1 - McGraw-Hill Education
Anuncio
es ill. w -h 1 Moisés Lozano Paz J. Luis Martínez Costas Modesto López Bouzas Patricia Figueroa Rodríguez Berrikusketa teknikoa: Gloria Seoane w w w .m cg B ATXILERGOA 1 ra F ILOSOFIA MADRIL – BARTZELONA – BOGOTA – BUENOS AIRES – CARACAS – GUATEMALA MEXIKO – NEW YORK – PANAMA – SAN JUAN – SANTIAGO – SAO PAULO AUCKLAND – HAMBURG – LONDRES – MILAN – MONTREAL – NEW DELHI – PARIS SAN FRANCISCO – SYDNEY – SINGAPUR – SAINT LOUIS – TOKIO – TORONTO Aurkezpena es «Prestatua eta erabakia duzuna baino ez da etorriko, zure itxaropenaren isla triste hori, mahai baten gainean hazka ari den eta hotzak dardarka dagoen tximino hori. Hautsi iezaiozu burua tximino horri, egizu lasterka paretaren erditik eta bide egizu». JULIO CORTÁZAR w -h ill. «Eureka, eureka!». Arkimedes, pozaren pozez, biluzik eta presaka zihoan Sirakusako kaleetan barrena. Izan ere, bainuontzian sartzean, igotako uraren bolumena eta uretan murgildutako gorputzarena berberak zirela ikusi zuen eta, horrela, Hieron erregeak proposatutako problema nola ebatzi jakin zuen; hau da, nola jakin erregearen koroa urrez bakarrik eginda ote zegoen. Arkimedesek, hain zuzen ere, gorputz irregularren bolumena neurtzeko formula aurkitu zuen, gorputz horien dentsitatea kalkula baitzezakeen aurrez neurtutako masatik abiatuta. .m cg ra Berdin dio kontakizun horretan azaldutakoa benetan gertatu ote zen, haren esanahia baita azpimarratu nahi duguna. Eureka horri erreparatu nahi diogu; aurkitu dut! horren sorburua enigma edo misterio bat argitzeko gakoak aurkitzean izandako kontzientzia-kolpea dela ikusi nahi dugu. Kezkatzen gaituen eta izaten uzten ez digun arazo baten irtenbidea aurkitzean barne-barnean sentitzen dugun poza erakusten du bozkario horrek. Kontzientziaren argiaren emozioa da. Berezkoa dugu gizakiok, berezkoena: gure jakiteko nahia baretzea, bai eta gure gogoa lasaitzea ere, ez baitago seguru ezezagun zaionaren aurrean. Horretarako, zalantzak argitzeko, hausnartu egiten dugu, hainbat irtenbide pentsatzen ditugu. Zalantzaren eta ziurgabetasunaren basamortuan zehar egindako ibilbidearen osteko sariak ematen duen plazerra; horixe esan nahi du Arkimedesen bozkarioak. w w w Ez dago poz intelektual hori alde batera uzten duen giza diziplina, materia edo zereginik. Hala ere, filosofian du bere funtsik errotuena, jakinduriarekiko maitasuna baita filosofia. Baina, maitasun hori dela eta, jakin nahi duguna ziurtasunez jakin nahi dugu, ez gutxi gorabehera. Ahalik eta seguruen egon nahi dugu dakigunaz; ahal dela, guztiz seguru egon nahi dugu. Ez digu balio edozein erantzunek, egon litekeen erantzun bakarra jakin nahi dugu; egia jakin nahi dugu. Alde horretatik, filosofia jarrera bat da: jarduera intelektual oro gidatzen duen grina, ezarritako jakintzaren inguruko ezjakintasunetik edo zalantzatik abiatuta, ziurgabetasunarekin behin betiko amaitu nahi duena, errealitatearen alderdi bati buruzko jakintza segurua eta pitzadurarik gabea eskuratzeko. Ikertzen ari garenari buruz egia absolutua jakiteko saiakera da. Susmo batek, ordea, etengabe eztenkatzen du errealitatearen behin betiko jakintza eskuratzeko saiakera hori: agian, azken urrats horretara iritsi ez garenaren susmoak, hain zuzen ere. «Dakidan bakarra da ez dakidala ezer», esan zuen, paradoxikoki, Sokratesek. Horrela, jakintza filosofikoak betiereko eta etengabeko kezka gisa erakusten du bere burua; emandako erantzun batekin berarekin ere gogobetetzen ez den jakin-min aseezin gisa. Jakintzaren azken mugara iritsi nahian egiten dugun nabigazio errebeldearen gauzatzea da. Hona hemen gure gonbidapena zalantzara, hausnarketara, galdera eta erantzunetara, zerbait aurkitu izanak ematen duen bat-bateko poz iragankorrera, etengabeko zalantzaren eta ikerketaren zeharkaldi latzera. Baina, orrialde hauetan zehar egingo duzuen bidaia intelektualaren edozein unetan, Cortázarren Jarraibideen eskuliburua baliatzea gomendatzen dizuegu: «Atea ireki eta eskailerara ateratzen naizenean, jakingo dut behean hasten dela kalea; ez jada onarturiko moldea, ez etxe jada ezagunak, ez aurreko hotela; kalea, oihantxo bizia non une bakoitza magnolia baten gisa oldar baitaiteke nire gainera, non aurpegiak jaioko baitira begiratzen diedanean, apur bat gehiago aurreratzen naizenean, ukondo eta betile eta azazkalekin kristalezko adreiluaren orearen kontra xehetasunez hausten naizenean, eta kale kantoira egunkaria erostera joateko nire bizia jokatzen dudanean, pausoz pauso aurrera egiten dudan bitartean». Egileak AURKIBIDEA 1. Jakintza filosofikoa: jatorria, zentzua, beharra eta historia ................................... 8 1. Filosofiaren jatorria ............................................ 2. Jakintza filosofikoa, eta zer bereizgarri dituen ..... 3. Jakintza filosofikoa historian zehar ..................... 4. Filosofiaren funtzioa eta egungo balioa ................ Filosofia sakonki ................................................... Gomendioak .......................................................... Berrikusteko .......................................................... 10 14 18 22 24 26 28 2. Ezagutza, zientzia eta teknologia. Egiaren auzia ............................................. 30 32 36 40 44 48 50 52 1. Filosofia politikoa .............................................. 2. Estatuaren oinarri filosofikoak ............................ 3. Teoria politiko nagusiak ..................................... 4. Pentsaera utopikoa ............................................ Filosofia sakonki ................................................... Gomendioak .......................................................... Berrikusteko .......................................................... III. MULTZOA. FILOSOFIA: JAKINTZA 56 62 64 .m cg 1. Errealitatearen azalpen metafisikoa .................... 2. Metafisika, Jainkoa aztertzeko bide .................... 3. Metafisika, gauzen izatea aztertzeko bide .............. 4. Errealitateari buruzko mundu-ikuskera filosofiko-zientifikoak ......................................... Filosofia sakonki ................................................... Gomendioak .......................................................... Berrikusteko .......................................................... II. MULTZOA. FILOSOFIA: JAKINTZA ANTROPOLOGIKOA 4. Gizakiari buruzko ikuskera filosofikoak ................................. w 66 70 72 74 78 w w 1. Eboluzioaren teoria: zer den eta nola aplikatzen zaion gizakiari .................................... 80 2. Naturaren eta kulturaren arteko dialektika prozesu antropogenikoan ................................... 84 3. Gorputzari buruzko hausnarketa filosofiaren historian zehar ................................................... 86 4. Gizakiari buruzko hausnarketa filosofikoa historian zehar ................................................... 88 5. Giza existentziaren zentzua: gakoak ...................... 94 Filosofia sakonki ................................................... 96 Gomendioak .......................................................... 98 Berrikusteko .......................................................... 100 5. Etika: oinarri antropologikoak, egungo erronkak eta teoria nagusiak ......... 102 1. Etika ekintza moralaren hausnarketatzat hartuta . 104 2. Teoria etikoak .................................................... 108 126 128 134 138 140 142 144 APLIKATUA 7. Gizakiaren alderdi sinbolikoa eta estetikoa ............................................ 148 1. Gizakiaren alderdi sinbolikoa .............................. 2. Sormena ........................................................... 3. Estetika: edertasunari eta arteari buruzko hausnarketa filosofikoa ...................................... 4. Filosofia eta arteak ............................................ Filosofia sakonki ................................................... Gomendioak .......................................................... Berrikusteko .......................................................... ra 3. Metafisika eta errealitateari buruzko ikuskera filosofiko eta zientifikoak ............. 54 114 116 118 120 122 6. Politika: gizartea, boterea, legitimitatea, estatu demokratikoa eta herritartasun globala 124 w -h 1. Giza ezagutza .................................................... 2. Ezagutzaren teoria filosofikoak eta ezagutzaren mugak ...................................... 3. Egiaren auzia ...................................................... 4. Ezagutza zientifikoa ............................................ Filosofia sakonki .................................................... Gomendioak .......................................................... Berrikusteko .......................................................... 3. Etika politikoa eta etika laborala: justizia bertutetzat hartuta ................................. 4. Etikaren egungo erronkak .................................. Filosofia sakonki ................................................... Gomendioak .......................................................... Berrikusteko .......................................................... es TEORETIKOA ill. I. MULTZOA. FILOSOFIA: JAKINTZA 3 150 152 156 162 166 168 170 8. Gizakiaren alderdi linguistikoa eta hizkuntzaren filosofia. proposizioen logika ... 172 1. Komunikazioa eta hizkuntza ............................... 2. Logika informala. Argudiatzea, erregelak eta baliabideak. Argudioak frogatzea ........................ 3. Proposizioen logika ............................................ 4. Gizakiaren alderdi linguistikoa ............................ Filosofia sakonki ................................................... Gomendioak .......................................................... Berrikusteko .......................................................... 174 176 180 185 188 190 192 9. Filosofiak enpresaren munduari egindako ekarpena .................................... 194 1. Enpresa, proiektu arrazionala ............................. 196 2. Estetika, pentsamendu sortzailearen eta berritzailearen oinarria ................................. 200 3. Ekonomia mugiarazten duten balioak .................. 202 4. Pertsona ekintzaileei esker, kulturak eta errealitateak izandako eraldaketa eta aurrerabidea .................. 206 Filosofia sakonki ................................................... 210 Gomendioak .......................................................... 212 Berrikusteko .......................................................... 214 LIBURUAREN EGITURA 4 Edukien garapena 31 2 Un tatee ek teko testu bat eta horretan o narr tutako has erako arduera bat proposatzen d ra A pu batzuk ere badaude eduk a zentratzen a guntzeko eta has erat k hausnartzen hasteko Adi Ezagutzaren inguruko ikuspegiak EZAGUTZA, ZIENTZIA EGIAREN AUZIA Epígrafes 1. Giza ezagutza de primer nivel como listado para portadilla. 1.1. Zentzumenen bidezko ezagutza Epígrafes de primer nivel. 1.2. Ezagutza arrazionala edo adigarria Epígrafes de primer nivel. 1.3. Pentsamendu abstraktua Epígrafes de primer nivel. 2. Ezagutzaren teoria filosofikoak eta ezagutzaren Epígrafes de primer nivel. mugak Epígrafes de primer nivel. filosofian (K.a. IV. mendea) 2.1. Ezagutza Greziako 2.2. Ezagutza filosofia Epígrafes de primer nivel. modernoan (XVII .-XVIII . mendeak) Epígrafes de primer nivel. 2.3. Ezagutza filosofia garaikidean Epígrafes de primer nivel. (XIX.-XX. mendeak) Epígrafes de primer nivel. 3. Egiaren auzia Epígrafes de primer nivel. 3.1. Egiaren interpretazio filosofikoak 3.2. Egiaren balioa 4. Ezagutza zientifikoa 4.1. Zientziaren ezaugarriak 4.2. Zientzia motak 4.3. Zientziaren metodoak 4.4. Zientziaren eta filosofiaren arteko lotura 4.5. Zientzia, teknologia eta teknozientzia «Giza ezagutza guzti-guztiak zalantzan jartzen dituen eszeptizismotik has gaitezen. Are gehiago, eszeptizismoak zalantzan jartzen du gizakia gai ote den ezagutza izena merezi duen nolabaiteko ezagutzarik lortzeko ere. (…) Eszeptikoarentzat edozein ustezko giza ezagutza, gutxienez, zalantzazkoa da eta jakin nahi dugun horri buruz gutxi edo ezer ere ez digu argitzen. Azterketa sakon bat eginez gero, ez dago ezagutza erabat ziurrik, ezta fidagarririk ere. (...) ETA TEKNOLOGIA. Texto introductorio. «Aurrera merezi orain duguna Trabajar con jo lasaurretik, propiedades deldu orden dearte los lortu números reabatez aztertzea. Zentzumenen bitartezyezagutzen les,une el concepto y representación de intervalos el cálculo omen dugun objektu bat aintzat hartzen y significado demotako expresiones conarrunt valor absoluto. baldincon badugu, badirudi zentzumenek zuzen-zuzenean Trabajar las propiedades del orden de los números reaez digutela esaten guregandik harantzago dagoen obles, el concepto y representación de intervalos y el cálculo jektuari buruzko egiarik, zenbait zentzumen-daturi y significado de expresiones con valor absoluto. buruzko egia baizik; eta horiek, guk uler dezakegun Usar la notación heinean, gure científica. eta objektuaren arteko erlazioen mende daude. Hortaz, guk zuzen-zuzenean ikusten eta sentitzen duguna agerikoa dena baino ez da, eta hori azpian dagoen errealitate baten zeinua dela uste dugu. Baina errealitatea agerikoa dena ez bada, errealitateren bat ote dagoen jakiteko biderik ba al dago? Eta baldin badago, errealitatea nolakoa den jakiteko biderik ba al dago?». Beharbada, ezagutzaren auziari gaur arte emandako erantzunik zorrotzena Immanuel Kantek eskaini zuen XVIII. mendearen bukaeran, Arrazoimen hutsaren kritika lanean. Kanten irudikoz, ezagutza deritzoguna hau da: errealitatearen ekarpena, gure zentzumenek hautemandako formekin eta gure adimenaren kategoriekin konbinatuta. Ezin ditugu gauzak bere horretan ezagutu, baizik eta hautematen ditugun bezala: gure zentzumenen bidez eta zentzumenek emandako datuak antolatzen dituen adimenaren bidez. Alegia, ez dugu errealitate hutsa ezagutzen, guretzat zer den erreala baizik. Gure ezagutza egiazkoa da, baina gure gaitasunek uzten dioten tokiraino soilik iristen da. Gure zentzumenen bidez –gure ezagutza lehengaiez hornitzeko arduradunak– nahikoa informazio jasotzen ez dugun gauzei buruz, ezin dugu deus ere jakin. Eta arrazoimena, hutsean oinarrituta, espekulatzen hasten denean Jainkoari, arimari, Unibertsoari eta abarri buruz, kontraesan gaindiezinetan korapilatzen da. Pentsamendua abstraktua da; gure zentzumenen datuetatik abiatuta bata bestearen atzetik egin- RUSSELL, B.: Filosofiaren arazoak, Klasikoak, Bilbo, 1991 1> Eszeptizismoa zer da bere buruarekiko, koherentea ala kontraesankorra? Hausnartu eta erantzun zure koadernoan. dako sintesietatik dator: ezagutzen ditugun hiri guztiak sintetizatzen ditugu hiria kontzeptua eskuratzeko, edo sufritzeko pentsa ditzakegun mila moduetatik min nozioa lortzen dugu, askotariko elementuen ezaugarri intelektualki esanguratsuak multzokatuz. Pentsatzea da berriro ere urrutiko sintesitik datu zehatzetara eta kasu indibidualetara jaistea, eta alderantziz; bizi izandakoarekin lotura inoiz galdu gabe eta anekdotek dakarten sakabanatze izugarrira mugatu gabe. Azalpen hori, nola edo hala, Aristotelesen eta, batez ere, Lockeren lanetan azaltzen da. Zalantzarik gabe, Kanten erantzuna hemen zirriborratutakoa baino konplexuagoa da, baina haren eginahal bikainak alderdi azpimarragarri bat dauka: aldi berean saiatzen da gainditzen eszeptizismoaren errezeloak eta zientzia modernoaren araberako gure ezagutzen errealitate efektiboa –Kanten ustez, Newton handiak ordezkatzen zuen azken hori–. Erlatibismoak ere ezbaian jartzen du arrazoibidearekin inoiz egiara iristeko gai izango garenik. Arestian esan bezala, argudiatze arrazionalean uztartu egin behar dira ikuspuntu subjek tiboa eta pertsonala, eta objektiboa edo unibertsala (alegia, arrazoitzen ari naizen bitartean, nolabait esateko, goitik begiratzen didan edozein gizakiren ikuspuntua). Bada, erlatibistek diote hori ezinezkoa dela eta nire baldintza subjektiboak beti nagusituko zaizkiola edozein objektibotasun unibertsal asmori». SAVATER, F.: Bizitzari buruzko galderak, Ariel, Bartzelona, 1999 (moldatua) 3> Lor al daiteke ezagutza objektibo, unibertsal eta arrazional bat, gizaki guztientzat baliagarria? 2> Ezagut al dezakegu errealitatea, bere horretan, modu absolutu batean? Datu gehiago tzatara baino gehiagora itzuli dituzte. Hezkuntzaren balioa (1997) lanak ere arrakasta aipagarria izan zuen eta zenbait hizkuntzatara itzuli dute. Filosofiari lotuta interes handia duten beste liburu batzuk: Gogo askea (1996), Bizitzari buruzko galderak (1999), Pentsamendu arriskutsuak (2002), Heroiaren ataza (1981) eta Zalantzen lorategia (1993) eleberria. es Fernando Savater Donostian jaio zen 1947an. Etika irakasle izan zen UPV-EHUn 14 urtez, eta, gaur egun, Madrilgo Complutense Unibertsitateko Filosofia katedraduna da. 40tik gora saiakera-, narrazio- eta antzerki-liburu idatzi ditu; horien artean esanguratsuenak dira: Etika Amadorrentzat (1991) eta Politika Amadorrentzat (1992); 20 hizkun- Sarrera ezaugarria. Ezagutza da egiara garamatzan bidea. Eta erabateko egia lortu ezin dugun arren, zientziaren eta hausnarketa filosofikoaren laguntzarekin, sinesgarritasun handiagoz gerturatu gaitezke harengana. Zientziak, errealitatearen eremuak azaltzeko eginahalarekin, hobeto bizitzen laguntzen diguten eta benetako errealitatera gehiago gerturatzen gaituzten ezagutzak eskaintzen dizkigu. ill. Bigarren unitate honetan hiru gai filosofiko nagusi planteatzen dira: ezagutza, zientzia eta egia. Arrazoimenaren bidez errealitatea ezagutzea izan zen Greziako lehenengo filosofoen xede nagusia, eta, oraindik ere, gizaki guztien helburu izaten jarraitzen du, arrazoimena delako gainerako animalietatik bereizten gaituen 2. UNITATEA. EZAGUTZA, ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA. EGIAREN ARAZOA 1. Giza ezagutza Filosofiaren dimentsio teorikoa eta praktikoa Filosofia bi dimentsioko jakintza da: batetik, dimentsio teorikoa dauka (arrazoimen teorikoa), errealitatearen interpretazio oso bat egitea bilatzen duelako; eta, bestetik, dimentsio praktikoa dauka (arrazoimen praktikoa), giza ekintza indibidualak zein kolektiboak baloratzen eta interpretatzen saiatzen delako. Filosofiaren arrazoimen teorikoaren dimentsioak errealitatearen ezagutzari buruz hausnartzen du. Horretarako, bi giza ezagutza motaz baliatzen da: zentzumenen bidezko ezagutzaz eta ezagutza arrazionalaz edo adigarriaz. 2. UNITATEA. EZAGUTZA, • Giza ezagutzak berekin dakar harreman adierazgarri bat: ezagutzen duen subjektu baten eta ezagutua den objektu baten arteko harremana. Subjektua da bere baitako esperientziez edo bere inguruko fenomenoez jabetzeko gai den pertsona oro. Objektua da errepara diezaiokegun edozein gauza: hala esperientzia pertsonal gertukoenak eta haiek eragiten dituzten fenomenoak, nola ideiak, iritziak eta arrazoiketak ulertzea. Ezagutzak giza arrazoimenean du sorburua. Giza arrazoimena da, hain zuzen, gizakiok dugun gaitasuna ezagutza zehatza eta abstraktua jasotzeko, antolatzeko, eta auzi teoriko eta praktikoak ebazteko moduan erabiltzeko. Zentzumenak eta arrazoimena dira ezagutzaren organoak. Zentzumenei esker hauteman ditzakegu gure sentikortasunari eragiten dioten inguruko objektu zehatzak. Arrazoimena, berriz, zera da: batetik, ingurunera egokitzeko arazo konplexuak gainditzeko ahalmena; eta, bestetik, sinboloak sortzekoa, errealitateko objektuak modu unibertsal eta abstraktuan ezagutzeko. Zentzumenen bidez zuzenean jasotzen dugun ezagutzari zentzumenen bidezko ezagutza esaten zaio; aldiz, zentzumenen eremua gainditzen duenari ezagutza arrazional edo adigarria deritzo. 1.1. Zentzumenen bidezko ezagutza 33 ARAZOA Pertzepzioen funtzioa informatiboa da nagusiki, eta haien helburua da subjektua bizi den ingurura ahalik eta ondoen egokitzea. Hautemate-esperientzia bat antolatzeko jatorrizko modua da atzealde baten gainean nabarmentzen den irudia hautematea. Irudiak forma zehatza du, ongi definitua, eta subjektuarengandik gertuago dagoela dirudi. Atzealdea uniformea da eta ez du berezitasunik, irudiaren atzean azaltzen da eta ez da nabarmentzen. Zentzumenen bidezko ezagutza zentzumenen bidez lortzen da. Zentzumenak izan daitezke barnekoak (zentzumen zinestesikoa, zentzumen zenestesikoa eta orekaren zentzumena), edo kanpokoak (ikusmena, entzumena, dastamena, usaimena, mekanikoa, azalekoa, termikoa eta algesikoa). Irudian eta atzealdean hautemandakoa, printzipio hauen arabera antolatzen da: • Soiltasuna. Irudiaren eta atzealdearen egitura ahalik eta modu soilenean egiten da. Modu horretan jasotako informazioa erabiltzen da gauzak esanahiz hornitzeko eta bizitza garatzen den ingurura hobeto egokitzeko. Ondoren, oroimenean gordetzen dira, beharrezkoa denean berriro erabiltzeko, edo ezagutza berrietan eraldatzeko, imajinazioaren jolas- eta sormenindarraren bidez. • Inguratzailea eta inguratua. Azalera inguratzailea atzealde gisa hautematen dugu, eta inguratua irudi gisa. • Itzulgarritasuna. Batzuetan irudia-atzealdea egitura itzulgarria da, egitura zehazten duten faktoreak ez daudelako behar bezain argi bereizita, edo beste arrazoi subjektibo batzuengatik. Zentzumen bakoitzak bere sentsazioak sortzen ditu. Sentsazio horiek dira zentzumenen bidezko ezagutzaren lehengaia eta gauzen ezaugarri sentigarriei buruzko informazioa ematen dute. Hauek dira sentsazioen ezaugarri nagusiak: • Kualitatiboak dira. Zentzumen bakoitzak modu berean erreakzionatzen du beti, dena delakoa dela eragiten dien estimuluen izaera (Muller-en legea). • Hautakorrak dira. Inguratzen gaituzten estimuluetatik gutxi batzuek bakarrik sortzen dituzte sentsazioak: zentzumen-organo bakoitzaren goi- eta behe-atarien barruan sartzen direnek. • Ez dira estimuluen kopia zehatza. Sentsazioetan eragin handia dute pertsona bakoitzaren hautemateko berezitasunak, inguruneak, itxaropenek eta kulturak. • Ez dute ezagutzaren lehen maila adierazten. Ez dira hautematen lehendabizi objektuen ezaugarriak eta ondoren objektuak. Hasieratik objektuak osotasunean hautematen dira, zehaztasun-maila handiagoaz edo txikiagoaz. Geroago erreparatzen zaie hautemandakoaren ezaugarriei. Sentsazioak hiru fasetan sortzen dira: • • Lehendabiziko fasea: kitzikapena. Estimuluek zentzumen-organoen nerbio-bukaeretan eragitean sortzen da. Estimuluak errealitate fisikokimikoak dira: uhin elektromagnetikoak edo soinu-uhinak, substantzia kimikoak, presioa, tenperatura eta abar. Bigarren fasea: eroapena. Zentzumen-organoen kitzikapena informaziodun nerbio-korronte bihurtzen da eta neuronek garunera garraiatzen dute korronte hori. Han informazioa deskodetu eta gero, sistemak berak aginduak bidaltzen dizkie organo eragileei: guruinei eta giharrei. • Tamaina. Azalera txikiena duena irudi bilakatzen da, eta handiena atzealde. 96 4. Eztabaidatu UNITATEA. GIZAKIARI BURUZKO IKUSKERA FILOSOFIKOAK Filosofo-eskola Arrazoimenaren bidez ezagutzeko gaitasuna da adimena. Arrazoimena gaitasun bat da eta, gaitasun horri esker, ingurunera egokitzeko arazo konplexuei irtenbide bat aurkitu diezaiekegu, sinbolo abstraktuak sor ditzakegu eta haien artean loturak egin ditzakegu, errealitateko objektuak zer diren ezagutzeko. Ezagutza arrazional edo adigarrirako nolabaiteko kontzientzia-maila bat behar da eta maila hori izan daiteke: • Kontzientzia zuzena. Ohartzeko gai izate hutsa da. («Eskolan nagoela ohartzen naiz»). • Kontzientzia erreflexua. Ohartzen garela ohartzeko gaitasuna da («Kontziente naiz eskolan nagoela ohartzen naizela»). Gizakiaren berariazko gaitasuna da eta askatasunean oinarritzen da. Max Scheler-en esanetan, «gizakia da ezagutzen duen eta ezagutzen duela dakien animalia bakarra». A. Adimen arrazionala Adimena da ezagutza arrazionalaren ahalmena. Berari esker, gizakia egoera berrietara borondatez egokitzen da, eta gai da sinbolo abstraktuak eta sinbolo horien arteko loturak sortzeko. Kontzeptu horren barruan giza adimenaren bi oinarrizko funtzioak nabarmentzen dira. • Funtzio praktikoa. Ingurunera egokitzea helburu hartuta arazoei konponbidea aurkitzeko gaitasuna da. • Funtzio teorikoa. Zeinu abstraktuak sortzeko gaitasuna da eta zeinu horien artean loturak egitekoa. Esaldi laburrak dira, bat-batekoak, eta mundu fisiko moralaren inguruko ideia edo irudipen bat azkar adierazten dute. 1> Gizakiak gainerako animalietatik bereizteko, muturreko ikuspegiak bakarrik har al daitezke? Beste modu batean esanda: jainko ahalguztiduntzat edo deabru suntsitzailetzat soilik har al dezakegu geure burua? 2> Zure iritziz, beste animaliaren batek gizakion adimena izango balu, guk haiek tratatzen ditugun bezala tratatuko al gintuzkete haiek gu? Gu baino zintzoagoak liratekeela uste al duzu? 3> Gure espezie osoaren ezaugarrietako bat suntsitzaile izatea dela esango zenuke? Ikuspegi misantropoa esentzialistegia da? Osatu bost talde: haietako bik goian azaldutako bi ikuspegiak defendatuko dituzte; beste bi talde kontrako arrazoiak ematen saiatuko dira; eta azken taldeak beste biek proposatutako ideiarik onenak aukeratuko ditu, kontuan hartu gabe bi ikuspegietako zeinen alde dagoen. Taldeek beren azalpenak eman ostean, gizakiok kosmosean dugun lekuari buruz hausnartuko dugu. Baina gai horren inguruko zenbait ideiak ez digute uzten ulertzen zein den gure lekua, eta, denon artean, ideia horiek zein diren pentsatuko dugu. • Zenbaitetan, bakarrik ageri badira, ulergaitzak izaten dira. • Batzuetan, testu luzeetan ageri direnean, ondorio modukoak izaten dira. • Beti ez dira ulertzen errazak izaten; beraz, behar-beharrezkoa da irakurlea edo entzulea intelektualki bat etortzea. • Nolabait, errealitatea ulertzeko modu bat adierazten dute, eta esanahi poetikoa eta sinbolikoa izaten dute. Aforismoak idazteko 1> Bilatu bizitzari eta haren zentzuari buruzko aforismoak. 2> Kopiatu zure koadernoan eta, ondoren, taldeka jarrita, egin bateratze-lana. 3> Utzi aske irudimena eta egin kasu zure sentsibilitate intelektualari, intuizioaren bidez, gai hauetako bati buruzko seinaleak bilatzeko: • Bizitzak zentzua du ala ez? • Zeren emaitza da gizakia: bere sortzetiko izaerarena edo gizartean eskuratutako bizipenena? 4> Gai horiek ez badizute ezer iradokitzen, beste gai bat aukeratu dezakezu aforismoak egiteko. Ikertu Giza kultura errepresiboa al da, ezinbestean? 1> Irakurri artikulu hau, animalia-komunitateetan gatazkak konpontzeko erabiltzen dituzten estrategiei buruzkoa, eta bilatu gizakiari aplika dakizkiokeen argudioak. 1. testua. Bonoboen eta txinpantzeen portaera Desadostasun handiak egon dira gizakia errealitate indibidual gisa definitzeko orduan. Interesgarrienetako bat Descartesen eta Humeren ikuspegien artekoa da. Irakurri zer esaten zuen haietako bakoitzak eta eztabaidatu denon artean. Gero, atera ondorioak. Azken urteotan oihanean nahiz zooetan egindako ikerketek erakutsi dutenez, txinpantzeek eta bonoboek gaitasun handia dute bakean egoteko eta, gatazka bat piztuz gero, bakea berrezartzeko. […] Disertazioa “Bonoboek eta txinpantzeek estrategia desberdinak erabiltzen dituzte eta oso datu interesgarria da hori”, dio De Waalek. Bonoboak gizarte matriarkaletan antolatzen dira. Haietan, emeek enpatia- eta lankidetza-erregimen bat dute ezarrita; arrak, berriz, edozein emerekin ugaldu daitezke, baina ez dute bat bera ere mendean. […] Erregimen horretan, arrak ez dira emeengatik lehiatzen, janaria banatzen w B. Zeri egiten diogu erreferentzia, zehatz-mehatz, ni hitzarekin? «Bonoboek eta txinpantzeek gizakion antz handia dutenez, Frans de Waal primatologoak animalia horien jokabidea aztertu zuen, boterea eskuratzeko borrokak, bake tzeestrategiak eta enpatia hobeto ulertu ahal izateko. [...] 1> Homo sapiens, homo ludens, homo rationalis, zôon politikon, homo loquans, lumagabe hankabikoa, imago dei, homo faber, homo symbolicus… Bururatzen al zaizu gizakiaren beste definizio laburren bat? 2> Aukeratu definizio bat edo batzuk eta egin disertazio bat haiek abiapuntu hartuta. GIZAKIARI Interneten Platonek eta Aristotelesek, Greziako pentsalari klasikoek, zentzumenen bidezko ezagutzaz eta ezagutza adigarriaz ziotenari buruz gehiago jakin nahi izanez gero, ikus web-orri hau: http://juango.es/platonarisoteles.pdf. Hor konparatzen dira bi autoreen epistemologia, metafisika, etika eta politika. Platonekin eta Aristotelesekin pentsamenduaren bi korronte hasi ziren, historian zehar beste pentsalari batzuen ñabardurekin osatu direnak. 2. UNITATEA. EZAGUTZA, ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA. EGIAREN ARAZOA Txinpantzeak, aitzitik, gerrazaleak dira. Bonoboekiko desberdintasun handiena da, txinpantze-komunitateetan, arrak direla jaun eta jabe. Horren ondorioz, borrokak izaten dituzte maiz, nork nor menderatzen duen ikusteko […]. Baina, aldi berean, txinpantzeek ere gaitasun handia dute, borrokaren ostean, haietako bakoitzak hierarkian zer leku duen erabaki eta gero, emaitza onartzeko eta egoera berrira moldatzeko. Nolanahi ere, “bonoboek sexuarekin konpontzen dituzte botereagatiko gatazkak, eta txinpantzeek boterearekin konpontzen dituzte sexuagatiko gatazkak”, laburbiltzen du De Waalek. Eta gizakiok? “Guk bonoboen nahiz txinpantzeen gauza asko ditugu”, erantzuten du. “Eskuzabalak eta altruistak garenean, bonoboak baino gehiago izan gaitezke; baina, ankerrak eta menderatzaileak garenean, txinpantzeak baino gehiago izan gaitezke. Gatazkei dagokienez, gertatu aurretik konpon ditzakegu, bonoboek bezala, bai eta gertatu ostean ere, txinpantzeen antzera. Baina gauza batek haiengandik bereizten gaitu, eta bakar egiten gaitu.” Garunak, beharbada? “Familiak! Horixe da desberdintasun handiena!” “Gizakion kasuan, edozein tximinoren kasuan ez bezala, familia nuklearrean oinarritzen dira gizarte guztiak”, azaltzen du De Waalek. Gizarte-antolaketa horretan, gizonemakumeak konprometitu egiten dira, eta seme-alabak zain tzen dituzte. Horri esker, haurrek haurtzaro luzea izaten dute. Adin horretan, garuna handituz joaten zaie (beste edozein primateri baino gehiago). Horren ondorioz, giza jokabidea gehiago oinarritzen da ikaskuntzan instintuan baino. Gainera, familia nuklearra dela eta, gure gizarteak lankidetza- eta elkartasun-printzipioetan daude oinarrituta». CORBELLA, J.: «Txinpantzeak gizakiaren azalpen direnean», in Magazine, 2006-06-25 (moldatua) 2> Testuaren arabera, elkarbizitzarik eta bakerik egon al daiteke inolako araurik ez duen gizarte-talde batean? Aukeratu artikuluan idazlearen tesia defendatzen duten paragrafoak. 3> Zer estrategia erabiltzen dituzte bonoboek eta txinpantzeek, gatazkak konpontzeko? Zertan dira desberdinak? Ikas al dezakegu zerbait haiengandik? Zer esaten den 2. testua. Giza duintasuna «Artisau gorenak […] honela esan zion: “Ez genizun eman ez leku finkorik, ez berezko aurpegirik, ez lanbide berezirik, o Adam!, zuretzat nahi dituzun lekua, aurpegia eta lanbidea ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA. EGIAREN 35 ARAZOA Judizio faltsuak. Predikatua subjektuari ez dagokionean. Adibideak: «Arga ibaia Kantauri itsasoan itsasoratzen da», «Arranoak ez dira hegazti harrapariak». • Judizio analitikoak. Judizio horiek egiazkoak ala faltsuak diren esperientziari kasu egin gabe zehaztu daiteke. Predikatuak subjektuak adierazitakoari modu koherentean eusten badio, judizioa egiazkoa izango da; aldiz, predikatua subjektuarekin kontraesanean badago, faltsua izango da. Judizio analitikoetan, predikatuak esplizitatu egiten du subjektuan modu inplizituan azaltzen dena. Adibideak: «Triangeluak hiru angelu ditu» judizio analitikoa eta egiazkoa da, «Triangeluak ez ditu hiru angelu» judizio faltsua da. • Judizio sintetikoak. Esperientziaren esparruko edukiak adierazten dituzte. Egiazkoak ala faltsuak diren jakiteko, judizioa errealitatean gertatzen den ala ez begiratu behar da. Subjektuaren eta predikatuaren arteko lotura ez da derrigorrezkoa, kontingentziazko harreman bat da. Egiazkoa edo faltsua den jakiteko, enpirikoki aztertu behar da. Adibidea: «EAEko biztanleak europarrak dira» judizioa egiazkoa ala gezurrezkoa den jakiteko, egiaztapenaren emaitzaren zain egon beharko dugu. C. Arrazoiketak Arrazoiketak prozesu mentalak dira; haien bidez, ezagunak zaizkigun judizioetatik abiatuta beste judizio batzuk ondorioztatzen dira. Erabiltzen den prozesuaren arabera, arrazoiketak bi motatakoak izan daitezke: • Arrazoiketa deduktiboak. Premisa deituriko judizio batetik edo batzuetatik abiatuta, nahitaez ondorio deritzon beste judizio bat ondorioztatzea. Dedukzioa oinarri arrazionaletatik abiatzen da eta ondorioak, nahitaez, premisetatik ondorioztatua izan behar du. Adibidea: «Gizakiak hilkorrak dira» eta «Idoia gizakia da» premisetatik abiatuta, «Idoia hilkorra da» ondoriozta dezakegu. • Arrazoiketa induktiboak. Fenomeno zehatz batzuen analisitik abiatuta, mota bereko fenomenoentzat azalpen orokor batera iristean datza. Indukzioa prozedura esperimentala da: gertakari edo fenomeno zehatz batzuen behaketatik abiatuta, judizio orokor batera iristean datza. Adibidea: Iratxeren zakurrak zaunka egiten duela ikusi dugu, baita Mariarenak eta Andonirenak ere. Gauza bera gertatzen dela ikusten dugu beste hiri eta beste herrialde batzuetan ere. Hortaz, «zakur guztiek zaunka egiten dutela» ondorioztatzen dugu. Prozedura horrek egia probableetara garamatza, indukzio osatugabean ez direlako kasu posible guztiak behatzen. 1. testua. Ezagutzea eta ezagutza gertatzen zaion zerbait delako eta subjektu hori mugatzen duelako. Bigarrenez, ezagutza, ikuspegi psikologikoa hartuz gero, ekintza bat da –edo ekintza batzuk izan daitezke–, ezaugarri propioak eta bereiziak dituztenak, gagozkion maila edo f «Baina, bere horretan hartuz gero, ezagutza jarduera erreal bat da, ekintzen segida baten bidez gauzatzen dena, denbora jakin batean. Horri ezagutzea esan diezaiokegu, ezagutzatik bereizteko; ezagutza izango da hainbat ezagutze-ekintzetatik lortutako objektibotasun-maila. Intersubjektiboki eskura dugun jakintza da, baliozkoa, eta, esanahi eskuragarrien multzotzat hartuz gero, ezagutze-ekintza guztien bitartez lortu dugun estadioa da. Horregatik, beste hitz batzuetan esanda, posible da ezagutzea eta ezagutza bereiztea: lehenengoak egiaren bilaketarekin izango du zerikusia, eta, bigarrenak, aurkitutako egiarekin. Horrela, ezagutzari buruz jardun gaitezke hiru alderdi hauetatik: ontologikotik, psikologikotik eta antropologikotik. Hain zuzen ere, hiru horiek aintzat hartzea beharrezko oinarria izango da, ezagutzaren ikusmolde zuzen bat aurkezteko ezinbestean lagungarri izango diren datu fenomenologikoen multzoa lantzeko orduan. (…) Lehenengo eta behin, ikuspegi ontologikoa hartzen badugu, ezagutzari, existitzen den beste edozein fenomenori bezala, errealitatean baliokide bat egokitu behar zaio. Esan dezakegu errealitate akzidentala duela, ezagutza horri lotuta dagoen subjektu bati izan ditzazun, zuk zeuk hala erabaki eta aukeratu duzulako. […] Munduaren erdi-erdian jarri zintudan, inguruari hobeto eta erosoago begiratu diezaiozun eta mundu horretan dagoen guztia ikus dezazun. Ez zintugun egin ez zeruko ez lurreko, ez hilkor ez hilezkor, zuk zeuk, zeure buruaren modelatzaile eta eskultore zaren aldetik, zure gustura eta ohorera, zuretzat gogokoen duzun forma sor dezazun. Okerrera egin dezakezu, eta basati bilakatu; edo hobera egin dezakezu, eta jainkozko gauzen pareko bihurtu, hala nahi baduzu”». MIRANDOLA, Pico de la: Gizakiaren duintasunaz, Editorial Nacional, Madril, 1984 (moldatua) 1> Adierazi gizakiarenak bakarrik diren hiru ezaugarri. Alderatu zure zerrenda ikaskideenarekin. 2> Zure ustez, gizakiak funtzio jakin bat betetzen du unibertsoan? Zentzua ematen dio kosmosari? 98 Liburuak LEAKEY, R. E.: Gizateriaren eraketa, Gaiak, Donostia, 1996. «Eguneroko bizitzan, modu esentzialistan (tipologikoan) jokatzen dugu hein handi batean, eta gizabanakoak alde alderatzean bakarrik ohartzen gara bariazioaz. Juduak, pru prusiarrak edota intelektualak aipatzen dituenak pentsamen pentsamendu esentzialista erakusten du. Hizkuntza mota horrek ez du aintzat hartzen gizabanako bakoitza bakarra dela eta ez dagoela haren berdin-berdina den beste gizabanakorik. Gizateriaren eraketa liburuan, gizakiaren jatorria zein den azaltzen saiatzen da Leakey. Azalpenak, oso arinak diren arren, her tsiki zientifikoak dira. Gainera, ezagutza hori oinarritzat hartuta, gaur egun gizaki izatea zer den eta zertan datzan hausnartzen du. Aldi berean, Afrika, natura eta bere lanbidea zenbat maite dituen ere helarazten du Leakey paleontologo gogotsuak, eta fosilen bilaketa gizateriarentzat zeinen garrantzitsua den erakusten du, argazki askoren bidez. Darwin jenioak ikusi zuen norbanako bakoitzaren bakar bakartasun hori ez dagoela mugatuta giza espeziera, baizik eta sexu bidez ugaltzen diren animalia- eta landare-espezie guztietan gertatzen dela. Hain zuzen ere, norbanakoa zein garrantzitsua den ohartzea giltzarria izan zen Darwinen hautespen naturalaren teorian. Azkenean, horren ondo ondorioz, populazioan oinarritutako pentsaerak ordezkatu zuen esentzialismoa. Pentsaera horrek bi ideia azpimarra azpimarratzen ditu: norbanakoaren bakartasuna, eta banakota banakotasunak eboluzioan izandako garrantzia». Jarduerak 1> Esan al daiteke gure espezieari buruz asko dakigula? 2> Lamarcken arabera, zein dira eboluzioaren mekanismoak? Bat al datoz Darwinek defendatu zituenekin? 3> Zer antzekotasun ditugu gizakiok eta primateek? 4> Zure ustez, ba al dago loturarik labar-pinturen eta glaziaziogaraiaren artean? 5> Glaziazioa amaitu ostean, batailak marrazten hasi ziren. Zure MAYR, E.: Eztabaida luzea: iritziz, zergatik gertatu zen hori? Darwin eta darwinismoa, Crítica, Bartzelona, 1992 (moldatua) 6> Artistak iruditzen al zaizkizu haitzuloetan marrazkiak egiten zituztenak? Arrazoitu zure erantzuna. Kontuan hartu erabiltzen dituzun arrazoiek unitatean zehar ikasitako edukietan egon behar dutela oinarrituta. 1> Norbaitek esaten duenean emakumeak gidari txarrak direla edo gizonek ez dakitela etxeko lanak egiten, zergatik egiten du GOLDING, W.: Eulien ugazaba, Elkar, Donostia, 2009. hori? Oker al dago? Haur talde bat galduta dago inor bizi ez den uharte batean, eta beegune ren kasa moldatzen saiatu behar dute. Aginduko dien heldurik ez 2> Saiatu esentzialismoa zer den azaltzen eta jarri zure eguneroko bizitzako adibide bat. dagoenez, bi taldetan banatzen dira: batetik, uste dutenak moralaegi ri eta irakatsi zizkieten arauei jarraitu behar dietela; eta, bestetik, 3> Posible izango al litzateke inoiz gehiago orokorrean ez hitz egitea? Positiboa izango al litzateke? Eztabaidatu talde txikitan animalia-instintuei jarraitu nahi dietenak. lana denen artean. jarrita eta, gero, labur-labur, egin bateratze-lana 4. UNITATEA. GIZAKIARI BURUZKO IKUSKERA FILOSOFIKOAK 4. UNITATEA. GIZAKIARI 99 BURUZKO IKUSKERA FILOSOFIKOAK Gomendioak 3. testua. Norbanakoaren garrantzia Jarduerak 1> Zure ustez, uharte batean galdutako haurren esperientziari buruz bakarrik hitz egiten al du liburuak? Zeri buruz hitz egiten du, benetan? 2> Zer uste duzu egingo zenukeela horrelako egoera batean egongo bazina? 3> Zure iritziz, eleberri honetan, zein da piztiaren eta eulien ugazabaren benetako esanahia? 4> Saiatu imajinatzen zeren ikur diren betaurrekoak, plataforma, itsas kurkuilua eta kea. Filmak F osof a sakonk Zeharkako eduk ak ap katzen d ra u ertuz rakurtzeko argud atzeko arra zo tzeko eta aztertzeko 2. UNITATEA. EZAGUTZA, • 97 BURUZKO IKUSKERA FILOSOFIKOAK w Ikuspegi misantropoa. Antropozentrismoaren gehiegikerien ondorioz sor tutako ikuspegia da. Ikuspegi honen arabera, gizakia da ingurumena kutsatzen eta landare zein animaliak akabatzen dituen espezie bakarra. Azkar batean hil ditzake izaki bizidun guztiak, eta, gizakiak berak sortutako industria belikoari esker, giza espeziea guztiz ezaba dezake. Gure espeziak pertsonak torturatzen eta esklabo bihurtzen ditu, kontzentrazio-eremuak eraikitzen ditu… Horixe da ikuspegi misantropoa: gure espeziea lotsagarria da, denetan harrapakariena eta beldurgarriena baita. Gakoak UNITATEA. w Aforismoa Egun, gizakiari buruzko bi ikuspegi nagusi daude eta oso desberdinak dira elkarren artean: Ikuspegi antropozentrikoa. Aspaldi sortutako ikuspegia da, kreazionismoaren hurbilekoa. Gizakia da kreazioaren errege. Gizakiak, bere gaitasunak direla eta, ez du inolako zerikusirik animaliekin. Izaki berezia da: gai da pentsatzeko, hitz egiteko, bai eta, genetikari eta teknikari esker, bere burua eta gainerako animaliak aldatzeko eta hobetzeko ere. 4. dute eta arazoak harreman sexualen bidez konpontzen dituzte, gatazkak piztu aurretik. Beraz, oso gizarte baketsuak dira. A. Espezie hautatua al gara? 2.1. irudia. Pertzepzioa. Ezagutzeko modu oinarrizkoena da, baina ez da sentsazioen batura hutsa. Sentsazioek eta beste elementu subjektibo batzuek osatzen dute (motibazioek, itxaropenek, emozioek, esperientziek eta ezagutzen duen subjektuaren kulturak). 1.2. Ezagutza arrazionala edo adigarria Amaierako atalak Filosofia sakonki 34 B. Pertzepzioak A. Sentsazioak • EGIAREN Pertzepzioa da gure mundua osatzen duten eta gure zentzumenak kitzikatzen dituzten objektu hautemangarriak geureganatzea. Ezagutza jasotzeko modurik oinarrizkoena da. Ez da sentsazioen batura hutsa; emaitza osoago bat da, konplexuagoa edo soilagoa izan daiteke, eta sentsazioek eta beste elementu subjektibo batzuek osatzen dute –motibazioek, itxaropenek, emozioek, esperientziek eta ezagutza jasotzen duen subjektuaren kulturak–. Sentsazioak fenomeno psikofisikoak dira. Kanpoko zein barneko estimuluek gure zentzumenorganoei eragitean sortzen dira. • ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA. Hirugarren fasea: erantzuna. Zentzumen-errezeptoreetatik datozen bulkadak garun-azalera iristen dira, eta, han, deskodetu eta interpretatu egiten dira. Handik, beste bulkada batzuk ateratzen dira: organismo osoko organo eragileentzako aginduak; hau da, guruin eta giharrentzako aginduak. .m cg Datu gehiago ra 32 w -h Un tateak zehaztasunez eta ar ntasunez daude garatuta Ep grafe bako tza ren ama eran testu f osof koak daude testu ruzk nak eg ten trebatzeko eta hobeto hausnartzen u ertzen eta aztertzen kasteko Cosmos. 2. atala: Una voz en la fuga cósmica. Zuzendaria: Carl Sagan, 1980, 55 minutu. Sinopsia Kapitulu honetan, uniber tsoaren, Lurraren eta biziaren jatorria zein den azaltzen du Carl Saganek. Bizi mikroskopikotik hasi eta giza bizitzara arte, bien arteko prozesu ebolutiboa erakusten du. Gainera, bere egutegi kosmologikoa ere azaltzen du; hari esker, ulergarri egiten ditu Big Bang leherketa gertatu zenetik igarotako 15.000 milioi urteak. Jarduerak 1> Lurreko izaki guztiek ezaugarri bat berdina dute. Zein? 2> Nola iritsi gara etxeetan animaliak izatera? 3> Zerez dago osatuta DNA? 4> Beharrezkoak al dira mutazioak? Onuragarriak al dira? 5> Izaki bizidun hauek guztiak aldi kanbriarrean sortu ziren. Idatzi izenak zerrenda batean, zer ordenatan agertu ziren kontuan hartuta. hegaztia – ugaztuna – dinosauroa – ornoduna – zuhaitza – anfibioa – narrastia – landarea – intsektua – trilobitea 6> Azaldu zer kidetasun dituzten gizakiek eta zuhaitzek. Elkarren premia al dute? Garai modernoak. Zuzendaria: Charles Chaplin, 1936, 89 minutu. Sinopsia Altzairuaren industriako langile bat erotu egiten da, leher eginda baitago lantegiko muntaketa-katearen lan-erritmo frenetiko eta monotonoaren ondorioz. Hori dela eta, ospitale psikiatriko batean sartzen dute, baina, medikuaren alta jaso ostean, bizitza aldatuko dion etengabeko gorabehera segida batean nahasita ikusiko du bere burua. Gaiak 1> Mutur-muturreko arrazionaltasun instrumentalak zer ondorio dituen. 2> Kritika soziala ekoizpen-sistemari eta haren ondoriozko gizabanakoen alienazioari. 3> Bi bizitza motaren arteko bereizketa: soziala eta laborala, batetik, eta afektiboa, bestetik. 4> Zoriaren eragina bizitzan, gizarte-sistemaren kontrolari kontrajarrita. Jarduerak 1> Zure ustez, filmeko egoera barregarri guztien artetik, zein dira hiru onenak? 2> Zer eszenatan ikus daiteke argi eta garbi alienazio kolektiboa eta pertsonala? 3> Zer erakunde ageri dira filmean? Zer funtzio du erakunde horrek? Betetzen al du funtzio hori, protagonistaren kasuan? 4> Lanaren antolaketa zientifikoari kontrajarrita, zoriak funtzio esanguratsua du gu guztion bizitzan. Hautematen al da zoriaren presentzia, film honetako protagonistaren pasadizoetan? 5> Imajinatu zer gertatzen den filma amaitu ostean. El color de la amistad. Zuzendaria: Kevin Hooks, 2000, 79 minutu. Sinopsia Film honetan, bi neskato elkar ezagutzeko prestakizunak egiten ari dira. Bata Estatu Batuetako biltzarkide beltz baten alaba da eta Hegoafrikako neska bat hartuko du etxean; handik datorrenez, beltza izango dela uste du. Hala ere, neska hegoafrikarra zuria da, apartheidaren alde lan egiten duen polizia baten alaba, eta ziur dago aireportura bila etorri zaizkionak biltzarkidearen zerbitzari beltzak direla. Bi neskatoen arteko gaizki-ulertu hori izango da filmaren abiapuntua. Aurresuposizio hutsak aurreiritzi nola bilakatzen diren ikusten da filmean. Aurreiritzi horiek jarrera arrazistak ekar ditzakete eta eragin handia izan dezakete kaltetuen bizitzan. 100 Jarduerak 1. taldea. Natura: Zer da natura? Zer-nolako eragina du gizakia gizakiarengan? • http://www.boulesis.com/didactica/apuntes/?a=171 • http://publicpr.pangea.org/zaguan/infona.html • http://dolphin.blogia.com/2006/101003-neotenia-y-plasticidad-biologica.php 2. taldea. Kultura: Zer da kultura? Gizakiarentzat positiboa ala negatiboa da? • http://www.boulesis.com/boule/entre-la-cultura-y-la-tortura/ • http://www.fgbueno.es/hem/1997a24.htm • http://es.wikipedia.org/wiki/Cultura • http://elpais.com/diario/2005/12/05/catalun4. UNITATEA. GIZAKIARI BURUZKO IKUSKERA ya/1133748444_850215.html FILOSOFIKOAK 4. UNITATEA. GIZAKIARI 101 BURUZKO IKUSKERA FILOSOFIKOAK 1> Filma ikusi eta gero, deskribatu nolakoak diren eta nola pentsatzen duten bi protagonistek, lehenbiziko aldiz elkar ikusten dutenean. Berrikusteko Beharrezko informazio guztia jaso eta gero, bi taldeek collage bat egingo dute. Horretan, bi errealitateen inguruko ikuspegiak adieraziko dituzte, argazki eta testuen bidez. Aurkezpena egiteko orduan, irudien esanahia azalduko dute, bai eta zer zentzu duten 2> Nolakoa espero du neskato bakoitzak bestea? Deskribatu. ere, •egokitutako gaiarekin 1> Aukeratu erantzun zuzenak (bat baino gehiago izan daitezke). Sozializazio izenekolotuta. prozesuaren bidez eskuratzen dugu kultuSaiatu azaltzen zergatik uste duten besteak ezaugarri jakin ra. Prozesu horrek eredu batzuk ezartzen dizkio norbanakoari. batzuk izango dituela. a) Hominizazioan gertatutako hiru aldaketa motak: a) Ez 3> Zure ustez, arrazoiak al dituzte pentsatzekodaude, besteac)irudikatu • Gizakiaren auzi deritzo gizakia definitzen duten ezaugarriak daude erlazionatuta, b) Erlazionatuta Independen- Web-orriak duten bezalakoa dela? Eszenadaude. hori ikusi gabe ere, ziur aurkitzeari eta gizakiak kosmosean duen esanahia azaltzeari. teak dira, izango baina erlazionatuta asma dezakezula zer espero duen neska bakoitzak. Zergatik? • Descartesetik aurrera,planteatu garunaren azterketa izan mendetik aurrera. Greziar filosofian zuten, K.a. V.fisiologikoa b) Zer-nolako aldaketa da entzefalizazioa? a) Anatomikoa da, Zerk sortzen ditu uste horiek? da inguruko abiapuntua. Organo zoragarriheldu • gogoaren Gizakiaren auziarieztabaiden bost tradizio kultural desberdinetatik b) Fisiologikoa da, c) Soziala da. horrizaio: buruzEkialdekoa, gehiago jakin nahi izanez gero, web-orri honetara jo eta judu-kristaua, greziarra, humanistikoa c) HatzZuzendaria: lodiak aukako posizioa hartu zuenez: a) Eskua laburtu dezakezue: Blade Runner. Ridley Scott, 1982, 112 minutu. positibista. Sinopsia egin zitzaigun, b) Gauzei tinko hel diezaiekegu, c) Gauzak http://www.ferato.com/wiki/index.php/Cerebro • Antzinako eta Erdi Aroko filosofian, zatitutako izakitzat hartzen leuntasunez har ditzakegu. XXI. mendearen hasieran, Tyrrell Corporation-ek erreplikante izenezuten gizakia, baisentsazioen, eta jainko-jainkosen etaeta piztien bitarteko iza• Ez da ahaztu behar emozioen fisiologiaren d) Goiko libre geratzea: a) Hankabikodira bilakako robotak sortu gorputz-adarrak ditu. Robot horiek gizakien berdin-berdinak kitzat ere. harrigarria. Horretarako, oso lagungarria izan arteko interakzio tzearekin lotuta dago, b) gizakiak Entzefalizazioarekin lotuta dago, birtualki. Nexus 6 motakoak, ordea, baino indar tsuagoak daiteke Redes programaren Música, emocionesonartzen y neurociencia • Aristotelismoan, arimaren gorpuztasuna bazen ere, c) Lanabesak egitearekin dago.Gizakiek esklabo eta arinagoak dira, eta haiek bezainlotuta bizkorrak. atala: nolabaiteko dualismoa defendatzen zuten; izan ere, gizakiak gisa 2> erabiltzen dituzte, beste planeta batzuk esploratzeko etalaburZer faktorek eragiten dute humanizazio-prozesuan? Idatzi berezkoak dituen arrazoimena eta soziabilitatea direla eta, http://www.rtve.es/alacarta/videos/redes/redes-20ikuskatzeko misioetan. batean bakoitzaren gertatutakoezaugarri matxina- bat, pen txiki bat eta,Kolonizazio hor, eman faktore erabat bereizten zuten animalietatik. musica-emociones-neurociencia/1219053/ da baten ondorioz, erreplikanteak legez kanpokotzat joko dituzte gutxienez. aurrera, gizatasuna gehiago baloratzeko prozesu • XIV. mendetik Lurrean. Agindua betearazteko, polizia-brigada berezi bat sortuko • Berdinak ala desberdinak gara? Hemen dituzun web-orrietan, . mendekoaldaketei filosofianburuzko iritsi zen gorenera. bat hasi zen, eta XVIII dute:3> Blade Runner unitateak. Filmaterminoak, Philip K. Dick-en eleberri Definitu instintu eta kultura eta azaldu zein den hominizazio-prozesuan gertatutako informabatean dago oinarrituta, eta zientzia fikziozko filmik ospetsuenebien arteko desberdintasuna. zio aurkituko kultura-iraultzaren duzu, beste primateetatik bereizi • gehiago Errenazimentuko ostean, zerk filosofia modertakoa da. Zinemetan diru gutxi lortu bazuen ere, filmaren balioa gintuen jakinikerketa dezazun.beste kontu batean ardaztu zen: gizakia, noaren 4> Zergatik du gizakiak kultura, eta animaliek ez? handituz joan dabehar denborarekin. ezagutzaren eragile gisa. Descartesen filosofian dualismoa http://es.wikipedia.org/wiki/Ser_humano hautematen bada ere, ikuspegi mekanizista bat sortu zen. 5> Elementu hauen artetik, adierazi zein diren sozializazioaren http://es.wikipedia.org/wiki/Hominizaci%C3%B3n eragileak. • Metafisikari egindako kritika eta aurrerapen zientifikoak izan Webquest-a • Web-orri historiaurreko zenbait aurkikuntzari zirenhauetan, Humeren filosofiaren sorburu. Ideia bat daburuzko paradigma Jarraian, naturaren kulturaren arteko bereizketa landuko dugu informazioa dago. Aurkikuntza horiek duela denbora egin eta familiaeta – sektak – lagunak – maskotak – natura – antropozentrikoaren funtsa: gizakia berez dela gutxi grinatsua eta eguneroko bizitzan termino mugikorra horiek nola–erabiltzen ditugun azzituztenez, zenbait urtez ez dute ziur jakin egiazkoak ziren ala ez: eskola – telefono alderdi politikoak – soziala. tertuko dugu. musika Gaur egun, puri-purian dago gai hori,– eta, beraz, – arrisku-kirolak – zabor-jana erlijioa – http://lacienciadivulgativa.blogspot.com.es/2012/05/los• Karl Marxen pentsamenduaren arabera, gizakia alienatuta bizi egungo zientzialariek horren inguruan hausnartzen jarraitzen dute. moda – komunikabideak retratos-humanos-paleoliticos-de-la.html da gizartean. Sarrera moduan, orri honetara jo dezakezu: http://www.lagranepoca.com/30105-inventos-modernos• Nietzschek, gizakiaren eboluzioan oinarrituta, hari buruzko 6> Aukeratu erantzun zuzena. http://www.lainsignia.org/2005/mayo/dial_004.htm que-existieron-hace-millones-anos ikuskera berri bat proposatu zuen: supergizakia. Hiru irudi erabili zituen eboluzio hori adierazteko: gamelua, lehoia eta a) Descartesen arabera: a) Arima kontzientzia da, nahi b) Arima Aurrerago, bi termino horiek aztertuko ditugu eta zer esan Jarduerak haurra. higidura c) Arima grina da. osatuko ditugu: batek, duten ikusiko dugu.da, Horretarako, bi talde 1> Lehen sapiensak eta gu oso desberdinak garela uste al duzu? natura landuko du; eta besteak, kultura.a) Talde bakoitzak azalpen • Bizitzaren zentzua bilatzeari dagokionez, hiru aukera ditugu: b) Descartesek dio res extensa: Betierekoa dela, b) Animabat egingoliei du,bakarrik dagokion gaiaren inguruan: 2> Zein onartzea, da bien arteko desberdintasunik ukatzea, edo gizakiarenhandiena? kreazio gisa ikustea. dagokiela, c) Mekanikoki higitzen dela. c) David Hume filosofoak: a) Arimaren ideia defendatzen du, b) Uste du ez dagoela gizatasunik, c) Arrazoimenaren ikuskera platonikoa kritikatzen du. d) Marxek dio: a) Gizakiak arima duela, b) Jainkoak sortu zuela gizakia, c) Gizakiaren ezaugarri nagusia lanerako gaitasuna dela. 7> Zure koadernoan, egin bizitzaren zentzuaren inguruko jarreren eskema bat. Eskema horretan, jaso zein izan ziren jarrera bakoitzaren ideia eta ordezkari nagusiak. Autoebaluazioa 3> Aukeratu erantzun zuzenak (bat baino gehiago izan daitezke). 5> Adierazi esaldi hauek zuzenak ala okerrak diren. a) Natura eta kultura: a) Kontrakoak dira, b) Gainjarri egiten dira, c) Ez dute zerikusirik. a) Gizakiari buruzko ezagutzan, ez dago inolako jarraitutasunik filosofiaren historian zehar. b) Gizakiak hau du: a) Instintua, b) Kultura, c) Instintua eta kultura. b) Gizakiari buruzko ezagutza teorikoa eta praktikoa beti doaz bereizita. c) Prozesu honen bidez eskuratzen da kultura: a) Hominizazioa, b) Humanizazioa, c) Sozializazioa. c) Filosofia platonikoak gizatasunaren izaera konbentzionala defendatzen du. d) Errenazimentuarekin, giza gorputzaren irudi negatibo bat sortu zen. 4> Jarri ordena kronologikoan gizakiari buruzko ikuskera hauek eta esan zein autorerena den bakoitza. e) Humek errealitatearen ikuspegi antropozentrikoa zuen. berez da soziala – arima lehendik dago – ez da kontziente bere ekintzen arrazoiez – gauza guztien neurria da – bere baldintza ekonomikoek eta sozialek eratzen dute – pentsatzen duen substantzia bat da f) Darwin iritsi arte, ez zegoen teoria eboluzionistarik. Kontzeptu-mapa Kopiatu kontzeptu-mapa hau zure koadernoan. Gizakia Natura Kultura Eboluzioa Hausnarketagaiak Aldaketak Anatomikoak: • Hankabiko bilakatzea • Entzefalizazioa • Eskua laburtzea Fisiologikoak: • Eskuak libre geratzea • Tresnak egitea • Plastikotasun biologikoa Gomend oak L buruak web orr ak f mak eta abar proposatzen d ra ha nbat turr tako nformaz oa aukeratzen eta s stemat zatzen kasteko Kultura eta natura gizakiaren bi dimentsio dira, eta elkarren osagarri dira. • Kultura, instintuaren aurkakoa, gizakiaren bereizgarri bat da; izan ere, gizakiak etengabe du jakin-mina, eta gauza berriak ikasten ditu bizitza osoan zehar. Ezaugarriak: • Eredu kulturalak ikastea • Ikasitakoa barneratzea • Oreka psikologikoa Gorputza Sozialak: • Bizitza soziala areagotzea • Hizkuntza Dualismoa Platon Hilemorfismoa Aristoteles Eskolastika 1> Zure koadernoan, adierazi zein teoriari dagokion baieztapen hauetako bakoitza: a) Espezieak aldaezinak dira. Bere burua b) Hautespen naturalaren teoria osatzen du. c) Espezie guztiek sorburu beretik eboluzionatu dute. Humanizazioa 2> Adierazi esaldi hauek zuzenak ala okerrak diren. a) Hominizazioa aldaketa anatomikoetan dago oinarrituta. Giltzarriak • Sozializazioprozesua Hominizazioa b) Hominizazioaren aurretik gertatu zen humanizazioa. c) Humanizazioan esku hartzen duten faktoreak anatomikoak, fisiologikoak eta sozialak dira. Errenazimentua Bizitza Modernitatea Sua aurkitzea Lanabesak egitea Nekazaritza eta abeltzaintza Gizarteantolakuntza Zentzua Filosofia Zentzua du d) Hizkuntza izan zen hominizazio-prozesuko faktore nagusia. Ez du zentzurik e) Hauek dira hominizazioaren prozesuko faktore nagusiak: sua aurkitzea, lanabesak egitea, nekazaritza eta abeltzaintza, eta gizarte-antolaketa. Guk ematen diogu zentzua Berr kusteko Ha nbat arduera daude eduk ak f nkatzeko berr kusteko eta es kemak eta kontzeptu mapak eg teko LIBURUAREN EGITURA 5 Blokeen azalak 7 1. MULTZOA Filosofia: jakintza teoretikoa Arrazionaltasunak optimizatu egiten du gure helburuak lortzeko bidea. «Arrazionaltasunaren» zentzu moderno, ekonomiko edo indartsu horrek hizkuntzarako gaitasuna eta arrazoizkotasuna aurresuposatzen ditu, baina haratago doa, eta ebaluazioeta optimizazio-prozesuak ere txertatzen ditu. Arrazionaltasunaren nozio hori erabiltzen dute erabakiaren teoriak, jokoen teoriak, teoria ekonomikoak eta ekintzaren filosofiak. Jesus Mosterin filosofoa, egungo pentsalari gutxi bezala, zorrotz eta aise mugitzen da filosofia, logika matematikoa eta zientzia enpirikoaren ar teko mugan. Ekarpen handiak egin dizkio zientziaren filosofiari, antropologiari, kulturaren filosofiari eta arrazionaltasunaren teoriari. Bilbon jaio eta Espainia, Alemania eta Estatu Batuetan ikasi ondoren, ikerkuntza-irakaslea da CSICeko Filosofia Institutuan, Londresko Academia Europaea-ko kidea da, Parisko Institut International de Philosophie-ko kidea, International Academy of Philosophy of Science-ko kidea, eta Pit tsburgheko Uniber tsitateko Center for Philosophy of Science-ko kidea. Logika eta Zientzia Filosofiako katedratikoa izan da Bartzelonako Unibertsitatean, eta irakasle gonbidatua Europa, Asia eta Amerikako hainbat unibertsitatetan. Bere azken liburuen artean daude La naturaleza humana (Espasa, 2006), Los lógicos (Espasa, 2007), Lo mejor posible: Racionalidad y acción humana (Alianza, 2008), La cultura humana (Espasa, 2009), Diccionario de Lógica y Filosofía de la Ciencia (2010, Roberto Torrettirekin idatzia), eta Historia del Pensamiento-ko hamar liburuak (Alianza, 2006-2012). Arrazionaltasuneko (edo erabaki arrazionaleko) problemak soilik planteatzen dira indeterminazioren bat duten egoeretan, non agenteak maniobratzeko tarte bat daukan eta ordezko ekintza-bideak hauta ditzakeen. Zer erabakirik edo hautaturik ez dagoen testuinguru deterministetan ez dago arrazionaltasun-problemarik. Arrazionaltasunaz hitz egiteak zentzua izan dezan, dena berdin ez iruditzeaz gain, agenteak lehentasunak edo helburuak eduki behar ditu. Indiferentzia edo fribolitatea dagoenean –ez helbururik ez lehentasunik–, ez dago arrazionaltasun-problemarik. Nora ezean paseatzera irteten banaiz, hartzen dudan edozein bide beste edozein bezain on da, eta ez dago arrazionaltasunez erabaki beharreko ezer. Nolanahi ere, helburu bat (katedralera joan nahi dut) edo lehentasun bat (nahiago dut kale lasaietan paseatu) egon bezain laster, arazo arrazional bat planteatzen da: nola heldu katedralera edo nola saihestu kale zaratatsuak. ziurtasunean hartuak, arriskuan hartuak eta ziurgabetasunean hartuak. Arriskuan hartutako erabakiak dira garrantzizkoenak: agenteak hainbat ekintzaren artean hautatu behar du, ez dago ziur ondorioei buruz, baina probabilitate subjektiboak ematen ausartzen da; ustez, erabilgarritasunak (hau da, desiragarritasunak) ere eman ahal dizkie ondorio posibleei. Bayes-en arauak ematen du soluzioa: «espero duzun erabilgarritasuna maximizatuz joka ezazu». Ekintza posible batetik espero den erabilgarritasuna da ondorio posibleen erabilgarritasunen probabilitateen batura haztatua. Arrazionaltasun praktiko bayestarra edo formala sendotasunera mugatzen da, eta bateragarria da koherentea den edozein jarrera eta helburu-sistemarekin, erabat zoroa izan arren. Gure helburusistema zentzu materialean arrazionala izan dadin, formala ez den zerbaiti lotu behar zaio. Biologikoki emandako eta genetikoki heredatutako gure helburuen eta premien sistemari lotzen diona da loturarik sendoena. Izan ere, gure entzefaloa, eboluzioaren poderioz, batez ere gure premia biologikoak asetzeko moldatu den tresna bihurtu da. II. MULTZOA Arrazionaltasun teorikoaren nozio formala sendotasun logikora mugatzen da, eta bateragarria da edozein sinesterekin, inoizko zoroena izanda ere. (Napoleon naizela eta Napoleon Korsikan jaio zela sinesten badut, sinetsi beharra daukat –arrazionaltasun formalez– ni Korsikan jaio nintzela; baina ni ez naiz Napoleon eta ez nintzen Korsikan jaio). Mugatze horiek ahulegiak dira, berez, arrazionaltasun teorikoa guztiz karakterizatzeko. Nolabait ere ukitu behar dugu lurra, nolabait ere errealitateari lotu behar diogu sinesteen globo sendo hori. Agente arrazional baten sineste-multzoari bi lotura material eskatu ahal dizkiogu: pertzepzio indibidualarekiko lotura eta zientziarekiko lotura (hau da, arrazionaltasun teoriko kolektiboarekin uztartzea). Arrazionaltasun praktikoaren bidez maximizatzen dugu gure helburuen lorpena. Bere teoria formala erabaki arrazionalaren teoria da, eta hiru erabaki motak aztertzen ditu: 2> Idazlearen ustez, zer da arrazionaltasuna? 3> Noiz sortzen dira arrazionaltasunproblemak? Jar ezazu adibide bat, eguneroko bizitzan problema horiek agertzen direnekoa. 77 4> Eskema bat egin eta ber tan erakuts ezazu zer alde dagoen arrazionaltasun teorikoaren eta arrazionaltasun praktikoaren artean, bai eta bakoitzaren ezaugarri nagusiak ere. 5> Bila ezazu informazioa erabaki Filosofia: jakintza antropologikoa arrazionalaren teoriari buruz. Demokraziarako herritarrak Zer ideia hartu erabakitzen dugunean, arrazionaltasun teorikoaz hitz egiten dugu. Zer egin erabakitzen dugunean, arrazionaltasun praktikoaz hitz egiten dugu. Arrazionaltasun teorikoaren nahiz praktikoaren gainean garatu da teoria formal bat (gehienbat matematikoa eta aski onartua) eta teoria material bat (teoria formaleko ideien eta ekintzen infradeterminazioa murrizten saiatzen da, nola edo hala errealitatean sustraituz eta gure izaerarekin konektatuz, baina ez dago hain onartua). Arrazionaltasun teorikoaren helburua da gure sinesteen irismena eta egiatasuna maximizatzea. Bere teoria formalaren eskakizun nagusia da gure sinesteen multzoa sendoa izatea. Gure sinesteetan kontraesanen bat aurkitzen dugun bakoitzean, haiek berrikusteko prest egon behar dugu. Horrek eskatzen du koherentzia bilatzea, ondorioak ixtea (arrazionala denak bere sinesteen ondorioak onartu behar ditu) eta sinesteei probabilitate subjektiboak ematea, probabilitate-teoriaren ildoan. Adibidez, 1/3 probabilitatea ematen badiogu p-ri, 2/3 eman behar diogu ez p denari. Jarduerak 1> Zure ustez, zer da arrazionaltasuna? bermea jasotzen dugu Estatutik. Zuzenbide-estatu baten berezko betebeharra zergak ordaintzea da, era horretan bakarrik lortu baitaiteke desberdintasunak gutxitzen joatea eta aberastasuna zuzenago birbanatzea, beti bakar batzuen eskuetan geratu gabe. Herritarraren bigarren betebeharra politikan parte hartzea da, bozka-eskubidea erabiliz. Eskubide hori lortzeak ahalegin eta zailtasun handiak eskatu ditu, baina, aitortua izan denetik aurrera, gutxiesteko joera dago. Duela mende bat, emakumeak salbuetsita zeuden eskubide horretatik, Giza Eskubideen Adierazpenak aldarrikatu arren gizaki guztiak libre eta berdin direla. Demokrazia ahuleko edo jaio berriko herrialde asko daude oraindik, eskubide hori beren herritar guztiei behar bezala bermatzen ez dietenak. Hauteskundeak garbiak diren lekuetan, ordea, abstentzioak gora egiten du, herritarrak mesfidantza eta desilusioa sentitzen duelako erakundeen eta agintarien jardunarekiko. Parte-hartze politikoa makaldu egiten da, politikariak hura suspertzeko gai ez direlako, eta harekin zerikusirik izan nahi ez duten herritarren apatiarengatik. Batzuen eta besteen zibismoak huts egiten du horretan. Victoria Camps Victoria Camps (Bar tzelona, 1941) Filosofia Moral eta Politikoaren katedratikoa da Bar tzelonako Uniber tsitate Autonomoan. 1993 eta 1996 ar tean PSC-PSOEko senataria izan zen. Consell de l’Audiovisual de Catalunyako aholkularia izan da. Fundació Víctor Grífols i Lucas eta Espainiako Bioetika Batzordeko lehendakaria da. Bere liburuan artean daude La imaginación ética, Virtudes públicas (Saiakerako Espasa Saria), Paradojas del individualismo, El siglo de las mujeres, La voluntad de vivir, Creer en la educación, El declive de la ciudadanía, El gobierno de las emociones (Saiakerako Sari Nazionala). 2008an Nazioar teko Menéndez Pelayo Saria jaso zuen. 2014an honoris causa doktorea izendatu zuten Huelvako Uniber tsitatean. Bere azken liburua Breve Historia de la Ética da, 2013koa. Politika eta morala derrigorrez lotzen dituzten bi kontzeptu daude. Bata, «demokrazia» da; bestea, «giza eskubideak». Bizi garen demokrazia, aldi berean, zuzenbide-estatua da, hau da, justizia eta askatasunaren moduko printzipio edo balio nagusi batzuk dituen demokrazia. Balio horietan oinarriturik, hainbat eskubide aitortzen ditugu: adierazpenaskatasunerako eskubidea, hezkuntzarako eta osasuna babesteko eskubidea edo politikan parte hartzeko eskubidea. Demokraziak zer esan nahi duen eta giza eskubideek zer esan nahi duten aztertzen badugu, herritartasunaren ideiarekin egingo dugu topo. Estatu demokratiko batean bizi diren pertsonak ez dira botere absolutua daukan norbaiten mendeko; herritar dira, subiranotasunaren jabe den demos edo herriko kide. Demokraziak, hitzez hitz, «herriaren gobernua» esan nahi du. Egungo demokrazia ordezkatzaileetan Konstituziotik datorren ordenamendu juridikoak edo legeak agintzen du, hura da arau gorena, gure ordezkariek Parlamentuan adostu dutena. Era horretan, herritarrek, beren ordezkariak hautatuz, gobernatzen dituen prozesuan parte hartzen dute. III. MULTZOA Herritarraren konpromisoa, baina, ez da mugatzen zergak ordaintzera eta hauteskundeetan par te har tzera. Guztien onarekin konprometitzeak esan nahi du norberaren onarengatik soilik ez aritzea. Gure munduko indibidualismoak atomizatu egin ditu gizarteak: gizabanakoak atomoen antzekoak dira, beren interesa bilatzen dute, dirua gurtu eta ez zaizkie axola besteen eta gizarte osoaren problemak. Zuzenbide-estatuak oinarrizko zerbitzu batzuk ematen badizkigu –adibidez, hezkuntza, osasun-sistema eta gizarte-segurantza–, zerbitzu horiek zaintzea eta erabiltzea da zibismoa. Zibikoa da norberaren bikaintasuna lortzen saiatzea lanean ere, edozein eremutan. Hots, guztion mundu bateko parte sentitzea zibikoa da, baina denok jarri behar dugu zerbait geure aldetik, guztion mundu horrek hobera egin dezan. Erromatar Errepublikan libertas est Jose Luis Pardo civitas maxima sortu zen, askatasunak zibilizatua izan behar du. Ideia hori guztiz bere egiten duena soilik izan daiteke herritar. 3> Azaldu zer diren zibismoa eta betebehar zibikoak. 147 4> Egin eskema bat testuan aipatzen diren konpromiso zibikoaren formekin. 5> Azaldu Erromatar Errepublikako liber tas est civitas maxima.. Filosofia eta erabilgarritasuna Jose Luis Pardo filosofia-katedratikoa da Madrilgo Uniber tsitate Konplutentsean. Kolaboratzailea izan da Revista de Occidente, Archipiélago edo Claves de razón práctica aldizkarietan eta El País egunkarian. Gaztelaniara itzuli ditu filosofia garaikideko idazleak –adibidez, F. Jameson, G. Debord, G. Agamben edo G. Deleuze–, eta ikastaroak eta hitzaldiak eman ditu hainbat uniber tsitate eta erakundetan. Besteak beste, honako liburu hauek argitaratu ditu: Transversales. Texto sobre los textos; La Metafísica. Preguntas sin respuesta y problemas sin solución; La Banalidad; Deleuze. Violentar el pensamiento; Sobre los Espacios. Pintar, escribir, pensar; Las formas de la Exterioridad; La intimidad; Estructuralismo y ciencias humanas; Fragmentos de un libro anterior; La regla del juego. Sobre la dificultad de aprender filosofía (Saiakerako Sari Nazionala); Esto no es música. Introducción al malestar en la cultura de masas; Nunca fue tan hermosa la basura; Estética de lo peor. De las ventajas e inconvenientes del arte para la vida; El cuerpo sin órganos. Presentación de Gilles Deleuze; Políticas de la intimidad. Ensayo sobre la falta de excepciones, eta A propósito de Deleuze. Filosofiari jaio zenetik leporatu zaio «ez duela ezertarako balio», edo gizartearentzat edo gizabanakoarentzat kaltegarria dela ere bai. «Teorikoegia» izateagatik dela pentsa liteke, baina alderantziz da. Proposamen teorikoen doktrina edo gorputz bat balitz, argi dago filosofiak praktikan «gauzatu» edo errealitatearen aurrean jarri beharko lukeela, balio duela frogatzeko. Filosofia, baina, ez da doktrina ez teoria. Filosofia ez da «praktikoa», hain zuzen ere, «teorikoa» ez delako, eta halakotzat har tzea ez da soilik sailkatze- edo izendatze-akatsa, zerbait okerreko fitxategi batean artxibatzea; hori egiten duenak ez dauka hura artxibatzeko beste fitxategirik, beste apal mentalik, ez badira doktrinaren gorputzak edo emaitza praktiko-enpirikoak; filosofia «zertaz den» ulertzea, baina, gure sailkapen-eskemak aldatzea da, tiradera bat irekitzea sailkatu ezin denarentzat, taxonomia horretan sartzen ez denarentzat, argitara ateratzen baititu gure praktiken eta hizkuntzen azpian dauden aurresuposizioak, gure eskemak eta sailkapenak elikatzen dituzten sustraiak. daude gizakiaren piltzarren azken hondarrak, errentagarriak ez direlako bazterturik. Antzinakoak bezala, egungo pentsalariak gogoeta egin behar du jakiteko eta jarduteko aukerei buruz, bere lanbidea da zabor artean aztarrika ibiltzea gizarteak baztertu dituen sentiberatasun- eta ulermen-hondar horiek aurkitu ar te, gizar teak hobeto funtziona dezan eta oparotasun teknologiko horren erdian hain pobre ez bizitzeko. Horiek bere kideen eskura jarriz, filosofoa ez da ari gizarteak hobeto funtziona dezan laguntzen; aitzitik, bizia ematen die makinaren joana oztopatzen duten harri koskor horiei. Baina aurkikuntza horiek dira aberasbide bakarrak (politikarako, gizarterako edo ekonomiarako baliaezinak), ugaritasunaren adar anakroniko baten moduan egungo bizimodu pobretua konpentsatzeko eta muga gaindiezin bat ezartzeko eraginkortasunaren eta errentagarritasunaren logikari. Jarduerak 1> Zergatik esan izan da filosofiak ez duela ezertarako balio? 2> Azaldu filosofia zergatik ez den teoria bat ez doktrina bat. 3> Egilearen ustez, zer da filosofia? 4> Azaldu, adibide bat emanez, filosofiaren defentsan aipatutako arrazoi bakoitza. 5> Filosofia zergatik ez da erabilgarria gizartearentzat? 6> Zure ustez ere, filosofia beharrezkoa al da gaur egun? Eman arrazoia. Filosofia alferrikakoa dela dioen salaketaren aurrean bizitzarako dituen onura ugariak aipatu izan dira, eta ahalegin horiek hiru kategoriatan sailkatu daitezke: (1) bizimodu arautuko jarraitzaileen erkidego bat defendatzen dutenak, adibidez Antzinateko pitagorikoen edo zinikoen artean; (2) oinarri filosofikoak dituen erregimen politiko bat nahi dutenak eta, beraz, hori betearazteko «aparatu» askoz konplexuago bat behar dutenak, hein batean derrigortzailea; eta (3) eduki teorikoak gizartean aplikatzen dituztenak (administrazio publikoaren edo kudeaketa eta erabaki korporatiboaren teknikak, zientzia formalen edo naturalen garapen teknologikoak, komunikazio-estrategiak, marketina, etab.), eremu horiek eraginkorrago bihurtzeko asmoz. Ildo horretan joanda, filosofia nahasi egiten da doktrina erlijioso batekin (lehen kasuan), ideologia politiko batekin (bigarrenean) edo teoria zientifiko batekin (hirugarrenean). Eta nahasmen horretatik pseudoerlijio bat, pseudoideologia bat edo pseudozientzia bat sortu, eta, luzera, filosofiaren deskreditua areagotu eta filosofoaren irudi publikoa barregarri bihurtzen da: eraginkortasunik ez duela-eta zalantzan egoteaz gain, groteskoagoa da azkenean iruzurra dela ikusten den erabilgarritasun bat frogatu nahi duenean. w -h Konpromiso zibikoa hainbat eratan agertzen da. Lehenbizikoa, gizartearekin edo Estatuarekin daukagun kontratu moduko horri gorputza ematen dion legeria aitortzea eta betetzea da. Kontratu horren bidez, uko egiten diogu erabateko eta kontrolik gabeko askatasun bat izateari, eta, trukean, babes pertsonala eta oinarrizko eskubideen 2> Herritarrak zergatik ez dira or ordezkatuak sentitzen? Problema hori funtsezkoa dela iruditzen zaizu egungo demokrazietan? Filosofia: jakintza aplikatua Badakigu demokraziak urruti daudela perfektu izatetik. Teorian, bere erakundeetan herria dago ordezkaturik, baina herritarrek ez dute sentitzen hautatuak izan direnek ongi ordezkatzen dituztenik. Konstituzioak funtsezko eskubideak aitortzen ditu, lege askoren bidez bermatzen dira hezkuntzarako, osasun-sistemarako, etxebizitzarako edo lanerako eskubidea. Berme horiek, baina, ez dira aski, adibidez lanerako eta etxebizitza duin baterako eskubideen kasuetan. Demokraziak eraldatu eta perfekzionatu egin behar du, bere baitako idealak gehiago islatu daitezen errealitatean. Hor sartzen da morala jokoan. Politika demokratikoak bere helburuak irits ditzan, bultzada etiko bat eman behar zaio: bere kide guztiek sentitu behar dute bai ardura bai beren aldetik ahal dutena jarri beharra, demokraziak hobeto funtziona dezan. Demokraziak berez dena baino hobea izateko behar duen bultzada etiko horri «zibismoa» deitzen diogu. Zibismoa cives-tik dator, ‘herria’, eta herriaren interesei lotuta sentitzea esan nahi du edo, gaur esango genukeen moduan, bizi garen gizarteari lotuta sentitzea. Ikuspuntu horretatik, herritar izatea ez da soilik Estatuak bermatu behar dizkigun eskubide batzuen subjektu izatea, baizik eta, aldi berean, betebehar batzuekin konprometitzea, balio etikoak izan daitezen azkenean ekintza kolektiboa sustatzen dutenak. Hala, zibismoa edo herritar-jarduna dira herritar guztiek partekatu behar duten minimo komun etikoa. Denok ditugu betebehar zibikoak, edozein izanik ere bakoitzaren jatorrizko kulturak. Konpromiso minimo hori eskatzen du demokraziak, bertan bizitzeko eta bermatzen dizkigun ondasunak jaso ahal izateko. Konstituzio politiko bat onartzeak, horrek dakarren guztiarekin, ezin ditu herritarrak axolagabe utzi, edo soilik beren interesik partikularrenei begira. Interes orokorra edo guztien ona deitu ahal zaion horren alde egiteko betebehar minimoa dago. Jarduerak 1> Azaldu politika eta morala lotzen dituzten bi kontzeptuak. Eman lotura horren adibide zehatz bat. es Jesus Mosterin ill. Arrazionaltasun teorikoa eta praktikoa Hasieratik onar dezagun: filosofia ez da erabilgarria, errentagarria edo baliagarria gizartearentzat, baldin eta «erabilgarri izatea» esaten badiogu zenbatu daitezkeen onurak sortzeari edo gizarteak zakarkeria gutxiagoz funtzionatzeko baltsamoa izateari. Ez du egokitzea edo konformatzea eragiten, alderantziz baizik: gatazka eta desadostasuna bultzatzen du, eztabaida eta moldatu ezina eta, gainera, ez du dirurik ematen. Eta horregatixe jarraitzen du beharrezkoa izaten gaur egun, irabaziak ematen ez dituen guztia poesia zaharra bezala zahar tuta eta bazter tuta geratzen dela ematen baitu. Walter Benjaminek gizartearen fenomeno nagusietako baten bidez deskribatzen zuen egungo bizimodua: esperientzia pobretzea. Antzinakoek ezagutu gabeko miseria mota berri horrek belaunaldien arteko jarraipena eteten du, hala nola erloju mekanikoaren orratzek mozten duten denbora loturarik gabeko une moteletan, egungo gizakien biografiak birrinduz, aberatsago eta pobreago. Biziera honek beste edozeinek baino zabor gehiago sor tzen du, eta hondakinez egindako mendien zakar guztien ar tean ra Liburu honetako edukiak hiru bloketan daude banatuta. Hiru pentsalari espainiarrek berariaz idatzitako testuak proposatzen dira sarrera gisa, eta hainbat jarduera daude testu horiek lantzeko. I. blokea. Filosofia, jakintza teoretikoa; Jesús Mosterín-en artikulua. .m cg II. blokea. Filosofia, jakintza antropologikoa; Victoria Camps-en artikulua. III. blokea. Filosofia, jakintza aplikatua; José Luis Pardo-ren artikulua. On-line irakaskuntza-zentroa (CEO) w w w Liburu digitala Metodologia-eredu berritzailea eta helburu zabalekoa da. Haren oinarria da ikaskuntza-gaiak zehaztea, gelako behar pedagogikoei erantzun ahal izateko. Hainbat baliabide didaktiko daude, askotarikoak, irakaskuntza-ikaskuntza prozesua errazteko. Ikasgai guztiek baliabide digitalen banku bat dute. McGraw-Hill Education On-line irakaskuntza-zentrotik eskuratu daiteke, eta material osagarriak ditu, bai irakaslearentzat, bai ikasleentzat ere. 1 JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, es BEHARRA ETA HISTORIA 1. Filosofiaren jatorria 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. Filosofia Antzinaroan Filosofia Erdi Aroan Filosofia Aro Modernoan Filosofia Aro Garaikidean 4. Filosofiaren funtzioa eta egungo balioa ra 3. Jakintza filosofikoa historian zehar w -h 2. Jakintza filosofikoa, eta zer bereizgarri dituen 2.1. Jakintza motak 2.2. Jakintza filosofikoaren ezaugarriak 2.3. Filosofia ez da zientzia bat, jakintza bat baizik w w .m cg 4.1. Filosofiaren funtzioa, Unescoren arabera 4.2. Filosofiaren funtzio nagusiak w «Filosofiaren benetako funtzio soziala honetan datza: ezarrita dagoenari kritika egitean […]. Kritika horren helburu nagusia da, hain zuzen, gizarteak gaur egun duen antolamenduaren arabera agintzen dituen ideien eta jokabideen mende ez uztea gizakiak bere burua. Gizakiek ikasi egin behar dute bereizten zer erlazio dagoen beren ekintza indibidualen eta ekintzekin lortzen denaren artean, norberaren existentziaren eta gizarte-bizitza orokorraren artean, beren eguneroko proiektuen eta berek onartutako ideia handien artean». ill. 1.1. Azalpen aurrearrazionala: mitoa eta magia 1.2. Azalpen arrazionala: arrazoimena eta zentzumenak 1.3. Jakintza filosofikoaren diziplina teoriko-praktikoak HORKHEIMER, M.: «Filosofiaren funtzio soziala» (1940), in Teoria kritikoa, Buenos Aires, Amorrortu, 1974 (moldatua) 9 Adi Arrazionaltasuna eta pentsamendu kritikoa es antolamendua iraunaraztea beste helbururik ez duena, eta gizaki guztien garapen osoa ahalbidetzeko gai ez dena. [...] Eskolak, edo beste edozein hezkuntza-erakundek, pentsamendu kritikoaren laborategi izan nahi baldin badu, elkarrizketa-komunitate bihurtu behar du; hau da, aukera eman behar du kide guztien iritzi eta sinesmenak zalantzan jartzeko, hala norberak nola besteek. Elkarrizketa-prozesu batean parte hartzen duten kideek aurreiritzi batzuk (aurrez egindako iritziak) izaten dituzte abiapuntu, bai eta zenbait premisa ere, ez beti esplizituak, eta horiek baldintzatu egiten dute hitzez adierazitakoaren interpretazioa. Partekatutako jakintza mota hori haurtzarotik barneratu du gizakiak, bere gizarte-taldeetako berezko ikuskerekin, sinesmenekin, balioekin, helburuekin eta asmoekin batera». w -h «Hezkuntzaren egungo teorialariak bat datoz honetan: hezkuntzaren helburu nagusietako bat da ikasleek kritikoki pentsatzen ikastea eta, arrazionaltasuna landuz, herritar autonomo, arduratsu eta solidario bihur daitezen lortzea. Helburu hori bera proposatzen dute herrialde askotan hezkuntza-antolamendurako legeen oinarrian dauden adierazpen programatikoek ere. Horrenbestez, esan daiteke hezkuntza-komunitateek [...] arrazionaltasunaren laborategi izan beharko luketela. Bestalde, edozein hezkuntza-eredu eta -praxitan ematen da, askotan inplizituki, arrazionaltasunaren ikusmolde jakin bat. Hezkuntzarekin gizaki zentzudunak lortu nahi badira, jakin beharra dago zer den arrazoiaren arabera zentzuz jokatzea. Eta ikuspegi kritikoz pentsatzen duten gizakiak lortu nahi badira, lehenik eta behin aztertu beharko litzateke egun nagusi den arrazionaltasun kontzeptuak berak zer esan nahi duen; izan ere, gerta daiteke uste izatea kontzeptu horren bidez jakintzen, sinesmenen eta ekintzen sistema bat adierazten dela, talde gutxi batzuen interesak aintzat hartzen dituen gizarte- 2> Irakurri arretaz Tomás de Mirandaren artikulu hau. Pentsamendu kritikoa eta autonomoa izatea zein garrantzitsua den adierazten da bertan. ill. 1> Zergatik ikasi behar dugu kritikoki pentsatzen? Idatzi erantzuna koadernoan. Ondoren, eztabaidatu ikaskide guztien artean. ra MIRANDA, T.: «Arrazionaltasuna eta pentsamendu kritikoa» (2004), in http://www.edicionessimbioticas.info/Racionalidad-ypensamiento-critico (moldatua) .m cg 3> Zer da, egilearen ustez, herritar kritiko, arduratsu, autonomo eta solidarioa izatea? Bat al dator zuk koadernoan idatzitakoarekin? 4> Irakurri berriz artikulua eta erantzun galdera hauei: a) Zer adierazi nahi du egileak, «arrazionaltasunaren laborategi» esatean? Datu gehiago b) Zer ahalmen ikusten dio egileak gizakiaren arrazoimenari? c) Zer esan nahi du egileak, «pentsamendu kritikoaren laborategien» alde egiten duenean? d) Irakurri Datu gehiago atala eta adierazi zer esan nahi duen pentsamendu kritikoa erabiltzeak. 1. Ba al du informazio-iturriak gaiari buruzko trebakuntza, ulermenmaila edo gaitasun egokirik, ondorio bat emateko? Adibidez, albiste bat irakurtzean, pentsalari kritikoa denak galdera mota hauen erantzuna bilatu behar du: 4. Ba al da arrazoirik, informazio-iturria zintzoa eta zuzena den zalantzan jartzeko? w w w Pentsamendu kritikoa erabiltzeko gai bazara, esan nahi du zeure kabuz pentsatzen duzula, ez dituzula besteen ideiak eta iritziak besterik gabe onartzen; hau da, onartzen dituzula, ez haiek edo gehiengoak edo gizarteak esan dituelako, baizik eta horretan pentsatu duzulako, aldeko eta aurkako argudioen berri izan duzulako, eta zuk zeuk erabaki duzulako zer iruditzen zaizun egia eta zer gezurra, zer den onargarria eta zer onartezina, zer den desiragarria eta zer ez. Sarrera Lehen unitate honetan, jakintza filosofikoaren jatorria azaltzen saiatuko gara, jakintza horren berezitasunak eta funtzionalitatea zehazten, eta mugimendu filosofiko nagusiak eta haien egileak aipatzen; eta hori guztia ingurunearekin lotuta egingo dugu. Horrela, jakintza tolerante eta kritiko baterako bidea zabalduko dugu. Filosofiak berekin ekarri zuen errealitatea gertutik ezagutzeko beste jarrera bat; hain zuen, espezie biologiko guztien ar- 2. Ba al du informazio-iturriak zehatza eta egiatia izatearen ospea? 3. Ba al du informazio-iturriak arrazoirik, zehatza ez izateko edo informazio osoa ez emateko? tean gizakiak baino ez du jarrera hori. Gizakiak bere ingurunea uler tzeko eta azaltzeko beharra du eta, horregatik, etengabe egiten dizkio galderak bere buruari. Bestalde, gizakia, beste animalia batzuk ez bezala, jaiotzean oso babesgabea eta heldugabea den arren, gai izan da bizirik irauteko, hainbat jakintza mota garatu izanari esker. Azken batean, gizakiak duen oinarri materialean, oinarri biologikoan, arrazoimenak garrantzi handia du. Horrexegatik ematen diogu zentzua munduari; horrexegatik da mundua gizatiarragoa eta animaliatasun hutsetik haragokoa. 10 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA 1. Filosofiaren jatorria Filosofia Grezian sortu zen, K.a. VI. mendean, fenomeno naturalen azalpen mitikoen ordez azalpen arrazionalak emateko asmoz. Hori dela eta, esan ohi da mitotik logosera igaro izana dagoela filosofiaren jatorrian, pentsaera mitikoa pentsaera arrazionalak ordeztu baitzuen. es Merkataritza garatzearekin batera, ohartu ziren hainbat herriren kontakizun eta azalpen mitikoak ez zetozela bat, eta horrek ekarri zuen lehen filosofoak mundu mitikoaz ez fidatzea; alegia, ez fidatzea mundu kaotiko eta arbitrario hartaz, natura jainko-jainkosen nahien esku zegoen hartaz. Horren ordez, munduaren ikuspegi arrazionala sortu zen: mundua kosmos ordenatua da, lege finkoen mende dago, eta lege horiek zein diren jakin daiteke. 1.1. Azalpen aurrearrazionala: mitoa eta magia ill. Giza ezagutza, ikuspegi historiko eta kulturaletik begiratuta, esan daiteke denborarekin agertuz joandako jakintzen multzoa dela. Jakintza horiek, gainera, aldi berean egon daitezke bata bestearen ondoan; hau da, bat sortzeak ez du esan nahi aurrekoak desagertzen direnik. w -h Ezagutzaren hasierako etapetan, jakintzatzat hartzen ziren mitoa, magia, teknika, erlijioa eta artea. Mitoa jakintza mota bat da, beraz, eta ezaugarri hauek ditu: Antropomorfikoa da. Fenomeno naturalak, gaixotasunak, sumindura... jainkotzat hartu eta pertsonifikatu egiten dira; hau da, giza jokabide emozionala aitortzen zaie indar horiei. • Animista da. Naturan espiritu ugari bizi da, eta adimena, sentimenduak eta asmoak dituzte. • Indeterminista da. Naturan gertatzen dena arbitrarioki gertatzen da, kosmosa gobernatzen duten indar apetatsuek une bakoitzean nahi dutena egiten baitute eta ez baitago jakiterik zer nahi izango duten. Alegia, gauzak ez dira gertatzen kausen eta legeen sistema erregular eta inpertsonal baten arabera. ra • .m cg 1.1. irudia. Arrazoimena. Gizakiok bakarrik dugu ahalmen hau eta askatasunari zor diogu, askatasunari esker aukeratu baititzakegu jakinduriarako bidea eta jakinduria lortzeko baliabideak. • Bideratzailea da. Mitoak jarraibideak ematen dizkigu gizakioi, nola jokatu behar dugun jakiteko. Besteak beste, errituak, eskakizunak, debekuak eta tabuak ezartzen dizkigu. • Pentsaera akritikoa da. Mitoa jainko-jainkosek agertu digutela uste da eta, beraz, gizakiok onartu beste aukerarik ez dugu. Magia hasiera-hasieratik existitu izan da mitoarekin batera. Hauek dira jakintza horren ezaugarriak: Mitoa w Hiztegia w • w Hitz hau Greziako kulturatik dator. Grezierazko mythos hitzak ‘kontakizun’ edo ‘ipuin’ esan nahi du. Mitoak kontakizun tradizionalak dira, naturaz gaindiko edo aparteko izakien gertaera harrigarri edo miresgarriei buruzkoak. Jainko-jainkosak, erdijainko-erdijainkosak, heroiak, munstroak eta pertsonaia fantastikoak izaten dira protagonistak. Logosa Hitz hau ere Greziako kulturatik dator eta ‘hitz’ edo ‘arrazoi’ esan nahi du. Arrazoimenaren bidez eskuratzen den ezagutza dela esan daiteke. • Menderakuntzakoa eta errituala da. Gizartean pribilegioduna den kasta batek –aztiek, xamanek eta apaizek osatua– fenomeno naturalen eta espiritualen gaineko jakintza duela uste da; hots, badituztela fenomeno horiek iragartzeko eta mendean hartzeko prozedurak. Hainbat erritu daude, espero diren gertaerak gainditzeko. Pribatua eta dogmatikoa da. Kasta horren jakintza sekretua da, ez da publikoa. Taldea osatzen dutenen artean bakarrik transmititzen da. Gainera, ezin da zalantzan jarri. Jakintza mitikoa Jakintza arrazionala (logosa) Kontakizun asmatua Kontakizun landua: argudioduna Irudimena Arrazoimena, kritika Jainko-jainkosak eta halabeharra Natura eta beharra Kosmos kaotiko eta apetatsua Kosmos ordenatua, lege egonkorren bidez Ezarritakoari itsu-itsuan jarraitzea Etengabe bila ibiltzea Errituak, otoitzak Elkarrizketa, errealitatearen azterketa, eta sintesia arauetan 1.1. taula. Jakintza mitikoaren eta jakintza arrazionalaren (logos) arteko desberdintasunak. 11 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA 1.2. Azalpen arrazionala: arrazoimena eta zentzumenak Arrazoimena gizakion berezko ahalmena da, gizakiona bakarrik, eta bi alderdi ditu: • Arrazoimena erabiliz errealitatea ezagutzeko aukera ematen digu. Horri arrazoimen teorikoa esaten zaio. • Arrazoibiderako eskemak erabiliz jokatzeko aukera ematen digu. Horri arrazoimen praktikoa deritzo. es Arrazoimena dela eta, gizakiak ez gaude animalien maila berean, eta hori askatasunari esker gertatzen da. Askatasunik gabe, ezingo ginateke arrazionalak izan, arrazoimena erabiltzeko ezinbestekoa baita jakinaren gainean aukeratzea bai jakinduriarako bidea bai jakinduria lortzeko baliabideak. ill. Gure ekintzetan, zenbait arrazoimen-maila bereizten dira: Asmoa; hau da, geure buruari helburuak eta jomugak ezartzeko ahalmena, eta helburu zein jomuga horiek lortzeko prozedurak pentsatzekoa. • Egokitzeko ahalmena; hots, inguruneak ezarritako baldintzetan bizitzeko ahalmena, eta, aldi berean, gure beharren eta gaitasunen arabera ingurune hori egokitzekoa edo eraldatzekoa. • Arrazoitzeko ahalmena; alegia, errealitatea sinbolikoki adierazteko ahalmena. Horretarako, kontzeptuak erabiltzen ditugu. Kontzeptu horiek dira gure judizioen oinarri, eta judizio horietatik abiatuta egiten ditugu hipotesiak, gero teoria bihurtzen ditugunak. • Etorkizuna aurreikusteko ahalmena edo aurreikuspen zientifikoa; hau da, baldintza batzuk betez gero zenbait gertaera nola eta noiz gertatuko diren aurreikustekoa. ra w -h • Jakintza arrazional edo filosofikoak zentzumenezko ezagutza eta arrazoimena erabiltzen ditu: Zentzumenezko ezagutza zentzumenen bidez eskuratzen da eta berehalako informazioa ematen du errealitateari buruz. Zentzumenek ematen diguten informazioa aldakorra eta era askotakoa da. • Arrazoimena, berriz, zentzumenen bidez jasotako informazioa ulertzen eta interpretatzen saiatzen da, hartara iraunkorra dena eta esentzia bilatzeko. .m cg • w Filosofia, Grezian K.a. VI. mendean sortua, giza ezagutzaren lehen etapa aurreratua dela esan daiteke. Garai hartan oraindik ez zen filosofiaren eta zientziaren artean bereizketarik egiten. Filosofiak berezko ezaugarria du, hasiera-hasieratik gainera, mito eta erlijioek –ordura arte jakintza modu nagusi izandakoek– emandako azalpenetatik ihes egin eta bestelako azalpenak bilatzea. w Alde batetik, mitoa edo irudimena zegoen, itsu-itsuan sinestean oinarritutako tradizioari lotua, eta bestetik, logosa edo arrazoia, gaitasun kritikoan, beharrean, elkarrizketan, analisian eta sintesian oinarritua. w Mitoak printzipio irrazionaletatik (naturaz gaindiko indarrak, espirituak eta jainko-jainkosak) abiatuta azaltzen zuena arrazoiaren arabera azaltzen saiatu zen filosofia. Hona hemen filosofiaren ezaugarriak: • Arrazionala da. Mitoak bezala, filosofiak ere fenomenoen kausak bilatzen ditu, baina kausa horiek printzipio arrazionaletan oinarrituta egon behar dute, ez naturaz gaindikoetan. Filosofiarentzat, kosmosa osotasun ordenatua da, zenbait printzipio eta legeren menpekoa: printzipio eta lege erregular eta beharrezkoak, eta gizakiak bere arrazoimenarekin ezagut ditzakeenak. • Errealista da. Printzipio eta lege naturalak beren baitan diren horretantxe pentsa eta adieraz daitezke, hizkuntzaren bidez, kondaira edo kontakizun sinbolikoetara jo beharrik izan gabe. • Argudioetan oinarritua da. Azalpen arrazionala emateko ez da jo behar kanpoko justifikazioetara (tradizioa, autoritatea edo naturaz gaindikoa), baizik eta fenomenoen eta haien kausen ikerketan ager daitezkeen arrazoi eta argudioetara. 1.2. irudia. Arrazoimena eta zentzumenak. Batzuetan, ezagutza arrazionala ez dator bat zentzumenen bidezko ezagutzarekin. Adibidez, zentzumenen arabera eguzkia dabil gure inguruan biraka, baina arrazoimenari esker badakigu alderantziz gertatzen dela. 12 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA • Indibiduala da. Azalpen mitikoak anonimoak dira; filosofiak, berriz, egile baten azalpena ematen du, eta filosofo bakoitzak bere teoria du. • Kritikoa da. Lortutako ondorio guztiak kritikatu daitezke, baloratu eta zalantzan jarri. • Praktikoa da. Filosofiak, munduaren ikuskera teorikoa emateaz gain, nola bizi behar dugun ere hausnartu nahi du. Gizarteak eta gizakiek askatasuna, justizia eta zoriona lortzeko zer ezaugarri izan behar dituzten hausnartzen du. es Filosofiak, jakintza arrazionala den aldetik, bi ezagutza-iturriak erabiltzen ditu: Zentzumenak; hain zuzen ere, zentzumen-organoen bidez objektuak hautematen ditugu, eta jasotako estimuluen bidez, kontzeptu edo ideiak sortzen ditugu. • Arrazoimena; gure ahalmen horren bidez, hautematen duguna antolatu eta egituratu egiten dugu, ulertzeko edo ideia gisa adierazi ahal izateko. ill. • w -h Julián Marías-ek dioen bezala, filosofiak 25 mende baino gehiago eman ditu Mendebaldeko gizartean, baina ez etenik gabe. Lehenbiziko presokratikoetatik, beti izan da filosofia, baina ez toki guztietan, eta hainbat etenaldi ere izan dira; gainera, beti izan da gutxiengo batena. Biografia Filosofiaren jatorri historikoa ra Mendebaldeko filosofia .m cg Mendebaldeko filosofiaren jatorria Greziako zibilizazioari loturik dago; zehazki, lehen pentsalariari, Tales Miletokoari (K.a. VII.- VI. mendeak). Mitoek eta eta erlijioek ez bezala, filosofo horrek arrazoian oinarrituta eman zuen errealitateari buruzko azalpena, lehen aldiz. Zergatik azaldu zen filosofia Grezian: • Pentsaera mitikotik pentsaera arrazionalerako bilakaera. Filosofiak mitoaren zenbait kontzeptu bereganatu zituen, baina beste esanahi bat eman zien. Hala, ikusiko dugu mitoetako hainbat termino gero pentsalariek beren teorietan erabiliko dituztela, hala nola justizia, legea, natura, jainkoa, arima eta gorputza. w Konfuzio (K.a. 531-479) • Garaiko testuinguru soziokultural, politiko eta ekonomikotik eratorritako elementu garrantzitsuak. Hainbat elementuk erraztu zuten pentsamendu arrazionala agertzea; besteak beste, hauek: polisa (hiria) egoteak, itsas merkataritza loratzeak, jakintsuaren figurak, askatasun indibidualeko giroak eta eztabaida publikoak. w w Kung-tse, Mendebaldean Konfuzio deitua, filosofoa, gizarte-teorialaria eta sistema etiko baten sortzailea izan zen, erlijiosoa baino gehiago. Konfuzianismoa mistikatik eta erlijiosinesmenetatik urrun dago; filosofia praktikoa da: pentsaera-sistema bat, nola bizi erakusteko eta nork bere burua nola hobetu jakiteko. Azken helburua ez da salbamena, baizik eta jakinduria eta nork bere burua ezagutzea. Ekialdeko filosofia Txinan, Udaberrien eta Udazkenen garaian agertu zen (K.a. 722tik 481era). Konfuzio hartzen da lehen filosofotzat; hirurehun jarraitzaile baino gehiago izan zituen eta letratuen eskola sortu zuen. Indian, upanishad izeneko testuak izan ziren lehen obra filosofikoak. Sanskritoz idatzi ziren, K.a. 500. urtean. Tratatu horien izena irakasteko modutik dator: ikaslea maisuaren aurrez aurre esertzen zen (upa-ni-shad), begirunez eta sekretu-giroan ikasteko. Filosofiaren jatorri psikologikoa Gizakiok berezko gaitasuna daukagu ezezagunaren aurrean harritzeko, nahasmena eragiten baitigu, eta hortxe dago, hain zuzen ere, filosofiaren jatorri psikologikoa. Bai Platonek (K.a 428-348) Teeteto izeneko lanean, bai Aristotelesek (K.a. 384-322) Metafisika lanean, garrantzi handia ematen diote harridurari. Harridura hitza klasiko bihurtu da; denek erabiltzen dute filosofiaren jatorria azaltzeko. Gogo bizia izateak gugan kontzientzia esnatu dela esan nahi du, nork bere burua ezagutzen saiatu nahi duela. Gizakia, kulturaren hastapenetan, ipuin, fabula eta mitoetako protagonista da eta, haietan, liluratzeko gaitasuna erakusten du. 1.2. taula. Filosofiaren jatorri historikoa eta psikologikoa. 13 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA 1.3. Jakintza filosofikoaren diziplina teoriko-praktikoak Filosofiaren historiak, giza bizitzaren historia erakusteaz gain, denboran zehar gizabanakoak nola pentsatu izan duen ere erakusten du. Hainbat egilek, hainbat garaitan, beren pentsamenduekin errealitate bat erakusten digute, igaro den arren gure oraina ulertzeko lagungarri zaiguna. Biografia Aztergaia oso zabala denez, honako adar hauetan banatzen da, bereziki, filosofia: es Filosofiarekin, giza espirituak unibertsoa arrazionalki ulertu nahi du. Helburu hori lortzeko baliabidea nork bere buruari galderak egitea eta hausnartzea da. Metafisika. Den ororen errealitatea eta propietateak aztertzen ditu. • Logika. Hitzez adierazitako arrazoibideez arduratzen da. Haien egitura, forma eta zuzentasuna aztertzen ditu, baliozkoak diren ikusteko. • Epistemologia. Ezagutzaren jatorriaz, baliozkotasunaz eta mugez hausnartzen du. • Antropologia. Gizakia du aztergai, zenbait ikuspegitatik: biologia, gizartea, humanismoa eta kultura. • Etika. Kode moralak ditu aztergai, eta arauen oinarria, baliozkotasuna eta unibertsaltasuna aztertzen ditu. • Estetika. Edertasuna eta artea zer diren aztertzen du. • Politika. Komunitatearekin lotutako giza alderdiez arduratzen da, hala nola gizakiaren jatorri sozialaz, gobernatzeko moduez, botereaz… ra w -h ill. • .m cg Filosofiaren adar nagusi horiez gain, badira beste filosofia batzuk ere: kulturaren filosofia, hizkuntzaren filosofia, zientziaren filosofia, filosofia soziala, zuzenbidearen filosofia, historiaren filosofia, erlijioaren filosofia, etab. 1. testua. Arrazoimena eta zentzumenak w w w «[...] argi dago ez garela adimena, baizik eta adimenaren arabera jokatzen dugula, arrazoimenaren goreneko aldeak bultzatuta. Zentzumenen bidez, zalantzarik gabe, sentitzen dugu, bai, eta, egiaz, sentitzen duguna gara, baina gauza bera gertatzen al da arrazoitzen dugunean? Egiaz, geuk arrazoitzen dugu eta geuk ditugu buruan arrazoibidearen berezko nozioak, nozio horiek geu garenarekin nahasten baitira. [...] Onartzen dugu sentsazioak geureak direla beti, horretan bat gatoz, beti ari baikara sentitzen; baina zalantza sortzen zaigu hori bera adimenari buruz esan nahi dugunean, ez baitugu beti erabiltzen, eta adimena, gainera, bereiz dago. Bereiz dagoela adieraztean, esan nahi dugu berak ez duela gugana jotzen, baizik eta geuk jotzen dugula harengana, gorantz begiratzen dugunean». PLOTINO: V. Eneada, Madril, Gredos, 1988 (moldatua) 1> Zer ezaugarri ditu arrazoimenak, egilearen ustez? 2> Zer alde dago, egilearen arabera, arrazoitzen dugunaren eta sentitzen dugunaren artean? 3> Adierazi ezagutza arrazionalaren eta ezagutza mitikoaren arteko alderen bat. Platon Grezia klasikoko pentsalari garrantzitsua izan zen. K.a 427. urte inguruan jaio zen, eta K.a. 347. urte inguruan hil, Atenasen. Haren familia noblea zenez, hezkuntza zabala jaso zuen ezagutzaren arlo guztietan. Bai bere familia-harremanengatik bai bere bokazioagatik, bizitza politikoan sartzeko asmoa izan zuen. Sirakusan, bere ideia politikoak gauzatzen saiatu zen, baina porrot egin zuen, zenbait aldiz. Sokratesen jarraitzaile izan zen, eta Akademian lan egin zuen, irakasle. Hauek ditu lan nagusiak: Sokratesen apologia, Errepublika, Fedon, Parmenides, etab. 14 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA 2. Jakintza filosofikoa, eta zer bereizgarri dituen Etimologiaren arabera, filosofia hitza grezierazko bi hitzez osatuta dago: philo (adiskidetasuna, maitasuna) eta sophia (jakinduria); beraz, ‘jakinduria maitatzea’ esan nahi du filosofiak. Bere buruari filosofo deitu zion lehenbizikoa Pitagoras izan omen zen; hark esan zuenez, bera ez zen jakintsua, baizik eta filosofoa edo jakinduria maite zuena. es Jakintza filosofikoa bigarren mailako jakintza bat da, ezinbestekoa duena bizitza politikoaren, sozioekonomikoaren eta kulturalaren garapen-maila jakin bat. Gainera, ezinbestekoak ditu lehen mailako beste jakintza batzuk ere, aurretikoak; besteak beste, jakintza teknikoak, politikoak, matematikoak eta fisikoak. w -h ill. Filosofia da jakintza guztien artean zaharrena, eta hartatik eratorri ziren gero jakintza partikularrak. Hastapenetan, zenbait zientzia ez zeuden ondo bereizita, hala nola matematika eta fisika. Hala, Platonek beti esaten zuen matematika ez zekienak ez zuela sartu behar Akademian. Antzinako greziarrentzat, matematika ikasgai hutsa zen, ikas eta irakats daitekeena; diziplina ulerterraza zen, ez oso zaila. 2.1. Jakintza motak Jakintza arrunta edo sen ona. Gauzak nola agertzen zaizkigun erakusten digu jakintza mota honek; hau da, suak erre egiten duela, urak busti egiten duela... Gizaki orok dugu jakintza arrunta, ez-gogoetatsua, arrazoimena naturalki erabiltzearen ondorioa; alegia, gizaki guztiok dugu sen ona edo zentzu komuna. Denontzat agerikoak edo ziurrak diren gauza horietaz osatzen da; inork ere ez ditu falta eta inork ere ezin ditu alde batera utzi arrazoitzean. Jakintza mota honetan aurreiritziak ere badira; konformista da, eta akritikoa ere bai, baina herrien kulturen alderdi esanguratsuak ulertzeko aukera ematen du. Alderdi horiek zorroztasun handiagoko beste jakintza batzuen oinarri dira. Hori dela eta, jakintza mota hau garrantzitsua da, baina ez da behin betiko jakintzatzat edo jakintza osotzat hartu behar. .m cg • ra Jakintza mota asko daude, baina hiru behintzat aipagarriak dira: jakintza arrunta (sen ona edo zentzu komuna), jakintza zientifikoa eta jakintza filosofikoa. Hiru jakintza horiek edonoren esku daude, giza adimenaren berezko gaitasunak baitira. Batak ez du bestea baztertzen, eta elkarren osagarri ere izan daitezke. w w w • 1.3. irudia. Hiru jakintzak. Jakintza arruntak esaten digu euria egiten duenean busti egiten garela. Jakintza zientifikoak esaten digu ura, ur molekula bat, bi atomo hidrogenoz eta atomo bat oxigenoz osatuta dagoela. Jakintza filosofikoak esaten digu ura mundu fisikoko elementu bat dela, oinarrizko izate edo esentzia iraunkorra eta aldaezina duena (substantzia) eta ezaugarri aldakorrak dituena (akzidentea). Jakintza zientifikoa. Gure behaketa- eta esperimentazio-eremuan dauden gauzen berehalako kausak zein diren ikertzen eta erakusten du jakintza honek. Jakintza sakonagoa da; esate baterako, ur molekula bat bi atomo hidrogenoz eta atomo bat oxigenoz osatuta dagoela dela dio. Zientzia jakintza deskribatzailea da, gauzak nolakoak diren esaten baitigu; eta zer eduki eta fenomeno aztertzen dituen, zientzia mota bat edo beste izango da. Adibidez, gorputz-osasunaz arduratzen dena medikuntza da; burua eta gizakiaren jokabidean buruak dituen ondorioak aztertzen dituena, psikologia; izaki bizidunen eta ingurumenaren artean dagoen edo egon behar duen erlazioa aztergai duena, geologia; Lurraren egituraz diharduena, geologia, etab. Azken batean, jakintza mota partziala da, errealitatearen arloak aztertzeaz arduratzen baita; aurrera egiten du eta informazioa ematen digu, esperimentala da, subjektuartekoa, kritikoa eta giza garapenerako ezinbesteko zenbait alderditan baliagarria. Jakintza zientifikoa Jakintza filosofikoa • Emaitzen jakintza da. • Auzien jakintza da. • Errealitatea arlotan banatzen du. • Errealitatea osotasuntzat hartzen du. • Metodo praktiko-esperimentala darabil. • Metodo teoriko-kritikoa darabil. • Informaziotik abiatzen da, ezagutza eskuratzeko. • Ezagutza-maila batetik abiatzen da, jakinduria eskuratzeko. 1.3. taula. Jakintza zientifikoaren eta filosofikoaren arteko aldeak. 15 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA • Jakintza filosofikoa. Errealitatearen azken kausen ezagutza ematen digu. Adibidez, esaten digu ura eta sua mundu fisikoko elementuak direla, oinarrizko izate edo esentzia iraunkorra eta aldaezina dutenak (substantzia) eta ezaugarri aldakorrak dituztenak (akzidentea). Filosofiaren helburua ez da errealitate jakin edo espezifiko bat aztertzea, baizik eta, errealitate jakin edo espezifikoetatik abiatuta, errealitatearen lehen printzipioetara edo azken kausetara iristea. Horrenbestez, ezin da esan jakintza jakin edo espezifiko bat denik, ez eta jakintza espezifiko guztien batasuna denik ere, errealitateari buruz sakon pentsatzea baitakarkigu filosofiak. ill. 2.2. Jakintza filosofikoaren ezaugarriak es Platonek zioen betiereko edo aldaezina den hori aztertu nahi dutenak direla filosofoak. Gauzak azaltzean, behatutako errealitatearen azken erroetara iritsi behar du filosofiak, zientzia espezifikoek ez bezala. w -h Aurreko atalean, jakintza arrazionala zer den azaltzean, adierazi da zer den jakintza filosofikoa. Baina zer ezaugarri ditu? Hona hemen, bada, zein diren jakintza filosofikoaren ezaugarriak: Jakintza gogoetatsua da, errealitatea eta egia ezagutzea bilatzen baitu, arrazoitzeko dugun ahalmenaren bidez, gizakiari ardura zaizkion auziei konponbidea aurkitzeko. • Jakintza irekia da, zeren eta uste baitu, filosofiaren helburua gauzen azken egia aurkitzea den arren, bere proposamen asko prozesu irekiak direla, ez behin betiko egiak. • Jakintza arrazionala da, gizakiaren ezagumenera egokitzen diren erantzunak bilatzen baititu. Ezaugarri hau dela eta, beste planteamendu batzuetatik bereizten da, hala nola mitotik eta erlijiotik. • Jakintza global, bateratzailea eta bateratua da, zientzia ez bezala, zientzia jakintza partzial, sektorial eta espezializatua baita. Izan ere, filosofiak izaki guztiak diren aldetik azaldu behar ditu, haien printzipio sakon eta funtsezkoenetan oinarrituta, eta zientziak, berriz, helburu jakin batzuetara iristeko bitarteko egokienak bilatzen ditu. • Errotiko jakintza da, auzi zailen funtsa aurkitu nahi baitu, hala nola askatasunaren eta giza existentziaren zentzuarena, eta ongiaren eta gaizkiaren auziarena. Auzi horiek errotiko auziak dakarzkigute eta, gainera, ezin zaie erantzun absoluturik eman. • Jakintza praktikoa da, gizakiaren ekintzak bideratzen saiatzen delako, nolabait, zenbait printzipioren arabera. Maila indibidualean aplikatuta, filosofia etikoa dugu, eta maila kolektiboan aplikatuta, filosofia politikoa. • Jakintza sistematikoa da, errealitatearen eta giza esperientziaren eremuak ordenatzen saiatzen delako. • Jakintza kritikoa da, garai bateko pentsamoldea islatzen eta aztertzen duelako. Hala, baztertu egiten ditu, nolabait, dogmatismoak, bai eta gizarteak ezarritako eta automatikoki nahiz inkontzienteki onartutako egiak eta sinesmenak ere. w w w .m cg ra • Filosofiak, bere hastapenetatik, kontra egin die mitoei eta tradizioz denek onartutako egiei. Sen onaren edo zentzu komunaren gainetik ezartzen da, zentzu komunak mundua bere horretan uzten baitu, haren jatorria edo zilegitasuna zalantzan jarri gabe. Filosofiak, berriz, harago ikertzen du: ezarrita dagoenaz, emanda dagoenaz, ondoan dagoenaz eta iragankorra denaz harago. Filosofiaren oinarrian dagoen gaitasun kritiko horren bidez, teoria zientifikoen mugak erakutsi dira; teknologiak naturan eta gizakiengan sortzen dituen desorekak eta deserrotzeak erakutsi dira; boterea gaitzetsi da, bai eta botereak gizartea mendean hartzeko edo kontrolatzeko duen gehiegizko grina ere; eta filosofiaren beraren akatsak eta gabeziak ere aipatu dira, autokritikaren bidez. 1.4. irudia. Jakintza filosofikoaren ezaugarri nagusiak. Jakintza filosofikoa gogoetatsua da, arrazionala, sistematikoa, analitikoa eta kritikoa, bai eta unibertsala, arauemailea eta historikoa ere. 16 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA Jakintza filosofikoa oso lotuta dago bere bilakaera historikoarekin. Horrenbestez, filosofia, aldi berean: Jakintza analitikoa da, aztergai duen ororen funtsa aztertzen duelako, eta ez delako inoiz mugatzen funts hori besterik gabe onartzera. • Jakintza unibertsala da, gizaki guztiak irits daitezkeelako arrazoimen hutsez filosofia ulertzera. • Jakintza arauemailea da, proposamenak egiten saiatzen delako, betiere kritikaren bitartez eratuak, errealitatearen eraldaketa indibidual eta kolektiboa bideratzeko; hau da, proposamen horiek bide eta arautzat har ditzaten gizabanakoek (bai eta gizarteek ere), nork bere arrazoiak emanez denak elkarrekin bizitzeko (demokrazia). • Jakintza historikoa da, bere buruaren etengabeko berrikuspen kritikoa eginez bilakatzen baita, autokritika historikoa eginez. Beti berrikus daiteke jakintza hau; ez da inoiz jakintza bukatua. Gainera, garai eta leku bakoitzeko faktore soziokulturalek ere eragiten diote filosofiari. w -h Zer da filosofia? ill. es • arrazionala ra sistematikoa kritikoa historikoa JAKINTZA BAT gogoetatsua .m cg irekia w w w globala, bateratzailea eta bateratua errotikoa arauemailea unibertsala praktikoa analitikoa 1.5. irudia. Jakintza filosofikoaren ezaugarriak. Horrenbestez, laburbilduz, esan daiteke jakintza filosofikoaren bereizgarria –edo filosofiak lortu nahi duen jakintzaren bereizgarria– dela giza esperientzia oro aztertzea. Alegia, filosofia jakintza bateratzailea da, giza esperientzia orori zentzua aurkitzen saiatzen dena. Argitu beharra dago giza esperientziaren barruan sartzen dela bai gizakiak senti dezakeen guztia (koloreak, objektuak, sentsazio psikikoak…), bai pentsa dezakeen guztia, bai irudika dezakeen guztia, bai eta egin dezakeen guztia ere (zientzia, artea, etika, politika...). Horrez gainera, gizakiari agertzen zaion guztia modu jakin batera zergatik agertzen zaion azaltzen duten legeak ere (lege fisiko-kimikoak, biologikoak, sozialak...) sartzen dira giza esperientziaren barruan. Baina filosofia, batez ere, jakintza arrazionala da. Arrazoimena erabiliz sortzen den jakintza da, eta arrazoimena berezkoa dugu gizakiok, gizaki guztiok, denok baitugu argudiatzeko edo arrazoitzeko ahalmena. Alde horretatik, esaten da filosofia jakintza kritikoa dela. Izan ere, guztion arrazoien bidez doa osatzen, eta pentsalari nabarmenen bidez doa agertzen historian zehar. 17 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA 2.3. Filosofia ez da zientzia bat, jakintza bat baizik Filosofia, zentzu hertsian, ez da zientzia bat, ez baitu gauza jakin bat aztertzen. Filosofia jakintza bat da, zientzia egiteko baliabide kontzeptualak dituena. Esan daiteke zientziak mundua duela aztergai, bai, baina behin erabaki dugunean badela mundu bat eta badirela, bertan, azter daitezkeen gauzak. Horrenbestez, zientziaren oinarrizko kontzeptuetan, haren sorreran eta haren definizioan, beti egongo da filosofia. Biografia es Gilles Deleuze pentsalari frantziarrak, 1991. urtean Félix Guattari-rekin batera idatzitako Zer da filosofia? lanean, honela esan zuen: «Filosofiak ez du ezer berezirik ematen aditzera. Topaketak egiten eta zenbait gauza ikusten baino ez du uzten. Spinozaren leiarrak bezalakoa da. Zerbait ikusten baduzu, aurrera, eta bestela, bota itzazu eta hartu beste batzuk. Filosofian, ez dago ulertu beharreko ezer. Filosofia ez da aurrez existitzen eta ez du inolako agindurik ematen. Besteekiko harreman fisikoa da, eta bizimodu baten asmaketa». w -h ill. Aristoteles pentsalari greziarraren ustez, filosofia jakintza bat da. Honela esan zuen Metafisika lanean [I, 1, 981b28-982a5]: «Jakituria deitzen dugun hori, denen iritziz, lehen kausak eta printzipioak ezagutzean datza. Hala, lehen esan genuenez, aditua jakintsuagoa iruditzen zaigu edozein sentipen duena baino; eta artea duena jakintsuagoa adituak baino; eta obra baten burua are jakintsuagoa langile xume bat baino; eta ezagutza teorikoak are gehiago ezagutza praktikoak baino. Agerikoa da, beraz, zenbait printzipio eta kausei buruzko zientzia bat dela jakinduria. Eta, zientzia horren bila gabiltzanez, aztertu beharko genuke zer kausa eta printzipiori buruzkoa den jakinduriaren zientzia. Jakintsutzat zer hartzen dugun kontuan hartuta, baliteke bidea argiago egotea». ra Filosofiak, zientziak ez bezala, ezin die eman giza pentsamendutik kanpoko errealitate batekin alderatuta egiazta daitekeen erantzunik bere auzi filosofikoei. Izan ere, auzi filosofikoek giza jarrerak adierazten dituzte: gizakiak bizikidetzari eta errealitateari buruz dituen jarrerak. .m cg Auzi filosofikoak gizakion kezketatik sortzen dira eta gure irudimenaren nahiz gure arrazoimenaren ahaleginaren bitartez gauzatzen dira. 2. testua. Filosofiaren sorrera eta funtzioa. w w w «Agerian dago, filosofatu zuten lehenengoetatik ere, [filosofia] ez dela zientzia ekoizle bat, gizakiak, orain eta hasieran, lilurarengatik hasi baitziren filosofatzen: hasiera batean, gauza arruntek sortzen duten harriduraren aurrean liluraturik; ondoren, pixkanaka-pixkanaka aurrera egin ahala, gauza konplexuagoen aurrean zalantzan egonik; esaterako ilargiaren, eguzkiaren eta izarren eta unibertsoaren genesiaren fenomenoen aurrean. Baina zalantzan eta liluraturik dagoenak onartzen du ez dakiela (hortik mitozalea ere, nolabait, filosofo izatea, mitoa liluraz josita baitago). Beraz, ezjakitetik ihes egiteagatik filosofatu bazuten, agerian dago jakiteagatik eta ez inongo baliagarritasunarengatik ekin ziotela ezagutzeari. Eta horren lekuko da gertatutakoa: beharrezko gauza gehientsuak eta dibertsioaren eta bizitzaren atseginerako ezagutzak lortuak zirenean ekin baitzitzaion halako diziplina bat bilatzeari. Argi dago, bada, hau ez dugula beste inolako baliagarritasunarengatik bilatzen; gizaki askea, bere baitarako eta ez besteren baitarako dela diogun bezala, hau da zientzien artean askea den bakarra, zientzia hau bakarrik baita bere baitarako dena». ARISTOTELES: Metafisika, Klasikoak, Bilbo, 1997, I, 2, 982b. 1> Zer kontzeptutan oinarritzen da Aristoteles, filosofiaren sorrera azaltzeko? 2> Aristotelesen arabera, gizakiak beti fenomeno berberengatik harritzen dira ala fenomeno horiek aldatu egiten dira? Arrazoitu erantzuna eta eman adibideak. 3> Aipatu zein diren zure ustez gizakia filosofatzera bultzatzen duten kausak. Gilles Deleuze (1925-1995) Gilles Deleuze (Paris) frantziar filosofoa XX. mendeko filosoforik garrantzitsuenetako bat izan zen, bai eta eragin handikoa ere. Hainbat lan filosofiko idatzi zituen, filosofiaren historiari, politikari, literaturari, zinemari eta pinturari buruzkoak. Haren lanen ar tean, hauek nabarmentzen dira: Kapitalismoa eta eskizofrenia (bi liburuz osatua: AntiEdipoa, 1972koa, eta Mila goi-ordoki, 1980koa, biak ere Félix Guattarirekin batera idatziak); Diferentzia eta errepikapena (1968); Zentzuaren logika (1969); zinemari buruzko Irudiamugimendua (1983) eta Irudiadenbora (1985); eta Zer da filosofia? (1991), Guattarirekin batera idatzia. 18 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA 3. Jakintza filosofikoa historian zehar Filosofiaren historiak, giza bizitzaren historia erakusteaz gain, denboran zehar gizabanakoak nola pentsatu izan duen ere erakusten du. Hainbat egilek, hainbat garaitan, beren pentsamenduekin errealitate bat erakusten digute, igaro den arren gure oraina ulertzeko lagungarri zaiguna. 3.1. Filosofia Antzinaroan es Antzinaroko filosofia K.a. VI. mendearen eta K.o. I. mendearen artekoa da, eta Sokrates, Platon eta Aristoteles ditu ordezkari nagusiak. Zenbait etapatan bereizten da, aztergai zer izan zuen. Hain zuzen ere, bost aldi bereizten dira: • Aldi kosmologikoa (naturaren filosofia). Aldi honetan, naturaren jatorria azalduko zuen printzipio osagarria aurkitu nahi zuten (edo naturaren jatorria azalduko zuten printzipio osagarriak). Horretan aritu ziren Tales, Anaximandro, Anaximenes, Heraklito, Parmenides, Pitagoras, Enpedokles, Anaxagoras, Leuzipo eta Demokrito. Aldi honetako pentsalariei presokratikoak deritze. • Aldi antropologikoa (gizakiaren filosofia). Aldi honetan, gizakia bere buruaz hausnar tzen hasi zen, kanpoko errealitateari behatzeari utzita. Sokrates izan zen zentzu hertsian gizakiari buruzko hausnarketa filosofikoak egiten hasi zena. Baina Sokrates baino lehen sofistak (K.a. IV. mendea) aritu ziren horretan; besteak beste, Protagoras eta Gorgias. Pentsalari haiek izugarrizko garrantzia ematen zioten erretorikari, hitzaren bitartez konbentzitzeko eta hunkitzeko artea baitzen haientzat. • Sistema handien aldia (aldi epistemiko-ontologikoa). Aldi honetakoak dira Platon eta Aristoteles (K.a. V.-IV. mendeak). Filosofo horiekin, Greziako filosofiak heldutasun betebetea lortu zuen, eta handik aurrera pentsamendu filosofiko guztian ageriko da, nola edo hala, haien eragina. Bi pentsalari horiek diziplina honetako gai handi guztiak izan zituzten aztergai: izatea, ezagutza, kosmologia edo fisika, etika, politika eta logika (azken hori, Aristotelesek). Gainera, bi sistema handi sortu zituzten: idealista (Platon), ideiak egiazkotzat hartzen zituena, eta errealista (Aristoteles), zentzumenen bidezko esperientzian oinarritzen zena. Bi filosofo horien pentsamendua halako moduz dago egituratuta, haien tesi filosofiko asko ondorengo egileengan ere ageri baitira. (K.a 384.-322. urteak) .m cg Platonen ikasle izan zen, Akademian. Gero, bere eskola sortu zuen Atenasen ber tan: Lizeoa. Han, hainbat arlori buruz ikertu eta irakatsi zuen: logika, fisika, metafisika, psikologia, ezagutzaren teoria, biologia, etika eta politika. Unibertsoaren ikuspegi geozentrikoa zuen, eta ikuspegi horrek xv. mendera arte iraun zuen. ra Aristoteles w -h ill. Biografia Aldi helenistikoa (filosofia etikoa). Aldi honetan, bi korronte filosofiko izan ziren: epikureismoa eta estoizismoa (K.a IV.-III. mendeak). Filosofoek auzi etikoak zituzten aztergai, berriz ere gizakia hartu baitzuten ardatz: gizakiaren barne-barneko aldea, haren salbamena eta zoriontasuna. Aldi honetan, gainera, filosofiaren zentzua aldatu egin zen, bizitzeko modu bat bihurtu baitzen, zoriontasuna ekar dezakeen jarduera bat. w w w • 1.6. irudia. Antzinaroko pentsalarien kronologia. Kronologia horretan, Platonen aurreko pentsalariak ageri dira, nor bere eskolaren barruan, Sokrates izan ezik. 19 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA • Erlijiozko aldia (neoplatonismoa). Antzinaroko filosofiaren azken aldia da. Aldi honetako filosofoek sentipen mistiko handia eta salbaziorako irrika erakutsi zuten; horixe zuten bereizgarri. Pentsalarien artean, Plotino nabarmentzen da. 3.2. Filosofia Erdi Aroan es Historiako aro honetan, kristautasuna izan zen protagonista, eta, aldi batzuetan, islamismoa (nagusiki, averroismoa) eta judaismoa. Kristautasuna, funtsean, bizimodu-sistema bat izan zen: eredutzat Jesu Kristo eta helburutzat salbamena zuen bizimodu-sistema. Kristautasunak lehen mendeetan Greziako filosofiarekin izandako harremanen ondorioz, filosofiaren eta kristautasunaren arteko sintesi bat eratu zen: Erdi Aroko filosofia. Arrazoia eta fedea uztar tzea izan zen filosofia horren gai nagusia; alegia, filosofia eta teologia uztartzea. Erdi Aroko filosofian bi korronte handi bereizi ziren: Patristikoa (I.-V. mendeak). Kristautasunaren lehen mendeetan Elizako gurasoek egindako gogoetak zituzten oinarri; izan ere, garai hartan Elizako gurasoek Greziako filosofiaren kontzeptuak erabili behar izan zituzten errebelatutako egia ulertzeko, beren dogmak arrazoiaren arabera adierazteko eta beren doktrina defendatzeko. Agustin Hiponakoa filosofoa nabarmentzen da. • Eskolastikoa (XI.-XIV. mendeak). Latinezko scholasticus hitzetik dator izen hori, eta monjeeskoletako irakasleei esaten zitzaien horrela. Sistema filosofiko gisa, XX. mendera arte iraun zuen. Hiru aldi izan zituen: w -h ill. • ra – Lehen eskolastika (XI.-XII. mendeak). Lehen aldi honetan, fedearen eta arrazoiaren arteko oinarriek bat egin zuten erabat. Platonen eta San Agustinen eragin nabarmena izan zuten. Filosofo aipagarrienak Antselmo Canterburykoa eta Petri Abelardo izan ziren. .m cg – Goi-eskolastika (XIII.-XIV. mendeak). Bigarren aldi honetan, sistema filosofiko-teologiko handiak eratu ziren. Aristotelesen eragin handia izan zuten. Fedearen eta arrazoiaren arteko erlazioa jada ez zen erabatekotzat hartzen. Filosofo garrantzitsuenak Alberto Handia eta Tomas Akinokoa izan ziren. – Eskolastikaren krisialdia (XIV. mendea). Azken aldi honetan, eskolastika desagertu egin zen, fedearen eta arrazoiaren arteko banaketa egiten hasi baitziren. Filosofoen artean, Gilen Ockham nabarmendu zen. 3.3. Filosofia Aro Modernoan w w Errenazimentuak Aro Modernoaren hastapenak ekarri zituen berekin. Hain zuzen, mugimendu kultural hori XIV. eta XVI. mendeen artean gertatu zen. Erdi Aroko filosofiatik filosofia modernorako urratsa egin zen, humanismorako bidea hartu baitzen. Errenazimentuak Erdi Aroko teozentrismoa alde batera utzi, eta antropozentrismoa eta naturalismoa ekarri zituen, gizakiarengandik hurbil. w Errenazimentuaren ondoren, Aro Modernoa hasi zen. Matematika eta fisika izan ziren kanpoko eragile nagusiak, bai eta Errenazimentuko aurkikuntza geografiko handiak ere. Giza ezagutza izan zen protagonista nagusia. Lau sistema filosofiko handi izan ziren: • • Arrazionalismoa. Giza ezagutzari buruzko auziei erantzuten saiatu zen. Filosofo arrazionalistek iraultza zientifikoa edo zientzia berria bizi izan zuten. Uste zuten matematika oinarrizko printzipio agerikoetatik –axiometatik– abiatzen den jakintza bat dela eta printzipio horietatik ondorioztatzen direla sistemaren egia guztiak; gainera, egia horiek uniber tsalak eta beharrezkoak dira. Arrazionalistentzat, agerikoak diren ideia edo printzipioetatik –jaiotzetikoak dira– eratorri behar du errealitatearen ezagutzak. Pentsalari nagusiak René Descartes, Baruch Spinoza eta Gottfried W. Leibniz izan ziren. Enpirismoa. Korronte honetako pentsalarien ustez, filosofiak alde batera utzi behar du ezagutza unibertsala eta beharrezkoa lortu nahia, bai eta espekulazioa ere, eta zentzumenen esperientzia hartu behar du ezagutzaren oinarritzat; hau da, gizabanakoak kanpoeta barne-pertzepzioen bidez dituen sentipenen multzoan oinarritu behar du. John Locke, Thomas Hobbes, Francis Bacon, George Berkeley eta David Hume nabarmendu ziren. Datu gehiago Errenazimentuan zazpi korronte filosofiko nabarmen izan ziren: • Platonismoa: Pico della Mirandola (1463-1494). • Aristotelismo: Pietro Pomponazzi (1462-1525). • Humanismoa: Erasmo Rotterdamgoa (1469-1536). • Pentsamendu utopikoa: Tommaso Campanella (1568-1639). • Errealismo politikoa: Nikolas Makiavelo (1469-1527). • Naturaren ikuspegi berria: Roger Bacon (1214-1294). • Iraultza zientifikoa: Nikolas Koperniko (1473-1543). 20 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA Kanten kritizismoa. Egile honek arrazoimenaren dogmatismoa eta eszeptizismoa alde batera utzi zituen, arrazionalismoaren eta enpirismoaren edukiak bilduta. Horrela, bi korronteek bat egitea lortu zuen, eta aldi berean bi korronte horien sintesitik harago ere joan zen, kritizismoari esker. Kanten kezka nagusia natura eta giza ezagutzaren mugak aztertzea izan zen, bai eta jakitea ere ea metafisika jakintza zientifikoa den ala ez (Arrazoimen hutsaren kritika). Geroago, moralari ere aplikatu zion bere metodo kritikoa; horren arabera, ondorioztatu zuen morala autonomoa eta formala dela, bai eta eginbeharrean, askatasunean eta agindu kategorikoan oinarritua ere (Arrazoimen praktikoaren kritika). • Alemaniar idealismoa. Korronte honen pentsalari nagusia Hegel izan zen. Hegelek, historiaren filosofia egitean, balio handiagoa eman zion Estatuari gizarte zibilari baino. Horrek eragin handia izan zuen garai hartako mugimendu iraultzaileetan. Hegelen teoria dialektikoa ere oso garrantzitsua izan zen, gero materialismo historikoak berrikusi eta bere egin zuena. Alemaniar idealismoaren beste pentsalari batzuk Fichte eta Schelling izan ziren. ill. es Biografia • 3.4. Filosofia Aro Garaikidean Hegel • Auguste Comte-ren positibismoa. Korronte hau Hegelen aurkako lehen jarrera izan zen. Comtek baztertu egin zuen bai metafisika bai jakintza absolutua lortu nahia; horren ordez jakintza positiboa, zientifikoa, ezarri nahi izan zuen, antolamendu politiko-sozial berri bat oinarritzeko. • Marxismoa. Hegelen dialektikaren oinarri logikoak bildu zituen, baina, aldi berean, bere filosofia materialistarekin erabat egin zion aurka Hegelen idealismo absolutuari. Mugimendu honen bi ordezkari nagusiak Karl Marx eta Friedrich Engels izan ziren, eta haien lanak oso garrantzitsuak izan ziren, ez bakarrik alderdi kritiko-filosofikorako, baizik eta politikaren, ekonomiaren eta gizarte-antolamenduen alorrerako ere bai, hala nola sindikatuetarako. Helburua ez zen errealitatea interpretatze hutsa (teoria), baizik eta, batez ere, errealitatea eraldatzea (praxia). .m cg ra (1770-1831) Alemaniar idealismoaren ordezkari gorena izan zen. Eragin izugarria izan zuen Karl Marxen materialismo historikoan. Hegelen teoria da filosofiaren historian eratutako sistema handietan azkena. Metodo dialektikoa sistematizatu zuen eta, gero, marxismoak bere egin zuen metodo hori, beste esanahi bat emanda. w -h Aro Garaikidean, XIX., XX. eta XXI. mendeetan, bai Europan bai Amerikan jarduera filosofiko konplexua izan zen. Aldi horretan, zenbait ekarpen egin ziren: Bitalismoa. Pentsalari garrantzitsuena Friedrich Nietzsche izan zen. Hark berrikuntza handia ekarri zuen filosofiara: bizitzaren eta irrazionalaren defentsa, zientziaren eta fenomeno fisiko-kimikoen arrazionaltasunaren aurka. Espainian, geroago, Ortega y Gasset filosofoaren teoria arrazional-bitalista nabarmendu zen. • Existentzialismoa. Gizabanakoaren existentziaren originaltasuna eta berezitasuna aldarrikatu zituen. Korronte filosofiko honek, beraz, existentziari eman zion lehentasuna, ez esentziari; eta bizitzari, ez arrazoiari; praxiari, ez teoriari; askatasunari, ez determinazioari. Filosofoen artean, Søren Kierkegaard, Martin Heidegger, Jean-Paul Sartre eta Albert Camus nagusitu ziren. w w w • • Filosofia analitikoa. Korronte filosofiko honen arabera, pentsamenduaren akatsak hizkuntza-akatsak dira nagusiki, eta, beraz, gai logiko eta epistemologikoak aztertzeari ekin zion, bai eta hizkuntzaren analisiaren testuingurua aztertzeari ere. Ludwig Wittgenstein, Bertrand Russell eta George Edward Moore dira korronte honetako pentsalari garrantzitsuenak. • Neopositibismoa. Korronte honek ez du metafisika onartzen, uste baitu zientzia enpiriko edo esperimentalen bidez bakarrik lor daitekeela benetako ezagutza. Pentsalari nagusia Rudolf Carnap izan zen. • Frankfurteko eskola. Korronte honek industriaosteko gizartearen gogoeta kritikoa egin zuen, bai eta gizarte hori eratu zuen arrazoimen motaren (arrazoimen instrumentala) kritika ere. Eskola honetako kide izan ziren, besteak beste, Max Horkheimer, Theodor W. Adorno, Herbert Marcuse eta Jürgen Habermas. • Postmodernismoa. Mugimendu honetako pentsalari batek, Gianni Vattimo filosofo italiarrak (1936), esan zuen postmodernismoa pentsamendu paradoxikoa dela, aldi berean eraiki eta desegin egiten baititu kontzeptuak, eta kode ugari nahiz eredu edo paradigma 21 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA mota asko ematen baititu. Gainera, gune kultural anitzetara zabaltzen du filosofia (zientziara, teknologietara, komunikabideetara eta artera). Jean-François Lyotard (1924-1998) izan zen postmodernismoaren beste pentsalari bat, eta, zenbait egileren arabera, baita Gilles Deleuze (1925-1995) eta Jacques Derrida (1930-2004) ere. Bereizgarria Pentsalariak Testu filosofikoen interpretazioa. Hans-Georg Gadamer (1900-2002) Vienako zirkulua Hizkuntza logiko-zientifikoaren bitartez formulatzea. Karl R. Popper (1902-1994) Alfred J. Ayer (1910-1989) Estrukturalismoa Hizkuntzaren, kulturaren eta gizartearen analisia. Lévi-Strauss (1908-2008) Michel Foucault (1926-1984) Subjektuaren kontzientzian agertutako objektuen analisi intuitiboa. Edmund Husserl (1859-1938) Fenomenologia Pertsonalismoa Pertsonari buruzko gogoeta humanista. Martin Buber (1878-1965) Xabier Zubiri (1898-1983) Emmanuel Lévinas (1905-1995) Zientziaren filosofia Zientziaren jardunari buruzko ikerketa. Paul Feyerabend (1924-1994) Thomas S. Kuhn (1922-1996) Imre Lakatos (1922-1974) Filosofia psikoanalitikoa Inkontzientearen azterketa. Sigmund Freud (1856-1939) Carl G. Jung (1875-1961) Jacques Lacan (1901-1981) w -h ra mendeko emakume filosofoak Simone Weil (1909-1943) Edith Stein (1891-1942) Hannah Arendt (1906-1975) Simone de Beauvoir (1908-1986) María Zambrano (1904-1991) .m cg XX. Pentsalari bitalista eta existentzialisten artean emakumeak agertzea. ill. Hermeneutika es Korrontea w 1.4. taula. xx. mendetik gaur egunera arteko korronteak eta pentsalari nagusiak. xx. mendearen erdialdetik gaur egunera arte, joera ugari izan da eta, beraz, baita gai filosofiko ugari ere. Korronte horiek gero eta gai dibertsifikatuagoak dituzte aztergai (hizkuntza natural eta zientifikoa, pertsonarekiko eta haren inkontzientearekiko kezka...). 3. testua. Filosofiaren historia w w «Gertatzen dena da filosofia baten balioa ez dela neurtzen egia objektibotik zenbat (quantum) daukan ikusita, baizik eta nork bere burua eta mundua ulertzeko saiakera bakoitzerako erreferentzia-puntu (polemikoa bakarrik bada ere) izateko daukan ahalmenaren arabera bakarrik. Kantek aitortu zuenean Humeri zor ziola amets dogmatikotik esnatzearen eta kritizismora bideratzearen meritua, modurik zuzen eta agerikoenean adierazi zuen historiako filosofo guztien artean mendekotasun askea dagoela. Filosofia baten balioa ez datza hainbat pertsona teoria jakin batzuei buruz ados jartzean, baizik eta besteengan ikerketa piztean eta ikertzera bultzatzean, ikerketa horren bidez nork bere bidea aurki dezan, teoriaren egileak teoria horretan aurkitu zuen bezala. Horren adibiderik handienak Platon eta Sokrates dira oraindik ere: Platon bizitza osoan saiatu zen Sokrate- sen ereduari jarraitzen eta haren irakaspenak betetzen, betiere irakaspen horien bilgarri doktrinaletik aterata, beharrezkotzat jotzen zuenean; eta horrela sortu zen filosofiarik gorena eta ederrena, fideltasun historikoko ekintza errepikatu batetik». ABBAGNANO, N.: Filosofiaren historia, Bartzelona, Montaner y Simón, 1973, 1. liburukia, hitzaurrea (moldatua) 1> Zer balio aitortzen dio egileak pentsalari bati edo sistema filosofiko bati? 2> Testu horretan Kant aipatzen da. Zer garai historikotan jardun zuen egile horrek? 3> Ikertu Sokratesen eta Platonen arteko erlazioaz. 22 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA 4. Filosofiaren funtzioa eta egungo balioa es Gaitasun horiek are garrantzitsuagoak dira, kontuan hartzen badugu, batetik, zenbaiten ustez izan daitekeen mundurik onenean bizi garela, historia bukatua dela jada eta ez dela erabateko aldaketarik gertatuko, eta, bestetik, beste batzuen iritziz errealitate oro aldakorra dela, eta, beraz, aldagarria eta bukatugabea dela. Arrazoi nork duen eta zer zentzutan duen erabakitzea da filosofiaren funtzioa. Immanuel Kant (1724-1804) filosofo alemaniarrak bizi dugun orainaldi historikoa aztergaitzat har tzea proposatu zigun. Berak halaxe egin zuen, 1784an Berlinische Monatschrift aldizkarian argitaratutako «Zer da ilustrazioa?» artikuluan. Hor, pentsatzera animatu gintuen: «ausartu zaitez pentsatzera!», idatzi zuen. ill. Sartu http://www.uca.edu.sv/facultad/chn/c1170/El%20significado_de_la_filosofia_de_la_liberacion_ hoy.HS.pdf web-orrian, eta azterketa interesgarri bat aurkituko duzu gaur egungo askapenaren filosofiari buruz, bereziki El Salvadorren eta Latinoamerikako kulturan egiten denari buruz. Web-orri horretan esaten denez, «pobretutakoen eta baztertutakoen ikuspegitik etika unibertsalista baten oinarriak ezartzen saiatzeari ekin behar dio askapenaren filosofiak». Filosofiari buruzko lehen azalpen hauek baliagarri izan behar zaizkigu, historian zehar bilakatu den eta gure pentsatzeko eta arrazoitzeko ekintzaren ondorio den jakintza bat ezagutzen hasteko. Kantek proposatu eta modernitatearen berezkoa den tradizio horri jarraituz, esan beharra dago filosofia oso garrantzitsua dela honelako galderak egiteko: • Zer ari da gertatzen orain? • Zein dira gaur egun pentsamenduaren auziak edo aztergaia? • Gure orainaldiko zeri buruz pentsatu beharko genuke? w -h Interneten ra 4.1. Filosofiaren funtzioa, Unescoren arabera 2005. ur tean, Unesco erakundeak (Hezkuntza, Zientzia eta Kulturarako Nazio Batuen Erakundea), bere 171. bilkuran (171 EX/12), filosofiari buruzko sektorearteko estrategia osatu zuen. • Filosofia askatasunerako eskola da, baliabide intelektualak ematen baititu oinarrizko kontzeptuak aztertzeko eta ulertzeko, hala nola justizia, duintasuna eta askatasuna. Gainera, independentziaz pentsatzeko gaitasunak sortzen ditu; kritikarako ahalmena areagotzen du, mundua ulertzeko eta zalantzan jartzeko; eta balio eta printzipioei buruz gogoeta egitera bultzatzen du. • Herritarrek gutxieneko nozio filosofiko eta moralak izateko duten beharrari erantzuten dio filosofiak. Nozio horien helburua da zenbait balio bultzatzea, hala nola gizakiarekiko errespetua, bakearekiko maitasuna, nazionalismo zitalarekiko eta indarkeriaren inperioarekiko gorrotoa, elkartasuna, eta kulturaren ideialaren aldeko jarrera. • Filosofia, kulturar teko bere eremuaren barruan, giza elkartasunerako eskola da, eta gizakiok elkar ulertzeko eta errespetatzeko oinarria; hain zuzen ere, elementu horiek funtsezkoak dira zibilizazioen ar teko elkarrizketa sustatzeko. Kulturen ar teko elkarrizketa orok, eta komunitateen arteko adiskidetzeek, bi balio izan behar dituzte oinarrian: bakea eta bizikidetza. • Filosofia gizakion bizitzaren eta existentziaren auzi unibertsalei erantzuteko modu bat da, eta pertsonoi independentziaz pentsatzen erakusteko bidea. Denontzako hezkuntza, kultura-aniztasuna, zientziaren etika, giza eskubideak, kulturen arteko elkarrizketa, demokrazia eta zibilizazioen arteko elkarrizketa lortzeko, ezinbestekoa da oinarri filosofiko sakonak izatea eta zehaztasun analitiko eta kontzeptuala edukitzea. w w w .m cg Amaitzean, eta han ateratako ondorioekin, filosofiaren funtzioei buruzko dokumentu bat idatzi zuen: 1.7. irudia. Filosofiaren funtzio orokorrak. Filosofia «askatasunerako eskola» da, eta «giza elkartasunerako eskola». Gizakion bizitzaren eta existentziaren auzi unibertsalei erantzuten die, eta beren kabuz pentsatzen duten espiritu aske eta gogoetatsuak sortzen ditu. 23 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA Jardun filosofikoak, eztabaida askea baztertu gabe, nork bere kabuz pentsatzea ahalbidetzen du, ahaleginak egin behar baitira erabilitako nozioen definizio doi-doiak zehazten, arrazoibideak baliozkoak diren egiaztatzen, besteen argudioak arreta handiz aztertzen, etab. • Filosofiaren hezkuntza lagungarria da bakea lortzeko, eta prestakuntza ematen dio gizakiari, egungo galdera handien aurrean nork bere erantzukizunak hartzeko, batez ere etikaren alorrean. Hori hala da, filosofiak espiritu aske eta gogoetatsuak prestatzen dituelako, propaganda, fanatismo, bazterkeria eta intolerantzia mota guztiei aurre egiteko gai direnak. • Gogoeta filosofikoa egitea, bai hezkuntzaren barruan bai bizitza kulturalean, oso lagungarria da herritarrak hezteko, haien gaitasun kritikoarekin demokraziaren kalitatea hobetzen delako. es • w -h 4.2. Filosofiaren funtzio orokorrak ill. 2008. urtean, azaroaren 20a Filosofiaren Munduko Eguna izatea erabaki zen. Unescoko zuzendari nagusiak, Kõichirõ Matsuura-k, zabaldutako gutun batean honela zioen amaieran: «Espero dut nazioarteko komunitateari bere bizikidetzaren oinarriei buruzko eta bere baloreei, printzipioei eta idealei buruzko eztabaida ludiko eta argigarri bat izateko aukera ekartzea Filosofiaren Munduko Egun honek». Tradizio historikoaren arabera, badirudi filosofiari dena interesatzen zaiola. Hala, bada, jakintza handinahia dela esan daiteke. ra Baina, era berean, errotiko jakintza ere bada, gauzen erroa aurkitzen saiatzen baita. Jakintza filosofikoaren ezaugarri hori, errotikoa izate hori, nabarmendu egin zuen José Ortega y Gasset pentsalari espainiarrak (1883-1955). Hona hemen zein diren filosofiaren funtzio orokor batzuk: Logika sustatzea. Adimen logikoaren eta pentsamendu abstraktuaren garapena sustatzen du. Ariketa mentalaren antzeko zerbait da. • Bideratzaile izatea. Filosofiak, baden mundua pentsatzeaz gain, izan daitezkeen munduak ere pentsatzen ditu; hau da, mundua nolakoa izan litekeen. • Kritika eta autokritika egitea. Dauden diskurtso motak (politikoak, artistikoak, zientifikoak, kulturalak, etab.) aztertzen ditu eta haien baieztapenetan zer aurreiritzi dauden adierazten du. .m cg • w 4. testua. Filosofiaren baliagarritasuna w w «Kontziente izanez, gogoeta eginez eta arduraz jokatuz bizitzea da filosofatzea. Horregatik, aurre egin behar diogu filosofiak ezertarako balio ez duelako ideia ergel horri. Alferrikakotzat jotze hori laudorio pozoitsua izan zen, gure jarduna goratu nahian esana, baliagarritasun baldar bat edukitzetik libratzeko. Baina, zertarako ikasi filosofia, orduan? Filosofiaren baliagarritasuna aldarrikatu behar dugu, gizabanakoarentzat eta gizartearentzat komenigarria dela aldarrikatu. Antidoto handia da fanatismoaren aurka, dogmatismoaren aurka, sineskortasunaren aurka, superstizioaren aurka eta sinplekeriaren aurka. Era guztietako antigorputz mentalak sortzen ditu: kritikarako gaitasuna, independentzia, gauzak bere osotasunean ikusteko gaitasuna, auziei aurre egiteko ausardia, auzi horien irtenbideetarako ausardia. Adimen ausart eta ebazlea da; hau da, auziak ebatzi eta erabakitasunez aurrera egiten duena». MARINA, J. A.: http://prosofia.blogspot.com.es/ 2008/04/por-qu-es-til-la-filosofa_12.html (moldatua) 1> Zer da, egilearen arabera, filosofatzea? 2> Zer zentzutan da baliagarria filosofia? Arrazoitu erantzuna. 3> Zer funtzio ditu, egilearen ustez, filosofiak? Aipatu. 1.8. irudia. Jardun filosofikoa. Jardun filosofikoarekin, geure kabuz pentsatzen ikasten dugu, askeak eta gogoetatsuak izaten, eta kritikarako gaitasuna garatzen dugu. 24 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA Filosofia sakonki Eztabaidatu Tesiaren alde edo kontra egin behar da, konbentzitzeko moduko arrazoibideak erabiliz eta gure kritika-espiritua erakutsiz. Pentsatzen ote dute animaliek? • Kontu handiz saiatu behar dugu arrazoibidea ordenatua eta koherentea izan dadin. Horretarako, lokailuak zuzen erabili behar dira (ondoren, horrela, orduan, beraz, etab.), eta une oro adierazi behar da zer egitera goazen: «Orain, ... aurkeztuko dut...»; «Hemen, ... aztertuko dut»; «Hona hemen kontrako arrazoiak...». Ortografia ere zaindu egin behar da, eta, bereziki, puntuazio-markak. Horrela, errazago ulertuko da testua. • Zati bakoitzaren luzerak zer-nolakoa izan behar duen ere hartu behar da kontuan. Sarrerak eta ondorioak luzera bertsua izan behar dute; bakoitzak testu osoaren bostena izan behar du, gutxi gorabehera. Garapenak hartu behar du leku handiena. 3> Talde txikitan jarrita, aukeratu moderatzaile bat eta eztabaidatu: defendatu zure iritzia, aurretik idatzitako arrazoietan oinarrituta. • Komeni da adibideak ematea: historiakoak, literaturakoak, filosofiakoak..., bai eta geure bizitzako esperientziakoak ere. Baina ez da, inolaz ere, azaleko kasuak aipatzen ibili behar. • Filosofiako hiztegi teknikoa erabili behar da, baina hitz batek zer esan nahi duen ez badakigu, ez dugu erabili behar. ra 4> Moderatzaile bakoitzak bere taldean izandako eztabaida azalduko die gainerako ikasleei. Gero, ondorioztatu: Zer uste dute ikasgelako ikasle gehienek, animaliek pentsatzen dutela ala ez dutela pentsatzen? w -h 2> Zure ustez, pentsatzen al dute animaliek? Idatzi zer arrazoitanoinarritzen zaren baietz edo ezetz uste izateko. es «Atzo, lagun batzuekin nengoela, animalien jokaerari buruz hasi ginen hizketan. Badakit animaliek senez jokatzen dutela, eta gauzak ikasten dituztela, baina ezin dituzte gauzak gizakiek bezala aztertu, arrazoitzeko gaitasunik ez dutelako. Hala ere, nire galdera hau da: “Pentsatzen ote dute animaliek?”. Nik, adibidez, txakur asko izan ditut; guztien jokaerak desberdinak ziren, eta egiten zituzten zenbait gauzak harrituta uzten ninduten». ill. 1> Irakurri Interneteko webgune batean agertutako zalantza hau. • Iritziak ematean tonu egokia erabili behar dugu, neurrizkoa, bai zerbaiten alde agertzean bai kritikatzean. .m cg 5> Zer gertatuko litzateke baldin eta animaliek gizakiak bezala pentsatzera iritsiko balira? Disertaziorako gaiak Filosofo-eskola 1> Arrazoimena eta sentipenak. Disertazioa 2> Gizonezkoak eta emakumezkoak filosofian. w Gakoak w Testu pertsonal bat da, auzi filosofiko bat argi eta zehatz-mehatz azaltzen duena. Auzi horren irtenbidea idatziz aurkitu behar da. Ematen diren arrazoibideen helburu nagusia da irakurlea edo solaskidea konbentzitzea, gure tesiak onar ditzan. Teknika filosofiko honetan, arrazoibideetan oinarritutako elkarrizketa bat gertatzen da. • Disertazio-egileak frogatu behar du baduela kritika-espiritua eta baduela nahikoa gaitasun aztergai den gaiarekin lotutako auziak eta nozioak agertzeko. • Disertazioaren teknika erabiliz gogoeta argia, zehatza eta koherentea egitea da kontua. Ez da, inolaz ere, ikasitako zerbait errepikatze hutsa. w • Teknikak • Disertaziorako gaia erabaki behar da. Horri tesi deritzo; hau da, disertaziorako gai nagusia agertzen duen baieztapena edo ezeztapena. Horren inguruan egituratuko da lan guztia. 3> Pentsatzearen baliagarritasuna. 4> Egungo mitologia-kasuak eta arrazoimenak fantasiazko kontakizun horiekiko duen funtzioa. Ikertu Ikertu, esate baterako, Internet bidez, unitate honetan aztergai izandako gai nagusiei buruz. Hona hemen zenbait proposamen. 1. Jakintza filosofikoaren ezaugarriak Nahi izanez gero, zure ikastetxeko liburutegira joan zaitezke, filosofia-liburu batzuk erabiliz ikasliburu honetako ekarpenak osatzeko. Adibidez, Ortega y Gasseten Qué es filosofía? erabil dezakezu. Bestalde, Interneten beste hainbat baliabide aurkituko dituzu. Badira filosofiari buruzko web-orri interesgarriak, hala nola Filosofía en español izeneko proiektua (www.filosofia.org). 25 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA 2. Filosofia, kulturarteko jakintza den aldetik w -h 3. Jakintza filosofikoa eta jakintza zientifikoa es Internet bidez ere zabaldu dezakezu unitate honetako informazioa. Badira zenbait artikulu interesgarri, kulturarteko filosofiari buruzkoak; adibidez, «Filosofía intercultural, globalización e identidad: reflexiones sobre el desarrollo desde América Latina», helbide honetan: http://www.uclouvain.be/cps/ucl/doc/dvlp/ documents/Salas.pdf Erantzunetako bat izan daiteke esatea filosofiaren aztergaiak adar asko dituela eta, horregatik, ez duela aztergai bakarra, baizik eta asko dituela. Horrela, bada, esan daiteke metafisikak errealitatearen egitura aztertzen duela; etikak, giza jokabidearen arauak; logikak, ondo arrazoitzeko irizpideak; eta ezagutzaren teoriak, berriz, zer ezagut dezakegun aztertzen duela. Erantzun hori ez da okerra, baina nahasgarria izan liteke. Hain zuzen ere, egia da, bai, etikak giza jokabideari buruz diharduela, baina ez da giza jokabidearen zientzia deskriptiboa, psikologia eta soziologia diren bezala. Etika preskriptiboa izan daiteke, baina preskripzioetatik harago dagoenaz ardura tzen da, bereziki; ez du hainbeste jarduten jokabide-arauak ematen, baizik eta gehiago arau horiek zertan oinarritu daitezkeen hausnar tzen. ill. Beste edozein liburutegitan ere bilatu ditzakezu filosofia-liburuak, unitate honetako informazioa zabaltzeko. Esate baterako, Raúl Fornet-Betancour egilearen Transformación intercultural de la filosofía: ejercicios teóricos y prácticos de filosofía intercultural desde Latinoamérica en el contexto de la globalización, Bilbo, Desclee de Brouwer, 2001. Ezagutzaren teoriak aditzera ematen du zer ezagutzeko gai den gizakia, baina horrek ez du esan nahi entziklopedia batek gure ezagutzaren ikuspegi orokorra eman dezakeenik. Hori baino gehiago, ezagutza lortzeko irizpideak ezar tzea da kontua, irizpide horien bidez mugatu ahal izateko zer ezagut daitekeen. Aurrerago ikusiko dugu ezagutzaren teoria eszeptizismo-ariketa bat dela, batez ere; argudioak eta ezeztatzeak, ezagutu uste duguna benetan ez dugula ezagutzen frogatzen saiatzeko. Logika, berriz, kasu berezia da. Zientzia formala den aldetik, matematikaren parekoa da; hain zuzen ere, gaur egun ia ez dira bereizten. Baina, era berean, matematikarekin bat egiten duen heinean, aldendu egiten da filosofiatik». ra Behin eta berriz esan izan da gizakia berez dela filosofoa. Baina, orduan, zientzia agertu, eta galdetzen du: Gizakiaren baitan, non kokatzen da erantzunak aurkitzeko nahi hori edo behar hori? Gizakiaren gorputzeko zer lekutan dago? Bihotzean? Buruan? Zientzialariak ikertzen aritu dira eta aurkitu dute giza garuna genetikoki dagoela diseinatuta sinesmen espiritualak izateko; alegia, gure garuneko espazio fisiko batean dagoela gure kontzientzia. .m cg Gai horri buruz gehiago jakin nahi baduzu, begiratu web-orri honetan: www.revistaesfinge.com/ciencia/item/3-el-saber-científico-y-el-saber-filosófico w Zer dioten w Jesús Mosterín-en obra honetan ere aurkituko duzu gai horri buruzko informazioa: Ciencia, filosofía y racionalidad, Madril, Gedisa, 2013. Liburu horretan, egileak, Jorge Wagensberg-ekin batera, filosofiak eta zientziak beti izan duten erlazioari buruz hausnartzen du, eta deitoratu egiten du gaur egun lotura horiek galtzen joatea eta filosofiaren historiaren aztertzaileak baino ez egotea. w 1. testua. Filosofia zer den «Zer da filosofia? Filosofo profesionalentzat ere oso zaila da galdera horri erantzutea, eta zailtasun hori, bere horretan, oso adierazgarria da, horri esker ohartzen baitira filosofoak beren aztergaia oso berezia dela. Lehenik eta behin, filosofiaren nahia ezagutza ekoiztea da; edo, hori asmo handiegia dela irudituz gero, gutxienez baditu zenbait proposizio, egileek guk egiatzat hartzea nahi dituztenak. Hala eta guztiz ere, badirudi filosofiak ez duela inolako aztergai espezifikorik. Nola defini liteke zer aztertzen duen filosofoak, kimikariak gorputzen konposizioa aztertzen duela esaten den modu berean, edo botanikariak landareak aztertzen dituela esaten den modu berean? AYER, A. J.: Filosofiaren auzi nagusiak, Madril, Alianza, 1973, 13.-14. or. (moldatua) Testua arreta handiz irakurri ondoren, erantzun koadernoan galdera hauei: 1> Bilatu Interneten testuaren egileari buruzko datuak. 2> Ezagutzaren zer alderdi aztertzen ditu filosofiak, beste zientzia batzuen aldean –kimika edo biologiaren aldean, esaterako–? 3> Begiratu zer hitz ez dakizkizun, bilatu hiztegian eta idatzi esanahia koadernoan. 4> Idatzi egileak aipatutako filosofia-adarren izenak eta laburbildu adar bakoitzaren aztergaia zein den. 5> Filosofiaren zein adar dago matematikarekin lotuta? Nola deskribatzen du egileak? 6> Sailkatu testuan aipatzen diren filosofia-diziplinak, teorikoak ala praktikoak diren. 26 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA Gomendioak Liburuak Filmak Jarduerak 1> Bilatu hiztegi batean egileari buruzko datuak eta idatzi koadernoan. 2> Egilearen estiloa oso argia eta atsegina da. Hartu 1. ikasgaia –filosofiaren alderdi nagusiez diharduena– eta egin laburpena. Sinopsia es Bi fraide frantziskotar beneditarren monasterio batera etorri dira, bertan gertatutako hilketa bat argitzera. Abadeak kasua argitzeko bai, baina liburutegian ez sar tzeko eska tzen dio Guillermo Baskervillekoa anaiari (Sean Connery). Baina hilketa argitzeko giltza liburutegian dago, hain zuzen. Film bikaina benetan, Umberto Eco idazlearen nobelan oinarritua. Gaiak ill. Egileak filosofiaren zereginari buruzko planteamendu orokorrak ematen ditu, oso modu erraz eta argian, hiru gai ardatz hartuta. Lehenik, metodo filosofikoekin zerikusia duten gaiak lantzen dira; gero, filosofiaren historia moduko bat egiten du, pentsamendu filosofikoaren bilakaeran izandako korronte nagusiak aipatuz; eta azkenik, filosofiaren alderdi doktrinala edo sistematikoa aztertzen du. Arrosaren izena. Zuzendaria: Jean-Jacques Annaud, 1986, 130 minutu. 1. Erdi Aroko filosofia eta Errenazimentukoa. w -h GARCÍA MORENTE, M.: Lecciones preliminares de filosofía, Buenos Aires, Editorial Losada, 1971 (4. edizioa). 2. Elizaren funtzioa Erdi Aroan. 3. Jakintza botereari lotua. 4. Sineskeriak eta zientzia. 5. Metodo induktiboa, deduktiboa, hipotetiko-deduktiboa. ra GOÑI, C.: Buscando a Platón vía Internet, Bartzelona, Eiunsa, 2000. 6. Teknologia berriak agertzea. 7. Inkisizioa eta haren jarrera dogmatista. .m cg Nobela atsegin eta laburra da, Adrián izeneko gazte batek ezezagun batengandik jasotako e-mail batzuei buruzkoa. Pertsonaiaren bizitzan Platonen filosofia eta Greziako mitoak nahasiz joango dira eta, hala, bere burua aurkitzea lortuko du. Jarduerak Jarduerak 1> Behin filma ikusi ondoren, aipatu zuzendariari buruzko datu batzuk, bai eta zer liburutan oinarritu den ere. 2> Deskribatu Platonen haitzuloaren mitoa, obra horretan irakurritakoa kontuan hartuta. 2> Hausnartu eta atera ondorioak hor ageri diren bi ideia kontrajarriei buruz: batetik, deabruaren botereak eta misterioa, eta, bestetik, gertaerei buruzko ikerketa arrazionala. w 1> Ikertu egileari buruzko datu batzuk eta idatzi koadernoan. 3> Nabarmendu, batetik, inkisizioaren metodoak, eta, bestetik, pobreziaren eta aberastasunaren arteko kontrajartzea. GAARDER, J.: Vita brevis, Madril, Ediciones Siruela, 1996. w w Filosofiari buruzko fikziozko liburua da, Jostein Gaarderrek –Sofiaren mundua obraren egileak– idatzia. Floria Emilia izeneko emakume batek –Agustin Hiponakoaren maitaleak– gerora santu bihurtutakoari bidalitako gutun sorta bat da. Gutun horietan, Floriak bere desadostasun eta atsekabeak adierazten dizkio filosofoari, bere aszetismoaren eta kristau-sinesmen berrien ondorioz abandonatu egin duela-eta. Gainera, aurpegiratzen dio garrantzi handiagoa ematen diola heriotzaren osteko bizitzari egungo bizitza laburrari baino. Hain zuzen ere, bizitza labur hori aipatzen du izenburuak. Jarduerak 1> Bilatu Interneten obra horri buruzko zenbait datu, eta idatzi koadernoan. 2> Irakurtzen baduzu, hausnartu Floria Emiliak San Agustin Hiponakoari esaten dionaz; alegia, hemengoa ahaztu eta haraindikoari begiratze horretaz. El mundo de Sofía. Zuzendaria: Erik Gustavson, 1999, 150 minutu. Sinopsia Sofia gazteak, hamabost urte bete baino egun batzuk lehenago, gutun anonimo misteriotsu bat jaso du. Hor, galdera aztoragarri batzuk baino ez daude idatzita: «Nor zara?» eta «Zein da munduaren jatorria?». Hortik abiatuta, espedizio zirraragarri bat egingo du Mendebaldeko filosofiaren historian zehar, Alberto Know filosofo misteriotsuak gidaturik. Elkarrekin, denboran eta espazioan zehar ibiliko dira, historiako 2.400 urte eginez: Antzinaroko Greziatik, Erdi Aroan zehar, Aro Modernoraino. Bidaia berezi horretan, garai bakoitzeko pentsalari ospetsuenak ezagutuko dituzte. Abentura epiko handi eta harrigarria bizi izango dute, beraz. Film hau Jostein Gaarder idazlearen izen bereko nobelan dago oinarrituta. 27 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA Filosofía: http://filosofia.idoneos.com/ 1. Teoria filosofikoak, modu ulerterrazean azalduta. Edukia 2. Filosofiaren historia. Mendebaldeko historian izandako filosofo nabarmenenek eraikitako esparru teorikoen azalpen sistematikoa ematen du. Zehazki, filosofiako online liburutegi bat du, eta eztabaida filosofikorako gune ireki bat, gaika banatuta (Ética, Comunicación, Estética, Filosofía de la Ciencia, Gnoseología, Metafísica, Sociedad eta Psicología), bai eta aukeratutako artikulu nabarmenen multzo handi bat ere («¿Qué es un dogma?», «El deseo» eta «El concepto de libertad en el pensamiento griego», besteak beste). 1> Filma ikusi ondoren, aipatu zuzendariari buruzko zenbait datu, eta esan filma zein liburutan oinarritua dagoen ere. 2> Azaldu zer deritzozun Sofiak Platoni buruz emandako azalpenari. Red Española de Filosofía (REF): http://redfilosofia.es/ Edukia w -h 3> Sofiari hamar egileri buruzko azalpenak ematen zaizkio filmean. Aipatu zein diren. ill. Jarduerak es Gaiak Web-orriak ra Dianoia. Proyecto de filosofía en español: http://www.webdia noia.com/index.html Erakunde honek Espainiako filosofia-komunitatea egituratu nahi du, eta filosofia-lanbidearen jardunarekin lotutako elkarte, fundazio, ikastetxe eta ikerketa-zentro guztiak koordinatu. Filosofiaren Espainiako sare hau honako hauek osatzen dute: Conferencia Española de Decanatos de Filosofía, CSICen Instituto de Filosofía delakoa, eta berrogeitik gora filosofia-elkarte, hainbat gai-esparrutakoak, hezkuntza-mailatakoak eta autonomiaerkidegotakoak. Edukia Lechuza://www.lechuza.org Filosofía hoy: http://www.filosofiahoy.es/Filosofia_Hoy_ Apertura.htm Dohainezko baliabide bat da, oso interesgarria, dokumentazio filosofikoa biltzen baitu. Horren bidez, liburuak, aldizkarietako ar tikuluak eta webguneak aurki daitezke. Web-orrian ber tan aipatzen da 2001eko irailean ekin zitzaiola datuak sar tzeari, eta argitzen da liburu, akta, urtekari, aldizkari eta abarretako dokumentuak hartu eta haien deskribapena Lechuza bilatzailean sartzeko lana zuzenean egiten dela beti, jatorrizkoak aurrean edukita: inprimatutako dokumentuen deskribapen guztiak Lechuza bilatzailearen kolaboratzaileek eginak direla esaten da. .m cg Batxilergoko ikasleentzako filosofia lantzen du; hain zuzen ere, zenbait filosofo garrantzitsuren biografia, obrak, pentsamendua eta testuak ematen ditu. Jarduera interesgarriak ere baditu. Edukia w w Web-orri modernoa da, Facebook eta Twitterrerako estekak dituena. Zazpi atal ditu: dosier handiak, filosofo modernoak, pentsalari klasikoak, erreportajeak, egungo pentsalariei egindako elkarrizketak, artea eta liburuak. w El portal de la filosofía en internet: http://www.filosofia.net/ Edukia Atari bat du (Proyecto de filosofía en español), bi bilatzaile (Lechuza eta Averiguador), bi hiztegi (Diccionario de filosofía eta Enciclopedia filosófica), eztabaidarako foro bat (los foros de nódulo), zenbait filosofia-elkartetarako estekak, lau aldizkari (El Catoblepas, El Basilisco, Cuadernos de materiales eta Revista Cubana de Filosofía), bi kongresu (Congreso de Filósofos Jóvenes eta Congreso de Filosofía Joven), eta Gustavo Bueno fundaziorako eta El portal de la filosofia asturiana atarirako esteka bana. Gainera, Gustavo Bueno filosofoaren hiru obra jaits daitezke: ¿Qué es la filosofía?, ¿Qué es la ciencia? eta ¿Qué es la bioética? Edukia Gustavo Bueno fundazioaren liburutegiko funts bibliografikoetatik abiatuta sortu zen datu-basea. Interes filosofikoko liburu eta aldizkariak onartzen dituzte, gero haien deskribapena egin eta datu-basean sartzeko. Aldizkariak A Parte Rei. Filosofiako aldizkaria. Hemen: http://aparterei.com/ Madrilgo Sociedad de Estudios Filosóficos delakoaren filosofiaaldizkaria da. Bi hilabetetik behin argitaratzen da, eta ikerketa filosofikoak, atal monografikoak, liburuen kritikak, eztabaidarako foro bat eta erreseinak ditu. Artikuluak online edo PDF formatuan kontsultatu daitezke. 28 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA Berrikusteko 1> Azaldu zer esanahi duten zuretzat filosofiari buruzko esaldi hauek. • Irakurri berriz zure definizioa eta berridatzi argi ez dauden elementuak. Hortxe izango duzu filosofiari buruzko zure definizioa. • «Gezurtiaren zigorra: inork ez sinestea, ezta egia esaten duenean ere», Aristoteles. • Irakurri zure definizioa gainerako ikasleei eta entzun ikaskideenak. • «Giza espirituaren independentzia; horixe da benetako filosofia», Chateaubriand. • «Munduaz eta bizitzaz ikuspegi bateratu eta oso bat egiteko dugun beharrari erantzuten dio filosofiak», Miguel Unamuno. • «Galdera da gizakia esnatzen duena», María Zambrano. es . mendetik aurrera, berezko pena) Grezian, tsamendu filosofikoa sortu zen. -en kausak b) Mitoak bezala, filosofiak ere -etan oinabilatzen ditu, baina printzipio rrituta egon behar dute, ez naturaz gaindikoetan. c) Badirudi Mendebaldeko filosofiaren jatorria Greziako zibilizazioari lotuta dagoela; zehazki, lehen pentsalariari, -ri (K.a. VII.-VI. mendeak). ra • Primum vivere, deinde philosophari. Latinezko aipamen hori Thomas Hobbes filosofoarena izan daiteke, baina baliteke lehenagokoa ere izatea. Hau esan nahi du: «Lehenbizi, bizi; gero, filosofatu». 4> Osatu esaldi hauek koadernoan: ill. • «Filosofia ezin da ikasi; filosofatzen ikasi baino ezin da egin», Immanuel Kant. w -h • «Filosofatu gabe bizitzea, berez, begiak itxita edukitzea eta irekitzen inoiz ez saiatzea da», René Descartes. • Zein da definiziorik osoena? Bozkatu, onena zein den aukeratzeko. • «Jakintsuak aldatuko du, agian, iritzia. Ergelak inoiz ere ez», Immanuel Kant. .m cg • «Ongia bakarra da: ezagutza. Gaizkia bakarra da: ezjakintasuna», Sokrates. 2> Aurreko aipamenetan, hainbat filosofia-gai aipatzen dira. Jarri talde txikitan eta adierazi auzi hauei buruz zer iritzi duzun: • Zure ustez, filosofiaren bidez izan al gaitezke independenteagoak? w • Bizi al daiteke filosofatu gabe? w • Ikas al daiteke filosofia? • Gure beharren artean al dago munduaren eta filosofiaren ikuspegi bat izatea? w • Galderak garrantzitsuak al dira garatzeko? • Bizi al daiteke gizakia galderarik egin gabe? • Ergelak zergatik ez dira iritzia aldatzeko gai? 3> Orain, zeure hitzekin definitu behar duzu zer den filosofia. Horretarako, jarraitu urrats hauei. • Pentsatu zein diren diziplina honetako hitz giltzarriak eta idatzi koadernoan. • Idatzi definizio bat, hitz giltzarri horietako batzuk erabiliz. Honela has zaitezke: «Filosofia da...», «Filosofiarekin,...», «Filosofoa...», etab. d) -ko filosofia Mendebaldekoaren garai -n bai Indian. berean sortu zen, bai e) Gizakiok berezko gaitasuna daukagu ezezagunaren aurrean , eta hortxe dago filosofiaren jatorri , nahasmena eragiten baitigu. f) -k, giza bizitzaren historia erakusteaz gain, denboran zehar gizabanakoak nola pentsatu izan duen ere erakusten du. g) Historiako aro honetan, kristautasuna izan zen protagonista, ) eta eta, aldi batzuetan, islamismoa (nagusiki, . h) Aro Modernoaren hasieratik giza ezagutza izan zen protagonista nagusia. Lau sistema filosofiko handi izan ziren: , , Kanten kritizismoa eta alemaniar idealismoa. i) Etimologiaren arabera, filosofia hitza grezierazko bi (adiskidetasuna, hitzez osatuta dago: (jakinduria); beraz, maitasuna) eta esan nahi du filosofiak. j) Jardun filosofikoak, eztabaida askea baztertu gabe, nork ahalbidetzen du, ahaleginak bere kabuz doiegin behar baitira erabilitako nozioen doiak zehazten, arrazoibideak baliozkoak diren egiaztatzen, besteen argudioak arreta handiz aztertzen, etab. 29 1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA • Mendebaldeko filosofia Grezian sortu zen, K.a VI. mendean, Tales Miletokoarekin. Aurretik, kontakizun mitikoak zeuden; haiek prestatu zuten logosaren edo arrazoiaren etorrera. Zenbait jakintza mota daude: arrunta (zentzu komuna nahiz sen ona), konformista eta akritikoa dena; zientifikoa, esperimentala eta kritikoa dena, eta baliagarritasuna bilatzen duena; eta filosofikoa, gogoetatsua, kritikoa, praktikoa eta sistematikoa dena. Filosofia funtzionala da, askatasunaren esparruan jarduten baitu eta espiritua zabaltzen baitu, bai eta nork bere buruaz hausnartzera bultzatzen ere. • Gizakiok pentsatzeko eta arrazoitzeko gaitasuna dugunez, eta pentsamendua modu kritikoan, autonomoan eta askatasunez erabili ahal izatekoa, filosofia baliagarria eta beharrezkoa da. a) Mitoen baitan, hauek daude: a) Arrazoimena, b) Irudimena eta arrazoimena c) Irudimena eta sinesmenak. b) Filosofiaren baitan, hauek daude: a) Arrazoimena, b) Sinesmenak, c) Irudimena. c) Lehenbiziko filosofoak hauek izan ziren: a) Latindarrak, b) Greziarrak, c) Alexandriakoak. d) Erdi Aroan, pentsamolde hau izan zen: a) Kristaua, b) Kristaua eta arabiarra, c) Kristaua, arabiarra eta judua. e) Aro Modernoan, honetaz egiten zen gogoeta: a) Natura, b) Ezagutza, c) Zoriontasuna. f) Aro Garaikidean honetaz egiten zen gogoeta, bereziki: a) Jainkoa, b) Gauzak zer diren, c) Bizitza, existentzia, gizartea, pertsona. w -h • 1> Aukeratu erantzun egokia. es • Autoebaluazioa ill. Giltzarriak Filosofiak kulturartekoa izan behar du, pentsamolde bakarraren ereduaren aurka egin behar du, eta eredu pluralista eta tolerante baten alde, aniztasuneko mundu honetan. • Filosofiak hainbat adar ditu: arrazoimen teorikoaren baitakoak (adibidez, metafisika eta epistemologia), eta arrazoimen praktikoaren alorrekoak (adibidez, etika, estetika eta politika). • Historiako lau arotan zehar (Antzinaroa, Erdi Aroa, Aro Modernoa eta Aro Garaikidea), hainbat pentsalarik (gizonezko nahiz emakumezko) egin dute gogoeta auzi epistemologikoez, metafisikoez, antropologikoez, etikoez eta politikoez, nork bere garaiko testuinguruan, eta nor bere pentsamenduari ikuspegi original, sistematiko eta kritikoa ematen saiatuz. 2> Osatu definizioak koadernoan, hitz hauek erabiliz: akritikoa – autonomoan – kritiko – giza – jakintza – zentzumenen esperientzia – sistematikoa – arrazoimena – gogoetatsuak – askatasunerako – gizaki – oro – baliagarria Kontzeptu-mapa .m cg ra • hauekin lotuta dago: Jakintza filosofikoa fantasiazkoa Jakintza mitikoa irudimenezkoa w w w Kopiatu koadernoan kontzeptu-mapa hau eta azaldu zer desberdintasun dauden jakintza moten artean. kritikoa eta globala Jakintza arrazionala a) Jakintza filosofikoa, batez ere eta nagusiki, jakintza eta autokritikoa da. b) Jakintza arrunta edo zentzu komuna konformista eta da, eta aurreiritziak ere baditu. c) Jakintza zientifikoa partziala da, aurrera egiten du eta informazioa ematen digu, esperimentala da, subjektuartekoa, kritikoa eta . d) Unescoren arabera, filosofia « eskola» da, baliabide intelektualak ematen baititu oinarrizko kontzeptuak aztertzeko eta ulertzeko, hala nola justizia, duintasuna eta askatasuna. e) Unescoren arabera, filosofiaren hezkuntzaren bidez espiritu aske eta prestatu behar ditu, propaganda, fanatismo, bazterkeria eta intolerantzia mota guztiei aurre egiteko gai izan daitezen. f) Filosofiak modu kritikoan, sunez pentsatzera bultzatzen gaitu. g) Enpirismoaren ustez, filosofiak behar du ezagutzaren oinarritzat. h) historikoa rientzia eta askatahartu filosofikoaren bereizgarria da giza espeaztertzea. i) Filosofia erabiliz sortzen den jakintza guztiok. da, eta hori berezkoa dugu espezifikoa Jakintza zientifikoa j) Filosofia jakintza saiatzen delako. esperimentala da, errealitatearen eta esperientziaren eremuak ordenatzen w .m cg ra w -h ill. es LOS MEJORES CONTENIDOS DE BACHILLERATO PARA FORMARSE www.secundariamhe.es/bachillerato w w Acceda a nuestra web y podrá ver nuestra oferta de novedades para Bachillerato, así como el aprendizaje adaptativo que proporciona SmartBook ya que no hay dos estudiantes iguales. McGraw-Hill Education Telf. Servicios al educador 902 289 888 / [email protected] www.secundariamhe.es McGraw-Hill Education una editorial global a tu servicio McGraw-Hill Education, durante las últimas décadas, viene apoyando al mundo educativo con proyectos y servicios editoriales. Queremos agradecer la gran confianza que a lo largo de estos años ha depositado en nosotros y esperamos poder seguir contando con su inestimable colaboración en la difusión de nuestros contenidos editoriales. ill. w -h Puede consultar nuestros contenidos en las diferentes páginas web que disponemos. www.secundariamhe.es/bachillerato ra www.secundariamhe.es/eso es CICLOS FORMATIVOS Gracias a esta confianza podemos desarrollar nuestra actividad con el claro objetivo de ofrecer un material de calidad a profesores y alumnos que ayude a alcanzar los objetivos marcados en cada uno de los niveles educativos. www.secundariamhe.es FORMACIÓN PROFESIONAL CERTIFICADOS UNIVERSIDAD www.mcgraw-hill.es www.mhe.es w www.smartbookmhe.es .m cg BACHILLERATO w SECUNDARIA w MEDICINA PRIMARIA PROFESIONAL En este catálogo obtendrá información sobre nuestro proyecto editorial para la ESO y el Bachillerato, incluyendo el fondo que disponemos con numerosos recursos complementarios donde el material visual destaca de manera notable. Para más información: www.mcgraw-hill.es / Teléfono: 902 289 888 E-mail: [email protected] www.mcgraw-hill.es / www.mhe.es Telf. contacto: 902 656 439 http://mghlibros.distriforma.es/ w w w .m cg ra w -h ill. www.mcgraw-hill.es / www.mhe.es es McGraw-Hill te facilita disponer de tus eBooks y libros ¡No esperes más para tenerlos! Un sistema rápido y cómodo al recibirlo en tu domicilio Contacta con MGHLibros Distriforma y MGHLibros: Distribuidor de ebook y venta tradicional McGraw-Hill y Distriforma colaboran gestionando la librería virtual En esta página web puedes disponer de nuestro fondo actualmente activo
