os resultados foron infructuosos.
O interesado en desposar a súa prima era don Rosendo de Lastra y Fragueiro, natural da vila de Marín en Galicia; fillo lexítimo de don José de Lastra e dona María Benita Fragueiro. A noiva, dona María Mercedes Fragueiro
y Corro, era filla lexítima de don Benito Antonio Fragueiro, falecido en 1812,
V.B. Segundo caso testemuño: Ano 1815
142 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 143
María Mónica Ghirardi de Hillar
e dona Agustina Corro. O pai da noiva era irmán lexítimo e natural da nai do
aspirante a contraer matrimonio, segundo se le no expediente.
No fervor manifestado por don José María Fragueiro -irmán e apoderado
da noiva-, para obte-la dispensa, apréciase un acusado interese para concreta-la unión con este parente español arribado á cidade de Córdoba. Resulta moi
interesante analiza-los argumentos presentados a favor da concreción de tal
unión, que é ilustrativa do modo en que americanos de primeira xeración (eran
nove irmáns, o varón maior de 20 anos) mantiñan sólidos lazos con parentes
españois preferíndoos como esposos para as súas mulleres en detrimento doutros individuos naturais de España aínda en tempos da Revolución. Nesa decisión a vontade do pai dos mozos, natural de España, tivera forte incidencia
dado que, en vida, lle abrira as portas do seu fogar a seu sobrino, onde este
se educaría, pasando a se-lo seu dependente de confianza ó incorporarse ós
negocios familiares e nomeándoo, ademais, testamenteiro en segundo lugar,
despois do seu primoxénito.
Entre os argumentos presentados por don José María para favorece-la
aprobación do matrimonio destácase a necesidade da familia de contar cun
home que se faga cargo dos seus intereses, traballe para eles, procure conservalos co estímulo de “sentirlos como propios”; e tamén o perigo que para
a honra e fama da moza supoñía a convivencia na mesma residencia co aspirante. Recórrese tamén ó xustificativo de que “no hay otro candidato”, afirmación pouco crible sobre todo no caso dunha nena cun dote de máis de $
10.000, segundo queda expresado na documentación, e ademais porque, unha
vez rexeitada a solicitude de casamento con seu primo español, vémola contraendo nupcias ó ano seguinte con outro individuo73.
O casamento do caso que tratamos non puido realizarse dado que non se
logrou obter da autoridade eclesiástica a dispensa por consanguinidade solicitada. Entendemos que a negativa respondía a impedimentos do dereito canónico.
Constitúe o seguinte un caso onde se pon de
manifesto a reacción que en tempos da emancipación lles inspiraba a certos americanos patriotas a posibilidade dun enlace realizado entre unha moza americana e un español prisioneiro de guerra, fundamentalmente tratándose, no caso da noiva,
dunha familia de prestixio, cun significativo papel na comunidade local.
Tratábase de dona Josefa Teresa Funes, filla de dona María Ignacia de
Allende e de don Ambrosio Funes, ministro tesoureiro, ex-gobernador da provincia e irmán do deán Funes. O español aspirante a unirse á mencionada
V.C. Terceiro caso testemuño: 182174
73. A.A.C., Lib. de Mat. de Esp. - Catedral N.º 3, Ano 1816, f. 167r.
74. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, T. I, Exp. 34.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 143
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 144
Impacto do proceso…
moza era don José Cortés, prisioneiro do Goberno de Chile en Maipú; nacera
na Isla de León, en Andalucía, e era viúvo de dona Rosa Oliva.
O pai da referida dona Josefa opoñíase ó matrimonio, aínda que a nai da
mesma declaraba que nun principio este dera o seu consentimento retractándose despois. En carta ó gobernador a nai intercedía pola súa filla para que
lle fose outorgado o permiso en atención á idade da moza (tiña 23 anos).
Don Ambrosio xustificaba a súa negativa en “... los principios mas legales y religiosos” agregando ademais que Cortés carecía de Carta de Cidadanía pois a súa posesión implicaba ter realizado algún servicio á Patria, o cal
lle resultaba inimaxinable nese suxeito. Funes facía implícita alusión ás esixencias establecidas no Regulamento de 1817 sobre matrimonios entre americanas e españolas, aínda en vixencia.
Expresaba o proxenitor tamén as súas dúbidas con respecto á liberdade
do español para contraer nupcias, dada a dificultade existente para probala
en casos desta natureza, cando non se trataba de persoas naturais do país. Así
comentaba: “También sabe V.S. que para fijar entre ausentes el estado de las
personas de un modo probable en este genero de causas es necesario por las
leyes el transcurso de muchos años, asociado a diligencias muy prolijas para
no abenturar, y exponer el exito en asunto de tan grave importancia [...] Por
no obserbarse sus sabias disposiciones, cuantos maridos se ven con dos mujeres y quantas mujeres con dos maridos? A nuestra vista tenemos actualmente
uno de estos tragicos exemplares en un reo que se halla preso en esta ciudad;
porque es facil emplear todo artificio en sobornar testigos que faborescan las
miras perversas de estos poligamos. Y si esto succede con un sujeto de nuestros paises limitrofes cuantas precauciones no se requiere para con el tal Cortes que ha corrido por Francia, por muchas partes de su Nacion, por Lima y
otras ciudades?”.
Entre os cualificativos utilizados polo proxenitor para referirse ó futuro
xerno en nota ó Sr. provisor e gobernador do bispado, a fin de manifesta-la
súa oposición ó casamento da súa filla co oficial español prisioneiro de guerra, figuran: “chapetón”, “maturrango español”, “matador de americanos”,
“polígamo de miras perversas” e epítetos semellantes.
Preguntábase tamén en relación ó pretendente á man da súa filla:
“Quien es este pretendiente?, Es un chapeton, se le responderia que de
improviso se apareció en esta ciudad, y de quien luego se supo que se llamaba Don Joseph Cortes, que era Español, y oficial prisionero del Gobierno
de Chile. A pocos dias entró en la empresa de colocarse en mi familia con
mas empeño que el que inspira el buen juicio...”.
Por último, facendo vale-la súa autoridade como pai, solicitaba “... sea
depositada en las Huerfanas para libertarla de la audacia de ese chapeton que
no ha querido moderar su comunicacion en mi casa, aun habiendola
vedado...”.
144 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 145
María Mónica Ghirardi de Hillar
Cabe sinalar que, mentres tanto, a súa filla expresaba o seu consentimiento
á solicitude matrimonial contrariando abertamente a opinión paterna. A nai
apoiábaa nas súas aspiracións.
Ás manifestacións de Ambrosio Funes con respecto á cuestión, o gobernador da provincia, Juan Bautista Bustos, contestaba recordándolle que era
función do “... Supremo Govierno (...) declarar la habilidad o inhabilidad política de las personas de los Europeos Españoles para el objeto de vincularse
en matrimonio con las hijas del País, sin otra intervencion de los Padres de
estas que las que les conceden las disposiciones del Rescripto de 10 de Abril
de 1803 y la de la Cedula de 1805 sobre la misma materia...”, solicitándose
licencia paterna “... solo en caso de menor edad o de desigualdad en limpieza
de sangre, no ha lugar a la vista solicitada”.
Como pode advertirse, o presente expediente presenta unha gran riqueza
temática en relación á realidade da época en que se orixinou: cuestión da patria
potestade, xurisdicción do poder civil e eclesiástico, convivencia do dereito
hispánico co dereito patrio, situación da muller, etc. Renunciando, sen
embargo, a estes aspectos pola limitada extensión do presente traballo, e centrándose no xuízo que ós distintos actores intervenientes lles inspiraba no ano
1821, na cidade de Córdoba, un matrimonio dunha moza pertencente a tan distinguida familia crioula cun oficial español prisioneiro de guerra, segundo se
desprende da documentación consultada, esbozámo-las seguintes reflexións.
Resulta fundamental, por unha parte, aclarar como se resolveu o controvertido caso: o casamento foi autorizado e a unión concretouse o 21 de marzo
do mesmo ano75. Cabe, polo tanto, destacar, como xa o mencionaramos ut
supra, a vontade da Igrexa en relación a favorece-la concreción de unións lexítimas.
Con relación ó poder civil obsérvase unha actitude de mesura, que contrasta coa postura do pai da noiva, con respecto á autorización de matrimonios de españois con americanas, que resulta coherente coa revogación do
decreto prohibitivo de enlaces semellantes que tería lugar en agosto de 1821,
emanado da autoridade central. Sen embargo, non debe descartarse na análise a posible rivalidade existente entre Ambrosio Funes e o xeneral Bustos,
a cal puido influír nas actitudes dun ou outro. Verbo disto Luis Alberto Altamira afirma que aínda que Funes non era do partido de Bustos, respectábao.
Pero que logo da súa forzada xubilación como ministro tesoureiro, polo cal
estaba moi molesto, o xeneral deixou de existir para el. En setembro do citado
ano o seu cargo resultaría suprimido, o que aínda non acontecera na data do
incidente que nos ocupa, pero sen dúbida el xa prevía o que ía suceder. É
preciso ter en conta a dita situación á hora de considera-lo “cargadas” que
75. A.A.C., Lib. de Mat. de Esp. - Catedral N.º 4, f. 33v e 34r.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 145
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 146
Impacto do proceso…
estaban as tintas da pluma de don Ambrosio Funes neses momentos. Tampouco deben esquecerse as características da súa personalidade apaixonada
que “no dejaba títere con cabeza” segundo se desprende da consulta do seu
Diario persoal e da correspondencia epistolar intercambiada con seu irmán
Gregorio76.
Don Ambrosio Funes (1751 - 1826), mestre en Artes pola Real Universidade e, na opinión de Roberto Peña, “... la inteligencia más ilustrada de la
Córdoba del Tucumán de entonces, su hija. Su postura resulta ejemplificatoria de la tensión existente entre criollos y españoles en la época, agravada por
el hecho de tratarse de un representante jerárquico del ejército enemigo”77.
Nesas circunstancias, mentres os fillos do país cualificaban ós peninsulares de “gallego”, “sarraceno” e “maturrango”, como se desprende de testemuños da época, os españois exaltados acusaban ós patriotas de rebeldes,
mirándoos con rancor e desprezo, causa tamén da deterioración da súa situación económica e, por suposto, política.
Ilustrativa da situación imperante resulta a opinión de José Antonio Wilde
cando nunha das súas obras sinalaba: “Pero esta saña recíproca, fuese felizmente relajando, y se estableció una mejor inteligencia; prueba de ello, que
entre otras mutuas demostraciones, vino una también de la Autoridad, que el
3 de agosto de 1821 derogó el decreto de 11 de abril de 1817, que prohibía
el matrimonio de españoles con hijas del país”78.
Resulta sintomático que, como manifestación dun certo melloramento das
relacións de ámbolos grupos, o escritor seleccionase a cuestión matrimonial,
o que pon de manifesto ata que punto a antedita medida impactara na mentalidade da sociedade da época ó impoñer, xunto a un novo instrumento discriminatorio, un impedimento matrimonial que atentaba contra o exercicio
das liberdades individuais, non só para os españois senón tamén para as mulleres americanas, invadindo a súa privacidade e condenando a esta unha vez
máis a un papel social de submisión e pasividade.
Resulta destacable no marco descrito a actitude da filla de Funes ó atreverse a expresa-lo seu consentimento matrimonial aínda fronte á condena
paterna. E máis aínda a de súa nai, quen pon de manifesto, ó interceder pola
súa filla, o tempero do seu carácter. O feito de que a ningunha das dúas lles
repugnase tal unión é significativo de que, na vida cotiá, os españois non eran
tan mal vistos, máis aínda nunha cidade como a cordobesa, celosa das súas
76. ALTAMIRA, L. R.: “Los Ultimos Años de Don Ambrosio Funes”. Revista de la Facultad
de Filosofía y Humanidades. Córdoba, 1951, pp. 190 e ss.
77. PEÑA, R. I.: “Los Derechos Naturales del Hombre en la Ideología del Siglo XVIII Rioplatense”. Cuadernos de Historia de la Academia Nacional de Derecho y Ciencias Sociales
de Córdoba. Córdoba, El Copista. N.º 2 (1992), pp. 28 e ss.
78. MLDE, J. A.: Buenos Aires desde 70 años atrás (1810-1880). Bos Aires, Peuser, 1960,
pp. 76 e ss.
146 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 147
María Mónica Ghirardi de Hillar
tradicións e onde as xerarquías sociais entre os brancos e as castas estaban
nitidamente diferenciadas. A solidariedade entre membros do mesmo grupo
étnico, mesmo con españois peninsulares, estaba solidamente arraigada por
unha tradición de séculos que a situación político-militar imperante dificilmente podería desarticular automaticamente.
Debe terse en conta, por outra parte, en relación á condición de Cortés,
que non se trataba dun soldado raso senón dun militar de carreira, e, en canto
á súa situación de prisioneiro, iso non implicaba que estivese no cárcere;
prohibíaselles en casos semellantes saír da cidade pero podían albergarse en
casas de familia, permanecendo baixo a súa custodia.
A aprobación do matrimonio por parte da autoridade civil, que, como
vimos, analizaba caso por caso antes de concede-las licencias, aprobándoas
cando non se demostraba expresa perigosidade no individuo solicitante, volve
confirmarse nesta ocasión.
A notoria oposición do pai da noiva ó enlace é unha manifestación da postura intransixente que algúns americanos patriotas manterían, pero debe terse
en conta, neste caso en particular, a situación persoal de don Ambrosio, ancián
xa, celoso defensor das súas ideas e dereitos contra toda situación que puidese representar un avasalamento dos mesmos.
CONCLUSIÓN As medidas adoptadas polos gobernos patrios na época da
emancipación con relación ós españois peninsulares impactaron na súa realidade. A cuestión matrimonial non foi allea a esa situación.
A análise das fontes consultadas permite determinar que o Decreto do 11
de abril de 1817, que regulamentaba as unións de españois peninsulares con
mozas americanas, aplicouse en Córdoba.
Segundo o disposto pola dita regulamentación, a carta de cidadanía ou, na
súa ausencia, a presentación de licencia especial outorgada por autoridade civil
suprema eran requisitos esixidos ós individuos peninsulares como condición
previa á iniciación do trámite eclesiástico a fin de efectua-lo matrimonio.
Advírtese na documentación un tratamento discriminatorio e diferencial
observado cara a españois en comparación co aplicado a persoas doutras
nacionalidades.
Obsérvase que as solicitudes matrimoniais eran analizadas caso por caso
antes de outorgarse a autorización de casamento.
Sen embargo, da análise tamén se desprende que as licencias correspondentes continuaron librándose durante todo o período incluso en casos de prisioneiros de guerra. Non obstante, da comparación co quinquenio anterior
xorde que o número de unións celebradas nos cinco anos de vixencia do decreto
descendeu nun 32%, e obsérvase unha recuperación no quinquenio seguinte
de arredor do 19%. Os casamentos diminuíron pero non houbo ningún ano no
cal non se realizase polo menos unha unión de español con americana.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 147
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 148
Impacto do proceso…
Entendemos que as medidas adoptadas polas autoridades de goberno en
relación ó grupo español respondían a razóns de tipo político-militar e apuntaban a evitar situacións de perigosidade que puideran atentar contra os obxectivos do proceso emancipador. Nese sentido, o goberno regulamentou o matrimonio de españois cando o considerou pertinente. Do mesmo modo, a
revogación da dita regulamentación tamén obedeceu a razóns políticas, neste
caso relacionados co interese de fomenta-lo poboamento das rexións do Prata.
Medidas represivas ou preventivas tales como confinamentos a esta rexión
interior desde áreas fronteirizas máis vulnerables militarmente pola súa proximidade co exército inimigo, tales como Salta ou Bos Aires, achegaron a esta
zona grupos de españois algúns dos cales casaron na cidade ou campaña de
Córdoba, incidindo pois estas medidas nas conductas matrimoniais do grupo.
Xuramentos de fidelidade á Liberdade Americana, manifestacións de
adhesión ó Réxime, certificacións de laboriosidade e boa conducta, demostración de que se efectuaron servicios á Causa son demostrativos dos condicionamentos ós que eran sometidos os españois que desexaban casar no país
con mozas americanas no período emancipador, algúns dos cales lles significarían, ademais de desembolsos materiais, serios problemas de conciencia
ó renunciar á súa bandeira e á fidelidade debida ó Rei de España.
En relación á valoración que a sociedade cordobesa efectuaba destes matrimonios na época que nos ocupa, as fontes consultadas ofrécennos algúns
datos aparentemente contrastantes. Nos casos testemuño que analizamos no
presente traballo, e que consideramos paradigmáticos, observamos comportamentos de clara endogamia grupal que individuos desta nacionalidade continuaban mantendo incorporándose a liñaxes fundadas nesta a través do casamento con mozas da comunidade local, fillas de parentes ou amigos
conterráneos de anterior instalación na cidade, xa casados estes con damas
desta sociedade. Nese sentido, advírtese a pervivencia destes exemplos de fortes lazos de cohesión do grupo que non se diferenciarían significativamente
dos observados para a segunda metade do século XVIII. É posible que o proceso revolucionario mantivese e mesmo fomentase os lazos entre os membros dun grupo que, dadas as circunstancias, vía incrementa-la súa necesidade de protección e amparo.
Pero as outras mozas, aquelas fillas de pai e nai crioulos, experimentaban
aversión en relación a posibles matrimonios con peninsulares. Dos datos que
coñecemos despréndese que aínda que existirían certos sectores de patriotas
que consideraban ós españois inimigos acérrimos da Revolución, e que se oporían a outorgárlle-la man das súas fillas, non parece ser esa actitude unha constante xa que nos matrimonios observados continúan na súa maioría casando
con mozas brancas, membros da sociedade local. É posible, sen embargo, e
é necesario profunda-las observacións dun modo sistemático, que haxa unha
aumento de matrimonios de españois na zona da campaña e con mulleres de
condición social menos acomodada tendo en conta que nesta época son máis
frecuentes os casamentos con españois soldados de orixe humilde.
148 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 149
María Mónica Ghirardi de Hillar
Resumo
IMPACTO DO PROCESO INDEPENDENTISTA NOS COMPORTAMENTOS MATRIMONIAIS
DE ESPAÑOIS EN CÓRDOBA
María Mónica Ghirardi de Hillar
O obxectivo do traballo consiste en achegar elementos para o
coñecemento dos efectos do proceso emancipador nas pautas
matrimoniais de españois residentes en Córdoba (Arxentina), a
partir da aplicación do “Decreto sobre matrimonios de españoles con jóvenes americanas”, sancionado polo Director Supremo
da Nación, Juan Martín de Pueyrredón, en 1817.
Realízase unha análise, a partir das fontes consultadas, da valoración que a sociedade cordobesa facía en relación ós devanditos matrimonios en plena época da Revolución e cales eran as
súas principais características nesa época.
Palabras clave: migracións, matrimonio, familia, revolución.
Resumen
IMPACTO DEL PROCESO INDEPENDENTISTA EN LOS COMPORTAMIENTOS MATRIMONIALES DE ESPAÑOLES EN
CÓRDOBA
María Mónica Ghirardi de Hillar
El objetivo del trabajo consiste en aportar elementos para el conocimiento de los efectos del proceso emancipador en las pautas
matrimoniales de españoles residentes en Córdoba (Argentina),
a partir de la aplicación del “Decreto sobre matrimonios de españoles con jóvenes americanas”, sancionado por el Director
Supremo de la Nación, Juan Martín de Pueyrredón, en 1817.
Se realiza un análisis, a partir de las fuentes consultadas, de la
valoración que la sociedad cordobesa efectuaba en relación a
dichos matrimonios en plena época de la Revolución y cuáles
eran sus principales características en esa época.
Palabras clave: migraciones, matrimonio, familia, revolución.
Resumé
RÉPERCUSSION DU PROCESSUS INDÉPENDANTISTE SUR
LES CONDUITES MATRIMONIALES DES ESPAGNOLS À
CORDOBA
María Mónica Ghirardi de Hillar
L’objectif de ce travail consiste à rapporter des élements pour la
connaissance des effets du processus émancipateur en ce qui concerne les modèles matrimoniaux des Espagnols résidant à Cordoba (Argentine), à partir de l’application du “Droit sur les mariages des Espagnols avec de jeunes Américaines”, sanctionnés par
le Directeur Suprême de la Nation, Juan Martín de Pueyrredón,
en 1817.
À partir des sources consultées, on y réalise une analyse de la
valoration que la société de Cordoba effectuait par rapport à ces
mariages en pleine époque de la Révolution et quelles étaient
leurs principales caractéristiques à cette époque.
Mots clé: migrations, mariage, famille, révolution.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 149
Paxs. 125-150
2/6/04
21:38
Página 150
Impacto do proceso…
The objective of this paper is to contribute elements that help us
to understand the effects of the emancipatory process in matrimonial traits in Spaniards residing in Córdoba (Argentina),
THE IMPACT OF THE INDEbrought about by the application of the “Decreto sobre matriPENDIST PROCESS ON MATRImonios de españoles con jóvenes américanas” (Act on Marriage
MONIAL BEHAVIOUR OF SPABetween Spaniards and Young American Women) , sanctioned by
NIARDS IN CÓRDOBA
the Supreme Director of the Nation, Juan Martín de Pueyrredón,
in 1817.
María Mónica Ghirardi de Hillar
Based on consulted sources, an analysis is made of the appraisal
given by Cordoban society in relation to the aforementioned
marriages at the height of the Revolution, and which were the main characteristics of this period.
Abstract
Key words: migrations, marriage, family, revolution.
María Mónica Ghirardi de Hillar. É investigadora no Programa
de Demografía Histórica, do Centro de Investigacións da Facultade de Filosofía e Humanidades da Universidade Nacional de
Córdoba (Arxentina). Profesora de Posgrao no curso “Población y Sociedad desde una perspectiva histórica”, Centro de Investigacións da Facultade de Filosofía e Humanidades da mesma Universidade.
Currículum
150 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 151
TEXTOS E DOCUMENTOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 152
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 153
ESTUDIOS MIGRATORIOS n.º 6 / Decembro 1998. / ISSN. 1136-0291 pp. 153-188
La emigración
gallega fecundó,
es cierto, tierras
extrañas; pero
fue a costa de
la esterilización
Clodio González Pérez
de las propias.
De América -también esto es verdad- vinieron a Galicia algunos bienes; mas no en aquella medida en que fueron perdidos. El valor hombre
no tiene sustituciones fáciles. Sin esa sangría, que era a la vez válvula de escape a un horizonte estrecho -estrecho y ruín por causas que no hemos de examinar en este momento-; sin
ese éxodo constante del hombre de sus campos y de sus pueblos, ¡lo que podría ser hoy Galicia! ¡Cuántas posibilidades se abren ante esa mirada retrospectiva!...
ROBERTO BLANCO
TORRES: EMIGRANTE,
XORNALISTA E POETA
Roberto Blanco Torres
O tres de xullo de 1998 a Real Academia Galega, a proposta do académico Xesús Alonso Montero, acordou dedica-lo “Día das Letras Galegas”
correspondente a 1999 a un xornalista e poeta agora case descoñecido, pero
de enorme popularidade no seu tempo, antes de que a Guerra Civil de 193639 o arrebatase para sempre.
O pouco que se ten dito verbo da súa obra case se cingue exclusivamente
á faceta de poeta de vangarda, por un único libro que publicou en 1929 titulado Orballo da media noite1. O silencio imposto pola dictadura franquista
escureceu a súa memoria de excepcional xornalista e polemista, que se había
de caracterizar pola denodada defensa do don máis prezado do home: a liberdade de expresión, pola que loitou coa pluma como única arma, non calando
ante ninguén, nin aínda que correse serio perigo a súa vida. Por iso non é de
estrañar que cando a dictadura de Primo de Rivera coutou as liberdades coa
imposición da censura previa, chegase mesmo a recorrer ó latín -“macarrónico”-, para librarse (e mofarse, tamén hai que dicilo) dos censores militares
que pouco ou nada sabían da lingua do Lacio:
Rationem non habent credo, plane, illi qui impassibilem hodie scribere áliquid mériti
puntant. Satis adversa équidem témpora sunt, et ímproba lábor quoerendi res aliena vis
prohibiciónibus, non juris: multaque periculosa plerumque, nisi eventuum mentis óculi
arceamus et ab justicia sensus cordis, et nisi obturamus aures ad clamoren justarum
vocis. Qui hoc non videat, asecum est...2.
1. Pubricacións Nós, volume XXIX, A Coruña, 1929, 83 páxinas. Consta de 31 poesías repartidas en dous poemarios.
2. Traducción do editor: “Creo sinxelamente que non teñen razón os que consideran intranscendente escribir hoxe en día algo meritorio. En efecto, os tempos son adversos dabondo, e por culpa da censura, que non do dereito- ímprobo o traballo de mirar pola cousa pública. Moitos e perigosos en exceso, non sendo que fechémo-los ollos da mente ó acontecer e os corazóns
ó sentido da xustiza e tapémo-los oídos ó clamor dos xustos. Quen non vexa isto, é un fato...”
(Galicia, n.º 611, 14-IX-1924).
ESTUDIOS MIGRATORIOS 153
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 154
Roberto Blanco Torres:…
Roberto Blanco Torres naceu na vila de Cuntis
(Pontevedra), o día 18 de marzo de 1891. Debeu
ser súa nai -mestra durante varios anos- a que lle
De Cuntis a Cuba
ensinou as primeiras letras, pero por moi pouco
tempo, pois faleceu cando el non tiña máis de sete anos. O pai -ex-seminarista- deulle clases de cultura clásica e, en particular, de latín, tanto a el coma
a tódolos irmáns, pero faleceu en 1905 cando o noso protagonista tan só contaba con 14 anos.
Decide entón colle-lo mesmo vieiro que xa seguiran dous de seus irmáns,
o da emigración a Cuba, a ruta -como dixo certa vez- de un éxodo híbrido
de aventureros e infortunados3. Nada sabemos dos primeiros meses de estadía, pero axiña empeza a destacar entre a entón próspera colonia galega, frecuentando os círculos culturais, nos que varios emigrantes mantiñan vivo o
amor á Terra. Mesmo quizais puido introducilo alguén vinculado á Asociación Iniciadora y Protectora de la Academia Gallega, fundada en 1905 por
Xosé Fontenla e Manuel Curros Enríquez, pouco antes de chegar el, da que
no 1912 era un dos vocais da directiva.
I. VIDA E OBRA
O caso é que os propietarios de Follas Novas, “Semanario científico, literario y defensor de la colonia gallega”, Francisco J. Ramil e Antonio de P.
Cea (este figuraba como director), ó pouco de chegar xa lle abriron as portas da súa publicación, dá a coñece-los primeiros artigos no ano 1907. De
non sabelo, ninguén diría que se trata dun adolescente emigrante de 16 anos,
que leva poucos meses na illa: “¡Intolerable!”, “A través del Atlántico. Nostalgia”, “1907. El 8 de diciembre”, “Pinceladas. Mirando al terruño”4,
3. “Las relaciones galaico-americanas”, Galicia, n.º 22, 18-VIII-1922.
4. Asina co seu nome e tamén co pseudónimo Fray Roblanto, formando polas primeiras sílabas do nome e dos dous apelidos.
154 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 155
Clodio González Pérez
“¡Gloria al poeta!”, “¡Camino de su tierra!” (ámbolos dous sobre a morte de
Curros Enríquez, que el quizais chegou a tratar), “Galicianas”, “Rápida”, etc.
En todos se manifesta o amor a Galicia:
Todos los gallegos, unidos por lazo fraternal, debemos coadyuvar con energía y tesón
al engrandecimiento de la pequeña patria, si es verdad que le profesamos el amor y la
veneración de que constantemente blasonamos. Trabajar en pró de sus intereses morales y materiales y defender la sagrada causa de la Región donde hemos nacido, es de
nuestra competencia, y por lo tanto no cabe nunca titubear ante aquella idea que tienda
a encumbrar el terruño con beneficio de todos los que se precien de ser gallegos y se
enorgullezcan de haber visto la primera claridad meridiana en la tierra de Rosalía y
Curros...5.
Non desbotámo-la posibilidade de que traballase na redacción deste seminario, xa que asina algunhas “notas de sociedade”, e hai outras que aínda que
non levan o seu nome, nin tampouco as iniciais, de seguro que son da súa
autoría. Deixou de saír no mes de setembro de 1908, segundo afirma Neira
Vilas6, empezando entón noutras publicacións, entre elas Santos e Meigas,
que nace poucos días despois, a principios de agosto do devandito ano.
Colabora en Suevia, Galicia, Galicia Gráfica, Revista Habanera,... e
outras máis, todas elas pertencentes á colonia galega de Cuba7. Ós 19 anos
insire o primeiro artigo en Vida Gallega, revista conservadora que dirixía en
Vigo o escritor Jaime Solá Mestre, que contaba cunha enorme difusión entre
os nosos emigrantes, sobre todo cubanos e arxentinos, que leva por título
“Raza heroica”, e que non é máis que un canto ó meritorio labor de varias
das sociedades “de instrucción”:
No hay para que decir una vez más, pues todo el mundo lo sabe, que esta labor de
altruísmo y fraternidad que los gallegos realizan en Cuba con sin igual tenacidad y perseverancia, no tiene precedentes en la historia colectiva de las inmigraciones, ni, que
se sepa, ninguna otra colonia les ha igualado en sus nobles empeños de difundir la enseñanza y la cultura allí donde las sombras del analfabetismo se ciernen aterradoras...8.
Asiste ó parladoiro que á noitiña se xuntaba no café “La Puerta del Sol”, na
praza habaneira das Ursulinas, ó que tamén acudían, entre outros, Ramón Cabanillas, Antón Villar Ponte, Virxilio Blanco, Ricardo Fortes, Xulio Sigüenza, X.
Vicente Martínez Quelle, Xoaquín de Arévalo Rodríguez, etc.9. O feito de que
se chegasen a xuntar na Habana durante algún tempo Cabanillas, Villar Ponte e
5. “Galicianas”, Follas Novas, n.º 584, 9-VIII-1908.
6 A prensa galega en Cuba, Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1985, p. 51.
7. NEIRA VILAS, X.: op. cit.
8. Vida Gallega, n.º 28, 30-XI-1910.
9. CARBALLO CALERO, R.: Historia da literatura galega contemporánea, Vigo, Galaxia,
1975, p. 573.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 155
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 156
Roberto Blanco Torres:…
Basilio Álvarez ía ser decisivo para a súa conversión ó galeguismo, ó agrarismo
e ó republicanismo. Dos beizos do primeiro escoitou os versos revolucionarios
do seu libro Do desterro, publicado na capital cubana en 1913; o segundo avivoulle o “rexionalismo”, que axiña se transformaría nun decidido “nacionalismo”; e o terceiro transmitiulle o ardor das sociedades agrarias, antiforais e
anticaciquís.
No mes de decembro de 1911 comeza unha nova xeira da súa vida de xornalista, ó ser nomeado redactor-xefe da revista habaneira La Alborada, que
tiña como lema a coñecida frase atribuída ós irmandiños: Deus fratresque
Gallaeciae, na que fai uso do pseudónimo Fray Roblanto, que xa viña usando
polo menos dende 1908. Anos despois -1915- encárgase da dirección de La
Tierra Gallega, que tiña case como único obxectivo denuncia-la actuación
dalgúns dos membros da directiva do Centro Galego. Os encargados de publicala eran un grupo de jóvenes gallegos, artistas enamorados de su tierra, que
se han propuesto trabajar con todo entusiasmo por la dignificación de los
coterráneos10.
10. NEIRA VILAS, X.: op. cit., pp. 84-85.
156 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 157
Clodio González Pérez
Ó mesmo tempo colabora dabondo noutros medios cubanos non relacionados coa emigración, como o Diario de la Marina, La Revista, Feminista,
Verdad Socialista, El Comercio, Bohemia,...; así como tamén nalgún madrileño, como é o caso do semanario España, que dirixía o escritor e político
socialista Luis Araquistáin.
A finais de 1916 decide regresar. Nin vén como
un rico “indiano” nin tampouco como un pobre
repatriado: trae consigo unha bagaxe moi especial, única, consistente en ideas
novas -algunhas mesmo revolucionarias-, xurdidas nos días e nas noites de
cavilación no Caribe. Ó chegar axiña se enrola nas Irmandades da Fala, das
que era presidente Antón Villar Ponte, amigo seu dende os anos en que estivera en Cuba, e publica no mes de abril de 1917 o primeiro artigo no boletín decenal A Nosa Terra:
De novo en Galicia
[...] No noso conceuto, o principal probrema de Galicia é un probrema de moralidade.
Os lindeiros d’a moralidade están, n’este século de mentidos refinamentos e bastardas
ambiciós, confundidos ou revoltos no remuiño touleante do tráfego d’os homes [...] Todo
no retabro da nosa mira rexional é falso, hipócrita, pequeno e probe. As conviciós non
determiñan a conduta das persoas. Os sentimentos íntemos agáchanse no fondo, disfrazados coa verba que coltiva todal-as postemas do prauticismo, isa baixa e ausurda
andrómena d’a iñorancia, isa pauliña qu’é de cote o móvil d’as nosas auciós.
Os políticos aldraxan o nome de Galicia, e fan escárneo d’a cibdadanía gallega. Todos
o saben e calan.
Os xornaes defenden as súas conveñenzas, buscan a satisfacción d’os seus desexos egoístas, escatiman a verdá, defenden por catro cartos a causa máis enlixada. Todos o saben e
calan.
O caciquismo afoga as almas e merca a libre personalidade d’os homes.
A hipocresía relixiosa é un médeo pra desimular o empodrecemento d’as concencias,
sin qu’haxa fe nobre e pura.
E todos o saben e calan...11.
Meses despois asiste en Lugo á Primeira Asemblea Nacionalista, na que
os homes das Irmandades da Fala aproban un programa de contido político,
e non como o da fundación en 1916, no que primaba a defensa da lingua e
da cultura. El foi un dos representantes pola Coruña.
11. “Ó marxe da realidá: Dúas verbas”, A Nosa Terra, 10-IV-1917.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 157
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 158
Roberto Blanco Torres:…
A súa pluma non acouga. Colabora en varias publicacións periódicas galegas, e empeza a darse a coñecer fóra, en Madrid, mandando artigos para o
prestixioso xornal El Sol, así como tamén para El Heraldo, Nueva España,
La Libertad, Política,... En 1920 faise cargo da dirección de El Correo
Gallego de Ferrol, logo da do xornal pontevedrés Progreso, que deixa en 1922
ó trasladarse para leva-la xefatura de redacción, primeiro, e despois a dirección de La Zarpa, o diario dos agraristas galegos, propiedade do amigo Basilio Álvarez, que coñecera na Habana, no que está ata o ano 1923, ano en que
se traslada a Vigo como redactor-xefe do xornal Galicia, do que era director
Valentín Paz-Andrade. Entre a súa abondosa producción entrecollemos tan
só como mostra un artigo vinculado coa emigración: “Las relaciones galaicoamericanas”, que publicou coincidindo coa visita que fixo a Vigo en 1922 o
presidente de Arxentina, Máximo Marcelo Torcuato de Alvear:
No voy a hablaros de hispano-americanismo, y eso que, si alguna vez lo he hecho, no
fue con el diapasón rutinario ni con el paramento retórico con que en España se han
compuesto tantos discursos y se han urdido tan innúmeras andanadas literarias. No eché
nunca mano de ese tema a los postres de ningún banquete. Un conocimiento bastante
amplio, a mi juicio, de cómo deben desarrollarse las relaciones, así espirituales como
mercantiles, entre América y España y en qué consisten fundamentalmente, me han alejado de ese torneo de metáforas a que se han consagrado, con obstinada esterilidad,
tantos parlanchines de pipiripao y tantos hueros elucubradores. Y me pareció cuerdo
abrir un paréntesis a esta preocupación mientras el problema no se enveredase por otros
derroteros y no adquiriese un giro más serio y eficaz.
Voy a hablaros de América, pero de América en relación con Galicia, de galaico-americanismo que es una cuestión que a Galicia debe interesarnos sobremanera, que abre
anchas esperanzas al porvenir de un pueblo y de un continente -más al de aquél que al
de éste, claro está- y que debemos poner sobre el tapete sin tardanza.
Y es a propósito del próximo paso del presidente electo de la Argentina por el puerto de
Vigo, ruta ayer de un éxodo híbrido de aventureros e infortunados, ruta mañana, si Galicia despierta a la emoción intercontinental en nombre de sus vastos intereses y de sus
impulsos de expansión y progreso, de un intercambio fecundo que, desunciéndola de un
lastre viejo, le sugiera la visión de nuevos y dilatados horizontes e injerte en ella caudalosas energías. La visita de Alvear ha de ser algo más que un pretexto para saludos
oficiales y un cambio de palabras de cordialidad. El pueblo de Vigo debe aprovechar esta
oportunidad para que, por un mensajero tan ilustre, que tiene la característica de ser
parco en palabras y avezado a la acción, haga presente a su país en qué grado podíamos establecer relaciones comerciales, en ciertos aspectos de nuestra producción y
teniendo en cuenta nuestra situación atlántica, y lleve a nuestros hermanos emigrados la
expresión de una Galicia viva y laboriosa que no sólo asoma su espíritu por encima del
158 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 159
Clodio González Pérez
mar, oteando el vellocino legendario, sino que también se afirma en el propio suelo y en
él labra sus riquezas para exportarlas a los grandes mercados del Plata.
Hay muchos miles de gallegos en la República Argentina, desconocedores en su mayor
parte de las eficiencias productoras de Galicia, y con los cuales no nos unen otras relaciones que las estrictamente familiares, como si su amor a la tierra confinase en los linderos del sentimiento y de la añoranza y nuestras inquietudes como pueblo se redujesen a vivir pendientes de su buenaventura y sus ahorros. Nadie como el primer
magistrado de una nación para que un llamamiento o una iniciativa suya sea oída rápidamente y tenga una inmediata traducción en hechos prácticos. Nadie como Alvear, en
quien se dá el hombre de pensamiento y el de arrestos financieros, para llevar allí, a la
colonia gallega, la idea de una asamblea en que surja algo positivo para Galicia, cuyas
riquezas parecen estar vedadas a la explotación fuera del coto limitado de la península.
Piensen los vigueses si esta ocasión de honor puede ser también ocasión de provecho12.
A dictadura de Primo de Rivera impón a censura previa dos medios de
comunicación. Blanco Torres proba tódolos medios con tal de esquivala, chegando mesmo a publicar algún artigo en latín -como xa vimos- na sección
“Entre paréntesis”. Logo de varias sancións e ordes de peche, o xornal Galicia deixaba de saír no mes de setembro de 1926, víctima da censura militar.
Pero el segue colaborando en revistas e xornais, tanto galegos como americanos e madrileños, á vez que participa na constitución da Asociación da
Prensa de Vigo. Atópanse artigos seus en El Noroeste da Coruña, El Pueblo
de Pontevedra, La República de Ourense, Faro de Vigo, Galicia de Montevideo, A Fouce de Bos Aires, Nós, etc.
No 1927 ponse á fronte da xefatura de redacción
do xornal vigués El Pueblo Gallego, que axiña
abandona por desacordos ideolóxicos co propietario, o político pontevedrés
Manuel Portela Valladares. Pero non remata aí a xenreira, senón que denuncia a Blanco Torres por inxurias con publicidade. A Audiencia de Pontevedra absolveuno, pero non os tribunais de Madrid, que lle impuxeron, o 23 de
outubro de 1929, unha sanción de 1.500 pesetas e dous anos de desterro a
máis de 150 km de Vigo:
Dous libros
... Fallamos que debemos condenar y condenamos a Roberto Blanco Torres como autor
de un delito de injurias graves con publicidad a la pena de dos años de destierro a ciento
cincuenta kilómetros de la ciudad de Vigo, y a la multa de mil quinientas pesetas; sin
que el mencionado pueda entrar ni residir en aquella ciudad, por ser el sitio donde cometió el delito, privándosele también de que lo haga, como previene el artículo ciento
sesenta y siete, en el lugar donde morase él y el ofendido, si tuviese distinta residencia,
suspendiendo asimismo al condenado de todo cargo público y del derecho de sufragio
activo y pasivo, durante el tiempo de la condena y al pago de las costas...13.
12. Galicia, n.º 22, 18-VIII-1922.
13. BLANCO VALDÉS, J. L.: Hipertensión cívica. Aproximación á vida e á obra de Roberto
Blanco Torres, Sada (A Coruña), Ed. do Castro, 1998, pp. 330-331.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 159
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 160
Roberto Blanco Torres:…
Parte do verán de 1929 pasouno nas terras da Peroxa, na aldea do Amido,
na casa da súa muller -Xulia Sánchez Novoa-, coa que casara en Vigo o 5 de
abril de 1926.
Froitos barís desta tempada de retiro van ser dous libros: un de poemas e
outro dunha escolma de artigos xornalísticos. O primeiro, Orballo da media
noite -que saíu do prelo poucos días antes de se coñece-lo veredicto do tribunal madrileño, o 3 de outubro de 1929-, foi acollido con sorpresa nos
medios culturais daquela, e mesmo agora aínda nos nosos días segue contando con admiradores, como o testemuñan estas palabras do tamén poeta
Ramiro Fonte:
[...] fermoso título que acubilla unha boa mostra dunha poesía galega insolitamente intelectualizada, na cal o autor fai un grande esforzo por encher o poema dun contido filosófico e conceptual...14.
O segundo, De esto y de lo otro, saíu do prelo o 30 de decembro de 1930,
e non é máis que unha escolma de 38 artigos -todos eles en castelán- publicados en diferentes medios de comunicación. Algúns non perderon actualidade aínda agora, malia que pasasen case setenta anos, como acontece, unha
comparanza, con estes catro: “En torno a la ciudad gallega”, “Idioma, enseñanza, escuelas”, “Intelectualidad y política” e “La unificación ortográfica
del idioma gallego”. O xornalista remata o limiar con estas palabras:
Alejado hoy del periodismo militante, desde que la falta de libertad cercenó sus atributos fundamentales, y considerándolo sometido a vicisitudes de dependencia y subordinación incompatibles con su naturaleza ideal y su misión de vehículo de cultura, evoco,
a la vez con melancolía y orgullo, mis jornadas de alerta y agonía al pie de ese baluarte
donde el fervor y la ilusión centuplicaron el brío de mis mejores días.
O tempo de afastamento foi curto, pois no mes de febreiro de 1931 volve
á redacción de La Zarpa, e logo, durante algúns meses, á dirección do semanario ourensán La República.
O 30 de marzo de 1930 os homes da O.R.G.A.
(Organización Republicana Gallega Autónoma),
entre os que se achaban Santiago Casares Quiroga e Antón Villar Ponte, promoven o nacemento da F.R.G. (Federación
Republicana Gallega), da que Blanco Torres é un dos membros do primeiro
Comité Executivo. Os seus obxectivos van ser dous: a instauración da República e o Estatuto de Autonomía de Galicia.
Gobernador Civil de
Palencia
14. Fermín Bouza-Brey e a súa obra literaria, Vigo, Galaxia, 1990, p. 36.
160 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 161
Clodio González Pérez
Nomeamento de gobernador civil de Palencia (Archivo General de la Administración,
Alcalá de Henares).
A fin do réxime monárquico e o comezo do republicano provoca importantes cambios, entre os que é de subliñar -polo que atinxe ó noso caso- o
nomeamento como ministro do coruñés Casares Quiroga, primeiro da Mariña,
durante o goberno provisional, e logo de Gobernación, que desempeñará
durante todo o bienio. Entre os novos gobernadores civís que nomea figura
o de Palencia, cargo que lle ofrece ó seu amigo Blanco Torres, para o que foi
destinado o día 29 de decembro de 1931, e toma posesión do mesmo o cinco
de xaneiro seguinte15.
15. No meu libro Roberto Blanco Torres (Ed. Toxosoutos, 1998, p. 157), afirmo que non se
fixo cargo ata o cinco de marzo. Trátase dun erro, non debido a min, senón á información facilitada pola Subdelegación do Goberno de Palencia, que se trabucaron nas datas poñendo mes
“3” en lugar de “1”. Ó consultar pouco despois a escasa documentación que sobre el fica no
Archivo General de la Administración, en Alcalá de Henares, decateime de que non fora así
por un telegrama do 5 de xaneiro de 1932, no que lle comunica ó ministro: haberme posesionado mando provincia testimoniándole adhesión incondicional y respetuoso saludo, pero
era tarde para facer emendas porque o libro xa estaba nas librerías.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 161
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 162
Roberto Blanco Torres:…
O seu paso polo goberno palentino foi como un lóstrego, de non máis de
cinco meses e medio, cesando a petición propia o 15 de xuño de 1932, á vez
que se lle ofrecía o goberno civil de Lugo, cargo que non quixo aceptar. Os
motivos debéronse, sobre todo, ós enfrontamentos con algúns republicanos
palentinos, en particular cun dos sectores da Alianza Republicana que lideraba o deputado Matías Peñalva, contrario ó federalismo e á concesión de
estatutos autonómicos.
Roberto non era político e logo desta curta e amarga experiencia retorna ó
xornalismo cotián, incorporándose agora á redacción do xornal El Noroeste
da Coruña, “Órgano del Partido Radical Socialista”, ata que en 1935 se traslada a Pontevedra, como xefe de redacción do tamén xornal El País, moi vinculado ó partido de Manuel Azaña, a Esquerda Republicana.
Un dos seus ideais foi sempre o de consegui-lo
Estatuto de Autonomía para Galicia, polo que
levaba loitando dende os anos mozos de Cuba. O triunfo da Fronte Popular nas
eleccións do 16 de febreiro de 1936 provocou unha reviravolta, empezando axiña
os preparativos para a campaña do plebiscito do estatuto, na que toma parte
activa, sendo el quen presenta o mitin que se celebra en Madrid o 26 de xuño.
En maio é nomeado xefe do Gabinete de Prensa do Ministerio de Gobernación, pero non se quere incorporar ata que remate a campaña. Na data sinalada do 28 de xuño publica no xornal vigués El Pueblo Gallego un curto artigo
titulado “Si”:
O Estatuto de Autonomía
De longas edades ven sempre pra Galicia, nun idioma que solo os espritos finos comprenden, un pulo de renacencia. Veu, no vial da Natureza, no rumor dos pinares e no
bruar do mar que bate a costa ártabra por onde viñeron os antigos, e, no vial da Historia, veu no canto dos seus bardos e na espranza dos seus herois. Veu, con forza inxente,
pra non deixar dormir e pra aloumiñar, na voz poderosa de Breogán, envolta na brétema dos días xenesíacos.
Esa voz oírona os millores, os fillos despertos e aleigados que a levaron como un imperativo sagro a tódol-os recantos da Terra e a todal-as almas. I-esa voz modula hoxe o anceio
162 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 163
Clodio González Pérez
xa callado, o mandato irrecusable que levanta no corazón do pobo un fervor de hosanna,
mentras todo ó rededor, na Historia e na Natureza, con azo entranable afirma: SI.
Antes de se incorporar á Xefatura de Prensa do
Ministerio de Gobernación, o matrimonio decide
pasar uns días no Amido, na casa da muller. O 18 de xullo achábase nas terras
ourensás da Peroxa, onde recibe a noticia da sublevación militar, e, coidando
que en momentos tan transcendentais tiña que estar en Madrid á fronte do
seu gabinete, baixa ata a estación de ferrocarril de Barra de Miño -que é a
que queda máis preto de onde el vivía-, pero xa os trens non funcionan, polo
que tivo que retornar de novo para a casa.
Para sempre en Galez
Cemiterio de San Fiz de Galez (Entrimo): Roberto Blanco Torres, Rizal Villamarín e Euloxio
ESTUDIOS MIGRATORIOS 163
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 164
Roberto Blanco Torres:…
Vázquez foron enterrados por detrás da igrexa, xusto á esquerda da fotografía.
O día vinte o tenente coronel militar da provincia declara o estado de guerra en Ourense e suspende as garantías constitucionais. Os sublevados axiña
se fan co dominio da cidade, coa axuda dos fascistas. Empezan os xuízos
sumarísimos militares e os “paseos” organizados pola falanxe.
Unha noite de mediados de setembro chegan á súa casa un fato de falanxistas, que o deteñen e levan para o cárcere de Ourense. Nos últimos días do
mesmo mes é trasladado para o mosteiro de Celanova, convertido nesta época
-igual que outros varios- en presidio. A noite do dous de outubro varios falanxistas reclaman a tres dos detidos, entre eles a Roberto Blanco Torres, súbenos a un vehículo e encamíñanse cara a Portugal. A mañá do día dous na beira
da devandita estrada -quilómetro 67- apareceron tres cadáveres, coas mans
amarradas por detrás con arames e con varios tiros no corpo16.
As Sobreiras -como lle chaman algúns veciños- e, en particular o sitio onde
apareceron, a Corga da Videira, vén a ser onde agora unha ponte nova cruza
o río Limia, convertido dende hai anos no encoro de Lindoso, pertencente á
parroquia de San Fiz de Galez, no concello de Entrimo. O xuíz ordenou o
levantamento dos cadáveres e, nun carro de bois, foron transportados ata o
adro-cemiterio parroquial, recibindo sepultura por detrás do presbiterio da
igrexa, “onde se enterraban os portugueses que andaban pedindo”, como aínda
agora din as persoas maiores do lugar.
Non se celebrou ningún acto relixioso por eles, non figurando polo mesmo
no correspondente libro de defuntos da freguesía, pero si en cambio no do
Rexistro Civil de Entrimo, no que foron inscritos o día cinco en virtud de
carta orden de la Superioridad17.
No cemiterio de Galez seguen os tres, sen lápida nin inscrición que os
recorde.
O xornalista e poeta de Cuntis é unha testemuña
excepcional no devir da corrente migratoria no
primeiro cuarto do século XX: cando marcha
para Cuba aínda é un adolescente de pouco máis de 15 anos, e un mozo de
25 cando retorna. Durante esta década vai participar en feitos moi relevantes
para a nosa colonia cubana e tamén en xeral para Galicia: a construcción do
monumental edificio social, a morte de Manuel Curros Enríquez, e a estadía
na illa caribeña de tres persoeiros claves na nosa historia recente, como o
nacionalista Antón Villar Ponte, o agrarista Basilio Álvarez e o poeta Ramón
Cabanillas. Polo que atinxe ó poeta de Celanova, quizais mesmo o chegase
a tratar algo ó pouco de chegar, pero aínda que non fose así, a súa influenII. A EMIGRACIÓN E
OS EMIGRANTES
16. Os outros dous eran: Rizal Villamarín Iglesias (28 anos, natural e veciño de Ourense, solteiro, de profesión escribente) e Euloxio Vázquez (42 anos, natural e veciño de Ourense,
casado, de profesión ebanista).
17. Cos números 318 (Rizal Villamarín), 319 (Roberto Blanco) e 320 (Euloxio Vázquez).
164 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 165
Clodio González Pérez
cia vai ser de grande importancia, en moitos aspectos decisiva.
A producción de Blanco Torres é moi ampla, pero case toda ela está ciscada por xornais e revistas, en moitos casos non doados de consultar por atoparse esparexidos por varias hemerotecas e, ás veces, nin sequera se dispón
de coleccións completas, polo que temos que limitarnos a unha pequena parte,
aínda que representativa dabondo do seu xeito de pensar e actuar verbo da
emigración e dos emigrantes ó longo da súa vida, que non sempre foron
iguais, dependendo do seu coñecemento da realidade, do momento e tamén
dos feitos.
Deixou a súa terra entre os quince e os dezaseis
anos. Unha idade crucial para todo adolescente,
polo que é de supoñer que lle afectase moito ter que abandona-la familia
(aínda que seus pais xa faleceran) e os amigos de sempre, e tratar con persoas descoñecidas, malia que na illa caribeña contase coa importante presencia de dous irmáns maiores ca el. Como outros moitos emigrantes, quizais se afastase do seu Cuntis natal chorando pero sen perde-la esperanza de
que, se lle van ben as cousas, axiña ha de volver e contar con capital para
mercar terras e construír unha casa. As dúas primeiras estrofas do seu poema
“O novo emigrante”, dedicado a “Manoeliño” (non hai dúbida que algún
coñecido seu ou mesmo de Cuntis coma el), reflicten a despedida, tanto a súa
como a doutros moitos:
1) Ilusión
Bágoas nos ollos,
a dor no peito,
deijou o leito
moi de mañán;
dend’alá arriba
mirou pr’aldea
coa i-alma chea
d’escuridá.
Un barco negro
con gente istrana,
levouno â Habana
sin sentir ren,
como quen leva
un fardo vân
que troca o chán
18. Orballo da media noite, A Coruña, 1929, p. 69.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 165
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 166
Roberto Blanco Torres:…
por outro ben...18
Na vila natal (ou nos arredores) queda “Consueliño”, quizais o seu primeiro amor, a quen lle dedica un sentido poema o 5 de decembro de 1907,
ós poucos meses de chegar a Cuba:
O AMOR
¿Qué é a vida sin amar?
¿Qué é vivir sin’a esperanza?
¡Vivir unha vida morta;
e vexetar com’as prantas!...
¿Como vivir sin’o amor,
si o amor vida é da y-alma,
fror que anima a esistencia;
luz que o corazón inflama?...
............................................
............................................
E a chegar a postreira hora
que ó corazón arrebata,
¡tranquilo, espera a morte!...
¡¡Sonrindo a súa vida acaba!!...19
Aínda gustándolle Cuba, para el a súa Terra vai ser sempre o paradigma
da beleza, vello tópico explotado sobre todo polos máis dos emigrantes que
colaboraban nas publicacións que editaban as nosas colonias de América, ó
non dispoñer doutras realidades, como poden se-la riqueza, a industria, etc.
A mostra xa a temos con estas verbas que dá a coñecer ós poucos meses de
chegar, o 17 de novembro de 1907 -tiña 16 anos-, co gallo de defende-la permanencia da escola naval na cidade de Ferrol:
[...] Más, esto no ocurre en toda la región, Galicia está despertando del letargo en que
estaba asumida, y nosotros los que nos hallamos lejos de la madre patria, ya hemos despertado hace tiempo y no podemos consentir en manera alguna que la exterminen y despojen de sus medios de vida a que tiene natural derecho por muchos conceptos, cuanto
más cuanto que son incomparables la hermosura y preciosidad del paisaje, sus bellezas esculturales y arquitectónicas, sus caudalosos ríos, sus elevados montes desde los
cuales se divisan majestuosos panoramas; si, es allí, en Galicia, donde la naturaleza,
sin rival, ostenta sus galas más seductoras...20.
No mes de decembro do devandito 1907 recibe varias fotografías, en particular algunha de Segade (Caldas de Reis), que lle manda un dos seus irmáns,
e, emocionado, o noso emigrante adolescente comunícallo a todos con estas
19. Follas Novas, n.º 550, 15-XII-1907.
20. “¡Intolerable!”, Follas Novas, n.º 546, 17-XI-1907.
166 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 167
Clodio González Pérez
verbas no semanario Follas Novas:
No ha mucho tiempo me ofreció mi hermano Mario -un gallego de chupa y dómine, como
él suele decir- unos retratos con diferentes vistas de bellos y preciosos panoramas que
tanto abundan en nuestra Galicia idolatrada, no menos preterida.
Esperaba yo con deseo titánico esas fotografías que evocarían en mi mente los gratos
recuerdos del tiempo pasado, que jamás volverán, y ayer tuve ese contento y esa fruición sublime... una expansión inefable, admirando en unas bien “confeccionadas” fotografías varios paisajes hermosísimos, verdaderamente encantadores y sujestivos... que
extasían... que enajenan... y cuyas bellezas paradisíacas deseara yo describir, con mi
pluma, no solo para mi solaz y esparcimiento, sinó que también para delectación de los
amables lectores de FOLLAS NOVAS, a quienes les gustaría (por ser hijos de allá la
mayor parte) ver pintadas las maravillas de su tierra con su propio colorido...21.
Loa o labor das sociedades galegas e, en particular, as de instrucción, que
cada vez son máis, que teñen como fins principais construír edificios escolares nas súas respectivas parroquias e logo, nalgúns casos, mesmo soste-los
mestres:
[...] Dulcificar amarguras, aliviar a los que padecen, socorrer al necesitado y proporcionar nociones de cultura a los hermanos pequeñuelos de allende, es hacer Patria, es
honrar la tierra en que se nació, y es la gloria más grande que puede caberles a los
hombres que saben comprender la grandeza que entrañan las palabras patriotismo, fraternidad, amor, cultura,...22.
A Blanco Torres sucedeulle o mesmo que a
outros ilustres emigrantes anteriores e tamén
posteriores, como Manuel Curros Enríquez e Celso Emilio Ferreiro, que
denunciaron a escura actuación dalgúns dos compatriotas desleigados:
2) Desencanto
No cabe negar que la colonia gallega de Cuba ha hecho cosas muy buenas en beneficio de cada componente suyo y en honor de Galicia. Sin embargo, creo que se han exagerado en demasía los méritos de su obra, poniéndola en los cuernos de la luna, como
un ejemplo maravilloso de esfuerzos en todos los órdenes, incluso en el de una amplia
cultura. Está bien que se reconozca lo justo y se aplauda: mas no es lícito ni siquiera
discreto, violentar la verdad creando una leyenda que puede traducirse en perjuicios para
unos y en desengaños -siempre lamentables- para otros. ¡Cuántos en Galicia, seducidos por las grandezas de esta colonia y confiados en un apoyo fraternal que no existe,
habrán emprendido, con el alma llena de ilusiones, el camino, hoy más funesto que
nunca, de la emigración!...23.
O falecemento de Manuel Curros Enríquez vai ser para el un duro golpe
sentimental, por consideralo paradigma do home honrado que loitou ata a
morte pola liberdade e polo melloramento de Galicia. Que finase no hospital do Centro Asturiano non llo perdoará endexamais a certos membros da
21. Follas Novas, n.º 552, 29-XII-1907.
22. “Raza heroica”, Vida Gallega, n.º 28, 30-XI-1910.
23. “El Centro Gallego de la Habana”, Suevia, Bos Aires, 2, 15-I-1916.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 167
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 168
Roberto Blanco Torres:…
directiva do Centro Galego:
[...] Curros, querendo que na súa Patrea abaneasen os ars de Europa, foi vítima da
“máquena escura” que tira a perpetuare unha organización abominabre e noxenta. Naquel medio, ameñazábao este dilema: ou o cárce ou a emigración. Non tuvo máis remedio que emigrar. Cantor d’unha nova eira de libertade e redención, esprito ateigado de
ansias de infinito, o máis influido pol-as normas políticas e as correntes ideolóxicas do
mundo en aqueles días, o que incorporou a poesía gallega as ideas da Enciclopedia ya Revolución francesa, facendo do numen unha fogueira e do verso un ariete, tiña que
ser perseguido. Y-a persecución non deixou máis alá do mar. Tamén alí, entr’os fillos
mismos da súa terra, ós que arelaba redimir da iñorancia e d’unha imbécil fatuidade
sostida na razón de catro cartos arrapiñados de calquera maneira, tuvo que seguir a
batalla. Pro a loita era imposible, porque Curros non podía descender a terreos que
repugnan as almas nobles, esgrimindo unhas armas tempradas nas mais baixas condicións dos homes. ¿Lembrades A Espiña? Aquel é o grito da súa alma ferida, o grito a
peito descuberto, diante do enemigo, coa grandeza que levan sempre no peito os que
levan na frente unha estrela...24.
En 1907 gababa o labor do Centro Galego da Habana, pola construcción
do monumental edificio:
Hela ahí: la fecha de imperecedero recuerdo que constituye una de las efemérides más
gloriosas de la numerosa colonia gallega en Cuba, con motivo de la colocación de la
primera piedra del soberbio y regio Palacio del Centro Gallego que ha de erigirse en la
Manzana de Gómez, frente al Parque Central, el punto más céntrico y concurrido de la
Habana...25.
Pero anos despois cambia de parecer e lamenta que se dedicase tanto
esforzo a construír tal edificio, sabendo que había outras necesidades moito
máis perentorias:
[...] La colonia gallega de Cuba ha levantado, es verdad, un edificio social que es, a la
hora de ahora, sin duda, la obra arquitectónica más bella de la Habana. Los sacrificios
que la obra ha costado fueron grandes, no compensados por la seguridad de que tal cosa
es propia, hallándose como se halla, bajo la amenaza de un oneroso empréstito que únicamente por arte mágico podrá cancelar. Y bien ¿qué significa este suntuoso edificio?¿Qué beneficios prácticos puede reportar a los gallegos?...26.
Chega a enfrontarse coa directiva do Centro Galego, e mesmo dirixe un
semanario, La Tierra Gallega, baixo o lema “Programa: contra los farsantes”,
no que o 23 de maio de 1915 se inseriu unha comunicación dirixida á Asemblea de Apoderados do antedito centro, asinada por dezaoito intelectuais e
artistas residentes na illa caribeña, denunciando o procedemento seguido para
24. A Nosa Terra, n.º 83, 15-III-1919. Foi reproducido por La Zarpa de Ourense no n.º 191,
8-III-1922.
25. “1907. El 8 de diciembre”, Follas Novas, n.º 551, 22-XII-1907.
26. “El Centro Gallego de la Habana”, Suevia, 2, 15-I-1916.
168 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 169
Clodio González Pérez
designa-los membros da sección de Belas Artes:
Los que suscriben, artistas y socios del Centro Gallego, a esa Cámara recurren en viril,
enérgica y respetuosa protesta contra el presidente de ese organismo, el de la Comisión
ejecutiva y el de la sección de Bellas Artes, por la manera arbitraria, descortés e ilógica con que han sido designados los miembros de la Sección de Bellas Artes indicada.
Estimamos que en una Sección de tal naturaleza no deben atenderse compromisos políticos, y que toda ella debe estar integrada por artistas, o en su defecto, por verdaderos
aficionados y entusiastas del Arte.
Entre los componentes que hoy la forman sólo hay un artista, el señor Fortes, cuando
entre los diferentes ramos de las Bellas Artes, ya sean líricas o plásticas -músicos, poetas, literatos, pintores y escultores- hay más que número suficiente entre los socios del
Centro para cubrir los veinticinco de que consta la Sección.
Nosotros, los primeros ofendidos, y con nosotros todos los socios cultos del Centro, no
podemos aceptar que una Sección que por su índole debiera ser orgullo de la sociedad
y sostén de su prestigio, sirva para poner en ridículo al Centro Gallego, al Arte regional y a Galicia.
Sepa, pues, esa Asamblea -a la que no culpamos- que sólo por la imposición de unos
magnates pueden los intrusos de la Sección de Bellas Artes seguir ostentando una representación que no les pertenece, pero que quedará siempre perenne nuestro justo desagrado.
Atentamente27.
Decátase que a emigración, tal e como se vía dende Galicia -como a presentaban a maioría dos xornais e revistas-, non era máis que unha entelequia,
algo que só moi poucos podían chegar a facer realidade. Pero, o que aínda era
peor, estaba creando unha opinión negativa nos países receptores, que coidaban
que tódolos galegos eran así, iguais ós que chegaban na procura de traballo:
[...] El origen de la antipatía de los elementos nativos hacia la nación progenitora y sus
clases intelectuales, está en la creencia vulgar de que la estructura moral y mental de los
hombres de España es idéntica a la de los inmigrantes que en estas legendarias tierras
27. Asinan: José Guede (profesor de música), Joaquín Zan (profesor de música), R. Blanco
Torres (escritor), Ernesto Esperante (profesor de música), M. Gondell Linares (poeta), Dámaso
Pérez, Juan Crespo (profesor de música), Lorenzo Peláez (profesor de música), José Bermúdez (profesor de música), Abdón Rodríguez Santos (escritor), D. Alvarado Casares (poeta epigramático), J. M. Fernández, José Castro (repórter periodista), Fernández García (debuxante),
José María Calveiro (poeta romántico), José Saavedra (escultor), J. Fontenla (debuxante litógrafo), Alfredo Nan de Allariz (artista e ex-socio por estas cousas) e Pedro Alenca (debuxante
gráfico).
28. “Desde La Habana: Sobre la fraternidad hispano-americana”, España, n.º 10, Madrid, 30IX-1915.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 169
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 170
Roberto Blanco Torres:…
de promisión se tornan en pugilato nada edificante, taimados, inciviles y sórdidos...28.
En Cuba, ante a triste realidade que viven moitos
emigrantes, o mozo xornalista empeza a poñer en
tea de xuízo todo canto sucede verbo da emigración, dende a saída de Galicia, ata a estadía no país receptor e o regreso, cando é posible. Os medios de
comunicación, tanto os galegos como os que se editaban en América, non falaban máis que dos triunfadores, aqueles que chegaron a facerse millonarios e
a posuír grandes mansións: Brasil, A Habana, Bos Aires, Lisboa... As máis das
nosas xentes -e, en particular, as do rural- estaban convencidas que se triunfaba en tódolos sitios, pero con tal de ser fóra de Galicia.
Asiste á “IIª Asambleia nazionalista galega”, celebrada en Compostela en
1919, na que entre as conclusións figuran varias referidas á emigración, que
non sería de estrañar que se debesen á súa intervención, como as que levan
os números 23 e 24:
3) Denuncia
23ª. Impedil-a emigración da muller galega, vergoñosamente esprotada fora da pátria,
nas Américas principalmente, e crear nas escolas rurás ensiños especiais par’as donas.
24ª. Lograre do Estado qu’en cada un consulado hespañol fáigase un censo para que
os emigrados poidan votar i-elexir diputados e senadores, principalmente senadores, se
a Alta Cámara se troca, como se quere.
El sabía ben o que sucedía cos emigrantes en Cuba e, en particular, como
se trataba ás mulleres, non xa só por parte dos cubanos, senón mesmo dos galegos alí establecidos, e de como se infrinxían as leis vixentes: en 1925 soamente
dos vapores “Cristóbal Colón” e “León XIII” foron detidos na Habana ó
desembarcar 126 menores e mulleres, para ser logo devoltos a España29. Tamén
denuncia que fosen mulleres as que se tivesen que encargar aquí, en Galicia,
do coidado dos fillos e de tódolos labores, por esta-los homes emigrados:
[...] Es el espíritu hacendoso de la mujer gallega quien sustituye al brazo del hombre,
quien suple el esfuerzo varonil en la faena cotidiana, y muchas veces, en todas las luchas
del vivir. La mujer se encorva ante el arado, ante la mies que la hoz va segando incesantemente, en todos los menesteres de labranza, a la vez que atiende de cuando en
cuando al niño que juega, que duerme o que llora a la sombra de un almiar o de un
sauce, a la orilla de un riachuelo; la mujer va a las ferias y a los mercados; va a la villa
a hacer sus compras domésticas; ella es la que lleva en la vida matrimonial la dirección de un pleito curialesco-; ¡oh, la justicia a la puerta labriega!- y quien paga cédulas y contribuciones y quien, en suma, realiza las funciones directrices del hogar...30.
29. Galicia, A Habana, 6-IX-1925.
30. “Rutas de ilusión”, Galicia, 7-XI-1922.
170 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 171
Clodio González Pérez
Convértese nun dos críticos máis agres, que non ten medo de denunciar
publicamente as manobras dos consignatarios de buques que se poñían ricos
á conta dos emigrantes, así como o silencio -as máis das veces interesadopor parte dos xornais e a desidia da administración:
[...] En los periódicos gallegos, salvo honrosísimas excepciones, no se puede decir nada
contra la inagotable sangría emigratoria. Recuerdo -y lo recordaré siempre, porque en
aquella ocasión me di cuenta de la abyección a que llegan gentes a quienes la moralidad social no ha aislado todavía- cómo el propietario de cierto periódico de Vigo en
que yo trabajé amenazaba a un redactor con echarlo a la calle “si le quitaba a él mil
pesetas” (palabras textuales). Le quitaba mil pesetas, por lo visto, si publicaba alguna
cosa contra la emigración. Lo que el redactor había hecho fue componer una noticia
telefónica acerca de la mala situación económica de algunas repúblicas de América. Los
consignatarios, en comisión, habían ido a la administración a conminar con la retirada
de los anuncios si el periódico volvía a dar noticias por el estilo. Al enterarme de ello
quedé estupefacto; pero en mi estupefacción no sabía que despreciar más: si la vileza
de los que viven a expensas del infortunio, negociando con los desventurados a quienes
la necesidad impele a emigrar; si el cinismo de aquellos señores que sin rebozo ni escrúpulos trataban de imponer a un periódico la negrura de sus conciencias y la inmoralidad de su triste tráfico, o la actitud de sometimiento del administrador, que era un pobre
hombre incapaz de discernir en una cuestión de ética, y del propietario, quien quiere
pasar por hombre culto y liberal, que fue ministro, que pertenece con grado elevado a
una institución universal que tiene por finalidad el bien y el apoyo mutuo entre los hombres (la masonería) y que, en suma, es millonario31.
[...] Al hablar de la emigración algunos periódicos regionales supusimos que por fin se
iba a abordar este problema, que en Galicia reviste caracteres dramáticos; ya era hora
de ello, porque más que extrañeza causaba asombro un silencio tan sistemático sobre
un mal cuya perduración se debe a múltiples causas, entre ellas la tradicional ineptitud
del Estado español para entender en los problemas más hondos del país y el mutismo
de aquellos órganos públicos que cuando se trata de los intereses regionales se incautan de un puesto en la palestra y hasta semejan asumir una actitud desinteresada.
Pero nuestra ingenua esperanza ha sido defraudada...32.
Recoñece que a emigración é prexudicial, que cómpre procurar outra solución pero aquí na Terra, en Galicia, coa mellora do campo, da pesca e da
industria, pero, chegado o caso e dentro do malo, sempre será mellor se se
encamiña cara a países europeos, onde, ademais de facer algúns aforros,
tamén aprenderán cousas novas por se tratar de nacións máis adiantadas que
a nosa en tódolos aspectos:
31. De esto y de lo otro, A Coruña, 1930, pp. 111 ss. Refírese ó xornal El Pueblo Gallego de
Vigo, do que era director-propietario o pontevedrés e ministro Manuel Portela Valladares.
Blanco Torres foi nomeado redactor-xefe en 1927, pero botou poucos meses por enfrontamentos co propietario.
32. “La emigración gallega y sus traficantes”, De esto y de lo otro, pp. 111-112.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 171
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 172
Roberto Blanco Torres:…
[…] Si la emigración gallega tomase la ruta de algunas naciones europeas, Francia, Alemania, Bélgica, Inglaterra, y a ellas no se llegase a la ventura, sino con preparación o
por lo menos vocación para el aprendizaje de disciplinas técnicas en la industria, en la
mecánica, en la agricultura, etc., otra suerte sería la del expatriado y la del país de origen. Pero la emigración en esta tierra no ha conocido otra ruta que la de América, donde
las fortunas de antaño la fomentaron hasta despoblar la región, que se lanzó en masa
en los barcos negreros, atraída por el espejismo de un Eldorado fabuloso. Durante
muchos años el vellocino de oro de América proyectó sus reflejos sobre las aldeas gallegas, aturdiéndolas y cegándolas, y se llevó de ellas sus mejores energías y les arrebató
los agentes primordiales y más activos de su futura riqueza. Comarcas hubo donde los
campos -y no los menos feraces- quedaron desiertos, y el absentismo planteó un nuevo
problema de graves contornos, que repercutió inmediatamente en la economía rural…33.
Por último, tamén cómpre dicir que denuncia máis dunha vez o pouco ou
nulo coñecemento que os emigrantes teñen da realidade galega, que nos máis
dos casos non pasa de varios quilómetros ó redor da súa parroquia, sobre todo
cando se trata de mulleres, que non viaxaron nunca e moitas delas mesmo
son analfabetas:
[...] Su concepto de Galicia, en la mayoría de los casos equivocado, porque la necesidad les ha privado de conocer su tierra e indentificarse con sus ansias, no pasa de rozar
lo adjetivo y lo anecdótico. La escasa visión que pudieron abarcar en el itinerario de la
aldea al puerto, donde la presencia del trasatlántico les hablaba al fin del término de
una vida de estrecheces y sinsabores, es la que subsiste en su retina y la que en su memoria sirve de punto de comparación entre la vitalidad externa y el progreso mecánico de
la urbe o la cosmópolis americana y la entequez y pobreza del vivir gallego, en la ciudad que apenas conocen y en la aldea donde trenzaron sus sueños de una suerte mejor...34.
* * *
Malia que xa son máis de sesenta anos os que nos separan da súa morte,
os artigos de Roberto Blanco Torres aínda cómpre lelos moi de vagar, para
extraer toda a mensaxe que o xornalista quería comunicarlles ós lectores. Moitos deles non perderon actualidade, por se tratar de testemuños excepcionais
dunha época transcendental para a nosa Terra e por se-lo seu autor un dos
principais protagonistas, que non só se limitou a escribir, senón que tamén
sufriu o trauma da emigración na súa propia carne e participou activamente
en empresas culturais e xornalísticas, moitas delas encamiñadas a mellora-la
situación dos que trocaban a súa terra por outra estraña. Por iso, son de obrigada lectura para todos cantos pretendan face-la historia da nosa emigración,
33. Ídem, p. 112.
34. “Galicia y sus colectividades en América”, De esto y de lo otro, p. 146.
172 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 173
Clodio González Pérez
sen falsos tópicos, baseada en datos reais socioeconómicos, tanto polo que
atinxe ós protagonistas, como a todas aquelas capas da sociedade que vivían
a conta deles (consignatarios, intermediarios, empresas navais, etc.).
III. ESCOLMA
UN POEMA E DEZ ARTIGOS SOBRE A EMIGRACIÓN
O NOVO EMIGRANTE
(Manoeliño na Habana)
Bágoas nos ollos,
a dor no peito,
deijou o leito
moi de mañán;
dend’alá arriba
mirou pr’aldea
coa i-alma chea
d’escuridá.
Un barco negro
con gente istrana,
levouno â Habana
sin sentir ren,
como quen leva
un fardo vân
que troca o chán
por outro ben.
Sol e mulatas,
piña e mamey...
Forma na grei
da Sociedá;
entra no Centro
con certo tón;
baila o danzón
na Tropical.
Afina o paso,
move a cadeira
d’unha maneira
que genio dá;
e se a pareja
lle louba, ufana,
a filigrana
do seu compás,
il ponse rufo,
tira pra diante
e dí pimpante:
-”¡Chica, que vá!”.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 173
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 174
Roberto Blanco Torres:…
Orballo da media noite, A Coruña, 1929, p. 69.
Hela ahí: la fecha de imperecedero recuerdo que constituye
una de las efemérides más gloriosas de la numerosa colonia gallega en Cuba, con motivo de la colocación de la primera piedra del soberbio y regio
Palacio del Centro Gallego que ha de erigirse en la Manzana de Gómez, frente al Parque Central, el punto más céntrico y concurrido de la Habana.
Después de luchar con heroica perseverancia contra los obstáculos y dificultades que suelen siempre oponerse a la realización de una obra magna, como es la del Centro Gallego, vense
al fin colmados los plausibles y múltiples anhelos de llevar a cabo un grandioso alcázar, por
decirlo así, en que palman y de consuno el altruismo, en primer término, el espíritu de asociación, la actividad, el celo, la corazonada de progresión, la honradez y el trabajo; adjetivos
que caracterizan a la gran masa gallega que, nostálgica de la patria y las caricias paternas, mitiga
sus febriles ansias de coadyuvar sin tregua al encumbramiento del terruño, en estas tropicales
latitudes, llevando a la práctica una obra tan grande e importante, a la par que benéfica, símbolo del patriotismo y la laboriosidad y honra y gloria de las bellezas arquitectónicas de este
país y por ende de los naturales, de la misma raza; porque a más de ser un edificio de ornato
escultural de la urbe, es un ejemplo de perseverancia y de amor al trabajo y del progreso para
las generaciones futuras, que han de admirar lo que valió y pudo la iniciación y la constancia,
patentizándose así aún más aquel adagio o proverbio de que la “unión constituye la fuerza”.
Sirva, pues de orgullo a los gallegos de allende y aquende, el suntuoso Palacio del Centro Gallego, fruto de sus amores y de su unión, a la par que de su acrisolada honradez, y no
desmayemos en nuestro glorioso afán de reivindicación y de engrandecimiento de la Madre
Patria, nuestra hermosa y sin rival Galicia, que ningún poeta supo cantar desde la Edad Media
hasta nuestros tiempos.
1907: EL 8 DE DICIEMBRE
¡Loor a los gallegos!
Diciembre 11 de 1907.
Follas Novas, A Habana, n.º 551, 22-XII-1907.
Es un bello ejemplo de solidaridad y patriotismo, único en estos
tiempos de medros personales y ambiciones bastardas este que
la Colonia gallega de Cuba está dando con la realización de una labor inmensa y altruísta, que
pone muy en alto el nombre de Galicia, a la que dedica todos sus esfuerzos y entusiasmos.
Aquí están, fundadas y sostenidas por su propio peculio, y por el altruísmo que caracteriza a los hijos de la Suiza española, veinte sociedades locales de notable pujanza, que cuentan con numerosos socios y están llamadas a hacer época en los anales de la brillante historia gallega. Su objeto es establecer Escuelas rurales y Centros docentes en el amado solar
nativo, donde recibirán el sabroso pan de la instrucción millares de hermanos pobres, preparándolos para así luchar con más ventajas contra los escarceos del infortunio.
No hay para que decir una vez más, pues todo el mundo lo sabe, que esta labor de altruísmo
y fraternidad que los gallegos realizan en Cuba con sin igual tenacidad y perseverancia, no tiene
precedentes en la historia colectiva de las inmigraciones, ni, que se sepa, ninguna otra colonia
les ha igualado en sus nobles empeños de difundir la enseñanza y la cultura allí donde las sombras del analfabetismo se ciernen aterradoras. Así lo reconocen esclarecidos talentos cubanos,
RAZA HEROICA
174 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 175
Clodio González Pérez
entre ellos el gran pensador D. Joaquín N. Aramburu, un gran amigo de Galicia, que varias veces
ha publicado trabajos en loor de los gallegos y enaltecido la obra sublime que estos realizan
lejos del ricón amado, por cuyo bienestar y florecimiento no vacilan en acometer las empresas
más arduas y difíciles. Las grandes virtudes que supone en los hijos de Galicia esta grandiosa
obra de patriotismo y amor, son el mejor galardón que ostentar pueden do quiera que ellos vayan
y la aureola más brillante que puede ceñirse a sus sienes de héroes anónimos.
“San Adrián”, “Unión lucense”, “Valle de Oro”, etcétera, etcétera, instituciones son que
nacieron de la nada y que hombres de arrestos elevaron a la cúspide de la prosperidad en que
hoy se encuentran, adquiriendo más auge cada día.
Y tiene que ser así. Estos gallegos, que un día abandonaron el suelo pátrio y vinieron en
pos de mejor fortuna -de la fortuna que sus misma tierra no podía darles-, saben sentir en el
corazón el verdadero patriotismo, conocen muy a fondo las necesidades del rincón en que tienen padres y hermanos, y por eso ellos laboran con celo y con alteza de miras por el progreso
y engrandecimiento de esa tierra amada que les inoculó su savia fecunda, arrullándolos blandamente en su regazo maternal.
Dulcificar amarguras, aliviar a los que padecen, socorrer al necesitado y proporcionar
nociones de cultura a los hermanos pequeñuelos de allende, es hacer Patria, es honrar la tierra en que se nació, y es la gloria más grande que puede caberles a los hombres que saben
comprender la grandeza que entrañan las palabras patriotismo, fraternidad, amor, cultura,...
Y eso es, precisamente, lo que hacen en Cuba estos gallegos, de alma grande y corazón
hidalgo, en su deseo de redimir a la patria chica en que vieron la luz primera, ¡a la adorada
Galicia de sus recuerdos y añoranzas!.
Manzanillo (Cuba).
Vida Gallega, n.º 28, Vigo, 30 de novembro de 1910.
EN LEJANOS HORIZONTES.- No escribo estas líneas para los que algún día abandonaron
Galicia y cogieron rumbo a extrañas tierras en busca del
ALMA GALLEGA
pedazo de pan que tal vez ella les ha negado. En la mente
de todos esos estará, seguramente, el recuerdo de cómo viven los gallegos en América, acá
bajo el clima tropical de Cuba, la tierra fecunda por excelencia, o bien allá en los extensos
campos argentinos, la tierra de las ya famosas Pampas. Las escribo para esos paisanos míos,
jóvenes y viejos que no hayan nunca traspuesto los umbrales del suelo extranjero, y no sepan,
por consiguiente, de la vida que vivimos, de los esfuerzos que realizamos, de las esperanzas
que mantenemos los que un día, lleno el magín de ansias e ilusiones, dimos un triste adiós a
nuestro lugar, a nuestros padres, a todos nuestros parientes, y, camino al Nuevo Mundo, pusimos nuestra planta en ligero trasatlántico, en no velero vapor, que, acelerado y zozobrante,
rasgó las aguas de procelosos mares, de piélagos inmensos y nos condujo al suelo donde tantos hijos de Galicia, a fuer de honrados, patriotas y laboriosos adquirieron cuantiosas fortunas, amasadas con el copioso sudor de sus frentes.
Y las escribo para esos, porque sé que es muy corriente oir en mi tierra, de labios de casi
todos los hombres y mujeres, que acá, en América, se gana el pan cotidiano, e aínda máis,
con asombrosa facilidad, y se recoge a puñados el oro, y se vive a cuerpo de rey, sin que nuestros semblantes se empapen de sudor y sin que nuestros brazos flaquéen y sientan cansancio.
*
Los gallegos emigrados, en su mil veces plausible afán de mejorar de posición y elevarse por
ESTUDIOS MIGRATORIOS 175
Paxs. 151-188
3/6/04
08:41
Página 176
Roberto Blanco Torres:…
el propio esfuerzo, son verdaderos titanes, gloriosos héroes que en la lucha perenne por la conquista del ideal acarician en lo más íntimo de su ser, no cejan ni desmayan un momento laborando un día tras otro, tenazmente y con empeño -nada comunes por cierto-, a la vez que por su
bienestar, por la cultura y el progreso del lejano rincón amado donde sintieron por primera vez
las dulcedumbres del amor maternal, donde experimentaron las primeras satisfacciones y alegrías.
El entusiasmo de esos gallegos no tiene límites. Su perseverancia y su laboriosidad causan admiración y asombro. Las grandes virtudes patrióticas las reconoce todo el mundo. ¿Y
cómo no, si la prodigiosa labor que ellos realizan aquende el Atlántico es su mejor, su más
brillante ejecutoria?.
Nacieron ellos ahí, en una pintoresca villa o bien en una risueña aldea. Comenzaron a sentir, a pensar, a “vivir”; levantaron su pensamiento, lo elevaron hasta otras regiones; volaron
con él por los espacios infinitos, con la avidez suprema de conquistar grandezas en la tierra y
les sedujo la perspectiva de otros horizontes no conocidos por ellos, pero bajo los cuales había
gallegos a millares, nobles, benefactores, que, con sus pingües generosas dádivas habían hecho
más llevadera la vida de muchas familias. Acá llegaron; sufrieron con resignación los primeros vaivenes, las primeras torturas; atravesaron por nada halagüeñas épocas de obstáculos y
vicisitudes sin que su ánimo decayera un instante, y en el bregar continuo y tenaz, triunfaron,
como triunfan siempre los héroes, la frente erguida y el nombre aureolado por la dignidad y
la honradez.
Los gallegos emigrados, consagran a Galicia, la sin rival tierra de sus amores y añoranzas, la mayor parte de su pródiga existencia. En los días de descanso, reúnense todos en su
Casa-social. Allí falan de las cosas de su tierra; reverdecen recuerdos de la infancia, comentan añejas historias, resucitan viejas leyendas de “visiones” y “compañas”, y reviven todo aquello que, tal vez como más grato, dejó en su corazón -corazón noble y amplio- dulce recuerdo
imborrable. Y al calor de esas placenteras evocaciones, surgen los proyectos, nacen las iniciativas altruístas y filantrópicas; se conciben las ideas más hermosas y elevadas, que más tarde
cristalizan en esplendorosas realidades.
Y es así como los paisanos del inmortal Curros conservan su fortaleza de espíritu y su
grandeza psíquica, y como adquieren nuevos alientos y nuevas fuerzas, que les ensalzan el
corazón y los impulsan a seguir por el camino trazado (que es camino fecundo en bienes),
frente a los embates de la adversidad y a las asechanzas del infortunio.
¿Sus horas de tristeza en la emigración? Las horas de nostalgia. Se sabe, urbi et orbi, que
el gallego padece mucho de morriña. Y es porque, aunque hermosas y bellas las tierras que
viven, no ven en ellas los paisajes encantadores de su amada Galicia, ni los murmurantes arroyuelos, ni las bullidoras fuentes de agua fresca y cristalina que brota del seno feraz de la tierra; ni los ríos caudalosos que, al hender campos y vegas en que crece lozana la dorada mies,
esparce sus aguas en derredor, fertilizando la ubérrima campiña; y porque no oye el rumor de
esos pinares ni el canto melodioso y arrobador de los alados ruiseñores; y porque, en una palabra, no percibe el acento sonoro, las notas melífluas y candenciosas y alegres de la legendaria gaita, del típico y clásico instrumento gallego, al son del cual bailaban un día orondos y
campechanos, y más contentos que unas pascuas, con la inolvidable moza enamorada, de
mirada de fuego y mejillas de arrebol, de quien recibían con fruición inefable dulces promesas amatorias, embriagadores perfumes de cariño y de amor...
¡Salve, oh indómita raza mía, raza de grandes, de nobles y de potentes! Vuestra obra perdurará, por los siglos de los siglos. En ella está escrita la historia de vuestra vida.
176 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:42
Página 177
Clodio González Pérez
Manzanillo (Cuba), Enero de 1911.
Vida Gallega, n.º 30, Vigo, xullo de 1911.
El notable escritor D. Luis Araquistáin ha publicado en el
semanario España un artículo encareciendo la necesidad y
conveniencia de fundar en la nación española una Universidad hispano-americana35. La necesidad fundaméntala en
la viva ansiedad de un acercamiento intelectual entre España y estas jóvenes Repúblicas de
América, y la conveniencia se desprende de la misma realidad del proyecto, el cual es, ciertamente, digno de los más calurosos elogios.
Hace bien el Sr. Araquistáin en tender la vista hacia América y procurar que los progresos y grandezas de España sean por acá conocidos, ya que la leyenda del atraso, los toros y
los curas persiste hoy como ayer entre los criollos, no tanto porque de ella estén convencidos
como por lo cómodo y asequible que resulta para, con frecuencia lamentable, echarnos en cara
nuestra inferioridad y jactarse de su grado de civilización. Pero el Sr. Araquistáin, cuya cultura reconozco y cuyo estilo me encanta, pienso que desconoce por completo América, al no
hallar en la vía de realización de esa idea más obstáculo que el abandono, la apatía o la indiferencia del Gobierno español, más dado, como casi todos los Gobiernos del mundo, a meras
cuestiones de política que a problemas de verdadera transcendencia.
En América, en Cuba sobre todo, se ignora a España, lo que ella representa como realidad y aspiración en la cultura europea -harto maltrecha en estos instantes- y, lo que es más
expresivo, se quiere seguir ignorándola, hasta el punto de parecer como algo vituperable en
el individuo el deseo de conocerla en sus aspectos más íntimos y vigorosos. España, en el orden
de la cultura, es, en opinión del jacobinismo literario y aún científico, un cero a la izquierda,
una categoría ínfima dentro de los valores de la civilización europea. En efecto, un periodista
cubano, sin más bagaje que una rudimentaria instrucción colegial y una hispanofobia efectista, pregunta: “¿Qué puede enseñarnos España?”. Y en Cuba, desdichadamente, no hay español que pueda decirle al autor de esa interrogación qué y cuánto puede España enseñar a esta
nación infantil, rica por su suelo fértil y por sus copiosos productos, más no por sus conquistas liberales ni por su densidad cultural.
La animosidad contra España y su cultura -extensiva a otros muchos órdenes- entre el elemento intelectual: he ahí el escollo más grande que D. Luis Araquistáin encontraría en el
camino de ese ideal; si conociese de cerca, en la realidad, no velado por convencionalismos
estúpidos ni por zafios acatamientos, el espíritu de un considerable número de intelectuales,
hostiles a toda manifestación de cultura que proceda de nuestra España. Bien es verdad que
el apelativo de intelectuales les viene ancho a los enconados y gratuitos enemigos de la cultura hispana; pero por tales se les tiene y ellos mandan, pues no hay otros.
Uno de los tópicos que debieran, en honor de la verdad, desaparecer de la Prensa española y de algunas revistillas dedicadas exclusivamente a cantar las grandezas ilusorias de este
continente, es el de la fraternidad hispano-americana, fecunda si pudiera ser un hecho y si se
formase y mantuviese sobre francas relaciones de conocimiento y simpatía mútuos. Hacia esta
necesidad primordial, en primer término, debieran converger los esfuerzos de los entusiastas
de este ideal, y para ello lo más lógico sería que España enviase a América verdaderos repreDESDE LA HABANA:
SOBRE LA FRATERNIDAD
HISPANO-AMERICANA
35. NOTA DO EDITOR: Luis Araquistáin (1886-1959), escritor e político socialista. Foi director das revistas España (1916), Leviatán (1934-36) e Claridad, e autor de varios ensaios políticos, novelas e obras teatrais: El arca de Noé (1926), La revolución mexicana (1929), El ocaso
de un régimen (1930), La guerra desde Londres (1942), etc.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 177
Paxs. 151-188
3/6/04
08:42
Página 178
Roberto Blanco Torres:…
sentantes de su ciencia, hombres de sólido valer intelectual y artístico que diesen a conocer
su actual florecimiento y deshiciesen, por ende, la torpe leyenda. Los gastos de esos hombres
los costearía el Estado español, desde luego; sensible fuera que los extraños creyesen que todos
los hombres españoles que vienen por estas tierras a difundir nuevas enseñanzas pertenecen
al mismo linaje que el Sr. Cavestany.
Los mismos españoles residentes en América solemos ser los primeros en proporcionar
ocasión a los indígenas para que no nos respeten y, de contra, nos zahieran, juzgándonos con
harta injusticia. Dígalo el ilustre catedrático D. Rafael Altamira, a quien los cubanos recibieron y agasajaron con efusión, a quien sólo un español ha combatido grotescamente, descortés e ignorante. Los españoles, con nuestras rencillas, con nuestras pugnas vanidosas y nuestras ambiciones mezquinas, somos los que damos pie a los hispano-americanos para que nos
discutan civilidad y nos tachen de poco menos que palurdos. Por soslayar estas verdades nunca
pudimos dar un paso de avance eficaz en el trecho que nos separa de una sincera fraternidad
espiritual. El origen de la antipatía de los elementos nativos hacia la nación progenitora y sus
clases intelectuales está en la creencia vulgar de que la estructura moral y mental de los hombres de España es idéntica a la de los inmigrantes que en estas legendarias tierras de promisión se tornan en pugilato nada edificante, taimados, inciviles y sórdidos.
Y he ahí cómo se juzga a España...
Habana, Septiembre, 1915.
España, Madrid, n.º 10, 30 de setembro de 1915.
En donde se habla de su situación
actual y de la obra regional que,
pudiendo, no ha realizado.
No cabe negar que la colonia gallega de Cuba ha hecho cosas muy buenas en beneficio
de cada componente suyo y en honor de Galicia. Sin embargo, creo que se han exagerado en
demasía los méritos de su obra, poniéndola en los cuernos de la luna, como un ejemplo maravilloso de esfuerzos en todos los órdenes, incluso en el de una amplia cultura. Está bien que
se reconozca lo justo y se aplauda: mas no es lícito ni siquiera discreto, violentar la verdad
creando una leyenda que puede traducirse en perjuicios para unos y en desengaños -siempre
lamentables- para otros. ¡Cuántos en Galicia, seducidos por las grandezas de esta colonia y
confiados en un apoyo fraternal que no existe, habrán emprendido, con el alma llena de ilusiones, el camino, hoy más funesto que nunca, de la emigración!.
La colonia gallega de Cuba ha levantado, es verdad, un edificio social que es, a la hora de
ahora, sin duda, la obra arquitectónica más bella de la Habana. Los sacrificios que la obra ha
costado fueron grandes, no compensados por la seguridad de que tal cosa es propia, hallándose como se halla, bajo la amenaza de un oneroso empréstito que únicamente por arte mágico
podrá cancelar. Y bien ¿qué significa este suntuoso edificio?¿Qué beneficios prácticos puede
reportar a los gallegos?.
No “hiperbolicemos” al hablar del Centro Gallego de la Habana. Con la mitad de los esfuerzos realizados, de las energías gastadas y los entusiasmos invertidos, pudiera haberse hecho
algo que fuera, a la vez que positivamente ventajoso para los gallegos, en el sentido de una
cultura moderna, especializada en los conocimientos técnicos, de sólido prestigio y honroso
enaltecimiento de Galicia. En el orden individual, el asociado del Centro Gallego ha de sentirse enfermo para acogerse al único beneficio que la institución le brinda: la asistencia sanitaria, y aun ésta no tan escrupulosa y diligente como en justicia podía esperarse. Y en el orden
EL CENTRO GALLEGO DE
LA HABANA
178 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:42
Página 179
Clodio González Pérez
colectivo, la sociedad se desentiende las más de las veces de todo problema de alto bordo,
cual el de la formación de un espíritu regional cultivado y consciente, y se malea en pujilatos
mezquinos y en pugnas bizantinas.
Desde lejos, a través del cristal de aumento de la imaginación, es probable que el Centro
Gallego de la Habana aparezca ornado con una aureola de grandeza y de prodigio. Ciertamente
se ha hablado mucho de nuestra obra, de nuestra asombrosa obra, levantada a fuer de abnegados y patriotas. Desdichadamente es un error que, por honor de la verdad, conviene que se
destruya, para que la exactitud histórica resplandezca en sus justos límites.
Para los gallegos de Buenos Aires esto puede servir de provechoso ejemplo, y ojalá que
su ejecutoria de patriotismo entrañe más subidos quilates y no sea obscurecida por inconsciencias y ambiciones bastardas.
Habana, noviembre de 1915.
Suevia, n.º 2, Bos Aires, 15 de xaneiro de 1916.
Pra conocer ben a obra d’un poeta n-hay millor que saber
da súa vida. O labor do xenio compreméntase pol-o conocemento do medio en que se desenrola e d’outras circunstancias que se refiren escrusivamente a súa actuación como individuo dentro das cousas cotidianas, nas que fica de cote un anaco da súa persoalidade.
Este procedemento hay que aplicalo especialmente ó caso de Curros Enríquez, cuya vida
e cuya obra teñen un xeito paralelo e ó fin fúndense n’un mismo valor.
A característica principal de Curros é a rebeldía, tanto mais intresante e dina de ter en conta
canto mais apreciemos as realidades do seu tempo. Entón, como inda agora, era unha señal
de bon senso seguir a corrente e non profanar as normas imperantes en todol-os seitores nacionales c’unha idea nova, ou non perturbare a ledicia d’unha existencia dina da Beocia, c’unha
actitude de disconformidade que foi sempre, n-os que chaman idealistas ou románticos, o
comenzo das grandes trasformaciós universales. Oxe acontece esto mismo, porque no camiño
do adianto esta Penínsua vai á forza, cando non pode recuar; mais ós que teñen unha grande
arela, ós que soñan n’unha Humanidade mais xusta e ceiba de baixas pasións, n’unha Humanidade que fose cifra de outos conquerimentos y-espello d’esquisita e perfecta civilización, a
eses xa non se lles cré, como denantes, xente inquisitoriable e perniciosa: oxe chámaselles
boas persoas, compatibilizando os sonos da mente c’unha posibilidade de cualidades éticas
aceptables: ¡Ouh a xente lista e sensata, como cheira a claudicaciós e a pequenos ocultos feitos que se liscaron por entr’as rendixas do Código penal!... Cando falan dos tolos e dos esaltados lémbranse de que no rebaño panúrxico, o sometemento ós mais indinos convencionalismos e ós métodos reptantes enchen a barriga, anque a alma se abafe y-o esprito morra de
fame. Conocen moi ben unha ética feita de concepciós cínicas e procedimentos maquiavélicos, por debaixo da que corre a postema de todal-as abyecciós.
Curros, querendo que na súa pátrea abaneasen os aires de Europa, foi vítima da “máquena
escura” que tira a perpetuare unha organización abominabre e noxenta. N-aquel medio, ameñazábao este dilema: ou o cárce ou a emigración. Non tuvo más remedio que emigrar. Cantor
d’unha nova eira de liberdade e redención, esprito ateigado de ansias de infinito, o máis influído
pol-as normas políticas e as correntes ideolóxicas do mundo n-aqueles días, o que incorporou
á poesía gallega as ideas da Enciclopedia y-a Revolución francesa, facendo do numen unha
fogueira e do verso un ariete, tiña que ser perseguido. Y-a persecución non o deixou alén o mar.
Tamén alí, entr’os fillos mismos da súa terra, ós que arelaba redimir da iñorancia e d’unha imbécil fatuidade sostida na razón de catro cartos arrapiñados de calquera maneira, tuvo que seguir
a batalla. Pero a loita era imposible, porque Curros non podía descender a terreos que repugnan ás almas nobles, esgrimindo unhas armas tempradas nas mais baixas condicións dos homes.
¿Lembrades A Espiña? Aquél é o grito da súa alma ferida, o grito a peito descuberto, didiante
CRESPÓN DE LOITO:
CURROS ENRÍQUEZ
ESTUDIOS MIGRATORIOS 179
Paxs. 151-188
3/6/04
08:42
Página 180
Roberto Blanco Torres:…
do enemigo, coa grandeza que levan sempre no corazón os que levan na frente unha estrela.
Pois aquel grito inda perdura, como un látigo restalante, n’aquela atmósfera da colonia gallega
onde ainda oxe satisfán as súas concuspiscencias e aparentan ser persoas us cantos pillos e us
cantos desleigados que fan feira, aldraxándoo, do nome de Galicia.
Curros foi morto na emigración. Pero morreu enteiro. E inda é preferible morrer en terra
allea que vexetar na propia coa y-alma castrada, tendo por toda idealidade unha panza satisfeita.
O bardo rebelde dorme no seo da terra que tanto amou. E Galicia sigue o seu eterno Calvario...
A Nosa Terra, n.º 83, A Coruña, 15 de marzo de 1919.
La Zarpa, n.º 191, Ourense, 8 de marzo de 1922.
A nuestras manos han llegado hace pocos días sinceras y
rudimentarias líneas escritas por un emigrado, en las cuales, a vuelta de muchas explicaciones y disculpas que el
autor de las líneas aludidas pide para si mismo por su atrevimiento escribiéndonos -atrevimiento que nosotros no vemos por parte alguna y que aún existiendo siempre sería loable y digno de toda justificación en gracia al móvil que lo determinara- nos manifiesta el simpático comunicante algo de lo mucho -y decimos algo porque el
decirlo todo sería tarea árdua por demás- que puede decirse acerca de las grandes ventajas y
de los espléndidos resultados que el afán emigratorio, la manía de abandonar la tierra conocida por la lejana y desconocida trae a nuestros paisanos.
Con su lenguaje sencillo, en el que no hay que buscar retorceduras y frases efectistas y
engañadoras, sino solamente, y este es su mayor mérito, realidades, cosas sucedidas y de todos
los días, verdades desnudas, despojadas de todo pulimento y adorno, crudas y fuertes, como
ellas son realmente, el humilde comunicante manifiesta en primer término la gran mentira que
se encierra en las palabras de aquellos, verdaderos excitadores al abandono del patrio lar, que
convertidos en panegiristas de todo lo americano solo saben encontrar en tales tierras prodigios y cosas estimables y merecedoras de encomio, al paso que en las suyas solo aciertan a
ver vergüenzas y cosas dignas de repulsión y lástima. Para los que de tal modo proceden, el
modesto y sincero comunicante solo encuentra un calificativo apropiado, de verdadero acierto.
Este calificativo es el de embusteros.
Añade el aludido en su lenguaje limpio de toda afectación y eufemismo, pero saturado, en
cambio, de sinceridad y franqueza, que no por eso quiere negar la superioridad y las ventajas
que aquello tiene en muchos aspectos con relación a nosotros, sin que esas ventajas y esa superioridad, innegables desde luego, destruyan en nada la afirmación de que el trabajo en los paises de Norteamérica hállase hoy atravesando una gran crisis, una profunda crisis, lo que dificulta el encuentro de empleos en las condiciones en que pueden hacerse deseables y, sobre todo,
en aquellas condiciones de superioridad, con relación al análogo que en España pudiera encontrarse, que hagan que verdaderamente puedan ser considerados como adecuada compensación
al abandono de la tierra propia, a los peligros del albur corrido, a los mayores esfuerzos y al
mayor derroche de energías que necesariamente hay que hacer en aquellas tierras.
Pero aún prescindiendo de los inconvenientes derivados de la crisis del trabajo, hay todavía
otros, según el expontáneo comunicante nos dice, que merecerían ser divulgados ampliamente
para que, llegando a oídos de los que soñando con el vellocino se disponen a embarcar con rumbo
a tierras americanas especialmente del Norte, hicieran la labor y el efecto que indudablemente
harían, esto es, llevar al ánimo de los inclinados al éxodo hacia tierras ultramarinas el propósito
contrario, haciéndoles desistir de una idea cuya realización muy facilmente pudiera ocasionarles la torcedura, jamás susceptible de enderezar luego, de todo el vivir posterior.
EN TORNO DE UNA
CARTA: LOS ENGAÑOS
DE LA EMIGRACIÓN
180 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:42
Página 181
Clodio González Pérez
Entre los inconvenientes de más monta, destaca, precisamente por ser ineludible, el referente a la nacionalidad. De todos los inmigrados en el país a que nos referimos, dícenos el amable comunicante, los españoles son los mirados con menos aprecio; sobre ellos pesan un montón de afirmaciones nada estimables que, como es natural, tienen que ejercer su influencia con
detrimento, claro está, de la valía individual en el mercado de brazos y en la gran concurrencia de agentes de trabajo.
Muchas más cosas pudieran glosarse y añadirse de las expuestas en su carta por el emigrado que nos escribe, pero hacerlo equivaldría a darle demasiada extensión a estas líneas ya
suficientemente abundosas. Por desgracia tiempo habrá de volver sobre el tema, y no una ni
dos sino muchísimas veces. La manía, el afán emigratorio -¡a veces tan explicable, sea cual
sea la situación de América!- es algo que difícilmente podrá ser curado a fuerza de predicaciones y de alegatos en contra. Únicamente la creación de un intenso y consecuente amor a
la tierra madre podrá curarlo...
El Correo Gallego, n.º 15.657, Ferrol, 29 de outubro de 192136.
Sólo en las cercanías costeras se echa de ver que hay todavía hombres en Galicia. En tierra adentro, en villas, parroquias y aldeas, la población masculina decrece en abundante proporción.
Es el espíritu hacendoso de la mujer gallega quien sustituye al brazo del hombre, quien
suple el esfuerzo varonil en la faena cotidiana, y muchas veces, en todas las luchas del vivir.
La mujer se encorva ante el arado, ante la mies que la hoz va segando incesantemente, en todos
los menesteres de labranza, a la vez que atiende de cuando en cuando al niño que juega, que
duerme o que llora a la sombra de un almiar o de un sauce, a la orilla de un riachuelo; la mujer
va a las ferias y a los mercados; va a la villa a hacer sus compras domésticas; ella es la que
lleva en la vida matrimonial la dirección de un pleito curialesco -¡oh, la justicia a la puerta
labriega!- y quien paga cédulas y contribuciones y quien, en suma, realiza las funciones directrices del hogar.
¿Dónde están los hombres?... Los sedentarios, el hijo o el pariente del cacique, los que
sestean en un destinillo concedido por el diputado a un viva o a un pucherazo, éstos están en
la ciudad, batiendo contra una mesa de mármol las fichas del dominó o husmeando por las
esquinas alguna falda de buen partido. Realmente, una buena alma burguesa, sin otros acuciamientos que los del estómago, no pueden hacer otra cosa; la vida llamada provinciana, la
verdadera vida de estas ciudades sosegadas y monótonas, petrificadas por la rutina y la inercia, con las mismas alternativas y los mismos hombres, ahí comienza y ahí acaba.
Los hombres del trabajo y del porvenir, los que representan una actividad dinámica y ascensional, no están aquí, en Galicia; no caben aquí. La mocedad fuerte, que es entusiasmo y arteria viva, que no ha sido captada por el adocenamiento ambiente, ha visto el ejemplo de los
viejos que empaparon de sudor la tierra durante una larga vida y exangües y miserables, se
han rendido a la fatiga y arrastran sus postrimeros días agobiados por todas las angustias e
infortunios.
De esta realidad y de esta perspectiva arranca el absentismo de la tierra, el abandono del
lar y de la propia hacienda que no promete sino zozobras y estrecheces perennes, la huída a
otros países, ese éxodo desangrante y doloroso que todavía algunos líricos vacuos atribuyen
al espíritu conquistador y aventurero de la raza.
En Galicia, en los campos gallegos, apenas hay hombres y es porque no caben en ella. La
resaca social los va arrojando periódicamente a las playas de la emigración; no la plétora de
RUTAS DE ILUSIÓN
36. Publicouno sen asinar, a xeito de editorial, xa que el era o director do xornal.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 181
Paxs. 151-188
3/6/04
08:42
Página 182
Roberto Blanco Torres:…
fuerza, sino la anemia es lo que les impulsa a buscar tónicos vitales en otros medios.
Partiendo del aspecto más rudimentario, de la vida civilizada, concretada en manifestaciones políticas, sociales y de cultura, todo en Galicia tiende a hacer imposible la vida al hombre que no se resigna a una existencia sumisa, vegetativa.
El obstáculo viene de lo más alto, a lo más bajo, recorriendo una trayectoria en cuya longitud se ahoga todo, desde el más elemental derecho ciudadano enagenado a la opresión y al
favoritismo, hasta el aislado y esporádico sentimiento de libertad y de justicia, encarnado hoy
en una fuerte y animosa aristarquía intelectual emplazada en las filas nacionalistas.
Sólo en los pueblecillos costeños quedan hombres. Los retiene la fecundidad del mar, que
es peligro constante para ellos, pero es también pan para los suyos; los retiene la misma condición del oficio, que los hace arrojados y sufridos el amor a su casita humilde y el alborozo
de sus pequeñuelos cuando le ven, después del rudo embate y de las noches azarosas en que
el bramido del mar tiene resonancias lúgubres, saltar de la benéfica y heroica barca, su único
patrimonio, su forja y su escuela. Pero ya el marino no está atado del todo a los brazos de su
mujer, hechos así al blando arrullo como a la decisión de un esfuerzo varonil, ni al contento
retozón de sus hijos cuando le ven llegar del mar lejano. Hacia allá lejos, por encima de las
aguas atlánticas -cronicón de epopeya, visión luminosa de futuro- se pierde a veces su mirada,
como en un dulce sueño de felicidad, columbrando en lejanías remotas la posibilidad de mayor
holgura en su vivir y una vejez más venturosa.
El marinero mira hacia allá, cuando el barquichuelo se aleja demasiado, exhausto y vacilante. Mira porque apenas logra palpar a lo largo de sus días de incertidumbre y de sus noches
de borrasca, el fruto de sus afanes y sus fatigas. El prisma legendario de allende, el mar seductor como un talismán milagroso, rutilante como un prodigio de bienaventuranzas; le ciegan
los ojos del alma el amor de su hogar y su tierra. El calor de la aldea nativa ya no es suficiente
para apaciguar su rebeldía contra la lucha estéril ni alimentar su romanticismo heroico en una
pelea sin victoria. Los tentáculos de la ciudad y la villa llegan hasta su pobre hogar costeño
con la opresión brutal que es en Galicia maza, asfixia y llaga incurable. Y un día llegará en
que la ilusión del humilde pescador se realice, liberándose de su mismo amor a lo que le rodea,
y entonces estas rías, hoy llenas de encanto y hermosura, rutas de la quimera y la esperanza,
se convertirán en charcas cenagosas en cuyo fondo no habrá más que sepulturas de ilusiones
destrozadas.
Galicia, Vigo, 7- XI -1922.
Algunos periódicos gallegos han recogido días atrás una
información procedente de Madrid acerca de la emigración
española a Francia. Parece que se le daba a esta información un tono alarmante, como si el éxodo hacia tierras francesas o hacia tierras europeas no fuese, en diversos aspectos, más provechoso que la sangría
emigratoria de Galicia hacia América. En cambio, de esto no se habla.
Al hablar de la emigración algunos periódicos regionales supusimos que por fin se iba a
abordar este problema, que en Galicia reviste caracteres dramáticos; ya era hora de ello, porque más que extrañeza causaba asombro un silencio tan sistemático sobre un mal cuya perduración se debe a múltiples causas, entre ellas la tradicional ineptitud del Estado español para
entender en los problemas más hondos del país y el mutismo de aquellos órganos públicos
que cuando se trata de los intereses regionales se incautan de un puesto en la palestra y hasta
semejan asumir una actitud desinteresada.
Pero nuestra ingenua esperanza ha sido defraudada. Por lo visto, lo que alarma a algunos
es el incremento de una emigración que, bien orientada, tendría resultados muy fructuosos al
LA EMIGRACIÓN
GALLEGA Y SUS TRAFICANTES
182 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:42
Página 183
Clodio González Pérez
país. Concretémonos a Galicia. Si la emigración gallega tomase la ruta de algunas naciones
europeas, Francia, Alemania, Bélgica, Inglaterra, y a ellas no se llegase a la ventura, sino con
preparación o por lo menos vocación para el aprendizaje de disciplinas técnicas en la industria, en la mecánica, en la agricultura, etc., otra suerte sería la del expatriado y la del país de
origen. Pero la emigración en esta tierra no ha conocido otra ruta que la de América, donde
las fortunas de antaño la fomentaron hasta despoblar la región, que se lanzó en masa en los
barcos negreros, atraída por el espejismo de un Eldorado fabuloso. Durante muchos años el
vellocino de oro de América proyectó sus reflejos sobre las aldeas gallegas, aturdiéndolas y
cegándolas, y se llevó de ellas sus mejores energías y les arrebató los agentes primordiales y
más activos de su futura riqueza. Comarcas hubo donde los campos -y no los menos feracesquedaron desiertos, y el absentismo planteó un nuevo problema de graves contornos, que repercutió inmediatamente en la economía rural.
A cambio de un bienestar azaroso, prometido seductoramente por el giro de América,
muchas moradas campesinas ofrecían a menudo cerradas sus puertas. La necesidad, secundada por el agente de embarques, perito en burlar las leyes y ducho en hipotecas con pacto de
retro, lanzaba de sus casas a la mocedad, sin oficio ni instrucción y desesperanzada ya, ante
la realidad, de que su porvenir en el solar nativo pudiera superar la suerte de sus abuelos. El
cacique era también un agente directo e indirecto de la expulsión. Cada nueva generación
podría constituir un contén a las depredaciones caciquiles, y facilitarle el éxodo era una táctica hábil. Por eso en el pueblo gallego no se pudo articular eficientemente la ciudadanía, y la
emoción civil sólo esporádicamente tuvo vibraciones en alguna comarca, para ser al fin estrangulada por el régimen de barbarie política imperante.
Contra ese éxodo no había organismos que actuasen, ni los voceros que por su naturaleza
tenían asignada una misión de cultura, de defensa del bien público -y que de todas suertes se
la arrogan- denunciaban tan hondo mal. Su silencio consciente tenía todos los tonos de la vileza,
porque coparticipaba de las ganancias de los que traficaban con la desgracia, colectivamente
hostiles a que se tratase de las miserias de la emigración en un sentido de advertencia moral
y humano. Y en tan triste tráfico colaboraban unos con otros, con dejación de los más sagrados deberes para con el país en aquellos que tuvieron la avilantez de erigirse en defensores
suyos. ¡El anuncio de una casa consignataria vale más que centenares de vidas deshechas! (*).
De los emigrados que a trueque de muchas calamidades, ni compensadas por el goce de
una fortuna tardía ni computadas por la adquisición de una personalidad moral o intelectual
que imprimiese sentido, valor a una vida, consiguieron una posición pecunaria, se sabía en
todas las aldeas y aun se hablaba en todos los diarios; pero de los vencidos, de la inmensa
legión de los fracasados, de los que no pudieron siquiera volver al solar nativo después de haber
arrastrado su cruz en lejanas tierras, ¡cuán pocos supieron! Hace pocos meses llegaron a puertos gallegos barcos atestados de parias, de jóvenes ya envejecidos y exhaustos, con la impronta
de la ilusión destrozada en los rostros marchitos, los repatrió el Estado. Hoy ya se sabe algo
de esas amargas y dolorosas odiseas.
La emigración gallega fecundó, es cierto, tierras extrañas; pero fue a costa de la esterilización de las propias. De América -también esto es verdad- vinieron a Galicia algunos bienes; mas no en aquella medida en que fueron perdidos. El valor hombre no tiene sustituciones fáciles. Sin esa sangría, que era a la vez válvula de escape a un horizonte estrecho -estrecho
y ruín por causas que no hemos de examinar en este momento-; sin ese éxodo constante del
hombre de sus campos y de sus pueblos, ¡lo que podría ser hoy Galicia! ¡Cuántas posibilidades se abren ante esa mirada retrospectiva! En la hipótesis de una plétora, de un exceso de
población, la consecuencia implicaría un cambio, quizá una nueva estructura...
———————-
ESTUDIOS MIGRATORIOS 183
Paxs. 151-188
3/6/04
08:42
Página 184
Roberto Blanco Torres:…
(*) En los periódicos gallegos, salvo honrosísimas excepciones, no se puede decir nada contra
la inagotable sangría emigratoria. Recuerdo -y lo recordaré siempre, porque en aquella ocasión
me di cuenta de la abyección a que llegan gentes a quienes la moralidad social no ha aislado
todavía- cómo el propietario de cierto periódico de Vigo en que yo trabajé amenazaba a un redactor con echarlo a la calle “si le quitaba a él mil pesetas” (palabras textuales). Le quitaba mil pesetas, por lo visto, si publicaba alguna cosa contra la emigración. Lo que el redactor había hecho
fue componer una noticia telefónica acerca de la mala situación económica de algunas repúblicas de América. Los consignatarios, en comisión, habían ido a la administración a conminar con
la retirada de los anuncios si el periódico volvía a dar noticias por el estilo. Al enterarme de ello
quedé estupefacto; pero en mi estupefacción no sabía que despreciar más: si la vileza de los que
viven a expensas del infortunio, negociando con los desventurados a quienes la necesidad impele
a emigrar; si el cinismo de aquellos señores que sin rebozo ni escrúpulos trataban de imponer a
un periódico la negrura de sus conciencias y la inmoralidad de su triste tráfico, o la actitud de
sometimiento del administrador, que era un pobre hombre incapaz de discernir en una cuestión
de ética, y del propietario, quien quiere pasar por hombre culto y liberal, que fue ministro, que
pertenece con grado elevado a una institución universal que tiene por finalidad el bien y el apoyo
mutuo entre los hombres (la masonería) y que, en suma, es millonario37.
———————————
Galicia, n.º 151, Montevideo, agosto de 1929.
De esto y de lo otro, A Coruña, 1930, pp. 111 ss.38
Hace algunos días se publicó en un diario de Madrid un artículo acerca de las relaciones entre Galicia y los gallegos
emigrados, en lo que a intereses materiales y de cultura
atañe. No debe pasar aquel trabajo sin un comentario, al menos por nuestra parte, ya que a
esta misma cuestión hemos dedicado más de una vez nuestros afanes.
Afanes en vano, sin duda, como los de tantos otros que conocen el medio y las condiciones en que desenvuelven sus actividades nuestros conterráneos exiliados, se asomaron a las
realidades gallegas en sus aspectos más vitales y trazaron en consecuencia un esquema de aproximación y conocimiento mutuo entre el país y sus hijos en la emigración.
Porque de conocimiento mutuo se trata, aunque parezca absurdo. Galicia verdadera, real,
es una y la idea de los emigrados acerca de Galicia es otra. Los problemas fundamentales de
la región no alcanzan a las preocupaciones de nuestros compatriotas residentes en América.
Su concepto de Galicia, en la mayoría de los casos equivocado, porque la necesidad les ha
privado de conocer su tierra e indentificarse con sus ansias, no pasa de rozar lo adjetivo y lo
anecdótico. La escasa visión que pudieron abarcar en el itinerario de la aldea al puerto, donde
la presencia del trasatlántico les hablaba al fin del término de una vida de estrecheces y sinsabores, es la que subsiste en su retina y la que en su memoria sirve de punto de comparación
GALICIA Y SUS COLECTIVIDADES EN AMÉRICA
37. NOTA DO EDITOR: refírese ó xornal El Pueblo Gallego de Vigo, do que era director-propietario o pontevedrés e ministro Manuel Portela Valladares. Blanco Torres foi nomeado
redactor-xefe en 1927.
38. Na primeira publicación saíu co título “En torno a un viejo tema: La emigración gallega
y sus tácitos colaboradores”, que logo cambiou ó reedita-lo artigo. Tamén engadiu algunha
liña e a nota enteira, e suprimiu o último parágrafo: “Se nos hace difícil, en un orden elevado
de ideas, representarnos una situación más postrada que la actual”.
184 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:42
Página 185
Clodio González Pérez
entre la vitalidad externa y el progreso mecánico de la urbe o la cosmópolis americana y la
entequez y pobreza del vivir gallego, en la ciudad que apenas conocen y en la aldea donde
trenzaron sus sueños de una suerte mejor.
Muchos paisanos nuestros al retornar a la tierra se admiran de encontrar edificios suntuosos
en las ciudades y tranvías circulando por nuestras rúas. He aquí un ejemplo, tan real como
inverosímil, que con toda su elocuencia nos releva de subrayar prolijamente este aspecto del
desconocimiento de nuestros conterráneos en el exilio, respecto de Galicia.
De ahí proviene el tono epidérmico de superioridad con que, después de una ausencia más
o menos larga, se acercan a su país nativo, y provienen también sus lamentaciones, al correr
del tiempo, sobre la ignorada que es su tierra respecto de la inmensa mayoría de los emigrados. Y esto ocurre cuando han visto y conocido a Galicia.
La potencialidad colectiva de los gallegos en América, sobre todo en la Argentina y Cuba,
donde radican los núcleos más importantes, es enorme. Su amor a la tierra -tal vez un amor
más sensible que espiritual, más estático que dinámico- es indudable. Su deseo de ver engrandecido a su país y aun su actitud de generosidad y munificencia pecuniaria cuando de favorecer u honrar a su país se trata, no pueden negarse en ningún momento. Sin embargo, -y pese
al centenar de entidades por ellos creadas para cooperar a la instrucción en Galicia- toda su
potencialidad se reduce a proyecciones ambientales, locales, allá en sus centros y en sus puntos de residencia, con fiestas, banquetes, homenajes y de vez en cuando torneos electorales
en sus sociedades. No falta tampoco el patriótico mitin en que, con discursos, se redime a Galicia de su atraso, y de sus lacras caciquiles y de su servidumbre política.
Esta percepción justa y constatada de la actuación de nuestros compatriotas en sus centros sociales no excluye -ni se vea en nuestras palabras tal propósito, pues queremos entendernos y para esto nada mejor que la verdad- el reconocimiento de sus grandes virtudes ni los
beneficios que alguna vez reportaron y todavía reportan a Galicia. Más que en su potencialidad, que sería fácilmente susceptible de más amplias y fecundas irradiaciones, pregonan su
desinterés y su espíritu de sacrificio en aras del bien regional los planteles de enseñanza construídos en Galicia a sus expensas y las diversas colaboraciones económicas aportadas al país
con distinto motivo.
Pero yo creo que algo más que eso pudieron haber hecho, y que si no lo hicieron se debe
no a falta de buen propósito, sino simplemente a la desarticulación en que se mueven y a error
o falta de orientación. De mentores no andan muy sobrantes, y a las masas no se les puede
pedir más que entusiasmo, y esto lo tienen bien probado. Cuando surge entre ellos algún mentor, algún guía, no siempre lleva en sí aquel sello de eficacia que imprimen la capacidad y la
austeridad. Esto bien lo sabemos los que conocemos la labor de aquellas colonias gallegas. Y
sabemos también que, si Galicia puede esperar mucho de su cooperación y de su esfuerzo
patriótico, especialmente en lo que se refiere a dotarla de órganos de cultura y nuevas energías económicas (porque hay en nuestra tierra veneros de riqueza no explotados ni siquiera
explorados) no debe esperarlo todo y menos cifrar el éxito de cada iniciativa regional a la esperanza de un concurso automático de los ausentes.
Porque, por ejemplo, es lamentable que ahora mismo, para adquirir la biblioteca de un
prelado fallecido, -empeño harto modesto- haya quien crea necesario recurrir a la ayuda, en
estos casos esporádicos siempre generosa, de las colonias gallegas en América39. Galicia en
39. NOTA DO EDITOR: Refírese á biblioteca do arcebispo compostelán Manuel Lago González, formada por uns 7.000 volumes, que foi adquirida pola Universidade de Santiago de
Compostela e inaugurada en 1929.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 185
Paxs. 151-188
3/6/04
08:42
Página 186
Roberto Blanco Torres:…
este sentido debe acordarse menos de los emigrados, y los emigrados pensar más en hacer eficiente su amor regional, su nostalgia patriótica.
De esto y de lo otro, A Coruña, 1930, pp. 145 ss.
BIBLIOGRAFÍA
ALONSO MONTERO, X.: “Primeiro achegamento á poesía de Roberto
Blanco Torres”. Prólogo á edición facsímile de Orballo da media noite.
Caldas de Reis, Concello de Cuntis, 1998.
BERNÁRDEZ, F. L.: “El ademán de Blanco Torres”. Galicia. Diario de Vigo.
25 de xullo de 1924.
BLANCO VALDÉS, J. L.: Hipertensión cívica. Aproximación á vida e á obra
de Roberto Blanco Torres. Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1998.
DURÁN, J. A.: “Blanco Torres, Roberto”. Gran Enciclopedia Gallega. III.
Santiago de Compostela-Xixón, 1974.
FERNÁNDEZ DEL RIEGO, F.: Escolma de poesía galega. IV, Os Contemporáneos. Vigo, Galaxia, 1955.
GONZÁLEZ PÉREZ, C.: Roberto Blanco Torres. Noia, Editorial Toxosoutos, 1998.
NEIRA VILAS, X.: A prensa galega en Cuba. Sada (A Coruña), Ediciós do
Castro, 1985.
NÚÑEZ SEIXAS, X. M.: O galeguismo en América, 1879-1936. Sada (A
Coruña), Ediciós do Castro, 1992.
OTERO PEDRAYO, R.: O libro dos amigos. Bos Aires, Ediciones Galicia,
1953.
SEIXO PASTOR, M.: Roberto Blanco Torres. Vigo, A Nosa Terra, 1998.
186 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 151-188
3/6/04
08:42
Página 187
Clodio González Pérez
A Real Academia Galega acordou que o “Día das Letras Galegas” correspondente a 1999 estea dedicado a Roberto Blanco
Torres, emigrante, xornalista e poeta nado na vila de Cuntis (PonROBERTO BLANCO TORRES:
tevedra), e asasinado polos falanxistas pouco despois da subleEMIGRANTE, XORNALISTA E
vación militar do 18 de xullo de 1936. Ós 16 anos xa estaba en
POETA
Cuba e publica por esta época os primeiros artigos e poemas, nos
que -malia ser un emigrante adolescente que acaba de chegar á
Clodio González Pérez
illa caribeña- xa amosa excepcionais calidades como escritor e
xornalista. Colaborou asiduamente (en galego ou en castelán) na maioría da prensa galega, na que publicaban os emigrantes, e nos xornais máis famosos de Madrid. Un dos seus temas predilectos foi o da emigración, que el coñecía moi ben por experiencia propia.
Resumo
Palabras clave: emigración, xornalismo, liberdade, república, galeguismo, nacionalismo.
La Real Academia Galega decidió que el “Día das Letras Galegas”
correspondiente a 1999 esté dedicado a Roberto Blanco Torres,
emigrante, periodista y poeta nacido en el pueblo de Cuntis (PonROBERTO BLANCO TORRES:
tevedra), y asesinado por los falangistas poco después de la subleEMIGRANTE, PERIODISTA Y
POETA
vación militar del 18 de julio de 1936. A los 16 años ya se encontraba en Cuba, publicando por esta época los primeros artículos y
Clodio González Pérez
poemas, en los que -a pesar de ser un emigrante adolescente que
acaba de llegar a la isla caribeña- ya muestra excepcionales cualidades como escritor y periodista. Colaboró con frecuencia (en gallego o en castellano) en la mayoría de la
prensa gallega, en la que publicaban los emigrantes, y en los periódicos más famosos de Madrid. Uno de
sus temas predilectos fue el de la emigración, que él conocía muy bien por experiencia propia.
Resumen
Palabras clave: emigración, periodismo, libertad, república, galleguismo, nacionalismo.
La Real Academia Galega a décidé que le “Día das Letras Galegas” correspondant à 1999 soit consacré à Roberto Blanco Torres,
émigrant, journaliste et poète, né dans le bourg de Cuntis (PonROBERTO BLANCO TORRES:
tevedra) et assassiné par les phalangistes après le soulèvement
ÉMIGRANT, JOURNALISTE ET
militaire du 18 juillet 1936. À 16 ans il était déjà à Cuba et il
POÈTE
publie à cet époque ses premiers articles et poèmes, dans lesquels
-malgrè qu’il ne fut qu’un adolescent qui venait à peine d’arriClodio González Pérez
ver aux îles des Caraïbes- il fait déjà preuve d’exceptionnelles
qualités en tant qu’écrivain et journaliste. Il collabora assidûment (en galicien ou en castillan) dans la plupart de la presse galicienne, dans laquelle éditaient les émigrants, et dans les journaux les plus réputés de
Madrid. L’un de ses sujets préférés fut celui de l’émigration qu’il connaissait parfaitement de par sa propre expérience.
Resumé
Mots clé: émigration, journalisme, liberté, république, galeguismo, nationalisme.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 187
Paxs. 151-188
3/6/04
08:42
Página 188
Roberto Blanco Torres:…
The Real Academia Galega (Royal Galician Academy) agreed
that the “Día das Letras Galegas” (Galician Arts Day) corresponding to 1999 should be dedicated to Roberto Blanco Torres,
ROBERTO BLANCO TORRES:
the emigrant, journalist and poet born in Cuntis (Pontevedra) and
EMIGRANT, JOURNALIST AND
assassinated by the Falangists shortly after the military revolt on
POET
July 18th, 1936. He was already in Cuba by the age of 16, publishing his first articles and poems at this time. Despite him being
Clodio González Pérez
an adolescent emigrant who had just arrived on the Caribbean
island, he already showed exceptional qualities as a writer and journalist. He frequently contributed articles (in Galician or in Castilian) to the majority of the Galician press -in which emigrants published- and
to the most famous newspapers in Madrid. One of his most favourite subjects was emigration, which he
knew of very well due to his own personal experience.
Abstract
Key words: emigration, journalism, freedom, Republic, galleguismo, nationalism.
Clodio González Pérez. Membro da Xunta Rectora e do Patronato do Museo do Pobo Galego; secretario da sección de Etnografía e Folclore do Instituto “P. Sarmiento” de Estudios Galegos; membro da Ponencia de Antropoloxía Cultural do Consello da Cultura Galega. Premio nacional do
Certamen nacional de prensa, radio y televisión sobre Artes y Tradiciones Populares, organizado polo
Ministerio de Cultura, os anos 1983, 1984, 1985 e 1986. Conta cunha ampla producción de máis de cento
cincuenta publicacións, entre libros e traballos en revistas especializadas, entre as que destacan: A festa
dos maios en Galicia. Unha aproximación histórico-antropolóxica ó Ciclo de Maio; A producción tradicional do ferro en Galicia: As grandes ferrerías da provincia de Lugo; e Brión: Historia, economía, cultura e arte.
Currículum
188 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 189-208
2/6/04
21:40
Página 189
ESTUDIOS MIGRATORIOS n.º 6 / Decembro 1998. / ISSN. 1136-0291 pp. 189-207
Debemos entende-las audicións
radiofónicas galegas no exterior
como unha forma de expresión
social e cultural dos nosos colectivos emigrados. Aquelas que eran
Jesús José Blanco Rosas
patrocinadas por sociedades de
emigrantes e centros galegos
xogaron un papel similar ó que xa viñan desenvolvendo os voceiros dos que
moitas veces constituían un complemento oral: “a radio serviu sempre como
complemento da tribuna e a prensa”, afirmaba Luís Pérez Rodríguez1. As emisións “oficiais” eran un instrumento articulador ó servicio da entidade que as
financiaba e actuaban como tales mantendo ó día o seu calendario de comidas, festivais, actividades culturais e todos aqueles eventos que servían para
reforza-los lazos sociais da colectividade co seu lugar de orixe. En menor
medida, tamén desempeñaron un papel importante difundindo a cultura galega.
Pero as emisións máis coñecidas son aquelas promovidas por particulares, na
meirande parte dos casos intelectuais exiliados, entre os que destacan Castelao e Luís Seoane, que sen renunciar á función organizativa do colectivo que
caracterizaba ás audicións oficiais, verían no medio radiofónico o instrumento
ideal para o espallamento do galeguismo. Nos tempos actuais, a radio exterior, xunto coa televisión, está sendo utilizada para poñer en contacto ós galegos de ámbalas beiras do Atlántico, sucedéndose con frecuencia emotivos
encontros dos emigrantes coa terra e a familia que deixaron atrás.
A primeira aproximación cuantitativa á radiodifusión galega no exterior
realizouna Xosé Luís Blanco Campaña na súa obra Radio e Prensa na Galicia Exterior. Este autor censou un total de 51 programas radiais da emigración galega: 27 en Europa e 24 en América. Sen embargo, a importancia de
Europa redúcese notablemente, se consideramos que boa parte dos espacios
incluídos nesa categoría corresponden a Cataluña, autonomía que entra dentro do ámbito peninsular e por iso garda unhas afinidades máis estreitas con
Galicia que calquera país europeo. Ó mesmo tempo, a súa situación de comunidade histórica, dotada cun idioma e cunha cultura propios, son características que achegan aínda máis a Galicia este territorio. Na táboa de clasificación por países que figura na obra de Blanco Campaña, Arxentina aparecía
como o primeiro país en importancia con 18 audicións, seguido a pouca distancia de Cataluña con 13.
As cifras máis recentes e actualizadas sobre a radiodifusión galega no exterior corresponden á base de datos que se está elaborando para a tese de doutoramento Radiodifusión e emigración galega nos países rioplatenses2. Ata
OS PROGRAMAS
RADIAIS DOS EMIGRANTES GALEGOS
1. PÉREZ RODRÍGUEZ, Luís: Fernando Iglesias “Tacholas”. Un actor auriense na Galicia
Ideal. Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1996, p. 109.
2. BLANCO ROSAS, Jesús José: Radiodifusión e emigración galega nos países rioplatenses.
Tese de doutoramento en elaboración.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 189
Paxs. 189-208
2/6/04
21:40
Página 190
Os programas radiais…
agora, aínda que apareceu algún espacio non rexistrado por Blanco Campaña,
o que aumentaría o número total das audicións a 56, as cifras non experimentaron un incremento significativo. Por grandes áreas xeográficas atopamos 33 espacios en Arxentina e 19 en Europa, dos que 12 corresponden a
España. Deste xeito, nunha agrupación por países a Península sitúase inmediatamente despois de Arxentina e a bastante distancia por diante de Suíza,
que conta tan só con 3. Así mesmo, debemos destacar unha vez máis a importancia das nosas audicións en Cataluña, onde ata o momento foron contabilizadas 9. As capitais respectivas destes territorios (Bos Aires, Barcelona e
Xenebra) son os puntos neurálxicos que concentran a maior parte das audicións. Pódense apreciar algunhas diferencias entre os nosos datos e os de
Blanco Campaña en determinados casos. Por exemplo, só atopamos 9 programas en Cataluña fronte ós 13 que el apuntaba. O autor de Radio e Prensa
na Galicia Exterior chegou a contabilizar 4 audicións máis ca nós, pero non
especifica cales son nin tampouco onde obtivo os datos que lle permiten establecer esa cifra. Nós, polo momento, só puidemos confirma-la existencia das
que figuran no censo das páxinas finais.
Todas estas experiencias radiais, tanto as promovidas por particulares como
as financiadas por entidades societarias, participan de características similares: na maioría dos casos os espacios céntranse na divulgación de temas e noticias sobre Galicia e, sobre todo, da colectividade galega emigrada; utilizan para
financiarse a publicidade de negocios galegos ou subvencións da entidade
societaria que os promove; son de periodicidade semanal e a súa duración
oscila entre 30-60 minutos, que era o espacio de tempo que tiñan posibilidades de mercar nas emisoras do país receptor. Neste punto, Alberto Vilanova
lamentábase de que os galegos non contasen cunha emisora propia, feito que
atribuía á falta de unidade que sempre caracterizou os individuos da nosa terra:
“dada la capacidad económica y emprendedora de nuestra colectividad, no se
comprende como no ha adquirido una emisora propia que de manera constructiva y organizada realizase la gran labor cultural y patriótica que demandan nuestras necesidades sociales”3. Isto si se conseguiría moi posteriormente
en Cataluña ou en Suíza, que, como veremos máis adiante, retransmitiron
algúns dos programas dirixidos ós colectivos galegos desde emisoras propias.
No afán destas emisións por difundi-la nosa fala e a nosa cultura, moitos
deles estaban feitos en galego. Nembargantes, predomina o uso do castelán,
debido a que na Arxentina, o país que conta con maior número de audicións
galegas, a totalidade dos programas foron radiados naquel idioma. Isto é
debido, segundo apuntaron diversos persoeiros estreitamente vinculados ó
mundo da radiodifusión galega no exterior, a unha lei da época peronista que
prohibía emitir en calquera lingua que non fose a oficial do país. Así, Manuel
Meilán afirmaba:
3. VILANOVA RODRÍGUEZ, Alberto: Los gallegos en la Argentina. Vol. II. Bos Aires, Ediciones Galicia, 1966, p. 1421.
190 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 189-208
2/6/04
21:40
Página 191
Jesús José Blanco Rosas
Daquela a Constitución Arxentina, a diferencia da Uruguaia, prohibía o uso doutras linguas que non fosen o castelán nos medios de comunicación. Era unha lei de Perón4.
Sen embargo, este punto non parece estar demasiado claro. Por unha
banda, entre a prensa algúns voceiros publicaban artigos en galego, cando non
eran bilingües ou incluso estaban totalmente redactados no noso idioma; por
outra banda, algúns autores, Ricardo Palmás entre eles, afirman que non existían prohibicións legais:
Na Arxentina as audicións das colectividades estranxeiras eran en xeral en castelán, aínda
que había algunhas que se emitían na lingua do país de orixe, como é o caso da audición
catalana.
A pesar de non existir ningunha prohibición legal que impedise usar linguas distintas da
castelá, as audicións das colectividades preferiron usa-lo idioma oficial de Arxentina como
medio para acadar maior audiencia e espallamento5.
Aínda non se puido determinar con claridade se a realización dos programas en castelán respondía a imperativos legais, que algo debeu haber, ou
ben era unha estratexia voluntaria dos seus responsables para chegar a un
público máis amplo. Pero habemos de ter en conta que, aínda con esa lei en
vigor, a existencia de audicións noutros idiomas indicaría que as institucións
non eran moi estrictas na súa aplicación, feito do que as audicións galegas
tamén poderían aproveitarse.
As primeiras emisións radiofónicas da emigración galega xurdiron nas
capitais dos países riopratenses durante a década dos anos 30. A resolución
da Guerra Civil española a favor do bando franquista obrigou a exiliarse a
moitos intelectuais galegos, que elixiron como destinos preferentes os países americanos con máis presencia galega. Froito da intensa actividade desenvolta tanto polos fuxidos da Guerra coma por aqueles galegos que xa viñan
traballando en prol de Galicia antes do conflicto bélico español xorden agora
as audicións históricas con títulos como: Recordando a Galicia de Maruxa
Boga, La Voz de Galicia de Tacholas, Galicia en el Aire de Andrés Rodríguez Barbeito ou Galicia Emigrante do polifacético Luís Seoane, todas elas
en Bos Aires. No outro país riopratense, Uruguai, aparece outro dos buques
insignia da radiodifusión galega, Sempre en Galicia, de Manuel Meilán. En
Europa destacou o Galiciam Programme, emitido pola BBC de Londres.
Paralelamente, nesta etapa os centros galegos rexionais e provinciais e incluso
algún local poñen en antena programas dirixidos ós seus colectivos. O cambio de orientación da emigración galega cara a Europa, unido máis adiante
ó freo das saídas co restablecemento da democracia, un certo melloramento
4. SAMUELLE LAMELA, Cristiana: Conversas con Manuel Meilán. Vigo, Xerais, 1993, p. 157.
5. PALMÁS CASAL, Ricardo: A emigración galega na Arxentina. Sada (A Coruña), Ediciós
do Castro, 1978, p. 28.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 191
Paxs. 189-208
2/6/04
21:40
Página 192
Os programas radiais…
económico e a asunción da identidade do país de destino por parte dos fillos
dos emigrantes galegos, foron minguando as estructuras das comunidades
galegas americanas. Esa deterioración notouse en tódolos campos, sen constituí-lo da radiodifusión unha excepción. Nos nosos días, en América aínda
sobreviven algúns dos programas míticos, pero con graves problemas económicos. Paradoxalmente proliferan as audicións meramente folclóricas, que
evocan Galicia con morriña, pero que fóra da súa visión nostálxica non achegan nada significativo nin afondan, salvo excepcións, nos problemas da emigración. Analicemos máis detidamente estas etapas.
Sería aventurado establecer unha data concreta
para os inicios da radiodifusión galega no exterior, xa que discorren case ó mesmo tempo unha
serie de acontecementos que determinarán a
1.1. Etapa inicial
posta en funcionamento dos programas radiais
(1930-1936)
galegos sen gardar necesariamente unha relación
entre eles, salvo o feito de estaren vinculados cos avances no mundo da radiodifusión e a dinámica evolutiva da emigración galega. En todo caso si podemos afirmar con certa seguridade que as orixes destas experiencias correspóndense coa primeira metade dos anos trinta e xorden no marco das capitais
dos países riopratenses.
Algúns autores, como Xosé Luís Blanco Campaña, sitúan o punto de partida na transmisión radiofónica que tivo lugar o 18 de decembro de 1932 entre
Santiago de Compostela e Bos Aires6. Esta transmisión efectuouse para dar
conta en directo á colectividade galega da capital porteña da celebración en
Santiago da Asemblea do Concello que ía trata-lo primeiro Estatuto de Autonomía para o país. A emisora responsable en Arxentina foi Radio Splendid,
e a Compañía Telefónica española fíxose cargo dos custos que tocaban pola
parte peninsular. Foi a gran significación da presencia e a vida galega en Bos
Aires, naqueles momentos, o factor determinante que xogou a favor da súa
elección como o lugar idóneo co que establece-la emisión.
Uns anos antes iniciara a súa traxectoria nas ondas Xosé Núñez Búa, que,
de acordo coa información que achega Alberto Vilanova7, será o primeiro
locutor galego no exterior. Cando Núñez Búa comezou, en Galicia aínda non
había radio. O seu primeiro traballo foi como presentador en Radio Prieto
(Bos Aires) e nos anos trinta tiña xa un programa ó seu cargo en Radio el
Pueblo (hoxe Radio América), titulado La Hora Iberoamericana. Segundo
Vilanova, nel dábanse cita “muchas de las manifestaciones folklóricas galaicas”; de feito, pasaron pola audición tódolos actores galegos da capital, destacando especialmente Fernando Iglesias “Tacholas”, que foi invitado por
1. AS AUDICIÓNS
AMERICANAS
6. BLANCO CAMPAÑA, Xosé Luís: Radio e Prensa na Galicia Exterior. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1995, pp. 11-13.
7. VILANOVA RODRÍGUEZ, Alberto: op. cit., p. 1421.
192 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 189-208
2/6/04
21:40
Página 193
Jesús José Blanco Rosas
Núñez Búa a formar parte do equipo: “Alí saía a voz de Tacholas ó aire, tódolos xoves e domingos, contando contos, teatralizando textos ou comentarios
en galego”8. Precisamente será nesta audición onde o actor adopte o alcume
polo que sería coñecido ó longo da súa vida9. O programa, que estivo en
antena entre 1932 e 1941, é considerado “la primera audición radiofónica de
temas españoles en Sudamérica”10. A dedicación de Núñez Búa ó mundo da
radio levaríao, anos máis tarde, a facer tamén unha audición británica na compaña dun amigo neocelandés en Radio Excelsior.
Por unhas memorias do actor Tacholas11, nas que fala de como se viviron
os tempos da Guerra Civil desde Bos Aires, sabemos que La Hora Iberoamericana, tamén coñecida co nome de Audición Iberoamericana, tivo a súa máis
directa competidora na audición Hispano-Arxentina, de José Barreiro. Ese
mesmo documento infórmanos de que nesta etapa tamén funcionaron os programas Por los caminos de España, de Cano Maezco, e Habla Madrid, que
foi o último en aparecer. Segundo nos di Tacholas, Habla Madrid estaba conducido por tres mozos: Lema, Aguirre e Gil Huesca, un sobriño do cónsul de
España, ex-ministro Manuel Blasco Garzón. O programa era emitido por Radio
Callao e difundía noticias e datos máis actuais cós outros, “aínda que tiñan os
seus atrancos coas autoridades competentes... e outras non tan competentes”12.
Polos seus títulos vemos que estes espacios pretendían captar unha audiencia
española e latinoamericana, e polo tanto non podemos consideralos audicións
galegas propiamente ditas. Sen embargo, dous deles (La Hora Iberoamericana
e a audición Hispano-Arxentina) estaban dirixidos por galegos e tiñan entre o
persoal do equipo moitos dos nosos compatriotas. Ademais, nesas audicións
tiñan ampla presencia os asuntos vinculados con Galicia.
O primeiro programa xa completamente galego do que temos noticia é La
Hora Gallega, emitido por Radio Mayo desde Bos Aires. Vilanova a penas
ofrece datos sobre esta audición fóra do feito de que nel pronunciou unha
charla o xornalista José Ramón Lence en 1935 “sobre el concepto despectivo hacia el gallego entre la población arxentina”13. É posible que se tratara
da versión galega de La Hora Iberoamericana ou ben dese mesmo programa,
que cambiaría o título por La Hora Gallega, debido á predominancia dos
temas galegos nos seus contidos. En calquera caso, a similitude dos nomes
leva a pensar que debeu existir algunha relación.
8. PÉREZ RODRÍGUEZ, Luís: op. cit., p. 34.
9. Ibídem.
10. COUCEIRO FREIJOMIL, Antonio. Diccionario Bio-Bibliográfico de escritores. Vol. II.
Santiago de Compostela, Bibliófilos Gallegos, 1952, p. 492.
11. “A Guerra Civil española desde lonxe”. Texto de “Tacholas” recompilado e traducido ó
galego para a obra de PÉREZ RODRÍGUEZ, Luís: Fernando Iglesias “Tacholas”. Un actor
auriense na Galicia Ideal. Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1996, pp. 223-244.
12. PÉREZ RODRÍGUEZ, Luís: op. cit., pp. 228-229.
13. VILANOVA RODRÍGUEZ, Alberto: op. cit., p. 1421.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 193
Paxs. 189-208
2/6/04
21:40
Página 194
Os programas radiais…
En Uruguai funcionará desde 1935 o programa dirixido polos irmáns Cadilla Airiños da Miña Terra14, no que se interpretaba música popular en vivo,
estando a dirección musical a cargo de Jaurés Lamarque Pons. A audición
durou aproximadamente ata 1937. Dous dos seus integrantes, Lorenzo Rosito
e Pepe Fernández, formarían ó peche do programa o conxunto musical “Los
Parranderos” acompañados polo guitarrista Camilo Bóveda Amor.
Estes primeiros títulos estaban centrados nos aspectos puramente culturais e folclóricos de Galicia e non amosaban unha vontade de compromiso
activo co galeguismo nin se esmeraban na denuncia dos problemas da emigración galega. Esta actitude será notablemente diferente nos programas promovidos polos exiliados, marcados por un carácter máis comprometido.
Entre o estalido da Guerra Civil Española e o
final da Segunda Guerra Mundial entramos
nunha etapa en que pouco ou nada sabemos do
que sucedeu no panorama radiofónico da emigración galega. Moitos dos programas citados na etapa anterior seguiron funcionando sen altera-lo seu carácter e xurdiron outros na mesma liña, é dicir,
limitados exclusivamente ó ámbito da cultura.
Houbo tamén audicións de declarado apoio á causa republicana, pero o
normal é que estivesen dirixidas ós colectivos españois en xeral, dado que,
ante as circunstancias do conflicto bélico, pareceu máis apropiado unir esforzos en prol dunha mesma causa. Non é descartable que Castelao realizase
intervencións pola radio en Estados Unidos ou Cuba, países en que fixo campaña a favor da República Española. Coa Guerra xa finalizada hai constancia, segundo afirma Blanco Campaña, de que Castelao intervirá en 1939 nun
espacio radiofónico presentado por Xerardo Álvarez Gallego para defende-la candidatura da Irmandade Galeguista á presidencia do Centro Galego da
Habana, pero non se sabe con seguridade se era un programa “en toda regra”
para a colectividade galega15. Fóra destes escasos datos a penas temos información, como xa apuntamos, sobre as audicións galegas; pero todo parece
indicar que foi unha etapa en que non se experimentaron moitas novidades.
1.2. As circunstancias
da Guerra Civil
(1936-1939)
Unha vez que a derrota do lexítimo goberno
resultou inminente, o movemento galeguista,
lonxe de desaparecer, organizouse arredor
daqueles países que tiñan máis presencia de emigración galega. Iso foi consecuencia directa da afluencia dunha nova clase de emigrantes procedentes
do exilio. Tratábase en boa parte de intelectuais fortemente comprometidos
1.3. As audicións do exilio (1939-1980)
14. Atopámo-la información sobre este programa en SAMUELLE LAMELA, Cristina: Nuestros gallegos. Montevideo (Uruguai), Editorial Nuestra Tierra, 1990, pp. 49-50. (Col. Nuestras Raíces 2).
15. BLANCO CAMPAÑA, Xosé Luís: op. cit., pp. 37-38.
194 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 189-208
2/6/04
21:40
Página 195
Jesús José Blanco Rosas
co movemento galeguista. Algúns, como Luís Seoane, chegaron ó iniciarse
o conflicto; outros, coma Castelao, unha vez finalizada a guerra. Estes intelectuais convertéronse no motor que impulsou a etapa máis dinámica da nosa
emigración, pola inxente cantidade de actividades que se desenvolven con
Galicia como pano de fondo. Todo iso tamén alcanzará á radiodifusión galega
no exterior, que vivirá agora os seus mellores momentos.
Os novos programas, aínda que na súa meirande parte seguen amosando
un carácter predominantemente cultural, tiñan unha máis clara vontade de
compromiso coa ideoloxía galeguista que reivindicaba activamente a identidade da nosa terra e denunciaba a ilexitimidade do réxime franquista. É agora
cando aparecen algúns dos títulos máis representativos que pola súa transcendencia ben poden ser cualificados como históricos. En 1939 inicia a súa
andaina Galicia, Arte y Cultura, conducido por Maruja Villanueva en LR2Radio Argentina, que foi inaugurado por Xavier Bóveda16. Seguindo unha idea
de Castelao, aparece en 1945 Recordando a Galicia, programa emitido por
Radio Rivadavia e dirixido por Maruxa Boga, que contaba coa colaboración
de Fernando Iglesias “Tacholas” 17, Alfredo Aróstegui e o dirixente do Centro
Ourensán, Enrique González. A audición mantívose en antena ata 1961, desaparece nesa data debido ó peche total de Radio Rivadavia, non está moi claro
se por problemas económicos ou doutro tipo. O 8 de outubro de 1961 Luís
Seoane adicaría unha homenaxe radiofónica desde a audición “Galicia Emigrante” ó programa de Maruxa Boga por mor da súa desaparición18. Un dos
seus integrantes, “Tacholas”, que abandonara a audición apremado por solicitudes profesionais, algúns anos máis tarde iniciaría unha experiencia en solitario dirixindo La Voz de Galicia (1953) por LR-9, Radio Antártida. Practicamente en todas estas audicións podemos observar que existía unha estreita
relación entre o mundo da radiodifusión e o teatro galego, dado que Maruxa
Villanueva, Maruxa Boga, “Tacholas” e Enrique González eran actores recoñecidos na capital porteña. Tamén hai que chama-la atención sobre o papel
que debeu desempa-la figura de Castelao na promoción das primeiras audicións da posguerra. Xa falaramos de que fora o impulsor de Recordando a
Galicia, dato pouco ou nada coñecido, pero tamén podemos decatarnos de que
boa parte das figuras citadas pertencían á Compañía de Comedias de Maruxa
Villanueva, que puxo en escena unha das obras teatrais máis emblemáticas de
Castelao. Referímonos a “Os vellos non deben de namorarse”, que foi representada no Teatro Mayo o 14 de agosto de 1941, figurando precisamente, entre
os primeiros actores, “Tacholas”, Aróstegui e Maruxa Villanueva.
Ós títulos anteriormente citados engadiranse posteriormente Galicia en el
Aire (1958), de Andrés Rodríguez Barbeito, patrocinada polo industrial Xosé
16. PÉREZ RODRÍGUEZ, Luís: op. cit., p. 47.
17. Como vimos, o actor xa iniciara as súas actividades como locutor na audición de Manuel
Núñez Búa en 1932.
18. BRAXE, Lino e SEOANE, Xavier: Escolma de textos da audición radial de Luís Seoane
Galicia Emigrante. Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1989 [2ª edición 1994], pp. 167-169.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 195
Paxs. 189-208
2/6/04
21:40
Página 196
Os programas radiais…
Ramallo, e, sobre todo, Galicia Emigrante (1954), de Luís Seoane, que perdurará ata 1971. A audición de Seoane prolongouse trala desaparición da
revista que lle deu o nome en 1959 e sobreviviu tamén a tódolos programas
anteriormente citados, converténdose nunha das audicións máis lonxevas por
detrás de Sempre en Galicia, que aínda segue emitíndose en Montevideo.
Aínda que Seoane sempre fixo fincapé na súa independencia de calquera
patrón, o certo é que o industrial Xavier Vázquez Iglesias contribuíu grandemente e con puntual fidelidade ó financiamento da audición, continuando
así o labor de mecenado que el e a súa filla Praty iniciaran anteriormente anunciándose na revista Galicia Emigrante. En decembro de 1958 o programa pasa
a emitirse por Radio Porteña, onde Seoane xa viña colaborando nunha audición para o Centro Lucense. Na sede desa entidade chegaría a constituírse
unha sociedade denominada “Amigos de Galicia Emigrante”, co fin de conseguir cartos para o sostemento da emisión e a revista do mesmo nome19, o
que tamén puido condicionar en certa medida a dinámica “independente” da
audición.
Pero Arxentina non é o único país onde os galegos promoveron actividades radiais. Non podemos esquecer que unha das audicións máis emblemáticas da galeguidade funciona dende hai tempo en Uruguai, o outro país riopratense. Referímonos a Sempre en Galicia, emitido por CX16 - Radio Carve
de Montevideo, que iniciou a súa andaina en 1950 e chega ata os nosos días.
O programa xurdiu como homenaxe a Castelao pouco tempo despois da súa
morte. Precisamente leva o título dunha das súas obras máis coñecidas. O
espacio foi conducido durante moito tempo pola figura de Manuel Meilán,
destacado galeguista de Montevideo e símbolo na capital uruguaia20, que tras
deixa-lo programa foi substituído por Tony de Seárez21.
Fora do ámbito riopratense sobresaen títulos como A Hora de Galicia
(1952-1968), programa de contido cultural e informativo, promovido por
Roxelio Rodríguez de Bretaña, e estreitamente vinculado co Padroado da Cultura Galega de México. O espacio emitiuse en galego22 tódolos domingos ás
dez da mañá durante oito anos. Sobre esta audición existe abundante información na revista Vieiros, que é o voceiro oficial do Padroado. No seu primeiro número Carlos Velo Cobelas, codirector da publicación, salienta a
importancia do programa radial ó referirse ás actividades principais da entidade societaria23. O peche de A Hora de Galicia estivo motivado polas presións dalgúns anunciantes que pedían a súa retirada da emisora, molestos polo
19. “Amigos de Galicia Emigrante”. Nota publicada na revista Lugo. Boletín del Centro
Lucense de Buenos Aires. Decembro de 1958, p. 4.
20. BLANCO CAMPAÑA, Xosé Luís: op. cit., p. 30.
21. SAMUELLE LAMELA, Cristina: op. cit., 1993, pp. 155-165.
22. “No idioma dos Canzoeiros, de Curros, de Castelao e dos labregos e mariñeiros da nosa
terra”, dicía Luís Soto nun comentario sobre o programa realizado no n.º 1 de Vieiros.
23. VELO COVELAS, Carlos: “As labouras”. Vieiros. 1 (verán de 1959). México.
196 ESTUDIOS MIGRATORIOS
Paxs. 189-208
2/6/04
21:40
Página 197
Jesús José Blanco Rosas
seu talante de denuncia. O señor Ferreiro, responsable da emisora, non cedeu
á chantaxe publicitaria; pero sería o propio equipo do programa o que decidiría voluntariamente abandona-la emisión para non causar prexuízos económicos á empresa de Ferreiro24.
Os Centros galegos tamén poñerían en funcionamento as súas propias audicións que, como xa
apuntamos, servían de complemento oral ós
voceiros que editaban. O carácter “oficial” destas emisións leva a pensar que,
a diferencia das conducidas por particulares, amosarían un ton máis moderado, aínda que é certo que a dificultade de atopar gravacións destes programas non permitiu analiza-lo seu contido para afirmar se efectivamente era así.
Estes programas son bastante menos coñecidos, polo que puideron funcionar algúns máis dos que citamos a continuación. Sabemos que houbo unha
audición no Centro Galego de Bos Aires que se emitía por Radio El Mundo25.
Tamén hai novas sobre a existencia de espacios radiais en tódolos centros provinciais de Bos Aires, agás no pontevedrés. Para atopar información sobre
este tipo de audicións a mellor fonte constitúena os voceiros oficiais das
devanditas sociedades. A esta categoría responden, por exemplo, as audicións
que patrocinaba o Centro Lucense, que, segundo Ricardo Palmás, eran realizadas no esencial por Luís Seoane26. Na revista Lugo cítase como conductor principal desta emisión a Víctor Luís Molinari27. Tamén na mesma revista
publicáronse artigos a partir de extractos das audicións. En datas máis recentes, xa próximas ó final da Dictadura franquista, apareceu o programa Recorriendo España de la Mano del Centro Gallego y Saviñao (1977), emitido
por FM Radio Cosmos, na localidade de Rosario. A responsable das emisións
é esta curiosa sociedade Galego-Arxentina, que xurdiu froito da unión entre
o Centro Galego e a Asociación do Saviñao, vellas asociacións de Rosario.
Ata agora os investigadores amosaron escaso interese no estudio das audicións patrocinadas por entidades de emigrantes. O habitual é que estes espacios nin sequera se mencionen ou se faga alusión a eles, limitándose exclusivamente a cita-lo título do programa e as súas características máis significativas.
Os estudios sobre a radiodifusión galega no exterior amosan máis preferencia
por aqueles títulos claramente galeguistas, descoidando así as audicións dos centros galegos que polo seu carácter oficial terían un compromiso meramente
superficial coa causa galega. Tamén hai que ter en conta que moitas veces o
interese por determinadas audicións ía unido ó interese polo estudio da vida e
1.4. As audicións das
entidades societarias
24. RODRÍGUEZ DOMÍNGUEZ, Elixio: Matádeo mañá. Vigo, Xerais, 1994.
25. PÉREZ RODRÍGUEZ, Luís: op. cit., p. 109.
26. PALMÁS CASAL, Ricardo: op. cit., pp. 29-30.
27. Memoria y balance ejercicio del año 1967 del Centro Lucense de Buenos Aires. Institución Cultural, Recreativa y Deportiva acordada por el S. Gobierno de la Nación. Decreto
1303/45. Avenida de Belgrado 1841. Capital Federal.
ESTUDIOS MIGRATORIOS 197
Paxs. 189-208