! " #$ %%&" #' ( )&)& * ! $ ( %(+ ) (&&,- ' &&& (-(& #(&&&,- ' &.%% !" #$ %&'($')#&* . . 1 . 3 . 9 . ; " !+ * %" ,$* . . = . 11 -. . . 13 . . . 19 .- D 19 . D 19 /. . . 1; /.- 0 1 23 D D 1; /. 1 D 1< /./ 1 D D 1< /./ D D 1= /./.- $*)4' )'(+ $5)($") " $*% 6&* #$ ! 7& 8+ #& D D 2> /./. $*)4' )'(+ $5)($") " $*% 6&* #$ "(& 8+ #& D 2> /././ +%)'&6 ' )(9 D D 2> /./.: ; < -= D 2> /./.> ()5) * $"9" +$* 5)($") "$* D 21 /.: 1 D 22 /.:.: +%)'&6 #$ %?"9" * $*% 6&* * D 22 /.:.> #$'&% +%)'&6 #$ %9$""& 9($+)'& D D 22 /.> D 23 /. @ D 28 :. . 2= :.- D D 2= :. D 2= :./ 1 D 2= :.: 3 D D 3> :.> D D 3> :. A D 3> :..- +%& 69$*(+ " D D 3> :.. 6 B& 69$*(+ " D 3> :../ )5& #$ 69$*(+$& D 3> :.C 0 D 31 :.D D D 31 :.E D 31 :.E.- $*8&* #$ )'F&+6 %)4' D 31 :.E. $*8&* #$ *$"$%%)4' D 31 :.- 2 D D 32 :.-- D 32 >. . . 33 >.- 0 D 33 >. 0 D D 3; >./ D 3= >.: D 8> >.> 1 . D D 81 . . 89 C. . . 8= . 91 3 . 99 / 0 1 D 99 / 0 2 D 9; / 0 3 D 9< A Dios que nos permitió darle un Enfoque y fin a este trabajo. A nuestras familias e hijos quienes son Los motores que impulsan nuestro Diario vivir. A nuestra asesora por su paciencia y Gran apoyo. 4*5 ($ 6 )7 !4 1 2 4*5 ($ 6 )7 !4 Los estudiantes extienden sus agradecimientos: A la profesora Marleny Valencia Arredondo. Asesora del Trabajo de Grado, por sus enseñanzas, dedicación y gran apoyo. A la profesora Maria Eugenia Mejía Mejía. Evaluadora del trabajo de grado. Al Laboratorio Docente Asistencial de la Escuela de Bacteriología, Universidad de Antioquia. Por tener siempre abiertas sus puertas para nosotros. A todas las personas que de alguna manera contribuyeron en la realización de este trabajo de grado. 4*5 ($ 6 )7 !4 3 8 4*5 ($ 6 )7 !4 Cáncer :un término que se aplica a enfermedades en las que células anormales se dividen sin control. Las células cancerosas pueden invadir tejidos cercanos y pueden diseminarse por medio del torrente sanguíneo y del sistema linfático a otras partes del cuerpo. Cáncer cervical invasor :cáncer que se ha diseminado desde la superficie del cérvix a tejido más profundo o a otras partes del cuerpo. Carcinoma in situ: cáncer que afecta sólo las células en donde comenzó y que no se ha diseminado a tejidos vecinos. Cérvix :el extremo inferior, estrecho, del útero, que forma un canal entre el útero y la vagina. También se conoce como cuello uterino o cuello del útero. Cuello uterino :el extremo inferior, estrecho, del útero, que forma un canal entre el útero y la vagina. También se conoce como cérvix o cuello del útero. Displasia :células que se ven anormales en el microscopio, pero que no son cancerosas. Factor de riesgo :un hábito, rasgo, condición o alteración genética que aumenta la posibilidad de una persona de desarrollar una enfermedad. Intraepitelial :dentro de la capa de células que forman la superficie o revestimiento de un órgano. Lesión : un área de cambio anormal del tejido. Maligno : canceroso; un crecimiento con una tendencia a invadir y destruir el tejido cercano y a diseminarse a otras partes del cuerpo. Neoplasia intraepitelial cervical: un término antes utilizado para referirse al crecimiento de células anormales en la superficie del cérvix. Se usaban los números del 1 al 3 para describir qué tanto del cérvix contiene células anormales. Tejido : un grupo o capa de células de un tipo semejante y que trabajan juntas para desempeñar una función específica. Útero : el órgano pequeño, hueco, en forma de pera, en la pelvis de la mujer. Este es el órgano en donde se desarrolla el feto. También se le llama matriz. Vagina : el canal muscular que se extiende desde el útero al exterior del cuerpo. También se conoce como canal del parto. Virus del papiloma humano (VPH) : un virus que causa crecimientos (verrugas) anormales de tejido y está relacionado a menudo con algunos tipos de cáncer. 4*5 ($ 6 )7 !4 9 : 4*5 ($ 6 )7 !4 Con el ánimo de contribuir en la comprensión de problemática sobre el cáncer cervico uterino surge la idea de observar el comportamiento de las lesiones intraepiteliales precursoras del cáncer y los factores de riesgo en las usuarias del servicio de citología del Laboratorio Docente Asistencial de la Escuela de Bacteriología y Laboratorio Clínico durante el año 2005. Para esto se realizó un estudio descriptivo transversal con análisis de corte, con muestra representativa de 404 registros, correspondientes a mujeres que se realizaron la citología durante el año 2005. Resultados: Se obtuvo una prevalencia de LIES de 3.2% (13 casos), 5 fueron ASC-US, 3 LIES de bajo grado por PVH, 2 LIES de bajo grado, 1 LIES de alto grado, 1 ACG-NOS, y 1 ACG-H. Se encontró que más de la mitad de las usuarias tienen una flora normal correspondientes a un 67.3% (272 casos), el 24.6% (100 casos) presentaron alteraciones en la flora cervicovaginal, siendo la vaginosis bacteriana la más frecuente con un de porcentaje (11.6%). Estas no se encontraron directamente asociadas a las lesiones intraepiteliales. Con respecto a los factores de riesgo solo se obtuvo una significancia estadística con haber tenido más de 3 compañeros sexuales (OR=3,72, IC 95%=0.92-13.45, Ch2=3,89, p=0.0339). Conclusiones: La prevalencia de lesiones intraepiteliales fue del 3.2%, no se observó ningún caso de Ca invasor. Esta prevalencia se encuentra en el rango de las reportadas en otros estudios realizados por medio de la citología cervicovaginal, en población general del departamento de Antioquia, donde los resultados fluctúan entre 2 y 5%. No se encontró relación con significancia estadística entre las lesiones intraepiteliales y las infecciones cervicovaginales. Tampoco con la mayoría de los factores de riesgo reportados por literatura. Solo se obtuvo significancia estadística con haber tenido más de 3 compañeros sexuales con un riesgo relativo de 3.67. 4*5 ($ 6 )7 !4 ; < 4*5 ($ 6 )7 !4 " !+ * %" ,$* " !+ * %" ,$* Prevalencia, Cáncer cervical, factores de riesgo, citología cervicovaginal 4*5 ($ 6 )7 !4 = 1> 4*5 ($ 6 )7 !4 ? ! *5 @ 5 5 A! B! *5 @ C 5 !D %E *5 5 &@ #! %!F ? ! B! !5 ! 1> 5 ! 19 5 G 2>2>D 5! ? ! ! ! ! 5$ 5 ? 5!C 19H ?F <>H D 5? G 5! /55 233D>>> 5!C 5 5 B! !5 9>>D>>> ! 2>>D>>> 5! !D (5$ 5 * B! ? ! 5 ! 5 ! 5 ! $5 ! E$ @ 5? !D # ! E5 9 G 7 5! 5? 2D>>> 5!C 5? => 5!C G ! ? A/D ) ! * * B! ? 5 /! 5 F 5!F ! F 5!F D ) * F ! * 5$ ! ! ? ! !F 7 B! ! 7 5 B! I J5 ! 7!5K ! ! ? A/F 4*5 ($ 6 )7 !4 11 ! =;H 5 5 D F ! (5$L 7 55 5 ! 5! 5 5$ ? A/F ? ! D /5 B! $C F B!$ $ *5 B! 5? * 55 F ! 5 ! !$ 5@CD ( ?5 $! 5 $5? ! $ 55 ! ? ! * !! $ ) ! $ ( ! G 2>>9F ! *5 5 * 5 5 (? ! J((!KD 12 4*5 ($ 6 )7 !4 -. -. ? ! 5 5 5!C ! 5 !A ? 55 5!9D ? 5? ! !$F ! $ ! 7 $ ! 5$65 5F 5$ ! ! $5 ! ! E5 5! 5!D E5 G 7 $ ! * 5 ? F !$ @ ! $5 5 ! E$D ? 5 ? 5A ( %!5AF ! .*F ($F 5 ! 8> 1>>D>>> 5!C G 7 ! 2> 3> H :D 5!C 39 99 G 5 *! ? ! !F 5G ! ?D ! & 5A 5 $CF 1> ! 1>>D>>>F !5F 5 5 1> ! !5! 1> HF *C 55 $! 5 5@C D 4*5 ($ 6 )7 !4 13 @! ? ! $5 F 5 ! 5! ? 5!C 7 5? ! A ! 2D9>> 5! !5=D 5 5 $ A ,&&(2>>> 5A ($F 5! B! @ 5 5? I F ! ! 2: 22 1>>D>>> 5!CD (5$ ? ! !F E ! F 5 ! 5$ 5!CD 1==< 1:D<HF 1=== 1:D8H J:=1 !K G 2>>> 1:D>H J:8< !K ? 5!C 5 75$1>D G 2>>2 $! ! 5 5 5 1<D2M1>>D>>> 5!CF * * G D B! G 2>>2 $! ! ? <D=M1>>D>>> 5!CF ! 5 <3H ! E5 1> G11D ! 55 5 )5F ! ! @ G 1==< B! 91D9H 5 5 ! !12 ! 5? G 2>>3 #! !$ @ 5 ! $! 5 ! <D=H %(+%F 3D9H $C 1D;H D !5 7 $ B! 5 5$ ?*F C! ! 5 ?F 5? 7 * 5 $B!5F 5 /!F 5 75F 5!F 5! * 55D @ $ + B! B! *! * I! 9 G *! 1D:H J1< K * 5? 5 I *! /! 1; G 19H J18> KD ) ! B!! * * F B! 5!C B! !@ $ )6 + B! ! G 2>>9 7 7 * F 5 5 5 ? !F ! 5 5 $5? B! $! 5 A! A/ ! ? 5? ! !" N(!? 5 * !! $ )6 + B! G 2>>9O 18 4*5 ($ 6 )7 !4 . . .- )5 5 5 ! ! * * !! $ ) F ! $ ( F + B! G 2>>9D . )5 *! 5 5 ! !! $F $! !!D )5 * ((! 5!C B! ! D $ *! * !$ * !!F $! F !!D 4*5 ($ 6 )7 !4 19 % * 5 @ D 1: 4*5 ($ 6 )7 !4 /. /. /.- 0 1 23 /*F 5$A 5 !$ ! JKF !@ ! !F * ! ((! 5!C /! ! 5 ! 5A 5 *?5 $ !$1:D 5? 8> G 7 !@ 5 ! A ? B! 5!7 !@ ? ! 7 5! *5D $* 5@C 7 5 5 !A ! 5 D * ! $ 5 ! 5A 7 55 5 ! 5? 39 GD ! ! @ G 1=<; @ ! 5 5 !5! G 1=:9 1=<2 55 5 ! ? ! ! * 5 )5F PF F ! %!F ! 5C ! ! <>H $! 4*5 ($ 6 )7 !4 1; 5 $ $ 5 F P *! 9>H ! 38H %!D )5 ! $! ! 5 29H 1>H 5F $ 5 $!F B! ! 5@ 9H $D $ B! ! ! ! 5! ? !F 5G ! $! AF $! 5 $ 55 E$ 5! $5F B! 5 ! 5 $! 7 $ 5! *5 B! 7 $ ! 5!C 5!D /. 1 ? * ! ! 5? 1>> *5 *D * ! $? !" A!D ? ! ! A! ! 5 D 5 JK ! ! *! A D P! (!F 1=>>F 5 $ A! ? 5 A/F !$ J1=1>KF ! A !AF B!A ! B! ? !* 5? @ ? A! 5 ! EF A5 B! *! ! 5 5 ! J( !KD I ? ! ! 5$A 5 ? A/F 5 ? * *!5 F ! 5F 5 !F /!F !A 5!F *!C 5 Q! RD ) 5 B! ? 5 ! 5 ! 5$ 5 L 5 5$ 5? 5 A! 5 $ 5F 5$ EF 5F A F !5 5? 5 5*5D /./ 1 + 5 5 5!F $ 2>>>F B! 7 1F8 5 ? ! ! 5D ?! *C !5! ! G 77 B! 5!C $ 5D 5 F ? ! ! 1< 4*5 ($ 6 )7 !4 /. 5! $C 5!C 5 29 GD !5 39 8> G @ ! 5?/5 5!C 9> ;> G D 5? ? ! ! 7 #F .* 5F (5AF .* & 5A %!:D F *! 8> 1>>D>>> 5!CD #A/ * ! 5 2>F1 1>> 5 5!C 5 29 G G 1==<F B! 8D922 *!D %E $ ? J,$KF G 2>>> 5! ! E ! ! ! 5 ! 5! !5 5!CF !A ? 55F ! C! ;D== *! 1>>D>>> 5!C 2>>D>>> 5!D (5$ G 1=<: 1==: * 2>D>>> 5!C ? F 9>H 5! * 5 @D 1==8 (5$ ! ! 5 J=D=M1>>D>>> 5!CK 5? %!5A D )5 B! E5 G 5 5A F ! 5 ;>1 GD /./ )! G / $ 5 5 ! $ 5? B! 5$ ! 5? 5D 1=8=F ! ! A5 QR JS 5 S *5K 7 QR 7 5$D G 1=:1F 5 ( ( $ F ! B! A5 55 5 " (5 F 5 ! D E5 *! ! 5 F 5F D (5 ! $5 * ! ! 5 !F 7 B! 7 JT 'UK 1=:;F ! A5 J(K F !A 3 ( !D * *! 5? 2> GF 5@ !$ $ $C ! F 5 5 7F 5 5 F 7 B! ! B! 5 $ 5* B! ! ! *D * F 5 ! ! 5 * * * ! (? + 7 4*5 ($ 6 )7 !4 1= J#KF ! ! ! 5 * $ 5 ! ? 5 5 $C J%KF A5 Q R ! ( 2 3 * 7 A5 $C ( 1 ! ! IF 5! *! *! 1=<<F 5 55 5* 1==1 !@ G 2>>1D /./.- $*)4' )'(+ $5)($") " $*% 6&* #$ ! 7& 8+ #& % $ B!G 5! * !F B! /5 A! 5 !* ! *5 5 F $ *F E 7* 5 *5 ! $! 75AD 5? 7 ! !5 * ! ! * 5D (5 5 5 A * ! ( ! * ! I!5 JIKD /./. $*)4' )'(+ $5)($") " $*% 6&* #$ "(& 8+ #& % 5 @ $ 7 5F $ 5$ A! 5 $ B! 55 E 5 5D % !5 E65 * EF / 75 !L 5*5 $! 55$ !D (5 5 ! 5$ ! 5 5$A 5 ( F 5 ! B! ! ( D /././ +%)'&6 ' )(9 A5 ? 6 B! ! A! !* 7 / C 5? *!D ! ? ! 5!F E65 !5 !F ? 23D /./.: ; < -= * @ 5F * 5" 5" % !@ ! 7 F 5 $ 55 ! 7@ ?D 5 ! " 2> 4*5 ($ 6 )7 !4 /. A! 5" (A! 5 J%(K V ) * 5 J%(6+%K V ! /! I6% J%(6IK 5 $C J6%KF 5" V ) M( 1 V I 5 JI6%KF 5" V ) 5F ( !M( 2 3 V ( ! J 7 K (5 5 A! ,!" (A! ! J,(K V J&% * 5K V 5 J&% * 5K V ,! J&% * 5K (A! F ! V V ,! 5 ! J%K 5 V V 5 V /! V * J&%K A5 QR ! QR !@ $ F B! * Q!B! GRD /./.> ()5) * $"9" +$* 5)($") "$* /./.>.- ()5) $*% 6&* #$ *)8')F)% #& )'#$($+6)' #& <@= A5 *! ! 5? Q@ R 5$ ! $ F L 5$ $ ! $ ! $F F ! 5 L ! * B! 5D 4*5 ($ 6 )7 !4 21 5$ 5* ! * A! !* 5 *!D 5 7 $ B! E5 %(6+% $ ! 2 3 E5 %D /./.>. ()5) $*% 6&* . & 59$#$ $G%"9)+*$ ;@ <@;= A B! B! ! $! $ / J*5F 75F DK @ A!L ! 5 !21D /./.>./ ?"9" * " '#9" +$* (H5)% * #$ )8')F)% #& '%)$+(& <@ = A! 5 B! 5! 5$ 5* 5 5? 5 B! 5 F B! ! 5F 5$A !@ 5 A! ! 5$ 5* B! $ 5 ! 5 /D /.: 1 /.:.: +%)'&6 #$ %?"9" * $*% 6&* * % A! 5 7 *! ! ! ! 5D ! / *? 5 *! ! * F 5@ 5 F ! 7 55 5 5!F ! 5@ *!C 5F 5? @ 7 5F A 5 D 5 !@ ! $! ! A! F E ! 5 ! 75D /.:.> #$'&% +%)'&6 #$ %9$""& 9($+)'& ? 5 ! ! ! C * /5 A !D (5$ ? 5 ! ! : H ? F 5$F ? 5? 5E +F 8 ? *5 5? 5E < ! 5? 5E 5! ? 5!C +D 5 5!C ? 5 7 5!F !B! ! ! 5!C 5? C 5$AD 5 :3F 22 4*5 ($ 6 )7 !4 /. 5?/5 ? ;> ;8D ? !$ 5 J 1>H ? 5K *5 5 A! J 869H 5 5KD + ? 5 5? ! !$L 5 ! 5 5@ 7 1>H ? 5D I ! 5 5 5! 5 A! 5 B! 55 5 1H ? 5D /.> % * 7?$F ! B! !5 $ ! *5D ! A 7 * ((!D 5? * I J5 ! 7!5KF ! * 5 5 ((!D #!C B! 7 5E 5G /! 5!F 5@ /! 5F 7 5G /! 5! J B! 7 5!7 5G /! M 5@ /! 5K ? ! 5? ? D * I * ? F ! * @D B! !B! B! $ 5 5! 5$A !5 ? D B! $ ! 5 5! ! IF 7$ ! F *5 IU2:F 2;F2<D & * 5 5F ! 5 # P8=F 7?$ *!5L 7 $ B! 5!C *!5 5 5? $$ ? A/ B! *!5D 5 * F 5 7 $ 5 ? F ! $C ! !* *5 $ 5 *?5 ! $ B! 5 7B! ! 5 D ? ! ? B! * 5!C C J 2> ! 19KF F ! 5!C B! /!5 5 C 5@ 7B! 5D 4*5 ($ 6 )7 !4 23 5?F ? ! 5!F $ ! 7B!D /. @ * ! ; 6 2>H 5!CF GD %! * 5 B! 5 L 5G /! F 5$@F * A D $ B! 5!7 * 55 ! 5$ *5 ! 55 ! 5 )WF $ @ JI 5 3D< 8D9K ! ! ! 5 55$ ! JKF $ E ! B! ! *! 32D 7 ! $ ! 5 / ! * B! !" )W 5 %! F %7! $!F *F 7 $ $ 9"1 $D F / 5L 5 A/ ! F ! !F 5F A! /*F !F 75 $D ! F 5! * * AF ! * * 55 $ 5 B! 5 *!C 5 !5F * F F F IF 5? 5 5 !F F !F !D / * $ * F 5 " V ())%% +&, ! * 5! ! ! (?F 5 5 5* D (? $ ! <9 =>H *F (?D $ (? D % 5 B! 2M3 5!C ! !*? ! ! ! ! D 5$ @ 5? 5? $ A B!$ 55655 F C" C $ 5 $ J$ 5 KF F 5! 5! 5 A!F 5$ ! (?F F ! 5$ *5 * J$K *5 28 4*5 ($ 6 )7 !4 /. J7*KD / B! ! ! * 5 5? 8 ! G ( !D 5 B! ! F 7 5 ! / D /5 $ *!C $F !5F F 44 7 5! ! F B! C B!G !* D % 5 D I ! 9 ;3>F31D V ,&%% ( !$ * 5? *! 5!C /! D ! 5 @ 5@ $! ! !5 * $ 5 , ! * $ 5 #$!! F D ! $ 5 ! 5! F C /! 5?D 5!F 5$ * ! 3>D /5 *!C 5 ! 5$ I 9D> :D>F $ A! $ *!5 $ 7 5F 5F 5 A! ! ! * A #$!!D / ! /5 55 * ! ! @ 55 5! 5 5F ! ! X&I J1>HK $A D $ 5 ! 5$5 * ! F *5 * $D V (&#&%% , *5 ! ! @ 5* F 5F *5F ! 5 1> 6 ; Y5D %! 5 ? 9 * ! ! ! 5E B! ! 55$ ! B! 5 ! !D 55 ! ! G $ !* 5F 5 !* ! 5!F I 5 55 5 , D 5!C 5!F 5$A 5 55 AD 75$ * ! 5 $5 $ ? ! B! ! 5D !$ 8 2< F ! 5! $F ! 5? * ! !F *!C 5 F !F !D /5 ! ! 5 $! /F *5 F 5!!!D !@ ! 5 7 /5 ! *5 D V (&#(&%% 4*5 ($ 6 )7 !4 29 * 7 ! 5A * )+D ,5 5?F ! *5 A *5 55D (5 !@ 5 5 F *5F B! E5! ? @ F ! 5$ *5D V P((& & I% , ! *5 F ! *! D ! 7 5F I%F *5 I B! ! 5!F ! 6 5! * ! 6@F B! 5E ! $ )D / 5!" I%1 I%2L $ I%231D 55 5 D ! 5 5? 5 5?D I *5 " * 5 $ !D 5 !F !L 7 5* 36: !A F *5 ! 5EF 7 5F 5 5!F @ E $5 *F ! D ! ! ;61> ! 5 *5 ?D 5 ! @ B! 7 5 ! F $ !D !B! 7 ! I%2 5 F 7 55 E ! 7 * ! 5 A F ! ! 5! $D $ 5 * 5? 5 5A ! @UF ! A! 5!! ! !F * !F 5! $ !D ! 5! M 5 4 !4D / 5A 5? 5? * 5 * A! A 5!*!F 5 !F ! 5 J B! ! K ! ! C $ A ! %31D V P((Z & I $ *5 7 ! 5 7!5 ? D A ( J ( 5KF 7 ) I ==D;H ? ! !38D !B! 5 B! / * !F I 5? 5E5 5 ! 5 ! J(%K 5 * 1:F 1<F 31F 39F 9<D 2: 4*5 ($ 6 )7 !4 /. ! ! 5 !5F 5$ ! ? 5? ! 5 1: 1< ! 5 /!5D * ! 5* ! 5$ A! $ * ?F $? / B! $ 5 ! $C 3:D $ * I 5!C ! /55 ! 8>H ! B!G 5!CF 961>HF ? 5 JK 1H 5 ! 5D 4*5 ($ 6 )7 !4 2; 2< 4*5 ($ 6 )7 !4 :. :. :.- ) ? D :. $ ! *! !! $ ) ! $ ( B! @ 6)5$ 2>>9D :./ 1 ! ? A ! *! 5!C $ ) B! 5 ! G 2>>9D 4*5 ($ 6 )7 !4 2= :.: 3 #!C 5! !F 5 5 5D :.> %!" *5 @ $ ) ! G 2>>9 J/ 2KD :. A :..- +%& 69$*(+ " 5 5! A ! *! 5!C $ ) ! 6)5$ 2>>9F ! 2D<=: 5!CD :.. 6 B& 69$*(+ " 5G 5! *! ! !@ 5 * 2>>>F !@ ! " *@ =9 HF ! $$ 9>H ! $! 8D<HD 5G 5! ! *! 3:8 ! 1>H $ A $ $5 F ! !C ! 5! 8>8D :../ )5& #$ 69$*(+$& % @ ! 5! D ! B! *5 5! 5 ! $ B! ! !5 ! 7 2<=:F ! !@ 5 $! ! * E5 E 5G 5! 5 $ ! *$ =9HD 3> 4*5 ($ 6 )7 !4 :. :.C 0 5! *! $ $ ) ! $ ( + B! G 2>>9L ! @D ! $ 5 2>>> ! $ !F ! * 5 @ J / 1K 5 / 6* 2>>2 @ ! $ ? D :.D 5F 5 6* 2>>2 @ ! ? $ J*!F 5F ?F 5KF 5 AD ! @ F !!F /!F E5 5$@F E5 F *7 E5 F * 5 /!F E5 5G /!F $B!5F 5A F 55 5 $ 2/2 ! @ J&KF *@ F (7 ! SF !@ E5 ?5 / P7D :.E :.E.- $*8&* #$ )'F&+6 %)4' *5 ! *5 5L F !@ ! *5 ? $ $ @ @ * D :.E. $*8&* #$ *$"$%%)4' 4*5 ($ 6 )7 !4 31 5G 5! 5 5 5!D % $C ! 5! B! @ *$ ! 7 !D 55 7@ ! $ * 5 *! 5@ E5 @D :.- 2 A !! $C ! *! /! E F B! 5* ! ! $ $F *F B! *5 *! $ ( D @ 5 5 * 5 ! (5$ J! >><283> 1==3KF 5? 5 * *5 $ ! ! 5$ 5!C 5 ! 5 $! $ !! * ! $ 55 * B! * $D :.-- % ? ! ! ! $ ( + B!F !$ ! $ ! B! A 5? D 32 4*5 ($ 6 )7 !4 >. >. >.- 0 % @ 8>8 $ ) ! + B! G 2>>9 ! @" & ) +%+% ! !! B! 5 *! ! $ ) ! $ ( *! ! ! 39D=H J189K J,?* [1K ,?* [ 1D P! !! B! $ ) ! $ ( + B!F 2>>9D 4*5 ($ 6 )7 !4 33 & E5 5 !! $* ! 39D8H J183KF ! ! 5 ! 1;D1H J:=KF C!$ =D8H J3<K E5 !! ! ! 2D2H J=K J,?* [ 1KF B! $5 B! % ! ! ! $ ! + B!D * 5 ! C 5! 5 !F ! B! $ 5$A ! F 7CF 5 *5 5D )) ) % +%+% (5 ! $ $ [ 1F 5!C !F 1: <9 GF ! 5 3;D; GF ! ? 19D:;D % ! 5 38 GF 5 *! 21 GD 0 1D )$! !! $ ) F (F +D D 2>>9D @ $ ! ! 5 @ !! E $A 75F B! 99D;H J229 5!CK 7 1 2> 5$@F $A ! 5 1D2 5$@ J) \2D8=K 5!C B! 7 5$@ 88D3H J1;= K $ E5 ! C 8=D3H 1== ! ! 1 1< F ! 5 1D8 J) \ 2D1;KD ! 55 /!F !! 7 1 2> 5G ! 5 2D1F 5 B! ! 1H J8M8>8 5!CK 7 ! /!D J $ [2K $ [2D P! E5 5G /! !! $ ) (F +D F 2>>9D 38 4*5 ($ 6 )7 !4 >. <3D=H !! 7$ 1 3 5G /!F B! ! B! 5! ! * B! ! 5 ! 5F 82 5!C B! 7 8 9 5G /! ! 8D;H J1= K ! 5? 9 5G /!D B! ! C 19F1 * ! *F B! 5? 8 5G /!D ! /! ! ! 12 3< GF 5 2> G J) \ 8D99KD 89D9H J1<8 K 5@ 1< GF 119 5!C J2<D9HK 7$ ! /! 1< 21 GF !A 29 G ! C 29H J1> KD 5 B! ! C 5 ! 1< ! 5 * ((!D ) 5!F 3;; 5!C ! C =3D3H * 5 /! 5!C B! 1= J8D;HK * I 9 J1D2HK 7 * I D 5 ! *F B! 3;H J19> K !! *F ! $ B! ! 5$@ J,?* [2K ,?* [2D P! 5A * !! $ ) (F +D DF 2>>9D 4*5 ($ 6 )7 !4 39 ) !!B! *F 5 !@ ! 75 ! 29H B! 1>2 ! 5A * JK ! 2>H J;=M8>8 5!CKF 5A $ $! ! E5 99 ! C 18HF )+ !@$ 1; 5!C J8HK E5 5 ! B! !@ ! 5A ! B! B! ! 1H D (! F $! *7 E5 B! =>H J393 K !! 7 /5 ! E5 GF * ! 5" 1;D3H J;> 5!CK 7$ @ ! E5 5F $$ 5$ 5F : 1 G $! 1; ! C 8D2H 5 !! @ 1 2 G ! 98D9H J22>M8>8 5!CKF E5 5 B! 9= 5!C J18D:HK @ 2 3 GD 7?$ *!5 $! B! ! <9D8H !! B! !5 ! 389 5!D P(&% ) %,& % +%+% ? 5 * 5 ? F /! 5 J 1< GK ! C 98D9H J22>M8>8 5!CK J,?* [3KF C ! ! ! )+ 5 5A * ! 8:D=H J11= KF 29D9H J1>3 K !! ! 5$@ 5 F 19D3H J:1M8>8 5!CK7 5? 3 5G /!F ,?* [3D P !! $ ) (F + B!F 2>>9D 3: 4*5 ($ 6 )7 !4 >. 7?$ *!5 C 18D:H J9=M8>8 5!CKF 5 55 C *7 E5 5 3 G 5? 9 5$@ ! =D8H B! 3< 5$ *F E5 5 % 5? 9 C :D;H J2; K 9D;H J23M8>8 5!CK 5D >. 0 +%+% B! 75 *! 3D2H J13 K J,?* [8K $! ! 5" $C 2 J>D9HKF % $C I 3 J>D;HKF ! $! ! J>D2HKF ! (,6&% J>D2HKF ! (, * J>D2HK 9 *! %(6+% J1D2HK E (5 D 5 C 5!C ! ! 21 3> G ! C :1D9H J< KF ! !! 5 21 G ! ! C 3>D<H J8 KF ! 81 9> GD ,?* [8D )$! ! !! $ ) F (F +D DF 2>>9D 4*5 ($ 6 )7 !4 3; ) B! 9 *! %(6+%F ! 2 ! 19 2> G 3 5!C 21 3> GD J$ [3K $ 0 3D ! !! $ ) F DDD(DF +D DF 2>>9 3< 4*5 ($ 6 )7 !4 >. ! $C 2 F ! 5!C 19 2> G 81 9> GF % $C I ! !! 19 2> G 2 21 3> GD ! $! ! F ! (,6&% ! (,6I ! !$ 21 3> GD >./ 5 *! %F ! ! ! ;:D:H J1> KF J$ [ 8KD $5 $ B! 5 !! $ ) ! ! 5 $D $ 08D !! ! $ ) F (F +D DF 2>>9 B! *F 5 ! ! 5 ! ! ;D;H D 4*5 ($ 6 )7 !4 3= >.: ! B! 5? 5 !! ! * 5 ! :;D3H J2;2 KF 28D:H J1>> K * F $ 5? *! ! C J11D:HKF ! , ! 2; J:D;HKF ! * (? ! 9D8H J 22 K ! 5 ! C >D2HD J$ [9K $ [9D 5$ ! !! $ ) ! +D DF 2>>9D % B! ;D=H J32 5!CK $ * F $ $$5 B! 5!C 5! 5 ! *!C 75F 5$F E ! !! B! ! 5 B! 55 B! 5!C $F 5$ 1 2 5D 5 B! E 5 ! ! D 8> 4*5 ($ 6 )7 !4 >. >.> 1 . $ * * B! ! ! /! !! B! 89D9H J1<8M8>8 5!CK ! /! 1< G ! < ! :1D9H 5!C B! * F 5$ $! ! 5 * * D J&S>F9129F ( =9HS>F13 6 1F<1F (72S>D3;F S>F1<:KD J$ [:K $ [:D * % !! % $ ) ! + B!F 2>>9D 4*5 ($ 6 )7 !4 81 @ E5 5G /! ! B! :1 5!C ! 5? 3 5G /!F 9 5!C ! C <HF B! ! 5 * J&S3F;2F ( =9HS>D=2613D89F (72S3F<=F S>D>33=KD ( * 5 /! 2; % ! C :D=HF ! ! ! * % J&S1D>;F ( =9HS>D18622D:: (72S>D1;F S>F8>1K $ B! 29H 5!C ! ! 5 5$@ 21 G ! ! J1HK F ! ! 5 J&S8F2291F ( =9HS>F:1 6 1<2F;=F (72S>D28F S>F118KD 82 4*5 ($ 6 )7 !4 >. E5 5$@ ! F B! 3< 5!C J1>HK 7$ 9 5? 5$@F E 7 *F / E5 5$@ ! D J&S1D98F ( =9HS>D2>632D2:F (72S>D8=F S>F2;1K * E5 B! 23 5!C J:HK B! 7$ 9 5? F 5$ ! E F A * ! D J&S>D=1F ( =9HS>D1261=D31F (72S>D;;F S>F8:1KD ! 5 ! E5 ! F B! 3< 5!C 7$ @ 7 3 G 5?F ! ! ! ! A * ! D J&S1D98F ( =9HS>D2>632D2:F (72S>D8=F S>F2;1KD ) 5!C ! 2;H J11= K *$ )+L ! : 5!C F 5$ *! 5 * !F * J&S2D1>F ( =9HS>D9;6 ;D8=F (72S1D>:F S>F19>K @ 7$ *!5 9= B! *!5F ! 2 ! F 5$ $ * J&S>D=8F ( =9HS>F2> 6 8F38F (72S>D1>F S >F9<=K 4*5 ($ 6 )7 !4 83 88 4*5 ($ 6 )7 !4 . . ! @ 8>8 7 ! !F @ !! B! $ ) ! + B! ! G 2>>9D % 5F ! ! F !B! *5 A 5 5? @F * 5 ] ! (? ! 1 18 GD $ ! 3D2H * 5 F ! @ ! ? ! $C 8<F; H ! =F; H8:F 2H 5 ! @ #! ^ F I %!3=F ! 5 !D ! ! 5 ! $ #! JB!K 2>F $! ! 9D=HD #! B! 5 !$ ! 1D;H13F ! * ! ! >D2HD #! 5 $C I ! ;D9H 1>>> 5!CF B! 5 ! B! B! 5? 4*5 ($ 6 )7 !4 89 5 5 %(+%D #A/ @ ! * ! 5 B! *! 29 G F ! 5 ! 5!C 39 98 G81F !$ 7 55 * ! B! 5!C 39 99 G 5 *! ? ! !D ! $ $CD ) 7 B! / ?5 B! ! 5 'A@ ]F @ B!G 5!C 1< 2< G 88F I ,F B! 5 E5 $ 2: 3> G J32 F 23F9HK < J9F=HK 5 2> GD B! !D @ F B! 5 $ B! 5 ! $ C 19 3> GF $5 $ B! !! B! 5 *! $ ! + B! @ 5@C GD !! * * 5 5 F E5 5$@F E5 F $B!5F ! ! % B! E ! ! (? (!D % 5$ ! ! 5 5 ! 5 *D % 5$F 5 B! *! ! ! 5 $ ! *F ! @ ! 7D % ! $ B! $! ! ! E5 5G /! B! :1 5!C 7 5? 3 5G /! 9 J1D2H 5!K J&S3F;2F ( =9HS61F23 6 12F=F (72S3F<==<F S>D>33KF * 5 B! ! $$ * 5 /! ! ! 7 * F 5 7 ! 7 5 B! 5!C B! 7 : 5? 5G /! !5 2F9 $ 5!C B! 7 5 3 5G /!82D B! $! $C *! 3D;2F 5 ! *! 3 5? 5!C B! 7 9 5G /! 5? D @ ! 75 )+ 5 * ((!F $CF ! F ! ? ! ! @ @ D $F B! 5 2:D ! / * ? A/F 7 B! !5 5 ! 8: 4*5 ($ 6 )7 !4 . F E * ! ! D ! 5! ! * F 5$ ! 7 5 ! 5 5 ! 7 (G #F ! 7 * B! !5 E5 5$@2;F !@ %D * 5 B! ! 5!! ! !5 $ * 5? ! !55D ! 5 7 5 5 * I8<D ! * I J! $ K *! 8D=HL 5$ ! 5!C D ! * $B!5 5 * ?D ! B! * 5 /! ! 5 5 5 B! ! D 5 B! *7 @ E5 ! F !! 3< 7 ! 5 3 GF ! 7 ! * 5 5 ! /! ! 5!C B! 7 55 $D 4*5 ($ 6 )7 !4 8; 8< 4*5 ($ 6 )7 !4 C. C. ! @ !! $ ) ! +D D ! 3D2H F $ E ( D ! ! @ 5 F $ 5 B!F ! *!E 2 9H * * D ( * ! $! ! * 7$ 5? 3 5G /! ! 3D:;F ! ! 5 $ * 5 /!F IF ! * !5D ! 5 5? * ! 5" 5 /!F 5!F !5 F %F L 5 @ ! 7 $D ) 5!C B! ! B! 23D1H 5$ F B! 5 C !!F :;D3H ! * 5D 5! 5 B! E ? ! 4*5 ($ 6 )7 !4 8= ! B! $ ? 7 ! $! 5@C @ ! /*F ! 7 $ F F 5! 5$5 ? D $ ! ! 5 55 5A 5!C ! $ * 5? 5 ! B! $@ 5!C ! ! 5 ! 5D 9> 4*5 ($ 6 )7 !4 1. MINISTERIO DE SALUD. Guía Clínica Cáncer Cervicouterino 2. 1st Ed. Santiago: El ministerio, 2005. 2. Publicación oficial de la Sociedad Colombiana de de Obstetricia y Ginecología y la Asociación Bogotana de Obstetricia y Ginecología. Revista Colombiana de Obstetricia y Ginecología, Vol.54 No.2. Bogotá Abril/Junio, 2003. 3. ALCALDIA DE MEDELLIN, Proyecto de acuerdo 092 de 2005 por medio del cual se crea en Medellín la semana municipal de prevención y disminución de muertes por cáncer de cérvix y cáncer de mama en las mujeres. [Tomado de http://www.concejodemedellin.gov.co/tramite.htm] [consultado en mayo de 2006] 4. MUÑOZ N. Human Papillomavirus and cancer: the epidemiological evidence. Journal of Clinical Virology 2000; 19: 1-5. 5. ORTIZ, R. Factores de riesgo para cáncer de cuello uterino. Revista Colombiana de Obstetricia y Ginecología. Vol. 55 Nº2. Bogotá, abril/junio. 2004. 6. OPS. Planificación de programas apropiados para la prevención del cáncer Cervicouterino. 2002(Tercera Edición):3-7. 7. VARGAS, A. N. Epidemiología del cáncer de cérvix en Latinoamérica. Ginecol Obstet Mex v.69 n.6 México, D.F: jun. 2001. 8. FERLAY J, Bray F, Pisani P, Parkin DM: GLOBOCAN 2000. Cancer incidence, mortality and prevalence worldwide. Version 1.0. IARC CancerBase Lyon. IARCPress 4*5 ($ 6 )7 !4 91 2001. No. 5 9. CADERARO, F. Luis Rodrigo. Revista Venezolana oncología. 2004; 16(1): 28-33. 10. INSTITUTO NACIONAL DE CANCEROLOGÍA. registro institucional de cáncer. 1999 Y 2000: Bogotá: 2001. 54 p. 11. GUZMAN De. Detección precoz y atención del cáncer de cuello uterino. In: Antioquia DSSA, editor. Programa de salud sexual y reproductiva de Antioquia. Medellín: Dirección Seccional de Salud de Antioquia: 2003. p. 81- 88. 12. MATUTE G, Agudelo S, Sánchez A, Sierra D, Tobón A. Comportamiento de neoplasias malignas en el Departamento de Antioquia Febrero - Abril 1998: Revista epidemiológica de Antioquia: 1999; 24(1,2):41-49. 13. VANEGAS A, Castaño JA. Prevalencia de anormalidades en células epiteliales escamosas. Pueblo rico (Antioquia): UNIVERSIDAD DE ANTIOQUIA: 2003. 14. TAMAYO L, et al. Tendencia de la infección por el Virus Papiloma Humano (VPH) en usuarias del Servicio de Citología del Laboratorio Docente Asistencial de la Escuela de Bacteriología y Laboratorio Clínico de la Universidad de Antioquia: 1993 1998. Revista de la Facultad de Farmacia 2001; 42:20-26. 15. PAPANICOLAO G.N y Traut H.F. The diagnostic value of vaginal smears in carcinoma of the uterus. Am J Obstet Gynecol 1941; 42:193. 16. AGUILAR A. José. Rev. Salud Pública 2003; 37(1):100-6. Tamizaje en cáncer cervical: conocimiento de la utilidad y uso de citología cervical en México. [Tomado de www.fsp.usp.br/ rsp] [consultado en abril de 2006] 17. MEMBRENO Argüello, Nestor. Proyecto de Detección Oportuna del Cáncer Cervical en los Municipios de Catarina, San Juan de Oriente y Niquinohomo Masaya, Trabajo Monográfico: Universidad Nacional Autónoma de Nicaragua: 1997-1998. 18. ALONSO P, Lazcano PE, Hernández AM. Cáncer cervicouterino diagnóstico Prevención y control. México; 2000. 254 p. 19. PUBLICA FDS. Memorias Antioquia Frente al Cáncer de Cuello Uterino. In: Perfil Epidemiológico en Antioquia, Cáncer de Cuello Uterino en Antioquia: Problema y compromiso Sectorial; 20 de noviembre: Medellín: 2003. p.1-21. 20. BERMONT E, Perez H, Ramirez M. Prevalencia de Lesiones Escamosas, Cáncer Cervical y Factores de Riesgo en Usuarias de la Empresa Social del Estado Paris Acevedo Fontidueño, Bello-Antioquia-2004. Medellín: Trabajo de grado:Universidad de Antioquia; 2005. 21. LACRUZ C. Nomenclatura de las lesiones cervicales (de Papanicolaou a Bethesda 2001). Revista Española Patología 2003;36(1):5-10. 22. CORONEL P. Estudio Exploratorio de las Lesiones Premalignas en el Reporte Citológico del Cuello Uterino. [Tomado de: http://www.uv.mx/rm/num_anteriores/revmedica%20vol3_num1/vol3_num1/art iculos/estudio_expl_lesiones_prem.html] [Consultado en mayo de 2006] 23. ESCOBAR S, Galeano A, Londoño M, Villa M. Atlas de citología cervicovaginal. Primera ed. Medellín; 2004. 119 p. 24. GLOBOCAN PAHO. Situación del cáncer cervicouterino en las Américas (datos de 2002). [Tomado de :http://www.paho.org/Spanish/AD/DPC/NC/pcccc- sit-data.htm 92 4*5 ($ 6 )7 !4 #table2] [Consultado en abril de 2006] 25. DATOS estadísticos sobre el cáncer cervical. [Tomados de:http://es.oncolink.org/types/article.cfm?c=6&s=17&ss=129&id=8226] [consultado en mayo de 2006] 26. LAZCANO, et al. Factores de Riesgo Reproductivo y Cáncer Cervico Uterino en la Ciudad de México. Salud Pública de México: Enero-Febrero de 1993:Vol.35, No.1. 27. CASTAÑEDA, M; Toledo, R y Delgadillo, M. Factores de riesgo para cáncer cérvico uterino en mujeres Zacatecas. En: Revista Salud Pública de México. Vol 40, No. 4, 1998, p 330-334. 28. HERRERO, R; et al. Factores de riesgo de carcinoma invasor de cuello uterino en America latina. En: Bol. Oficina Sanit-Panam:Vol, 109 No. 1, 1990, p 10. 29. LAZCANO, et al. Factores de riesgo reproductivos e historia de vida sexual asociada con cáncer cervical en México. En: Revista Investigacion Clinica: Vol 47, 1995, p 383. 30. NEIRA, Jorge. Enfermedades de transmisión sexual. [Tomado de http://escuela.med.puc.cl/Departamentos/Obstetricia/clases/infvag.html.] [Consultado en abril de 2006] 31. Clínica San Pedro Claver ISS.Infecciones Cervico-vaginales. Santafé de Bogotá. [Tomado de http://www.aibarra.org/guias/6-9.htm] [Consultado en mayo de 2006] 32. LAZARO JM, Muniesa JA, Pardo A. CITOLOGÍA EXFOLITATIVA CERVICO -VAGINAL. [Tomado de:http://www.opolanco.es/Apat/Boletin2/CITOLOGIA. html] [Consultado en mayo de 2006] 33. PISABARRO AG. Concepto de Flora Normal. En: Microbiología clínica. Primer curso de diplomatura en enfermería. Curso 2002-2003. Tema 5. Revisión del curso 2004-2005.Tomado de:http://www.unavarra.es/genmic/microclinica/tema05.pdf+microorganismos+ patogenos+de+vagina&hl=es&gl=co&ct=clnk&cd=6&ie=UTF-8] [Consultado en mayo de 2006] 34. BOSCH F, Muñoz N, De San José S, et al. Risk Factors For Cervical Cancer In Colombia and Spain. International Journal Cáncer:1992;52:750-758 35. TIRADO-Gómez, Laura, et al. Factores de riesgo de cáncer cervicouterino invasor en mujeres mexicanas: Salud Pública Méx: 2005; 47:342-350. 36. GALLEGO G. Cáncer de cuello uterino guías para mejorar su diagnóstico. Medicina y laboratorio 2000;9(3-4):111-18. 37. FRANCO E, Villa L, Richardson H, Rohan T, Ferenczy A. Epidemiology of Cevical Human Papillomavirus Infection. In: Cervical Cancer: Epidemiology, Prevention and The Role of Human Papillomavirus Infection. CMJA. Apr. 3, 2001;164(7). Black Well Science 1997:14-22. 38. JOHNSTON C. Quantitative Tests For Human Papillomavirus.The Lancet.335.2000.In: Incidencia de los diferentes tipos de papiloma virus humano (HPV) en las lesiones escamosas del cérvix uterino. Revista Española de Patología 2003;36 (1):79-84. 39. LONDOÑO V, Romero L, Jaimes Y. Prevalencia de lesiones premalignas y 4*5 ($ 6 )7 !4 93 malignas del cuello uterino en la E.S.E Hospital del Sur- Itagüí-2004. Medellín: Trabajo de grado:Universidad de Antioquia; 2005. 40. HALL Se, Walton L. Dysplasia of the cervix. A prospective study of 206 cases. Am J Obstet Gynecol 1968; 100: 662-671. 41. ROMERO C, Escobedo J, Martínez OG. Epidemiología del Cáncer Cervicouterino en el Seguro Social. Sal Púb Méx 1992; 34: 607-614. 42. FRANCO E, Villa L, Richardson H, Rohan T, Ferenczy A. Epidemiology of Cevical Human Papillomavirus Infection. In: Cervical Cancer: Epidemiology, Prevention and The Role of Human Papillomavirus Infection. CMJA. Apr. 3, 2001;164(7). Black Well Science 1997:14-22. 43. SCHIFFMAN M. Epidemiology evidency showing that of human papilomavirus infection hauses most cervical intraepithelial neoplasia. JNATL 1993; 85. 44. YEPES, Wilmar. Lesiones Precancerosas en el Oriente Antioqueño. Junio: 2005. [Tomado de http://www.biologia-eninternet.com/default.asp?Id=59&Fd=2] [Consultado en abril de 2006]. 45. RODRIGUEZ S. Factores de riesgo del cáncer de cérvix en el Municipio de Cerro. Revista Cubana Hig Epidemiol 1999: Vol37; p 40-46. 46. GAITAN H, Rubio J, Eslava J. Asociación de la citología cervicovaginal inflamatoria con la lesión intraepitelial cervical en pacientes de una clínica de salud sexual y reproductiva en Bogotá, Colombia 1999-2003. Rev. Salud pública vol.6. no.3: Bogotá: Nov.2004. 47. HERRERA G, Camargo E, Chávez G. Lesiones preneoplásicas de cuello uterino en mujeres menores de 30 años. Ginecol Obstet. (Perú) 1999; 45 (1):33-7. 48. LACRUZ C, Di Martino Ortiz B, Álvarez Fernandez E. Incidencia de los Diferentes Tipos de Papiloma Virus Humano (HPV) en Las Lesiones Escamosas del Cérvix Uterino. Revista Española de Patología 2003; 36(1):79- 84. 49. . MILIAN VEGA, Flavia, FERNANDEZ ALFONSO, José, RODRIGUEZ LOPEZ, Roberto et al. Estudio de algunos factores epidemiológicos en pacientes con citologías anormales. Rev Cubana Obstet Ginecol:sep.-dic. 1999: vol.25, no.3, p.181-189. 98 4*5 ($ 6 )7 !4 3 3 '$G& I - 4*5 ($ 6 )7 !4 99 9: 4*5 ($ 6 )7 !4 3 ! '$G& I P5 5 5!C B! ! ( 4*5 ($ 6 )7 !4 9; " #$ '$G& I / P5 ! $ ) ! ' $ ( 9< 4*5 ($ 6 )7 !4 " #$ 4*5 ($ 6 )7 !4 9=