OS GRAVADOS RUPESTRES PREHISTÓRICOS DO SUR DA RÍA DE VIGO Parece que está fora de toda dúbida que os gravados rupestres ó aire libre poden ser considerados como unha das manifestacións culturais mais interesantes de entre todas as deixadas polos nosos antepasados máis remotos , aínda e máis; quizais estamos ante única que poida ser entendida como propiamente galega , algo particularmente importante nunha época na que se lles está concedendo tanto valor os sinais de identidade dos pobos. DISTRIBUCIÓN.- Os gravados rupestres do Sur da Ría de Vigo distribúense polo Val do Fragoso (Concello de Vigo), Val Miñor (concellos de Baiona, Gondomar e Nigrán), Baixo Miño (A Guarda, Tui, Tomiño, Oia e O Rosal). mostrando unha crara vocación periférica as terras de potencial explotación agrícola.., As veces dase a particularidade de que a localización dos emprazamentos dos petroglifos son identificábels dende lonxe por tratarse de pequenas elevacións , ou penedos sobresaíntes Igual que sucede no resto da área do Grupo Galaico da Arte Rupestre Pehistórica, na gran maioría trátase de deseños xeométricos, en superficies graníticas ben a rentes do chan ou de escasa pendente , que parece reflectir que os gravados son unha mensaxe con destino os que denominaremos como “espíritus superiores” dentro do mundo de crenzas dos gravadores. Por outra banda en menor número existen unha serie de superficies de forte inclinación tendente a verticalidade como sucede nos casos das representacións de Auga da Laxe I e III na serra do Galiñeiro (Vincios; Gondomar), ou o que chamamos o gran panel de “Os Campos” (Bahiña; Baiona), que parecen ter algún matiz na sua mensaxe relacionado coa posesión do poder e as suas relacións, xa que os gravados poden ser vistos dende lonxe. ICONOGRAFÍA.- Dende un punto de vista iconográfico podemos facer dous grandes grupos: O bloque naturalista no que integramos aquelas imaxes que podemos recoñecer como as armas, a fauna, os ídolos e a figura humana ; e o bloque abstracto -o de mais número de representacións- composto por figuras xeométricas a base de círculos simples , círculos concéntricos, espirais, laberintos, laberintiformes e liñas. As Armas .- As armas teñen a sua maior representación na Serra do Galiñeiro en Vincios , concello de Gondomar, na estación de Auga da Laxe composta por catro superficies con puñais e alabardas, na que destaca o grupo I coñecido como Pedra das Procesións pola disposición das armas nunha superficie tendente a verticalidade sobresaindo a gran espada de 240 cm. nunha composición na que están presentes puñais, alabardas e unhas figuras trapezoidales que se veñen interpretando como escutiformes, ou máscaras para outros autores. Destaca tamén a superficie do Val do Fragoso .no barrio da Laxe de Sárdoma en Vigo, con duas alabardas xunto a outras figuras de carácter xeométrico e cruciformes modernos. E non podemos esquecer a superficie na Poza da Lagoa en Trasmañó no concello de Redondela con representacións e alabardas, puñais e algunha figura con apariencia de escutiforme. A Fauna.- Malia o alto número de figuras de cuadrúpedos constatamos unha baixa densidade de reproduccións ce cervos con cornamenta tan abundantes noutras zonas como no Val do Lérez ou na marxe da Ría de Arousa. As escasas figuras deste tipo témo-las no Monte Penide, unha pequena figura, outra na parroquia de Matamá en Vigo no lugar de Millaradas, duas en Chandebrito no concello de Nigrán no Sueido e no Chán das Tomadas. Pero as mais destacadas representacións corresponden o lugar de Chan do Rei no Rosal. As figuras mais numerosas son representacións esquemáticas configuradas por unha sola linha que define rabo,lombo , pescozo e cabeza , da que parten trazos hacia abaixo a modo de extremidades. Como exemplo mais destacado temos o gran panel de Os Campos – Outeiro dos Lameiros no concello de Baiona pertencente a comunidade de montes de Sabarís. Outro tipo de figuras únicas no Noroeste da Península Ibérica son as tres de gran tamaño da superficie de Auga dos Cebros en Pedornes no concello de Oia, que interpretamos como veados, executadas mediante o vaciado do espacio do corpo, presentan un pescozo tipo xirafoide, e unhas extremidades de surco fino; esta superficie destaca pola presencia da representación da única embarcación coñecida no grupo galaico de arte rupestre. Como serpes podemos interpretar a figura do Pontón en Coruxo, no concello de Vigo, a de Bouza Fariña en Mougás no concello de Oia, a do alto da Campana e as da Laxe do Lapón no Rosal , como representacións que ofrecen menos dúbidas cara a intrpretálas como ofidios. O Home.- Non son moi abundantes as figuras que poidamos identificar como reproduccións da figura humana. As mais numerosas son as que están no lombo de figuras de animais, que poderíamos interpretar como cabalos que configuran escenas de monta como nos casos de Os Campos- Outeiro dos Lameiros e Regueiro do Retruco no monte Sabarís , e As Abeas no monte de Belesar no concello de Baiona , e no concello de Oia temos a as figuras de Pedra dos Chetos, Pedra do Cazador, Auga dos Cebros, e a Xestosiña en Pedornes , ademais dunha figura na superficie do grupo I do Monte Tetón en Tebra no concello de Tomiño . O Xinete está representado de forma esquemática xeralmente de aspecto cruciforme, suxetando mediante unha brida o animal e axitando algún tipo de arma. En canto a representación de figuras a pé son escasas; destacando a do grupo I do Monte Tetón en Tebra no concello de Tomiño e outra figura na Pedra do Cazador en Pedornes no concello de Oia. Os Círculos.- Son as figuras de círculos , preferentemente as figuras de círculos cocéntricos con caola central os deseños mais ampliamente representados , como sucede no resto do NO da península Ibérica , con forte presencia nos montes do Mauxo entre o Val do Fragoso e o Val Miñpr , destacando nesta área as superficies de Pedra Moura en Fragoselo na parroquia de Coruxo en Vigo así como as das Cháns de Chandebrito en Nigrán. As respresentacións mais espectaculares atópanse no Mte Tetón de Tebra en Tomiño con 250 cm. e 350 cm. de diámetro respectivamente. Os laberintos.- Dos cinco laberintos coñecidos ata estas datas todos eles nas Rías Baixas dous están no macizo da Groba: un no lugar de Chán do Rei en Marzán no concello do Rosal e outro na parroquia de Burgueira en Oia con 110 cm. de diámetro coñecido como Pedra Escrita ou Penedo Cruzado. As Espirais.- A espiral mais destacada está no Picouto do concello do Rosal, concello no que aparecen tamén en Parada de Novás. No concello da Guarda destacan as representacións. Os Cadrangulares.- Destacan as figuras do grupo I do Monte Tetón en tebra no concello de Tomiño, que parecen reproducir algun tipo de representación cartográfica según as opinións dalgúns especialistas inspirados en deseños da zona alpina italiana interpretados como tales . Outra superficie destacada está no Fabal na parroquia de Matamá en Vigo, que presenta figuras realmente espectaculares. Liñas.- Nalgúns casos trátase de pequenas ou longas liñas rectas ou curvas que poden ter remate en cazolas aparentando representacións serpentiformes, noutros as liñas configuran complexos deseños a modo de redes como a superficie dos Cochos en Cruxo no Cocello de Vigo, ou na Pedra dos Chetos en Pedornes no concello de Oia. CRONOLOXIA.- A percepción das relacións formais xeográficas e determinados petroglifos, ademais da presencia de restos das rochas gravadas reaproveitadas en construccións tumulares; a relativa facilidade de datación das armas que son obxectos reais coñecidos no rexistro arqueolóxico da transición do III – II milenio a. de C.; e a sua relación directa -nas zonas dónde se puideron estudiar os complexos rupestres dende unha perspectiva territorialcos asentamentos das comunidades de campesiños datadas nos primeiros tempos do desenvolvemento da metalurxia , apuntan unha cronoloxía curta no desenvolvemento do foco de arte rupestre do NO da península Ibérica PARA SABER MAIS BRADLEY, Richard; FABREGAS VALCARCE, Ramón La "Ley de la Frontera"Grupos Rupestres Galaico y Esquemático y Prehistoria del Noroeste de la Peninsula Ibérica. Trabajos de Prehistoria . Volumen 56 , nº 1. Madrid 1999. CARRERA RAMIREZ, Fernando; COSTAS GOBERNA, Fernando J.; DE LA PEÑA SANTOS, Antonio Grabados Rupestres en Galicia . Diputación Provincial de Pontevedra. Pontevedra 2002 COSTAS GOBERNA, Fernando Javier Petroglifos del Litoral Sur de la Ría de Vigo. Publicaciones del Museo Municipal “Quiñones de León” de Vigo” nº 8 . Vigo. 1984 EL Petroglifo del Monte Tetón en Tebra (Tomiño) Grupo I . Petroglifos levantamiento de calcos y fotografías. Revista Castrelos del Museo Municipal “Quiñones de León” de Vigo nº 1 y 2 . Vigo. 1988-1989 COSTAS GOBERNA , Fernando Javier; NOVOA ALVAREZ, Pablo; ALBO MORAN, José Mª Arte Rupestre de Baiona.Concello de Baiona. Baiona. 1990 COSTAS GOBERNA , Fernando Javier; NOVOA ALVAREZ, Pablo: SANROMAN VEIGA, José Pedra Escrita.Grabados Rupestres en Santa Mª de Oia. Pontevedra) Revista Castrelos del Museo Municipal “Quiñones de León” de Vigo nº 5 y 6 . Vigo. 1992-1993 COSTAS GOBERNA , Fernando Javier; NOVOA ALVAREZ, Pablo Los Grabados Rupestres de Galicia. Museo Arqueolóxico, Monografías nº 6. A Coruña.1993 COSTAS GOBERNA , Fernando Javier; MARTINEZ TAMUXE, X.; NOVOA ALVAREZ, Pablo: PEÑA SANTOS, Antonio Las Representaciones de figura humana y fauna en los grabados rupestres del Baixo Miño y Costa Sur de Galicia. Revista Castrelos del Museo Municipal “Quiñones de León” de Vigo nº 7 y 8 . Vigo. 1994-1995 COSTAS GOBERNA, Fernando Javier; PEREIRA GARCIA, Elisa El Petroglifo del Coto de Barcelos (Oia, Pontevedra)., . Revista Castrelos del Museo Municipal “Quiñones de León” de Vigo nº 9-10 . Vigo. 1996-1997 COSTAS GOBERNA , Fernando Javier et alii Arte Rupestre no Sur da Ría de Vigo. Instituto de Estudios Vigueses , Vigo.1999 COSTAS GOBERNA, Xosé Bernardino ; GROBA GONZALEZ , Xavier Os Petroglifos do Maúxo (Vigo e Nigrán) . El Museo de Pontevedra XLVIII. Pontevedra. 1994 FABREGAS VALCARCE, R.; PEÑA SANTOS, A y COSTAS GOBERNA, F.J. Arte Rupestre Prehistorica della Galizia . Storia, Temática e Contesto. De Petroglyphis Gallaeciae Pinerolo (Italia).2000. FABREGAS VALCARCE, Ramón Los Petroglifos y su contexto . Un Ejemplo de la Galicia Meridional Monografías del Instituto de Estudios Vigueses. Vigo. 2001. GARCIA ALEN, Alfredo; DE LA PEÑA SANTOS, Antonio Grabados Rupestres de la provincia de Pontevedra. Fundación Barrié de la Maza. A Coruña. 1980 GROBA , Xavier; COSTAS GOBERNA, Xoxé Bernardino et alii Historia de Chabdebrito. Nigrán . 1999 PEÑA SANTOS, Antonio Os Petroglifos Galegos. A Nosa Terra. Vigo.1999 PEÑA SANTOS, Antonio; REY GARCIA, Manuel Petroglifos de Galicia . A Coruña 2001 PEÑA SANTOS, Antonio; PEREIRA GARCIA, Elisa; COSTAS GOBERNA F.J. Los Grabados Rupestres de Vigo. La superficie da Laxe, en Sárdoma. Glaucopis. Boletín do Instituto de Estudios Vigueses. Nº 9. Vigo.2003 PEREZ PAREDES, Castor Manuel y SANTOS ESTEVEZ, Manuel Gravados rupestres no Concello de Arbo Catrelos 1-2. Revista del Museo Municipal “Quiñones de León”. Vigo.1988-1989. VAZQUEZ ROZAS, Roberto Petroglifos de las Rías Baixas Gallegas. Análisis Artístico de un Arte Prehistórico. Diputación Provincial de Pontevedra. Pontevedra.1997 VAZQUEZ VARELA, José Manuel Antepasados, Guerreros y Visiones. Análisis antropológico del Arte Prejistórico de Galicia . Diputación Provincial de Pontevedra. Pontevedra. 1995 1999 Rosal 1999 Antonio belesar 2003 elisa sardoma LOS GRABADOS RUPESTRES PREHISTÓRICOS DEL SUR DE LA RÍA DE VIGO Parece fuera de toda duda que los grabados rupestres al aire libre pueden ser considerados como una de las manifestaciones culturales más interesantes de entre todas las dejadas por nuestros antepasados , y aún más, quizás estamos ante la única que pueda ser entendida como propiamente gallega , algo particularmente importante en una época en la que se le está concediendo tanta importancia a las señas de identidad de los pueblos DISTRIBUCIÓN.- Los grabados rupestres del Sur de la Ría de Vigo se distribuyen por el Valle del Fragoso (Municipio de Vigo), Valle Miñor (municipios de Baiona, Gondomar y Nigrán), Baixo Miño (A Guarda, Tui, Tomiño, Oia y O Rosal). mostrando una clara vocación periférica a las tierras de potencial explotación agrícola.. A veces se da la particularidad de que la localización de los emplazamientos de los petroglifos son identificables desde lejos por tratarse de pequeñas elevaciones , o conjuntos rocosos que destacan de su entorno. Igual que sucede en el resto del área del Grupo Galaico de Arte Rupestre Pehistórico, en la gran mayoría se trata de diseños geométricos, en superficies graníticas a rás de suelo o de escasa pendiente , que parece reflejar que los gravados son un mensaje con destino a los que denominaremos como “espíritus superiores” dentro del mundo de creencias de los gravadores. En menor número existen una serie de superficies de fuerte inclinación tendente a la verticalidad como sucede en los casos de las representaciones de armas de Auga da Laxe I y III en la sierra de Galiñeiro (Vincios; Gondomar), o el que conocemos como el gran panel de “Os Campos” (Bahiña; Baiona), que parecen tener algún matiz en su mensaje relacionado con la posesión del poder y a sus relaciones, ya que los grabados pueden ser vistos desde lejos. ICONOGRAFÍA.- Desde un punto de vista iconográfico podemos hacer dos grandes grupos: El bloque naturalista en el que integramos aquellas imágenes que podemos reconocer como las armas, la fauna, los ídolos y la figura humana ; y un bloque abstracto -el de mayor número de representaciones- compuesto por figuras geométricas a base de círculos simples , círculos concéntricos, espirales, laberintos, laberintiformes y líneas. Las Armas .- Las armas tienen su mejor representación en la Sierra de Galiñeiro en Vincios , municipio de Gondomar, en la estación de Auga da Laxe compuesta por cuatro superficies con puñales y alabardas, en la que destaca el grupo I conocido como Pedra das Procesións por la disposición de las armas en una superficie tendente a la verticalidad sobresaliendo la gran espada de 240 cm. en una composición en la que están presentes puñales, alabardas y unas figuras trapezoidales que se vienen interpretando como escutiformes, o máscaras para otros autores. Destaca también la superficie del Valle del Fragoso .en el barrio de Laxe en Sárdoma , en Vigo, con dos alabardas junto a otras figuras de carácter geométrico y cruciformes modernos. Sin olvidarnos de la superficie de Poza da Lagoa en Trasmañó en el municipio de Redondela con representaciones de alabardas, puñales y algunna figura con apariencia escutiforme. La Fauna.- Pese al alto número de figuras de cuadrúpedos constatamos una baja densidad de reproducciones de ciervos con cornamenta tan abundantes en otras zonas como en el Valle del Lérez o en las márgenes de la Ría de Arousa. Las escasas figuras de este tipo las tenemos en el Monte Penide, unha pequeña figura, otra en la parroquia de Matamá en Vigo en el lugar de Millaradas, dos en Chandebrito en el municipio de Nigrán en el lugar de Sueido y en Chán das Tomadas. Pero las más destacadas representaciones corresponden al lugar de Chan do Rei en el Rosal, aunque en mal estado de conservación. Las figuras mas numerosas son representaciones esquemáticas, que presentan dificultades cara a su interpretación -de sí se trata de cérvidos ó caballos- configuradas por una sola línea que define rabo,lomo , cuello y cabeza , de la que parten trazos hacia abajo a modo de extremidades. Como ejemplo más destacado tenemos el gran panel de Os Campos – Outeiro dos Lameiros en el municipio de Baiona perteneciente a la comunidad de montes de Sabarís. Otro tipo de figuras únicas en el Noroeste de la Península Ibérica son las tres de gran tamaño de la superficie de Auga dos Cebros en Pedornes en el municipio de Oia, que interpretamos como venados, ejecutadas mediante el vaciado del espacio del cuerpo, presentando un cuello alto, y unas extremidades de surco fino; esta superficie destaca por la presencia de la representación de la única embarcación conocida en el grupo galaico de arte rupestre. Como serpientes podemos interpretar la figura de Pontón en Coruxo, en el municipio de Vigo, la de Bouza Fariña en Mougás en el municipio de Oia, la del Alto da Campana y las de Laxe do Lapón en O Rosal , como representaciones que ofrecen menos dudas cara a a su interpretación como ofidios. El hombre.- No son muy abundantes las figuras que podemos identificar como reproducciones de la figura humana. Las más numerosas son las que están en el lomo de figuras de animales, que poderíamos interpretar como cabalos que configuran escenas de monta como nos casos de Os Campos- Outeiro dos Lameiros y Regueiro do Retruco en el monte Sabarís , y As Abeas en el monte de Belesar en el municipio de Baiona. En el municipio de Oia tenemos las figuras de Pedra dos Chetos, Pedra do Cazador, Auga dos Cebros, e a Xestosiña en Pedornes , además de una figura en la superficie del grupo I del Monte Tetón en Tebra en el municipio de Tomiño . Los jinetes están representados de forma esquemática generalmente de aspecto cruciforme, sujetando mediante unha brida al animal y agitando algún tipo de arma. En cuanto a la representación de figuras a pié son escasas; destacando la del grupo I del Monte Tetón en Tebra en el municipio de Tomiño y otra figura que domina el panel de Pedra do Cazador en Pedornes no municipio de Oia. Los Círculos.- Son las figuras de círculos , preferentemente las figuras de círculos concéntricos con cazoleta central los diseños más ampliamente representados , como sucede en el resto del NO de la península Ibérica , con fuerte presencia en los montes que separan los valles Fragoso y Miñpr , destacando en esta área las superficies de Pedra Moura en Fragoselo en la parroquia de Coruxo en Vigo así como las de As Cháns de Chandebrito en Nigrán. Pero los círculos más espectaculares corresponden a Tebra en el Mte. Tetón de Tomiño. Composiciones que alcanzan 250 cm. y 350 cm. respectivamente con dieciocho círculos cada una de ellas. Los laberintos.- De los cinco laberintos conocidos hasta estas fechas todos ellos en las Rías Baixas dos están en el macizo de A Groba: uno en el lugar de Chán do Rei en Marzán en el municipio de O Rosal y otro en la parroquia de Burgueira en Oia con 110 cm. de diámetro conocido como Pedra Escrita ou Penedo Cruzado. Las Espirales.- La espiral más destacada está en el Picouto del municipio de O Rosal, municipio en el que aparecen también en Parada de Novás. En el término municipal de A Guarda destacan las representaciones del Castro de Santa Tecla. Los Cuadrangulares.- Destacan las figuras del grupo I do Monte Tetón en Tebra en el municipio de Tomiño, que parecen reproducir algún tipo de representación cartográfica según las opiniones de algunos especialistas inspirados en diseños de la zona alpina italiana interpretados como tales . Otra superficie destacada está en el Fabal en la parroquia de Matamá en Vigo, que presenta figuras realmente espectaculares. Lineas.- En algúnos casos se trata de pequeñas o grandes líneas rectas o curvas que pueden rematar en cazoletas aparentando representaciones serpentiformes. Algunas de las superficies más destacadas se encuentran en A Riña lugar de la parroquia de Santa Mª de Oia. En otros las líneas configuran complejos diseños a modo de redes como la superficie de Os Cochos en Coruxo en el término municipal de Vigo, y en Pedra dos Chetos en Pedornes en el municipio de Oia. CRONOLOGIA.- La percepción de las relaciones formales geográficas y determinados petroglifos, además de la presencia de restos de rocas grabadas reaprovechadas en construcciones tumulares; la relativa facilidad de datación de las armas que son objetos reales conocidos en el registro arqueológico de la transición del III – II milenio a. de C.; y su relación directa –enn las zonas dónde se pudieron estudiar los complejos rupestres dedde una pesrspetiva territorial- con los asentamientos de las comunidades de campesinos datadas en los primeros tiempos del desarrollo de la metalurgia , apuntan a una cronología corta en el desarrollo del foco de arte rupestre del NO de la península Ibérica Auga dos Cebros en Pedornes, Oia Redondelos cuadrangulares en Matamá Monte Tetón en Tebra, Tomiño Detalle de armas na Pedra das Procesións en Vincios, Gondoma.jpg